•• • Otüken'den lstanbul'a Türkçenin 1290 Yılı (720 - 2010)

3 - 5 Aralık 2010, İstanbul

BİLDİRİLER

•• From Otüken to Istanbul

1290 Years of Turkish (720 - 2010) 3rd - 5ıh December 2010, lstanbul

PAPERS

Yayıma Hazırlayanlar / Ediıed by Mehmet Ölmez, Erhan Aydın

Peter Zieme, Mustafa S. Kaçalin

ISTANBUL

BÜYÜKŞEHİR BELEDiYESi

KUL TÜR VE SOSYAL iŞLER OAIRE BAŞKANLl~I KÜLTÜR MÜOÜRL~Ü

tltANIVL

BÜYÜKŞEHİR lll•DIYlli

KULT\Jlll V1 SOSYAL l$U.R O.AJRE 9A$1CAHL.ltl m:n.a .... "'•f.CU

Ötüken'den İstanbul'a Türkçenin 1290 Yılı (720 - 2010)

3 - 5 Aralık 2010, İstanbul

BİLDİRİLER

From Ötüken to Istanbul 1290 Years ofTurkislı (720 - 2010)

Jrd - 51h Dl'Cember 2010. /stanbııl

PAPE RS

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Adına Sahibi

Av. Numan Güzey

Genel Koordinatör

Hüseym ÖZtürk

Yayın Koordinatörü Faik Özdemir

Program Koordinatörü Recai Demrr

LSBN 978-605-5592-73-8

l Baskı ı İstanbul. 201 1

Baskı:

Kıtap Matbaacılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. No. 123 Kat ı

Topkapı, Zeytinburnu lstanbul

+90 (212) 482 99 10

Yapım

C Kültlir AŞ

İÇİNDEKİLER Kadir TOPBAŞ: Ötüken'deo lstaobul'a Türkçenin 1290 Yılı

(720-2010) ..................................................................................................... 5 Öosöz ..................................................................................................................... 7 Foreword .............................................................................................................. 9 lgor KORMUŞİN: Türk Runik Karakterlerinin Şekil Değiştir-

mesinin Yazıtlann Tarihlendirilmesinde Kullanımı. .............................. 11-14 Nicbolas SIMS-WJLLIAMS: Turks and otber peoples in tbe

Bactrian documents .................................. .............................................. 15-26 Alexander VOVJN: Once Again on the Ruan-ruan Language ...................... 27-36 Peter ZIEME: Were tbe Xiongnu idenıical witb tbe Türk? .......................... 37-52 Sören STARK: Hükümdarlık Topraklarında Sanat.. ..................................... 53-76 Yutaka YOSHLDA: Some new readings in tbe Sogdian version of

Karabalgasun Inscription ........................................................................ 77-86 Cengiz ALYILMAZ: Zanabazar Güzel Sanatlar Müzesindeki Türk

Eserleri .................................................................................................. 87-109 Luo XIN: An approach to the understanding of lnner Asian political

titulary ................................................................................................. 111-117 Viktor Yakovleviç BUTANAYEV - Osman Fikri SERTKAYA:

Runik Yazılı Maşrapalar Üzerine: (8. Hakasya'da bulunan runik yazılı gümüş maşrapa) ....................................................................... 1 19-130

Ahmet TAŞACJL: Doğu Gök-Türk Devletinin Yıkılış Sürecinin Analitik Değerlendirilmesi (626-630) ................................................. 131-140

Luvsandorj BOLD: Orta Moğolca ve Eski Türkçe Arasındaki

ilişkiler (Moğollann Gizli Tarihi Çerçevesinde) ................................. 141- 146 Marcel ERDAL: Yazıtlar Türkçesinde Dörtlü Ses Uyumu ........................ 147-153 Lucie SMAHELOVA: Present estate of the Kül-Tegin Monument

excavation and remarks on tbe materials elaboration from 1958 ........ 155-183 Volker RYBATZKI: Classifıcation of Old Turkic loanwords in

Mongolıc .............................................................................................. 185-202 Dmitriy M. NASİLOV: Runik Türk Metınlenndeki -taçı 1-daçı

Şeklinin Statüsü Üzerine ..................................................................... 203-207 Karjaubay SARTKOJAULI: Orhon Metinlerindeki Bazı Veriler

için Yeni Açıklamalar ......................................................................... 209-218 Mibaly DOBROVITS: Göktürk Yazıtlannda (A)Purıınılar ve Fulin

Meselesine bir Bakış ............................................................................ 219-224 Erhan AYDIN: Küli Çor Yazıtının 18. Satınndaki YGR Harfleriyle

Yazılmış Sözcük Üzerine Düşünceler ................................................. 225-232 ttienne DE LA V AISSıtRE: ilk Türk Hakanlıklannın Tarihi

Üzerine Yeni Bilgiler .......................................................................... 233-240

4 IÇINDEKILER

Rysbek ALJMOV: Bir kez daha esiz üzerine ............................................. 241 -248

J aehun J EONG: Where was 'Ötüken' in the Early Period ofUyghur

Empire (744-840)? ............................................................................... 249-254

J eos WJLKE!'iS: Remarks on a topos ın the Orkhon inscrıptioos .............. 255-274

E rkin A WCALI : Orhon Yazıtlarındakı Bazı Sözlerin Anlambilimsel

Karşıl ıkları Hak.kında .......................................................................... 275-279

