„Kriminalistički i krivično procesni aspekti dokaza i dokazivanja“

Volumen 6, Broj 1, Oktobar 2013, str. 118-129

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU DOKAZIVANJA KRIVIČNOG DJELA

Mr Aleksandar R. IVANOVIĆ

Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru E-mail: aleksandarivanovic84@yahoo.com

Branko MUNIŽABA Advokatska kancelarija BRANKO MUNIŽABA

E-mail: brankodm@yahoo.com

Apstrakt: Autori u radu najprije definišu pojam kriminalističkih (forenzičkih) procedura, a zatim ukazuju na potrebu da svi učesnici u krivičnom postupku budu upoznati sa pravilima istih. Posebnu pažnju autori posvećuju nepostojanju zakonske regulative kojom se uređuje sprovođenje kriminalističkih (forenzičkih) procedura. U zaključnom dijelu rada, a u cilju efikasnijeg postupka dokazivanja krivičnog djela, autori ukazuju na potrebu preciznog i sveobuhvatnog regulisanja zakonom kriminalističkih (forenzičkih) procedura koje bi bile prihvaćene, poznate i obavezujuće za sve učesnike u krivičnom postupku.

Ključne riječi: kriminalističke procedure, forenzičke procedure, dokazi, dokazivanje, standardizacija.

UVOD

Naučno-tehnološki napredak čovječanstva, omogućio je razvoj savremenih kriminalističkih (forenzičkih) metoda koje treba da doprinesu poboljšanju efikanosti rada organa krivičnog pravosuđa i policije na polju otkrivanja učinilaca, prikupljanja relevantnih materijalnih dokaza, njihovog privođenja pravdi, odnosno procesuiranja, dokazivanja i izricanja adekvatne presude. Uprkos pojavi savremenih kriminalističko-tehničkih metoda i sredstava, poput optičkog (tehničkog) registrovanja činjenica putem fotografije i video filma, nevidljivih zrakova (UV, IC i X zraci), DNK analize, 3D tehnologije, automatskih sistema za obradu crteža papilarnih linija i fotografija lica, elektronskih mikroskopa itd., u radu našeg krivičnog pravosuđa nije primjetan neki značajni napredak po pitanju povećanja efikasnosti na polju dokazivanja krivice učinilaca krivičnog djela na osnovu materijalnih dokaza. Naprotiv, danas se i pored primjene najsavremenijh naučno-tehnoloških dostignuća u postupku pronalaženja i obezbjeđivanja materijalnih dokaza, veoma često dešava da brojne optužnice budu odbačene, odnosno postupci obustavljeni, a lica koja se terete za učinjeno krivično djelo oslobođena optužbi usljed nedostatka čvrstih materijalnih dokaza koji govore u prilog njihovoj krivici. Naime, ogroman je broj primjera u našoj sudskoj praksi iz oblasti krivičnog prava u kojima nije došlo do pokretanja postupka, odnosno u kojima su pokrenuti postupci obustavljeni zbog toga što usljed nečije nemarnosti, odnosno neažurnosti u sprovođenju istražnih (dokaznih) radnji nisu pronađeni adekvatni materijalni dokazi, ili su prilikom manipulisanja sa pronađenim

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

119

(otkrivenim) dokazima napravljeni ozbiljni propusti u smislu poštovanja pravila kriminalističkih (forezničkih) procedura što je za posljedicu imalo neobezbjeđivanje (nepostojanje) validnih dokaza, odnosno neopstanak (utvrđenih) dokaza u glavnoj fazi krivičnog postupka. Ovakvo stanje po pitanju dokazivanja krivičnog djela, nameće potrebu za podizanjem nivoa ozbiljnosti u radu sa dokazima, u cilju osiguranja efikasnosti na polju pronalaženja, fiksiranja, odnosno obezbjeđivanja dokaza i njihovog korišćenja u krivičnom postupku. Ovo se, prema našem mišljenju, može ostvariti jedino ozbiljnom reformom dokaznog prava u smislu zakonskog normiranja načina sprovođenja kriminalističkih (forenzičkih) procedura.

Shodno tome, u narednom dijelu rada ćemo pokušati da kroz analiziranje značaja poznavanja i poštovanja pravila kriminalističkih (forenzičkih) procedura u obezbjeđenju, prije svega materijalnih dokaza, razmatranje odnosa između kriminalističkih (forenzičkih) i krivičnog postupka u domenu pronalaženja, obezbjeđivanja i korišćenja materijalnih dokaza, kao i sagledavanje aktuelnog stanja po pitanju postojanja pravne regulative kojom se uređuje sprovođenje kriminalističkih (forenzičkih) procedura u Republici Srbiji, ukažemo na važnost standardizacije i zakonskog normiranja načina sprovođenja (kriminalističkih) forenzičkih procedura u postupku dokazivanja krivičnog djela.

Da bi smo razumjeli važnost poštovanja pravila kriminalističkih procedura u postupku dokazivanja krivičnog djela, odnosno prirodu odnosa između kriminalističkih (forenzičkih) procedura i krivičnog postupka, najprije je neophodno ukazati šta se smatra pod pojmom kriminalistička, odnosno forenzička procedura.

1. POJAM KARAKTERISTIKE KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA

Pod kriminalističkom procedurom se podrazumijeva kriminalističko istraži-vanje činjeničnih okolnosti koje direktno ili indirektno ukazuju na postojanje kri-vičnog djela i/ili učinioca (Modly, Petrović, Korajlić, 2004:135).

