BİR TOPLUM KURUCU OLARAK MEHMET ÂKİF’İN ŞAİR TİPLERİ

Cevat AKKANAT*

ÖZET/ABSTRACT

Mehmet Âkif, idealleri olan mütefekkir bir şairdir. O, fikrî ve edebî potansiyelini toplum içinseferber etmiştir. Mehmet Âkif ölçeğinde bir kanaat önderinin eserlerinin söz konusu

potansiyel açısından incelenmesi ve bu inceleme neticesinde ölçülebilir dayanaklara göre sahicisonuçlara ulaşılması, oldukça önemlidir.

Bu bağlamda, tebliğimin başında Âkif’in ideal bir toplumbilimci olduğu; bu kimliğin şair bir içdonanımla estetize edildiği dikkatlere sunulmuştur. Âkif’in şairliği ve şiirinin genel yapısı

vurgulandıktan sonra, fikrî ve edebî eserleri üzerinde durulmuş ve poetikası hakkında bilgiverilmiştir.

Tebliğin ana bölümünde ise Âkif’in manzum metinlerinde yer alan sanat, edebiyat, şiir ve şairgibi kavramlar üzerinde durulmuştur. Bunlar, belirli kıstaslara göre sınıflandırılarak tahlil

edilmiş ve kimi tespitlere ulaşılmıştır. Bu tespitlerden yola çıkılarak, Âkif’in şiir görüşünün biryansıması olarak dikkatlere sunduğu şair tipleri olumlu ve olumsuz yönleriyle kategorize edilip

adlandırılmıştır.

ANAHTAR KELİMELER: Türk şiiri, Mehmet Âkif, Safahat, Şair tipi

MEHMET AKIF’S TYPES OF POETS AS A FOUNDER OF SOCIETY(SUMMARY)

Mehmet Akif is a thinker poet has the ideals. He has mobilized to his intellectual and literarypotential for the community. An examination of the works of an opinion leader in the scale of

Mehmet Akif, is very important in terms of the potential and to achieve real results in theconclusion of this examination on the measurable basis.

In this context, at the beginning of my paper it is presented that Akif is an ideal sociologist andthis feature of his has been aestheticized by the internal qualification. By highlighting Akif’s

poesy and the general structure of his poem, it is focused on his intellectual and literary worksand some information are given about his poetics.

In the main part of the paper it is focused on concepts such as art, literature and poetry citedin poetic texts of Akif. These concepts were classified and analyzed according to certain criteria

and some findings were reached. On the basis of these findings, types of poets presented byAkif as a reflection of his poetics, are categorized and named with their positive and negative

aspects.

KEYWORDS: Turkish poetry, Mehmet Akif, Safahat, types of poets.

* Şair, Yazar; cevatakkanat@gmail.com

Mehmet Âkif, idealleri olan mütefekkir bir şairdir. Bu cümle,Âkif’in fikrî ve edebî cehdini milletinin hizmetine seferber ettiğianlamına gelir.

Âkif, mensubu olduğu Osmanlı Devleti’nin can çekiştiği, bununyanısıra, diğer Müslüman toplulukların da birleşik hayattan kopupkavim-kimlik niteliğine büründükleri zorlu bir dönemde yaşamıştır.

Böylesi felaketler çağının mütefekkir şairi olarak Âkif, milletininbütün ıstıraplarını hissetmiş ve bunların giderilmesi için hiçbirfedakârlıktan kaçınmamıştır.

Gerek yıkımlarla dolu bu sancılı yılların Âkif’i, gerekse buyılların hemen akabinde başlayan yeniden kuruluş devrinin Âkif’i,ideal bir toplumun inşası için projeler üreten bir kanaat önderi,bir toplum lideridir.

Hal böyleyken, Âkif’in, her yönüyle ve çok boyutlu araştırma veincelemelere tabi tutulması, bu mesailerle ortaya çıkarılacaksonuçların, onun özlediği bir toplumun inşasın kullanılmasıönemlidir.

Bu noktada, Âkif’le ilgili çalışmaların başında, mütefekkir bir şairolarak, onun sanat ve edebiyata bakışını, buradan hareket ederek de,idealindeki “şair” algısını ortaya çıkarmak gelmektedir. Çünkü Âkif,idealindeki toplumu, şairane bir iç donanımla estetize etmiştir.Ayrıca, şiir algısının temeline de esasen tefekkürünüyerleştirmiştir. Fikrî ve edebî cehdin bu iç içe geçmişliği içinde,onun eserlerine, özellikle de şiir külliyatı olan Safahat’a yönelmek,önemli bir yolculuk olacaktır.

Sanat ve Edebiyata Bakışı

Âkif, sanat ve edebiyat ile ilgili görüşlerini farklı niteliktekiedebî metinlerinde dile getirmiştir. Bunların başında, kuşkusuzçeşitli vesilelerle kaleme aldığı makaleler yer alır. Bugün, pek çokincelemeye tabi olsa da tekrar tekrar gündeme getirilmesinde hikmetbulunan bu makalelerden bir kısmını anmak istiyoruz: “İstediğimizEdebiyat” (Doğrul, 1976:215), “Lamartine” (Doğrul, 1976:222),“Hangisi Şiir?” (Doğrul, 1976:229), “Letaifi Arap’tan” (Doğrul,1976:250) , “Sâ’di” (Doğrul, 1976:255), “Edebiyat Bahisleri (1-7)”(Bu serideki yazılar “İnşad”, “Tasvir”, “Teşbih”, “İntikad”, “Plân”,“İcad Mevzu”, “Muhayyileyi İşletmek” gibi başlıklarla sunulmuştur. -Doğrul, 1976: 267-291) gibi makaleler ile Şuarâ Suresi’nin 224-227.ayetlerinin tefsirinden oluşan yazısı (Doğrul, 1976:65).

Şairin bu yolda kaleme aldığı yazılardan birisi de Sebilürreşâd’ın 8Mart 1912 tarihli nüshasında yayınlanan “Edebiyat” başlıklımakalesidir. Toparlayıcı bir niteliği olan bu makalede Âkif,edebiyatla ilgili yaklaşımlarının o güne kadar yazdıklarındananlaşılabileceğini hatırlattıktan sonra, şu net cümleleri kullanır:

“Şiir için, edebiyat için, ‘süs’, ‘çerez’ diyenler var. Karnı tok,sırtı pek milletlere göre bu söz belki doğrudur. Lâkin, bizim gibiaç, çıplak milletlere süsten, çerezden evvel giyecek, yiyecek lâzım.Onun için ne kadar süslü, ne kadar tatlı olursa olsun, libashizmetini, gıdâ vazifesini görmeyen edebiyat bize hiç söylemez.

Hele ‘San’at san’at içindir. San’atta gâye yine san’attır. Edebiyattaedebiyattan başka bir gâye aramak san’atı takyîd etmektir’ gibiyüksek nazariyeler bizim idrakimizin pek fevkindedir. Zâten bu türlünazariyeler ahlâksızlığa felsefe şekli veren; edebiyat nâmınamilletin nâmusuna, hayâtına, mevcûdiyetine yürüyen birtakım hazelenineser diye ortaya koydukları bahnâmelerere revac verilmek için ilerisürülüyor.” (Düzdağ, 1989:LXXXV)

Yazıldığı dönemin ruhuna bağlı bir eda arz eder gibi gözükse de butelakki genel olarak Âkif’in ömrü boyunca bağlı kaldığı birtutumdur.

Âkif’in Şiir Külliyatından Yola Çıkmak

Âkif’in sanat, edebiyat, şiir ve şair üzerine olan yaklaşımlarını,fikrî ve edebî nitelikli makalelerinden yola çıkarak tespit etmekmümkündür. Üstelik, işimiz hayli kolaylaşır. Fakat, bu çabanın sözkonusu eserler yerine, abidevî Safahat veya bir vesileyle Safahat’agirememiş manzum metinler üzerinde gösterilmesi daha esaslı birsonucu doğuracaktır.

Öyleyse, Âkif’in bahsettiğimiz şiir külliyatındaki metinleri belirlibir sistem çerçevesinde incelememiz gerekmektedir. Bu çerçeve,şairin sanat, edebiyat, şiir ve şair çerçevesinde dile getirdiğigörüşlerin hangi metinlerde, ne tür bir ilişki ağı ile dikkatleresunulduğu nokta-i nazarına bağlıdır.

Buna göre, gerek genel okumalarımız gerekse işbu çalışma süreciiçindeki tetkiklerimiz neticesinde, Âkif’in söz konusu hususlarayaklaşım biçimlerini şu kategorik çerçeveyle incelenebilir bulduk:

1. Kendi Sanatına Dönük Tespitler2. Başka Şairlerin Tutumlarıyla İlgili Tespitler3. Şiirsel Duyuş ve Düşünüşlerle İlgili Tespitler4. Şiir-Sosyal Hayat İlişkisine Bağlı Tespitler

5. Şiir İthaf Ettiği veya Eserlerinden İktibas Yaptığı ŞairlereBağlı Tespitler

Şimdi, ayrıntılara geçerken, üzerinde çalışma yaptığımız vetebliğimizde şiir alıntıları yaptığımız temel kaynak kitabın M.Ertuğrul Düzdağ tarafından neşre hazırlanan Safahat (Düzdağ, 1989)olduğunu belirtelim.

