Chinggis Khan studies in Western Countries

Үлэмж Их Чингис Хаан, Ред. Ж. Болдбаатар, Ш. Чоймаа, УБ: Соёмбо, 2012: 33-48;

1

Өрнөд дэх Чингис хаан судлал

Дашдондогийн Баярсайхан

2011 оны 4-р сарын 9-нд Германы “НТВ” (NTV) телевизээр “Чингис хаан” хэмээх

баримтат кино гарсан юм. Киног хийсэн хүмүүсийн дотор Дан Чамберс (Dan

Chambers), Полин Паффи (Pauline Puffy), Елиот Халперн (Eliott Halpern), Бен Тайлор

(Ben Taylor), Дилан Рийблинг (Dylan Reibling), Крис Робинсонс (Chris Robinsons),

Моника Делмос (Monika Delmos), Дариус Ариа (Darius Arya) зэрэг нэрс голлон гарсан

тул тэд эрхлэн хийсэн бололтой. Тус кинонд Монголчуудын аян дайн, тулааны зэр

зэвсэг, цайз хэрэм нурааж байсан технологийг орчин үед туршиж, тэртээх XIII зуунд

монгол нумын харвааны онох газар тэр үед хамгийн боловсронгуй гэгдэж байсан англи

нум сумаас давуу байсан, дүүгүүр оньсоор улайссан чулуу харваж цайзын ханыг

цөмлөх буюу давуулах боломжтой байсныг нотлон үзүүлж байгааг үнэхээр олны

сонирхол татахаар хийжээ хэмээн бодож байлаа. Гэтэл монголчуудын гайхамшиг нь

ийм шалгарсан зэр зэвсгийн хөгжил, байлдаан тулааны мэдлэгт чадварт бус, харин

Чингис хаан хэмээх хувь хүнтэй нь холбоотой гэж үзэхдээ өрнөдийн үзэгчдийг илүү

татах, ялангуяа тэдний дунд дуулиан шуугиан тарих авч, түүхэн үүднээс бол харуусаж

баршгүй хоёр дүгнэлт хийжээ. Энэ нь нэгд, дэлхийг өлмийдөө сөхрүүлсэн Чингис хаан

гэдэг монгол хүн бол сэтгэцийн өвчтэй, алаан талаанаар сэтгэлийн таашаал эдэлдэг;

хоёрт, түүний аян дайны гол зорилго газар нутаг, алт мөнгө, эд хөрөнгө бус, зөвхөн

эмэгтэйчүүдийг эзэмдэх бэлгийн гаж донтон байснаас нь үүдэлтэй гэж дүгнэжээ.

Дэлхийн монгол судлалд нэр нь огт дуулдаагүй хэдэн хүний хийсэн уг киног Чингис

хааныг маань ойлгох гэсэн өрнөдийн зүтгэлийн нэгэн “сөрөг” илрэл, мадаггүй энэ суут

хүнийг ойлгох сачий дутсаны баримт, юугаар ч хамаагүй дуулиан дэгдээж мөнгө

олохын тулд сийлсэн арга гэж үзэхээс өөр хэрхэх сэн билээ.


2

Хэдийгээр энэ баримтат кино 2010 оны орчим хийгдсэн ч иймэрхүү оюун

санаанд үл нийцэх үнэлэлт дүгнэлт өрнөдийн монгол судлалд, ялангуяа Чингис судлалд

байх орон зай үгүй болсоор байгаа юм. Сүүлийн үед барууны эрдэмтэд монголчууд

хийгээд Монголын эзэнт гүрний судалгааг “сөргөөс” нь “эерэг” урсгалд оруулж, хүн

төрөлхтний болон дэлхийн хөгжилд монголчуудын оруулсан хувь нэмэр, Чингис хаан

хэмээх агуу хүний холч мэргэн ухаан, цэргийн жанжны болон удирдагчийн ур чадвар,

байгалиас заяасан алсын хараа, мэдрэмж зэргийг сурвалж судлалаар гаргаж ирж байна.

Гэхдээ эдгээр Чингис хааны нэрээр гарсан судалгааны болон сурталчилгааны олон

арван бүтээлийг Чингис судлал хэмээх бие даасан салбар гэхээс илүүтэй, Монголын

эзэнт гүрний судалгаа гэж үзвэл зохих ажээ.

Өрнө дахин дахь Чингисийн буюу Монголын эзэнт гүрний судалгаа Чарлез

Корнеллийн (Charles Cornell) үзэж байгаагаар 1241 оноос эхтэй. Зүүн Европт

монголчуудын аюул бодтойгоор заналхийлж эхлэх тэр үеэс барууны эрх мэдэлтнүүдэд

өөрийн эрхгүй болгоомжлон эмээх сэтгэл төрж, тэдний аян дайн өрнө зүгт чиглэхээс

хэрхэн сэргийлэх талаар ухаанаа уралдуулж, арга сүвэгчлэхдээ нэгэн үе загалмайтны

хөдөлгөөнийг монголчуудын эсрэг хандуулах уриалга гаргаж байв. Дараа нь аюулаас

зайлах өөр нэгэн замыг гэрээ хэлэлцээр хийж, холбоотон болох явдал хэмээн тогтоож,

үүний тулд буруу номтныг Христийн шашинд элсүүлэх хэрэгтэй гэж зөвлөн шийджээ.1

Дундад зууны үед өрнөдөд монгол судлал байсан болохыг Р.Давис (R. H. C. Davis, A

History of Medieval Europe from Constantine to St. Louis, London, 1957); хүннү, мажар,

мусулман болон түрэгүүдийг харьцуулан, талын нүүдэлчдийн тухай судалгаа хийсэн

Рене Груссе (René Grousset, L’empire des steppes, Attila. Ghenghis-Khan. Tamerlan, Paris,

1948, original 1939); нүүдэлчдийн байр суурийг хүн төрөлхтний түүхнээ тодорхойлон

гаргаж ирсэн Т. Пийскер (T. Peisker, ‘The Asiatic Background’ in Cambridge Medieval 1 Cornell, Charles William, Western Views of the Tartars, 1240-1340. PhD thesis, Rutgers University, New

Brunswick, New Jersey, June 1969, microfilmed in University Ann Arbor, Michigan, 1969, printed by microfilm in 1984.


3

History, v.1, Cambridge, 1911); монголчуудыг лалынхны эсрэг ашиглаж болох санаа

бүхий судалгааг Р. Сaутерн (R. W. Southern, Western Views of Islam in the Middle Ages,

Cambridge, Massachusetts, 1962); Н. Даниел (Norman Daniel, Islam and the West, The

making of an Image, Edinburgh, University Press, 1960); нэр хүнд нь унаж байгаа

загалмайтны аян дайныг монголчуудын нэрээр сэргээх асуудал тавигдаж байсан тухай

судалгааг П. Трууп (Palmer A. Throop, Criticism of the Crusade: A Study of Public Opinion

and Crusade Propaganda, Amsterdam, 1940); өрнөдөд монголчууд болон дорнынхонтой

хэрхэн харьцаж байсан хийгээд XIII зуунаас өмнө дэлгэрсэн элдэв домог яриа зэрэг

мэдээллийг Р. Андерсон (R. Anderson, Alexander’s Gate, Gog Magog, and the Enclosed

Nations, Cambridge Mass., 1932) нарын бүтээлээс харж болох юм.

Чингис хаан болон Монголын эзэнт гүрний судалгаанд илүү ойртож ирсэн

бүтээлүүдийн дунд М. Правдиныг нэрлэж болно (M. Prawdin, The Mongol Empire, its

Rise and Legacy,1940).2 Тэр бээр хоёр зуун жилийн турш хятад, иран, орос болон өмнөд

азийн зарим хэсгийг захирч байсан монголчуудын гавьяа хийгээд Монголын эзэнт

гүрэн бий болсон учир шалтгааныг гагцхүү Чингис хааны суу билгийн үр дүн мөн

хэмээн дүгнэжээ. Түүний бүтээл монголчуудын хувьд Ромын пап ламын баримталсан

бодлогын талаарх судалгааг оруулснаараа бас онцлог юм. Уг зохиолыг баримтат

судалгаа гэхээс илүү, төв азийн өндөрлөгт аж төрж байсан хүмүүсийн түүхийг орчин

үеийн хэллэгээр “улс төрийн онц сонирхолтой кино” үзэж байгаа мэт уншигдахаар

бичсэн байдаг.

XVIII зуунд монгол судлалын хэд хэдэн сайн судалгаа гарч эхэлсэн бөгөөд

тэдгээрийг ерөнхийд нь 4 хэсэгт хамруулж болох юм. Үүнд:

1. Монголчуудын тухай түгээмэл түүх;

2 M. Prawdin, The Mongol Empire, its Rise and Legacy with new introduction by Gerard Chaliand, Aldine

Transaction, London, 2006.


4

2. Европ руу хандсан аян дайны судалгаа;

3. Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд христос шашны үзлийг сурталчилсан үйл

ажиллагааны судлал;

4. Газар зүй, аялал, санваартан болон худалдаачдын тэмдэглэл болно.