Kriminalističko istraživanje se bavi krivičnim djelom kao stvarnom pojavom, tj. spoljašnjim i unutrašnjim stvarnim promjenama koje je krivično djelo izazvalo i koje se mogu spoznati (Pavišić, Modly, Veić, 2006:33). U cilju otkrivanja krivičnih djela i njihovih učinilaca i radi obezbjeđenja materijalnih i ličnih dokaza, subjekti suprotstavljanja kriminalitetu primjenjuju čitav sistem opštih kriminalističkih i istražnih radnji i mjera. Kriminalističko istraživanje obuhvata postupno i siste-matsko preduzimanje različitih opštih kriminalističkih i istražnih radnji i mjera sa ciljem otkrivanja i dokazivaja krivičnih djela i pronalaženja njihovih učinilaca. Dakle, kriminalističko istraživanje predstavlja jednu cjelinu, odnosno tipiziranu proceduru sa djelimično utvrđenim redoslijedom radnji i mjera kojom se vrši istraživanje različitih krivičnih djela. Naime, redoslijed i postupak primjene opštih kriminalističkih radnji i mjera u procesu otkrivanja i dokazivanja krivičnih djela i pronalaženja njihovih učinilaca određen je i uslovljen okolnostima kriminalnog događaja, pravilima kriminalističke taktike i tehnike i odredbama aktuelnog krivi-

A. R. IVANOVIĆ & B. MUNIŽABA

120

čnog zakonodavstva. Radi se dakle o sistemu istraživanja krivičnih djela koji obu-hvata primjenu opštih kriminalističko taktičkih i dokaznih radnji i mjera. Opšte okvire za sprovođenje kriminalističke procedure predstavlja materijalno krivično pravo, dok je njeno neposredno sprovođenje određeno odredbama ZKP-a i pravi-lima kriminalistike (forenzike).

Naime, krivičnim pravom kao sistemom zakonskih pravnih propisa određuju se krivična djela i propisuju krivične sankcije za učinioce tih djela, a u cilju zaštite osnovnih društvenih vrijednosti gdje prvenstveno spadaju čovjek i njegova prava i slobode, ali i druge osnovne društvene vrijednosti kao što su: zdravlje ljudi, život-na sredina, nezavisnost i bezbjednost zemlje i ustavom utvrđeni poredak, imovina, privreda, itd. (Jović, 2011:15). Zaštitna funkcija krivičnog prava koje propisuje krivična djela, krivične sankcije i uslove za njihovu primjenu, može se ostvariti samo putem dejstva organa krivičnog pravosuđa u postupku koji je utvrđen odre-dbama krivično procesnog prava. Na taj način krivično procesno pravo se pojav-ljuje kao sredstvo za realizaciju krivičnog prava. Dakle, krivično materijalno pravo određuje predmet i okvir kriminalističke procedure, dok krivično procesno pravo određuje uslove i načine prikupljanja podataka u vezi sa kriminalnim događajem, čime okvirno uređuje i oblik kriminalističke procedure. Kriminalistika pak sa svo-jim pravilima i metodama određuje, odnosno konkretizuje postupanje krivičnop-rocesnih subjekata u prikupljanju podataka u vezi kriminalnog događaja, čime daje sadržinu, odnosno realnost kriminalističkoj proceduri.

Dakle, uspješno sprovođenje kriminalističke procedure zahtijeva prije svega, poznavanje inkriminacija u važećem krivičnom zakoniku, zatim odredaba važećeg krivično procesnog zakonodavstva, poznavanje mehanizama nastanka veza izme-đu uzroka i posljedice kod određenih krivičnih djela, kao i poznavanje metoda kriminalističke taktike i tehnike i forenzike u najširem smislu, što ukazuje na to da uspješno vođenje i okončanje kriminalističke procedure iziskuje visok nivo teorij-skog i praktičnog znanja (Krivokapić, 2008:40).

Kriminalistička procedura predstavlja jedan vid mikroanalize, odnosno rekonstrukcije kriminalnog događaja koji se odigrao u prošlosti. Naime, kriminali-stičkom procedurom se neposredno rekonstruiše stvarna, objektivna i subjektiv-na struktura krivičnog djela. Što kriminalističku proceduru, odnosno kriminalisti-čko istraživanje kriminala čini drugačijim od istraživanja kriminala u okviru dru-gih krivičnih disciplina, koje se takođe bave krivičnim djelom ali sa nešto drugači-jeg aspekta (Ivanović, Ivanović, 2013:24).

Predmet kriminalističke procedure je sistematsko traženje odgovora na devet temljenih, odnosno zlatnih pitanja kriminalistike, pri čemu će se redoslijed i prioritet pitanja na koja treba odgovoriti stalno mijenjati u zavisnosti od okolnosti slučaja. Do odgovora na devet zlatnih pitanja kriminalistike dolazi se prikuplja-njem tri osnovne grupe podataka: 1) o djelu: a) radnja (sredstvo, način, modalite-ti); b) uzročna veza; c) posljedica; d) protivpravnost. 2) o učiniocu: a) ko je izvrši-lac (odnosno ko su saizvršioci, ako ih je bilo više); b) ko su saučesnici (podstrekači i pomagači, ako ih je bilo u konkretnom slučaju); c) udio svakog od učinilaca u izvršenju krivičnog djela; d) oblik i stepen krivice svakog od učinilaca; e) okolnosti

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

121

koje su bitne za primjenu krivičnih sankcija. 3) drugi podaci važni za sprovođenje krivičnog postupka: a) podaci koji su bitni za primjenu propisa krivičnog (materi-jalnog) prava; b) podaci koji su bitni za primjenu propisa krivično procesnog pra-va.