1. Kendi Sanatına Dönük Tespitler

Âkif’in kendi şiiriyle ilgili ilk tespiti, Safahat külliyatının ilkkitabının girişindedir. Birinci Safahat’ın bu girizgâh metni, aynızamanda okura yapılmış bir ithaf gibidir. Okura yapılmış olan sadebir seslenişin akabinde, şair şiiriyle ilgili hükümler verir. Fakatdikkatle okunursa bu metin sadece şairin kendi şiirine dönükhükümlerle sınırlı değildir. Aynı zamanda, bir şiirde hangiunsurların bulunması lazım geldiğine dair ipuçları da verir: Şiir,evet, ‘samimi’dir, ‘hüner’lidir, ‘sanatlı’dır, ‘hisli’dir, hattaÂkif’in ‘dili’ olmayan ‘kalbi’ne tercüman olursak,‘anlatılamayan’dır. Okuyucuya dönük bu ‘ithafname’ her ne hikmetse,pek çokları tarafından Âkif’e mahsus bir ‘itirafname’ olarak takdimedilmekte, nihayet onun şairliğine halel getirici bir sunumla tahliledilmektedir:

Bana sor sevgili kâari’, sana ben söyliyeyim,Ne hüviyette şu karşında duran eş’ârım:Bir yığın söz ki, samîmiyyeti ancak hüneri;Ne tasannu’ bilirim, çünkü, ne san’atkârım.Şi’r için ‘göz yaşı’ derler, onu bilmem, yalnız,Aczimin giryesidir bence bütün âsarım!Ağlarım, ağlatamam; hissederem, söyliyemem;Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizârım!Oku, şâyed sana bir hisli yürek lâzımsa;Oku, zirâ onu yazdım, iki söz yazdımsa. (s. 5)

Âkif’in çokça tartışılan şiirlerinden birisi olan “İ’tirâf”, dörtmısradan oluşan bir metindir. Âkif’in Birinci Safahat’ındaki sonşiiri olan bu metin, şairin bizzat kendisi tarafından o dönemekadarki kendi şiirlerine yönelik olarak yaptığı öz değerlendirmedir:

Safahât’ımda, evet, şi’r arayan hiç bulamaz;Yalınız, bir yeri hakkında “Hazîn işte bu!” der.Küfe? Yok. Kahve? Hayır. Hasta? Değil. Hangisi ya?Üçbuçuk nazma gömülmüş koca bir ömr-i heder!” (s. 137)

Metnin künhüne vâkıf olmayanlar şairin bu “İ’tirâf”ını bütün (7kitaplık) Safahat külliyatı için ve menfî bir üslûp içinde ele

alırlar. Oysa, yukarıda da belirttiğimiz gibi bu metin BirinciSafahat’ın sonunda yer almaktadır. Ayrıca, bu metinde şairin şiirsöylemekteki yüksek gücünü de fark edemeyenlere şunu soralım: “hederolmuş koca bir ömrün” “hazin”liğine tekabül eden Safahat’ın o “biryeri” hangi saf şiirlere tekabül eder?

Safahat’ın dördüncü kitabı olan “Fâtih Kürsüsünde”nin (ki eserbütünüyle “Hamâsî şairimiz Midhat Cemal’e” ithaf edilmiştir) ilkparçası olan “İki Arkadaş Fâtih Yolunda” manzumesinde sohbet ederekFâtih’e doğru yol alan iki arkadaş, bir ara sözün kullanılışıkonusunda konuşmaya başlarlar. Burada karşımıza çıkan anahtarkavramlar, “nükte”, “hayâl”, “hakîkat”… Şairin tercihi sonuncusundanyanadır:

- Sabahleyin yine bir hayli nükte fırlattın!Hayâli bol bol akıttın, serâbı çağlattın!-Hayır, hayâl ile yoktur benim alış verişim…İnan ki: Her ne demişsem görüp de söylemişim.Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek:Sözüm odun gibi olsun; hakîkat olsun tek!“Odun” dedin de, tuhaftır, ne geldi aklıma, bak:Zavallı memleketin yoktu başka mahsûlü;Odundu, nerde bulunsan, metâ-ı mebzûlü- Adam yetiştiremezmiş, demek ki, toprağımız!- Lâtife ber-taraf amma, adam değil yalınız,Odun da isteriz artık yakında Avrupa’dan!-Bizim filizleri göndermesin sakın o zaman! (s. 208)

Aynı metinde Fatih Camii bağlamında mimarî, fen, hendese gibihususlar üzerinde konuşulurken, konu sanatta üslup meselesine degelir Sanatta aslolanın üslûp olduğu fikrinin verildiği bu metinde,ecdadın bu yolda güzide eserler yaptığı ve bunların örnek alınmasıgerektiği bildirilir:

- Nasıl şu banka güzel bir binâ mı?-Pek o kadar

Fena değilse de, nisbetle, bir biçimli duvarMesâbesinde kalır câmi’in yanında…

-Garib!Benim gözümle bakarsan: Ne muhteşem! Ne mehîb!-O başka… Sorsalar üslûb için “şudur” denemez.Asâlet olmalı san’atta evvelâ… Bu: Melez!Hayır, melez de değil… Belki birçok üslûbunHalîta hâli ki, tahlîle kalkışılsa: Uzun!Necîb eser arıyorsan: Sebile bak, işte…Taşıp taşıp dökülürken o şi’r-i berceste,Safâ-yı fıtratı şâhid ki: Tertemiz aslı;Damarlarında yüzen kan da, can da Osmanlı!Görüp bu cûşîş-i san’atta rûh-i ecdâdı,

Biraz sıkılmalı şehrin sıkılmaz evlâdı! (s. 211)

“İki Arkadaş Fâtih Yolunda” başlıklı metnin sonlarında Fâtihsemtindeki su kemerleri üzerine konuşmaktadırlar. Bu çerçevede sukemerlerinin üstün nitelikleri anlatılır. Fakat sanatın meharetihenüz bitmemiştir. İnce hesaplarla oluşturulmuş ölçülü eserlervücuda getirilmiştir.:

Fakat mehâret-i san’at bununla bitti mi ya?Hayır! Görülmelidir ayrı ayrı maksemler:Bakınca hayret edersin… Ne ince iş, ne hüner!Hakîkaten şaşacak şey… Ne vâkıfâne hesâb!Su öyle bir dağıtılmış ki… -Olmasaydı harâb-Alırdı hakkını her çeşme; damlanın kesriKadar tehalüflü hattâ sezerdi “ölçü”leri (s. 217)

Beşinci kitap olan “Hatıralar”ın bir parçasında (Âl-i İmrân suresi173. ayet mealiyle başlayan bölüm) sanatının aslî kaynağını ortayakoyan şair şöyle seslenmektedir:

“Cebânet, meskenet, dünyâda sığmaz rûh-i İslâm’a…Kitâbullâh’ı işhâd eyledim – gördün ya- da’vâma.Görürsün, hissedersin varsa vicdânınla îmânın:Ne müdhiş bir hamâset çarpıyor göğsünde Kur’ân’ınO vicdan nerdedir, lâkin? O îman kimde var? Heyhât! Ne olmuş, ben de bilmem, pek karanlık şimdi hissiyyât!”

Asım’ın ilerleyen sayfalarında “şairlik” Hocazade’yle Köse İmamarasında, Hocazade’nin diliyle ve bir latife halinde şöyle gündemegelir:

Beni gördün ya, şu ben kaç paralık şâirsem,Senin ilmin de odur, nâfile uğraşma, Köse’m. (s. 380)

Bu latifenin kullanıldığı bölüm, memleketteki mektep ve medreselerinmenfi durumuyla ilgili kanaatlerin Hocazade tarafından tenkidedildiği bölümdür. Kendi şairliği ve Köse İmam’ın ilmi de bunlardanarınmış değildir.

Âkif’in (veya eserindeki şair kahramanın) kendi sanatıyla ilgiliçeşitli vesilelerle dile getirdiği manzum metinlerden yola çıkarakşu tespiti yapabiliriz: Şairimiz samimi, hisli, yüzü hakikate dönük,orijinal üslup sahibidir. İnce ve ölçülü sözleri, hamasetle söyler.Devrinin ruhundan etkilenmiş, bununla birlikte Kur’an’ı temel kaynakolarak almıştır. Diğer bir ifadeyle, Âkif, bu kıstasları taşıyanşairleri önemsemekte, takdim etmektedir.

2. Başka Şairlerin Tutumlarıyla İlgili Tespitler

Âkif, manzum eserlerinde kendi sanatıyla ilgili hükümlerin yanısıra, manzum eserlerinde başka şairlerin tutumlarıyla ilgili tespitve teşhislerde de bulunmuştur. Bunları ayrıntılı olarak incelemeyegeçmeden önce, genellikle şairlerin olumsuz tutumlarla ilgilitenkidler şeklinde olduğunu belirtmek isteriz.

Şairimizin bu yoldaki ilk, “Hâtıralar”daki “Berlin Hâtıraları”dır.Bu metin, sanat, edebiyat ve şiir ile ilgili pek çok unsuru ihtivaetmektedir. Bu şiirin başlarında iki arkadaş farklı hususlara aitkanaatleri paylaşırken, söz dönüp dolaşır şehrin sokaklarına gelir.Âkif, şehrin sokaklarının tertibiyle devrin şiiri arasında birbenzerlik görür. Bu benzerlikte düzen ve tertibin temel alındığınısöyleyebiliriz:

Sokak deyin meselâ… Şimdi baktığım lügateMürâca’at yine lâzım mı? Lâzım elbette.Evet, o bir helezondur ki kutru altı karış;Ya tûlü? Bilmiyorum, her ne söylesem yanlış.Muvaffak olmanın imkânı yok ki, tahmîne:Biraz gidip dalıyor haydi evlerin birine!Zamâne şi’rine benzer zemîn-i tertîbi: Zalâm içinde mebâdîsi, müntehâsı gibi. (s. 289)

“Berlin Hâtıraları”nda “Avrupalı” ile “Şark”lıyı karşılaştıranşair, bizdeki edebiyatçıların bir menfî bir takım tutumlarına aitizlenimler sunar. Bunu, onların hakikati saptırmaları, gerçeklerdenuzak durmaları, dahası bunları kasten yapmalarıdır.

