EKONOMİ K BÜ YÜ MENİ N ELEŞTİ Rİ Sİ VE ALTERNATİ Fİ KAVRAMLAR Ü ZERİ NE DÜ ŞÜ NCELER- A. Alper Alemdar

İnsan topluluklarının toplayıcılıktan tarım toplumuna geçtiği, yani devletleri kurup devletleri ile

birbirleri rekabet ettikleri zamandan bu yana, ekonomik büyüme devletin devamı ve toplumun

yaşamının sürdürebilirliği için büyük bir önem teşkil etmiştir. Günümüz iktisadının ve

siyasetçilerinin en büyük dertlerinden biri olan ekonomik büyüme olgusu basitçe, üretilen mal

ve hizmet kapasitesinde meydana gelen artıştır. Yani bir ülkenin ekonomik büyümesi, ülke fert

başına Gayri Safi Yurtiçi Hasılası’nın (GSYH) sürekli olarak artması anlamına gelir. GSYH

formülünü açarsak; C + I+ G+ Nx, yani C= tüketim, I= yatırım, G= hükümet harcamaları, Nx = Net

ihracat (toplam ihracat – toplam ithalat)’da ki artışı simgeler. Daha doğrusu bu artışın ülkedeki

fert başına düşen ortalama değerini simgeler. Günümüzde gelişmiş kapitalist ülkelerde büyüme

oranları daha sabit ve düşük yüzeyde gerçekleşirken, kapitalist gelişim evresinde olan ülkelerde

çok daha yüksek ve bir o kadar da oynaktır. Çin, Hindistan, Brezilya gibi ülkeler de ihracat

büyümenin motoru olurken, mesela Türkiye’de başlı başına tüketim ve harcamalar ekonomik

büyümenin dinamiğini oluşturmaktadır.

Bir diğer konu da, ekonomik büyüme ile ekonomik kalkınma kavramlarının ( growth &

development) çoğu zaman karıştırılmasıdır. Bu karıştırma bazen bilgisizlikten bazen de kalkınma

sorununda başarısız olan politikacı ve liderlerin suyu bulandırıp gerçekleri saklamak isteğinden

kaynaklanmaktadır. Ekonomik kalkınma kavramı ekonomik büyüme kavramından farklı olarak

bir ülkede sosyal, kültürel ve siyasi alandaki gelişimi de kapsar. Bu konuya ilerleyen bölümlerde

tekrar değineceğiz. Bunun yanı sıra ekonomik büyüme kavramının tarihsel ve farklı iktisat

okullarında nasıl değiştiğini ve algılandığını görmek, kavramı anlamamız bakımından bize faydalı

olacaktır. Genel olarak bu tarihsel gelişimi sekiz farklı başlık altında bakacağız.

EKONOMİK BÜYÜME MODELLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE FARKLI OKULLARIN GÖRÜŞLERİ

Bu bölüm iktisadın tarihsel gelişimi ile paralel olarak ele alınırken, ilk olarak modern kapitalizmin

gebelik aşaması olan merkantilist dönem ile başlayıp, günümüz neoliberal çağının ekonomik arka

planını oluşturan neo-klasik okulla bitecektir.

Merkantilist Dönem ( 1450- 1750) Ekonomik Büyüme Modelleri:

Devletin esas alındığı bu dönemde, sömürgecilik yarışı en kanlı dönemlerine girerken, devletlerin

birbiriyle olan mücadelesi ekonomik büyüme modellerini de doğrudan etkilemekteydi.

Merkantilist anlayışta zenginlik değerli madenlere (altın, gümüş, vs.) sahip olmaktan geçerdi.

Bunun ülkeye girişi de dış ticaret fazlasından yani ihracattan geçmekteydi. Bu bağlamda

merkantilist doktrin üç temel faktöre dayandırabilir. Bunlardan ilki, güçlü devlet hedefidir.

İkincisi, kıymetli madenlere sahip olma arzusudur. Son faktör ise, dış ticaretin gerekliliği ve

önündeki engellerin kaldırılmasının gerekliliğidir.

Fizyokratik Dönem (1750–1776):

Fizyokrat akım, merkantilist düşüncenin aksine devletin ekonomiden uzak durmasını dile getiren

ilk akım olmakla birlikte, bugün modern kapitalist ekonomik modelin de temel düşüncesini de ilk

kez ifade eden akımdır. Fizyokratlara göre ekonomik sistemin temelini kişisel çıkar (self interest)

oluşturur. Ünlü sloganları da hepimiz aşikâr olduğu “ bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler”

(lassez faire, laissez passer) olmuştur. Ekonomide temel sektör olarak tarım ele alınırken,

harcanandan fazlasını verdiği için büyümenin tek yoludur. Sanayinin olumlu yanlarında hem fikir

olan fizyokratlar, ticarete pek önem vermeyerek merkantilistler ile aralarına ciddi bir fark

koymuşturlar.

