Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, In: W. Nowakowski et alii...

Muzeum w Koszalinie Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zakład Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego

KOSZALIŃSKIE ZESZYTY MUZEALNE seria A

STUDIA ARCHAEOLOGICA POMERANICA

tom II

Muzeum w Koszalinie Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zakład Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego

GOCI I ICH SĄSIEDZI NA POMORZU Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym",

Koszalin 28-29 października 2005

pod redakcją WOJCIECHA NOWAKOWSKIEGO

z udziałem Jacka Borkowskiego, Adama Cieślińskiego i Andrzeja Kasprzaka

Koszalin 2006

Wydawnictwo sfinansowane przez Urząd Miasta Koszalin Uniwersytet Gdański

Studia Archaeologica Pomeranica, tom II pod redakcją

Wojciecha Nowakowskiego z udziałem Jacka Borkowskiego, Adama Cieślińskiego i Andrzeja Kasprzaka

Kolegium redakcyjne: Jerzy Kalicki (redaktor), Ewa Pliszka, Krystyna Rypniewska, Jacek Borkowski,

Monika Szumowska (sekretarz)

Tłumaczenia na język niemiecki: Jan Schuster

©Muzeum w Koszalinie

ISSN 0137-5261 ISBN 978-83-89463-03-6

Wydawnictwo ZET® Wrocław 2006 tel. 071 793 67 47, fax 071 783 28 64

e-mail: [email protected] ISBN 83-7364-330-3

Fotografia na okładce przedstawia brązowy dzban z Kretomina, pow. Koszalin, znajdujący się w zbiorach Muzeum w Koszalinie. Fot. Ilona Łukjaniuk

Spis treści

Od redakcji 7

Wojciech NOWAKOWSKI Krystyna Hahuła 30.09.1960 - 12.11.2001

Wojciech NOWAKOWSKI Idea konferencji Goci na Pomorzu Środkowym

Jerzy KOLENDO Plemiona Pomorza w starożytności

Henryk MACHAJEWSKI Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów

Bartłomiej ROGALSKI, Björn RAUCHFUSS Sytuacja osadnicza na Pomorzu Środkowym w dobie poprzedzającej uformowanie się kultury wielbarskiej

Henryk MACHAJEWSKI Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grób z młodszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10

Adam CIEŚLIŃSKI, Andrzej KASPRZAK Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29

Franciszek ROŻNOWSKI, Lidia CYMEK Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych z kurhanu 29, grób 1, z Nowego Łowicza, stan. 2

Andrzej KOKOWSKI Krajna Złotowska w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim

Bartosz KONTNY Powracający temat. Głos w sprawie odkrycia z Żarnowca

Jan SCHUSTER Lubieszewo (Lübsow) - prawie 100 lat po odkryciu pierwszego grobu książęcego na Pomorzu Zachodnim

Krystyna HAHUŁA , Henryk MACHAJEWSKI Cmentarzysko ludności grupy dębczyńskiej w Dzierżęcinie, pow. Sławno

Bartosz KONTNY Breves gladii et rotunda scuta. Uwagi na temat uzbrojenia Gotów na marginesie przekazu Tacyta

Wykaz skrótów

Adam Cieśliński, Andrzej Kasprzak

Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29

W ponad stuletniej historii badań cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2 (por. WANGENHEIM

1894; HAHUŁA 1990a, 39-40; 1994, 132-133, 139, tabl. II; CIEŚLIŃSKI, KASPRZAK 2006, 136-137), największe znaczenie miały prace prowadzone przez Ś.P. Krystynę Hahułę (por. MACHAJEWSKI 2001; KALICKI 2004), której pamięci poświęcone jest niniejsze wydawnictwo. To głównie dzięki Jej wzmożonym wysiłkom udało się osiągnąć cel, który wydawał się być nierealny pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku - przekonanie dowództwa ówczesnego Ludowego Wojska Polskiego o konieczności rozpoczęcia wykopalisk archeologicznych na zamkniętym terenie Poligonu Drawskiego1. Krystyna Hahuła z wielkim zaangażowaniem kierowa- ła badaniami w Nowym Łowiczu aż do czasu Jej przed- wczesnej śmierci w 2001 roku. W ich wyniku odkryła liczne pozostałości osadnictwa z epoki kamienia, brązu i żelaza, które rozsławiły Nowy Łowicz wśród ludzi nauki całej Europy. Wielkie dzieło Krystyny Hahuły, którego, niestety, nie zdołała ukończyć, mają zaszczyt kontynuować autorzy niniejszego tekstu.

Stanowisko 2 w Nowym Łowiczu było już kil- kakrotnie omawiane w literaturze (por. HAHUŁA 1990a; 1990b; 1992; 1994; 1998; HAHUŁA, CIEŚLIŃSKI 2003; CIE- ŚLIŃSKI, KASPRZAK 2006), warto jednak w skrócie przy- pomnieć jego charakterystykę oraz podać aktualny stan zaawansowania badań. Cmentarzysko położone jest na Równinie Drawskiej, na szczycie najwyższego w okolicy wyniesienia, którego południowe i wschod- nie stoki opadają stromo w kierunku starorzecza Dra- wy (Ryc. 1). Na skraju wzniesienia rozciąga się grupa 68 kurhanów, zajmująca obszar około dwóch hektarów. W wyniku dotychczasowych wykopalisk w latach 1988- 2006 rozpoznano około 3⁄4 powierzchni stanowiska. Przebadano 52 kurhany odkrywając pod ich nasypami 44 groby ciałopalne i 44 szkieletowe; w tym drugim przypadku, ze względu na niekorzystne warunki gle- bowe, materiał kostny zachował się niezwykle rzadko.

W przestrzeni między mogiłami, w tzw. płaskiej części cmentarzyska, natrafiono na dalsze 64 groby ciało- palne i 54 szkieletowe - w sumie zarejestrowano 206 grobów. W świetle obecnych badań stosunek grobów ciałopalnych do szkieletowych wynosi prawie 1:1.

W sezonie 2005 przeprowadzono prace wykopa- liskowe na kurhanie numer 29. Ich ciekawe wyniki skła- niają do szczegółowego omówienia tej właśnie mogiły.

1. Kurhan 29 Kurhan leżał w centralnej części stanowiska,

w skupieniu mogił usytuowanych przy północno- zachodnim skraju cmentarzyska (Ryc. 1). Średnica nasypu przed rozpoczęciem badań wynosiła ok. 10,0 m; mogiła wznosiła się na ok. 1,2 m ponad otaczający teren. W centralnej części nasypu zarejestrowano no- wożytny wkop o średnicy 2,0 m. Eksplorując kurhan przecięto jego nasyp rowem sondażowym o szeroko- ści 2,0 m, biegnącym po linii wschód-zachód. Podczas eksploracji nasypu natrafiono na ok. 150 fragmentów ceramiki oraz trzy narzędzia krzemienne (nr inw. pol. 1/05, 2/05, 3/05). W profilu nasypu zaobserwowano na- stępujące uwarstwienia (Ryc. 2):

a) ściółka leśna wraz z humusem leśnym o miąższości od 0,1 do 0,2 m. W okolicach środkowej części nasypu ściółkę przykry- wała warstewka brązowoszarej ziemi o miąższości 0,1 pochodząca z nowożytnego wkopu;

b) nasyp mogiły o wysokości od 0,3 m przy jej skraju, do 1,2 m w jej centralnej części. Nasyp stanowiła przemieszana ziemia o różnym zabarwieniu. W części stropowej nasypu zaobserwowano kilka ciemnobrązowych, lejowatych przebarwień, stanowiących pozo- stałość po korzeniach drzew. W profilu zaobserwowano kilka biegną- cych w przybliżeniu horyzontalnie warstw koloru ciemnobrązowego, brunatnego i ciemnożółtego, których miąższość wynosiła ok. 0,1 m;

c) humus pierwotny. Poziomo biegnąca warstwa barwy szaroczarnej o miąższości 0,1 m. Jej długość pierwotnie wynosiła zapewne ok. 9,0 m. Humus pierwotny został w środkowej części zakłócony przez wkop jamy grobu szkieletowego. W warstwie tej znaleziono 8 fragmentów ceramiki (nr inw. pol. 4/05);

d) jama grobu szkieletowego wkopana w humus pierwotny. W przekroju ściany jamy biegły łukowato, zwężając się ku sobie. Dno jamy było stosunkowo płaskie. Wypełnisko stanowił jasnożółty piasek przemieszany z jasnobrązową ziemią, miejscami zaobserwowano układ warstw zasypiskowych. Głębokość jamy osiągała 1,9 m poniżej warstwy humusu pierwotnego. Jama grobowa oraz spąg humusu

1 Wymienienie wszystkich osób zaangażowanych w ochronę dziedzictwa archeologicznego na Poligonie Drawskim na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat wykroczyłoby poza ramy niniejszego tekstu, autorzy chcieliby jednak złożyć najserdeczniejsze podziękowania za wszechstronną pomoc na ręce obecnych gospodarzy poligonu, Komendanta Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych Pana pułkownika Michała Wałęzy oraz Szefa Logistyki Centrum Pana podpułkownika Jarosława Lewandowskiego.

Autorzy chcą również podziękować Panu prof. dr. hab. Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) za udostępnienie nieopublikowanych materiałów z jego badań w Weklicach, pow. Elblag oraz Pani mgr Mirosławie Andrzejowskiej (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie) za pomoc w określeniu i poszukiwaniu analogii dla znalezisk z epoki brązu z kurhanu 29.


pierwotnego wydzielały się wyraźnie od żółtego, piaszczystego calca. Jasnożółta warstwa piasku obserwowana w okolicach wschodniej i zachodniej krawędzi jamy grobowej znajdowała się ponad humusem pierwotnym. Była to najprawdopodobniej ziemia wydobyta podczas kopania grobu, która po zasypaniu pochówka nie zmieściła się w jamie, tzw. warstwa grzebalna według R. Wołągiewicza, analogiczna do zarejestrowanej na cmentarzysku w Gronowie, pow. Drawsko Po- morskie (por. WOŁĄGIEWICZ 1976, 147, ryc. 14, 25). Ponad stropem jamy grobowej zaobserwowano ponadto warstwę brunatnoczarnej ziemi o miąższości od 0,1 do 0,2 m. Warstwa ta wydawała się mieć pocho- dzenie organiczne, w swej charakterystyce była zbliżona do humusu pierwotnego. Być może są to pozostałości darni, którą przykryto jamę grobową po jej zasypaniu (?).