Što se tiče vrsta kriminalističkih procedura, one se mogu podijeliti prema nekoliko kriterijuma. Najprije, kriminalističke procedure se prema obimu mogu podijeliti na opšte i posebne. Opšte kriminalističke procedure se odnose na sveukupnost kriminalističkih metoda i sredstava koje se primjenjuju u postupku utvrđivanja činjeničnih okolnosti u vezi sa određenim krivičnim djelom i/ili njegovim učiniocem. Posebne kriminalističke procedure se odnose na strukturu postupka kriminalističkog istraživanja prilikom preduzimanja određene kriminalističko-taktičke i istražne mjere i radnje (kriminalistička procedura uviđaja, kriminalistička procedura rekonstrukcije, kriminalistička procedura preteresanja i sl.). Takođe, kriminalističke procedure se mogu podijeliti prema grupama, odnosno kategorijama krivičnih djela u vezi sa kojima se sprovode. Tako se može govoriti o podjeli kriminalističkih procedura na kriminalističke procedure imovinskih delikata, kriminalističke procedure krvnih i seksualnih delikata itd., a u okviru ovih grupa one se dalje mogu podijeliti na kriminalističke procedure krivičnog djela krađe, kriminalističke procedure krivičnog djela razbojništva, odnosno kriminalističke procedure krivičnog djela ubistva, kriminalističke procedure krivičnog djela silovanja i sl.

Treba istaći da se opšta kriminalistička procedura kao metodološki usklađen sistem radnji i mjera, sastoji od dva podsistema: heurističkog i silogističkog. Prvi podsistem se odnosi na kriminalističko istraživanje u pretkrivičnom postupku, i nije dovoljno regulisan procesnom formom dok se drugi podsistem odnosi na kriminalističko istraživanje u okviru krivičnog postupka i on je ograničen procesnim pravilima.

U prvom (heurističkom) podsistemu opšte kriminalističke procedure prikup-ljanje je usmjereno ka otkrivanju krivičnog djela i njegovog učinioca, dok je u dru-gom (silogističkom) podsistemu kriminalističke procedure istraživanje usmjereno ka dokazivanju krivičnog djela, odnosno ka dokazivanju krivice učinioca i uopšte rasvjetljavanja i rješavanja krivične stvari.1

Dakle, opšta kriminalistička procedura, kao sistem kriminalističkog istraži-vanja krivičnog djela, odnosno činjeničnih okolnosti koje direktno ili indirektno ukazuju na postojanje krivičnog djela i/ili učinioca se realizuje kroz dvije faze. Fazu istraživanja u pretkrivičnom postupku i na fazu kriminalističkog istraživanja u krivičnom postupku. Kada su u pitanju posebne kriminalističke procedure, odnosno kriminalističke procedure pojedinih istražnih radnji (uviđaj, rekonstruk-

–––––––––– 1 Rasvjetljenje i rješenje krivične stvari, sadržinski posmatrano, predstavja činjenično i pravno

oformljenje te stvari, koje se ostvaruje djelatnošću krivičnoprocesnih subjekata u krivičnom postupku. Konkretnije, rasvjetljenje i rješenje krivične stvari znači utvrđivanje da li jedno djelo predstavlja krivično djelo, ko je učinilac toga djela i da li se prema tom učiniocu može izreći krivična sankcija. Č. Stevanović, M. Nicević, Krivično procesno pravo, FUN, Novi Pazar, 2008, str. 217.

A. R. IVANOVIĆ & B. MUNIŽABA

122

cija, pretres, i sl.) i one se sastoje od dva međusobno povezana segmenta. Formal-nog (zakonskog), koji se ogleda u primjeni pravila ZKP-a kojima se određuje pro-cesna forma ovih radnji, i neformalnog (naučno-istraživačkog), koji se ogleda u primjeni pravila kriminalističkih (forenzičkih) nauka u sprovođenju dokazne rad-nje.

Što se tiče pojma forenzičkih procedura, u njegovom definisanju mora se poći od samog pojma forenzičkih nauka. Danas se pod pojmom forenzičke nauke pod-razumijeva skup naučnih (forenzičkih) principa i tehničkih metoda koje se prim-jenjuju kod istraživanja krivičnih djela radi dokazivanja postojanja krivičnog djela i pomoći prvenstveno pravosuđu, da identifikuje učinioca krivičnog djela. Foren-zika podrazumijeva primjenu naučnih metoda kod otkrivanja i tumačenja (vješta-čenja) materijalnih tragova, pa se i stručnjaci koji obavljaju ove poslove nazivaju forenzičari. Forenzičke nauke su organizovani sastav pojmova, informacija i saz-nanja. Krug interesa forenzičkih nauka je mnogo širok, što zahtijeva sveobuhvat-nost, potpunost i interdisciplinarnost u radu forenzičara (Ivanović, Ivanović, 2009:236).