Эдгээрээс Ж. Мошайм (J. L. Mosheim, Historia Tartarorum ecclesiastica, Helmstadt,

1741); Х. де Гинье (H. de Guignes, Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mongols et

des autres Tartares occidentaux, 5 vols., Paris, 1758); д’ Оссон (A.C.M. d’Ohsson, Histoire

des Mongols depuis Tchinguiz-Khan jusqu’a á Timourbey ou Tamerlan, 4 vols., the Hague,

1834-5; 2nd ed., Amsterdam, 1852); Х. Ховорт (H. H. Howorth (1842-1923), History of the

Mongols from the 9th to the 19th Century, 4 parts in 5 vols., London, 1876-88), Б.Я.

Владимирцов (Чингис хаан, Берлин, 1922)3 нарыг нэрлэх нь зүйтэй. Ховорт хэдийгээр 4

боть түүх бичсэн боловч тухайн үед Пеллиогийн (Pelliot) нарийвчилсан судалгаа

хараахан гараагүй байсны улмаас д’Оссоны (d’Ohsson) судалгааг цааш нь ахиулж

чадаагүйгээс гадна, бидний хэлдгээр “сэтгэлийн хөдлөлдөө автаж” бичсэн тул түүнээс

ишлэл авах болон судалгаанд ашиглахдаа болгоомжтой хандвал зохино. Гэвч тус

зохиол англи хэлээр бичсэн Монголын эзэнт гүрний түүхийг бүхэлд нь хамарсан цорын

ганц бүтээл хэвээрээ байгааг анхаарууштай. Түүнчлэн 1241 оноос өмнөх зүүн Европын

газар нутгийн онцлог болон Европыг эзлэх гэсэн монголчуудын төлөвлөгөөг гаргаж

ирсэн Л. Галфен (Louis Halphen’s L’Essor de l’Europe (xie-xiie siècles), Peuples et

Civilisations, Histoire Générale, Paris, 1948); христос шашинд уусчихмаар санагдаж

байсан монголчуудын жинхэнэ бодлого ба лалын ертөнцтэй хэлэлцээр эхлүүлсэн Ил-

хаадын дипломат үйл ажиллагааг илүүтэй гаргаж өгсөн К. Каен (Claude Cahen, ‘The

Mongols and the Near East’, in Setton, ed., A History of Crusades, II, 1962); монголчуудын

гадаадад явуулсан үйл ажиллагааг дүгнэхийг хичээсэн Х. Лёве (H. M. J. Loewe ‘The 3 Б.Я Владимирцовын Чингис хаан зохиол анх 1922 онд Берлинд орос хэлээр хэвлэгдсэн болно, 1926 онд франц хэлээр, 1930 онд англи хэлнээ орчуулан нийтлэгджээ. Уг зохиолын тухай Чингисийн Орос дах судлалаас үзнэ үү.


5

Mongols’ in the Cambridge Medieval History, IV (1st ed. 1923) нарыг дурдаж болох юм.

Эдгээрээс д’ Оссон онцгой байр эзлэх ба араб болон латин сурвалжуудыг сайтар судлан

бичсэн “Чингис хаанаас доголон Төмөр хаан хүртэлх монголчуудын түүх” (Histoire des

Mongols depuis Tchinguiz-Khan jusqu’a á Timourbey ou Tamerlan) хэмээх 4 боть бүтээл нь

монгол судлаачдын гарын авлага болсоор байна. Энэ зохиолыг даван гарах өөр нэгэн

судалгаа бол Рене Груссегийн хоёр бүтээл юм. Түүний дээр дурдсан “Тал нутгийн

эзэнт улс” (L’empire des steppes) хийгээд 1936 онд нийтлэгдсэн “Загалмайтны түүх ба

Иерусалемын Латин гүрэн” (Histoire des Croisades et du Royaume Latin de Jerusalem)

хэмээх гурван боть ном өрнөдийн Чингис болон монгол судлалын нухацтай чамбай

бүтээлүүдийн тод жишээ болно. Учир нь, Груссе монголчууд ба тал нутгийн бусад овог

аймгийн харилцаа, Монголын эзэнт гүрэн бий болох нөхцөл, удирдагч бие хүмүүсийн

гүйцэтгэсэн үүргийг анх удаа цогцоор гаргаж ирсэн ба Монголын Их хаад болон Ил-

хаадын үүх түүхийг удам угсаатай холбон авч үзсэн юм. Түүний бүтээлд задлан

шинжилгээ буюу өөрийнх нь үнэлэлт дүгнэлт дутмаг тал ажиглагддаг боловч өрнө,

дорнын сурвалжийг өргөн ашигласнаараа одоо хэр үнэ цэнтэй байна.

Б. Шпулерийн “Иран дахь Монголчууд” (B. Spuler, Die Mongolen in Iran, 2nd ed.,

Berlin, 1955) болон “Алтан Орд. Орос дахь Монголчууд 1223-1502” (B. Spuler, Die

Golden Horde. Die Mongolen in Russland 1223-1502, 2nd ed., Wiesbaden, 1965, orig. 1943)

хэмээх бүтээлүүд монгол судлалын чухал хоёрдогч сурвалжид зүй ёсоор тооцогддог.

Шпулер судалгаандаа монголчуудын түүхийн үйл явцын дотоод мөн чанар, улс төр

болон шашин шүтлэгийн асуудлыг нарийвчлан гаргахыг эрмэлзсэн байдаг. Үүнтэй эн

зэрэгцэх хийгээд түүний орос дахь монголчуудын судалгааг нэлээд тэлж өгсөн

судалгааг Ж. Вернадский (George Vernadsky, The Mongols and Russia (A History of

Russia, III, New Haven, 1953) хийжээ. Чингис болон монгол судлалд эрдэм

шинжилгээний нухацтай нямбай ажлаараа тэргүүн эгнээнд байдаг, энд зайлшгүй


6

дурдах учиртай чухал хүн бол дорно дахины нэрт судлаач Поль Пеллио (Paul Pelliot)

юм. Түүний бичсэн олон арван өгүүллийн дунд “Монголчууд ба Пап ламын бодлого”

(‘Les Mongols et la papauté,’ ROL, 3rd ser. 23 (1922/3), 3-30; 24 (1924), 225-335, 28

(1931/2), 3-84) өгүүлэл онцгой байр эзлэх ба үүнд 1246 оноос XIV зууны эхний хагас

хүртэл үргэлжилсэн монголчууд ба загалмайтны харилцааны асуудлыг авч судалжээ.

Тэр бээр өрнөдөд анх удаа монгол хаадын захидал, архивын баримтыг ашигласнаас

гадна, латин хэлээр бичсэн өрнөдийн хаад, пап ламын захидлууд, тэдгээрийн орчуулгыг

нийтэлсэн юм. Пеллиогийн өгүүлэлд дорныг зорьсон христос санваартан нарын

бодлого хийгээд пап ламын элч солилцох болсон шалтгааныг гаргаснаараа тухайн үедээ

тун шинэлэг судалгаа болжээ.

Түүний дараа мөнхүү Францын эрдэмтэн Ж. Ришар (Jean Richard) монгол

судлалын бүтээлээрээ тодорч гарсан байна. Монгол-латины харилцааг түлхүү судалж,

хэд хэдэн ном, өгүүлэл нийтлүүлснээс4 онцгой ач холбогдолтой нь Гэгээн Кюентин

сүмийн Симон гэгдэх хуврагийн зохиосон “Тартаруудын түүх” (Simon of Saint

Quentin, Histoire Tartarorum) хэмээх сурвалжийн нарийвчилсан судалгаа юм.5 Тэр бээр

латины ертөнцөөс монголчууд руу илгээсэн санваартнуудын талаарх судалгаанд

үгүйлэгдэж байсан франциск лам нарын хэд хэдэн баримт бичгийг шинээр гаргажээ.

Пеллио, Ришар нарын судалгаан дээр А. Вингаерт (Anastasius van den Wyngaert, Sinica

Franciscana, 5 vols, Quaracchi-Firenze, 1929-1954), ялангуяа түүний нэгдүгээр дэвтэр

(Itinera et relations fratrum minorum saeculi XIII et XIV, Quaracchi-Firenze, 1929); Ж.

4 J. Richard, Le royaume Latin de Jérusalem, Paris, 1953;‘About an Account of the Battle of Hattin referring to

Frankish Mercenaries’, in Speculum, XXVII, 1952, 170 ff;‘La mission en Europe de Rabban Çauma et l’union des églises,’ in Oriente ed Occidende nel medio evo, Academia nazionale die Lincei, Fondazio Alessandro Volta, Atti dei Convegni 12, Rome, 1957 ; ‘L’extreme-Orient légendaire au moyen âge: Roi David et Prêtre Jean,’ in Annals d’Ethiopie, II (1957), 225-244 ; ‘La papauté et les missions catholiques en Orient au moyen âge, in Mélanges d'arc’eologie et d’histoire de l’École française de Rome, 58, 1941/46 ; ‘Le dêbut des relations entre la Papauté et les Mongols de Perse, in Journal Asiatique, CCXXXVII (1949), 291-7 ; Simon de Saint-Quentin, Histoire des Tartares, Paris, 1965.

5 Симоны “Монголчуудын түүх” хэмээх сурвалж монгол эрдэмтдийн судалгааны эргэлтэд тэр болгон ордоггүй билээ. Симон 1247 онд Их Армяныг захиран суусан монгол ноён Байжуд бараалхсан нэгэн бөгөөд монгол их хаадын барааг хараагүй боловч Бага азийг захирч байсан монголчуудын талаар үнэтэй сурвалж үлдээсэн билээ.