Klasik Büyüme Teorileri:

Fizyokratların savunduğu fikirler klasik görüşün ortaya çıkmasında çok önemli bir rol oynamıştır.

Klasik dönemde ise çok önemli üç isim ön plana çıkmaktadır. Bunlar A. Smith, D. Ricardo ve T.

Malhtus’dur.

A.Smith 1776’da yayınladığı “Ulusların Zenginliği” adlı kitabında ekonomik büyümede sadece

sermaye akımlarının değil aynı zamanda teknolojik sürecin ve endüstriyel ve sosyal faktörlerin

de hayati rol oynadıklarını belirtmiştir. Fizyokratlardan farklı olarak, ülkenin zenginliğini, o ülkeye

giren madenlerden değil, emek gücünden kaynaklandığını belirtmiştir. Smith diğer klasiklerde de

olduğu gibi ekonominin sürekli olarak büyümeyeceğini bir durgunluk sürecine gireceğini kabul

etmektedir. Malthus ise büyümeyi nüfus teorisi ile birleştirerek, büyümenin en önemli faktörünü

nüfus olduğunu iddia etmiştir. Ayrıca Malthus’a göre toplumdaki fakirliğin nedeni, besin

maddelerinin üretiminin gittikçe artan nüfusa yetememesidir. Ricardo ise milli gelirin

kaynaklarını ortaya koymazken, milli gelirin üretim faktörleri arasında nasıl dağıtıldığını

incelemiştir. Ülkelerin yaşayacağı büyüme ve durgunluk aşamalarını uzun dönemde üretim

faktörlerinin milli gelirden alacakların payların belirlediğini ileri sürmüştür. Klasiklerden farklı

olarak Avusturya okulundan Schumpeter, teknolojik gelişmenin ekonomik büyüme üzerinde

olumlu ve itici bir rolü olduğunu savunan ilk iktisatçı olarak ortaya çıkmıştır. Firmalar arası

rekabetin, yeni teknolojik buluşlara ön ayak olacağını belirten Schumpeter, bunu “ yaratıcı

yıkım” kavramı ile açıklamıştır. Schumpeter ekonomiyi bir halka içerisinde düzenli hareket eden

bir yapı olarak değil de, teknolojik değişimlerle bu halkının önce koptuğu, sonra teknolojik

yeniliğin yarattığı pazarla tekrardan bir halka haline geldiğini söylemek istemiştir.

Sosyalist Büyüme Teorisi:

Sosyalist teoride üretim araçlarının mülkiyeti devlet elinde toplanır ve üretim toplumun

ihtiyacına göre planlanır. Bu süreç komünizm öncesi yani devletin kendiliğinden işlevsiz hale

gelip sönümlenmesi önce geçici bir süreçtir. Sosyalist büyüme fikrinin babası Karl Marks’tır.

İlerleyen bölümlerde bolca fikirlerinden yararlanacağımız olan Marks, kapitalist büyümeyi,

sermaye birikimi olarak görür ve sermaye birikiminin işçilerin (ücretli kölelerin) artı değerlerine

kapitalistler tarafından el koyulması ile gerçekleştiğini savunur.

Rostow’un Büyüme Teorisi:

Rostow gelişmiş ülkelerin deneyimlerinden yola çıkarak, sanayileşme yolunda izledikleri süreci

çeşitli aşamalara ayırarak, bu aşamaları gelişmekte olan ülkelerin de geçmesi gerektiğini

belirtmiştir.

Geleneksel toplum aşaması

Hazırlık aşaması

Harekete geçiş aşaması

İktisadı olgunluk aşaması

Kitle tüketimi aşaması

Rostow’un bu modellemesi dünya çapında büyük oranda kabul görüp, kapitalist yönde gelişen

ülkelerin aşamalarını gösterme konusunda başarılı olmuştur.

Neo-Klasik (Solow) Büyüme Teorisi:

Solow tasarruf, nüfus artışı ve teknolojik gelişmenin büyüme üzerine ve bu değişkenlerin

birbirleri üzerine olan etkilerini incelemiştir. Modelin varsayımları ise şunlardır:

Modelde homojen tek mal üreten ve tüketen bir ekonomi dikkate alınmıştır. Bu tek mal

aynı zamanda ülkenin GSYİH’sını oluşturmaktadır.

Tek mal üretilmesi varsayımı dış ticaretin olmadığı, dışa kapalı bir ekonominin olduğu

anlamına gelmektedir.

Tasarruf ve yatırım oranları birbirine eşittir. Tasarruf yapanlarla yatırım yapanlar arasında

herhangi bir ayrıma gidilmemiş, tasarruf yapanlar aynı zamanda yatırım yapanlar olarak

kabul edilmiştir.

Ekonomide azalan verimler kanunu geçerlidir.

Teknoloji dışsaldır. Aynı zamanda ekonomide herhangi bir maliyete katlanmadan

teknolojiden yararlanılabilir.