Hatice Şirin USER: Runik Türk Yazıtları Çerçevesinde kaıun ve

kımçuy ............. ..................................................................................... 281-294

T seod BATTULGA: Moğol Altay Dağlanndan Bulunan Bir Runik

(Göktürk) Yazıt Üzerine ..................................................................... 295-300

Kadıralı KO'iKOBAEV-Nurdin USEEV: Son Keşifler lşığında

Kırgızistan· da Eski Türk Yazı ti an Araştırmalarının

Perspektifleri ve Köktürk Harfli Bir inanç formülü ........................... 30 1-308

lrina NEVSKA YA - Larisa TYBYKOV A: Old Turkic Runic

inscriptions in the vicinity of the village Tuekta. Altay

Republic. Russian Federation .............................................................. 309-324

Zhaog TlE HA.'i: Tbe terms of "death" in Old Turkıc inscriptions

and ıts cultural connotations ................................................................ 325-330

Gaybullah BABA YAR: Batı Köktürk Sikkelerini Özdeşleştirme ve

Darp Tutarlılığını Belirlemede Kullanılan Metodlar Üzerine ............. 331-358

Ulia TUGUSll EV A: Some Notes Concerning the Language of

Tonyuquq and Kül-tegin lnscriptions .................................................. 359-362

Toshio HAY ASHI: Mongolia, Cenıral Asia and Northem China in

the 6• - gıh Centuries ........................................................................... 363-370

Yong-Söng Ll: On Tögiiltün yazi" ın the Orkhon lnscriptions .................... 371-378

Nurdin USEEV: Hemçik-Çırgaakı (E 41) Yazıtı Üzerinde Bazı

Okuma ve Anlamlandırma Teklifleri .................................................. 379-396

Aydar MIRKA 1AL: Direction and Color -An Analysıs on a

Sentence about Direction of the KüJtegin Inscription- ........................ 397-404

Takashi ÔSA WA: The signifıcance of the Ötiiken yer to the ancient

Turks .................................................................................................... 405-423

Abdubesir ŞÜKÜRI: Eski Türk Yazıtlarının Bulunuşu ve Yayımı

Üzerine Xinjiang'da Yapılan Çalışmalann Tarihi hakkında ............... 425-430

Osman MERT: Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarında Yer Alan

Ortak Meıınlerde Morfolojik Seviyede Karşılaşılan Farklıl ıklar ....... 431-452

Mehmet ÖLMEZ: Eski Türk Yazıtları ve Sonrası ................................. 453-458

Andre)" K UBATU\: Ôzbekıstan'da Bulunan Bazı Eski Türk Yazıları

Üzerıne ....................................................................................... 459-471

Farhad MAKSUDOV - Gaybullah BABA YAR: Eskı Türk Yazısının

Menşcı Üzerine Bazı Düşünceler ...... ............. ...... . ...................... 473-488

Ôtüken'den isıanbul'a Tü.rkçenın 1290 Yılı {720-2010) Fmm Öııiken t<> lsımıbııl. 1290 lt•ıın ofTıırkHlr (720-2010)

3-5 Aralık 1010. lsıanbul I .r'.f' Decemher 20111. IHanhııl

lsuınbul 2011 l<ıanhut:!ll/I 53-76

Hükümdarlık Topraklannda Sanat: Bi,ans, İran ve Çin arasında kalan Türklere ait yerleşim bölgelerinde

lüks mallann birikimi 'e üretimi (~aklaşık 550-750).'

Sören STARK

(New York)

İç Asyalı göçebelerin tarihi hakkındaki bi lgileriınizin çoğu bunların çevre­

sinde yerleşik olarak yaşayan toplumlarda edebiyatçılar tarafından yazılmış

edebi kaynaklara dayanır. 1 Ekili alanlann uzağında yaşayan göçebeler bu

edebiyatçıların gözünde medeniyetten uzak barbarlardı.2 Nispeten olumlu

olan birkaç yazılı anlatım bile bu göçebelerin askerlik becerileri3 üzerinde

durur veya "asil yabani"lere4 duyulan hayranlığı ortaya koyar ancak sonuç

olarak "maddi kültür" alanında herhangi bir başarıya sahip olduklarını kabul

etmez. Neticede, göçebeler yerle~ik hayann olduğu yerlerde bulunan güzel

mallara karşı duydukları yerel "açgözlü! üklerini"5 ancak yağma ve zor­

balıkla talının etmeye mecbur kalan kişiler olarak tanımlanmıştır.

Bu algılama biçimı günümüzde de sanat tarihi araştınnalannda belirli bir

etkiye sahip olmayı sürdürmektedir: Söz konusu kaliteli lüks mallar oldu­

ğunda, İç Asya 'nın göçebe dünyası hala genellikle salt geçiş alanı olarak

görülmektedir. Bu tutumun durumu fazlaca basitleştirdiğıni göstennek, Türk

Kağanlıklarının yerleştiği bölgelerde sanat birikimi ve üretimi hakkında aşa­

ğıda belirttiğim görüşlerimin en önemli amacıdır.

İyi bilindiği üzere, altıncı yüzyılın üçüncü çeyreğinde Auasya bozkırla­

rının büyük kısmının ve buralara yakın bölgclenn Türklerın egemenliği al­

tında siyasi olarak birleşmesi sonucu özellikle Bizans, İran ve o zamanki

Çin imparatorlukları arasında ticari malların değiş tokuş edilmesi kayda de-

2

J

lngılııce'den çevıren: Fatma Komıircü.