Bezpośrednio pod warstwą humusu pierwotnego zaobserwowano liczne, wzdłużne, szaroczarne przebarwienia o szerokości ok. 0,1-0,15 m i różnorodnej dłu- gości, które z całą pewnością należy interpretować jako pozostałości starożytnej orki (Ryc. 3). W środkowej czę- ści podstawy kurhanu orka zakłócona była przez wkop dużej jamy grobu szkieletowego o wymiarach 5,1×2,4 m. Miejscami układ orki był dodatkowo zaburzony przez korzenie drzew. Zaobserwowano ok. 35 smug po orce przebiegających na linii NW-SE oraz ok. 6 przebarwień układających się w kierunku NE-SW. Krzyżowanie się smug uchwycono jedynie w zachodniej części podstawy mogiły. W przekroju bruzdy miały kształt nieckowaty, niektóre z nich o ostrym zakończeniu, ich zachowana miąższość wahała się od 0,05 do 0,1 m. W partii połu- dniowo-zachodniej podstawy kurhanu zaobserwowano owalny lub zbliżony do prostokąta obiekt o wymiarach 1,9×1,3 m i miąższości ok. 0,1-0,2 m, który został ozna- czony numerem 2/05. Jego czarne wypełnisko zostało zniszczone przez orkę. W obiekcie znaleziono ok. 20 fragmentów ceramiki (nr inw. pol. 13/05), jeden fragment kości oraz wykonany z brązu podłużny przedmiot o przekroju kwadratowym (Ryc. 5:d). Miał on oba za- kończenia skute, jedno o przekroju prostokątnym, dru- gie o przekroju owalnym. Jego długość wynosiła 3,7 cm, a szerokość 0,3 cm (nr inw. pol. 14/05). Rozmiary oraz barwa wypełniska obiektu 2/05 sugerują, że są to pozo- stałości paleniska lub stosu ciałopalnego.

Grób 1 (szkieletowy) Położony w centralnej części podstawy kurhanu (Ryc. 3).

Jama grobowa miała stosunkowo regularny kształt zbliżony do prostokąta z lekko zaokrąglonymi rogami, usytuowana była na linii północ-południe, z odchyleniem na zachód. Jej wymiary w stropie wynosiły 5,1×2,4 m. Wypełnisko przy krawędziach jamy stanowił jasnożółty piasek, w jej środkowej części zaobserwowano nieregularne brunatne przebarwienia, będące zapewne pozostało- ścią horyzontalnej warstwy zaobserwowanej w spągowej części nasypu kurhanu. Południowo-wschodni narożnik grobu zniszczony został przez wkop o regularnym kształcie przypominającym romb o wymiarach ok. 1,8×1,2 m. Wkop miał w przekroju kształt nieckowaty i miąższość ok. 0,3 m. Jego wypełnisko stanowiła jednolita, ciemnobrązowa ziemia. Najprawdopodobniej jest to nowożytny wkop, który został przeprowadzony przez nasyp kurhanu. Na głę- bokości ok. 0,8 m od stropu jamy jej kształt przypominał prostokąt o zaokrąglonych rogach o wymiarach 4,4×1,8 m. Wypełnisko było niejednorodne, koloru ciemno- i jasnożółtego. Układ przebarwień wskazuje na warstwowy sposób zasypywania jamy grobowej. Na głębokości ok. 1,5 m od stropu kształt jamy zmniejszył się, jej długość wynosiła ok. 4,0 m, przy szerokości dochodzącej do 1,3 m. W centralnej części jamy znajdowało się brązowożółte przebar-

108

wienie o regularnym kształcie prostokąta z lekko zaokrąglonymi rogami o wymiarach 3,0×0,5 m. Były to szczątki kłody drewnianej. Miejscami zaobserwowano wyraźne ścianki kłody mierzące ok. 0,1-0,15 m. Pozostałą część wypełniska stanowił jasnożółty piasek, przy północnym skraju jamy nieco ciemniejszy. Na poziomie po- chówka zarys kłody zmniejszył się osiągając 2,7×0,4 m. Wewnątrz kłody zalegał stosunkowo dobrze zachowany szkielet ludzki ułożo- ny w pozycji wyprostowanej, na plecach, z rękoma wzdłuż tułowia (Ryc. 4). W najlepszym stanie przetrwały do dziś: czaszka, kości długie i fragmenty miednicy. Na wysokości klatki piersiowej zaobserwowano szare przebarwienia po żebrach. Zachowana długość szkieletu wynosiła ok. 1,75 m. W okolicach dolnej części klatki piersiowej, po lewej stronie, natrafiono na fibulę. Na miednicy leżały sprzączka i okucie końca pasa. Ponad głową, poza zarysem kłody, odkryto dwa naczynia gliniane: misę ułożoną na boku oraz dzban. Obok nich znajdował się fragment kości, najprawdopodobniej zwierzęcej. Pomiędzy południową krawędzią kłody a granicą jamy zaobserwowano fragmenty zwęglonego drewna ułożone w wyraźnym skupisku. Spąg jamy grobowej zaobserwowano 1,9 m poniżej warstwy humusu pierwotnego. Inwentarz: 1) brązowa zapinka typu A.VI, 161-162 w klasyfikacji O. Almgrena, o łukowato wygiętym kabłąku o przekroju wielokąt- nym (Ryc. 5:a). Krótka sprężyna 8-zwojowa, na zakończeniu osi zachował się jeden profilowany guzek, cięciwa ciasno obejmuje ka- błąk, dł. 7,2 cm (nr inw. pol. 6/05); 2) brązowa sprzączka trójdzielna typu AD 17 według Madydy-Legutko (Ryc. 5:c), rama facetowana o przekroju daszkowatym, krótka skuwka łączona do rzemienia dwoma nitami o niskich, w przybliżeniu stożkowatych główkach. Na jednym zakończeniu osi zachował się profilowany guzek, szer. 2,8, dł. 3,5 cm (nr inw. pol. 7/05); 3) brązowe okucie końca pasa J II 1 (Ryc. 5:b), zakończenie częściowo ułamane, facetowana dolna część, mocowanie do rzemienia za pomocą dwóch nitów o główkach w przybliżeniu półkulistych, skuwka dwuczęściowa, od wewnętrznej strony znajduje się nieduża blaszka przymocowana do korpusu nitami, dł. 3,5 cm (nr inw. pol. 8/05); 4) dzban Wołągie- wicz IXA (Ryc. 6:a), cienkościenny, powierzchnia lśniąco-gładka, miejscami zniszczona, kolor szaro-czarny, domieszka drobnoziarnista, na brzuścu ornament pionowych bruzd ograniczony od góry poziomą linią rytą, ucho iksowate, wys. 16,0 cm, śred. wyl. 13,0 cm, śred. dna 9,0 cm (nr inw. pol. 9/05); 5) misa Wołągiewicz Xb (Ryc. 6:b), cienkościenna, powierzchnia gładka, miejscami zniszczona, barwa niejednolita, brunatno-szaro-ceglasta, domieszka drobnoziarnista, wys. 9,0 cm, śred. wyl. 16,0 cm, śred. dna 7,0 cm (nr inw. pol. 10/05).

Grób 2 (ciałopalny jamowy) Na południe od jamy grobu 1, poniżej poziomu hu-

musu pierwotnego natrafiono na zarys ciałopalnego grobu jamowego o okrągłym kształcie i średnicy ok. 0,8 m. Obiekt w profilu miał kształt nieckowaty, jego miąższość wynosiła 0,45 m. Wypełnisko stanowiła brunatnoszara ziemia o bardziej intensywnej barwie w środkowej części obiektu. Znaleziono jedynie pojedyncze fragmenty przepalonych kości ludzkich. Chronologia i przynależność kulturowa pochówka nie jest jasna.

2. Analiza materiałów a) Znaleziska z epoki brązu

Pod nasypem kurhanu 29, w obiekcie 2/02, natrafiono na wykonany z brązu podłużny przedmiot o przekroju kwadratowym, ze skutymi zakończeniami: jednym o przekroju prostokątnym, a drugim - o przekroju owalnym (Ryc. 5:d). Zabytek ten, najprawdopodobniej, nie pochodzi z okresu wpływów rzymskich, należy go raczej łączyć z kulturą łużycką; cmentarzysko i osada tej kultury zostały również odkryte na stanowisku 2 w Nowym Łowiczu (por. HAHUŁA 1990b, 205-206, ryc. 4; 1992, 54, ryc. 2; CIEŚLIŃSKI, KASPRZAK

2006, 138-140, ryc. 5-6). Przedmioty, podobne do znaleziska z Nowego Łowicza, są określane w literaturze


jako tłoczki, szydła lub rylce i występują na stanowiskach kultury łużyckiej, datowanych na późne okresy epoki brązu oraz na okres halsztacki (np.: Gorszewice, pow. Szamotuły - PIECZYŃSKI 1954, 135, ryc. 48:1; Smuszewo, pow. Wągrowiec - DURCZEWSKI 1985, 62, tabl. 43:12, 17; Łagiewniki, pow. Inowrocław - SZAMA- ŁEK

1987, 87, ryc. 39:e; Warszawa-Srebrna Góra, pow. Warszawa i Chodów, pow. Siedlce - niepublikowane zbiory PMA, Warszawa, nr inw. III/2324, III/2261). Zbliżony przedmiot brązowy oprawiony w kość zwie- rzęcą znaleziono na grodzisku w Biskupinie, pow. Żnin (KOSTRZEWSKI 1950, 100, ryc. 7:5).

b) Znaleziska z okresu wpływów rzymskich Kuszowata zapinka z podwiniętą nóżką (Ryc.