Piyasaya tam rekabet ve tam istihdam koşulları hâkimdir.

Üretim fonksiyonu için ölçeğe göre sabit getiri fonksiyonu kabul edilmiştir.

Uluslararası düzeyde yakınsama hipotezi kabul edilmektedir. Yani uzun dönemde aynı

şartlara sahip gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelerden daha hızlı büyüyerek aradaki

refah farkını kapatabilecekleri varsayılmaktadır.

Ekonomi her zaman dengeli bir şekilde büyüyecektir (www.ekodialog.com ’dan

alınmıştır.)

GÜNÜMÜZDE EKONOMİK BÜYÜMENİN YERİ VE YARATTIĞI ETKİLER

Ülkemizde ya da Dünyamızda her büyüme rakamları açıklanacağı zaman herkes pür dikkat kesilir

ve büyüme rakamları bir anda hayat memat meselesine döner. Politikacılar, ekonomistler gazete

ve televizyonlarda beklenen ve açıklanan rakamlar üzerine kafa yorar ve tartışırlar. Bu mesele

özellikle Türkiye gibi kapitalist yönde gelişmekte olan ülkelerde büyük önem arz etmektedir.

Çünkü esas hedef kapitalist gelişimini tamamlamış ülkelere yetişme (catch-up) meselesidir.

Hatta ekonomik büyüme bir ülke iktidarının başarısını ölçmekte de önemli bir etmendir.

Ekonomik büyüme kavramının tarihsel gelişimine ve anlayışını da baktığımızda, ekonomik

büyümenin esas olarak sermaye biriktirme çabası olduğunu anlıyoruz. Peki, ortaya konulan bu

modellerin, varsayımların ve bunlar doğrultusunda hayata konulan politikalar, gerçek hayatta

bize nasıl tezahür ediyor? Acaba kâğıt üzerinde durduğu kadar hoş mu gerçek hayatta?

Kapitalist ekonominin gelişiminden bu yana, sermaye yani kapitalist sınıfın piyasada yaşamda

kalma uğruna girdiği, amansız sermaye biriktirme yarışı, insanlık tarihimizi, sosyo-kültürel

değerlerimizi ve dünyamızın ekolojik sistemini doğrudan etkilemiştir. Hatta bu amansız sermaye

biriktirme yarışı ve pazar kapma savaşı 20.yyda iki büyük dünya savaşına, kıtlıklara ve çevre

krizlerine de neden olmuştur. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemi kapitalist büyümeyi

ve genişlemeyi incelersek, dönemsel olarak farklılıkları ve etkilerini daha iyi anlayabiliriz. Savaş

öncesi büyük bir krizde olan dünya ekonomisi, savaş sırasında yapılan harcamalar, kısacası savaş

ekonomisi sayesinde hareketlenmiş. Savaş sonrası dönemde ise, Keynesçi mali politikalar, refah

devleti anlayışı ve yeniden yapılanma aşaması ile sermaye birikim süreci tekrardan hiç olmadığı

kadar yükselmiştir. Özellikle kapitalist dünyayı ana ve çevre (core- periphery) ülkeler olarak

ayırırsak, ana yani gelişmiş kapitalist ülkelerde toparlanma hızlı olurken, bu geçmiş dönemlerden

farklı olarak işçileri de memnun edecek şekilde olmuştur. Bunun en büyük nedeni de işçi sınıfının

dünya çapındaki mücadelesi ve hiç şüphesiz ülkesinin emekçilerine son derece gelişmiş haklar

tanıyan ve kapitalist dünyaya o dönem en ciddi alternatif olan Sosyalist Sovyetler Birliği

Cumhuriyeti idi.

Zamanla Sovyetler Birliği’nin zayıflayıp bir alternatif olmaktan yavaşla çıkması, Keynesçi refah

devletlerin petrol kriziyle baş edememesi ve büyüme rakamlarının tepe taklak olması,

kapitalizmi emekçilere geçici olarak verdiği haklardan mahrum etmek ve yerine tam piyasacı bir

sistem kurarak, sınırsız sermaye birikiminin yolunu açmak için büyük bir fırsat sundu. Bu fırsatın

teorideki adı da neoliberalizm idi. Neo-klasik ekonomi modelini ele alarak ki Solow’da biraz da

olsa buna değindik, bir ekonomik büyüme hedeflenmiştir. Bunun için de en önemli şart şüphesiz

ki serbest piyasanın önündeki tüm engellerin ( devlet, sendikalar ve düzenlemeler)

kaldırılmasıydı. 1970’lerin sonları ile 80’lerin başlangıcına tekabül eden bu dönemde, kamu

borçları ile ezilmeye başlayan refah devletleri, Washington konsensüsü ve İngiltere-ABD

önderliğinde sıkı mali politikalara girilmiş ve devlet kamu iktisadı teşebbüslerinin özelleştirilmesi,

çıkartılan yasalarla sendikalarının zayıflatılıp, emek gücü piyasasının daha esnek hale getirilmesi

amaçlanmış ve büyük ölçüde başarılmıştır. Ülkemizde ise bu süreç 24 Ocak 1980 kararları ile

gündeme gelmiş, 12 Eylül Askeri Darbesi ve Turgut Özal dönemiyle de fiilen başlamıştır.