7

Соранзо (Giovanni Soranzo, Il-Papato, L’Europa Christiana e i Tartari. Un secolo di

Penetrazione Occidentale in Asia, Milan, 1930); Г. Стракош-Грассманн (G. Strakosch-

Grassmann, Der Einfall der Mongolen in Mittel-europa in den Jahren 1241 und 1242,

Innsbruck, 1893); Г. Бахфелд (G. Bachfeld, Die Mongolen in Polen, Schlesien, Böhem, und

Mähren; ein Beitrag zur Geschichte des grossen Mongolen-sturmes im Jahre 1241,

Innsbruck, 1889) нарын бүтээл өрнөдийн Монголын эзэнт гүрний судалгааны цөмийг

бүрдүүлж байлаа. Эдгээр нь Чингис хааныг тухайлсан судалгаа биш боловч, эзэнт

гүрний бодлого нь чухамдаа Чингис хааны ур ухааны үргэлжлэл болох учиртайг

тодорхойлжээ.

Монгол руу илгээсэн христос санваартнуудын тухай судалгаа өрнөдийн монгол

судлалд нэгэн чухал байрыг эзэлдэг. Франциск лам Плано Карпинийн “Монголчуудын

түүх” (Historia Mongolorum) бол хамгийн их тархсан бүтээл юм.6 Хувраг хүний ёсыг

сайтар сахиж 1230-аад онуудад шашны эрэмбэ сахил ахиж байсан Карпинийг Ромын

пап лам онцолж Монгол руу явуулжээ.7 Карпини хижээл насны босго алхаж байсан

болохоор аян замдаа цаг уур, хоол хүнс, морин дэл дээрх удаан аялал, хэл нэвтрэхгүй

байх зэрэг зовлон туулж нэлээд алжааснаа тэмдэглэхдээ өөрийн айдас хүйдсээ ч

нуусангүй. Тэр бээр нутаг буцсан хойноо, харсан үзсэнээ буулгахдаа голч үзлээсээ үл

хазайж, сайн муугийн тэнцвэрийг олж, олон жижиг зүйлд анхаарлаа хандуулж чадсан

нь IV Пап лам Иннокент (Innocent)-ийн таалалд нийцжээ. Карпини 1252 онд нас

барахаасаа өмнө шашин төрийн асуудлаар Пагусагийн хамба ламтай тэрсэлдэн

хэлмэгдэж, хэргээ цагаатахыг хүлээсээр өнгөрчээ.8 Түүний тэмдэглэл тухайн үеийн

6 Карпинийн хамгийн сайн судалгааг Anastasius Van den Wyngaert, Sinica Franciscana, 5 vols, 1929-1954:

vol. 1, Itinararet relations fratrum minorum saeculi XIII et XIV, Quaracchi-Firenze, 1929 –с үзнэ үү. 7 Мөн тэнд; 8 Komroff, Manuel (ed.), Contemporaries of Marco Polo: Consisting of the Travel Records to the Eastern Parts

of the World of William of Rubruck [1253-1255]; the Journey of John of Pian de Carpini [1245-1247]; the Journal of Friar Odoric [1318-30] and the Oriental Travels of Rabbi Benjamin of Tudela [1160-1173], New York: Dorset Press, 1989; The Travels of Marco Polo [the Venetian], New York: Liveright Publishing Group, 2003.


8

монголчуудын талаарх өрнийн үзэл бодлын нэгэн шууд илрэл мөн болохыг харгалзан,

өнөөгийн түвшнээс зөв үнэлэх хэрэгтэй гэж бодогддог.

Карпинийн дараагаар монголчуудын тухай мэдээллээрээ Гильём (Вильям)

Рубрукийн (Guillaume de Rubrouck) “Замын тэмдэглэл” (Itinerarium) орно. Тэр бээр 1248

онд ариун Иерусалемыг чөлөөлөх загалмайтны аянд Францын ван IX Луи (Louis) -г

дагалдан оролцож байжээ. 1253 онд Акра хотод байхдаа Монгол руу томилсон зарлиг

авч яваад, 1255 онд буцаж ирэв. Түүнээс хойш, Рубрукийн аян замын тэмдэглэлийг

ойшоон үзэлгүй хэдэн жил болжээ. Харин 1260-аад онд Рубрук Парис хотноо Рожер

Бэкон (Roger Bacon)-той таарч, Монгол руу явснаа ярьсныг нь Рожер ихэд сонирхон,

түүний тухай “Их судар” (Opus Maius) зохиолдоо дурджээ.9 Даусоны үзэж байгаагаар

Рубрукийн тэмдэглэл нь Монголын эзэнт гүрний тухай бодит бөгөөд тууштай мэдээлэл

юм.10 Гильём Рубрукийн гол зорилго монголчуудыг христосын шашинд татан оруулах

бэлтгэл ажил байсан хэдий ч, бүтээлдээ монголчуудын зан заншил, өдөр тутмын ахуй

амьдралын байдлыг ихэд чухалчлан үзэж, тэр байтугай загалмайтнуудын явуулж буй

бодлогыг шүүмжлэх аясыг хаяа нэгтээ цухуйлган шигтгэж чадсан байдаг.11

Өрнөдийн монгол судлалын хамгийн их дэврүүн сурвалжийн нэг бол Марко

Пологийн (1254-1324) “Il Milione” буюу бусад хэлнээ “Ертөнцийн сонин хачин” юм уу

“Ертөнцийг таниулах нь” гэж орчуулагдсан зохиол юм. Пап ламын зарлигаар

илгээгдсэн урьдах лам нарын аяллаас Марко Пологийнх нэлээд өөр. Түүний аав ах хоёр

Венецийн худалдаачид байсан бөгөөд 1260-1269 онд Азийн орнуудад арилжаа наймаа

хийж байх зуураа Хубилай хаанаас урлахуй долоон эрдмийн зуун багш ирүүлэх

хүсэлтийг IV Пап лам Клемент (Clement)-д хүргэн иржээ. Тухайн үед Клемент пап лам

насан өөд болоод, орны хүн томилогдохгүй удаан хүлээсний эцэст зуун багшийн оронд

Марког хамт авч явахаар шийджээ. 1271 оны намар X Пап лам Грегори (Gregory) 9 R. B. Burke, ed. And trans., The Opus Maius, 2 vols, Philadelphia, 1928. 10 Ch. Dawson, ed., The Mongol Mission. Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and

China in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, London, New York, 1955, xxi. 11 Connell, 1969, 50-51.


9

суудалдаа заларч, Поло нарыг дагалдуулан доминикан лам нар болох Триполийн

Вильям (William Tripoli) Висенцийн Николас (Nicholas Vicenza) хоёрыг илгээжээ. Гэвч

тэр хоёр лам замдаа Их Армяны нутагт үлдэж, Пологийн гэр бүл монголын хааныг

зорин аяллаа үргэлжлүүлжээ. Тэд Монголын эзэнт гүрэнд өрнийн элчдийн зиндаанд

хүндлэл хүлээн аж төрсөөр, олон жилийн дараа 1295 онд нутаг буцжээ.12 1298 онд

Марко Генуя хотын шоронд Пизагийн Рустичелло (Rusticello Pisa)-той хамт хоригдож

байхдаа аян замынхаа тухай түүнд ярьж бичүүлжээ.13 Поло үзэж харсан зүйлээсээ

ердөө талыг нь уламжилсан гэдэг. Пологийн бүтээлд хандахдаа чухамхүү түүний

нүдээр үзсэн нь юу, дам сонсож дуулсан нь юу вэ гэдгийг хянан магадлахаас гадна

бичээч францаар буулгахдаа юу нэмж хассан байж болохыг эргэцүүлэлгүй өнгөрөөж үл

болохыг хэлэх юун. Иймээс ч түүний бүтээлийг тухайн үед нь үл ойшоож арабын

“Мянга нэгэн шөнийн үлгэр”-ийн дайнд тавьж, гарчгийг хүртэл “Il Milione” (Мянган

зүйл) гэжээ. Харин орчин цагт энэхүү бүтээл зохих хэмжээгээр үнэ хүндээ олж, дээр

дурдсан эргэлзээг оролцуулсан ч, XIII зуунд бичсэн монголчуудын тухай нэгэн чухал

сурвалжид зүй ёсоор тооцогдож байна.

Дээр дурдсан франциск лам Плано Карпинийн “Монголчуудын түүх” (Historia

Mongolorum); Гильём Рубрукийн “Замын тэмдэглэл” (Itinerarium)-ийн зэрэгцээ XIII

зууны сүүл XIV зууны эхэнд Монгол руу пап ламаас илгээсэн Жон Монте Корвино

(John Monte Corvino), Перегрине Гастелло (Peregrine Gastello) болон Андреа Перуджиа

(Andrew Perugia) нарын тэмдэглэл байдаг. Эдгээр санваартны аяллын тэмдэглэлийг

нэгтгэн дүн шинжилгээ хийж, анхлан судалгааны эргэлтэд оруулсан өрнөдийн

12 Марко Пологийн аялал болон түүний адал явдлын тухай Leonardo Olschki, Marco Polo’s Asia, tr. J. A.

Scott, University of California Press, Berkeley, 1960; Марко Пологийн аялал үнэхээр бодтой эсэх талаарх эргэлзээний тухай P. Jackson, “Marco Polo and his Travels”, BSOAS 61 (1998): 82-101-ээс үзнэ үү.