Forenzičke nauke obuhvataju: kriminalistiku (sa pretežnim sadržajima kri-minalističke tehnike); forenzičku medicinu (koja sadržajno obuhvata cjelokupno područje sudske medicine i psihijatrije); kriminalističko istraživanje lica mjesta, koje se funkcionalno sjedinjuje sa forenzičkim naukama. Tu podrazumijevamo ulogu istražitelja-forenzičara na licu mjesta, postupanje sa tragovima i predmeti-ma vezanim za lice mjesta i slično. Na osnovu navedenog možemo zaključiti da forenzičke procedure predstavljaju podsistem, odnosno segment kriminalističkih procedura, te da ih možemo definisati kao objektivno i sistematsko naučno prona-laženje, obezbjeđivanje i istraživanje tragova i predmeta krivičnog djela, u cilju utvrđivanja materijalne istine, identifikovanje lica, životinja, biljaka, predmeta, supstanci ili pojava, odnosno u cilju utvrđivanja postojanja određenih procesa ili promjena koje su se dogodile u datom slučaju, njihovu strukturu i pojavne oblike.

2. VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I KRIVIČNO-PROCESNOG PRAVA U POSTUPKU DOKAZIVANJA

Krivični postupak po svojoj namjeni je istraživački postupak sui gerneris. On je koncipiran tako, da je stremi validnom utvrđivanju činjenica pomoću dokaza i izvođenju zaključaka na osnovu njih. Veza između kriminalističkih (forenzičkih) procedura i krivičnog procesnog prava sastoji se u tome što kriminalistika pri izradi naučnih metoda kriminalističkog istraživanja zločina polazi od osnovnih teoretskih postavki nauke krivičnog procesnog prava. Upravo te naučne metode, primjenjuju se u krivičnom postupku sa ciljem da se organima krivičnog pravosuđa omogući puno ostvarenje ciljeva krivičnog postupka. Dakle, kao što je to navedeno na početku ovog rada, krivično-procesno pravo propisuje pravne okvire i formu krivičnog postupka i dokaznih radnji, dok kriminalistička nauka određuje sadržinu tih radnji u vidu krimnalističkih (forenzičkih) procedura. Ovdje treba napomenuti da je relativno dugo vladalo mišljenje da je kriminalistička nauka pomoćna nauka, prije svega nauci krivično procesnog prava, te da su

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

123

shodno tome, kriminalističke (forenzičke) procedure podređene procesnim procedurama. Ovakvo mišljenje je pogrešno iz razloga što je kriminalistička (forenzička) procedura zavisna od procesnih procedura, isto onoliko koliko su procesne procedure, zavisne od kriminalističkih (forenzičkih) procedura. Ovo zbog toga što se i jedne i druge procedure bave istim pitanjem (problemom), na istom nivou, ali sa različitog aspekta. Procesne procedure sa formalnog, a kriminalističke (forenzičke) sa sadržinskog (naučnog) aspekta. Jedne bez drugih su nezamislive, te samo zajedno sa svojim individualnim specifičnostima čine funkcionalnu i neodvojivu cjelinu u radu sa dokazima. Dakle, priroda veze između krivično-procesnih i kriminalističkih procedura je horiznontalna iz razloga što na podjednakoj ravni uređuju dokazni postupak, odnosno izvršenje dokazne radnje. Postavlja se pitanje kakve posljedice ima ovakava povezanost između krivično-procesnih i kriminalističkih procedura na dokaznu praksu krivičnog pravosuđa u Republici Srbiji. Da bi smo došli do odgovora na ovo pitanje, neophodno je najprije da ukažemo kakvo je stanje po pitanju uređivanja procesne forme pojednih dokaznih (istražnih) radnji u ZKP-u. Naime, analizom ZKP-a možemo uvidjeti da su forme pojedinih istražnih radnji samo načelno uređene odredbama ZKP-a, u smislu, ko ih vrši, kada ih vrši, kako se dokumentuju rezultati tih radnji i sl. U ZKP-u su samo izuzetno normirane neophodne spoznajne metode kod pojedinih istražnih radnji. Procesne norme propisuju procesnu proceduru (formu), a izuzetno i stvarne sadržaje te procedure. Kao razlog za to u krivičnoprocesnoj nauci uglavnom se ističe kao objašnjenje to da naučno-tehnološka dostignuća koja se koriste u sklopu spoznajog procesa (kriminalističke procedure) vrlo dinamična kategorija, pa je nemoguće to područje pravno normirati. Naime, kaže se da su pravne norme po svojoj prirodi statičke i da bi mogle da se jave kao prepreka prodoru nauke i tehnike u krivični postupak, te da shodno tome saznajno-metodološki sadržaj procesnim normama daju pravila kriminalističke nauke s njenim podsistemima: kriminalističkom taktikom, tehnikom i metodikama,kao i stroga pravila forenzike.

