Αγάλματα ιματιοφόρων ανδρών στο Αρχαιολογικό Μουσείο...

Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία

στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας

Επιμέλεια

Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου

Παυλίνα Καραναστάση

Δημήτρης Δαμάσκος

UNIVERSITY STUDIO PRESS

UNIVERSITY STUDIO PRESSEκδόσεις Eπιστημονικών Bιβλίων και Περιοδικών

ΘΕΣΣΑΛOΝΙΚΗ 2012

Κλασική παράδοση

και νεωτερικά στοιχεία

στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας

Πρακτικά Διεθνούς ΣυνεδρίουΘεσσαλονίκη, 7-9 Μαΐου 2009

Επιμέλεια




ΑΝΑΤΥΠΟ

Επιμέλεια κειμένων

Διαλεχτή Καψάλα

Επιμέλεια υποσημειώσεων και γερμανικών κειμένων

Dr. Diana Breitfeld von Eickstedt και Dr. Klaus-Valtin von Eickstedt

Επιμέλεια ιταλικών κειμένων

Dr. Valentina di Napoli

Επιμέλεια αγγλικών περιλήψεων

Valerie Nunn

DTP

χρήστος Τζιώκος

Φωτογραφία εξωφύλλου

Ανδριάντας του Αυγούστου. Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο

(Φωτ.: Αρχείο Γλυπτών Μουσείου Εκμαγείων ΑΠΘ. Μ. Σκιαδαρέσης)

Φωτογραφία οπισθοφύλλου

Αγαλμάτιο Κυβέλης. Αθήνα, Γ΄ ΕΠΚΑ

(Φωτ.: Αρχείο Γ΄ ΕΠΚΑ. Γ. Μαραβέλιας)

O τόμος τυπώθηκε σε χαρτί velvet 115 γρ. τον Μάρτιο του 2012

© UNIVERSITY STUDIO PRESS A.E.Aρμενοπούλου 32, 546 35 ΘεσσαλOνIκη

Tηλ. 2310 208731, 209637, 209837 Fax 2310 216647

e-mail: [email protected]

Hλεκτρονικό βιβλιοπωλείο: www.universitystudiopress.gr

σTOA TOY BIBλIOY – Πεσμαζόγλου 5, 105 64 AΘHNA – Tηλ. & Fax 210 3211097

UNIVERSITY STUDIO PRESSEκδόσεις Eπιστημονικών Bιβλίων & Περιοδικών

Πρώτη έκδοση: Θεσσαλονίκη 2012 ISBN 978-960-12-2084-0

H μερική ή ολική ανατύπωση είτε η καθ' οιονδήποτε τρόπον αναπαραγωγή του

βιβλίου, καθώς και η φωτοτύπηση τμήματος ή ολόκληρου του βιβλίου, χωρίς την

έγγραφη άδεια του εκδότη και των συγγραφέων, τιμωρείται από το νόμο.

Πρόλογος .............................................................................................................................................. 9

Εισαγωγικό σημείωμα της Θεοδοσίας Στεφανίδου-Τιβερίου

Η έρευνα της πλαστικής των ρωμαϊκών χρόνων στην Ελλάδα ......................................................... 11

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ

Γεώργιος Ι. Δεσπίνης

Ακρόλιθα αγάλματα των ρωμαϊκών χρόνων ...................................................................................... 19

Guntram Koch

Οι αττικές σαρκοφάγοι και η σημασία τους για την τέχνη της αυτοκρατορικής εποχής ............... 35

Roland R. R. Smith

The second lives of classical monuments in late antique Aphrodisias ................................................... 57

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

Ισμήνη Τριάντη

Κεφαλή νέου στον τύπο του Αθλητή Petworth από το οικόπεδο Μακρυγιάννη στην Αθήνα ........... 77

Olga Palagia

The peplos figure Athens National Museum 3890: Roman copy of a classical Μedea? ....................... 89

Στυλιανός Ε. Κατάκης

Αγαλμάτια Δήμητρας και Κυβέλης των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων από την Aθήνα ...................... 99

Άλκηστις Χωρέμη-Σπετσιέρη

Πορτρέτα της ύστερης αρχαιότητας από την Αθήνα ..................................................................... 115

Χριστίνα Παπασταμάτη-von Moock

Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως. Tα γλυπτά της ρωμαϊκής σκηνής:

χρονολογικά, καλλιτεχνικά και ερμηνευτικά ζητήματα .................................................................. 129

Derk W. von Moock

Η αναβίωση της παραγωγής των αττικών επιτυμβίων στηλών κατά τον 1ο αι. π.Χ. ................... 151

Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου

Ανδρική εικονιστική κεφαλή από τη Μεσσήνη.

Πορτρέτο και κοινωνία στην Πελοπόννησο του ύστερου 1ου αι. π.Χ. ........................................... 163

Πέτρος Θέμελης

Έργα επωνύμων γλυπτών και εργαστήριο γλυπτικής πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων

στη Μεσσήνη .................................................................................................................................... 177

5

Περιεχόμενα

Ναταλία Καζακίδη

Ένα οικογενειακό σύνταγμα ανδριάντων της εποχής του Κλαυδίου και το γυμνάσιο στη Σικυώνα .......................................................................................................... 193

Hans Rupprecht Goette

Klassisches Original oder klassizistische τradition in der Kaiserzeit? Zum Relief Αthen, Νationalmuseum Inv. 226 aus Mantineia ............................................................. 213

Σταύρος Βλίζος

Εικονογραφικά παράδοξα και ερμηνευτικά ζητήματα: επιτύμβιο άγαλμα νέου από τη Λακωνία ........................................................................................ 225

Margherita Bonanno Aravantinos

La scultura di età romana nella Beozia: importazioni e produzioni locali .......................................... 233

Ιφιγένεια Λεβέντη

Eπιτύμβια ανάγλυφα από τη Θεσσαλία. Παρατηρήσεις στη γλυπτική της κεντρικής Eλλάδας στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας ................. 251

Εμμανουήλ Βουτυράς

Όρθιος Σάραπις από τη Θεσσαλονίκη ............................................................................................ 265


τα λατρευτικά αγάλματα του ναού του Διός και της ρώμης στη Θεσσαλονίκη ............................ 273

Μπάρμπαρα Σμιτ-Δούνα

Γυναικεία κεφαλή από το ανατολικό τείχος της Θεσσαλονίκης ..................................................... 287

Ελένη Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου

Άγαλμα Διονύσου των αυτοκρατορικών χρόνων από τη Θεσσαλονίκη .......................................... 297

Κατερίνα Τζαναβάρη

Μαρμάρινο πορτρέτο του Βεσπασιανού από τη Βέροια ................................................................. 307

Εμμανουέλα Γούναρη

Αγάλματα ιματιοφόρων ανδρών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.Ο «κανονικός τύπος» στη Μακεδονία κατά την αυτοκρατορική περίοδο ...................................... 325

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη

Εικονιστική γυναικεία κεφαλή από την Αγορά των αυτοκρατορικών χρόνων της Θεσσαλονίκης ............................................................................................................................ 337


Αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά γλυπτά στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καβάλας .................... 347

Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή

τα ανάγλυφα επιτύμβια μνημεία της Βέροιας από τον 1ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. Παράδοση και νεωτερισμοί ............................................................................................................. 357

Χρυσούλα Ιωακειμίδου

Ναόσχημο ταφικό μνημείο από την κοινότητα του Σιδηροδρομικού Σταθμού Αγγίστας Σερρών ............................................................................. 373

Ελένη Παπαγιάννη

ταφικά ανάγλυφα ρωμαίων στρατιωτών στη Μακεδονία .............................................................. 385

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑρΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΝΕΩτΕρΙΚΑ ΣτΟΙΧΕΙΑ ΣτΗΝ ΠΛΑΣτΙΚΗ τΗΣ ρΩΜΑϊΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

6

Vassiliki Gaggadis-Robin

Sculptures romaines de Bouthrôte ...................................................................................................... 399