13 Пологийн бүтээлийн олон редакц байдгаас Luigi Benedetto, ed., Marco Polo, Il Milione, Florence, 1928; A. C. Moule and Paul Pelliot, Marco Polo: The Description of the World, 2 vols., London, 1938; and Henry Yule, The Book of Ser Marco Polo the Venetian Concerning the Kingdoms and Marvels of the East, 2 vols., London, 1871, 1903, 1921 үзнэ үү.


10

эрдэмтний нэг бол Кристофер Даусон (Christopher Dawson) юм.14 Даусоны эмхтгэлд

орсон латин сурвалжуудад гардаг сонин содон мэдээллээс хураангуйлан өгүүлбэл,

тэртээ өрнийн тал нутагт Тартур голын эрэг хавиар нутагласан Чингис нэртэй хаанаар

удирдуулсан нэгэн хэсэг иргэд Их монгол улсыг байгуулан, Мэргэд, Найман хэмээх

овгуудыг ялж; Уйгур овогтныг эрхэндээ оруулан тэдний бичиг үсгийг авч Монгол

хэмээх бичигтэй болж; Хятантай байлдах үед монголчуудын цэрэг өлсөж харангадан

үхэж байсан учраас Чингис хаан арван цэрэг тутмаас нэгийг алж хүнс болгохоор

зарлигдав; Татаруудтай байлдаад буцах үед Чингис өөрөө ихэд өлсөж саяхан гаргасан

малын дотрыг хээр хаясантай тааралдан өл залгуулж, түүнээс хойш малын дотор

эрхтнийг хаялгүй идэж байхаар зарлигдав15 гэх зэргээр монголчуудын бичиг үсэг болон

зан үйлийг тайлбарлах оролдлого хийжээ.

Карпинийг дагалдаж явсан гурван санваартан болох Полегийн Бенедикт

(Benedict Pole), Порденоны Одорик (Odoric Pordenone), Мариннолийн Жон (John

Marignolli) нарын Монгол зорчсон тэмдэглэл бас бий.16 Бидний нэрлэсэн франциск лам

нарынхаас гадна доминикан лам нарын тэмдэглэл байдаг. Эдгээрийг Б. Алтнер

(Berthold Altner, Der Dominikanermissionen des 13. Jahrhunderts, Habelschwerdt, 1924)

нэгтгэн нийтэлжээ. Тэмдэглэл бүрд санваартнуудын аяллын зорилго, арга барил,

зорьсон газар болон өөрсдийн хүчин зүтгэлийн талаар тайлбарлан бичсэн аж. Өрнөдийн

лам нарын аяллын тэмдэглэлийг нэгтгэн нийтэлсэн өөр нэгэн судлаач бол Ж.

Голубович (G. Golubovich, O.F.M., Biblioteca bio-bibliographica della Terra Santa e

dell’Oriente francescano, 5 vols, Quaracchi-Firenze, 1906-1927) юм. Тэр бээр 1215-1400

онд шашин дэлгэрүүлэх ажлаар дорно зүгт аялсан франциск лам нарын намтар түүхийг

хураангуйлан таван дэвтэрт багтаан бичжээ. Энд мөн Л. Олигерийн “Татаруудад анх 14 Ch. Dawson, ed., The Mongol Mission. Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and

China in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, London, New York, 1955. 15 Мөн тэнд, 19-21. 16Эдгээр болон Жон Монте Корвино, Перегрине Гастелло, Паскал Виттория зэрэг лам нарын тэмдэглэлийг Anastasius van den Wyngaert, Sinica Franciscana, 5 vols, Quaracchi-Firenze, 1929-1954; P.L. Lemmens, Geschichte der Franziskaner Missionen, Munster-i, W., 1929 - ээс үзнэ үү.


11

зорчигсод” (Livarius Oliger, ‘Franciscan Pioneers Amongst the Tartars,’ in Catholic

Historical Review, XVI, 1930, 149-275) өгүүллийг дурдах нь зүйтэй.

Өмнө нэр гарсан судалгааны чухал эх сурвалж болсон аялагчдын тэмдэглэлээс

гадна өрнийн он тооллын бичгүүдэд монголчуудын аюулаас айж эмээсэн бодлыг

тусгасан баримтууд байдгаас жишээлбэл, “Праг хотын он тооллын бичиг” (Annalium

Pragensium)-т 1240, 1241 оны үйл явдлаас Бохемийнхан ихэд зүрхшээн сүрдэж

байсныг; Тартар хэмээх буруу номтнууд христосын ариун хотуудыг эзэлж буйг;

Унгарын хунтайж Коломан монгол суманд өртсөн хийгээд Польшийн ван Генри цэрэг

армиа дагуулан байлдахаар явсан зэрэг үйл явдлыг бичсэн байдаг ба “Халесбрунненсийн

он дарааллын бичиг” (Annales Halesbrunnenses)-т 1241 онд Унгар орныг сүйтгэж

байгааг өгүүлдэг. 17

Чингис хааныг ямар нэгэн байдлаар дурдсан, түүний болон үр удмынх нь тухай

сонсож дуулснаа бичиж үлдээсэн бидний судалгаанд хамааралтай эдгээр сурвалжийн

жагсаалтыг доминикан лам Риколдус (Ricoldus Monte Croce, Itinerarium);18 Рожер

Апулиа (Roger Apulia, Carmen Miserable);19 Томас Спалато (Thomas Spalato, Historia

Pontificum Salonitanorum et Spalatinorum);20 болон Жан Жонвиль (Joinville)21 нарыг

нэрлэлгүй үргэлжлүүлж болохгүйгээс гадна Ватиканы номын сан (Biblioteca Apostolica

Vaticana), Афин, Ромын Франц сургуулийн номын санд (Bibliothèque des Écoles

Françaises d’Athènes et de Rome) цуглуулан хадгалсан пап лам нарын монгол хаадад

17 Connell, 1969 :36; Тэр үеийн Annales Saxoni буюу Саксоны он дарааллын бичигт мөн энэ үйл явдлуудыг дурьдсан байжээ.

18 Ricoldo de Monte Croce, Liber Peregrinaciones, Itinerarium, ed. Laurent, Peregrinatores medii aevi quattuor, Lepzig, 1837: 101-142. A 14th century French translation of the work was published by Louis de Backer, L’extrême orient au Moyen Age,Paris, 1877: 256-334.

19 Carmen Miserabile Super Destructione Regni Hungariae per Tartaros Facta, MGH, SS., XXIX, 547-567. Modern historians rely on it quite extensively for details of the invasion. Cf. Strakosch-Grassmann, Der Einfall der Mongolen.

20 Historia Pontificum Salonitanorum Salonitanorum et Spalatinorum, full text in J. G. Schwandtner, ed ., Scriptores rerum Hungaricarum, 3 vols. Wien, 1746-1748, III, 629ff.

21 Jean de Joinville, Histoire de St. Louis, ed. And tr. By Natalis de Wailly, Paris, 1874. English version by Joan Evans, History of St. Louis, Oxford, 1938;


12

илгээсэн захидлуудыг дурдахгүй байж болохгүй юм.22 Үүний дээр Гүржийн хатан хаан

Русуданы (Rusudan, 1223-1245) III Пап ламд Хонориус (Honorius)-д 1224 онд бичсэн

захидал;23 II Фредерик (Frederick, 1215-1250) хаанаас 1241 онд Европын хаадад хандан

бичсэн захидал24 хийгээд Загалмайтны аян дайнд уриалсан агуулгатай ухуулга

сурталчилгааны XIV зуунд хамаарах хэд хэдэн баримт бичгийг нэмж болох юм. 25

Давид Морган26 болон Ретер Жексон27 нарын судалгаа ХХ зуунд Чингис болон

монгол судлалын талаар өрнөд дахинаа гарсан эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийг

үнэлж дүгнэсэн байдаг. Д. Морганы үзэж байгаагаар Р. Груссе, Д. Синор, Б. Бартольд,

Ж. Саундерс, А. Бойл, Ж. Чамберс, Ж. Обан, Д. Аялон, А. Ламбтон, И. Петрушевский,

Б. Шпулер зэрэг эрдэмтдийн бүтээл жинхэнэ эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсон ажил

болж чадсан бол Габриель Ронайн 1978 онд бичсэн “Татар хааны англи хүн” шиг ном

гаргахгүй байхыг хүсжээ.28 Ронай 1242 оны зүүн Европт тохиолдсон үйл явдалд

дулдуйлан уг номоо бичсэн. Гол үйл явдлын эзэн нэгэн англи язгууртан 1217 оны

орчимд англид болсон улс төрийн хямралд оролцсоны учир ял шийтгэгдэн Акра хотод

цөлөгджээ. Тэр бээр хэлний төрөлхийн авьяастай байсан тул ойрх болон дундад

22 Эдгээр захидлыг Lupprian, K., Die Beziehungen der Päpste zu Islamischen und Mongolischen Herrschern im

13.Jahrhundert Anhand Ihres Briefweschels, Vatican: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1981 болон Registres des Papes, des XIII et XIV siècles, publiés sous les auspices de la Bibliothèque des Écoles Française d‘ Athènes et de Rome, 3rd series, Paris, 1884- ; Les Registres de Gregoire IX (1227-1241), ed. L. Auvray (1890-1955); de Innocent IV (1243-1254), ed. E. Berger (1884-1921); de Alexandre IV (1254-61), edd. C. Bourel et al. (1895); de Urbain IV (1261-64), ed. J. Guiraud (1899-1958); de Clement IV (1265-68), ed. E. Jordan (1893-1945); de Gregoire X et de Jean XXI (1271-1277), ed. J. Guiraud et L. Cadier (1892-1960); de Nicholas III (1277-1280), ed. J. Gay (1898-1938); de Martin IV (1281-85), edd. F. Oliver-Martin et al. (1901, 1913, 1935); De Honorius IV (1285-87), ed. M. Prou (1888); De Nicholas IV (1288-1292), ed. E. Langlois (1886-1893); de Nicholas IV (1288-1292), ed. E. Langlois (1886-1893); De Boniface VIII (1294-1303) edd. Digard, Faucon et Thomas (1884-1935); and de Jean XXII (1316-1334), edd. G. Mollat et A. Coulon (1900-1961)-ээс үзнэ үү.