5:a) odkryta w grobie 1 zbliża się najbardziej do ty- pów 161-162, 1 serii, VI grupy według O. Almgrena (= A.VI, 161-162 - por. ALMGREN 1923, 77-78, 189-195, tabl. VII:161-162). Typy te, zgodnie z definicją poda- ną przez Almgrena, odróżniają się od siebie jedynie przekrojem kabłąka: okrągłym lub facetowanym. Fibule A.VI, 161-162 stanowią niezwykle różnorodną rodzinę zabytków, która ze względu na bardzo liczne występowanie nie doczekała się do dzisiaj całościowe- go opracowania (por. IONIŢĂ 1998; NOWAKOWSKI 2001). Egzemplarz z Nowego Łowicza ma kilka charaktery- stycznych cech, które wyróżniają go spośród innych, kuszowatych fibul z podwiniętą nóżką: łukowato ukształtowany kabłąk, krótką sprężynę oraz cięciwę ściśle obejmującą kabłąk. Na uwagę zasługuje także stosunkowa duża długość fibuli, wynosząca aż 7,2 cm, co w połączeniu z krótką sprężyną nadaje całej za- pince smukły kształt. Analogiczne okazy znane są z innych cmentarzysk kultury wielbarskiej, między innymi z Lubowidza, pow. Lębork, grób 73 (WOŁĄGIE- WICZ 1995, 20, tabl. XIII:73.1), z Malborka-Wielbarka - ul. Zagórna 4, pow. Malbork, grób 9 (PIETRZAK 1965, 168, tabl. II:13), z Ostródy-Cierzpięt, pow. Ostróda, grób 34 (BLUME 1912, 28, tabl. V:24; 1915, 19, 177; por. TISCHLER, KEMKE 1902, 33, tabl. I:15), a także z Odrów, pow. Chojnice, groby 518, 519 i 535 oraz grób w kręgu VIII (GRABARCZYK

1997, 117-118, 121-122, 130-131, tabl. XVIII:518.1, XIX:519.2, XXVI:535.3, XLII:1). Zapinki o cechach zbliżonych do okazu z Nowego Łowicza były ostatnio przedmiotem kilku opracowań. Największe podobieństwo wykazują egzemplarze „wariantu wielbarskiego", w klasyfikacji J. Schustera (2004, 129, 289-290, ryc. 59-60) oraz wzoru ZM 25 we- dług A. Kokowskiego (1995a, 14, ryc. 2:e), a także, już w nieco mniejszym stopniu, okazy typu Erfurt według J. Bemmanna (1998, 255-257, ryc. 1-2).

Zapinki A.VI, 161-162 pojawiają się w zespołach kultury wielbarskiej w fazie B

2/C

1-C

1a i stanowią jedną

z najwcześniejszych form fibul o konstrukcji kuszowa- tej. Wydaje się jednak, że są one nieco młodsze od kuszowatych zapinek z wysoką pochewką 1 serii VII grupy w klasyfikacji O. Almgrena (por. WOŁĄGIEWICZ

1981, tabl. XXIII; 1993, 24; KACZMAREK 1995, 258; 1998, 306-308), ponieważ zdecydowanie rzadziej są znajdowane razem z materiałami o stylistyce wczesnorzymskiej. Przykładami współwystępowania wcze- snych zapinek z podwiniętą nóżką z późnymi fibulami kapturkowatymi oraz egzemplarzami z grzebykiem na główce mogą być zespoły z Odrów, grób 112 (KMIE- CIŃSKI

1968a, tabl. XI:112), z Grębocina, pow. Toruń, grób 25 (BUDYNEK, OLĘDZKI 1986, 160, ryc. 6:13), z Ostródy-Cierzpięt, grób 34 (BLUME 1912, 28, tabl. V:24; BLUME

1915, 19, 177; por. TISCHLER, KEMKE 1902, 33, tabl. I:15), z Weklic, grób 353, pow. Elbląg (niepublikowane materiały J. Okulicza-Kozaryna) czy z Masło- męcza, pow. Hrubieszów, grób 300 (KOKOWSKI 1995b, 179-180, ryc. 50, 112). Zapinki A.VI, 161-162 zbliżone do okazu z Nowego Łowicza znajdowane są także w ze- społach wyłącznie z materiałami o stylistyce późnego okresu wpływów rzymskich (np.: Odry, grób 109, 527 - KMIECIŃSKI 1968a, tabl. X:109:B; GRABARCZYK 1997, 119-120, tabl. XXII:527.6; Pruszcz Gdański, pow. loco, stan. 10, grób 214 - PIETRZAK 1997, 37, tabl. LXXVII: 214.1; Cecele, pow. Siemiatycze, groby 403, 485 i 530 - JASKANIS 1996, 56, 65, 72, tabl. L:403.1-3, LIX:485.1, LXVIII:530.1), należy zatem przyjąć, że występowały również w późniejszych odcinkach fazy C

1, w tym tak-

że w stadium C1b

. Dotychczasowe badania na cmentarzysku

w Nowym Łowiczu dostarczyły już kilkunastu kuszowatych fibul z podwiniętą nóżką. Koncentrują się one w dwóch strefach cmentarzyska: przy jego zachodnim skraju, w okolicach kurhanu 29 (kurhan 26, grób 2; kurhan 30, grób 2, stos ciałopalny I; kurhan 38, grób 3; groby w części płaskiej 98, 111 i 112), a także w północ- no-wschodnim rogu nekropoli, pomiędzy mogiłami 60, 61, 66 i 67 (kurhan 61, grób 2; groby w części płaskiej 2a, 4, 12 i 36 - Ryc. 1).

Zapinki A.VI, 161-162 stanowią jeden z póź- niejszych wyznaczników chronologicznych kultury wielbarskiej na Pomorzu. Ich bardzo rzadkie wystę- powanie w strefach B-C osadnictwa tej kultury może sugerować (por. SCHUSTER 2004, 289-290, ryc. 60), że zdobyły one największą popularność w czasie, gdy ob- szary te zostały już w dużym stopniu wyludnione (por. WOŁĄGIEWICZ 1981, 80-88, ryc. 3, tab. I). Na tle pozosta- łych stanowisk ze stref B-C wyróżniają się dwie nekropole: z Nowego Łowicza i z Odrów. Na każdej z nich zarejestrowano kilkanaście zapinek A.VI, 161-162, a także inne materiały typowe dla rozwiniętego odcinka fazy C

1, takie jak choćby kuszowate zapinki z podwiniętą

nóżką zdobione nacinanymi drutami A.VI, 167 (Nowy Łowicz, kurhan 62 - HAHUŁA 1998, 106-107, ryc. 5:1; Odry, grób 1 i znalezisko luźne - KMIECIŃSKI 1968a, tabl. I:1.A; GRABARCZYK 1997, 128, tabl. XXXVII). Su- geruje to, że oba cmentarzyska stanowiły centra kul- towe skupień osadniczych, które ze względu na swoją wielkość i znaczenie zostały opuszczone przez ludność kultury wielbarskiej najpóźniej.

109


W grobie 1 w kurhanie 29 z Nowego Łowicza natrafiono także na brązową sprzączkę (Ryc. 5:c), któ- ra odpowiada typowi AD 17 według Madydy-Legutko (1987, 29-30, tabl. 9:17). Charakterystyczną cechą tej sprzączki jest stosunkowo wąska skuwka, co znajduje analogie wśród materiałów z wielu stanowisk kultury wielbarskiej na Pomorzu (np.: Modrzejewo, pow. Bytów - EGGERS, STARY 2001, 133, tabl. 357:2.6; Odry, grób w krę- gu VIII - GRABARCZYK 1997, 130-131, tabl. XLII:1:2; Kamienica Szlachecka, pow. Kartuzy, grób 5 - TUSZYŃSKA

1998, 114, ryc. II:6). Sprzączki typu AD 17 występują stosunkowo często w prawie całym środkowoeuropejskim Barbaricum (MADYDA-LEGUTKO 1987, 29-30, 218, mapa 21). W zespołach kultury wielbarskiej pojawiają się w fazie B

2/C

1-C

1a (np.: Kowalewko, pow. Oborniki, groby 34

i 165 - SKORUPKA 2001, 22-23, 51-52, tabl. 9:34.4, 49:165.4), a wyraźnie częściej występują w zespołach datowanych ogólnie na fazę C

1 (np.: Odry, grób 59 - KMIECIŃSKI 1968a,

tabl. V:59.A; Mściszewice, pow. Kartuzy, kurhan VIII - LA BAUME 1934, 132, ryc. 64:h). Rzadziej znajdowane są w grobach z młodszego odcinka okresu późnorzymskiego (np.: Malbork-Wielbark, grób 1200 - SCHINDLER 1940, ryc. 55; Połowite, pow. Morąg, grób 9 - EGGERS 1966, 156, tabl. 12:9). Zapewne już w fazie C

3-D należy umieścić

sprzączkę AD 17 z Malborka-Wielbarka, grób 133, zna- lezioną wraz z unikatową zapinką A.VI, 168, z rurkami z blachy imitującymi przedłużenie cięciwy, oraz z nóżką w przybliżeniu rombowatą, o pełnej, masywnej pochewce (SCHINDLER 1940, ryc. 62; MADYDA-LEGUTKO 1987, 29-30).