Bernard Holtzmann

Les médaillons funéraires de Thasos .................................................................................................. 409

François Queyrel

Modes de représentation des Julio-Claudiens dans les Cyclades. τraditions régionales et reprises de schémas iconographiques ............................................................ 417


H πλαστική της Κρήτης στην αυτοκρατορική περίοδο .................................................................. 433

Katja Sporn

Römische Grabreliefs auf Kreta. Alte Traditionen und neue Wege ...................................................... 451

Katia Mannino

Bronzi antichi dall’Adriatico: una statua di Polydeukion da Punta del Serrone (Brindisi) ................... 467

Elisa Chiara Portale

Una “nuova” Livia da Leptis Magna. Osservazioni sul contributo delle botteghe attichenell’elaborazione e diffusione dell’immaginario imperiale .................................................................. 477

Thoralf Schröder

Im Angesichte Roms. Überlegungen zu kaiserzeitlichen männlichen Porträts aus Αthen,Thessaloniki und Korinth .................................................................................................................. 497

Ειρήνη Χιώτη

Επιδράσεις του έκτου εικονιστικού τύπου της Φαυστίνας της νεότερης στα ιδιωτικά πορτρέτα του ελλαδικού χώρου ................................................................................. 513

Marco Galli

Antinoos heros e gli eroi della Seconda Sofistica ................................................................................ 523

ΠΕρΙΕΧΟΜΕΝΑ

7

Αbstract

The present paper discusses nine statues of men wear-ing the himation in the «arm-sling» type stored in theArchaeological Museum of Thessaloniki. The statuesare dated between the first century BC and the thirdcentury AD and belong to four different variants. Sixmore statues of the same type are known from oth-er areas of Macedonia and it is also used in grave re-liefs and steles in the area, mostly dated to the sec-ond and third centuries AD. Τhe statues in the Thes-saloniki Museum indicate that the «arm-sling» typewas common in Northern Greece. Moreover, the ex-istence in Macedonia of a torso in the «Cyrene type»,which is probably earlier than the torsos fromCyrene, suggests that the «Cyrene type» was prob-ably created in Greece.

Στις αποθήκες του αρχαιολογικού μουσείου τηςΘεσσαλονίκης φυλάσσεται ένας μεγάλος αριθμόςγλυπτών τα περισσότερα από τα οποία ήταν μέ-χρι πρόσφατα αδημοσίευτα1. ανάμεσα σε αυτάυπάρχουν εννέα ακέφαλα αγάλματα ανδρών ιμα-τιοφόρων. Τα επτά από αυτά προέρχονται από τηΘεσσαλονίκη και την κοντινή περιοχή της, ενώ ηπροέλευση των δύο είναι άγνωστη. Το ευρετήριοτου μουσείου δεν δίνει στοιχεία για τις συνθήκεςεύρεσης των αγαλμάτων εκτός από την προέλευσήτους, ενώ ελάχιστες είναι και οι πληροφορίες πουμπορούμε να αντλήσουμε γι’ αυτά από δημοσι-εύσεις2. Το γεγονός αυτό δυσκολεύει και την κα-τανόηση της λειτουργίας των περισσότερων απόαυτά. Κοινό χαρακτηριστικό των παραπάνω γλυ-πτών είναι ότι ανήκουν όλα σε έναν αγαλματικό

τύπο πολύ διαδεδομένο στην ελληνιστική και αυ-τοκρατορική περίοδο για την απεικόνιση τουενεργού και μορφωμένου πολίτη, δηλαδή στοντύπο του ιματιοφόρου που είναι γνωστός ως κα-νονικός τύπος ή τύπος με κόλπο3. οι μορφές πουακολουθούν τον τύπο αυτό φορούν χιτώνα και μα-κρύ ιμάτιο που τυλίγεται γύρω από το σώμα καιπέφτει από τον αριστερό ώμο πίσω στην πλάτη.Το δεξί χέρι τους είναι έντονα λυγισμένο στο στή-θος και τοποθετημένο μέσα στον κόλπο που δη-μιουργείται από το ιμάτιο, ενώ το αριστερό πέφτειχαλαρό δίπλα στο σώμα κρατώντας συχνά έναν κύ-λινδρο, ο οποίος και αποτελεί ενδεικτικό στοιχείο

1. Για τη δημοσίευση των γλυπτών του μουσείου Θεσσαλονί-κης βλ. Κατάλογος Ι, Κατάλογος ΙΙ, Κατάλογος ΙΙΙ. η παρού-σα ανακοίνωση προέκυψε από τη συμμετοχή της υπογρά-φουσας στο πρόγραμμα της δημοσίευσης των γλυπτών. Θερ-μές ευχαριστίες για τη μελέτη στο μουσείο Θεσσαλονίκης οφεί-λουμε ιδιαίτερα στη διευθύντριά του κ. Π. αδάμ-Βελένη.

2. Για τα αγάλματα με αρ. ευρ. 7339 και 8169 βλ. αικ. ρω-μιοπούλου, αΔελτ. 31, 1976, Χρον., 238 αρ. 4, πίν. 193γ καιΙ. Βοκοτοπούλου, αΔελτ. 35, 1980, Χρον., 369, πίν. 217α. ο κορ-μός αρ. ευρ. 107 περιλαμβάνεται στον κατάλογο της περιο-δικής έκθεσης για τα Καλίνδοια που πραγματοποιήθηκε στοαρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης: Π. αδάμ-Βελένη(επιμ.), Τα Καλίνδοια. μία αρχαία πόλη στη μακεδονία. Κα-τάλογος της περιοδικής έκθεσης στο αρχαιολογικό μουσείοΘεσσαλονίκης, Φεβρουάριος 2008 – Ιανουάριος 2009 (Θεσ-σαλονίκη 2008) 105 αρ. 6 (Κ. Σισμανίδης) και στο: Κ. λ. Σι-σμανίδης, Καλαμωτό Θεσσαλονίκης: Τα αρχαία Καλίνδοια(Θεσσαλονίκη 1991) αρ. 2. η K. Polaschek αναφέρει ότι – σύμ-φωνα με τις πληροφορίες του τότε διευθυντή του αρχαιολο-γικού μουσείου Θεσσαλονίκης Φ. Πέτσα– υπήρχαν στομουσείο Θεσσαλονίκης τέσσερις ακέφαλοι κορμοί ιματιοφό-ρων, από τους οποίους ο ένας είχε μέγεθος λίγο μικρότερο τουφυσικού και οι τρεις είχαν φυσικό μέγεθος: Polaschek 1969, 181.

3. Για τον τύπο βλ. E. Pfuhl – η. Möbius, Die ostgriechischenGrabreliefs (Mainz 1977) 61-62. A. Lewerentz, Stehende männ licheGewandstatuen im Hellenismus (Hamburg 1993) 18-19 με σημ.692. D. W. von Moock, Die figürlichen Grabstelen Attikas in derKaiserzeit, BeitrESkAr 19 (Mainz 1998) 58-59. Smith 2006, 152.

325

ΕμμανουΕλα Γουναρη

αγάλματα ιματιοφόρων ανδρών

στο αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης

ο «κανονικός τύπος» στη μακεδονία κατά την αυτοκρατορική περίοδο

της μόρφωσης του ανδρός4. Διαφορές υπάρχουνμεταξύ των ιματιοφόρων του «κανονικού τύπου»στη στήριξη, που γίνεται στο δεξί ή αριστερό σκέ-λος, και στην πτυχολογία του ιματίου, γι’ αυτό καικατατάσσονται από τους μελετητές σε επιμέρουςπαραλλαγές (τύπους)5. οι ιματιοφόροι του αρ-χαιολογικού μουσείου Θεσσαλονίκης εντάσσονταισε περισσότερες από μία παραλλαγές, ενώ ποι-κίλλει και η χρονολόγησή τους από την πρώιμη αυ-τοκρατορική περίοδο έως τον 3ο αι. μ.Χ.