…………………………...... “Avrupalı”Denince rûhu sağır, kalbi his için kapalı,Müebbeden bize düşman bir ümmet anlardık,Hayır, bu an’anenin hakkı yok, deyip artık,Benât-ı cinsine göstermek isterim seni ben…Yabancı durma ki pek âşinâsınız kalben.O annecikler için duyduğun hurâfeyi at!Düşünme dest-i musâfâtı Şark’a doğru uzat.Ne hisli vâlidelerdir bizim kadınlarımız!Yazık ki anlatacak yok da yanlış anladınız.Yazık ki onları tesvir eden birer umacı,Beş on romancı, sıkılmaz beş on da maksadcı.Nedir bu anlaşamazlık? Gelin de anlaşınız;Lisân-ı müşterek olmaz mı kendi göz yaşınız? (s. 300)

Şair, “Hatıralar”daki bu hitabını bir Alman kadına karşıyapmaktadır. Bizim yerli sanatkârımızın niteliğini romancı özelindetenkid ettikten sonra, sıra Almanların kısa zamanda yükselişininsebeplerine gelmiştir:

Zemîni satvetiniz tuttu, cevvi san’atiniz;Yarın müsahharınızdır, bugün değilse, deniz.Terakkıyâtınız artık yetişti, bir yere ki:Ma’arif oldu umûmun gıdâ-yı müştereki.Havâssınız yazıyorken avâmınız okudu,Yazanların da okutmaktı, çünkü, maksûdu.(s. 301)

Avrupalının bu yükselişinde pek çok etken vardır. Fakat sanat veedebiyatın, estetiğin yeri bambaşkadır:

“Nasılsa mektebiniz tıpkı öyle ma’bediniz.Ne çan sadâsı boğar san’atin terânesini,Ne susturur medeniyet bu ahret sesini.Muhitiniz ne acâib muhît-i velveledâr:Ki her gürültüsü bir başka intibâha medâr!Senâyi’in ne var âfâkı tutsa demdemesi?Bedâyi’in de münevvim değil ki zemzemesi.Ne mûsıkinize girmiş uyuşturur nağamât;Ne şi’rinizden olur târumâr fikr-i hayât.Onun lisân-ı semâvîsi rûha söylerse;Bununki rûh-i meâliyi nefheder hisse.Gelip de görmeli san’atte gâye var mı imiş?“Hayır” denir mi ki: Hem gâyenizde en müdhiş,En ince san’atin esrârı yükselip duruyor.Sizinki yüksele dursun biraz da gel bizi sor!

Akîf, yukarıdaki mısralarında topluma yön veren kurumlara da önemliiş düştüğünü, bunların has sanatkâr yetiştirecek şekildeyapılandırılmaları gerektiğini belirtir.

Şair mısralarının devamını “bizim” sanatımızın sırlarına ayırarak,sanat ve edebiyat ortamımıza şedit tenkidler yöneltir: Özelliklegeleneklerin ağır bir baskısı vardır üzerimizde. Bunlar köreltici,uyutucu, hatta uyuşturucu bir hâl almıştır. Destânî anlatımlar,halkın muhayyilesinden kaynaklanan anonim metinler, beşikten mezaratoplumu olumsuzluğa sevk etmiştir. Bunların sonucunda şiir ve hayalde başıboş bir niteliğe bürünmüş, edebiyatın herhangi bir ihtiyacacevap vermesini bırakın, esef verici bir şekilde milletin ruhunuefsunladığı görülmektedir. Zira, sefih arzuları kışkırtan biredebiyattan ancak bu zuhur edebilir:

Beşikte her birimiz bir terânedir işitir,Ki bestekârı tabîat değil de an’anedir.Evet, bu an’anenin tellerinde mâzimizTerennüm etse o parlak sesiyle râziyiz.Fakat mefâhir-i ecdâdı nakleden “ana” tel,Bakılmayıp da asırlarca kalmadan mühmel,Ya büsbütün sağır olmuş, ya öyle paslanmış:Ki hangi perdeye vursan, çıkan sadâ yanlış.

Bu tel ki “Yıldırım”ın dâsitân-ı satvetiniBaşından besteleyip, ceddimin sabâvetiniZafer havâsına doymaksızın uyutmazdı;Bugün uyuşturuyor “ninni”lerle ahfâdı!Eşikten atlamak isterseler hayâta yarın,Beşikte duyduğu sesler gelir, bu yavrularınDokur ufukları üstünde bir serâb-ı kesif,Ki yırtarak çıkabilmek ümîdi hayli zaîf!Geçer şebâbımızın en güzîde eyyâmıHayatı anlıyarak atmadan bu evhâmı!Hayatı anlamıyor… Çünkü görmüyor, okuyor;Zavallı kırkına gelmiş de ağzı süt kokuyor!Okutma: Bitti; okut: Serserî-i şi’r ü hayâl!Okutmasan da okutsan da aynı istikbâlHesâb edilse: Cehâlet kadar çıkar mühlik,Ma’ârif oldu mu bir yerde sâde müstehlik.Ulûm-i hâzıradan beklenen menâfi’idir.Demek, birincisi ilmin: Hayâta nâfi’idir.O halde bizdekiler sadra hiç değil şâfî.Fünûn-i müsbeteden istifâdemiz menfî;Ne kaldı? Bir edebiyyâtımız mı? Vâ-esefâ!Bırak ki ettiği yoktur bir ihtiyâca vefâ;Yu rûh-i milleti afsunluyor, uyuşturuyor;Ya sînelerdeki hislerle çarpışıp duruyor!Şarap kokar eslâfın en temiz gazeli.Beş altı yüz sene “sâkî” hevâ-yı mübtezeli,Sinir bırakmadı Osmanlılarda gevşemedik!Muhîtin üstüne meyhâneler kusan bu gedik,Kapanmak üzre iken başka rahneler çıktı;Ayakta kalması lâzım ne varsa hep yıktı.“Değil mi bir tükürük alna çarpacak te’dib,Ne hükmü var?” diye üç beş hayâ züğürdü edîb,Bitirmek istedi ahlâkı, ârı, nâmûsu;Çıkardı ortaya, gezdirdi saksılar dolusu,Havâ-yı fuhşi kudurtan zehirli “Zanbak”lar!” (s. 303-304)

O dönem edebiyat geçmişi içinde bulunan Divan şiirini zihniyetiitibariyle tenkid eden Âkif, sözü yaşadığı çağın edebî oluşumunagetirmiştir. Şair, bu noktadan itibaren Mehmet Rauf (ki “Zanbak” ilekastedilen onun 1910’da yazdığı “Bir Zanbağın Hikâyesi” adlımüstehcen romanıdır.) ve özellikle de Tevfik Fikret’in bazıözellikleri üzerinden döneminin algı tarzlarını olumsuzlayacaktır.Âkif, Tevfik Fikret’le ilgili olarak eserin Sebilürreşad’taki ilkneşrinde yer alan 98 mısrayı, kitap halindeki hiçbir yayımaalmamıştır. Şair, bu mısralarda Tevfik Fikret’in “Tarih-i Kâdim”şiirindeki tutumuna cephe alarak, onun din, tarih, vatan ve milletgibi mefhumlarla ilgili küçültücü yaklaşımına taarruzdabulunmaktadır. Âkif’in tercihine saygı duyarak sözkonusu mısralardanherhangi bir iktibas yapmıyoruz. Fakat bu bölümün hemen akabinde yer

alan şu mısralar, şairin geçmiş sanat telâkkilerinin toplumdaoluşturduğu etki itibariyle dikkatlere sunulmalıdır:

“Okur yazar” denilen eski baş belâsından,Olunca ümmet-i merhûme büsbütün me’yus;Muhît-i fikrine çullandı kanlı bir kâbus.Çekilse: Arkada mâzî denen leyâl-i azâb;Atılsa: Önde bir âtî ki dalga dalga serab!Ne gökte yıldıza benzer ufak bir aydınlık;Ne yerde göz kadar olsun ışıldayan bir ışık,Adem bulutları döktükçe gölge tûfânı,Kefenli gezmede mevtin hayâl-i üryânı! (s. 304-305)

Altıncı kitap olan “Âsım”, Hocazade ile Köse İmam’ın diyaloglarışeklinde tertip edilmiş bir eserdir. Eserin başlarında Köse İmam’ın“Hangi bir fende teâlî edebildin, evlât?/Hangi san’atte rüsûhun gözeçarpar? Anlat!/Ulemâdan mı sayıldın? Fukahâdan mı?” ve “Ya siyâsî minesin? Kendine bir meslek ayır.” gibi soru ve ikazlarına maruz kalanHocazade, “Şâirim” cevabını verir. Bu noktadan sonra, ikisi arasındageçen muhavereden, şiirin toplum için önemli bir sanat olduğunu,fakat devrin şairlerinin bu sanata kastettiğini, zira ahlâken kerihişlerle iştigal ettiklerini, edebiyata edepsizliği soktuklarınıokuruz:

-Olmaz olaydın: O ne yüzler karası!Bence dünyâdaki işsizlerin en maskarası.-Af edersin onu!

-İmkânı yok etmem, ne demek!Şi’re meslek diye, oğlum, verilir miydi emek?Âh vaktiyle gelip bir danışaydın Köse’ne,Senin olmuştu bugün belki o kırk altı sene.-Ama pek hırpaladın şi’ri…

-Evet, hırpaladım:Çünkü merkep değilim, ben de mürekkep yaladım,Bir de târih okudum; âlemi az çok bilirim.“Şuarâ” dendi mi, birdenbire oynar sinirimİyi gün dostu herifler, o ne yardakçı gürûh,O ne müstekreh adamlar! Hani bakmak mekrûh.Dalkavukluktaki idmanları sermâyeleri…Onlar azdırdı, evet, başlıca pespâyeleri.Bu sıkılmazlara “medh et!” diye, mangır sunarak,Ne erâzil adam olmuş, oku târihi de bak!Edebiyyâta edebsizliği onlar soktu,Yoksa, din perdesi altında bu isyan yoktu:Sürdüler Türk’e “tasavvuf” diye olgun şırayı;Muttasıl şimdi “hakîkat” kusuyor Sıdkı Dayı!Bu cihan boş, yalınız bir rakı hak, bir de şarab;Kıble: Tezgâh başı, meyhâneci oğlan: Mihrab.Git o “divan” mı, ne karn’ağrısıdır, aç da onu,

Kokla bir kere, kokar mis gibi “Sandıkburnu!”Beni söyletme, neler var daha!