Bu dönem birçok değişimin, dönüşümün de öncüsü olmuştur. Özellikle inovasyon çağı olarak

kabul edilen bu çağda dünya daha küçük bir yere haline gelirken, üretim hızlı artıp, finans

piyasaları kontrolsüz olarak büyüyüp balonlar yaratırken, dünya hiç olmadığı kadar eşitsizliklerin

ve hak ihlallerinin yaşandığı bir yer haline geldi. Sermaye birikimi sonsuz büyüme arzusunda her

yere elini kolunu sallaya sallaya girerken, devletin kontrolünü kaybetmesiyle girdiği her yerde en

yüksek kar oranlarını yakalayıp, girdiği coğrafyayı açlık, işsizlik ve doğal yaşamın tahribatıyla baş

başa bırakmıştır. Bu dönemin en büyük sosyal ve kültürel etkisi var olan her şeyin

metalaştırılması konusu olmuştur. Herkesin ücretsiz ve eşitçe erişebileceği kamu mallarının

(public goods) çeşitliliğinin azalması, şehirlerin ortak alanları ile doğanın bile metalaşma süreci

ile rant ekonomisine eklemlenmesi ciddi bir şekilde görülmüştür.

Kapitalist dünyada bu dönüşüm ve yıkım yaşanırken, ekonomik büyüme rakamları ise birçok

krize rağmen özellikle gelişmekte olan ülkelerde ciddi rakamlar sergilemiştir. Aşağıda OECD

ülkelerinin ve bazı gelişmekte olan ülkelerin 2002 ile 2012 arası büyüme rakamlarını verdim. Kriz

zamanlarını dâhil etmez isek özellikle 2002–2006 arası dünyada ve özellikle gelişmekte olan

ülkelerdeki büyümenin ne denli büyük olduğun görebiliriz. (Veriler OECD’den alınmıştır.)

Transaction Gross domestic product (expenditure approach)

Measure Growth rate

Frequency Annual

Time 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Country

Australia 3,15 4,15 3,19 3,04 3,79 3,77 1,65 2,09 2,43 3,36 3,68

Austria 1,69 0,87 2,59 2,40 3,67 3,71 1,44 -3,82 1,77 2,83 0,87

Belgium 1,36 0,81 3,27 1,75 2,67 2,88 0,99 -2,80 2,32 1,77 -0,14

Canada 2,92 1,88 3,12 3,02 2,82 2,20 0,69 -2,77 3,21 2,57 1,84

Chile 2,69 3,77 7,02 6,18 5,69 5,16 3,29 -1,04 5,76 5,85 5,56

Czech Republic 2,15 3,77 4,74 6,75 7,02 5,74 3,10 -4,51 2,47 1,82 -1,02

Denmark 0,47 0,38 2,30 2,45 3,39 1,58 -0,78 -5,67 1,58 1,10 -0,38

Estonia 6,56 7,77 6,34 8,85 10,10 7,49 -4,15 -14,10 2,56 9,56 3,94

Finland 1,83 2,01 4,12 2,92 4,41 5,34 0,29 -8,54 3,36 2,73 -0,83

France 0,93 0,90 2,54 1,83 2,47 2,29 -0,08 -3,15 1,72 2,03 0,01

Germany 0,01 -0,38 1,16 0,68 3,70 3,27 1,08 -5,15 4,01 3,33 0,69

Greece 3,44 5,94 4,37 2,28 5,51 3,54 -0,22 -3,14 -4,94 -7,11 -6,37

Hungary 4,51 3,85 4,80 3,96 3,89 0,11 0,89 -6,77 1,32 1,65 -1,73

Iceland 0,14 2,43 7,84 7,23 4,71 5,99 1,19 -6,56 -4,10 2,68 1,40

Ireland 5,64 3,88 4,36 5,88 5,40 5,45 -2,11 -5,46 -0,77 1,43 0,94

Israel -0,07 1,48 4,90 4,92 5,80 5,90 4,11 1,11 4,98 4,60 3,18

Italy 0,45 -0,05 1,73 0,93 2,20 1,68 -1,16 -5,49 1,72 0,37 -2,37

Japan 0,29 1,69 2,36 1,30 1,69 2,19 -1,04 -5,53 4,65 -0,57 2,00

Korea 7,15 2,80 4,62 3,96 5,18 5,11 2,30 0,32 6,32 3,68 2,04

Luxembourg 4,09 1,67 4,37 5,25 4,94 6,59 -0,73 -4,08 2,91 1,66 0,31

Mexico 0,77 1,39 4,07 3,28 5,06 3,36 1,22 -6,00 5,32 3,92 3,92

Netherlands 0,08 0,34 2,24 2,05 3,39 3,92 1,80 -3,67 1,53 0,94 -1,25

New Zealand 5,00 4,06 3,66 3,37 1,65 3,52 -1,76 1,50 0,15 2,19 ..