ο αρχαιότερος από τους κορμούς που εξε-τάζουμε (αρ. ευρ. ρ 117) (Εικ. 1) σώζεται απο-σπασματικά από την οσφυϊκή χώρα μέχρι περί-που το ύψος των γονάτων6 και η προέλευσή τουείναι άγνωστη. η μορφή έστεκε στο αριστερό τηςσκέλος και το ιμάτιό της χαρακτηρίζεται από έξερ-γες σχετικά αραιές διαγώνιες πτυχές και στις δύοόψεις, ενώ στο δεξί ισχίο σχηματίζονται τοξοειδείςπτυχές. Χαρακτηριστική είναι, επιπλέον, πάνωστην κοιλιά η οριζόντια συστάδα των πτυχών ηοποία διακόπτει τις διαγώνιες. η πτυχολογία αυτήσε συνδυασμό με τον τρόπο στήριξης του αγάλ-ματος επιτρέπουν την ένταξη της μορφής στον

τύπο της Ερέτριας, ο οποίος πήρε το όνομά τουαπό το άγαλμα του νέου από την Ερέτρια, σήμε-ρα στο Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ.2447. ο κορμός της Θεσσαλονίκης μπορεί να συ-γκριθεί και στιλιστικά με το παραπάνω άγαλμα,το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 1ου αι. π.Χ.,αλλά και με έναν ιματιοφόρο στην Κοπεγχάγη αρ.ευρ. Ι.ν. 2645, του πρώιμου 1ου αι. μ.Χ.8, ο οποί-ος διατηρεί την κεφαλή και προέρχεται, κατά πλη-ροφορίες, από την Επίδαυρο. μπορεί επομένωςνα χρονολογηθεί και αυτός στον ύστερο 1ο αι. π.Χ.ή τον πρώιμο 1ο αι. μ.Χ.9.

Τέσσερις από τους κορμούς έχουν στάσιμο τοαριστερό σκέλος και άνετο το δεξί και το ιμάτιότους σχηματίζει πλαστικά αποδοσμένες πτυχέςπου δημιουργούν ανοιχτά τόξα πάνω στα σκέληκαι όμοιες τοξοειδείς πτυχές που περιβάλλουν τοδεξί ισχίο. ανήκουν επομένως στην πιο συχνή απότις παραλλαγές, τον τύπο της Δήλου, ο οποίος ονο-μάστηκε έτσι από το άγαλμα του Διοσκουρίδη στηΔήλο10. O κορμός με αρ. ευρ. 7339 (Εικ. 2) προ-έρχεται από την περιοχή του Σοχού Θεσσαλονί-κης11. Σώζεται πολύ διαβρωμένος αλλά με τηνπλίνθο του, ενώ δίπλα στο αριστερό του πόδιυπάρχει πεσσόμορφο στήριγμα με το οποίο πι-θανόν υπονοείται κιβωτίδιο για κυλίνδρους. Πα-

4. Σχετικά βλ. Polaschek 1969, 13. Smith 2006, 156-157. Δ. Δα-μάσκος, στο: Στ. Βλίζος (επιμ.), Ελληνική και ρωμαϊκή γλυπτικήαπό τις συλλογές του μουσείου μπενάκη (αθήνα 2004) 268αρ. 76. Για τη σημασία του βιβλίου βλ. επίσης Em. Voutiras,Libelli … Persephonae maxima dona, στο: H. U. Cain – H. Gabel -mann – D. Salzmann (επιμ.), Beiträge zur Ikonographie undHermeneutik. Festschrift für N. Himmelmann, BJb Beih. 47 (Mainz1989) 355-360.

5. H Polaschek 1969, 197-204, διακρίνει πέντε τύπους ιμα-τιοφόρων, οι οποίοι πιστεύει ότι έχουν πρότυπα που χρονο-λογούνται στην αυτοκρατορική περίοδο. αντιθέτως, η Lewerentzό.π. (σημ. 3) 18-57 κατατάσσει όλους τους ιματιοφόρους μεκόλπο σε έναν τύπο (τύπος Ι) μέσα στον οποίο διακρίνει έξιομάδες ανάλογα με τη στάση, την κίνηση και τα σχήματα τωνπτυχώσεων. νεότεροι ερευνητές διακρίνουν περισσότερους τύ-πους, όπως ο Filges 2000, 95-109, ο οποίος ασχολείται μόνομε εκείνους που στηρίζονται στο δεξί σκέλος, ή ο C. H. Hallett,στο: Smith 2006, 152, για τον οποίο κριτήριο για την κατάταξητων μορφών είναι τόσο η στήριξη όσο και η πτυχολογία.

6. Βλ. αναλυτικά: Κατάλογος ΙΙΙ, 36-37 αρ. 365 (Εμμ. Γούναρη).

7. Lewerentz ό.π. (σημ. 3) 242-243 αρ. I, 4 (αρχές 1ου αι. π.Χ.).S. Lehmann, Der bekleidete Gymnasiast. Eine neue Deutung zumJüngling von Eretria, AntK 44, 2001, 18-24.

8. F. Johansen, Catalogue Ny Carlsberg Glyptotek. Roman Por -traits I (Copenhagen 1994) 60 αρ. 18.

9. Βλ. παραπάνω σημ. 6.

10. Lewerentz ό.π. (σημ. 3) 241 αρ. Ι, 1 εικ. 1. Πρβ. C. H. Hallett,στο: Smith 2006, 152 με σημ. 13.

11. Κατάλογος ΙΙΙ, 157 αρ. 489 (Εμμ. Γούναρη).

ΚλαΣΙΚη ΠαραΔοΣη ΚαΙ νΕωΤΕρΙΚα ΣΤοΙΧΕΙα ΣΤην ΠλαΣΤΙΚη ΤηΣ ρωμαϊΚηΣ ΕλλαΔαΣ

326

Εικ. 1. Κορμός ιματιοφόρου αγάλματος. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ. P 117

(Φωτ.: αΓμΕ 902 α. K.-V. von Eickstedt)

ρόλη την κακή του διατήρηση συγκρίνεται στιςαβαθείς αραιές πτυχώσεις με τον κορμό τουμουσείου Θεσσαλονίκης αρ. ευρ. 8169 (Εικ. 6)12

και μπορεί να χρονολογηθεί, όπως και εκείνος,στην πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο. η χρονο-λόγηση αυτή του ιματιοφόρου αρ. ευρ. 7339 δι-καιολογείται εξάλλου και από την εύρεσή του σενεκροταφείο των ύστερων ελληνιστικών και πρώ-ιμων αυτοκρατορικών χρόνων13.

Το δεύτερο από τα αγάλματα της ομάδας αυ-τής (αρ. ευρ. 849) (Εικ. 3) έχει μέγεθος μεγαλύτεροτου φυσικού και προέρχεται από το Σαραπιείο τηςΘεσσαλονίκης14. Το κεφάλι της μορφής, το οποίοσήμερα λείπει, ήταν ένθετο στην υπάρχουσα βά-θυνση, ενώ έχουν σπάσει και τα σκέλη κάτω απότο ένδυμα. Συμπληρωμένο είναι εξάλλου και το

στήριγμα δίπλα στο αριστερό πόδι της μορφής. Στο αριστερό της χέρι η μορφή δεν κρατού-

σε κύλινδρο, ωστόσο το κυλινδρικό στήριγμαπου υπήρχε δίπλα στο αριστερό πόδι θα μπορούσενα νοηθεί και σ’ αυτή την περίπτωση ως κιβωτί-διο για κυλίνδρους. Το άγαλμα αυτό συγκρίνεταιστη στάση και την απόδοση του ενδύματος με τοάγαλμα ενός ιερέα από την Κύζικο, της αδριάνειας

12. Κατάλογος ΙΙΙ, 155-157 αρ. 488 (Εμμ. Γούναρη). Βλ. και εδώπαρακάτω σ. 329.

13. η ρωμιοπούλου ό.π. (σημ. 2) 238 αρ. 4 το χρονολογεί γύρωστο 100 μ.Χ.