23 MGH (Monumenta Germaniae Historica). Epistolae saeculi XIII e regestis pontificum Romanorum selectee per G.H. Pertz, ed. C. Rodenberg, 3 vols., Berlin, 1883-1894: I (1883), # 254.

24 M. Paris, C.M., ed. Luard, IV, 112-119. Papal registers of Gregory IX, Innocent IV, and Alexander IV, see Augustin Theiner, ed., Vetera monumenta historica Hungariam sacram Illustantia, 2 vols., Rome, 1859-60.

25 H. Francois Delaborde, ‘Letters des Chrétiens de Terre-Sainte á Charles de Anjou (22 Avril 1260),’ in ROL II, 1894, 206-215; Pierre Du Bois, The Recovery of the Holy Land, tr. W. I. Brandt, NY, 1956.

26 D. O. Morgan, ‘The Mongol Empire: A Review Article’ in Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 44, No. 1 (1981):120-125.

27 Peter Jackson, ‘The State of Research, the Mongol Empire, 1986-1999’, Journal of Medieval History 26.2 (2000): 189-210.

28 Gabriel Ronay, The Tartar Khan’s Englishman, Cassel, London: 1978.


13

дорнын хэд хэдэн хэл сурчээ. Мөнөөх эр олны дунд загалмайн шашинт улс гүрнүүдийн

бодлогыг шүүмжлэн ярьж байхдаа, тус нутагт тагнуулын албатай явж байсан нэгэн

монгол хүний нүдэнд өртөж, улмаар монголчуудад хэл залгах үүрэг хүлээн, Хархорумд

хүргэгджээ. Тэрээр Монголын хаанд зүтгэж байгаад, удалгүй монголчууд Унгарыг

дайлаар мордох үед хамт явж, тэр зууртаа суманд өртөн баривчлагдаад, христос ламтан

Ивод байцагдсанаар түүний түүх бичигджээ. Энэхүү түүхийн мөрөөр дагавал, Марко

Пологоос бараг 50 жилийн өмнө Монголд зорчсон өрнийн хүний үзэл бодлыг

илэрхийлсэн зохиол байгаагаас гадна, эзэн богд Чингис хааны сэрүүн тунгалаг ахуйд нь

нүүр учран уулзсан цор ганц тохиолдол ч байж болох юм. Д. Морган “Татар хааны

англи хүн” бүтээлийг огт үндэслэлгүй хэмээн шүүмжилсэн. Харин Ронай өөрийн эх

сурвалжийг XIII зууны түүхч Матью Парисын сурвалжид дурдсан англи хүний

захидалд үндэслэн бичив гэжээ.29 Английн түүхч Матью Парисын долоон дэвтэр “Он

цагийн их хэлхээ” (Chronica Majora) 30 сурвалж нь монголчуудын түүхтэй шууд

холбогдолгүй боловч дорнын тал нутагт болж байсан үйл явдлын тухай мэдээ өрнө

зүгийнхний дунд хэрхэн яригдаж байсныг нотлох нэгэн сурвалж юм. Үнэхээр Парисын

сурвалжид дурдсан захидал Монголд зорчсон англи хүнд ямар нэгэн хамааралтай болох

нь батлагдваас Ронайн бүтээлд хандах хандлага өөрчлөгдөх нь дамжиггүй бөгөөд 1220-

оод оноос эхлэн дундад дорнодын нутгаар монголын тагнуул, захирагч (даругачи) нар

сүлбэн давхиж байсныг тэмдэглэсэн армян, перс, араб сурвалжийн баримтыг

харгалзвал, түүнийг оргүй үгүйсгэх эсэх талаар дахин нягтлууштай юм.

Д. Морганы дараагаар П. Жексоны “Монголын эзэнт гүрний судалгааны байдал”

өгүүлэлд монголчуудын тухай судалгааг латин, грек, орос, армян, араб, сири, төвд,

солонгос сурвалжийн судалгаагаар баяжуулан хөгжүүлж байгаа өрнийн зарим эрдэм

шинжилгээний бүтээлд үнэлгээ өгчээ. Тэр бээр Монголын эзэнт гүрний судлалд хувь 29 D. O. Morgan, ‘The Mongol Empire: A Review Article’ in Bulletin of the School of Oriental and African

Studies, University of London, Vol. 44, No. 1 (1981):120-125. 30 Matthew Paris, Chronica Majora, ed. By R. Luard, 7 vols, London, 1883.


14

нэмрээ оруулж байгаа олон арван бүтээлийг задлан дүгнэхдээ, Томас Барфилд (Thomas

J. Barfield), Михайл Вайерс (Michael Weiers), Рювен Амитай (Reuven Amitai), Доротеа

Кравулский (Dorothea Krawulsky), Дениз Эгле (Denise Aigle), Лео дө Хартог (Leo de

Hartog), Пауль Рачневский (Paul Ratchnevsky), Рут Дуннелл (Ruth Dunnell), Моррис

Россаби (Morris Rossabi), Чарльз Мелвилл (Charles Melville), Микал Биран (Michal

Biran), Игор дө Рахевилз (Igor de Rachewiltz), П. Буелл (P. Buell), Доналд Островский

(Donald Ostrowski), Девин ДеВийз (Devin DeWeese) зэрэг эрдэмтдийн бүтээлийг зүй

ёсоор тодорхойлон нэгтгэн дүгнэсэн байна.31 Үнэхээр Томас Барфилд Монголын эзэнт

гүрэн болон өмнөх ханлигуудын хоорондын уялдаа холбооны асуудлыг голлож,

Моррис Россаби Юань гүрний судалгаагаар, Рювен Амитай монгол-мамлюкийн

харилцаагаар, Дениз Эгл, Чарльз Мелвилл нар Ил-хаант улсын судалгаагаар, Доналд

Островский Алтан ордын түүхээр, Игор Рахевилз “Нууц товчооны” судлалаар, Девин

ДеВийз Дундад азийн судлалаар мэргэшиж, монгол судлалын хөгжлийг ахиулан, шинэ

шатанд гаргаж байна. Тэдний бүтээл гагц Чингис судлал бус боловч, Чингис хааны бий

болгосон эзэнт гүрний асуудалтай холбогдуулан түүний суу гавьяаг шууд бусаар

судлан гаргаж байгаагийн хувьд талархан хүлээж авах нь зүйд нийцэх болов уу.

Өрнийн Чингис судлалд хувь нэмрээ шууд оруулж байгаа эрдэмтэд бас бий.

Үүнд Чингис хааныг голлон судалсан С. Волкер, П. Рачневский, М. Биран нарын

“Чингис хаан” нэртэй гурван бүтээл миний анхаарлыг ихээр татсан юм.32 Эхнийхийг

1939 онд англи гаралтай хүн, удаахыг 1991 онд орос гаралтай герман судлаач,

сүүлийнхийг нь 2007 онд израел хүн нийтлүүлжээ. Чухам энэ хэсэгт холбогдуулан

Чингис хааныг бодгаль хүнийх нь хувьд болон түүний намтрыг хаанаас, хэрхэн нэхэн

судалж байна вэ гэдэг асуудал тавьж болно. Үүнд нэг л хариулт бий. Энэ бол сурвалж,

31 Peter Jackson, ‘The State of Research, the Mongol Empire, 1986-1999’, Journal of Medieval History 26.2

(2000): 189-210. 32 Харолд Ламб (Harold Lamb)-ын бүтээл олноо эрт дэлгэрсэн тул нарийвчлан оруулсангүй. Мөн түүнчлэн судалгааны бус сурталчилгааны ангилалд орох 2011 оны Амазон номын худалдааны шилдэг номоор шалгарсан Жак Вийзерфорд (Jack Weatherford)-ын бүтээлийг энд оруулаагүй болно.


15

сурвалжийн охь болсон “Монголын Нууц Товчоо” юм. Чингис хаантай ойр байж,

түүнтэй учирсан, наанадаж барааг нь харсан цорын ганц түүхч бол “Монголын Нууц

Товчоо”-ны зохиогч байхаас өөр гарцгүй, бусад сурвалжууд зууны дараагаар бичигдсэн

болохоор тэдний үнэлэлт дүгнэлтэд шүүмжлэлтэй хандахад илүүдэхгүй биз ээ.