Do pasa złożonego do grobu 1 przynależa- ło także płaskie okucie końca pasa zakończone pierścieniem (Ryc. 5:b), reprezentujące typ J II 1 w klasyfikacji Raddatza (1957, 94, ryc. 2), co odpowiada typowi II 2 według Madydy (1977, 384). Eg- zemplarz z Nowego Łowicza ma facetowaną część powyżej pierścienia, czym przypomina, na przykład, okaz z Siecia, pow. Słupsk (EGGERS, STARY 2001, tabl. 132, 350:36). Ponadto wyróżnia się konstrukcją moco- wania do rzemienia, od wewnętrznej strony znajduje się nieduża blaszka przytwierdzająca zakończenie pasa do korpusu za pomocą nitów. Podobne rozwią- zanie znane jest, między innymi, z Kowalewka, grób 353 (SKORUPKA

2001, 94, tabl. 108:353.5). Okucia J II 1 występują w inwentarzach grobowych kultury wielbarskiej wspólnie z materiałami łączącymi stylistykę wczesno- i późnorzymską, typowymi dla przejściowej fazy B

2/C

1-C

1a (np.: Kowalewko, groby 353 i 358 - SKO-

RUPKA 2001, 94, 96, tabl. 108:353.5, 111:358.5). Często spotykane są także w zespołach datowanych już na fazę C

1 (np.: Kamienica Szlachecka, grób 5 - TUSZYŃ-

SKA 1998, 114, ryc. II:8-9; Pruszcz Gdański, stan. 10, grób 214 - PIETRZAK 1997, 37, tabl. LXXVII:214.2 i Mściszewice, kurhan VIII - LA BAUME 1934, 132, ryc. 64:i; por. BLUME 1915, 51; MADYDA 1977, 384; WOŁĄGIE- WICZ 1993, 24-25, ryc. 1-2).

Inwentarz grobu 1 uzupełniają dwa naczynia gliniane, typu IXA (Ryc. 6:a) oraz XbA (Ryc. 6:b) 110

według R. Wołągiewicza (1993). Do grupy IX zostały zaliczone dzbany, zdefiniowane jako naczynia o przy- sadzistym brzuścu, wysokiej, przewężonej szyjce i często występującym masywnym uchu osadzonym na wysokości krawędzi i z dolnym przyczepem opartym na granicy brzuśca i szyjki. Ich wysokość waha się od 11,0 do 18,0 cm, sporadycznie osiągając 20,0 cm. Dzba- ny grupy IX uważane są za ceramikę stołową, choć niektóre egzemplarze wykonano niezbyt starannie. Powierzchnie zewnętrzne są zwykle gładkie, barwy od połyskliwie czarnej po brunatno-szarą lub żółtoszarą. Wewnętrzny podział grupy IX dotyczy tylko jednej cechy: obecności bądź braku ucha. Do typu IXA, do którego należy także okaz z grobu 1, zaliczono „właści- we" dzbany z uchem, natomiast do typu IXB - bezu- che naczynia dzbanowate (WOŁĄGIEWICZ 1993, 16, tabl. 25-26). Według ustaleń R. Wołągiewicza dzbany obu typów IXA i IXB należy datować na fazy B

2-C

1b, przy

czym typ IXA spotykany jest sporadycznie jeszcze w fazie C

2. Naczynia tego typu znane są głównie z Po-

morza, występują również na Mazowszu, Lubelszczyź- nie i Ukrainie (WOŁĄGIEWICZ 1993, 26, 30, mapa 10).

Grupa X obejmuje szerokootworowe naczynia misowate. Dzielą się one na dwie podgrupy, które róż- nią się od siebie posiadaniem (Xb) lub brakiem nóżki (Xa). Misy na nóżkach Xb są najczęściej gładkościenne, barwy czarnej, brunatno- i żółtoszarej. Zaopatrywane są w małe, starannie wymodelowane uszka umieszczo- ne przy krawędzi wylewu. Wśród mis na nóżkach podgrupy Xb można wyodrębnić dwa typy. Pierwszy z nich - XbA, grupuje misy dwudzielne, bez szyjki, podczas gdy typ XbB obejmuje misy trójdzielne, z wyraźnie wyodrębnioną szyjką (WOŁĄGIEWICZ 1993, 17, tabl. 28). Okazy obu typów pojawiają się w inwentarzu kultury wielbarskiej w fazie B

2, przy czym typ XbA pozostaje

w użyciu do fazy C1b

. Misy podgrupy Xb skupiają się na Pomorzu, pojedyncze egzemplarze są znajdowane w Wielkopolsce oraz na Mazowszu i Lubelszczyźnie (WOŁĄGIEWICZ 1993, 26, 30, mapa 12).

W grobie 1 z kurhanu 29 w Nowym Łowiczu znaleziono zabytki metalowe o stylistyce późnego okresu wpływów rzymskich. Najpóźniejszym datowni- kiem w tym zespole wydaje się być kuszowata zapinka z podwiniętą nóżką zbliżona do typów A.VI, 161-162, na co wskazuje rzadkie występowanie takich fibul z zabytkami o stylistyce wczesnorzymskiej. Zespół z Nowego Łowicza można zatem umieścić w młodszym odcinku fazy B

2/C

1-C

1a bądź nawet w fazie C

1b.

c) Ślady orki pod kurhanem 29 Najciekawszym odkryciem ostatnich sezonów

badawczych w Nowym Łowiczu były ślady staro- żytnej orki zaobserwowane pod nasypami sześciu kurhanów: poza omawianym kurhanem 29 znaleziono je także u podstawy mogił 26, 30, 37, 38 i 68 (Ryc. 1). Pozostałości orki uchwycono dotychczas pod kurhanami usytuowanymi w centralnej części stanowiska,


przy jego północno-zachodnim skraju. Nie tworzyły one zwartego skupiska, pomiędzy nimi znajdowały się mogiły, pod którymi - jak wykazały badania - z całą pewnością nie było orki. Sugeruje to, że mamy do czynienia nie z jednorazowo zaoranym obszarem, lecz z wykonywaniem orki jedynie pod wybranymi kurhanami. Wskazywałoby to na inny, niż rolniczy, charakter tych zabiegów. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, że, chociaż wszystkie zaobserwowane smugi układały się wzdłuż linii NW-SE oraz NE-SW, miejscami krzyżując się, to ich kąt w poszczególnych kurhanach był różny. Także odległości pomiędzy bruzda- mi, jak również ich szerokość, nie były jednakowe. Na podobną sytuację zwracał uwagę J. Pätzold (1960, 229, ryc. 35:b-c) w przypadku stanowisk z terenu Półwyspu Jutlandzkiego.

Charakter orki z Nowego Łowicza wydaje się przesądzać sytuacja zaobserwowana w kurhanie 30. Pod nasypem mogiły natrafiono na cztery stosy ciałopalne, wypełniska trzech z nich były zakłócone przez smugi, które ciągnęły się w różnym zagęszcze- niu przez prawie całą podstawę kurhanu. Stosy zostały najprawdopodobniej przecięte przez orkę - hipoteza, że powstały na wcześniej zaoranym terenie, wydaje się mniej prawdopodobna. W jednym z czterech stosów natrafiono na fragmenty brązowej zapinki z podwi- niętą nóżką A.VI, 161-162, co wyznacza najwcześniej- szy możliwy moment przeprowadzenia orki na fazę B

2/C

1-C

1a. W tym miejscu warto przypomnieć, że ślady

orki w Nowym Łowiczu datowane są od fazy B2/C

1-C

1a po

rozwinięte odcinki fazy C1 - ich chronologię wyzna-

czają obiekty zawierające właśnie zapinki A.VI, 161-162 (kurhan 26, grób 2; kurhan 29, grób 1; kurhan 30, stos I; kurhan 38, grób 3).

Na wyłącznie rolniczą funkcję orki z Nowego Łowicza nie wskazują także wyniki analizy paleobota- nicznej próbek pobranych z bruzd. Stwierdzono w nich pozostałości sosny (pinus sylvestris) oraz śladowe ilo- ści brzozy (betula). Nie stwierdzono natomiast obec- ności jakichkolwiek zbóż lub innych roślin uprawnych (analiza mgr Joanny Koszałka, IAiE PAN, Poznań).

Ślady starożytnej orki są na Pomorzu zjawiskiem niezwykle rzadkim. Dotychczas poza Nowym Łowiczem udało się je zaobserwować tylko na dwóch innych stanowiskach kultury wielbarskiej: w Odrach i w Gronowie. Na cmentarzysku w Odrach ślady starożytnej orki odkryto pod nasypami pięciu kurhanów (nr 1, 3, 4, 9 i 10), a także, w odróżnieniu od Nowego Łowicza i Gronowa, we wnętrzu kręgu kamiennego II oraz w otaczającej go, płaskiej części stanowiska (CHYŻEWSKA, DRAGAN 1964, 122-124, ryc. 15; KMIECIŃSKI 1968a, 23-25, tabl. XXV, XXVIII, XXXI, XXXIII; GRABARCZYK 1997, 131, tabl. XLIV, XLVI). Właśnie z tego powodu badacze stanowiska przychylali się do tezy, że było to wcześniej pole orne, użytkowane przez ludność kultury pomorskiej. Podstawą datowania orki miał być, zaobserwowany pod nasypem kurhanu 1, ślad po drzewie wrastającym