14. Κατάλογος ΙΙΙ, 158-159 αρ. 490 (Εμμ. Γούναρη). Για το Σα-ραπιείο της Θεσσαλονίκης βλ. Εμμ. Βουτυράς στον παρόντατόμο με τη σχετική βιβλιογραφία.

Ε. Γουναρη | αΓαλμαΤα ΙμαΤΙοΦορων ανΔρων ΣΤο αρΧαΙολοΓΙΚο μουΣΕΙο ΘΕΣΣαλονΙΚηΣ

327

Εικ. 2. ακέφαλο άγαλμα ιματιοφόρου. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ. 7339




περιόδου15, και με έναν ιματιοφόρο από τα Χα-νιά, που χρονολογείται στα ύστερα χρόνια τουΤραϊανού ή στα πρώιμα χρόνια του αδριανού16.μπορεί επομένως και ο κορμός από τη Θεσσα-λονίκη να χρονολογηθεί στο α΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ.ο τόπος εύρεσης του αγάλματος στο Σαραπιείοδείχνει ότι πιθανότατα αποτελούσε ένα ανάθημα,δεν αποκλείεται ωστόσο να είχε και τιμητικό χα-ρακτήρα.

μεγαλύτερος του φυσικού είναι και ο κορμόςμε αρ. ευρ. 1250 (Εικ. 4), ο οποίος προέρχεται απότην Περαία του νομού Θεσσαλονίκης. Σώζεταιεπίσης χωρίς το κεφάλι και το κάτω τμήμα τωνσκελών και έχει παρόμοια με το προηγούμενοάγαλμα στήριξη17, αλλά η πτυχολογία είναι πιοπλούσια και η φωτοσκίαση που δημιουργείται πιοέντονη. Συγκρίνεται με ένα ακέφαλο άγαλμα

στο Άργος, το οποίο χρονολογείται από την Po -laschek στα χρόνια των αντωνίνων18. μπορείεπο μένως να χρονολογηθεί και αυτό στα χρόνιατων αντωνίνων.

ο τελευταίος από τους ιματιοφόρους του τύ-που της Δήλου (αρ. ευρ. 107) (Εικ. 5) προέρχεταιαπό παράδοση από το Καλαμωτό του νομού Θεσ-σαλονίκης, θέση που έχει ταυτιστεί με τα αρχαίαΚαλίνδοια19. από την ίδια πόλη προέρχονται και δύοακόμη ιματιοφόροι του ίδιου τύπου αλλά μεγέθουςμικρότερου του φυσικού20. Το μέγεθος του αγάλ-ματος, του οποίου λείπουν εκτός από το κεφάλι και

15. J. Inan – E. Rosenbaum, Roman and Early Byzantine Scul -pture in Asia Minor (London 1966) αρ. 111.

16. A. Stavridis, Römische Porträts im Archäologischen Museumvon Chania, Boreas 8, 1985, 110 πίν. 18,1.

17. Κατάλογος ΙΙΙ, 159-160 αρ. 491 (Εμμ. Γούναρη).

18. Polaschek 1969, 66-67. J. Marcadé – E. Raftopoulou, Scul -ptures argiennes 2, BCH 87, 1963, 114-116 εικ. 51-52.

19. αδάμ-Βελένη ό.π. (σημ. 2). Κατάλογος ΙΙΙ, 163-164 αρ. 495(Εμμ. Γούναρη).

20. Tα αγάλματα αυτά παρουσιάστηκαν στην έκθεση για ταΚαλίνδοια στο αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης, αλλάδεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο. Βλ. αδάμ-Βελένη ό.π.(σημ. 2) εικ. στη σ. 74 (όπου φαίνονται σε μία γενική φωτο-γραφία).


328



Εικ. 5. Κορμός ιματιοφόρου αγάλματος. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ. 107


μεγάλα τμήματα των σκελών, είναι μεγαλύτερο τουφυσικού. Το ιμάτιο της μορφής χαρακτηρίζεται απόένα πλήθος γραμμικών πτυχών, ενώ πάνω στουςώμους η πτύχωση είναι πυκνότερη και δημιουρ-γείται φωτοσκίαση, εξαιτίας της χρήσης του τρυ-πανιού21. Τα χαρακτηριστικά αυτά και η σύγκρι-ση με δύο ιματιοφόρους από την Κυρήνη, οι οποί-οι διατηρούν τις κεφαλές τους22 και ανήκουν στηνεποχή των Σεβήρων, αλλά και με δύο ακέφαλουςκορμούς από το ηράκλειο της Κρήτης23, μπορούννα οδηγήσουν σε μία χρονολόγηση και του κορμούτης Θεσσαλονίκης στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ.

ο ιματιοφόρος με αρ. ευρ. 8169 (Εικ. 6) βρέ-θηκε στον ακροπόταμο, στην ανατολική όχθη τουποταμού αξιού24, και αντίθετα από τα προηγού-μενα αγάλματα έχει στάσιμο το δεξί σκέλος. Στοιμάτιό του σχηματίζονται στην πρόσθια όψη με-γάλες διαγώνιες πτυχές, και παρόμοιες αλλάπιο επίπεδες και συνοπτικά αποδοσμένες σχη-ματίζονται και στην πίσω όψη. η επιφάνειά τουείναι πολύ φθαρμένη, μπορεί ωστόσο να συγκρι-θεί με τον ιματιοφόρο από την Επίδαυρο, σήμεραστην Κοπεγχάγη25, χρονολογoύμενο στην πρώι-μη αυτοκρατορική περίοδο, αλλά και με τον αρ.ευρ. ρ 117 (Εικ. 1) και να χρονολογηθεί και αυτόςστην ίδια εποχή.

οι ιματιοφόροι με στάσιμο το δεξί σκέλος εί-ναι λιγότεροι από εκείνους με στάσιμο το αριστε-ρό. ο A. Filges διέκρινε δύο παραλλαγές ή τύπους,με βάση τη διάταξη των πτυχώσεων του ενδύμα-τος26. Στην πρώτη παραλλαγή, την οποία ονόμα-σε «κανονικό τύπο με δεξί στάσιμο σκέλος και το-ξοειδείς πτυχές», το ένδυμα της μορφής χαρα-

21. Βλ. σημ. 19.

22. Ε. Rosenbaum, A Catalogue of Cyrenaican Portrait Sculpture(London 1960) αρ. 83, 84.

23. μ. Lagogianni-Georgakarakos, Die römischen Porträts Kre -tas I. Bezirk Heraklion, CSIR Griechenland VI 1 (Athen 2002) αρ.81-83, πίν. 81, 82.



26. Filges 2000, 95-109.


329



Εικ. 6. Κορμός ιματιοφόρου αγάλματος. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ. 8169


κτηρίζεται από διαγώνιες και τοξοειδείς πτυχές.Στην παραλλαγή αυτή εντάσσονται και οι ιμα-τιοφόροι που η Polaschek είχε κατατάξει στον τύποΚυρήνης και οι οποίοι φέρουν ορισμένα ακόμη κοι-νά χαρακτηριστικά στην πτυχολογία του ιματίουτους27. Στη δεύτερη παραλλαγή, την οποία ονό-μασε «κανονικό τύπο με δεξί στάσιμο σκέλος καικάθετη κεντρική πτυχή», χαρακτηριστική είναι ηκάθετη πτυχή ανάμεσα στα σκέλη της μορφής. οιματιοφόρος 8169 της Θεσσαλονίκης ανήκει στον«κανονικό τύπο με δεξί στάσιμο σκέλος και τοξο-ειδείς πτυχές».