Sinor 2005. Bkz örneğin Xın Tangshu'ya ilişkın Wrighı 2002'deki görüşler.

ômeğın al-Jahız ÇeHri Hutchin~ 1989. 175-218,

lvantchıl-: 2005, Schuben 201 O.

Sınor 1978.

54 SÔREN STARK

ğer ölçüde artmıştır. Bilim dünyası. pek çoğu Soğd olan tacirlerın kültürel

iletişim ve aktarım aracıları olarak oynadıktan role büyük bir ılgı göster­

miştir.6 Daha az araştırılan konu ise Türk imparatorluğundakı göçebe elıt­lerin ticaret yaşamında Soğd tacirlerin patronu olmaya gösterdıklerı hayati

ilgi dışında kalan rolleridir.7

Oysa ki, Türk elitler kültürler arası iletişimde çok daha doğrudan ve faal

bir rol üst lenmişlerdir. İleride göreceğimiz gibi, bu durum yabancı sanatsal

gelenekler konusunda farkındalık yaratıp bunların takdir cdılmcsını sağ­

lamış ve nihayet yeni tarzların ve üretim tekniklerinin Avrasya kıtasının çok

büyük bir kısmında benimsenmesiyle sonuçlanmıştır.

Araştınnamın başlangıç noktası, sözde "bozkır imparatorluklarının" siya­

si ve sosyal ayrıntılarıdır: Genellikle, "göçebe devlet" kurumlan hükümdar

ile tebaa arasında majyel benzeri bir ilişki geliştirerek geleneksel kavim

niteliği taşıyan toplumlarına farklı özellikler katar ve onları dönüştürürler.~ Bir hükümdarın meşruiyeti büyük ölçüde iki faktöre bağlıydı: Hükümdarlık karizmasına9 sahip bir kavme bağlı olması ve "insanlarına" "bakabilme"

konusundaki kişisel başansı. '0 Elit bağlamda bunun anlamı presııjli malların biriktirilmesi ve dağıtılmasıdır: İdeal bir hükümdar, çok büyük bır mal

varlığı elde eden ve daha sonra bunu yandaşları arasında cömertçe dağıtan başarılı bir fatihtir. Bu nedenledir ki Doğu Türk yerleşım bölgelcrındc uzun

yıllar yaşayan Çinli bir büyükelçi, Türklerin gelenekleri hakkında şöyle bır bildirimde bulunur:

.. Türkler anbında mal olsun ınsan olsun tüm ganimetlerin ıcba:ıya ait olma~ı. Kağan'ın ise hıçbır şey :ılmam:ısı bır gelcnektır.''11

Bu kusursuz modelin göçebe politikalarının siyasal gerçekliğinde sağlam bir yeri olduğunu doğrulayan sayısız örnek bulunmaktadır. Türgeş Kağanı Sulu ıle ilgili örnek bilhassa öğreticidir çünkü kaynaklar onun iktidara

gelişini de iktidardan düşüşünü de doğrudan "cömertlik" kavramıyla i li şki­lendirir:

6

ıo

il

L:ı Vnıssıcrc 2004, 180-231 (konuyla ilgili daha eski Ya7ınla birlıkte) La Vaıssıcrc 2004, özellikle 188-189.

r leıcher 1986, özellıkle 21-23 · Di Cosmo 2002, 167-174 Drompp 1989: idem 1991. Golden ı 982.

Bk1 Bılge Kağan Doğu 38 Çevıri Tekin 1968 ?78· .. Th T k' h ı - · e ur ıs pcop e \~ere hundry. l ıook ıhaı heard and nourished (them).''

Xın Tang.,hu 100, 519:?; Jiu Tang,hu 62. 2380' deki aynı d ğrul d b' d b .. .. o ıu a ır rapor a "re .ı ) crınc memurlane askerler ...

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLARINDA SANAT 55

"Sulu. son derece saf ve alçak gönüllü bir karaktere sahipti. Çıktığı her askerı seferden

sonra ganımctlcrın hcpMnı generallerıne, askerlerıne ve kavimlerine dağıtırdı. Bu nedenle

tebaası onu ~evmiş ve ona tamamen boyun eğmiştır." 1~

"( ... )yaşına gcldiğınde ganımeti kcndıne saklamış ve hiçbır şey dağıtmamıştır. Tebaa~ı

ondan uzaklaşmaya başlamıştır ··13

Hükümdarın elinden dağıtılan prestijli malların onun yandaşları için ör­

nek niteliğinde olması muhtemeldir. Bu mallar bölgesel ve yerel düzeyde

taklit edilmiş veya kopyalanmıştır. Böylece, yerleşkelerden gelen sanatsal

nesnelerin dağıtılması bozkır sanatında bölge üstü bir tasarım ve tarz

oluşumuyla sonuçlanmıştır. ı4

Peki 6. yüzyılın ortaları ile 8. yüzyılın ortaları arasında geçen sürede

Türk hükümdarlıklarında sanat ne durumdaydı? Her şeyden önce, Türk

Kağanlığı döneminde göçebe yerleşkelerinde elden ele dolaşan pek çok

prestijli malın dışarından geldiğini veya yabancı zanaatkarlar tarafından

göçebe yerleşım yerlerinde üretildiğini rahatlıkla "arsayabiliriz. Türk yer­

leşim bölgelerine ulaşan yabancı lüks mallar olduğunu gösteren çok sayıda

yazılı kanıt bulunmaktadır. Özellikle Çin kaynaklı kanıtlar bu mallann pek

çok biçimde Türklerin ikametgahlanna ulaştığını ortaya koymaktadır:

Ticaret, yağma. haraç ve (özellikle) her türlü diplomatik alış verış. 15 Bu

malların ıçeriği aynı ölçüde çeşitlılik göstenuekte. oldukça eskı nişan

türlerinden lüks yataklara kadar bir çok farklı nesne bulunmaktadır. 16

Ancak, sanatsal gelışim yönünden en etkiıi olanlan muhtemelen metal eşya

ve elbıse örnekleridir.