w pozostałości orki (KMIECIŃSKI 1968b, 74-75). Według J. Kmiecińskiego, drzewo to nie mogło być późniejsze, niż moment usypania kurhanu, ponieważ nie zaobserwowano śladów jego korzeni w nasypie mogiły. Zakładając długość życia drzewa jako przekraczającą z pewnością 100 lat, przyjęto co najmniej taki sam odstęp czasowy pomiędzy zaoraniem terenu a usypaniem kurhanu. Po- nieważ założenie cmentarzyska w Odrach przez ludność kultury wielbarskiej poprzedza na tym obszarze regres osadniczy, J. Kmieciński powiązał ślady orki z kulturą pomorską. Rzeczywiście - w odległości kilkuset metrów od omawianego stanowiska natrafiono na osadę kultury pomorskiej (CHYŻEWSKA, DRAGAN 1964, 124), jednak argumentacja przedstawiona przez J. Kmiecińskiego (1968b, 74-75), łącząca te dwa stanowiska ze sobą, nie wydaje się w pełni przekonywająca. Ziemia stanowiąca nasyp kurhanu jest zazwyczaj mocno przemieszana, co znacznie utrudnia obserwację. Nie można zatem wy- kluczyć, że śladu po drzewie przerastającym nasyp po prostu nie zaobserwowano. Zaskakujący jest również brak śladów orki - i to „pomimo uważnej obserwacji" - pod nasypem kurhanu 2, który znajdował się w naj- bliższej okolicy kurhanów 1, 3 i 4, zawierających ślady orki (CHYŻEWSKA, DRAGAN 1964, 123). Warto również zwrócić uwagę na ślady orki zachowane w części płaskiej cmentarzyska. Skoro przetrwały w jednym miejscu bez ochrony, jaką stanowił nasyp kurhanu, to powinny być również uchwytne w innych częściach stanowiska. Bruzdy w części płaskiej wystąpiły jedynie na terenie ograniczonym przez krąg kamienny II oraz na przyle- głych do niego arach (CHYŻEWSKA, DRAGAN 1964, 123). Możemy więc przypuszczać, że było to rytualne zaoranie obszaru, na którym zamierzano ustawić krąg. Wówczas ślady orki należałoby datować na czas powstania kręgu, a zatem na okres wpływów rzymskich. Podane powyżej argumenty podważają teorię lokującą w Odrach pole uprawne ludności kultury pomorskiej, a przemawiają za możliwością stosowania na tym stanowisku w okresie wpływów rzymskich orki w nieznanych nam praktykach religijnych.

Z okresem wpływów rzymskich można z pew- nością łączyć pozostałości orki zarejestrowane na cmentarzysku kurhanowym w Gronowie, badanym przez R. Wołągiewicza. Zaobserwowano je pod sied- mioma spośród trzydziestu kurhanów (WOŁĄGIEWICZ

1977, 228, ryc. 3, 4-6, 8-10; 1979, 83-85). Podstawę datowania śladów orki stanowiły pozostałości pieca chlebowego, odkrytego poniżej warstwy ornej, znaj- dującej się pod nasypem kurhanu 8. W piecu znaleziono fragment ceramiki datowany na późny odcinek młodszego okresu przedrzymskiego (faza A

3), ewen-

tualnie na najwcześniejszą fazę okresu rzymskiego (B

1). Górną granicę chronologiczną wyznaczał ma-

teriał archeologiczny znaleziony w grobach, których jamy wyraźnie przecinały ślady orki. Najpóźniejsze z nich datowane są na fazę B

2/C

1-C

1a (WOŁĄGIEWICZ

1977, 228-229; 1979, 84-85). Choć chronologia śladów 111


orki z Gronowa nie budzi wątpliwości, to jej przezna- czenie nie jest już tak jednoznacznie interpretowane. Za uznaniem jej za związaną z uprawą roli, do czego skłaniał się autor wykopalisk w Gronowie, mógłby przemawiać fakt, że jej ślady uchwycono pod kurhanami stanowiącymi dwa zwarte skupiska. Pięć mogił znajdowało się w północnej części nekropoli, a nieco dalej na południowy zachód usytuowane były dwa po- zostałe kurhany (WOŁĄGIEWICZ 1977, ryc. 3). Również kierunek smug we wszystkich siedmiu kurhanach był jednakowy: wzdłuż linii północ-południe. Niejasna pozostaje natomiast sytuacja na obszarze pomiędzy kurhanami. Brak śladów orki w bezpośrednim otoczeniu kurhanów R. Wołągiewicz tłumaczył wykorzystaniem tamtejszej ziemi do usypania kopców (WOŁĄGIEWICZ

1979, 83-84). Niewiadomą stanowi jednak przestrzeń pomiędzy oboma skupiskami kurhanów, pod którymi nie uchwycono śladów orki. Stanowi ona pas długości ponad pięćdziesięciu metrów. Niestety, poza wąskimi sondażami, nie przeprowadzono wykopalisk na tym obszarze, choć - jak wskazuje przykład kręgu II, z Odrów - również w części płaskiej cmentarzyska śla- dy orki mogłyby mieć szansę przetrwania do dzisiaj.

W przybliżeniu współczesna cmentarzyskom kurhanowym w Nowym Łowiczu, Odrach i Gronowie jest nekropola kultury przeworskiej w Przywozie, pow. Wieluń (KOWALCZYK 1968, 117-119, ryc. 8) Jeden z dwóch kurhanów, przebadanych na tym stanowisku, można stosunkowo pewnie datować na fazę B

2/C

1. Jednak z uwagi

na skąpą ilość informacji na temat tego stanowiska, pro- blem chronologii i przeznaczenia śladów orki, zaobser- wowanych pod tą mogiłą, pozostaje nierozstrzygnięty.

Pozostałości orki uchwycono także na osadzie w Ldzaniu, pow. Pabianice, datowanej najprawdopodobniej na okres wpływów rzymskich (JAŻDŻEW- SKA-MAJDOWA 1968, 164-166). Lakoniczne wzmianki dotyczące tego stanowiska nie rzucają, niestety, nowego światła na zagadnienie starożytnej orki. Ślady orki znane są również z wybrzeży Morza Północnego i z wysp na Bałtyku (PÄTZOLD 1960; WOŁĄGIEWICZ 1977, por. przypis 7, tam dalsza literatura), pochodzą one jednak w przeważającej części nie z cmentarzysk, lecz ze stanowisk łączonych z uprawą roli.

Wobec znikomej liczby stanowisk z okresu wpły- wów rzymskich, na których uchwycono pozostałości orki, uzupełnieniem naszej wiedzy mogą być podobne znaleziska z innych epok. Ślady orki zarejestrowano na cmentarzyskach z neolitu i epoki brązu, między innymi, pod grobowcem 8, na stanowisku kultury pucharów lejkowatych w Sarnowie, pow. Włocławek (GABAŁÓWNA

1968, 136) oraz pod nasypem kurhanu 2, na cmentarzysku kultury trzcinieckiej w Okalewie, pow. Wieluń (ABRAMEK 1971, 68, ryc. 2:j). Nie do końca pew- ne jest datowanie orki odkrytej pod kurhanem kultury łużyckiej w Łupawie, pow. Słupsk, stan. 15 (WIERZBICKI

1994, 9-10, ryc. X). Z okresu wczesnego średniowiecza znamy przypadki wystąpienia orki na cmentarzysku kur- 112

hanowym w Byszynie, pow. Białogard, stan. 8 (MACHA- JEWSKI 1977, 82-83, ryc. 4.4) oraz ze stanowiska w Krzę- tlach, pow. Wieluń. Szczególnie ten drugi przypadek jest niezwykle interesujący. Ślady orki zarejestrowano pod wszystkimi spośród pięciu przebadanych tam kurhanów. W przeciwieństwie do wspomnianych wyżej stanowisk, orka w Krzętlach układała się spiralnie, jednocześnie wyznaczając zarys kurhanów (WIKLAK 1972, 251-257, tabl. II-VI). Jest to jeden z niewielu przypadków, kiedy kultowy charakter orki nie budzi wątpliwości.

Zasygnalizowana powyżej problematyka sta- rożytnej orki pozostawia spore pole do interpretacji. Znikomość źródeł powoduje, że wielkie znaczenie dla omawianego zagadnienia będą miały kolejne odkrycia tego typu praktyk.

d) Jama grobowa z kurhanu 29 Nie mniej interesujące niż ślady starożytnej orki

są rozmiary, głębokość i kształt jamy grobu szkieletowego z kurhanu 29 w Nowym Łowiczu. Grób ten znajdo- wał się w centralnej części podstawy kurhanu (Ryc. 3), usytuowany był na linii północ-południe, z niewielkim odchyleniem północnego krańca w kierunku zachodnim. Jego długość w stropie wynosiła 5,1 m, przy szerokości dochodzącej do 2,4 m. Kształt był zbliżony do regularnego prostokąta z zaokrąglonymi rogami. Ściany jamy grobowej łagodnie zwężały się w profilu, sięgając do głę- bokości 1,9 m od poziomu humusu pierwotnego (Ryc. 2). Na stanowisku w Nowym Łowiczu natrafiono już kil- kakrotnie na groby szkieletowe dużych rozmiarów, jednak żaden z nich nie osiągnął pięciu metrów długości (por. kurhan 55, grób 1 - 4,35×2,4 m; kurhan 61, grób 1 - 4,5×2,3 m; kurhan 52, grób 8 - 4,2×2,0 m; kurhan 36, grób 2 - 4,4×2,1 m). Na szczególną uwagę zasługuje grób 1, z kurhanu 37, mierzący 4,0×2,4 m, ponieważ, podobnie jak w przypadku grobu 1 z kurhanu 29, zaobserwowano tam ślady orki.

W kulturze wielbarskiej tak duże rozmiary grobów spotykane są stosunkowo rzadko. Najbliższą analogię stanowi cmentarzysko w Gronowie, położo- ne kilkadziesiąt kilometrów na północny-wschód od Nowego Łowicza. Przeciętna długość grobów na tym stanowisku wynosiła 2,6-3,3 m, a szerokość 0,8-1,2 m. Średnia głębokość jam grobowych wahała się pomię- dzy 1,0 a 2,1 m (WOŁĄGIEWICZ 1979, 74). Odpowiada to sytuacji obserwowanej w Nowym Łowiczu, gdzie również zarejestrowano kilka jam grobowych znacznie większych rozmiarów. Szczególnie interesujący w Gro- nowie jest grób pod kurhanem 6, mierzący 4,6×2,05 m. Miąższość wypełniska jamy grobowej była również znaczna i sięgała 2,35 m. Zarejestrowano tu także śla- dy starożytnej orki, analogicznie jak w omawianym kurhanie 29 z Nowego Łowicza. Podobieństwo po- między stanowiskami w Gronowie i Nowym Łowiczu przejawia się też w obecności śladów po kłodach, jak i w ich znacznej długości, często przekraczającej 3,0 m (WOŁĄGIEWICZ 1979, 75).