Στον ίδιο τύπο και μάλιστα στην ίδια ομάδαπου ανήκουν και τα αγάλματα της Κυρήνης,εντάσσεται ένα άλλο άγαλμα του μουσείου Θεσ-σαλονίκης, καθώς και τμήμα ενός δεύτερου, απο-σπασματικά σωζόμενου, αγάλματος. Το άγαλμαμε αρ. ευρ. 2503 (Εικ. 7), βρέθηκε στην Περαία τουνομού Πέλλης28. Σώζεται ακέφαλο αλλά με τηνπλίνθο του και τo μέγεθός του είναι φυσικό. Καιαυτή η μορφή τυλίγεται στο ιμάτιό της όπως οιπροηγούμενες και στο κατεστραμμένο σήμερααριστερό της χέρι κρατούσε πιθανόν έναν κύλιν-δρο. Στο άγαλμα αυτό βλέπουμε επιπλέον και τα

χαρακτηριστικά που απαντούν στα αγάλματα τηςΚυρήνης, δηλαδή την κατακόρυφη πτυχή πάνωστην αριστερή κνήμη, τις τοξοειδείς πτυχές στηνεξωτερική πλευρά της κνήμης και τη χρήση τουτρυπανιού στις πτυχές των ώμων και ιδιαίτερακάτω από την αναδίπλωση του ιματίου στηναριστερή πλευρά. η σύγκριση με τους κορμούςαπό την Κυρήνη29, με έναν ακέφαλο κορμό στοηράκλειο της Κρήτης30, αλλά και με τον κορμό τηςΘεσσαλονίκης αρ. ευρ. 107 (Εικ. 5), οδηγεί στηχρονολόγηση και του αγάλματος 2503 στα τέλητου 2ου ή στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ.

από το δεύτερο άγαλμα στο αρχαιολογικόμουσείο Θεσσαλονίκης που ανήκει στην ίδια ομά-δα με τα αγάλματα της Κυρήνης, με αρ. ευρ.263+273 (Εικ. 8), σώζεται μόνο το κάτω τμήματων σκελών από τα γόνατα περίπου31. Δίπλα στοαριστερό πόδι δέσμη κυλίνδρων χρησιμεύει ωςστήριγμα. η προέλευση του γλυπτού, του οποί-ου το μέγεθος είναι μεγαλύτερο του φυσικού, εί-ναι άγνωστη. Παρά την αποσπασματική διατή-ρηση όμως διακρίνονται το δεξί στάσιμο σκέλος,η χαρακτηριστική κατακόρυφη πτυχή πάνωστην αριστερή κνήμη και οι τοξοειδείς πτυχέςστην εξωτερική πλευρά της, χαρακτηριστικάδηλαδή που επιτρέπουν την ένταξη της μορφήςστη συγκεκριμένη παραλλαγή. αντίθετα όμως απόό,τι στο προηγούμενο γλυπτό η χρήση του τρυ-πανιού για την απόδοση του ιματίου είναι πε-ριορισμένη και η διαμόρφωση του ενδύματος πιομαλακή. μπορεί να συγκριθεί με τον ιματιοφόροαπό το Άργος που αναφέραμε παραπάνω, οοποίος χρονολογείται στην αντωνίνεια περίο-δο32, και να χρονολογηθεί και το θραύσμα τηςΘεσσαλονίκης στο β΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ. Πι-θανόν δηλαδή είναι προγενέστερο του αγάλμα-τος 2503 (Εικ. 7).

ο τελευταίος από τους ιματιοφόρους τουμουσείου Θεσσαλονίκης που εξετάζουμε, με αρ.ευρ. 11517 (Εικ. 9)33, προέρχεται από την πόλη τηςΘεσσαλονίκης και περιήλθε στο μουσείο από πα-ράδοση. Σώζεται ακέφαλος ενώ λείπει και το κάτωτμήμα των σκελών του. Δίπλα στα πόδια του

27. Polaschek 1969, 91-93.


29. Rosenbaum ό.π. (σημ. 22) αρ. 83, 84, 119.

30. Lagogianni-Georgakarakos ό.π. (σημ. 23) αρ. 81, πίν. 81.





330

Εικ. 8. Τμήμα ιματιοφόρου αγάλματος. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογικό μουσείο αρ. ευρ.

263+273 (Φωτ.: αΓμΕ 892 α. K.-V. von Eickstedt)

υπάρχει δέσμη κυλίνδρων ως στήριγμα. Και αυ-τός στέκει στο δεξί σκέλος αλλά ανήκει στον «κα-νονικό τύπο με δεξί στάσιμο σκέλος και κάθετη κε-ντρική πτυχή» του Filges34. ο τύπος αυτός ενώ στηΔύση, στα αγάλματα πρώιμων τηβεννοφόρων35,σταματά στα τέλη του 1ου αι. π.Χ., στην ανατο-λή αναβιώνει ενάμιση αιώνα περίπου αργότερα,γεγονός που πρέπει να οφείλεται σε κάποιο πρό-τυπο που θα υπήρχε στην ανατολή36. Στο άγαλ-μα της Θεσσαλονίκης το ένδυμα πέφτει βαρύ καιτο σώμα διαγράφεται ελάχιστα κάτω από αυτό.Χαρακτηριστικές είναι οι πυκνές διαγώνιες πτυ-χές στην κύρια όψη, ενώ στις πλάγιες και την πίσωόψη η απόδοση είναι πιο συνοπτική. Το τρυπάνιέχει χρησιμοποιηθεί για την απόδοση του ιματίουστους ώμους.

Στον τρόπο απόδοσης του ενδύματος με τιςπυκνές διαγώνιες πτυχές ο ιματιοφόρος 11517μπορεί να συγκριθεί με το άγαλμα του Δομε-τείνου από την αφροδισιάδα, το οποίο διατηρείτην κεφαλή του και χρονολογείται στις αρχές του3ου αι. μ.Χ.37, αλλά και με ένα άγαλμα από τηνίδια πόλη, του ύστερου 2ου – αρχών 3ου αι.μ.Χ.38. Συγγενεύει επίσης στιλιστικά με τονκορμό 2503 (Εικ. 7) του μουσείου Θεσσαλονίκηςαλλά και με έναν κορμό στο ηράκλειο39, οι οποί-οι χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή των Σε-βήρων. μπορούμε λοιπόν να χρονολογήσουμε καιαυτόν τον ιματιοφόρο στην πρώιμη εποχή τωνΣεβήρων40.

οι ιματιοφόροι του αρχαιολογικού μουσείουΘεσσαλονίκης που παρουσιάσαμε δεν αποτελούντα μοναδικά παραδείγματα ιματιοφόρων του«κανονικού τύπου» από τον χώρο της μακεδο-νίας, ωστόσο από καμία άλλη πόλη ή περιοχή τηςδεν είναι γνωστός –μέχρι στιγμής – ένας ανά-λογος αριθμός αγαλμάτων στον τύπο αυτό.αντίθετα είναι αρκετές οι παραστάσεις ιματιο-φόρων στον τύπο αυτό σε επιτύμβια ανάγλυφακαι στήλες από την αυτοκρατορική περίοδο,όπως και από την ελληνιστική, ως μεμονωμένεςμορφές αλλά και στο πλαίσιο κάποιας μεγαλύ-τερης παράστασης, χωρίς να φτάνουν ωστόσο τοπλήθος των παραδειγμάτων που έχουμε από άλ-λες περιοχές, όπως από την αττική41 ή τη μικράασία42.

με δεξί στάσιμο σκέλος απεικονίζεται έναςιματιοφόρος σε ανάγλυφο από το δυτικό νεκρο-ταφείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο χρονολογεί-ται πριν την αυτοκρατορική περίοδο, στα μέσα του1ου αι. π.Χ.43. Σε ταφικό μνημείο από τη λητή του

34. Filges 2000, 98 Tabelle 1.

35. από τη Δύση, από το α΄ μισό του 1ου αι. π.Χ., μπορούμενα αναφέρουμε ένα θραύσμα τηβεννοφόρου στη ρώμη: H. R.Goette, Studien zu römischen Togadarstellungen, BeitrESkAr 10(Mainz 1990) 24-26, 108 αρ. α b 12, πίν. 2,3.

36. Filges 2000, 100-101.

37. C. H. Hallett, στο: Smith 2006, 170-176 αρ. 48.

38. J. Lenaghan – R. Smith, στο: Smith 2006, 176-177 αρ. 49.

39. Lagogianni-Georgakarakos ό.π. (σημ. 23) αρ. 81, πίν. 81.


41. Κατά τον von Moock ό.π. (σημ. 3) 58, το 85% περίπου τωνιματιοφόρων στα επιτύμβια ανάγλυφα ανήκει στον «κανονι-κό τύπο».