U krivično-procesnoj teoriji stoji da je praktično (sadržinsko) preduzimanje ovih radnji regulisano pravilima kriminalistike. Međutim, ovakvo stanovište nije potvrđeno odredbama ZKP-a, što znači da je veza između procesnih i kriminalističkih (forenzičkih) procedura, sa stanovišta ZKP-a prećutna, a ne izričita, tj. znači da se primjena kriminalističkih pravila u sprovođenju dokaznih radnji podrazumijeva. Izuzetak jedino predstavljaju pojedine odredbe ZKP-a kojima je izričito naglašena direktna primjena kriminalističke struke (kriminalističkih procedura) u postupku dokazivanja. Tako je npr., u članu 260. ZKP-a propisano da ako je istražnom sudiji potrebna pomoć organa unutrašnjih poslova (kriminalističko-tehnička i dr.) ili drugih državnih organa u vezi sa sprovođenjem istrage, oni su dužni da mu na njegov zahtjev tu pomoć pruže. Na zahtjev istražnog sudije, preduzeće ili drugo pravno lice je dužno da pruži pomoć za preduzimanje istražne radnje koja ne trpi odlaganje. Zatim u članu 112. ZKP-a, propisano je da organ koji obavlja uviđaj ili rekonstrukciju može zatražiti pomoć stručnog lica kriminalističko-tehničke, saobraćajne ili druge struke, koje će, po

A. R. IVANOVIĆ & B. MUNIŽABA

124

potrebi, preduzeti i pronalaženje, obezbjeđivanje ili opisivanje tragova, izvršiti potrebna mjerenja i snimanja, sačiniti skice ili prikupiti druge podatke. Takođe u članu 125. Stav 1 ZKP-a propisano je da kada se vještači van stručne ustanove, leš će pregledati i obducirati jedan, a prema potrebi dva ili više ljekara, koji, po pravilu, treba da budu sudsko-medicinske struke. Istražni sudija rukovodi tim vještačenjem i u zapisnik unosi nalaz i mišljenje vještaka. Na kraju u članu 251. stav 8 propisano je da radi razjašnjenja pojedinih tehničkih ili drugih stručnih pitanja koja se postavljaju u vezi s pribavljenim dokazima ili prilikom saslušanja okrivljenog ili preduzimanja drugih istražnih radnji, istražni sudija može zatražiti od lica odgovarajuće struke da mu o tim pitanjima da potrebna objašnjenja. Ako su prilikom davanja objašnjenja stranke prisutne, one mogu tražiti da to lice pruži bliža objašnjenja. U slučaju potrebe, istražni sudija može tražiti objašnjenja i od odgovarajuće stručne ustanove. Dakle, osim navedenih odredaba ZKP niti jednom drugom normom ne ukazuje na vezu procesnih procedura u postupku dokazivanja sa kriminalističkim (forenzičkim) procedurama, već se ona, kao što je to naprijed istaknuto, podrazumijeva da se u realizovanju zakonom propisane forme istražnih radnji primjenjuju kriminalistička pravila, odnosno kriminalističke (forenzičke) procedure.

Ako se podrazumijeva da se zakonska forma istražnih radnji realizuje uz pomoć metoda, odnosno pravila kriminalističke (forenzičke) nauke, sljedeće pitanje koje se nameće jeste, ko određuje ta pravila i gdje se ona nalaze. Kriminalistička (forenzička) pravila, odnosno kriminalističke (forenzičke) procedure definiše prije svega kriminalistička nauka, dok su ta pravila sadržana u kriminalističkim udžbenicima, monografijama, praktikumima, naučnim i stručnim radovima, jednom riječju u stručnoj kriminalističkoj (forenzičkoj) literaturi. Uzevši u obzir da su navedeni sadržaji namijenjeni prije svega edukaciji, te da nisu pravno normirana, to samim tim znači da nisu pravno obavezujuća za subjekte koji ih primjenjuju. Ovo za posljedicu ima improvizaciju i veliku šarenolikost u pitanju primjene tih pravila u praksi. Iz tog razloga i imamo situacije da se prilikom vršenja određenih dokaznih radnji, pojedina pravila kriminalističkih (forenzičkih) procedura ne poštuju (kao što je npr. da se fotografišu tragovi i predmeti na licu mjesta, da se onemogući kretanje osumnjičenih osoba po licu mjesta, da se pomjeraju tragovi i predmeti krivičnog djela prije nego što se oni fotografski fiksiraju, da se tragovi sa biološkim sadržajem diraju golim rukama, tj. bez zaštitnih rukavica i sl.), što za rezultat ima kompromitaciju te istražne radnje. Naime, u praksi se svakodnevno bilježe slučajevi u kojima su ovlašćena službena lica policije i organa krivičnog pravosuđa pri vršenju ovih radnji više usmjereni na proceduralna pitanja, odnosno na ispunjenje procesne forme koja je predviđena ZKP-om, nego na pravila kriminalistike, što stvara prostor za konformističko ponašanje, odnosno za pravljenje propusta i grešaka.