-Tekmilleyiver…Sâde pek sövme ki, Peygamberimiz şi’ri sever.-Vâkıâ “inne mine’ş-şi’ri…” büyük bir nimet:Dikkat etsen: Yine sevdikleri, lâkin, hikmet.Ben ki Attâr ile Sâ’dî’yi okur, hem severim;Başka vâdileri tutmuşlara ancak söverim.Hem senin şi’re müdâfi’ çıkışın ma’nâsız:Sana şâir diyen, oğlum, seni gördüm yalnız.Kimi mevlidci diyor..

- Âh olabilsem, nerde!Yetişilmez ki: Süleyman Dede yükseklerde. (s. 326-328)

“Âsım”ın son bölümünde Hocazade ile Asım diyalog halindedir. Bubölümde, o dönem Türk edebiyatının sistematik bir tenkidine yerverilmektedir. Aşağıdaki metinde söze ilk başlayan Asım’dır:

-Yeni yazdıklarınız nerde, efendim, okusak?Aradım kimsede yok…

- Varsa da üç dört eserim,Zât-ı sâmînizi hoşnûd edemez zannederim:Demevî zevkiniz elbet demevî şi’r ister!-Asabî olsa da râzıyız, efendim, bizler…Bir mizâç istemiyorsak o da: Lenfâîlik;Çünkü milletler için, doğrusu, gâyet mühlik.-Edebiyyâtımız Allah’a emânet desene!Babanın oğlusun, Âsım, ne kadar olsa yine.-Pek tarafdârı değildir pederim…

-Sorma, fenâ!Üdebâ nâmına kim varsa, bilâ-istisnâ,Hepsinin rûhunu şâd etti bugün…

-Etmeyiniz!-Dedim: Artık bu kadar sövmeye lâyık değiliz.Sen de kimsin? Deyivermez mi, ne oldum, bilsen?Bense şâir geçinirdim, hele bir bak şuna sen!” (s. 403-404)

Bu bölümde dikkat çeken anahtar kavramlar, Âsım’ın genç ruhunauygunluk bağlamında “demevî zevk” (asabî, kanlı canlı zevk), “demevîşiir”, “asabî şiir”, “Lenfâîlik”tir (Kansız cansız olmama hali,diri, kanlı canlı, delikanlı?.). Bu kavramları bir hüküm cümlesi ilebir araya getirirsek, Âsım, diri ve hareketli bir şiirden yanadır.Diğer bir ifade ile Âkif, şiirde, kansız cansız (ruhsuz) bir tutumakarşıdır.

Yukarıya çıkardığımız metnin devamında Hocazâde’nin ağzından şöylesürer şiir:

Edebî sohbet olurmuş büyücek bir yerde.

Neden âsârımızın hepsi çelimsiz? Derler;Bu zemîn üstüne herkes iki üç söz söyler.Bulunur, neyse, nihâyet balığın belkemiği:Şark’ın üç bin senedir, gün sayarak beklediği,O muazzam, o yaman şâir-i dâhîyi zaman,Çıkarıp vermemiş âgûşuna yurdun el’an.Rûh-i millîmizi tatmîn edemezmiş bir edib,Gelmeden sahne-i eyyâma o dâhi-i mehîb.Geceler hâmile, mâdem, çocuk er geç doğacakAma sen şimdi işin girdiği son safhaya bak:Hangi saz şâiri, bilmem, bunu almış da haber;“Neciyim ben?” diye, günlerce tepinmiş ter ter!Sonra durmuşsa da, hâlâ, dediler, gayzı yaman;Dut yemiş bülbüle dönmüş, giderek, kahrından. (s. 404)

Edebî eserlerimizin çelimsizliği tespitinin yapıldığı bu mısralarda,bunun sebebi olarak millî ruhu seslendirecek bir edibin olmamasıgösteriliyor. Şair, o edibin “er geç” geleceğine kesinlikleinanıyor. Tabii, bu şair gelince, “saz şairi”nin rahatı kaçacaktır…

“Âsım”ın bu bölümü Hocazade’nin “- Şimdi Âsım, edebiyyâtı bırak, birtarafa;/Daha ciddi işimiz var, geçelim başka lâfa” ikazıyla sonaerer.

Toparlayacak olursak, Âkif, kendisi dışındaki şairleri iyiceincelemiş, bunların topluma da yansıyan her türlü olumsuzluklarınıtespit etmiştir. Bu çerçevede, Âkif, şiirde düzen ve tertibe önemvermeyenleri tenkid etmiştir. Şairler arasında topluma yabancılaşmışve bundan ötürü toplumu kasten yanlış aksettirmiş olanlarıreddetmiştir. Ölü geleneklere bağlı bir takım edebî yapılanmalarıreddetmiş, özellikle edep ve hayayı dikkate almayan, din, tarih,vefa, millet gibi mefhumların karşısında olanları kınamıştır.

3. Şiirsel Duyuş ve Düşünüşlerle İlgili Tespitler

Âkif, bazı metinlerinde bir coşkunluk hali içinde şiir ve şiirlebağlantılı kavramları kullanır. Bu kullanımlarda, şairin şiireyaklaşımına dair ipuçları bulmamız mümkündür.

Birinci Safahat’taki “Mezarlık” şiirinde böylesi bir hâl vardır.Kişinin mezarlıktan ibret alması gerektiği üzerine bir nasihatlebaşlayan şiir, ikinci bendden itibaren muhatabını değiştirir. Şairartık mezarlığa hitap etmektedir. Nida, mübalağa ve mehdiye dolubendlerle ilerleyen şiirin bir yerinde şöyle demektedir:

Ey şebistân, ey adem, ey perde perde kibriyâ,Sendedir ümmîdler: Senden doğar fecr-i bekaa.Her hacer-pâren okur bin şi’r-i lâhuti-edâ;

Her neşîden rûhu eyler sermediyyet âşinâ.Ey semâvî hâk, benden bin selâm olsun sana. (s. 38)

Görüldüğü gibi, şair burada mezarlığın her bir taşının ‘ilahîahenkte bin şiir’ okuduğunu, bu şiirlerin (neşidelerin) her birininruhta ebedîlik hissi uyandırdığını belirtir. Burada Âkif’in “şi’r-ilâhuti-edâ” ve “neşîde” (hikmetli şiir) ifadelerini kullanmakyoluyla şiiri ‘kutlu söz’ kıvamına denk düşündüğünü söyleyebilirizki, bu kullanım onun şiir algısıyla ilgili yüksek mevkii işareteder.

“Şiir” kelimesinin benzeri bir kullanımı “Hasbihal” şiirinde devardır. “Ey bülbül-i ter-zebân-ı irfan” diyerek “teze sözlersöyleyen irfan bülbülü”ne seslenen şair, ona “Ey nûr-ı mübîn-iKibriyâ’nın/Sînem olamaz mı âsümânın” [Ey Allah’ın apaçık nuru/Sinemsana gökyüzü olamaz mı] hitabı ve davetiyle yaklaşır. Sidre’ye(İnsanoğlunun Allah’a yaklaşabileceği en son makama) yönelmiş olanbu bülbüle şair gönlünü o kadar açmıştır ki bir ara şöyle der:

Ey tâir-i nâz-ı sidre-pervâzKalbimde olaydın âşiyan-sâzBir başka terâne gûş ederdin,Ruhum gibi sen de cûş ederdin,Yâdımda duran neşâidindenDâim cezebât içindeyim ben.Verdikçe derûna vecd o âheng,Dünyâ nazarımda teng olur teng!Âzadesi büsbütün kuyûdun,Bir şi’r-i semâ-zemin sürûdun!Bir şi’r-i revan ki: Cûy-i cârîFeyziyle bahâr-ı ömre sâriBir nağme ki: Rûhtur, ledündür;Kur’an gibi râsihîn içindir Bir nâle ki: Şevk-sûz-i idrâkHavlinde nidâ-ı “mâ-arafnâk!”Ey şâir-i râzdan-ı mülhem,Ben râzına olmasam da mahrem,Hayrân-ı kemâlinim… BeyânınGüyâ ki hitâbıdır Hudâ’nın! (s. 45-46)

“Hasbihal” şiirinin bu bölümünde görüldüğü üzere, kendisine hitapedilen ‘bülbül’ün nağmeleri göklerde yer edinmiş şiirebenzetilmiştir. Bir akarsu akıcılığında olan bu şiir ömrün baharınabereket vermekte, -Fuzûlî’nin “Su Kasidesi”ni de hatırlatarak- ruhailâhî bir haz katmaktadır. Değeri ‘hakkıyla bilinemeyen’ (Mâ-arafnâk: “Seni, hakkıyla bilemedik ya Rab” hadis-i şerifinetelmihen) bu ‘bülbül’, ilhamını sırlardan alan bir şairdir. Bu şair,Allah’ın hitabına denk sözler söylemektedir. Bu izahtan sonra,

Âkif’in söze yüklediği anlamın neş’et ettiği kaynak, kendiliğindenaşikâr olmaktadır.

“Merhum İbrâhim Bey” başlıklı şiirde “Tabâbet-i BaytariyeUlemâsından” olduğu halde kadri pek bilinmeyen İbrahim Bey’infaziletleri –bu faziletlerden bî-haber devlet adamlarının eleştirisieşliğinde- takdim edilir. Mersiye (Ağıt) niteliğindeki bu metnin ilkbendinde şiir ile bahar arasında bir teşbih ilişkisi kurulur. Âkif,“bahar”ı, merhum İbrâhim Bey’in şiirini hatırlatan bir mevsim olarakvasfeder: “Şitâ, peyinde hurûşan kıyâmet-i kübrâ/Rebî, hâtıra-işi’r-i lâ-yezâlindir.” (s. 53) [Kış, senin ardından coşan büyükkıyamettir/Bahar, senin sonsuz şiirinin hatırasıdır.] Bir benzetmeilişkisi içinde olsa da, şiirin bu şekilde vasfedilmesi, şiirsanatının lirik karşılığıyla açıklanabilir.