Duże rozmiar y grobów zaobser wowano również na stanowisku 4 w Żalęcinie, pow. Pyrzy- ce. Skupienie pyrzyckie, do którego należy zaliczyć stanowisko w Żalęcinie, trzeba rozpatrywać w nieco innych kategoriach, niż stanowiska „czystej" kultury wielbarskiej, jednak bliskość terytorialna pozwala na posłużenie się tą analogią przy analizie znalezisk z Nowego Łowicza. Jamy grobowe na cmentarzysku w Żalęcinie miały zarysy prostokątne z zaokrąglonymi rogami. Średnia ich długość wahała się od 2,8 do 3,0 m, a szerokość od 1,05 do 1,2 m (KACZANOWSKI, MADY- DA-LEGUTKO, NAWROLSKA 1984, 85). Do największych należy zaliczyć obiekty 33/33A i 50. Pierwszy z nich miał wymiary 3,8×1,0 m a drugi 3,8×1,2 m. Ponadto w obiekcie 33/33A udało się uchwycić zarys kłody o długości 3,0 m (KACZANOWSKI, MADYDA-LEGUTKO, NAWROLSKA 1984, 74-78, 82-84, ryc. 5.11, 5.18), co rów- nież upodabnia stanowisko w Żalęcinie do nekropoli w Nowym Łowiczu czy Gronowie. Podobieństwa można też doszukiwać się w prostokątnym kształcie grobów oraz ich głębokości, osiągających przeciętnie 1,6-1,7 m. Jedynie wspomniane groby 33/33A i 50 były zdecydowanie głębsze i mierzyły odpowiednio 2,6 i 2,4 m (KA- CZANOWSKI, MADYDA-LEGUTKO, NAWROLSKA 1984, 85).

Groby o znacznych rozmiarach jam są również spotykane na Pomorzu Wschodnim, wydaje się jednak, że były tam nieco rzadsze. Największe rozmiary osiągały groby o okazałym wyposażeniu, takie jak grób 1 na stanowisku 1 w Leśnie, pow. Chojnice, mie- rzący 4,0×2,0 m (KANWISZEROWA, WALENTA 1988, 33), czy grób 430 z Czarnówka, pow. Lębork, gdzie jama grobowa wraz z wkopem rabunkowym mierzyła aż 6,4×3,3m (MĄCZYŃSKA, RUDNICKA 2004, 397, ryc. 2). W Odrach do największych obiektów zaliczyć należy grób 518, który mierzył 3,53×1,20 m, oraz grób 519, o wymiarach 3,71×1,52 m. Co ciekawe, oba zawierały wyposażenie podobne do znalezisk z grobu 1, z kurhanu 29 w Nowym Łowiczu. Składały się nań zapinki A.VI, 161-162 i sprzączki AD 17 (GRABARCZYK 1997, 117-118, tabl. XVIII-XIX). Na stanowisku 2 w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, na uwagę zasługuje grób 1 z kurhanu II. Długość jamy wynosiła 3,7 m a szerokość 1,5 m. Głębokość jamy grobowej była - jak na tę strefę - dosyć duża i sięgała ok. 2,5 m (MĄCZYŃSKA 1990, 27, ryc. 5)

Na Pomorzu Wschodnim podobieństwa do po- chówku z kurhanu 29 w Nowym Łowiczu można dopa- trywać się w kształcie jam grobowych. Prostokątne lub zbliżone do prostokąta pochówki wystąpiły m. in. w Od- rach, grób 510 i grób 514 (GRABARCZYK 1997, 116-117, tabl. XVI) i Leśnie, stan. 1, grób 1 (KANWISZEROWA, WALENTA 1988, 33). Stosunkowo dużą liczbę grobów o zarysie regularnego prostokąta odkryto w Babim Dole-Borczu, stan. 2 (np.: grób 1 w kurhanie III - TEM- PELMANN-MĄCZYŃSKA 1980, 22, ryc. 1; grób 1 w kurhanie IV - TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA 1982, 35, ryc. 1; oraz grób 1 w kręgu 2 - TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA 1983, 19, ryc. 1).

Jamy grobów szkieletowych kultury wielbarskiej różnią się między sobą w zależności od rejonu ich wystę- powania. Różnice te dotyczą zarówno rozmiarów, jak i ich kształtów. Zazwyczaj są to podłużne, owalne jamy, rzadko przekraczające 1,5 m głębokości. Grób 1 z kurhanu 29 w Nowym Łowiczu bez wątpienia należy do wyróżniają- cych się na tym tle. Jego wyposażenie sprawia wrażenie skromnego przy tak okazałej formie pochówku. W tym konkretnym przypadku wydaje się jednak, że o pozycji społecznej pochowanego osobnika mogła świadczyć roz- budowana jama grobowa, zbliżona rozmiarami do jam znanych z grobów okazałych, zwanych także „książęcy- mi" (PEŠKA 2002, 37-39, tabele 1-5).

Najnowsze sezony badawcze w Nowym Łowi- czu przyniosły niezwykle ciekawe wyniki, z których najistotniejsze wydają się być pozostałości starożytnej orki, zaobserwowane w kontekście pozwalającym na kultową interpretację jej funkcji. Wyniki wykopalisk kurhanu 29 dały uzupełniające dane do badań nad problematyką zróżnicowania społecznego, którego wyznacznikiem, w pewnych przypadkach, mogły być także duże rozmiary jam grobowych. Wyposażenie pochówka w kurhanie 29, pozwalające zaliczyć go do najmłodszej fazy osadnictwa w strefach B-C, rzuca nowe światło na proces zaniku kultury wielbarskiej na Pomorzu. Pozyskany materiał kostny, wyjątkowo dobrze zachowany jak na warunki nekropoli w Nowym Łowiczu, mógł zostać poddany nowoczesnej analizie antropologicznej (ROŻNOWSKI, CYMEK 2006).

Wieloletnie wykopaliska na cmentarzysku w Nowym Łowiczu wskazują na duże znaczenie tego stanowiska dla poznania różnorodnych aspektów kultury materialnej i duchowej, zarówno ludności kultury wielbarskiej, a także, per analogiam, mieszkańców bardziej odległych obszarów Barbaricum. Z tego powodu pełne przebadanie, opracowanie i opublikowanie tego wyjątkowego stanowiska będzie stanowić cenny wkład w rozwój archeologii okresu wpływów rzymskich w basenie Bałtyku. W tym miejscu trzeba przypo- mnieć, że naukowy projekt „Nowy Łowicz" nie miałby szans powodzenia bez pełnego poświęcenia zaangażo- wania Ś.P. Krystyny Hahuły.

dr Adam Cieśliński Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski PL 02-937 Warszawa, Krakowskie Przedmieście 26/28

mgr Andrzej Kasprzak Dział Archeologii, Muzeum w Koszalinie PL 75-420 Koszalin, ul. Młyńska 37/39

113


Bibliografia ABRAMEK, B. 1971 Cmentarzysko kurhanowe kultury trzciniec-

kiej w Okalewie, pow. Wieluń. Sprawozdanie z badań za lata 1966-1968, „Sprawozdania Ar- cheologiczne" XXIII, 67-77.

ALMGREN, O. 1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der

ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig.

BEMMANN, J. 1998 Anmerkungen zu einigen Fibeln mit umge-

schlagenem Fuß (Almgren Gruppe VI, Serie 1), [w:] KUNOW 1998, 255-262.

BLUME, E. 1912 Die germanischen Stämme und die Kulturen

zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, Teil. I: Text, Mannus-Bibliothek 8, Würzburg.

1915 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit,Teil.II:Material,Mannus-Bibliothek14, Würzburg.

BUDYNEK, G., OLĘDZKI, M. 1986 Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury

wielbarskiej w Grębocinie, woj. toruńskie, „Fontes Archaeologici Posnanienses" XXXV, 151-168.

CHYŻEWSKA, M., DRAGAN, R. 1964 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na

cmentarzysku kurhanowym w Odrach, pow. Chojnice w latach 1962-1963, „Sprawozdania Archeologiczne" XVIII, 107-125.

CIEŚLIŃSKI, A., KASPRZAK, A. 2006 Nowy Łowicz. Badania archeologiczne na

PoligonieDrawskim,„ZOtchłaniWieków"61/1-2, 136-143.

DURCZEWSKI, D. 1985 Gród ludności kultury łużyckiej z okresu halsz-

tackiego w Smuszewie, woj. pilskie. Część I, Poznań.

EGGERS, H.J. 1966 Das kaiserzeitliche Gräberfeld von Pollwit-

ten, Kreis Mohrungen, Ostpreußen, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz" 11, 1964, 154-175.

EGGERS, H.J., STARY, P. F. 2001 Funde der Vorrömischen Eisenzeit, der Römi-

schen Kaiserzeit und der Völkerwanderungs- zeit in Pommern, Beiträge zur Ur- und Frühge- schichte Mecklenburg-Vorpommerns 38, Lübstorf.

GABAŁÓWNA, L. 1968 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Sar-

nowie, pow. Włocławek, przeprowadzonych

114

w r. 1967 na stanowiskach 1 i 1A, „Prace i Ma- teriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficz- nego w Łodzi - Seria Archeologiczna" 15, 135-147.