Ovdje treba napomenuti, da za razliku od kriminalističkih procedura kod kojih još uvijek nema adekvatne standardizacije, kada su u pitanju forenzičke procedure, odnosno poslovi forenzike, tu je situacija nešto bolja. Naime, u okviru ENFSI-ja (Evropsko udruženje forenzičkih naučnih institucija) se odavno odvija

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

125

postupak standardizacije i osiguranja kontrole kvaliteta rada u oblasti forenzičkih poslova, odnosno rada forenzičkih laboratorija. Standardi pokrivaju cjelokupan forenzički proces, od dolaska forenzičara na lice mjesta kriminalnog događaja, rada forenzičara na licu mjesta, laboratorijskog istraživanja, tumačenja nalaza istraživanja i pisanja mišljenja, do njegovog predstavljanja na glavnom pretresu. Radi se o opštim profesionalnim standardima i standardima ličnosti koji su upotrebljivi u svim forenzičkim disciplinama i svim sistemima krivičnog pravosuđa. Standardizacija i osiguranje kontrole kvaliteta rada forenzičkih poslova u okviru ENFSI-ja se odvija putem postupka akreditacije forenzičkih laboratorija.2

Drugo pitanje, koje je takođe od značaja za postupak dokazivanja jeste, koliko su kriminalistička pravila poznata subjektima koji preduzimaju dokazne radnje ili ocjenjuju rezultate dokaznih radnji. Naime, može se reći da su ona uglavnom poznata pripadnicima organa unutrašnjih poslova, tj. da monopol kriminalističkog (forenzičkog) znanja leži u policiji, dok se to ne može reći za pripadnike organa krivičnog pravosuđa (istržanog sudiju, predsjednika vijeća ili javnog tužioca). Naime, pripadnici organa krivičnog pravosuđa su po vokaciji diplomirani pravnici, koji su se tokom svog školovanja uglavnom u malom obimu susretali sa nastavnim sadržajima kriminalističkih, odnosno forenzičkih nauka. Te ukoliko, po završetku fakulteta nisu bili profesionalni, željni znanja i samoinicijativno se edukovali iz oblasti kriminalističkih (forenzičkih) nauka, onda su zasigurno ostali na nivou slabog kriminalističkog, odnosno forenzičkog znanja. Naravno iluzorno je očekivati da sudije i tužioci posjeduju znanja iz instrumentalnih hemijskih metoda, mikrobioloških analiza DNK, balističkih ispitivanja i slično, iz tog razloga učesnici u sudskom postupku koji imaju pravničko znanje i angažuju stručnjake kriminaliste (forenzičare) iz nepravnih struka (Ivanović, Ivanović, 2009:237). Međutim, oni moraju posjedovati minimum znanja o kriminalističkim (forenzičkim) pravilima prema kojima se određene dokazne radnje realizuju (uviđaj, rekonstrukcija, pretresanje i sl.), na koji način se dokaz pronalazi, kako se fiksira, kako se pakuje, kako se dostavlja u laboratoriju, zatim kojim kriminalističkim (forenzičkim) metodama treba da poklone povjerenje, na koji način se dokaz može kontaminirati, zamijeniti, naknadno promijeniti i/ili podmetnuti, da li se predmet vještačenja može kasnije (ako se ukaže potreba) neizmijenjen uputiti na dopunsko ili ponovno vještačenje i slično. Ovakvo shvatanje, potvrđuje i konstatacija profeosora Vodinelića, koji kaže: „Verifikacija istrage izvršena je stručno samo ako su tom prilikom upotrijebljene kriminalističke metode i sredstva. Sudsko vijeće, dalje primjenjuje, svjesno ili nesvjesno, više ili manje kvalifikovanje, sudsku taktiku, planira glavnu raspravu, stalno operiše sa verzijama, saslušava svjedoke, vještake, ispituje okrivljenog, vrši

–––––––––– 2 Više o tome vidjeti u A. B. Ivanović, A. R. Ivanović, Usklađivanje obavljanja poslova forenzike u

Srbiji i Crnoj Gori sa zakonodavstvom Evropske unije, Pravne teme, vol. 1, god. 1, Časopis Departmana za pravne nauke Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru, Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru, str. 21-29.

A. R. IVANOVIĆ & B. MUNIŽABA

126

prepoznavanja i suočavanja, uviđaj, sudske eksperimente, analizira ekspertize itd. Ako želi da ovu djelatnost, koja je veoma složena i bremenita mnogim saznajnim problemima organizuje i obavlja lege artis, predsjednik vijeća mora usitinu suvjereno usvojiti kriminalistiku. Branilac i javni tužilac, zastupajući svako svoju verziju u procesnoj borbi, primjenjuju takođe kriminalistička saznanja, podatke, metode i sredstva. Od intenziteta i kvaliteta ove potrebe u velikoj mjeri zavisi i nivo konkrentog procesa i ishod postupka. Poznavanje i primjena kriminalistike kako u pretktivičnom, tako i u krivičnom postupku daje vrlo realnu mogućnost za utvrđivanje istine (1972:4).

UMJESTO ZAKLJUČKA

Na osnovu svega navedenog možemo zaključiti da se kriminalističke (forenzičke) procedure i procesne procedure nalaze u horizontalnoj povezanosti u postupku dokazivanja. Problem koji se u praksi krivičnog pravosuđa u Republici Srbiji javlja jeste neefikasan dokazni postupak, u smislu nepoštovanja pravila kriminalističkih (forenzičkih) procedura što za posljedicu ima nepribavljanje čvrstih materijalnih dokaza. Ovakvo stanje se javlja kao posljedica prije svega neposjedovanja adekvatnog kriminalističkog (forenzičkog) znanja od strane organa krivičnog pravosuđa koji rukovode procesnim procedurama, kao i nepoznavanja i nepoštovanja pravila kriminalističkih i forenzičkih nauka prilikom preduzimanja istražnih radnji kako od strane policije, tako i od strane organa krivičnog pravosuđa.