Tabii ki yabancı el sanatı ürünlerinin geldiği tek kaynak Çin değildi. Baş­

ka bir önemli kaynak da büyük ıbtimalle Batı Türklerinin etkı alanlanndaki

küçük beyliklerdir. Burada da yine yoğun kürk ve at ticareti önemli bir rol

oynamış olmalıdır.17 Bununla birlikte, kıymetli eşyalar Türklerin yerleşim

bölgelerine haraç ve düzenli vergiler yoluyla da girmiştir: Bu tür vergilenn

Tong Yabgu'nun hakimiyeti altında Soğut, Tobaristan ve Tanın hav?a­

sındaki tüm beyliklerden oldukça düzenli bir biçimde toplandığı anlaşıl-

·~

I~

16

17

Jiu Tangshu 194b, 5192; Xin Tangshu 215b. 6068·c ben1cr.

Xin Tangshu 215b. 6068

Mapıııaı;: 1971, 81. ~far~chak 1%6, 332f.. <l>c..:ıopos-.i.:taebl..:ıoe 1976. 111. 114.

Lıu 1958. 395-396. 455-456: lfaya~hi 1990; Stark 2002.

Liu 1958, 395-396.

~oonan 2000.

56 SôREN STARK

maktadır. 1 x Bu tür bir "Kağan vergisi"nden Guzgan beyliğinden kalma M.S. 656 yılına ait bır Baktria belgesinde de bahsedilmektedir.19

Ayrıca Bizans'a ait lüks malların ve hatta betili sanat eserlennin Türk hükümdarlık sınırlarına ulaştığından bahsedilmektedir. Sekizinci yüzyıl I dokuzuncu yüzyıl başında yaşamış Nikcphoros'a bu durumla ilgili sunduğu büyüleyici bir bakış borçluyuz. Nikephoros'un anlatımına göre, 627 yılında Bizans İmparatoru Heraclius, Batı Türk Kağanı'na kıymetli sofra takımları, görkemli giyim eşyaları ve "incilerle bezenmiş küpeler" gönderdiğini an­latır. Kağan 'a, evlılik ittifakı için hazırlık yapıldığı sırada imparatorun kızına ait bir portre bile sunulmuştur.20

Ancak, açıkça görülüyor ki Türk elitlerinin yabancıların yaptığı el sanatı parçalarına olan talepleri o kadar büyüktü ki kağanlığın hem Doğu hem de Batı ucundaki zanaatkarlar Türk hükümdarların emrine göre çalışıyorlardı. Öyle ki. Movcs Dasxuranc tarafından yazılan "Arnavutluk Tanhi''nde anla­tıldığına göre Türkler devlet görevlilerini Kafkaslardaki "altın ve gümüş, dö,mc dcmır ve bakır ışlemeciliğinde becerikli olan zanaatkarlara gönde­rirdi" 'ı Buna çok benzer bir bilgı de doğudan yani Turfan vadisinden öğre­nilir Burada bulunan Astana mezarlığındakı belgeler kağanın "altın ustası" ve ''dcmır ustası"ndan (belli ki bir kuyumcu ve bir silah yapuncısı) bah­-.eder z1

'ı ıne de göz önünde bulundurulması gereken başka bir olasılık daha var: PresııJlı malların hükümdarlık sınırları içindeki yabancı ustalar tarafından üreııl~c ı. Bu o~gu Moğol ımparatorluğu zamanı için hem görgü tanıkla­rının ıfadclen)le~3 hem de arkeolojik açıdan24 fazlasıyla kanıtlanmıştır an­

cak söz konusu Türklerin yerleşim bölgeleri olduğunda bu olguyu ispatla­)acak a)nı derecede kesin kamtlann yokluğunu çekiyoruz. Bununla birlikte, hem Ona A~yalı hem de Çınli pek çok yabancının bu yerleşim bölgelerinde

• '

:ııı

ll

•

s ._~()(ıs. 220-:!2 ı. <;ın ·Wıllıams 2001, 12.n '\ kqıboro, Çc,ıri: \fango 1990, 54-57. \lo'·.e' D.ı-,uranc'ı Çc, n Do\Hen 1961, 104. Tululan chuıu \\en,hu 111 .,58 .,60 S k , \Cf1$1crdc ....... d 1 E- · - tar -00!!. 190, 289 B.azı dıploma.lık alı~ ""'ı: ı mı~ıır. . n anndan ··attın t " . \t:h-vnnJak (\I us ası nın sevılcn bır Soğdca isım olan 1 opanıuoı adını taşıdığı ıçın Soğd olduğu düşünülür tıncnınum fraın, \\ ılliclmı de Rubru ui d gnıııa l 'Sl ad q s c ordınc fraırum Minorum Gallı Anno • panc Oncntales Çc,ırı: Rockhıll 1900 221 , , Bcnunıınn \ı: Jığcrlcrı 2010 • ·

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLAR! DA SANAT 57

daimi olarak yaşadıklarını biliyoruz.2~ Aynı zamand~ Kaşgar Vahası devle­tinin bakır, demir, kalay ve en ilginci de orpigment (renklerde bulunan pigmentler için kullanılırdı) biçiminde Batı Türklerine yıllık haraç verdiğini öğreniyoruz.26 Türüne az rastlanan bu maddeleri hükümdarlık sınırları için­de yaşayan zanaatkarların faaliyetleriyle ilişkilendirmek cazip geliyor.