Norway 1,50 0,98 3,96 2,59 2,30 2,65 0,07 -1,63 0,48 1,22 3,09

Poland 1,44 3,87 5,34 3,62 6,23 6,79 5,13 1,63 3,87 4,52 1,86

Portugal 0,76 -0,91 1,56 0,78 1,45 2,37 -0,01 -2,91 1,94 -1,29 -3,24

Slovak Republic 4,58 4,78 5,06 6,66 8,35 10,49 5,75 -4,94 4,38 3,23 2,03

Slovenia 3,83 2,93 4,40 4,01 5,85 6,96 3,38 -7,94 1,26 0,71 -2,54

Spain 2,71 3,09 3,26 3,58 4,08 3,48 0,89 -3,83 -0,20 0,05 -1,64

Sweden 2,48 2,34 4,23 3,16 4,30 3,31 -0,61 -5,03 6,56 3,71 0,74

Switzerland 0,19 0,02 2,42 2,69 3,75 3,85 2,16 -1,94 2,95 1,79 1,05

Turkey 6,16 5,27 9,36 8,40 6,89 4,67 0,66 -4,83 9,16 8,77 2,17

United Kingdom 2,30 3,95 3,17 3,23 2,76 3,43 -0,77 -5,17 1,66 1,12 0,12

United States 1,78 2,79 3,80 3,35 2,67 1,79 -0,29 -2,80 2,51 1,85 2,78

Euro area (17 countries) 0,91 0,72 2,20 1,71 3,25 3,00 0,38 -4,39 1,99 1,44 -0,60

European Union (27 countries)

1,29 1,45 2,53 2,08 3,34 3,24 0,34 -4,29 2,08 1,55 -0,34

OECD - Total 1,68 2,17 3,33 2,83 3,15 2,71 0,19 -3,57 3,00 1,96 ..

China 9,08 10,03 10,09 11,31 12,68 14,16 9,63 9,21 10,45 .. ..

India .. .. .. 9,32 9,27 9,82 4,93 9,10 .. .. ..

Indonesia 4,50 4,78 5,03 5,69 5,50 6,35 6,01 4,58 6,10 .. ..

Russian Federation 4,74 7,30 7,18 6,38 8,15 8,54 5,25 -7,82 4,50 4,29 3,44

South Africa

3,67 2,95 4,55 5,28 5,60 5,55 3,62 -1,53 3,09 3,46 2,55

Aynı dönemde ise işsizlik oranlarında artış gözlemlenmiştir. Hatta o dönemin tartışılan bir

konusu da istihdam olmadan da büyümenin dengeli bir şekilde olabileceğiydi. Lakin bu

tartışmalar cevabı 2008 ekonomik krizi ve onu takip eden Avrupa krizi verdi. Aşağıdaki tablo da

2000-2012 arası iş gücü katılım oranlarına göre işsizlik rakamlarıdır. Bu verilerdeki en büyük

numara ise iş gücü oranına göre alınmasıdır. Bu konu çok şaibeli olup, mesela Türkiye’de ev

kadınları, umudunu yitirmişler gibi kavramlar öne atılıp iş gücüne dâhil edilmeyip işsizlik

rakamları yarı yarıya azaltılmıştır. Tüm bunları yine de kabul ettiğimizde de durum yine çok

vahim olarak gözümüze çarpıyor. (Veriler OECD’den alınmıştır.)

Elbette işsizlik oranları tek başına büyüme kavramının hayatımızla olan ilişkisini açıklamakta çok

yetersiz. Ekonomik büyüme yani para halindeki sermayenin büyüyerek dolaşımı hayatımızda,

çok daha derin etkiler bırakmakta. Ekonomik büyüme kavramı işsizliği çözse dahi tüm

sorunlarımızın merhemi olabilir miydi? Bu kadar kapsamlı bir konuya burjuva iktisadının içinden