Mišljenja smo da je jedan od najefikasnijih načina za podizanje nivoa efikasnosti rada sa dokazima u praksi organa unutrašnih poslova i organa krivičnog pravosuđa u Republici Srbiji, pravno normiranje i standardizacija kriminalističkih (forenzičkih) procedura, odnosno uspostavljanje čvrste na zakonu zasnovane veze između procesnih i kriminalističkih (forenzičkih) procedura u postupku dokazivanja krivičnog djela. Ovo se može izvršiti tako što će se u odredbama ZKP-a pored određivanja forme preduzimanja dokaznih radnji, posebno naglasiti da neposredno sprovođenje date dokazne radnje mora biti sprovedeno uz strogo poštovanje pravila kriminalističke (forenzičke) sruke. Takođe, nepohodno je podzakonskim aktima (uputstvima, pravilnicima, standardima) izvršiti pravno normiranje kriminalističkih (forenzičkih) procedura. Ovo zbog toga, što jedini način da umanjimo konformističko i neažurno sprovođenje istražnih radnji jeste zakonsko propisivanje minimalnih standarda kojih se ovlašćeno službeno lice organa unutrašnih poslova, vještak ili pripadnik organa krivičnog pravosuđa mora pridržavati prilikom rada sa dokazima. Naime, zakonodavac bi trebalo da donese podzakonske akte u kojima bi propisao minimum standarda za obavljanje kriminalističkih (forenzičkih) procedura, kao i sankcije za subjekte koji se u obavljanju poslova iz svoje nadležnosti ne pridržavaju istih. Tako bi, npr. jednim takvim aktom trebalo urediti kriminalističku proceduru vršenja uviđaja, kriminalističku proceduru vršenja rekonstrukcije, kriminalističku proceduru pretresanja i sl. Naravno, postavlja se

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

127

pitanje da li će na taj način kriminalističko postupanje biti suviše formalizovano, te da li je moguće sačiniti takve pravne norme kojima se može obuhvatiti neograničeni, apstraktni broj različitih okolnosti slučajeva u kojma se preduzimaju ove dokazne radnje. Mišljenja, smo da bi zakonsko normiranje kriminalističkih (forenzičkih) procedura imalo prije svega pozitivan efekat, u smislu toga da bi onda poštovanje kriminalističkih (forenzičkih) metoda i sredstava bilo obavezujuće (izričito) a ne podrazumijevano (prećutno). Takođe, na ovaj način bi se obezbijedila standardizacija kriminalističkih (forenzičkih) procedura, odnosno eliminisala bi se šarenolikost u praktičnoj primjeni kriminalističkih (forenzičkih) metoda i sredstava prilikom otkrivanja, obezbjeđivanja i ocjenjivanja dokaza. Isto tako, na ovaj način bi se stvorili uslovi za efikasnu kontrolu rada krivično-procesnih subjekata sa dokazima. Što se tiče načina, na koji bi kriminalističke (forenzičke) procedure bile normirane on bi se ogledao u propisivanju minimalnih standarda koji moraju biti ispunjeni u sprovođenju kriminalističkih procedura. Na ovaj način izgradio bi se i usvojio, adekvatan (standardizovan) stil i model rada sa dokazima. Pravno normirani standardi bi omogućili izbjegavanje početnih nesnalaženja u sprovođenju kriminalističkih procedura, eliminisali bi određene pogreške, smanjili neoperativnost i neprofesionalnost u radu, jednom riječju pravno normiranje kriminalističkih procedura bi osiguralo povećanje efikasnosti u istraživanju i dokazivanju krivičnog djela.

Postavlja se pitanje kako odrediti minimum standarda u sprovođenju kriminalističkih procedura, koji bi bili pravno normirani. Mišljenja smo da se ovo može ostvariti analizom saznanja kriminalistike kao naučne i praktične discipline. Naime, prof. Duško Modly u svom djelu: “Metodika uviđaja” navodi i detaljno opisuje 59 najčešćih propusta kod vršenja uviđaja.3 Upravo ovi propusti mogu biti od pomoći zakonodavcu u određivanju minimuma standarda u sprovođenju kriminalističkih (forenzičkih) procedura kako bi se izbjeglo pravljenje istih. Tako bi na primjer, u slučaju normiranja kriminalističke (forenzičke) procedure uviđaja trebalo propisati kvalifikaciju forenzičara za uviđaje, neophodnu opremu sa odgovarajućom dokumentacijom o ispravnosti, proceduru postupanja na licu mjesta kriminalnog događaja u vezi sa fiksiranjem zatečenog stanja na licu mjesta i fiksiranjem pronađenih tragova, proceduru pisanja odgovarajućih zapisnika/izvještaja/bilješki sa mjesta događaja, proceduru u vezi sa pakovanjem i čuvanjem tragova na putu do forenzičke laboratorije, kao i laboratorijskom opremom sa odgovarajućom dokumentacijom o ispravnosti i neophodnom kvalifikacijom osoblja, proceduru u vezi sa ponašanjem osoblja kada je u pitanju rukovanje sa dostavljenim uzorcima i opremom, primjena odgovarajućih metoda istraživanja i tumačenja, i naravno, forma predstavljanja rezultata (Žarković, Bjelovuk, Kesić, 2011:218).

Zakonskim normiranjem pravila kriminalističkih (forenzičkih) procedura koje bi bile obavezujuće za subjekte koji ih u vršenju svojih djelatnosti

–––––––––– 3 Više o tome vidjeti u D. Modly, Metodika uviđaja, FKN, Sarajevo, 1999, str. 40-61.