Aynı şiirde yine merhum İbrahim Bey’in özellikleriyle ilgili olarakkullanılan “Senin sahîfe-i zâtın, senin meâlin iken/ Bütün cihân-ıbedâyi’de müncelî âsâr,/Samîm-i rûhumu pür-cûş ü bî-karârediyor/Bugün o sîne-i hilkatte inleyen eş’âr” [Senin zâtına, senindeğerine ait şeyler iken/ bütün güzellikler dünyasında parlayaneserler/Ruhumun derinliğini coşturup kararsız bırakıyor/Bugün ohilkatin sinesinde inleyen şiirler.] şeklindeki mısralarda dabenzeri bir lirizm dikkatlerden kaçmaz. Şu halde, şunu kolaylıklasöyleyebiliriz: Âkif’te lirizm aramak için, bir parça samimiyetyeterlidir.

“İnsan” şiiri Âkif’in şiirsel duyuş ve düşünüşüyle ilgili olarakokunabilecek metinlerden birisidir. İnsanın kıymeti üzerine hikemîtespitlerin yer aldığı metinde, şiirin de ilâhî bir unsur olarakinsana dair bir vasıf şeklinde metne nakşedilmesi önemlidir:

Musaggar cirmin amma gâye-i sun’-i İlâhîsinBu haysiyetle pâyânın bulunmaz, bîtenâhîsin!Edîb-i kudretin beytü’l-kasîd-i şi’ri olmuşsun;Hakîm-i fıtratin bir anlaşılmaz sırrı olmuşsun. (s. 64)

[(Ey İnsan) Cismin oldukça küçük ama Allah’ın sanatının gayesisin/Buhaysiyetle ebedî, bitip tükenmez bir varlıksın/ Kudretli Edîb’in(Allah’ın) şiirinin beytü’l-kasîdi (en güzel beyti)olmuşsun/Yarattığına Hükmedenin (Allah’ın) anlaşılmaz bir sırrıolmuşsun.]

Kimi şekil özellikleri, fakat özellikle söyleyişi ile Hamid’in“Makber”ine benzer nitelikler gösteren “Canan Yurdu”nda Âkif, ölmüşbir sevgilinin ağıtını yakmaktadır. Yaşadığı kederler içinde Allah’asitemkâr hitaplarda bulunan acılı şair, sevgilinin hayali ile içli

dışlı olmuş bir vaziyette, acılı sözlerini sürdürüp durmaktadır. Birara sözü ‘şiir’e de getirir:

Ey darbe-i bâda karşı, ra’şân,İnşâd-ı enîneden nihâlân!Bir şi’r-i revân olup da cânan,Geçmez mi bu gölgeden hırâman? (s. 93)

“Fâtih Kürsüsünde”nin “Vaiz Kürsüde” bölümünde genel olarak “sa’y”yani çalışmak üzerinde telkinatta bulunulur. Söz bu minval üzeresürüp giderken, bazı bazı hayatın çeşitli hallerinden, farklı duyuşve düşünüş zamanlarından bahsedilir. Böylesi duygu anlatımlarınınbirisinde söz –belki yine bir mesaj vermek gayesiyle- güzelliğe veşiire gelir dayanır:

Fakat cidâl-i hayâtın bütün bu gulgulesi;Kalanların acı, ölmüşlerin acıklı sesi;Zaman zaman göğe yaprak nisâr eden eşcâr;Zemin zemin yere kâliçeler yayan ezhâr;Bahâra karşı tuyûrun garîb nevhaları;Şikâr, önünde vuhûşun mehîb sayhaları;Bedâyi’iyle bahârân, şedâidiyle hazân,Bu şi’r-i hilkati inşâd eder durur her ân:“Bekayı hak tanıyan sa’yi bir vazîfe bilir;Çalış çalış ki beka sa’y olursa hakkedilir.” (s.228)

Hâtıralar’daki “Necid Çöllerinden Medineye” şiirinde şairin kişiselduyuşuyla ilgili ipuçlarına rastlarız. “Şerif Ali Haydar PaşaHazretleri’ne” ithafını taşıyan bu şiir, çölde, bir öğle vaktinde,kendisini güneşe siper eden çıplak bir “sîne”nin anlatımıylabaşlanılan şiirde şairin kişisel duyuşuyla ilgili şu mısralar dikkatçeker, ki buradan şairin sanata bakışıyla ilgili tespitleryapabiliriz:

San’atin sırrını Ressâm-ı Ezel’den okuyan;Rûh-i ma’sûmu bütün hilkati kendinde duyan,Şimdi yerlerde şafak, şimdi bulutlarda bahar,Şimdi tûfân-ı ziyâ, şimdi köpük, şimdi buhar,Şimdi, mahmûr-i tefekkür, uzanan enginler,Şimdi yalçın kayalar, şimdi oyulmuş inler,Şimdi dalgın dereler, şimdi zılâl ummânı,Şimdi bir vâha çizen; şimdi bütün elvânı,Toplayıp mâvi elekten geçirirken, üryanKumların üstüne bin türlü bedâyi’ dokuyan,O güzel sîne, o çöl, şimdi ne korkunç oluyor:Bir cehennem ki uzanmış, dili çıkmış, soluyor! (s. 311)

Bu mısralarda duygusal yoğunluk ne kadar fazlaysa, şairin asılkaynakla irtibatı da o kadar yüksektir. Zira, biz “Ressâm-ı Ezel”in

Allah olduğunu biliyoruz. Sanatının temeline bu bilinci koyan birşairden, ancak bu beklenir.

Benzeri duygu yoğunluklarına bu şiirde sıkça rastlanır. Bunlararasında “şiir”e değinilen mısralar da vardır. Tabii aşağıdakimısralardaki en önemli ifade, üstteki “Ressâm-ı Ezel” ile aynımanaya gelebilecek “Hüsn-i Ezel”dir:

Sanki feyfâ-yı taharrîde yanan ervâha,Sâyeler dökmek için Sedre’den inmiş vâha.O cehennem gibi vâdîde bu cennet ne güzel!En büyük şi’r tezâdın mıdın, ey Hüsn-i Ezel?Sana bir mısra’-ı bercestedir etmiş ki sünûh:Duyar amma varamaz yükselen âhengine ruh. (s. 313)

“Asım”ın sonlarına doğru Hocazade ile Köse İmam, Âsım’ın tutumuylailgili bir meseleyi konuşurlarken, Hocazade Âsım hakkında şucümleleri kullanır:

-Hocam, evlâdına benzer bulamazsın arasanGörmedim ben bu kadar dörtbaşı ma’mur insan.Ne büyük hilkat o Âsım, ne muazzam heykel!Onu, bir şi’r-i hamâset gibi, ilham-ı ezel,Sana sunduysa, açıp rûhunu teşrihe çalış… (s. 393)

Hocazade’nin Âsım’ı tavsif ederken kullandığı “şi’r-i hâmaset”ifadesi, Âkif’in hangi tarz şiiri öncelediği konusunda fikirvermektedir sanırım. Aynı şekilde, “ilham-ı ezel” ifadesi de,Allah’a tekabül eden bir kullanım olarak, dikkate şayandır…

Gölgeler’in ilk şiiri olan “Hüsran”, Âkif’in kişisel duyuşuylailgili önemli bir şiirdir. “Ben böyle bakım durmayacaktım, dilibağlı” diye başlayan şiirde şair, sanatını “İslâm’ı uyandırmak” içinkullanmak istediği halde, bunu başaramadığı kanaatindedir. Bukanaate bağlı olarak, yeis içinde şu mısraları söyler:

Feryâdımı artık boğarak, na’şını, tuttum,Bin parça edip şi’rime gömdüm de bıraktımSeller gibi vâdiyi enînim saracakkenHiç çağlamadan, gizli inen yaş gibi aktım.Yoktur elemimden şu sağır kubbede bir iz;İnler “Safahat”ımdaki hüsran bile sessiz. (s. 411)

Âkif’in “Hüsran”daki ruh hali ve şiirine yaklaşımı “Safahat İçin”başlıklı dört mısralık şiirinde de devam eder:

“Arkamda kalırsın, beni rahmetle anarsın.”Derdim, sana baktıkça, a bîçâre kitâbım!

Kim derdi ki: Sen çök de senin arkana kalsın,Uğrunda harâb eylediğim ömr-i harâbım? (s. 457)

Âkif’in Safahat dışında kalmış şiirleri arasında olan 1892 tarihli“Destûr” şiiri geleneksel formda bir metindir. Bu şiirde kendisinişâirliğe sevk eden unsur olarak “mâh”a seslenen şair, o sevgilininverdiği ıstıraplardan ötürü “Âkif-i zâr” olarak karşımızaçıkmaktadır:

Sensin beni şâirliğe sevk eyleyen ey mâhŞevkın ile bir Rûhî-i rengîn-edâyım

Âteş saçıyor hâme-i esrâr-nüvîsimÂciz değilim şâir-i icâz-nümâyım

Ey bâd-ı seher uğrar isen söyle nigâreBen böyle neden hemdem-i envâ-i cefâyım

Arz eyle neler çektiğini Âkif-i zârınÖldürdü beni dâğ-i gamı rahme sezâyım

Sor kim dil-i bîçâreciğim kâm alacak mıHicrân elemi yoksa müdâmen kalacak mı

Safahat dışında kalmış nazım parçalarının birisinde şairin duyguyoğunluğu ve bu yoğunluk içinde şiir algısı şöyle görünür:

Bu bir neşîde-i giryan ki her enînindenSımâh-ı dehşete çarpar meâl-ı zâr-ı hayât;Yazık ki şi’rimizin böyle en güzinindenNasîbimiz oluyor en acıklı hissiyyât!

Bu bahsi şöyle bağlayabiliriz: Âkif’in şiiri sadece didaktikdeğildir. O, duyarlı şiirler de yazmıştır. Sözgelimi Hatta zamanzaman didaktik metinlerinin aralarına serpiştirdiği içli mısralarla,okuyucusunu gönlünden vurmuştur. Bu yolda söylenecek bir diğerhusus, şahsi duyarlılıklarını yansıtsa da, Âkif bunların ilahîahenkte olmasına dikkat etmiştir.