Ne yazık ki, bu hususla ilgili arkeolojik veriler de kuşkuludur. Rusya 'nın Altay27 bölgesinde Djolin-1 {şekil 1) mezarlığındaki kurgan-9'da bulunan kanıt niteliğindeki değerli bir kılıç bu durumu güzelce resmeder: K.Jlıcın bir Katghun'a aıt olduğuna işaret eden altın hareli Soğdca bir yazı kılıcın bıçak ağzı boyunca uzanır.28 Bu nedenle bu kılıcın bir Türk için Soğd bir usta tarafından yapıldığı ileri sürülmüştür. ' 9 Ancak bunun Soğd topraklarında mı yoksa Türk yerleşim bölgelerindekiler dahil olmak üzere Semireçi böl­gesinden Çin topraklarına kadar uzanan pek çok Soğd kolonisinden birinde mi meydana geldiğini bilmiyoruz.

Her halükarda, hem Orta hem de İç Asya 'daki Türk yerleşim birimlerini Avrasya·nın dört bir tarafından gelen nesnelerin biriktiği \e böylece çc~itli yabancı sanat dillerinin birleştiği gerçek bır erime potası olarak görmekte hır sakınca yok gibi görünmektedır. Açıkça görülüyor kı, yabancı veya yabancı görünümlü mallar göçebe clıtler tarafından kendilcnnı algılama bıçimlcrınc uydunnak üzere hemen kullanılmıştır. Bu durum yabancı zıya­retçilerin Türklerin yerleşim yerleri hakkında yaptığı az sayıdaki ve aynı zamana ait betimlemelerde açıkça görülmektedir. İlginçtir ki. bu anlatımlar metal eşyaların ve kumaşların Türk elitlcrı için kendilerini algılama aracı olarak ne kadar önemli olduğunun altını çizer. Özellikle Menandcr Pro­tcktor'un Ektag'daki ilk Bizans elçılıği hakkındaki etkileyici anlatımı bu durumu açığa vurmaktadır:

27

2K

Dah3 sonm ziy3feıe gen döndüler ve gunün gen kalanını aynı çadırd3. sınm.ız cğlencenın tadını çıkararak geçirdıler. Bu çadır çe~ııli renklerde beccribı,rcc bc.ıyanmı~ ıpek önülcrle süslenmişti. ( .. ) Sabah olduğunda aynı şekilde çok renklı ipek \inlilerle ~üslcnmı~ ba~ka bir çadırda buluştular Or.Hla farklı şekillerde heykeller bulunuyordu. Sizabul tamamen altından yapılmış bır dıvanın üsıüne oturdu. Bu yapının ona"nda altın

St:ırk 200!1. 289-314. Bcishi 97. 3219; Suishu 83. 185:? Tang dönemınde Çin"dc orpigmcnı kullanımı hakkında aynca bkz. Schaefcr 1903 213-:? 14. Ky6apce 1992, Ky6apes :?005. 100-101. Uygur dönemi defin ıarıhlcrı (S. )Ul)ılın ıkinci yamı 9 yüzyılın ılk yamı). Jlııemııu 1998. Ky6apee :?005. 1O1.

58 SÔRENSTARK

• - • 1 d ( ) So rakı ttün ahın valdı1h vazolar. fıskıycler ve aynca altın surahıler bu unuyor u. n e ,

ahşap siııunlan ve dön altın tavus kuşunun desıcklediğı dö\ me altından yapıl~ı~ bır · • ·· ·· d , o •nı' bır alanı dı,anın bulunduğu başka bır meskene geldıler. Bu mes .. enın onun c. cc '

kapla)an yuk arabalarının içınde güm~ eşyalar. tabaklar. kaseler. çok sayıda hayvan

heykeli ve güm~ vardı; bunların bizim yaptıklarımızdan hiçbir şekıldc gen kalır yanı )Oktu; Türklenn hükumdarlan ışte bu kadar zengın.30

Xuanzang'ın biyografisinde Batı Türklerine ait ikametgahlann süsle­meleri hakkında ek bilgiler verilmektedir:

Kağanın çadırı ışıltılanyla gözlen kamaştıran altın çıçek işlemeleriyle bcıcnmı~. kubbe biçımınde büyük bır yapıydı . Tarkanların hepsi önde ıkı sıra halındc mındcrlcrin tisttinc otunnuşlardı; ışlemelı ıpekten yapılmış parlak gıysilcrc bürünıntişlı:rdi 11

Ne yazık ki Türk Kağanlannın ikametgahlan hakkında arkeolojik açıdan neredeyse hiçbir şey bilinmemektedir. Ancak, yazıtlara göre hükümdarlık kavminin üyelerine ithaf edilebilir bazı anıtsal yapıları düzenleyerek Türk­

lerin yüksek soyluları arasındaki aristokrat zevkler ve tercihler hakkında değerlı bir iç görü sunuyoruz.32 Bilindiği üzere, yazıtlar Moğolistan'dan Orta Ka7akistan 'a kadar uzanan Türk bozk:ırlannda yaygın olarak göıiilür. 11