GRABARCZYK, T. 1997 Kultura wielbarska na Pojezierzach Krajeń-

skim i Kaszubskim, Łódź. HAHUŁA, K. 1990a Nowy Łowicz - cmentarzysko kurhanowe

z okresu wpływów rzymskich, KZM 18, 37-54. 1990b Cmentarzysko z młodszej epoki brązu i z okre-

su wpływów rzymskich w Nowym Łowiczu na Pojezierzu Drawskim, „Rocznik Koszaliński" 22, 1988-1989, 197-209.

1992 Dalsze badania w Nowym Łowiczu, KZM 19, 53-68. 1994 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Nowym

Łowiczu na Pojezierzu Drawskim w świetle dotychczasowych badań (kurhany 52 i 56), Bar- baricum 3, Warszawa, 131-148.

1998 Wyniki dotychczasowych badań na cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, gm. Kalisz Pom., woj. koszalińskie, kurhan 62, Acta Archaeologica Pomoranica I, Szczecin, 105-112.

HAHUŁA, K., CIEŚLIŃSKI, A. 2003 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na

cmentarzysku z okresu rzymskiego w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pom., w latach 2000- 2001. Kurhan 34, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 211-235.

IONIŢĂ, I. 1998 Die Fibeln mit umgeschlagenem Fuß Almgren

Gruppe VI,1, [w:] KUNOW 1998, 231-240. JASKANIS, J. 1996 Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in

Ostpolen, MAB II, Kraków. JAŻDŻEWSKA-MAJDOWA, W. 1968 „Informator Archeologiczny 1967", 164-166. KACZANOWSKI, P., MADYDA-LEGUTKO, R., NAWROL- SKA, E. 1984 Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów

rzymskich we wsi Żalęcino, woj. Szczecin (badania 1976, 1978, 1979), MZP XXVI, 1980, 61-114.

KACZMAREK, M. 1995 Późnorzymskie zapinki z wysoką pochewką

na Pomorzu, „Folia Praehistorica Posnaniensia" VII, 237-273.

1998 SpätrömischeFibelnmithohemNadelhalterim nordwestlichen Polen, [w:] KUNOW 1998, 305-317.

KANWISZEROWA, M., WALENTA, K. 1988 Das Fürstengrab Nr 1 aus Leśno in Pomerellen,

„Acta Universitatis Lodziensis - Folia Archaeolo- gica" 9, 31-73.

KALICKI, J. 2004 Pamięci Krystyny Ewy Hahuły, KZM 24, 337.


KMIECIŃSKI, J. MĄCZYŃSKA, M. 1968a (red.) Odry. Cmentarzysko kurhanowe z okresu

rzymskiego w powiecie chojnickim, Acta Archa- eologica Lodziensia 15, Łódź.

1968b O sposobach ustalania chronologii prahisto- rycznej orki w Odrach w pow. chojnickim, [w:] J. Kmieciński (red.), Na granicach archeologii, Acta Archaeologica Lodziensia 17, Łódź, 73-76.

KMIECIŃSKI, J., BLOMBERGOWA, M., WALENTA, K. 1966 Cmentarzysko kurhanowe ze starszego okresu

rzymskiego w Węsiorach w pow. kartuskim, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi - Seria Archeologiczna" 12, 39-122.

KOKOWSKI, A. 1995a Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami

kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin.

1995b Schätze der Ostgoten, Stuttgart. KOSTRZEWSKI, B. 1950 Przedmioty brązowe i żelazne z grodu kultury

łużyckiej w Biskupinie, [w:] J. Kostrzewski (red.), III Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie w powiecie żnińskim za lata 1938-1939 i 1946-1948, Poznań, 95-105.

KOWALCZYK, M. 1968 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych pro-

wadzonych na cmentarzysku kurhanowym z wczesnego okresu rzymskiego w Przywozie, pow. Wieluń, „Sprawozdania Archeologiczne" XIX, 113-122.

KUNOW, J. 1998 (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Alm-

gren. Internationale Arbeitstagung 25.-28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Branden- burg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf.

LA BAUME, W. 1934 Urgeschichte der Ostgermanen, Danzig. MACHAJEWSKI, H. 1977 Wyniki badań archeologicznych na stanowisku 8

w Byszynie woj, Koszalin w świetle studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym w dorze czu środkowej Parsęty, MZP XXIII, 79-92.

2001 Bibliografia Krystyny Hahuły, WA LIV, 1995- 1998, 201-202.

MADYDA, R. 1977 Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich

w okresie rzymskim, MSiW IV, 351-411. MADYDA-LEGUTKO, R. 1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit

und die frühen Völkerwanderungszeit in mit- teleuropäischen Barbaricum, BAR Internation- al Series 360, 1986, Oxford.

1990 Babi Dół-Borcz, Woiwodschaft Gdańsk, Ge- meinde Somonino, Fundstelle 2 (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Ar- cheologiques de 1989, Kraków, 24-31.

MĄCZYŃSKA, M., RUDNICKA, D. 2004 Ein Grab mit römischen Importen aus Czar-

nówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania" 82/2, 397-429.

NOWAKOWSKI, W. 2001 Żelazne zapinki kuszowate z podwiniętą nóż-

ką w europejskim Barbaricum, WA LIV, 1995- 1998, 129-146.

PÄTZOLD, J. 1960 Rituelles Pflügen beim vorgeschichtlichen

Totenkult - ein alter indogermanischer Bestat- tungsbrauch?, „ Praehistorische Zeitschrif t" XXXVIII/3-4, 189-239.

PEŠKA, J. 2002 Das Grab, [w:] J. Peška, J. Tejral (red.), Das ger-

manische Königsgrab von Mušov in Mähren, Teil 1, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Monographien 55/1, Mainz, 3-71.

PIECZYŃSKI, Z. 1954 Cmentarzysko z wczesnego okresu żelaznego

(700-400 przed n.e.) w Gorszewicach, w pow. sza- motulskim, „Fontes Archaeologici Posnanienses" IV, 1953, 101-152.

PIETRZAK, M. 1965 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich

w Malborku-Wielbarku przy ul. Zagórnej 4. Tymczasowe wyniki badań, Pom. Ant. I, 155-181.

1997 Pruszcz Gdański. Fundstelle 10. Ein Gräber- feld der Oksywie- und Wielbark-Kultur in Ost- pommern, MAB IV, Kraków.

RADDATZ, K. 1957 Der Thorsberger Moorfund, Gürtelteile und

Körperschmuck, Offa-Bücher 13, Neumünster. ROŻNOWSKI, F., CYMEK, L. 2006 Analiza antropologiczna ludzkich szczątków

kostnych z kurhanu 29, grób 1, z Nowego Ło- wicza, stan. 2, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Koszalin, 123-125.

SCHINDLER, R. 1940 Die Besiedlungsgeschichte der Goten und

Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongefäße, Quellenschriften zur ostdeut- schen Vor- und Frühgeschichte 6, Leipzig.

SCHUSTER, J. 2004 Herzsprung. Eine kaiserzeitliche bis völker-

wanderungszeitliche Siedlung in der Ucker- mark, Berliner Archäologische Forschungen 1, Rahden/Westfalen.

115


SKORUPKA, T. 2001 Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne lud-

ności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.), [w:] M. Chłodnicki (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II , Wielkopolska, część 3, Poznań.

SZAMAŁEK, K. 1987 Kruszwicki zespół osadniczy w młodszej epoce

brązu i w początkach epoki żelaza, Polskie Ba- dania Archeologiczne 26, Wrocław-Warszawa- Kraków-Gdańsk-Łódź.

TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA, M. 1980 Babi Dół-Borcz, Woiwodschaft Gdańsk, Ge-

meinde Somonino, Funstelle 2, (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Ar- cheologiques de 1979, Kraków, 22-24.

1982 Babi Dół-Borcz, (Gräberfeld aus der römi- schen Kaiserzeit), Recherches Archeologiques de 1980, Kraków, 34-41.

1983 Babi Dół-Borcz, Woiwodschaft Gdańsk, Ge- meinde Somonino, Funstelle 2, (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Ar- cheologiques 1981, Kraków, 19-20.

TISCHLER, O., KEMKE, H. 1902 Ostpreußische Altertümer aus der Zeit der gro-

ßen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königs- berg.

TUSZYŃSKA, M. 1998 Cmentarzysko płaskie kultury wielbarskiej

z późnego okresu rzymskiego w Kamienicy Szlacheckiej, gmina Stężyca, woj. gdańskie, stanowisko 3, Acta Archaeologica Pomoranica I, Szczecin, 113-120.

WANGENHEIM, A.S. v. 1894 Urnen und Sporn aus Gräbern römischer Zeit

von Neu-Lobitz, „Monatsblätter der Pommer- schen Gesellschaft für Geschichte und Alter- tumskunde" 8, 39-42.

WIERZBICKI, J. 1994 Cmentarzysko ludności kultury pucharów

lejkowatych w Łupawie, gm. Potęgowo, woj. Słupsk, stanowisko 15, „Folia Praehistorica Posnaniensia" VI, 5-58.

WIKLAK, H. 1972 Cmentarzysko kurhanowe w Krzętlach w pow.

wieluńskim, „Prace i Materiały Muzeum Arche- ologicznego i Etnograficznego w Łodzi - Seria Ar- cheologiczna" 19, 249-269.

WOŁĄGIEWICZ, R. 1976 Gronowo 1973. Badania na cmentarzysku kur-

hanowym z okresu wpływów rzymskich, MZP XIX, 1973, 129-167.

1977 Pole orne ludności kultury wielbarskiej z okresu wczesnorzymskiego w Gronowie na Pomo- rzu, WA XLII/2, 227-244.

1979 Cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej w Gronowie w świetle badań w latach 1973- 1976, MZP XXII, 1976, 71-92.

1981 Kultura wielbarska - problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, 79-106.

1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałty- kiem a Morzem Czarnym, Szczecin.

1995 Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wiel- bark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., MAB I, Kraków.