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Country

Australia 6,28 6,75 6,36 5,94 5,40 5,04 4,79 4,38 4,25 5,59 5,23 5,10 5,23

Austria 3,50 3,56 3,99 4,28 4,93 5,16 4,74 4,40 3,82 4,77 4,39 4,14 4,32

Belgium 6,59 6,18 7,51 8,17 8,39 8,44 8,25 7,46 6,98 7,91 8,29 7,14 7,54

Canada 6,82 7,22 7,66 7,57 7,18 6,75 6,31 6,02 6,12 8,26 8,01 7,44 7,24

Chile 9,16 9,13 8,94 8,50 8,81 8,00 7,69 7,14 7,80 9,69 8,14 7,12 6,43

Czech Republic 8,76 8,14 7,29 7,78 8,29 7,93 7,14 5,32 4,40 6,66 7,28 6,73 6,98

Denmark 4,48 4,16 4,59 5,41 5,51 4,83 3,90 3,80 3,43 6,01 7,46 7,57 7,53

Estonia 13,52 12,52 10,26 9,99 9,61 7,88 5,89 4,65 5,50 13,72 16,82 12,44 10,09

Finland 9,73 9,06 8,98 8,97 8,79 8,37 7,64 6,83 6,31 8,28 8,40 7,73 7,61

France 10,24 8,61 8,70 8,46 8,84 8,88 8,83 8,00 7,39 9,13 9,32 9,20 9,87

Germany 7,75 7,83 8,57 9,27 10,29 11,15 10,29 8,64 7,51 7,73 7,06 5,92 5,55

Greece 11,07 10,19 10,31 9,71 10,49 9,85 8,89 8,28 7,65 9,46 12,53 17,65 24,24

Hungary 6,40 5,71 5,81 5,87 6,09 7,23 7,46 7,36 7,82 10,01 11,16 10,93 10,92

Iceland 2,31 2,26 3,25 3,35 3,06 2,59 2,97 2,30 2,99 7,24 7,56 7,06 6,04

Ireland 4,59 3,85 4,45 4,63 4,56 4,74 4,63 4,79 5,75 12,23 13,87 14,56 14,97

Israel 8,78 9,31 10,30 10,72 10,37 8,99 8,40 7,32 6,10 7,54 6,64 5,60 6,86

Italy 10,52 9,48 8,99 8,65 8,04 7,73 6,79 6,09 6,74 7,79 8,42 8,41 10,70

Japan 4,77 5,03 5,38 5,22 4,68 4,41 4,10 3,88 3,98 5,03 5,03 4,52 4,35

Korea 4,42 4,00 3,28 3,56 3,67 3,74 3,44 3,23 3,17 3,65 3,72 3,41 3,22

Luxembourg 2,35 1,80 2,62 3,68 5,11 4,49 4,73 4,07 5,06 5,12 4,36 4,90 5,14

Mexico 2,56 2,54 2,86 2,96 3,66 3,51 3,16 3,39 3,51 5,18 5,21 5,25 4,85

Netherlands 3,05 2,49 3,07 4,12 5,04 5,26 4,32 3,57 3,03 3,68 4,45 4,43 5,27

New Zealand 6,15 5,45 5,28 4,76 4,02 3,80 3,86 3,67 4,16 6,13 6,53 6,52 6,90

Norway 3,44 3,43 3,91 4,42 4,37 4,61 3,43 2,52 2,60 3,16 3,61 3,27 3,22

Poland 16,10 18,24 19,93 19,64 18,97 17,75 13,84 9,60 7,12 8,17 9,64 9,63 10,09

Portugal 3,93 4,01 5,01 6,27 6,65 7,62 7,66 7,99 7,60 9,47 10,79 12,74 15,65

Slovak Republic 18,78 19,31 18,63 17,52 18,14 16,17 13,30 11,02 9,57 12,05 14,37 13,53 13,95

Slovenia .. .. 6,31 6,67 6,29 6,51 5,95 4,82 4,37 5,86 7,24 8,17 8,84

Spain 13,86 10,47 11,36 11,30 10,97 9,16 8,51 8,26 11,34 18,01 20,06 21,64 25,03

Sweden 5,80 5,02 5,21 5,76 6,53 7,67 6,98 6,15 6,22 8,32 8,58 7,78 7,96

Switzerland 2,66 2,48 2,93 4,12 4,31 4,43 4,00 3,64 3,35 4,11 4,54 4,04 4,19

Turkey 6,49 8,38 10,36 10,54 10,84 10,64 10,23 10,28 10,96 14,03 11,88 9,79 9,21

United Kingdom 5,48 4,74 5,07 4,84 4,63 4,65 5,40 5,28 5,29 7,70 7,75 7,82 7,89

United States 3,99 4,73 5,78 5,99 5,53 5,08 4,62 4,62 5,78 9,26 9,63 8,95 8,07

Brazil .. 9,34 9,10 9,72 8,88 9,29 8,39 8,09 7,09 8,28 .. 6,70 ..

China 3,58 .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2,88 .. ..

India .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3,55 .. ..