Bu alanlarda ölen kişiler için ceııa.7e törenleri ve anma törenleri dü1enlenir (ancak a. ıl gömme olayı gerçekleşmez). Bunların büyük bir kısmı ( impa­

ratorluk elııleriyle ilişkı li olmayanlar) oldukça basit ve standart mımari ve

heykel unsurlar !:>ergiler. Ancak hükümdarlık elitleriyle ili ş kili olan neden

koyu yazılmış? yapılar aynı döneme ait Çin mezar mimarısinın eıkılerını net bir ~ekilde yansıtır Belli kı. söz konusu etkiler bu yapıların ilk ömcğındc }anı bü>iik olasılıkla 581 yılında ölen Taspar Tatpar Kağan'a aıı olup kaplumbağa kaıde ı ve ejder dikili~ özelliklerine sahip Bugut anıtında bılc fark edilebilir hale gclmiştır (şekil 2).34 Aynca Buguı anıtına bakarak başka bır Çın miman süsleme unsuru olan tipik şeytan maskesi parçasını da öi?renmi~ olu\.'oruz (şek 1 3) ' 5 An k b · · .. ; ı · ca • unun yapının esas süslemesine mı aıt olduğu yoksa Tsct~üiı (Ider) bölgesinde Runik bir yazıtla bir çatı kircmidı

JO

il \lcnanı.kr Proıcktor Çevın Blockley 1985 119 121 Bl-al"d· · · ' . · . •n '<>nra utak değı~ıklıkler yapılan çeviri 1911 42

Sınrl.; '.!001( 7 t ·RO, fol l 960a \C l 960b· M - 1 • . . Bııyar :?004 · ogo ıstan daki Türk Anıılan Projesı 2003. Sıark 200 , 109·141.

Klja tom>1 Ll\lı~ 1972. Boiiros 1996 . . . . 1999 ' 0 h da r-.ı ' }azının çeşıılı ycrlennde: Moriyasu. Hayashı ı orıyll! u 1999, Stark 2008 71-73 tark 200S 73 • .

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLARINDA SANAT 59

bulunmasının ardından Toshio Hayashi tarafından tasarlanan restorasyon

çalışmalarından mı kaldığı belirsi7dir.36

Ancak. Doğu bozkırlarındaki Ashinas egemenliğinin sonlarına doğru Çin

etkileri daha da artmış olabilir. Artık pişmiş toprak plakalardan şeytan mas­

kesi (şekil 3) veya işlenmiş kiremitler (şekil 4) gibi Çin kökenli süsleme un­

surlarını ve ayrıca çiçeksi rozet betimlemeleri (şekil 5) ile sözde anka kuşu

(şekil 6) unsurlarını kesin bir şekilde görebiliyoruz.

Bunların hepsi. yazıtlarda bulunan tüm "ulusal" çağrılara rağmen daha

ileriki yıllarda doğu Türk hükümdarlıklannda gelişen "chinoiserie"ye (Çin

sanatının etkilerinin görüldüğü bir tarz) yönelimi gösterir. Buna karşılık, Çin

motiflerinin ve insan eliyle yapılmış eserlerin göze çarpıcı biçimde

sergilendiği izJenimı doğar: Bilge Kağan muhtemelen Çin işi kıymetli bir

tören kemeri kuşanıyordu (şekil 7). görünüşe göre kardeşi Kül Tegin ise

Çinli üst düzey askeri yetkililerin taktığı başlık olan "sülün şapka"dan (he­

guan) esinlenilmiş bir saç süsü takıyordu (şekil 8).37 Benzer bir altın başlık

süslemesi Türk ve Moğol arkeologlar tarafından yakın bir zamanda Bilge

Kağan anıtında (Khöshöö-Tsaidam-1) ortaya çıkarılmıştır. Kesin olmamakla

birlikte, ben bunu Bilge Kağan'ın devlet otoritesini ele geçirmeden önce şad

olmasının bır işaretı olarak yorumluyorum (şekıl 9). 311

Belki de Orhon bölgesindeki seçkin Çin 7anaatkarlığının dikkat çekici

biçimde sergilenmesi, Kapagan'ın kağanlığı yeniden birleştirme giri~iminin

başarısız olmasının ardından geç Doğu Türklerinin güçlerinin ve saygın­

lıklarının bozkırlarda azalmasıyla baş etme stratejisinin bir parçasıydı. En

nihayetinde, aynı gösterişli amaç Bilge'nin yazıtlarında da oldukça açık

şekilde görülür. Çin zanaatımn yaygınlık propagandası kendini en mükem­

mel biçimde Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tegin'in ünlü anıtlarının bizzat

Tang imparatoru tarafından gönderilen bır imparatorluk sanat atölyesi

tarafından dikilmesi ve süslenmesiyle gösterir.

Peki Türklerin yerleşim bölgelerinde birleşen bu yabancı sanat etkileri

elitlerin çevresini aşıp bozkırlara yayıldı mı? Aslında, bu tür bir }ayılma

bilhassa süsleme alanında farı... edilebilir: Gerçekte. Orta Çağ bozkır

sanatında tipik hale gelen biçimsel bir özelliğin. yani bitki moıinerinin

hakimiyetının ilk ortaya çıkışıyla Türk Kağanlarının dönemleri kesın olarak

)7

Haya~hi 2005. Bu t3ntmlama hakkında yakın :ramanda ya7dığım malalcyc bakınız Sıark 2009,

119 121.