116


Das Gräberfeld in Nowy Łowicz im Lichte der heutigenVorschungen. Grabhügel 29 Zusammenfassung

Die größte Bedeutung innerhalb der mehr als hundert- jährigen Forschungsgeschichte der Fundstelle der Wielbark- Kultur in Nowy Łowicz, Kr. Drawsko Pomorskie, Woj. Zachod- niopomorskie, Fpl. 2, haben die Arbeiten von Krystyna Hahuła, der dieser Beitrag gewidmet ist. Krystyna Hahuła leitete die ersten professionellen Ausgrabungen von 1988 bis zu ihrem zu frühen Tod im Jahr 2001. Die Logistik dieses Unternehmens war besonders schwierig, da sich die Fundstelle in militärischem Sperrgebiet, auf dem größten Truppenübungsplatzes Europas, befindet. Die Ausgrabungen in Nowy Łowicz brachten sehr interessante Funde und Befunde aus der Stein-, Bronze- und Eisenze- it, besonders aber aus der römischen Kaiserzeit, aufgrund derer Nowy Łowicz zu den wichtigsten Fundstellen in Pommern gezählt werden kann. Das große wissenschaftliche Projekt Nowy Łowicz wird nunmehr von den Autoren dieses Beitrages im Rahmen einer Kooperation zwischen dem Museum in Koszalin und dem Institut für Archäologie der Warschauer Universität fortgesetzt.

Das birituelle Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz liegt im Bereich der Pommerschen Seenplatte, etwa 15 km südlich der kleinen Kreisstadt Drawsko Pomorskie. Die Fundstelle befindet sich auf einem Moränenhügel, dessen südliche und östliche Flanke steil zum alten Strombett des Flus- ses Drawa (ehemals Drage) abfallen. Die Größe des Gräberfeldes wurde auf ca. 2 ha geschätzt; die bisherigen Grabungen erfaßten etwa 3/4 seines Areals. Von den insgesamt 68 registrierten Grab- hügeln sind 52 untersucht. Unter Hügelaufschüttungen wurden bis heute 44 Brand- und 44 Körpergräber gefunden, 64 Brand- und 54 Körperbestattungen befanden sich zwischen den Hügelgräbern im sogenannten „flachen" Teil der Fundstelle. Insgesamt wurden 208 Gräber aufgenommen, das Verhältnis zwischen Brand- und Körpergräber beträgt etwa 1:1.

Sehr interessante Ergebnisse erbrachten die Ausgra- bungen der letzten Jahre. Am nord-westlichen Rand des Zentral- teils des Gräberfeldes wurden unter den Aufschüttungen von vier Grabhügeln Pflugspuren entdeckt. Diese Grabhügel sind in die Phase B2/C1-C1a sowie in den entwickelten Abschnitt der Stufe C1 zu datieren. Einer von diesen Grabhügeln, die Nummer 29, sollte näher vorgestellt werden. Der Tumulus maß etwa 10 Meter im Durchmesser bei einer Höhe von 1,2 Meter. Der Grabhügel wurde einphasig errichtet, seine Aufschüttung bestand aus gemischtem Sand- und Humusboden. Unter der Aufschüttung wurden Spuren von zahlreichen Furchen beobachtet, die durch das Pflügen der damaligen Humusschicht entstanden sind. Die Furchen wurden durch eine sehr große, fast rechteckige Körpergrabgrube gesch- nitten. Sie war 5,1 Meter lang und 2,4 Meter breit. Fast zwei Me- ter unter der ursprünglichen Oberfläche der römischen Kaiser- zeit wurde die Bestattung entdeckt. Der Tote wurde in einem drei Meter langen Baumsarg beerdigt. Das Skelett des Mannes war ziemlich gut erhalten, es lag in gestreckter Rückenlage in Nord- Süd-Richtung, mit dem Kopf im Norden und den Armen entlang des Körpers. Auf seinen Rippen wurden eine Fibel A.VI, 161-162

und auf dem Becken eine Schnalle AD 17 nach Madyda-Legutko und eine Riemenzunge J II 1 nach Raddatz gefunden. Hinter dem Kopf befanden sich zwei Tongefäße: eine Kanne des Typs IXA und eine Schale Xb nach Wołągiewicz. Nach der Fibel kann das Grab ist entweder in die entwickelte Stufe der Phase B2/C1-C1a oder sogar in die Phase C1b datiert werden.

Die Fibel A. 161-162 können als die jüngsten Leitfunde der Wielbark-Kultur in Pommern betrachtet werden. Ihr verhält- nismäßig seltenes Vorkommen in den Besiedlungszonen B und C der Wielbark-Kultur könnte darauf hinweisen, daß sie ihre größte Beliebtheit erreichten, als diese Gebiete schon in großem Ausmaß entvölkert waren. Vor dem Hintergrund der sonstigen Fundstel- len innerhalb der Besiedlungszonen B und C heben sich die zwei Gräberfelder aus Nowy Łowicz und Odry, Kr. Chojnice heraus. Auf jedem Fundplatz wurden über zehn Fibeln A. 161-162 sowie auch andere für entwickelte Phase C1 typische Materialien, z. B. Armbrustfibel mit umgeschlagenem Fuß und Ringgarnitur A. 167, registriert. Die beiden Nekropolen könnten also Zentren der Be- siedlungskonzentrationen markieren, die aufgrund ihrer Größe und Bedeutung am spätesten von der Bevölkerung der Wielbark- Kultur verlassen wurden.

Pflugspuren aus der römischen Kaiserzeit sind in Mit- teleuropa sehr selten. Im Gebiet der Wielbark-Kultur wurden sie auf zwei weiteren pommerschen Grabhügelgräberfeldern beobachet, in Gronowo, Kr. Drawsko Pomorskie, und Odry. Die Pflugspuren von Gronowo wurden von Ryszard Wołągiewicz als Reste eines Ackers gedeutet, der vor der Anlage der Nekropole in den Stufen B1 und B2 benutzt worden ist. Die Überreste der Pflug- spuren von Odry sollten nach Jerzy Kmieciński aus der frühen Eisenzeit stammen; die Argumente für eine so frühe Datierung überzeugen jedoch heute nicht mehr. Die Forschungen in Nowy Łowicz zeigen, dass die Pflugspuren in der Zeit entstanden, in der der Moränenhügel an die Drawa schon als Gräberfeld verwendet worden ist. Darauf weisen Überschneidungen hin, einige Graban- lagen unter der Aufschüttung des Grabhügels 30 wurden durch das Pflügen gestört. Die Pflugüberreste aus Nowy Łowicz sollten also eher kultisch gedeutet werden. Sie können als die Spuren der komplizierten Grabsitte interpretiert werden, die vielleicht mit der Markierung eines Platzes vor dem Grabhügelbau zu verbin- den ist.

Die Ausgrabungen in Nowy Łowicz bestätigen die bedeu- tende Rolle dieses Gräberfeldes für die archäologische Forschung der ersten Jahrhunderte nach Christus sowohl in Pommern als auch im ganzen Ostseeraum. Auf der Fundstelle in Nowy Łowicz wurde die größte Zahl von Grabhügeln aus der römischen Kaiser- zeit an der südlichen Ostseeküste registriert, sie gehört also zu den größten Grabhügelnekropolen Mittel- und Nordeuropas. Die bisherigen Forschungen erbrachten nicht nur interessante Ma- terialien, die sich gut für stilistische und chronologische Studien eignen, sie erweitern auch unser Wissen über die Bestattungs- sitten sowie die Gesellschaftsverhältnisse der Bevölkerung der Wielbark-Kultur. Aus diesem Grund ist die völlige Erforschung, Bearbeitung und Veröffentlichung dieser Nekropole von größter Bedeutung, was sich die Autoren wünschen.

117


Nowy Łowicz

Nowy Łowicz stan. 2

Teren zbadany Ślady orki

0 50 m

Ryc. 1. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Plan cmentarzyska. Rys. A. Cieślinski

118


W

147

258

369

0 3m

E

Ryc. 2. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Profil północny kurhanu 29. 1 - humus współczesny; 2 - humus pierwotny; 3 - brunatnoczarna ziemia; 4 - ślady po korzeniach; 5 - nasyp kurhanu; 6 - wypełnisko jamy w postaci jasnożółtego piasku; 7 - wypełnisko jamy z czytelnymi warstwami zasypiskowymi; 8 - calec; 9 - korzenie. Rys. B. Kammer

W E

0 3m 1 2 3 4 5

Ryc. 3. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Plan podstawy kurhanu 29. 1 - wkop nowożytny; 2 - spalenizna; 3 - humus pierwotny ze śladami orki; 4 - calec; 5 - korzenie. Rys. B. Kammer

119


A

6

4

9

78

5

1 2 3B

4 50 1m

6 7 8 9 10 11 Ryc. 4. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Plan grobu 1 z kurhanu 29 na poziomie pochówka. 1 - calec; 2 - ślady po kościach; 3 - ślady po kłodzie; 4 - kość zwierzęca; 5 - węgle drzewne; 6 - naczynia; 7 - sprzączka; 8 - okucie końca pasa; 9 - zapinka; 10 - zarys jamy grobowej na poziomie stropu, 11 - zarys wkopu nowożytnego. Rys. B. Kammer

120


0 4 cm

a b c d

Ryc. 5. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Kurhan 29, grób 1 a - zapinka brązowa; b - brązowe okucie końca pasa; c - brązowa sprzączka; Kurhan 29, obiekt 2/05: d - przedmiot brązowy. Rys. B. Kammer

a

0 8 cm

b

Ryc. 6. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, stan. 2. Kurhan 29, grób 1. a - dzban gliniany; b - misa gliniana Rys. B. Kammer

121

Date post:	27-Feb-2023
Category:	Documents
Upload:	uw
View:	0 times
Download:	0 times

Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, In: W. Nowakowski et alii...

Documents