1939 онд С. Волкер “Чингис хаан”33 зохиолыг бичих болсон шалтгаандаа Чингис

хаан нэрээр алдаршсан Тэмүүжин хэмээх нэгэн монгол эр хүн төрөлхтний хувь

тавиланд тухайн үедээ болон хойчийн ирээдүйд ч маш их нөлөөлсөн хариуцлагыг үүрэх

боловч хувь хүнийхээ талаас бидэнд огт судлагдалгүй орхигдсон болохыг дурджээ. Уг

судалгаанд хэд хэдэн онцлох санаа дэвшүүлсэн байдаг. Тодруулбал, Азийн түүхийг

Чингис гэдэг нэрийн хамт Зэв ноён, Сүбээдэй баатар нар тамгалсан атал бидэнд ийм

хүмүүс байсан гэдгээс тэдний хөрөг зураг, зүс царай, биеийн харьцааны талаар ямар ч

мэдээлэл харамсалтай нь алга гэсэн нэг чухал санаа бий. Мөн сурвалжуудад

монголчуудыг дайны урлагт гарамгай байсан гэдгээс илүү нарийн дүрсэлсэн зүйл үгүй.

Иймээс дундад зууны Монголын үеийн талаар бичих болгонд хэрэглэгдэхүүн

судлагдахууны хомс байдал нь ихээхэн зориг шанталдаг гэсэн санааг цохон хэлжээ. Бас

Чингис хааны насыг тогтоон авч үзвэл, гадагш дайлсан анхны аяндаа 50 эргэм насандаа

мордсон хийгээд дараагийн 16 жилийн турш морин дэл дээр байлдаан тулаан удирдаж

явсаар насан эцэслэжээ. Ази хүний хувьд, тавин нас бол хөгшинд тооцогддог.

Мэдээжээр, Чан Чун бомбын сурвалж бий боловч тэрхүү хятад эрдэмтэн өөрийн гүн

ухааныг сурталчлахаа түрүү тавьсан болохоос, Чингис хааныг их хүн болох талаас

дурдсан зүйл үгүй юм гэсэн мэргэн санааг өгүүлээд, Саган Сэцэн болон хожмын

сурвалж тууль ч гэсэн грек ромын туульсын адил түүхэн хүнээ бус, болсон үйл

явдалдаа нийцүүлэн дурдах нь илүү байдаг хэмээн өгүүлжээ.

33 C.C. Walker, Jenghiz Khan, Luzac and Co., London, 1939.


16

Газар зүйн хувьд ч хойч үеийн бүтээлд тухайн байлдааны талаар гажих явдал

ихтэйг Волкер сануулсан байдаг. Тэр бээр судалгааныхаа явцад оросын эрдэмтэн

Бартольд францын д’ Оссонд олдоогүй баримт хэрэглэгдэхүүн ашигласан болохыг олж

мэдсэн байна. Хэдий тийм боловч д’ Оссоны аян дайны талаарх мэдээлэл нэн арвин

билээ. Түүнд зохистой газрын зураг байгаагүй нь үнэн.34 Тиймээс Чингисийн аян дайны

судалгаанд сайн газрын зураг хэрэгтэй байдгийг Волкер тэмдэглэсэн байна.

С. Волкерын бүтээлийг цэвэр судалгааны бүтээл гэхээсээ ХХ зууны эхээр англи

хэлээр бичсэн танин мэдэхүйн анхны бүтээлүүдэд тооцвоос зүйд нийцнэ. Энд

монголчуудын байлдан дагууллыг Чингис хаанаар төлөөлүүлэн гаргахдаа, тухайн үед

зохиогчид олдож болох бүхий л боломжит хэрэглэгдэхүүнийг ашиглаж монгол хэл, зан

заншил, эдлэл хэрэглэл болон түүхийг уншигчдадаа дөхөм ойлгуулахаар хичээнгүйлэн

бичжээ. Тус зохиол монголчуудын байлдан дагууллыг дэлхийн түүхнээ тодорсон бусад

аян дайнтай, тухайлбал Ганнибал, Александр, Наполеон нарынхтай харьцуулж

гаргаснаараа ялгардаг. Жишээ нь, Зэв, Сүбээдэйн хятадаас Крым хүрээд цааш

үргэлжилсэн аян зам Македоны Александрын грекээс энэтхэг хүрсэнтэй дүйцэхийг

харуулснаар европ хүний санаанд хялбар төсөөлөгдөхүйцээр таниулах оролдлого

хийсэн байна. Наполеон өвлийн хүйтэнд цохигдон оросыг эзэлж чадаагүй бол

монголчууд оросыг өвлөөр дайллаар мордож эрхэндээ оруулсан тухай тэмдэглэжээ.35

Түүнчлэн Александр дайснаа үлдэн хөөсөөр дуусгадаг байсан бол ийм цэрэг дайны

арга барилыг монголчууд төгс эзэмшсэн байсныг олж харсан байна.36 Түүний гаргасан

өөр нэгэн содон санаа бол Библийн “Хуучин гэрээ”-нд хүн ардыг хүйгээр нь хөнөөх

олон арга барилыг дурдсан байдаг, гэвч тэдгээртэй харьцуулахад монголчуудын

цээрлүүлэх арга аль алинд үгүй, огт өөр байсан тул өрнийн хүнд зэрлэг яргалал мэт

34 C.C. Walker, Jenghiz Khan, Luzac and Co., London, 1939, 5-7. 35 Мөн тэнд, 12, 26. 36 Мөн тэнд, 29.


17

санагдсан нь ойлгомжтой хэмээжээ.37 Тэр бээр Чингис хааныг 1162 онд төрсөн гэж

дүгнээд, дараах үйл явдлуудыг “Монголын нууц товчоон”-ы он дарааллаар хөтлөн

бичжээ.

1991 онд Пауль Рачневский Чингис хаан , түүний амьдрал ба өв38 хэмээх Чингис

судлалд тэргүүн байр эзлэх судалгааны номоо нийтэлжээ. Рачневскийн энэ ажлыг

Моррис Россаби, Давид Морган болон Томас Аллсен нар өндрөөр үнэлж талархлаа

илэрхийлсэн юм. Дэлхийн түүхнээ хамгийн их гайхширал төрүүлсэн хүний намтрыг

гаргаснаараа Монголын эзэнт гүрний судалгааг хол ахиуллаа гэж Чарльз Боуден үзжээ.

Энэ ном эхнээсээ авхуулаад Чингис хааны тухай өгүүлэхдээ, Тэмүүжин нэрт хүү

Чингис хаан болтлоо хаанаас хэрхэн гарч ирсэн, ямар хүмүүжил эзэмшиж, юунд

суралцсан, ямар замаар дэлхийг цочроосон цэргийн жанжин, төрийн зүтгэлтэн болсон

зэргийг монгол, хятад, перс сурвалжид тулгуурлан хөөж судалсан байна. Ялангуяа,

номын дөрөвдүгээр бүлэг бүхэлдээ Чингис хэмээх хувь хүний тухай Рачневскийн

эргэцүүлэл болжээ.

Рачневскийн энэхүү эргэцүүллийг ерөнхийлөн хурааж өгүүлбээс, Чингис хаан

бол багаасаа хүчтэй хүмүүсийн анхааралд өртөхүйц, хүнийг татахуйц өөрөөр хэлбэл,

“нүдэндээ галтай” тийм хувийн чанартай хөвүүн байжээ. Түүнд тал нутгийн тэргүүн

байх зан чанар бүрэлдсэн байв. Үүнд: өгөөмөр нигүүлсэнгүй, хүний тусыг марталгүй

ачийг хариулдаг, угсаа гарал, баян ядуугаар хүнийг эрэмбэлэн ихэрхдэггүй, доодсоос

гарсан оновчтой саналыг хүлээн зөвшөөрөх чадвар, чинхүү зүтгэлийг хүндэлдэг зан

чанар хамаарна. Тийм боловч Чингис хааны итгэлийг олоход амаргүй бэрх, гял цал

үзэмж өнгөнд дургүй ба өргөмжлөл магтаал хэтрүүлэхийг таашаадаггүй хүн байсныг

сурвалжийн баримтаар шинжлэн дүгнэжээ. Үнэнч анд нөхдөдөө харамгүй уужим 37 Мөн тэнд, 30. 38 Paul Ratchnevsky, Genghis Khan, His Life and Legacy, Blackwell, Oxford, 1991.