4. Şiir-Sosyal Hayat İlişkisine Bağlı Tespitler

Âkif’in şiirini sosyal hayatın hizmetine verdiği, hatta bu yüzdensanatı ihmal ettiği söylenir. İşin ihmal kısmını bir tarafabırakarak, Âkif’in şiir, şair, sosyal hayat bağlamında manzummetinlerde dile getirdiklerine göz atalım:

“Seyfi Baba” şiirinde bir akşam vakti arkadaşının hastalık haberiniduyan anlatıcı, zorlu bir yolculuktan sonra Seyfi Baba’nın evine

ulaşır. Geçtiği yolların perişan halini anlatarak eve ulaşan şair,Seyfi Baba’nın evindeki perişanlığın da tasvirini yapar. Buperişanlık öyle derindir ki, anlatımını yapmak şairlerin bilehaddine değildir:

Odanın loşluğu kasvet veriyor pek, baktım,Şu fener yansa, deyip bir kutu kibrit çaktım.Hele son kibriti tuttum da yakından yüzüne,Sürme çekmiş gibi nûr indi mumun kör gözüne!O zaman nîm açılıp perde-i zulmet, nâgâh,Gördü bir sahne-i uryân-ı sefâlet ki nigâh,Şair olsam yine tasvîri olur bence muhâl:O perîşanlığı derpîş edemez çünkü hayâl! (s. 62)

Biz, Âkif’in bu söyleminden pek tabii olarak şu sonuca ulaşıyoruz:Şair, şiirini en başta sosyal hayatın hizmetine sunmalıdır. Bununiçin de hayalden ziyade, öncelikle gerçek hayat sahnelerine dikkatkesilmelidir. Âkif bunu daima önceliyor…

“Mahalle Kahvesi” şiiri ise, Âkif’in miskinliği tel’in ettiğibaşlıca manzum metinlerinden birisidir. Bu metinde mahallekahvesinin nahoş ortamı tasvir edilirken, bir ara söz kahveduvarındaki resimlere gelir. Bu bölümü okuyalım:

Duvarda türlü resimler: Alındı Çamlıbeli,Kaçırmış Ayvaz’ı ağlar Köroğlu rahmetli!Arap Üzengi’ye çalmış Şah İsmail gürzü;Ağaçta bağlı duran kızda işte şimdi gözü.Firaklıdır Kerem’in “Of!” der demez yanışı,Fakat şu “Ah mine’l-aşk”a kim durur karşı?Gelince Ezrakabânû denen acûze kadın,Külüngü düşmüş elinden zavallı Ferhâd’ın!Görür de böyle Rüfâî’yi: Elde kamçı yılan,Beyaz bir arslana binmiş; durur mu hiç dede can?Bakındı bak Hacı Bektaş’a: Deh demiş duvara!Resim bitince gelir şüphesiz ki beyte sıra.Birer birer oku mümkünse, sonra ma’na ver…Hayır, hülâsası kâfi, yekûnu ömre sürer:Bedâhaten kusulan herze-pâreler ki düşün,Epey zaman daha lâzımdı herze olmak için!

“Mahalle Kahvesi”nin bu bölümü, dikkat edilirse halk edebiyatı vemistik algı biçimleriyle ilgili bir takım materyalleri sunmaktadır.Öncelikle, bahsettiğimiz değerlerin dil yaklaşımına uygun birnitelik arzeden bu mısralarda Âkif, mesajını da net vermektedir.Şair burada, Çamlıbel (Köroğlu’nun kale yapıp adamlarıyla yerleştiğidağ.), Ayvaz (Köroğlu’nun yaveri yahut manevi evlâdı veyaveliahtı.), Arap Üzengi (Şah İsmail ile Gülizar hikâyesinin

kahramanı. Erkek kılığına girmiş kız.), “Âh mine’l-aşk” (“Ah buaşkın elinden!” anlamında bir levha.), Ezrakabânû (Ferhad ileŞirin’de arabozucu kadın), Ferhâd, Rufâî, Hacı Bektaş gibi somutdelillerle takdim ettiği bir dünyayı olumsuzlamaktadır. Yaptığımıziktibasın son üç mısraında ise, bunları ayrıntılı bir şekildeaçıklamanın lüzumsuz olduğunu, özetiyle yetinmenin daha sağlıklıolacağını belirtir: Nihayetinde bunların her bireri saçma sapansözler, lakırdılardır…

Âkif’in kişiyi kendinden geçirici, uyuşturucu nazma ve bu tarz nazımoluşturanlara karşı tepkisi “Şâir Huzûrunda Münekkid:” manzumesindede kendisini gösterir. Bu metinde Âkif, şairlik taslayan bir kişininanlamca dağınık, söyleyişçe bayat bir gazel yazdıktan sonrakendinden geçmesine değinilir. Bir ara keyif aldığı parlak sözlerdenşüphelenen bu “yâve-gû”, eserini güçlü bir münekkide göstermekister. Nihayet hatır gönül gözetmeyen bir münekkid bulur. Bumünekkid onun eserinde pek çok kusur bulur. Şair taslağı, bu tenkidekatlanacak cinsten değildir, söylenenlere öfkelenir, rezil cevaplarverir. Âkif bu metniyle sadece uyuşturucu nitelikte söylenmişnazımlara değil, bu nazmın söyleyeni durumundaki edepsizmüteşairlere de eleştiri okları göndermektedir. İşte metnin tamamı:

Düzer yâve-gû bir herif bir gazelMüeddâ perişan, edâ mübtezel.Tabi’î o gâyetle parlak bulur;Okur, dinletir, söyletir, gaşy olur.Biraz sonra bastırmak ister, fakat,Sakın olmasın der ufak bir sakat.Büyük, muktedir bir münekkid arar,Nihâyet zarîfin birinden sorar.Gözetmet bu âdem de hâtır, huzûr,Bulur lafz u ma’nâda bir çok kusûr.Herif şimdi tenkîde hiddetlenir,Rezîlâne artık neler söylenir!Biraz dinleyip sonra, bak, der zarîf:Sizin nesriniz nazmınızdan lâtîf! (s. 119)

Şair, Safahat’ın ikinci kitabı “Süleymâniye Kürsüsünde” daha ilksayfadan itibaren şairâne hesaplaşmalarla başbaşa bırakır bizi.Sözgelimi, Haliç sahilinin tasvirinin yapıldığı giriş mısralarında,hâlin berbat görüntüsünü yansıtmak için bizi “şair” olmaya daveteder. Bu davet, aynı zamanda “şair”e yüklenen sosyal vazifeninizahıdır:

Ne Halîc’in o yosun çehreli miskin suları;Ne onun hilkate küsmüş gibi durgun kenarı!Herkesin hissi bir olmaz. Meselâ karşıdakiSâhilin, başbaşa vermiş, düşünen, pis, eski,

Ağlamış yüzlü, sâkil evleri durdukça, sizinİçinizden acı şeyler geçecek hep… Lâkin,Bak benim öyle değil… Siz de biraz şâir olun:Meselâ, geçtiğiniz yalpa yapan tahta yolun,Cedd-i merhûmu aceb sal mı demekten ne çıkar?Geliniz farz edelim biz bunu: Sâbih bulvar!(…)Anladım: Ben ne kadar şi’re özensem de, demek,Seni, ey sevgili kaari’, bu telâkkî, pek pek,Azıcık güldürecek… Yoksa öbür yanda, hazin,Bin hakîkat sırıtırken kıyısından denizin,Diyeceksin ki: “Hayâlin yeri yoktur… Boşuna!” (s. 141)

[Sâbih: yüzen; sâkil: can sıkan, çirkin]

“Süleymâniye Kürsüsünde”nin 1928 öncesi baskılarında yer aldığıhalde sonraki yayımlarında çıkarılan bir bölümde de Âkif şiirleilgili kanaatlerini dile getirir. Fakat bu kez daha somut bir tenkidkonusu vardır huzurumuzda: 1909’da edebiyat sahnesine çıkan Fecr-iÂtî topluluğunun zihniyetini tenkid eder şair. Bu zihniyetin enbelirgin özelliği “hissiyatı süflî zevke” dönüştürmesidir:

Hakkı son sadme-i kahrıyle devirsin butlan:Yakasından tutarak ismeti çeksin hüsran;“Fecr-i Âti” denilip, millet-i merhûme için,Şeb-i rihlet gibi muzlim görünen bir neslin,Zevk-i süflisine münkaad olarak hissiyyât, Ne yüreklerde şehâmet, ne şehâmette hayâtKalmasın; hâsılı isterse belâ tûfânıKaplasın cûşa gelip her tarafından vatanı; (…) (s. 143)

Bu bölümde söylenenler, mevcut metinde şöyle devam ettirilmiştir:

Hakkı son sadme-i kahrıyle bitirsin isyan;Edebin şimdiki ma’nâsına densin “hezeyân”Kalmasın, hâsılı, altüst olarak hissiyyât,Ne yüreklerde şehâmet, ne şehâmette hayât; (…) (s. 143)

Fakat şairin ümitsizlik içindeki gezintisi fazla sürmez. Zira Âkif,esasen bir ümitsizlik şairi değildir. Bakın okur olarak bizlerinasıl ve nereye götürüyor:

“Şimdi ey sevgili kaari’, azıcık vaktin eğerVarsa –memnun olacaksın- beni ta’kib ediver.Gireriz koynuna, düşsek bile şâyed yorgun,Karşıdan baktığımız heykel-i nûrânûrun.Göreceksin: O harîmin ebedî zıllinde,

San’atın rûhunu seyyâl bulut şeklinde. (s. 143-144)

Doğrudur, şair bizi Süleymâniye’ye götürmektedir. Bu noktadanitibaren camiin tasvirini yapmaya başlar. Bir mimarî eser tasviri deolsa, bu tasvirde kullanılan sözlerden başta edebiyat olmak üzerediğer güzel sanatlar için de bir takım hisseler çıkarılabilir. Şuhalde, bir kaçını buraya almakta bir sakınca yoktur:

“Bir musanna’ kemer, üstünde kurulmuş Tevhid” (s. 144)

“Ki te’ârici, telâfifi ne müdhiş san’atSanki Mevlâ mütefekkir, kocaman bir beyni,Açıvermiş bize göstermek için her yerini.” (s. 144)

“Görmesin dîdelerin reng-i sivâ, reng-i zılâl!Vecde gel; vahdete dal, âlem-i kesretten uzak…Yalınız Sâni’i gör, san’atı, masnû’u bırak!” (s. 146)

“Süleymaniye Kürsüsünden”in ilerleyen bölümlerinde sözü İslâmcoğrafyasındaki din, bilim, kültür, sanat çalışmalarının görünümünegetiren Âkif, bir ara edebiyat ve şiirin mevcut haline de temaseder:

Üdebâ doğrusu pek çok, kimi görsen: Şâir,Yalınız, şi’rine mevzû iki şeyden biridir: Koca millet! Edebiyyâtı ya oğlan, ya karı…Nefs-i emmâre hizâsında henüz duyguları!Sonra tenkîde giriş: Hepsi tasavvufla dolu:Var mı sôfiyyede bilmem ki ibâbiyye kolu?İçilir, türlü şenâ’atler olur, bî-pervâ;Hâfız’ın ortada dîvânı kitâbü’l-fetvâ!“Gönül incitme de keyfin neyi isterse becer!”Urefâ mesleği: a’lâ, hem ucuz, hem de şeker!” (s. 154)

Edebiyat alanındaki yozlaşmanın önce çoğalma (‘şair enflasyonu’denilen şey!), ardından duygu ve düşüncelerde süflileşme, en nihayetahlaksızlaşma şeklinde tezahürü başka nasıl sergilenir. Âkif bunu üçbeş dizeyle gayet iyi anlatmıştır. Mehmet Âkif, devrininedebiyatçılarıyla ilgili eleştirilerini “Süleymaniye Kürsüsünden”insonraki sayfalarında da sürdürür. Edebiyat âlemindeki bayağılaşma,bundan da öte her bakımdan alçalma, şair tarafından gözler önüneserilir:

Dalkavuk devri değil, eski kasâid yerine,Üdebânız ana avrat sövüyor birbirine! (s. 162)

Üdebânız hele gâyetle bayağ mahlûkat…

Halkı irşâd edecek öyle mi bunlar? Heyhât!Kimi Garb’ın yalınız fuhşuna hasbî simsar;Kimi, İran malı der, köhne alır, hurda satar!Eski dîvanlarınız dopdolu oğlanla şarab;Biradan, fâhişeden başka nedir şi’r-i şebab?Serserî: Hiç birinin mesleği yok, meşrebi yok;Feylesof hepsi; fakat pek çoğunun mektebi yok!Şimdi Allâh’a söver… Sonra biraz bol para ver:Hiç utanmaz, Protestanlara zangoçluk eder!O benim ed ebedî hasmım olan Rusya bile,Hakkı teslîm edelim! Hiç de değildir böyle.Mütefenninleri tâ keşfe kadar tırmanıyor;Edebiyyâtı anıldıkça zemin çalkanıyor.Kudretim yetse eğer, on yedisinden yukarı,Üdebâ nâmına kim varsa, huduttan dışarıAtarım taktırarak boynuna bah-nâmesini;Okuyan yaftayı elbette çıkarmaz sesini.Sonra bir tarz-ı telâfi bulurum: -gerçi garib-Konturat akdederek Rusya’dan on onbeş edib,Getirir, yazdırırım millet için bir çok eser! (s. 169)

“Hakkın Sesleri”nde Âkif’in edebiyat ve şiir üzerine herhangi birhükmüne rastlamamakla birlikte, kitabın sonuna alınan Ferîd (Kam)’ın12 Haziran 1913 tarihli bir mektubu, bizim için önemli birvesikadır. Ferid’in bu mektubu “Safahât’ın üçüncü kısmı”nın neşri veÂkif’in sanatındaki tutarlığı dolayısıyladır. Şair, bu metniyayınladığına göre, pekâlâ metnin iletisine iştirak ediyor diyebilirmiyiz? Bu konuda hassas bir temkinlilik içinde olsak da, Âkif’insanatı için söylenmiş Ferid’e ait şu cümleler hareket noktamızolabilir:

“… sen lisân-ı şi’ri, mâhiyet-i nev’iyesine hâs bir tekâmüle namzedkıldın; muvaffak da oldun; daha da olacaksın.”

“İhtimal ki ‘San’at san’at içindir; san’atten maksad yine san’attir;san’atte dinî, ahlâkî, siyasî bir gâyet aramak abestir” diye, seninmesleğine i’tirâz edenler, onu hoş görmeyenler vardır. Fakat o halde,yâni san’at hakkındaki bu düstûr kabul edildiği takdirde, onudinsizliğe, ahlâksızlığa da âlet ittihâz etmemek lâzım gelir. Zirâsan’at, bu sûretle kayıddan âzâde edilmiş olmayıp, belki kuyûdun enberbâdıyle takyîd edilmiş olur. Ben, senin eserlerinde bu düstûramuhâlefetini gösterecek bir şey görmüyorum. Çünkü sen de san’attegâyet aramıyorsun; lâkin gâyette san’at arıyorsun. Mesleğin tamamiylemaksadını te’mîne kâfidir. Hemen feyyâz kalemine istediği cevelânıver; ciddî eserlere teşne olanları feyz-i kaleminle reyyân et!Safahât’ın bu kısmını teşkîl eden mnanzûmelerin menbaı Furkaan-ıHakim olduğundan hepsinin ilhâm-ı mahz eseri olduğunu söylemekzâiddir.” (s. 204)

Safahat dışında kalmış metinlerinden olan “Musâhabe” şiirine “-Yineşâirleniyorsun… ne dedin? Millet mi?” mısraıyla girilir. İki kişinintoplam dört diyalogundan oluşan şiirde “şâirlenmek” milletin sefilhâli, vatanın sıkıntıları karşısında “pesimist” (karamsar, kötümser)bir ruh hali taşımak anlamına gelmektedir. Zira bu şiirde geçen birbaşka mısra “Lâşe hâlindeki bir devlete medfen bulunur…” (s. 516)şeklindedir.

Toplum hayatının çeşitli hallerini şiirlerinde perde perde yansıtanÂkif, üstte de görüldüğü gibi, bunlarla ilişkili bir vaziyette,sanat ve edebiyata, şiir ve şaire yönelik tespit ve tahlilleryapmıştır. O sanatını toplumuna adarken, kuşkusuz, hissiyatın süflizevklere dönüşmesine tahammül edemezdi.

5. Şiir İthaf Ettiği veya Eserlerinden İktibas Yaptığı ŞairlereBağlı Tespitler

İthaf geleneği, Mehmet Âkif’te önemli bir yer tutar. Bizce, şairimizithaf yoluyla iki hassas mesaj vermektedir: “1. Şiirin ithafedildiği kişinin şahsiyetine, 2. İthaf edilen şiirin ana duygusuna,mesajına.” (Akkanat, 2008: 125) Keza eserlerinden iktibaslaryaptığı isimler de birinci maddeyle ilişkili değerlendirilebilir.

Âkif’in “ithaf” ve “iktibas”ı bu şekilde değerlendirmesi, isteristemez bizi takdim ettiği şairlerin kimliğini araştırmaya sevketti.Bu çerçevede, şiir külliyatındaki bazı ithaf metinlerini inceledik.

Şairimiz “Hasbıhâl” şiirine şöyle başlar:

Büyük bir şâirin düstûr-i hikmettir şu ihtârıVelev duymuş da olsan yolsuz olmaz şimdi tekrârı:“Geçen geçmiştir artık; ân-ı müstakbelse mübhemdir;Hayâtından nasîbin: Bir şu geçmek isteyen demdir.” (s. 130)

Tamamı, ömrün ve zamanın kıymeti hakkında yapılan bir hâsbihaletekabül eden bu manzumenin daha başında bir hikmetli sözler söyleyenbüyük (ve fakat meçhul) bir şairden iktibas yapması, Âkif’in şiirsanatına bakışıyla ilgili veriler sunar. Âkif’in şiirde “hikmet”arayan bir şair olduğunu biliyoruz. “Hasbihal” şiirinde bunun yanına“hakikat”i ve “fünun”u da ekler. Zira, manzumenin ilk yayınında yeralan 8 mısralık bölümde Divan şairi Vehbî ile kendi sanatı hakkındabazı tespitler sunar. Vehbî kadar kendisinin de nâzım olduğunu,fakat hem Vehbî’de hem de kendisinde alışılagelen tarzda bir şairlikaranmaması gerektiğini belirtir. Tam da bu noktada, işbu 8 mısralıkbölümde geçen “Fazıl” isminden ötürü, “Hasbihâl” manzumesinde hitapedilen kişinin Fazıl adlı (tahminen Fazıl Ahmet Aykaç) bir şair

olduğu söylemeliyiz. Şu halde, sadede gelip, “Hasbihâl”in sonrakibaskılarında yer almayan bu bölümü okuyalım:

Tutup “Lûtfiyye” yazmış oğlu Lûtfullah için VehbîYazardım ben de bir “Fazlıyye” kudret yoksa nâ-kâfîNe var oğlum değilsen? Kardeşimsin, yâr-ı cânımsın, Müşahhas bir ümîdimsin, refîk-i râz-dânımsınNe var Vehbî değilsem? Ben de elbet nâzımım az çok…Eğer şâirlik istersen ne Vehbî’den, ne benden yok!Hakîkat söylemek lâzımsa Vehbî’nin kitâbındaFünûn inkâr edilmiştir kavâfî pîç ü tâbında (s. 131)