Sıark 2009. 121.

60 SÖREN STARK

aynı zamana denk gelmektedir. Anlaşıldığı kadarıyla bitki motıflcri da~a önceki dönemlerde (Erken Demir Çağı'ndan itibaren M.S 1. bın yılın ılk yansına kadar çeşitli "hayvan stili" biçimleri hakim olmuştur) bozkır sanatında yer almamıştır. Ne yazık ki. tam olarak Türk dönemı öncesıne aıt bozkır hakkındaki bilgılerimiz çok zayıftır. Yine de en azından Batı Orta

Asya bozkırlannda, Doğu Avrupa'daki göç dönemindekilerle bağlantılı w olduğu çok açık olan renkJi eser kanıtlarının sayısı artmaktadır.

Tabii ki bu tür renkli biçimsel eğilimler TürkJerin gelişiyle bırlikte bır­denbire ortadan kaybolmadı."10 Ancak aynı zamanda Erken Türk döneminde

bitki fılizleri ve sarmallarıyla süslenmiş ilk nesneler de ortaya çıkar. Bunun

önemli ancak kötü bir şekilde duyurulan örneği Bugut anıtında bulunup eyer

süslemesine ait bir parça olduğuna kanaat getirilen, kısmen altın yaldızlı demir bir çerçevedir (şekil 1 O). Eğer bu düşünce doğruysa biraz daha eski

bir Çin duvar resmi (şekil 1 l) çok yakın bir paralellik sunabilir ve yine bu gelişime dair bazı Çin etkilerine işaret eder.41

Soğd'dan gelen sanatsal etkiler de önemli bir başka itici güç olmuştur. Borıs Mar.ıhak, erken orta çağ Soğd sanatının tipik bir unsuru olan yarım­hurına yaprağı süsünün ayırt edici bir biçimine dikkat çekt ı bılc:P Bunun

son derece önemli bir kanıtı Malaya Percshchepina 'da, yani bugünkü

Ukrayna'da ortaya çıkarılan ve şu anda Sı. Petersburg'dakı f· nnılaJ Devlet ~1ü1e i'nde tutulan ünlü gömüde bulunmaktadır:n Buradakı nesneler bu süslemeyi iki farklı şekilde göstenr: Daha doğal bir şckıl (şekil ı 2) ve daha biçimlendirilmış bır şekıl (şekil 13). Daha sonraki yıllarda, bıçımlendınlını~ 'C!'ııyon Türk bozkırlanna geniş biçimde yayılmıştır (Şekil 14 ).

oğd etkileri geç Doğu Türk yerleşim bölgelerinde canlılığın ı açıkça surdurmeye devam etmı~t B d .. . ...

., ır. u urum. yukarıda bahsedılen Hoşoo-T ~ıdam-1 'dc yakın zamanda ortaya çıkarılan saklanmış malların arasındaki kuçuk bır geyik he)keli tarafından da ispatlanmaktadır. Hiç ~üphcsi.t bu he) kel Soğd bir ustanın ürünüdür (geç Doğu Türklerinin hükümdarlık alanında çalı~an bırı olab"l ) .ı.ı B b" . . . 1 ır · u. ıçtrnlendırılmiş yarım-hurma yaprağı ,.

'· ..

Ko..:h :'!OO:oı sıark 20011. ı 9q-:!Oo Sıark 2008, ı ()9. 200

Mapwat. 1971. 52-53: \far>~hak 1986. 328-329. 3aııcccuıı \ e dığcrlcn ı 997 .

MI ıncı Ka •anlıkM Jcncn donemde Orhun bö .. haU;ıııcb bb SUırl.; 200 31 lgc.,ınde~ı Soğd \arlığıyla ilgıli tanışma • 0-314.

HÜKÜMDARLlK TOPRAKLARINDA SAi\ .\ T 61

süsünün tıpkısının yer aldığı Soğd yapımı diğer simgesel ınetal eşyalarla

karşılaştırma yapıldığında açıkça görülür (Şekil 16).

Aynı gömüde bulunan ve Türkler arasında bitki motiflerine değer veril­

cliğini gösteren başka bir nesne de Kül Tegin'in yukanda belirtilen başlığına

benzer altın bir saç süsüdür (Şekil 9). Muhtemelen Çinli bir usta tarafından

yapılan bu süsün üzerinde daha sonra Kopeny plakasında bulduğumuz,

yüzeyı tamamen kaplayan aynı filiz motifi yer alır (Şekil 17).

Dolayısıyla, hem Çin 'in hem de Doğu İran dünyasının etkilerinin Türk

bozkırlarında sonradan yepyeni bir sanatsal geleneğe dönüşecek olan bitki

motiflerine karşı kayda değer bir ilgi yarattığı görülmektedir.

Kabul edilmelidir ki, bu gelişimin pek çok önemli aynntısı iyice anla­

şılmaktan uzaktır. Ancak. sanat tarihi konulannın bozkırlardaki devlet olu­

şumlannm maddi sonuçlarına ışık tutma konusunda çok büyük bir potan­

siyele sahip olduğu açığa çıkmaktadır.