18

мөртөө харь дайсандаа өршөөлгүй ханддаг, өшөөт нэгнээсээ заавал хариугаа авдаг, үг

хэлээр доромжилсон нэгнийг удам угсаагаар нь хөнөөдөг Чингисийн зан чанар тал

нутгийн нүүдэлчдийн амьдралын хэв хэмжээнээс үүсэлтэй болохыг Рачневский дүгнэн

гаргасан байна.39 Чингис хааны хатан зориг хэд хэдэн тохиолдолд тод илэрдэг ч

гарамгай жанжны хувьд үндэслэлгүйгээр дэмий биеэ зольдоггүй, хоосон хөөрөлд

автдаггүй хүн байсныг басхүү авч үзжээ. Эд агуурс болон аян дайны олзоо хуваалцах

нь тал нутгийн ёс мөн. Хэдийгээр Чингис хаан хувь түгээх асуудлаар өөрийн хөвүүд

болон нагац нартайгаа муудалцсан боловч бусдад хишиг тараах тал дээр их өгөөмөр

байжээ.40 Чингис хаан тэнгэр шүтлэгтэй байж, түүний хөвүүд болон ач нар нь энэ

бишрэлийг уламжлан өвлөжээ. Тэр бээр тэнгэрийн ивээлээр үйл хэрэг бүтэмжтэй яваад

итгэж, мэдэж байсан, гэвч ертөнцийг эзэгнэх санаагүй байсан юм. Ийм үзэл хятад

сурвалжаас үүдэлтэй болохыг Рачневский олж харжээ.41 Талын бүх нүүдэлчдийн нэгэн

адил Чингис хаан урт удаан наслах хүсэлтэй, онгод бөө нарт сүсэглэж байснаас гадна

далны мэргэнд итгэдэг байжээ.42 Энэ нь улс төрийн бодлогодоо ч ашигладаг зан үйл

байсныг зохиогч анхааруулжээ. Хүүхдэд ээлтэй, ялангуяа ач нартаа их элгэмсүү нь

сурвалжуудаас илт байдаг. Рачневский Чингис хааны бие хүний байдлыг судлахдаа

“Монголын Нууц Товчоо”-оор бол багадаа нохойноос цочимтгой, ээждээ зэмлүүлсэн

даруу төлөв хүмүүжсэн дүр төрх харагддаг бол Рашид ал-Дины “Судрын чуулган”-ны

мэдээгээр бол дайсны араас нэхэн хөөсөөр алах, эд агуурсыг нь хураан авч, бэлэвсэн

эхнэрүүдийг эрхэндээ хүчээр оруулж эзэмдэх дуртай хүний дүр зураг гардгийг

харьцуулан үзжээ.43 Энд өөрийн зүгээс нэгэн тайлбар хэлэхэд, ийм дүрслэл араб, перс

сурвалжуудад түгээмэл байдгаас улбаалан, лалын султануудын зан авир, эмсээр

39 Мөн тэнд, 145-152. 40 Мөн тэнд, 154-155. 41 Мөн тэнд, 160. Хятад сурвалжийн энэ үзлийг Херберт Франке онолын түвшинд буулгасан болно;

Herbert Franke, From tribal chieftain to universal emperor and god: The legitimation of the Yuan dynasty, 1978:18.

42 Paul Ratchnevsky, Genghis Khan, His Life and Legacy, 1991: 157. 43 Мөн тэнд, 153.


19

хүрээлүүлэн цэнгэдэг дүр төрхтэй Чингисийн “хаан” байр суурийнх нь үүднээс

адилтган нийцүүлсэн хандлага юм болов уу хэмээн үзэж байна. Хятад (Юаньши), перс

(Судрын чуулган) сурвалжууд түүнийг олзны эмэгтэйчүүдэд дуртай, аян дайн болгоноос

нэг эм эхнэр болгон авдаг гэж мэдээлдэг. Гэхдээ 500 эм авсан, олзлогдогсдоос 12000

онгон охид сонгон авчруулсан зэрэг мэдээ нь үнэхээрийн хэтрүүлэг гэдгийг Рачневский

хүлээн зөвшөөрчээ.44 Сурвалжууд энэ тал дээр хадуурсан гэж үзэх өөр нэг шалтгаан

бол Чингис хэн нэгэн эмэгтэйд ухаан алдан дурласан байдал харагддаггүй. Түүний хайр

сэтгэлийн холбоонд авааль эхнэр Бөртэ, нас ахисан хойноо аян дайнд Хулан, Есүй

хоёрын аль нэгийг дагуулан явдаг байсныг сурвалжууд харин зөвшөөрдөг. Түүнээс

гадна, Чингисийг хаа явсан газар орноо эвдэж сүйтгэж байснаар дүрсэлдэг атал үнэндээ

соёл урлаг, гоо сайхныг мэдэрдэг, танин мэдэхүйг таашаадаг хүн байжээ.45 Рачневскийн

үзлээс дүгнэвэл, Чингис хаан ер бусын хүн байгаагүй, хүнд байдаг сайн муу шинж

чанарыг агуулахдаа голыг нь олдог, хүнийг сайн таньдаг, тал нутгийн жам хуулийг

сайн мэддэг, гүйлгээ ухаан, дотоод мэдрэмж сайтай, цэрэг дайнд хатуужсан, хязгааргүй

эрх мэдэл хийгээд уян сэтгэлийг хослуулж чаддаг, хувийн нарийн дэг журамтай, гэр

бүлийн нандин түшиг, сайн анд нөхөр байхын сацуу зорьсондоо хүрдэг, дайсандаа

өршөөлгүй, өрсөлдөгчөө эрт орой хэзээ боловч ямагт дийлдэг, эсэргүүцэж боссоныг

сөгтгөн дарж чаддаг талын баатар эр байжээ гэж үзэж болно.

2007 онд Микал Бираны “Чингис хаан”46 бүтээл “Лалын ертөнцийг бүтээгчид”

(Makers of the Muslim World) цувралаар нийтлэгджээ. М. Биран бол Хайду болон Хар

хятаны судалгаагаар нэрд гарч буй израел эмэгтэй юм. Тэр бээр Чингис хааныг лалын

ертөнцтэй холбож үзэх шалтгаанаа, үнэхээр энэ хүний ач гуч нар лалын түүхийг

ихээхэн өөрчилсөн агаад лалын их түүхч Рашид ал-Дины тодорхойлсноор “Чингисийн

44 Мөн тэнд, 164. 45 Мөн тэнд, 167. 46 M. Biran, Chinggis Khan, One World, Oxford, 2007.


20

хаанчлалтай дүйх, дэлхийн шинэ эрин гэж ямар үйл явдлыг онцлох юм бэ?”47 гэдгээс

илүү ямар тайлбар байх билээ хэмээн илэрхийлжээ. Угтаа исламын үнэнч шавь нарыг

үй олноор нь хүйс тэмтэрч, сүм хийдийг галдан шатааж, гай гамшиг нөмөргөсөн хүн

лалын жинхэнэ дайсан болох байлтай. Үүний дээр түүний ач хүү Багдадыг сүйрүүлж,

лалын соёл иргэншлийг мөхөлд хүргэсэн гэж дүгнэдэг. Чингис хааны тухай иймэрхүү

ойлголт арабын ертөнцөд илүү хамааралтай бөгөөд харин түрэг-ираны зүгээс бол

монголчууд лалын шашинд орж, хэд хэдэн лалын гүрэн-улсыг байгуулсан учраас тэр

бүхний эхлэлийг адисалсан удам угсааны өвөг эцэг гэж үзэх талтай байдгийг Биран

өгүүлжээ. Мөн Чингисийн үр удам лалын ертөнцийг XVIII, бүр XIX зуун хүртэл

эзэгнэж байснаар тайлбар хийвэл Чингис исламын бурхадын тоонд зайлшгүй орох биз

ээ. Иймээс Чингис хаан бол лалын түүхэн бичлэгийн салшгүй хэсэг мөн бөгөөд

устгагчийн хамт үүсгэгчийн үүргийг давхар хүлээдэг хэмээн дүгнэсэн байна.48

Чингис хааны тухай дахин нэг бүтээл бичигдэх болсон учир гэвэл, агуу байлдан

дагуулагчийн тухай үндсэндээ дорвитой бүтээл урьд өмнө хангалттай гараагүйгээс

гадна, лалын ертөнцийн хөгжилтэй уялдуулан судалсан бүтээл үгүй тул Бираны

судалгаа энэ талбарыг нөхөх нь мэдээж. Тэр бээр “Монголын Нууц Товчоо”, Жувейнийн

“Ертөнцийг байлдан дагуулагч”, Рашид ал-Дины “Судрын чуулган”, Юань гүрний түүх

болох “Юаньши” болон алдагдсан “Алтан дэвтэр”-ийн үндсэн дээр бичигдсэн нэгэн

хятад хувилбар болох “Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл” (Shengwu qinzheng lu)

зэрэг түүхэн сурвалжийг харьцуулан Чингис хааны бага нас хийгээд түүний намтрыг үе

үеэр гарган өгүүлжээ. Үүнээс миний сонирхлыг татсан, бусад судалгаанд ороогүй хэдэн

зүйлсийг дурдсу.

Нэгд, Тэмүүжин Хасар хоёул хавсаж Бэгтэрийг хөнөөсөн явдлын тайлбар янз

янз байдаг. Бираны үзлээр, тал нутгийн заншил ёсоор эцгээ нас барсны дараагаар ууган 47 Рашид ал-Дин, Судрын чуулган, Каримын хянан тохиолдуулсан хэвлэл,1959, 1:16. 48 M. Biran, Chinggis Khan, 2007: 1-3.


21

хүү төрүүлсэн эх нь биш бол эцгийнхээ эхнэрийг авдаг уламжлалын улмаас эхээ

харамлаж алсан байж магадгүй гэсэн таамаглал дэвшүүлжээ.49 Хоёрт, Тайчууд Есүхэйн

үр удам аюул учруулж болзошгүйн улмаас Тэмүүжинийг барьдаг. Тэд түүнийг модон

дөнгөтэй хорьсон шалтгаан юу вэ? Яагаад шууд хороочихсонгүй вэ? Хэрвээ тийм явдал

тохиолдсон бол дэлхийн түүх ямар голдрилоор явах байсан бол? гэсэн юмны учрыг

ухсан асуулт тавьжээ. Гуравт, Мэргидийн эрхшээлд бараг 9 сар болсон Бөртийг суллан

авахад хэдийн хөл хүнд болсон байсан. Чингисээс бусад нь Зүчийн эцгийн талаар үе үе

эргэлзээ цухуйлгадаг бол Чингисийн зүгээс хэзээ ч ийм зүйл гарч байгаагүй бөгөөд

өөрийн ууган хүү мэт ханддаг байсныг судлаач онцолжээ.