Russian Federation 10,59 8,98 7,88 8,21 7,76 7,12 7,05 6,00 6,20 8,30 7,35 6,50 5,46

South Africa .. 25,37 27,18 27,12 24,67 23,84 22,62 22,33 22,68 23,68 24,70 24,73 24,97

European Union 21 9,06 8,42 8,82 8,92 9,11 8,98 8,26 7,21 7,02 9,00 9,56 9,57 10,52

European Union 15 8,27 7,33 7,71 7,88 8,15 8,15 7,75 7,02 7,05 9,08 9,50 9,55 10,60

Europe 8,64 8,26 8,82 8,94 9,13 9,01 8,31 7,38 7,28 9,34 9,64 9,43 10,19

G7 countries 5,75 5,88 6,50 6,57 6,35 6,17 5,80 5,43 5,82 8,02 8,15 7,64 7,38

OECD countries 6,22 6,29 6,85 6,95 6,86 6,62 6,10 5,65 5,94 8,15 8,33 7,97 7,98

Frequency Annual

Time

Series Unemployment rate

Sex All persons

Age Total

en önemli ve radikal eleştiri Nobel ödüllü iktisatçı Amartya Sen’den gelmiştir. Son bölümde

Sen’in “development as freedom” yani özgürlükle kalkınma ve İnsani Gelişim Endeksi (HDI)

üzerinde biraz dururken, son olarak ekolojik bir insani gelişim üzerinde duracağım.

EKONOMİK BÜYÜME FETİŞİZMİNE KARŞI İNSANİ GELİŞİMİ SAVUNMAK

Ekonomik büyüme hatta daha geniş anlamıyla kapitalist sermaye biriktirme anlayışına karşı, hep

kapitalizmin kendi içerisinden hem de kapitalizm dışarısından doğrudan radikal karşı çıkışlar

olmuştur. Hiç şüphesiz ki bu anlayışa doğrudan ve uzlaşmaz karşı çıkış sosyalizm ve anarşizm

olmuştur. 20. Yüzyılın başlarında en ciddi alternatifini Sovyetler Birliği önderliğinde sosyalist

blokla kurmuş olan sosyalizm, kendi içindeki ciddi hatalardan kaynaklı reel sosyalizme yenik

düşerek, 20. Yüzyılın sonlarında kaybetmiştir. Lakin bu bölümde, ekonomik büyüme fetişizmine

ve kapitalizmin sermaye biriktirme arzusuna karşın yine sosyalizmin temellerinden yola çıkıp bir

alternatif üzerinde durabileceğiz.

Bu karşı çıkışa varmadan önce, kapitalist düşüncenin kendi içerisinde, onun ekonomik büyümeyi

ve refahçı anlayışını eleştiren ama tam da karşısında durmayıp, bireyin gelişimini kapitalist

toplumda ‘özgürce’ yapmasını gerektiğini savunan Amartya Sen ve ‘özgürlükle kavramı’ üzerinde

çok kısaca durmakta ve tartışmak da fayda var. Öncelikle Sen’i diğer burjuva iktisatçılarından

ayıran taraf, ekonomik büyümeyi bir amaçtan ziyade insanların temel ihtiyaçlarını

karşılayabilmesinde ve refah düzeylerini arttırmalarındaki bir araç olarak görmesidir. Bu yönüyle

Sen ekonomik büyüme kavramına karşı çıkmazken, belli sosyal düzenlemelerle büyümenin

bireyin özgürlükle gelişimi kavramına bir aracı olduğunu savunur. Sen özgürlük kavramını

yapabilirlik (capability) ve işlevsellik (functioning) kavramları üzerinden açıklama yoluna

girmiştir. Bireyin özgürlükleri kavramı da yapabilirlik kavramı üzerine kurulmuştur.

“Yapabilirlik teriminin kavramsal içeriği tek bir kelime ile ifade edilemeyecek kadar geniştir.

Yapabilirlik, bireyin ne olmak ve ne yapmak istediğine ilişkin değerleri ve seçişleri; bir anlamda

kişinin var olabilme imkânlarıdır. Sen’de yapabilirlik meselesini incelerken, önce işlevsellikleri

(functioning) anlamalıyız. ‘İşlevselliklerin kapsamı, iyi beslenme, önlenebilir hastalıkları

nedeniyle ölmeme, okur yazar olma gibi temel işlevlerden, özsaygı, toplum hayatında yer alma

gibi daha karmaşık ve sofistike başarılara kadar uzanır” (Kirmanoğlu, 2005).

Sen kalkınma kavramına, okuma yazma oranlarını, bebek ölüm oranlarını ve bu tarz hayatımızla

doğrudan ilgili çeşitli ölçütleri getirerek refah kavramını sadece bir gelir düzeyinden çıkarıp

içinde birçok parametreyi bulunduran bir kavram haline getirdi. Ayrıca piyasa ekonomisinin ister

tam rekabetçi ister tekelci piyasa olsun pareto etkin olmayacağını savunurken, onun için önemli

olan bireyin arzularına ulaşabileceği bir ortamın piyasada etkin kılınması olmuştur.

Amartya Sen’in ‘özgürlükle kalkınma’ kavramı her ne kadar kapitalizmin kendi içerisinde ilerici

bir aşama olmasına karşın, gerçekten devrimci ve sorunu kökünden çözebilecek kavram mıdır?