Sa’dî, Âkif’in sık sık müracaat ettiği, eserlerinden zaman zamaniktibaslar yaptığı İslâm şairidir. Safahat dışında kalmış olanşiirlerinden birisi olan “Sa’dî” başlıklı metin ise Âkif’in bu İslâmşairine yaptığı bir ithaf olarak okunabilir. Bu metinde Sa’dî’nin,ümmetin fikir dünyasına mürebbîlik yaptığını, kendisiyle birlikte budünyanın şairlerinin Sa’dî’ye talebe olduklarını belirtir. Zira,şiiri hakkıyla söyleyen odur:

Odur şi’ri hikmetle mezc eyleyenOdur şiir nâmıyle hak söyleyen!Tasavvur edilsin, olur şey değilKi geçmiş iken altı yüz bunca yıl!Gülistan’ı hâlâ hazan bilmiyor,Safâ-yı rebi’isi eksilmiyor.(…)Güler güldürür, ağlayıp ağlatır!Fakat dâimâ bir esâs anlatır!Küçük kıssalardan büyük hisselerÇıkarmış mıdır kimse Sa’dî kadar?“Lafonten” mi “Sa’di”ye sânî olur?Bu da’vâya kim istitâ’at bulur?Çıkın, söyleyin siz de ey şâiran!Yazılmış mıdır başka bir Bûstan?Letâifde kâ’bında yoktur edîbMevâizde bir bî-müdânî hatîb!Hakîkatten ayrılmamak şânıdır!O âlemde ma’şûk-i vicdânıdır!(…)Gelir hâtırımda tecessüm ederZarifâne gûyâ tebessüm eder!(…)Edîbâne bin nükte eyler beyanHakîmâne çok bahs eder dermeyan! (s. 501-502)

Âkif, Safahat dışında kalmış olan “Fahreddin Râzi” başlıklı metnindebir başka üstadını takdim eder. Metnin ilk dizesi şöyledir kidevamında Râzî ile ilgili olarak anlatacağı fıkıh, tefsir, mantık,

riyâzi, fen gibi alanlardaki üstünlüğü (ki bir başka yerde de“Üstâd-ı muazzam” der) ayrı bir bahis konusudur: “Nâmı sernâme-imenzûmem olan Fahreddin”… (s. 503)

Şair, “Hersekli Ârif Hikmet” başlıklı metninde de kendi şiiralgısıyla ilgili kıstaslar verir:

“Öyle bir fâzıl-ı nihrîr idi Ârif HikmetKi onun mislini nâdir görecektir ümmet.Has idi kendine pek şanlı olan vâdisi,Ümmetin oydu hakîkatte hele Sa’dî’si.Şi’r-i lâhut-i güzinânesi ilhâm bütün,Nesri hep terceme-i vâzih-i âyât-ı ledün.(…)Ağlatır mev’îza-pîrâlığa meyleylerse,Güldürür nükteli bin sözle eğer söylerse.Üdebâ-yı Acem’in ekserî mazbûtu idi,Arab’ın birkaçı bilhâssa magbûtu idi.Edebiyyâtımızı öyle bilir şair benGörmedim, hem göremem şimdiki şâirlerden.Hangi bir nâdire-i şi’r olunursa inşâd,Altını üstünü ezberden okurdu üstâd (s. 514-515)

Yukarıdaki yaptığımız iktibasların yanı sıra, Hersekli ArifHikmet’in sanatıyla ilgili bir hikâye de anlatır Âkif:

Arab’ın şâir-i yektâsı Cerîr’in bir gün,Sorulur re’yi beş on nâbiga-i şi’r içün:Serdeder her biri hakkındaki efkarını da,Sıra Hansâ’ya gelince durur artık orada.Sonra huzzâr, “Neye sustun?” diye sordukta, CerîrDer, “Onu çünkü benim haddime düşmez takdîr!”Hikmet’in şi’ri de ayniyle budur şimdi bana,Ben dahî bilmeliyim mevkı’imi doğrusu ya (s. 516)

Tam da bu noktadan itibaren Âkif, Hersekli Arif Hikmet’e söylenenolumsuz bir yakıştırmaya itiraz ederek, gerekçesini dile getirir. Bugerekçe, edebiyatımızın geçmişten beri sürüp gelen o zamankihâlidir:

“İyiydi, hoştu, fakat meşrebi rindâne idi,Lâubâlîliği vardı…” deniyor. Dur şimdi,Düşünülsün bu da bir söylenecek lâf mıdır;Lâubâliydi demek Hazret’e insâf mıdır?Lâubâliydi, fakat kimlere karşı acaba?Kimdi bî-çâreyi baştan çıkaran ehl-i hevâ?Böyle kavmin içine –düşmüş olan âdemdenTavr-i ciddî mi, kuzum bekleyeceksin, daha sen?Öyle bir kavm ki dinlerse nevâ-yı ninni

Gibi dinlerdi onun zemzeme-i hikmetini!Öyle bir kavm ki Âşık Ömer’i ezberler;Sonra Kur’ân’ı sıkılmaz da yüzünden heceler.Öyle bir kavm ki Köroğlu’na peygamber der;Sonra peygambere binlerce hatâ nisbet eder! Öyle bir kavm ki tahsîli tanır da bid’at;Kara câhilliğe Sünnet gibi eyler hürmet!Öyle bir kavm ki her yâveyi bir ilm sanır,Öyle bir kavm ki hep meskeneti hilm tanır. (s. 516)

Safahat dışında kalmış şiirlerden olan ve Abbâs Halim Paşa’yayazıldığı bilinen “İkinci Ariza” şiiri aynı zamanda Âkif’in kendişahsi duyuş ve düşünüşü, iç âlemini yansıtıcı bir şiirdir. “Ey bâd-ısabâ, ahde vefâ, böyle mi sizde?” hitabıyla başlayan şiirin çeşitlibölümlerinde şair kendisinden bahseder. Bu bahisler arasında içindebulunduğu ruh haline mahsus şiir anlayışından izler debulunmaktadır:

Ey bâd-ı sabâ, kurtulamazsın, elimizden.Biz, neyse, fakat, şâirimiz var ki, belâdır;Söz dinletemezsin, ukalâdır, sukalâdır.(…)Yetmez gibi vâiz kesilip ettiği kem küm,İster edebiyyâta kadar, bulsa, tahakküm.Hülya mı dedin, hem de ne divânece hülyâ,Ahlâk ile zincirleyecek san’ati gûyâ!..(…)Ey zevk-i bedi’iye kıyan şâir-i mecnûn!İflâs-ı karîhayla bunaldın mı? Oh olsun.(…)Ey san’ate zincir düşünen şâir-i evhâm!Hasret misin ilhâma, evet, al sana ilhâm:(…) (s. 536-537)

Safahat dışında kalmış şiirlerinden birisi olan ve ûdî bestekâr ŞerifMuhiddin Targan’a ithaf edildiği bilinen “Şark’ın Yegâne Dâhisine”şiirinde dönemin şiiri ve sanatı ile ilgili bahisler vardır.“Şark’ın Yegâne Dahisi”ne seslenirken yahut onu anlatırken,memleketin sanat ve edebiyat ortamıyla ilgili tespitlerde debulunur.

Gel ey Peygamber’in fevka’l-beşer fıtratta evlâdıBugün, bî-çâre san’at bekliyor, bir senden imdâdı.Gezen lâkayd ayaklardır bugün kudsî harîminde,Nasıl nâ-mahrem izler var görürsün Şark’a bir in de.Melez, soysuz, şerefsiz parçalardan başka şey yok hiç;Ne düşkün zevk-ı millî, besteler piç, şâh-eserler piç.Asâlet rûhu bin fetretle sarsılmış, harâb olmuş,Yürekler çöl kesilmiş, duygular yer yer serâb olmuş.

Bu çöl, tûfanlar ister cevv-i san’attan ki ürpersin,Sen ey dâhîsi Şark’ın yoksa bir yağmur mu beklersin?(…)Zaman artık senin… Gel sen de yükselt öyle bir vâha,Bu ıssız çölde hâib inleyen binlerce ervâha.O peygamberdi lâkin… Doğru, peygamber değilsin sen…Fakat bir san’atın var, şüphesiz âyât-ı kudretten. (s. 539-540)

Mehmet Âkif, ithaf ve iktibas yollarıyla, din, ilim, irfan ve ahlâkbakımından timsal olabilecek şahsiyetleri takdim ederken, onlarınortaya koyduğu güzel fiillerin (amelleri; bunlar arasında sanateserleri de vardır kuşkusuz) yaygınlaşmasını hedeflemiş olmalıdır.

Sonuç

Âkif’in şiir külliyatı üzerinden yaptığımız bu çalışmada nihaihedefimiz, şairimizin kabul makamına çıkardığı veya red konumunaindirdiği “şair tipleri”ne dair sonuçlara ulaşmaktı. Buraya kadaryaptığımız tespitlerle maksadımıza ulaştığımızı söyleyebiliriz.Fakat, bu türden akademik çalışmaların sonuna pratik bir sonuç kaydıyerleştirmemek çalışmayı eksik bırakır. Bu bağlamda çalışmamızı şunihai hükümle tamamlayabiliriz: Âkif, üç şairane tarzın üzerindedurmaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: 1. Sanatını sosyal birhizmete adamak şeklinde beliren tarz, 2. Sanatını şahsi duyuş vedüşünüşlere sevk ederek icra edenlerin tarzı, 3. Sanatını süfliemeller uğruna harcayanlar…

Peki, Âkif hangi tarzın şairidir? Bizce, onun şahsiyetinin veeserlerinin tezahürü birinci ve ikinci maddenin sentezindenibarettir.

KAYNAKÇA:

Düzdağ, M. Ertuğrul (Haz.) (1989), Mehmed Âkif Ersoy, Safahat,İstanbul: Gonca YayınlarıDoğrul, Ö. R. (Der.) (1976) Kur’an-ı Kerim’den Âyetler, Mehmet ÂkifErsoy, İstanbul: Nakışlar Yayınları.AKKANAT, Cevat. (2008), “Safahat’taki İthaflar Neyi Söyler?” MehmetÂkif Dönemi ve Çevresi, (Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif ErsoyBilgi Şöleni Kitabı), Ankara: Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları,116-125.