Энэ мэтчилэн Чингис хааны зан чанарыг хувь хүнийх нь талаас ойлгох

оролдлого хийсэн уг бүтээлийг талархан авбаас зохих юм. Бираны хувьд Чингис хааны

талаар бичих амар байгаагүй нь мэдээжийн хэрэг. Монголчууд болон Чингис хааны

талаар “эсрэг” үзлээр хүмүүжсэн лалынханд энэхүү суу билигт хүний ахуй амьдрал, зан

төлөв, мэргэн ухааныг судалгааны тууштай зарчим баримталж, бодит сурвалж дээр

тулгуурлан “эерэг” тал руу хандуулж байгаа Биран хийгээд өрнийнхний дунд хэвшин

тархсан өрөөсгөл үзлийг боломжийн хэрээр эвдэж, тус өгүүллийн эхэнд бичсэн

болчимгүй баримтат кино шиг бүтээл гарах орон зайг хазаарлаж байгаа дээр нэр

дурдсан өрнийн эрдэмтдэд чин сэтгэлийнхээ гүнээс баярлаж байна.

Чингис судлал угтаа нарийсаж энэ суут хүнийг олон талаас нь ойлгох гэж

оролдож, монголын эзэнт гүрний судлалыг газар зүйн хувьд тэлэхээс гадна сэдэв

аргачлалаар баяжуулж байгаагийн үндэс нь сурвалж судлал хөгжиж, монголчуудын

тухай олон хэлээр бичигдсэн дундад зууны сурвалжууд эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд

орж байгаатай нягт холбоотой гэж дүгнэж байна. Үүний ялдарт, эдгээр судлаач

49 M. Biran, 2007: 34.


22

эрдэмтдийн бүтээлүүдийг монгол хэлнээ орчуулан дэлгэрүүлэх ажил нэн чухаг, тус

хэрэг нь хэдий үнэтэйг санаандаа тээсээр энэхүү бүлгийг тэрлэснээ тэмдэглэе.


23

Номзүй Altner, Berthold, Der Dominikanermissionen des 13. Jahrhunderts, Habelschwerdt, 1924; Anderson, R., Alexander’s Gate, Gog Magog, and the Enclosed Nations, Cambridge Mass., 1932; Augustin Theiner, ed., Vetera monumenta historica Hungariam sacram Illustantia, 2 vols., Rome, 1859-60; Biran, M., Chinggis Khan, One World, Oxford, 2007; Bois, Pierre Du, The Recovery of the Holy Land, tr. W. I. Brandt, NY, 1956; Burke, R. B., ed. And trans., The Opus Maius, 2 vols, Philadelphia, 1928; Cahen, Claude ‘The Mongols and the Near East’, in Setton, ed., A History of Crusades, II, 1962; Cornell, Charles William, Western Views of the Tartars, 1240-1340. PhD thesis, Rutgers University, New Brunswick, New Jersey, 1969; Daniel, Norman, Islam and the West, The making of an Image, Edinburgh, University Press, 1960; Davis, R. H. C. , A History of Medieval Europe from Constantine to St. Louis, London, 1957; Dawson, Ch., ed., The Mongol Mission. Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and China in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, London, New York, 1955; Delaborde, H. Francois, ‘Letters des Chrétiens de Terre-Sainte á Charles de Anjou (22 Avril 1260),’ in ROL II, 1894 ; Franke, Herbert, From tribal chieftain to universal emperor and god: The legitimation of the Yuan dynasty, 1978; Golubovich, G., O.F.M., Biblioteca bio-bibliographica della Terra Santa e dell’Oriente francescano, 5 vols, Quaracchi-Firenze, 1906-1927; Grousset, René, L’empire des steppes, Attila. Ghenghis-Khan. Tamerlan, Paris, 1948, original 1939; Guignes, H. de, Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartares occidentaux, 5 vols., Paris, 1758; Halphen, Louis, L’Essor de l’Europe (xie-xiie siècles), Peuples et Civilisations, Histoire Générale, Paris, 1948; Howorth H. H., (1842-1923), History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, 4 parts in 5 vols., London, 1876-88;


24

Jackson, P., “Marco Polo and his Travels”, BSOAS 61 (1998); ---. ‘The State of Research, the Mongol Empire, 1986-1999’, Journal of Medieval History 26.2 (2000); Jean de Joinville, Histoire de St. Louis, ed. And tr. By Natalis de Wailly, Paris, 1874; Komroff, Manuel (ed.), Contemporaries of Marco Polo: Consisting of the Travel Records to the Eastern Parts of the World of William of Rubruck [1253-1255]; the Journey of John of Pian de Carpini [1245-1247]; the Journal of Friar Odoric [1318-30] and the Oriental Travels of Rabbi Benjamin of Tudela [1160-1173], New York: Dorset Press, 1989; ---, The Travels of Marco Polo [the Venetian], New York: Liveright Publishing Group, 2003; Lemmens, P.L., Geschichte der Franziskaner Missionen, Munster-i, W., 1929; Loewe, H. M. J. , ‘The Mongols’ in the Cambridge Medieval History, IV, 1st ed. 1923; Lupprian, K., Die Beziehungen der Päpste zu Islamischen und Mongolischen Herrschern im 13.Jahrhundert Anhand Ihres Briefweschels, Vatican: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1981; Matthew Paris, Chronica Majora, ed. By R. Luard, 7 vols, London, 1883; MGH (Monumenta Germaniae Historica). Epistolae saeculi XIII e regestis pontificum Romanorum selectee per G.H. Pertz, ed. C. Rodenberg, 3 vols., Berlin, 1883-1894; Morgan, D. O., ‘The Mongol Empire: A Review Article’ in Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 44, No. 1 (1981); Mosheim, J. L., Historia Tartarorum ecclesiastica, Helmstadt, 1741; Oliger, Livarius, ‘Franciscan Pioneers Amongst the Tartars,’ in Catholic Historical Review, XVI, 1930; Olschki, Leonardo, Marco Polo’s Asia, tr. J. A. Scott, University of California Press, Berkeley, 1960; d’Ohsson, A.C.M., Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-Khan jusqu’a á Timourbey ou Tamerlan, 4 vols., the Hague, 1834-5; 2nd ed., Amsterdam, 1852; Peisker, T. , ‘The Asiatic Background’ in Cambridge Medieval History, v.1, Cambridge, 1911; Pelliot, Paul, ‘Les Mongols et la papauté,’ ROL, 3rd ser. 23 (1922/3), 3-30; 24 (1924), 225-335, 28 (1931/2), 3-84; Prawdin, M., The Mongol Empire, its Rise and Legacy,1940; Rashid al-Din, Jāmi’ al-Tavārīkh (704/1306-710/1311), B. Karīmī (ed.), Tehran: Āqbāl,1959; Ratchnevsky, Paul, Genghis Khan, His Life and Legacy, Blackwell, Oxford, 1991;


25

Richard, Jean, Simon de Saint-Quentin, Histoire des Tartares, Paris, 1965; ---, Le royaume Latin de Jérusalem, Paris, 1953; ---, ‘Le dêbut des relations entre la Papauté et les Mongols de Perse, in Journal Asiatique, CCXXXVII (1949); Ricoldo de Monte Croce, Liber Peregrinaciones, Itinerarium, ed. Laurent, Peregrinatores medii aevi quattuor, Lepzig, 1837; Roger Apulia, Carmen Miserabile Super Destructione Regni Hungariae per Tartaros Facta, MGH, SS., XXIX; Ronay, Gabriel, The Tartar Khan’s Englishman, Cassel, London: 1978; Southern, R. W., Western Views of Islam in the Middle Ages, Cambridge, Massachusetts, 1962; Spuler, B., Die Mongolen in Iran, 2nd ed., Berlin, 1955; ---, Die Golden Horde. Die Mongolen in Russland 1223-1502, 2nd ed., Wiesbaden, 1965, orig. 1943; Thomas Spalato, Historia Pontificum Salonitanorum Salonitanorum et Spalatinorum, full text in J. G. Schwandtner, ed ., Scriptores rerum Hungaricarum, 3 vols. Wien, 1746-1748; Throop, Palmer A., Criticism of the Crusade: A Study of Public Opinion and Crusade Propaganda, Amsterdam, 1940; Vernadsky, George, The Mongols and Russia (A History of Russia, III, New Haven, 1953; Walker, C.C., Jenghiz Khan, Luzac and Co., London, 1939; Weiers, Michael, Zweitausend Jahre Krieg und Drangsal und Tschinggis Khan Vermächtnis, Tunguso Sibirica, 21, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2006;

Wyngaert, Anastasius van den, Sinica Franciscana, 5 vols, Quaracchi-Firenze, 1929-1954;

Date post:	27-Nov-2023
Category:	Documents
Upload:	num
View:	0 times
Download:	0 times

Chinggis Khan studies in Western Countries

Documents