42. Oι Pfuhl – μöbius ό.π. (σημ. 3) 90-111 περιλαμβάνουν πάνωαπό 100 ανάγλυφα με μεμονωμένους ιματιοφόρους στον«κανονικό τύπο», ενώ πολλοί είναι και οι ιματιοφόροι που ει-κονίζονται μαζί με άλλες μορφές.

43. Κατάλογος Ι, 85-87 αρ. 65 (Εμμ. Βουτυράς).


331


(Φωτ.: αΓμΕ 1029 α. K.V. von Eickstedt)

νομού Θεσσαλονίκης44, της πρώιμης εποχής τουαυγούστου45 εικονίζεται ιματιοφόρος στον «κα-νονικό τύπο» με αριστερό στάσιμο σκέλος, ενώστην περίοδο του Τραϊανού χρονολογείται ένα ανά-γλυφο από το Καλαμωτό Θεσσαλονίκης, τα αρ-χαία Καλίνδοια (αρχαιολογικό μουσείο Θεσσα-λονίκης αρ. ευρ. 6937)46, στο οποίο εικονίζεται ιμα-τιοφόρος στον ίδιο τύπο μαζί με γυναίκα και ιπ-πέα. μία ακόμη στήλη στο αρχαιολογικό μουσείοΘεσσαλονίκης, που προέρχεται πιθανόν από τηνπεριοχή της αρχαίας Σιντικής47 και χρονολογεί-ται στο τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. μ.Χ., εικο-νίζει σε μετωπική στάση γυναίκα και ιματιοφόρομε δεξί στάσιμο σκέλος και ιμάτιο σχετικά κοντόπου αφήνει ακάλυπτες τις κνήμες.

μέσα σε ένα ταφικό μνημείο, στο Στρατόνιτης Χαλκιδικής, βρέθηκαν δύο ακέφαλοι κορμοίτου τύπου της Δήλου, μαζί με ένα γυναικείοάγαλμα στον τύπο της μεγάλης ηρακλειώτισσαςκαι μία ανδρική κεφαλή48. Τα δύο πορτρέταχρονολογήθηκαν από τη λαγογιάννη στα χρόνιατων Φλαβίων49. οι ανδρικοί κορμοί συγκρίνονταιστιλιστικά με τον ιματιοφόρο 849 του μουσείουΘεσσαλονίκης (Εικ. 3), ο οποίος χρονολογείται στοα΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ.50, αλλά και με έναν ιμα-τιοφόρο από τους Φιλίππους της εποχής τουαδριανού (Εικ.10). με βάση λοιπόν τις συγκρίσειςαυτές θα μπορούσαμε να χρονολογήσουμε καιτους κορμούς από το Στρατόνι πιθανόν στις αρ-χές του 2ου αι. μ.Χ.

από την περιοχή της Βέροιας προέρχεται πλή-θος αναγλύφων με ιματιοφόρους στον «κανονικότύπο»51. από αυτά αναφέρουμε ενδεικτικά ορι-σμένα παραδείγματα. Σε ανάγλυφο του 1ου αι.π.Χ. εικονίζεται γυναίκα καθιστή και δύο ιματιο-φόροι από τους οποίους ο ένας στον τύπο της Δή-λου52, ενώ σε ένα δεύτερο του 1ου αι. π.Χ. ή του1ου αι. μ.Χ.53, εικονίζεται ιματιοφόρος στον ίδιοτύπο και δύο γυναίκες όρθιες. Σε ένα παράδειγ-μα του 1ου αι. μ.Χ.54 εικονίζονται δύο γυναίκες καιδύο ιματιοφόροι, από τους οποίους ο ένας έχει στά-σιμο το αριστερό και ο δεύτερος το δεξί σκέλος.Ένα τέταρτο ανάγλυφο, των μέσων του 3ου αι.55,εικονίζει γυναίκα καθισμένη και απέναντί της παι-δί με ιμάτιο στον «κανονικό τύπο» και άνδρα. Σεένα ακόμη ανάγλυφο από την ημαθία, των μέσωντου 3ου αι. μ.Χ.56, εικονίζεται ιματιοφόρος στονίδιο τύπο μαζί με άλλες μορφές.

Πέντε στήλες με ιματιοφόρους βρέθηκανστην Πιερία. Στη μία, η οποία χρονολογείταιστην ύστερη περίοδο των αντωνίνων57, εικονίζε-

ται ο νεκρός στον τύπο της Δήλου και μπροστά τουπαιδί. Στη δεύτερη, που ανήκει στο τελευταίο τέ-ταρτο του 2ου αι. μ.Χ.58, εικονίζεται ιματιοφόροςστον ίδιο τύπο μαζί με παιδί απέναντι σε γυναί-κα καθισμένη. Σε ένα ανάγλυφο στο Δίον59, τουπρώτου μισού του 3ου αι. μ.Χ., εικονίζονται κα-τενώπιον τέσσερις μορφές μεταξύ των οποίων καιιματιοφόρος στον τύπο της Δήλου, ενώ σε άλλοανάγλυφο στο ίδιο μουσείο, από την περίοδο τηςτετραρχίας60, εικονίζεται άνδρας στον ίδιο τύπο

44. Το ανάγλυφο φέρει την υπογραφή του Βεροιαίου γλύπτηΕυάνδρου. Βλ. σχετικά Κατάλογος Ι, 73-76 αρ. 56 (Εμμ. Βου-τυράς). αλλαμανή-Σουρή 2008, 142.

45. αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης αρ. ευρ. 1934Β: Κα-τάλογος Ι, 83-85 αρ. 62-64 (Εμμ. Βουτυράς). Lagonianni-Georga -ka rakos 1998, αρ. 56.

46. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 65.

47. Για το ανάγλυφο αυτό του μουσείου Θεσσαλονίκης αρ.ευρ. 110, η Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 110, αναφέ-ρει ως προέλευση: «Demir Issar Kapatovou». Δεμίρ Iσάρ είναιη τουρκική ονομασία του Σιδηροκάστρου στην επαρχία Σι-ντικής του νομού Σερρών, σύμφωνα με τον J. Lefort, Paysagesde Macédoine. Travaux et mémoires du Centre de Recherche d’Hi stoi re et Civilisation de Byzance. Monographies 3 (Paris 1986)142: «Demir Isar: village, aujourd’ hui Sidèrokastron». Βλ. Δ. Στα-ματελάτος – Φ. Βάμβα-Σταματελάτου, Επίτομο Γεωγραφικόλεξικό της Ελλάδος (αθήνα 2001) 182 λ. Δεμίρ Ισάρ. Πρέπειλοιπόν το ανάγλυφο να προέρχεται από την περιοχή της αρ-χαίας Σιντικής.

48. με βάση τη θέση εύρεσής τους τα δύο ανδρικά αγάλμα-τα πρέπει να ήταν τοποθετημένα εκατέρωθεν του γυναικεί-ου. Βλ. Π. Θέμελης, ανασκαφή εις το Στρατόνι Χαλκιδικής,αΔελτ. 18, 1963, Χρον., 208-209.

49. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 111 (ανδρικό), αρ. 112(γυναικείο).


51. αλλαμανή-Σουρή 2008, 135-146. Κατά τη συγγραφέα ηπλειοψηφία των ιματιοφόρων του εργαστηρίου της Βέροιαςανήκει στον «κανονικό τύπο», όπως σε όλα τα εργαστήρια.

52. Β. αλλαμανή – Κ. Τζαναβάρη, Τα υστεροελληνιστικά ερ-γαστήρια της Βέροιας. Καλλιτεχνικό και κοινωνικό περιβάλ-λον, στο: αρχαία μακεδονία VI. ανακοινώσεις κατά το ΣΤ΄ διε-θνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 15-19 οκτωβρίου 1996 (Θεσ-σαλονίκη 1999) 54-55 εικ. 20.

53. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 20 (1ος αι. π.Χ.). αλ-λαμανή-Σουρή 2008, 302 αρ. 26 (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.).

54. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 21. Το ανάγλυφο αυτόσυγκρίνεται κατά τη λαγογιάννη με το προηγούμενο στη στά-ση των μορφών, στην απόδοσή τους και το στιλ των πτυχώ-σεων των ενδυμάτων. η αλλαμανή-Σουρή 2008, 319-320 αρ.63, το χρονολογεί στον 1ο αι. μ.Χ. με βάση την επιγραφή.

55. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 36. αλλαμανή-Σουρή2008, 355-356 αρ. 147 (β΄ τέταρτο 3ου αι. μ.Χ.).

56. Lagogianni-Georgakarakos 1998, αρ. 38. αλλαμανή-Σουρή2008, 359-360 αρ. 146 (β΄ τέταρτο 3ου αι. μ.Χ.).






332

σε μετωπική στάση μαζί με γυναίκα. Σε ένα τε-λευταίο ανάγλυφο, που χρονολογείται από την επι-γραφή που φέρει το 239 μ.Χ.61, εικονίζονται γυ-ναίκα και δύο ιματιοφόροι στον «κανονικό τύπο»με δεξί στάσιμο σκέλος. μπορούμε μάλιστα ναδιακρίνουμε μία κάθετη πτυχή πάνω στην αρι-στερή κνήμη των δύο ανδρών, όπως δηλαδή στηνπαραλλαγή της Κυρήνης.

από το ηρώο στο Παλατιανό του Κιλκίςπροέρχεται ένα άγαλμα στον τύπο της Δήλου. Τοάγαλμα αυτό σώζει και το κεφάλι του και χρονο-λογείται με βάση το πορτρέτο στα χρόνια τουΤραϊανού62.

Τρία ακόμη αγάλματα προέρχονται από τηνανατολική μακεδονία63. Το ένα, σήμερα στο μου-σείο Φιλίππων αριθ. ευρ. λ 1, βρέθηκε στο forum της

πόλης (Εικ. 10). Το μέγεθός του είναι μεγαλύτερο τουφυσικού και σώζει μάλιστα το κεφάλι, ενώ κατε-στραμμένο είναι το πρόσωπο. Εικονίζεται και αυτόστον τύπο της Δήλου. Δίπλα στο αριστερό πόδι υπάρ-χει η συνηθισμένη δέσμη κυλίνδρων, ενώ το αριστερόχέρι ανασύρει μία συστάδα πτυχώσεων του ιματί-ου. Χαρακτηριστική είναι επίσης η χρήση του τρυ-πανιού στο τμήμα του ιματίου πάνω στους ώμουςκαι στη συστάδα που ανασύρει το αριστερό χέρι. ηPolaschek χρονολογεί το άγαλμα στην ύστερη πε-ρίοδο των αντωνίνων64, αλλά η κόμμωση του άνδρα,λόγω της ομοιότητάς της με κομμώσεις του αδρια-νού και της εποχής του65, μας οδηγεί πιθανότερα σταχρόνια του παραπάνω αυτοκράτορα66.

Τα άλλα δύο αγάλματα βρίσκονται στο αρχαι-ολογικό μουσείο Καβάλας και προέρχονται το ένα(αρ. ευρ. λ 84) από τη Χρυσούπολη Καβάλας και τοδεύτερο (αρ. ευρ. λ 925) από την αμφίπολη. Και ταδύο, που σώζονται ακέφαλα και χωρίς το κάτω τμή-μα των σκελών τους, έχουν μέγεθος μεγαλύτερο τουφυσικού και ανήκουν στον συνήθη τύπο με αριστε-ρό στάσιμο σκέλος και τοξοειδείς πτυχές. με βάσητη σύγκριση του ενδύματος με εκείνο του ιματιο-φόρου των Φιλίππων, αλλά και με τον κορμό 1250του μουσείου Θεσσαλονίκης (Εικ. 4), μπορούν να χρο-νολογηθούν στο α΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ.

από τη δυτική μακεδονία, τέλος, δεν είναιγνωστά μέχρι στιγμής αγάλματα του τύπου, αλ -λά μόνο τρία παραδείγματα επιτυμβίων στηλών.Στη μία, που προέρχεται πιθανόν από τον νομό


62. Φ. Ζαφειροπούλου, Το ηρώο του Κιλκίς, στο: Δ. Παντερ-μαλής – Κ. ρωμιοπούλου – Χ. μαυροπούλου-Τσιούμη (επιμ.),Κέρνος. Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γεώργιο μπα-καλάκη (Θεσσαλονίκη 1972) 43-52. Lagonianni-Georgakarakos1998, αρ. 115.

63. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον προϊστάμενο της ΙΖ΄ Εφο-ρείας Προϊστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων Καβάλας, κ.Ζήση μπόνια, για την άδεια μελέτης των αγαλμάτων και τηνπαραχώρηση των φωτογραφιών των αγαλμάτων που βρί-σκονται στο αρχαιολογικό μουσείο της Καβάλας. Επίσης, ευ-χαριστώ την καθηγήτρια κ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου για την πα-ραχώρηση της φωτογραφίας της Εικ. 10.

64. Polaschek 1969, 79-80.

65. Συγκρίνεται με κεφαλές του αδριανού, όπως αυτή στηρώμη, Palazzo dei Conservatori αρ. ευρ. 817 (τύπος StazioneTermini): Κ. Fittschen – P. Zanker, Katalog der römischenPorträts in den Capi to linischen Museen und den anderenkommunalen Sammlun gen der Stadt Rom I (Mainz 1985) αρ. 46,καθώς επίσης και με άλλα πορτρέτα της αδριάνειας περιόδου:F. Johan sen, Catalogue Ny Carls berg Gly ptotek. Roman PortraitsΙI (Copenhagen 1995) αρ. 56.

66. Το άγαλμα αναφέρεται στο ευρετήριο του αρχαιολογικούμουσείου Καβάλας ως αδριανός.


333

Εικ. 10. Άγαλμα ιματιοφόρου από τους Φιλίππους.Φίλιπποι, αρχαιολογικό μουσείο(Φωτ.: Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου)

Φλώρινας67 και χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ., ει-κονίζονταν τέσσερις μορφές σε μετωπική στάση,από τις οποίες η μία είναι ιματιοφόρος στον «κα-νονικό τύπο» με δεξί στάσιμο σκέλος. Ένας ακό-μη ιματιοφόρος με δεξί στάσιμο σκέλος εικονίζε-ται μεταξύ άλλων μορφών σε στήλη του α΄ τέ-ταρτου του 3ου αι. μ.Χ.68, ενώ σε μία δεύτερη του3ου αι. από τις Πέτρες της Φλώρινας69, εικονίζο-νται τέσσερις μορφές με ιμάτιο στον «κανονικότύπο», όμως η απόδοση είναι συνοπτική και δενδιακρίνεται ποιο σκέλος είναι το στάσιμο.

ο αριθμός των ιματιοφόρων του «κανονικούτύπου» που βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείοτης Θεσσαλονίκης φανερώνει ότι ο τύπος ήταν δια-δεδομένος στην πόλη και τη γύρω περιοχή καιμπορεί να συγκριθεί με τον αριθμό των αγαλμά-των που έχουν βρεθεί σε άλλες περιοχές της ανα-τολικής μεσογείου, όπως στην αφροδισιάδα70, τηναθήνα71 και την Κυρήνη72. από την υπόλοιπη μα-κεδονία είναι γνωστά, μέχρι στιγμής, λίγα σχετι-κά αγάλματα, ενώ περισσότερες είναι οι απεικο-νίσεις στα επιτύμβια ανάγλυφα. Στα ανάγλυφααπαντά κυρίως κατά τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ. χωρίςνα λείπουν τα παραδείγματα του 1ου αι. π.Χ.73

και του 1ου αι. μ.Χ.74, κυρίως στη Βέροια75. Στηνεποχή της τετραρχίας, εξάλλου, χρονολογείται έναανάγλυφο από την Πιερία76.