A. R. IVANOVIĆ & B. MUNIŽABA

128

primjenjuju, obezbjeđuje se prihvatanje, poznavanje i primjena tih pravila od strane svih subjekata krivičnog postupka (ovlašćenh službenih lica policije, istražnog sudije, predsjednika vijeća, branioca i vještaka). Normiranje pomenutih pravila bi osiguralo njihovu obaveznu primjenu kako u preduzimanju dokaznih radnji od strane policije, odnosno organa krivičnog pravosuđa, tako i prilikom ocjenjivanja, odnosno vrednovanja rezultata istih, što bi zasigurno doprinijelo povećanju efikasnosti na polju pronalaženja, obezbjeđenja i ocjene materijalnih dokaza. Te norme bi dakle, morale biti opšte prihvaćene, poznate svim učesnicima u svim fazama krivičnog postupka i obavezujuće za sve, na odgovarajući način bi morale biti inkorporirane u procesno pravo i na taj način bi se u svim fazama krivičnog postupka omogućilo pribavljanje dokaza u skladu sa članom 18. ZKP-a (odnosno sa članom 16. i 17. po novom ZKP-u Republike Srbije iz 2011. godine).4

Literatura:

Dimitrijević, Dragoljub. (1965). Krivično procesno pravo. Beograd. Ivanović, B. Aleksandar, Ivanović, R. Aleksandar. (2009). Osnovi forenzičkih

nauka u sistemu obrazovanja pravnika i kriminalista. Zbornik radova: I naučni skup sa međunarodnim učešćem – Pravo i forenzika u kriminalistici. Beograd: Kriminalističko-policijska akademija.

Ivanović, B. Aleksandar, Ivanović, R. Aleksandar. (2013). Kriminalističke procedure. Danilovgrad: JU Viša stručna škola, Policijska akademija.

Ivanović, B. Aleksandar, Ivanović, R. Aleksandar. (2013). Usklađivanje obavljanja poslova forenzike u Srbiji i Crnoj Gori sa zakonodavstvom Evropske unije, Pravne teme, vol. 1, god. 1, Časopis Departmana za pravne nauke Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru, Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru, str. 21-29.

Jović, Miodrag. (2011). Krivično pravo – opšti deo. Novi Pazar: Univerzitet u Novom Pazaru.

Krivokapić, Vladimir. (2008). Prevencija kriminaliteta: Teorijsko kriminalistički pristup. Beograd.

Modly, Duško, Petrović, Borislav, Korajlić, Nedžad. (2004). Uvod u kriminalistiku, Sarajevo.

Modly, Duško. (1999). Metodika uviđaja, Sarajevo: FKN. Munižaba, Branko, Ivanović, R. Aleksandar. (2012). Kontinuitet dokaza i

princip in dubio pro reo – materijalne i procesne pretpostavke, Zbornik radova: VI naučna konferencija sa međunarodnim učešćem – Kriminalističko – krivično procesne karakteristike istrage prema zakonu o krivičnom postupku u

–––––––––– 4 Više o primjeni člana 18. ZKP-a, videti u B. Munižaba, A. R. Ivanović, Kontinuitet dokaza i

princip in dubio pro reo – materijalne i procesne pretpostavke, Zbornik radova: VI naučna konferencija sa međunarodnim učešćem – Kriminalističko – krivično procesne karakteristike istrage prema zakonu o krivičnom postupku u protekloj deceniji (teorijsko-praktični pristup), Internacionalna asocijacija kriminalista, Banja Luka, str. 168-182.

HORIZONTALNA VEZA IZMEĐU KRIMINALISTIČKIH (FORENZIČKIH) PROCEDURA I ZKP-a U POSTUPKU…

129

protekloj deceniji (teorijsko-praktični pristup), Internacionalna asocijacija kriminalista, Banja Luka, str. 168-182.

Pavišić, Berislav, Modly, Duško, Veić, Petar. (2006). Kriminalistika – knjiga prva. Zagreb: Golden martkenting-Tehnička knjiga.

Stevanović, Čedomir, Nicević, Muamer. (2008). Krivično procesno pravo. Novi Pazar: FUN

Vodinelić, Vladimir. (1972). Kriminalistika. Beograd: Savremena administracija.

Žarković, Milan, Bjelovuk, Ivana, Kesić, Tanja. (2011). Kriminalističko postupanje na mestu događaja i kredibilitet naučnih dokaza. Beograd: Kriminalističko-policijska akademija.

HORIZONTAL RELATIONSHIP BETWEEN CRIMINALISTIC (FORENSIC) PROCEDURES AND CRIMINAL PROCEDURE CODE IN THE PROCES OF

PROVING CRIMINAL OFFENSE Abstract: The authors first define the meaning of criminalistic (forensic)

procedures, and then point to the need that all participants in the criminal proceedings must be familiar with the rules thereof. Special attention is devoted to the lack of regulations governing the implementation of criminalistic (forensic) procedures. In the final part of the paper, in order to provide efficiently process of proving the criminal offense, the authors point to the need for accurate and comprehensive regulation of criminalistic (forensic) procedures by law, that must be accepted, known and binding on all participants in the criminal proceedings.

Keywords: criminal procedure, forensic procedures, evidence, proof, standardization.