Sen şüphesiz kapitalist iktisat ile bağlarını koparmadığından çözümün etrafında dolanır ama

gerçek bir giriş yapamaz. Günümüz dünyası ekolojik kriz, Kuzey-Güney eşitsizliğinin artması,

betonlaşarak kentsel dönüşümler, gelir düzeyleri arasındaki farkın giderek artması, kadın erkek

eşitsizliği ve ataerkilliğin neoliberal ekonomik akımıyla daha saldırgan olması, savaşlar ve açlıkla

kavrulurken, sorulması gereken soru şu olmalıdır: Ekonomik büyüme kapitalist üretim

ilişkilerinin geçerli olduğu bir dünyada bireyin işlevselliğini arttırabilecek bir araç, yoksa dünyayı

toptan uçuruma götüren önüne geçilemez bir sermaye biriktirme yarışı mıdır? Sen burada piyasa

ekonomisine ve temelindeki meta ilişkisini eleştirmezken, bireyin işlevselliği ve yapılabilirliği,

yine bireyi kontrol eden iktidarın-efendisinin ( patron ya da siyasi iktidar) elinde olmaktadır. İşte

tam burada gerçek bir insani gelişimin önünü açacak fikirlerin ana başlıklarından bahsetmemiz

gerekiyor. Öncelikle ne sermayeyi ne de insanı merkeze alan bir yapıdan ziyade, insanı doğanın

bir parçası olarak ele alıp, her hareketin doğadaki sonucunu hesaba katarak, bir gelişme

öngörülmelidir. Bu gelişimin en önemli temeli günümüz büyüme ekonomisinin atom yapısı

metalaştırmaya (commodification) karşı metalaşma hareketinin ekonomik ve sosyal hayatta

gerçekleştirilmesi olmaktadır. Yani metadan ziyade kamu malı ya da doğanın veyahut emeğin bir

parçası söylemlerinin toplumda oturtulması, bu konuda son derece önem taşımaktadır.

Çok açıktır ki Marks’ın da dediği gibi, özel mülkiyet kavramı var oldukça, gerçek bir

özgürleşmenin ve alternatifin üzerinde konuşmak pek mantıklı olmaz. İnsanların kendi

arzularının ve hazlarının peşinde kendilerini geliştirebilecekleri bir dünya, ancak sermayenin

tahakkümü ortadan kalktığında mümkün olabilir. Eğer burada bir işlevsellikten bahsedersek, bu

da ihtiyaca ve biriktirmemeye dayalı bir ekonominin sosyal sonuçlarından ortaya çıkabilir.

Burada biriktirmeme tam da günümüz ekonomik büyüme fetişizminin önünde durur.

Biriktirmeyip üretimi ihtiyaçlar ve doğa endeksli yaptığımızda, aslında tam da A.Sen’in işlevsellik

kavramının hakkını gerçek anlamda vermiş oluyoruz.

Elbette burada sosyal ve ekonomik eşitsizliklerin giderilmesi ve gerçek insani gelişimden

bahsederken, bunla iç içe ama biraz da farklı kadının ataerkil düzende ezilmesi soruna da

değinmek gerekiyor. Sınıflı toplumların var olmasından ve iş bölümünün bu temelli

gelişmesinden bu yana, ataerkil düzen tarafından ezilen kadının mücadelesi, bu gelişim

perspektifinden büyük ölçüde çözüme kavuşturulurken, bir yandan da kendi öz mücadelesini

gerektirmektedir. Bu yüzden eski toplumun ilişkilerini yıkıp, yerine kamusallığın, kolektif yaşamın

ve bireyin özgürce gelişimini sağlayan yeni toplumun ilişkisini kurduğumuzda dair, toplumun

iliklerine kadar işlemiş ataerkilliği atmak kolay olmayacaktır. Bu yeni toplumda bile mücadele

edilmesine ihtiyaç duyulacak bir konudur.

Bir diğer aydınlatılması gereken konu da şüphesiz ki ekoloji konusudur. Ekolojik sistem maalesef

kapitalist sistem ve hatta alternatifi olan sosyalizm tarafından büyüme sevdası tarafından

istismar edilmiş ve doğa metalaştırma sürecinin en büyük zarar göreni olmuştur. Ekolojist

perspektiften biraz daha farklı olarak, bu konuya Marksist Ekolojik perspektiften bakmak bana

daha mantıklı ve gerçek insani gelişim kavramıyla daha uygun geliyor. Yeşil bir ekonominin

kurulmasından ziyade, tüm bir hayatın doğanın ve insanın ortak değerleri üzerine kurulması,

doğanın metalaştırılmaması, çevre sorunu kökten çözecek en radikal ve doğru çözüm olarak

şimdilik karşımızda duruyor.

Sonuç olarak elimizde kalan sınırsız büyümeyi kendine hedef alan bir talan, barbarlık sistemi ve

gerçek insanı gelişimi kendine esas olan bir alternatif sistem olarak gözüküyor. İnsanlığın hangi

yönde gideceği ise şüphesiz , yine insanın var olma arzusunun yaratıcı mücadele gösterecektir.