Τόσο στα ολόγλυφα έργα όσο και στα ανά-γλυφα κυριαρχεί ο τύπος με αριστερό στάσιμο σκέ-λος και τοξοειδείς πτυχές, δηλαδή ο τύπος της Δή-λου. Ιματιοφόροι με στάσιμο το δεξί σκέλος, εκτόςαπό τα αγάλματα στο μουσείο Θεσσαλονίκης,απαντούν σε ανάγλυφα κυρίως του 2ου και 3ου αι.μ.Χ.77, όμως ο τύπος υπάρχει και στον 1ο αι. π.Χ.,στο ανάγλυφο από τη δυτική νεκρόπολη της Θεσ-σαλονίκης78. από τα αγάλματα με δεξί στάσιμο σκέ-λος του μουσείου Θεσσαλονίκης το ένα ανήκει στοντύπο «με κάθετη κεντρική πτυχή» και χρονολογεί-ται στον 3ο αι. μ.Χ. και τα άλλα τρία ανήκουν στοντύπο «με τοξοειδείς πτυχές». από αυτά το ένα χρο-νολογείται στην πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο. Ταάλλα δύο ανήκουν στην παραλλαγή στην οποία ανή-κουν και τα αγάλματα της Κυρήνης και χρονολο-γούνται το ένα στον 3ο αι. μ.Χ. και το δεύτερο κατάπάσα πιθανότητα στον 2ο αι. μ.Χ.

Όπως παρατήρησε ο Filges, ο τύπος με «δεξίστάσιμο σκέλος και τοξοειδείς πτυχές» στον οποίοανήκουν και τα αγάλματα του τύπου Κυρήνης τηςPolaschek, απαντά από την ελληνιστική εποχή σεεπιτύμβια ανάγλυφα στη Δήλο, την αττική και τημικρά ασία και το πρότυπό του δημιουργήθηκεπιθανόν στη Δήλο το αργότερο τον 2ο αι. π.Χ.79.

Στη μακεδονία, όπως γίνεται φανερό από τα επι-τύμβια ανάγλυφα, ο τύπος απαντά τουλάχιστοναπό τον 1ο αι. π.Χ. αν η χρονολόγηση και του θραύ-σματος 263+273 (Εικ. 8) της παραλλαγής της Κυ-ρήνης από τη Θεσσαλονίκη στον 2ο αι. μ.Χ. είναισωστή, τότε αυτό είναι προγενέστερο των γνωστώνπαραδειγμάτων από την Κυρήνη80. η αποσπα-σματική όμως διατήρησή του και η απουσία μέχριστιγμής κάποιου γνωστού αγάλματος χρονολο-γούμενου με ακρίβεια στον 2ο αι. μ.Χ. δεν επι-τρέπουν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμά-των. οι νεότερες έρευνες θα δείξουν αν ο τύπος τουιματιοφόρου με στάσιμο το δεξί σκέλος και τη χα-ρακτηριστική πτυχολογία που απαντά στα αγάλ-ματα της Κυρήνης είναι βορειοαφρικανικό δημι-ούργημα ή θα πρέπει το πρότυπό του να αναζη-τηθεί στον ελλαδικό χώρο.

Δρ. Εμμανουέλα ΓούναρηΚέντρο Βυζαντινών ΕρευνώνΑριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης[email protected]




70. Δώδεκα συνολικά αγάλματα και θραύσματα δημοσιεύο-νται στον Smith 2006, αρ. 43, 48, 49, 53, 54, 56, 57, 58, 61, 62,68 (θραύσμα), 70 (θραύσμα).

71. Δεκατρία συνολικά αγάλματα και αγαλμάτια συγκε-ντρώνονται από την Polaschek 1969, 147-150.

72. Δεκατρία αγάλματα από την Κυρήνη υπάρχουν στον κα-τάλογο της Polaschek 1969, 169-171. η Rosenbaum περιλαμ-βάνει τρία αγάλματα με κεφαλές και δεκατέσσερις ακέφαλουςκορμούς στον κύριο τύπο: Rosenbaum ό.π. (σημ. 22) αρ. 83, 84,95, 114-127.

73. η αλλαμανή-Σουρή 2008, 137 σημ. 639, αναφέρει τρία πα-ραδείγματα του 1ου αι. π.Χ. και άλλα τρία στην «παραλλα-γή της λητής».

74. από την αλλαμανή-Σουρή 2008, 137 με σημ. 640, αναφέ-ρονται δέκα παραδείγματα του 1ου αι. μ.Χ.

75. Εκτός από τη Βέροια, από τον 1ο αι. π.Χ. υπάρχει ένα ανά-γλυφο από τη Θεσσαλονίκη και από τον 1ο αι. μ.Χ. ένα από τοΚαλαμωτό, βλ. παραπάνω σημ. 43 και σημ. 46 αντίστοιχα.


77. Κατά την αλλαμανή-Σουρή 2008, 138 σημ. 652, σε όλα ταπρώιμα ανάγλυφα από τη Βέροια η μορφή στηρίζεται στο αρι-στερό σκέλος, ενώ το αντίθετο μοτίβο στήριξης υπάρχειστον 2ο και 3ο αι. μ.Χ., κυρίως όταν απεικονίζονται περισσό-τερες από μία μορφές.

78. Βλ. παραπάνω σημ. 43. Σύμφωνα με τους Pfuhl – Möbiusό.π. (σημ. 3) 90, τα παραδείγματα με δεξί στάσιμο σκέλοςπροηγούνται στον χώρο της μικράς ασίας και των νησιών απόεκείνα με στάσιμο το αριστερό σκέλος.

79. Filges 2000, 106.

80. οι ιματιοφόροι του τύπου Κυρήνης από τη βόρειο αφρι-κή ανήκουν στον 3ο αι. μ.Χ., Rosenbaum ό.π. (σημ. 22) αρ. 83,84, 95.


334


335

αΓμΕ: Φωτογραφικό αρχείο γλυπτών στο μουσείο Εκμαγείων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.αλλαμανή-Σουρή 2008: Β. αλλαμανή-Σουρή, Επιτύμβιες στήλες και ανάγλυφα από τη Βέροια και την

περιοχή της (αδημ διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 2008).Filges 2000: A. Filges, Himationträger, Palliaten und Togaten. Der männliche Mantel-Normaltypus und ihre

regionalen Varianten in Rundplastik und Relief, στο: Τ. μattern – D. Korol (επιμ.), Munus. Festschriftfür Hans Wiegartz (Münster 2000) 95-109.

Κατάλογος Ι: Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος γλυπτών του αρ-χαιολογικού μουσείου Θεσσαλονίκης Ι (Θεσσαλονίκη 1997).

Κατάλογος ΙΙ: Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς (επιμ.), Κατάλογος γλυπτών τουαρχαιολογικού μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙ (Θεσσαλονίκη 2003).

Κατάλογος ΙΙΙ: Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς (επιμ.), Κατάλογος γλυπτώντου αρχαιολογικού μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙΙ (Θεσσαλονίκη 2010).

Lagonianni-Georgakarakos 1998: M. Lagonianni-Georgakarakos, Die Grabdenkmäler mit Porträts ausMakedonien, CSIR Griechenland III 1 (Athen 1998).

Polaschek 1969: K. Polaschek, Untersuchungen zu griechischen Mantelstatuen. Der Himationtypus mitArmschlinge (Berlin 1969).

Smith 2006: R. R. R. Smith – S. Dillon – C. H. Hallett – J. Lenaghan – J. Van Voorhis, Roman Portrait Statuaryfrom Aphrodisias, Aphrodisias 2 (Mainz 2006).

Συντομογραφίες

Date post:	14-May-2023
Category:	Documents
Upload:	auth
View:	0 times
Download:	0 times

Αγάλματα ιματιοφόρων ανδρών στο Αρχαιολογικό Μουσείο...

Documents