Kaynaklar Bayar, D. 2004. "Recent archaeological reasearch at the Bilge-Kagan s

site". Archaeology. Ethnography and Anthropology of Eurasia 20, 73-

84 Beal, S. 191 1, Tlıe life of lfiııe11-Tsia11g by Slıaman Hwııi li. Witlı an

i11trod11ctio11 containiııg an accoımt of tlıe works of 1-Tsing, London

Beıshi, Beijing 1974

Bemrnann, J ./Erdencbat, U ./Pohl, E. (Eds.) 201 O, Mo11golia11-Genna11

Karakorum-Expedirion Vol. l: E'<camtıons in ılıe Cra{lsmen-Quarter

aı ılıe Main Road. Wiesbaden (=Forschungen zur Archiiologie

Aul3ereuropiiischer Kulturen 8)

Blockley, R. C. 1985, Tlıe Histoıy of \fenander ılıe Guardsman.

lmrodııction, Essay. Texı, Tra11slatio11 and Historiograplıical Noıes,

Liverpool Di Cosmo, N. 22004, A11cie111 Clıina and its E11emies. Tlıe Rise of Nomadic

Polver in East Asian History, Cambridge

Drompp. M. R. l 989, "Centrıfugal forces in the lnncr Asian «heartland»:

History versus geograph;,-". Joımıal of Asımı Hısıory 23, 134-166

1991, "Supemumerary Sovereigns: Supcrfluity and Mutabılity in lhe

Elite Power Structure of lhe Early Türks (Tu-juer·. Nomads: Masters

of thc Eurasıan Steppe. Volume 2: Rulers from the Steppe. State

62 SÔRENSTARK

Fonnation on the Eurasian Periphery, ed. Seaman, G. Marks, O., Los Angeles (-Ethnographics Monograph Series 2), 92 1 15 . ..

Fletcher, J. F. ı 986, ''The Mongols: Ecological and Socıal Pcrspcctıvcs · l la~ard Joumal of Asiatic Studies 46, 1 1-50 .

Golden, P. B. ı 982, "lmperial ldeology and the Sources of Polıtıca l ~nıty amongst ıbe Pre-Cinggisid Nomads of Westem Eurasıa", Archıvum Eurasiae Medii Aevi 2, 37-76

Hayashı, T. ı 990, "The Development ofa Nomadic Empırc: Thc Case of Ancienı Turks (Tujue)", Bul/etiıı of tlıe Ancient Orient M11se11111 11 , 135-184

2005, "Runic lnscription on a Roof Tile Found in Mongolia ", XI V. Tiirk Tarih Kongresi. Vol. 111, Ankara, 577-580

Hutchins. W. M. 1989, "The Virtues of the Turks", Nine Essays of al-Jalıiz, Ncw York, 175-218

lvnnıchik, A. 1. 2005, Am Vorabeııd der Kolo11isario11. Das nördliclıe Sclıwar::meergebiet uııd die Steppe11nomade11 des 8.-7. Jlıs. V. Clır. 111 der klassisclıeıı Literaturıraditioıı. Miiııdliclıe Über/ieferımg, literatur ımd Gesclıiclııe, Moskau (=Pontus Septentrionalis 3)

Jısl, L. 1960a, "Vyzkum Külteginova pamatniku v Mongolskc lidovc republice". Archeologicke rozhledy 12, 86- ı 13

- 1960b. "Vorbenchı übcr die archiiologische Erforschung dcs Kül-tcgin­Denkmals durch die tschechoslowakisch-ınongolischc Fxpcdıtıon dcs Jahres 1958". Ural-Altaische Jahrbücher 32, 65-77

Jiu Tang~hu. Beı.ııng 1974

Kljastom}J. S. G Lıv~ic, V.A. 1972. 'The Sogdian inscription of Bugut re\ •~cd". 4cta Oriema/ia Academiae Scientiarıım llwıgaricae 26, 69-102

Koch. :\ 2008, "Boma ein reitemomadisch-bunnischer Fundkomplex in "-ordwestchina", Hunnen zwischen Asien und Europa. Aktuellc f-orschungen zur Archaologie uad Kultur der l lunnen, Langcnweıssbach, 57-7 ı

de la \ aıssıcrc E 22004 H' . . · · • ıstoıre des Marclıands Sogdiens Parıs

( Bıblıotheque de l'lnstitut des Haut Etudes Ch' . 32) ' l ıu Mau-T a 19 8 . . . moıscs

s ı 5 , Dıe chınesıschen Nachrichten zur Geschichıc der Ost­Turkcn (T'u-küe) Wicsbade ( G" · IO) ' n :; ottınger Asiatischc Forschungen

\1a"ch:ık B 1986 Sılb h .. Jah h ·J. · . er:sc a~ze des Orients. Metallkunst des 3. -13.

' r un ı:rt:-. und ıhre Konıınuitlit, Leipzıg ,,fo~olı tan'J k 1 ~ k a ı ur Anıtlan Projesi 2001 yılı Çalışma lan, Ankara 2003

HÜKtİMDARLIK TOPR \KLARl1'DA SA "AT 63

Moriyasu, T./Hayashi, T. 1999, "Site of Bugut", Provisional Report of

Researclıes on Histoncal Siıes and Inscriptio11s in Mongolia from

1996 ıo f 998, ed. Moriyasu, T./ Ochir, A., Osaka, 121

Movses Dasxuranc' iffransl.: Dowseıt, C. J . E. 1961. The H istory of the

Caucasıan Albaniens by Movses Dasxurancı, London (=London

Oriental Series 8)

Nikeplıoros, Patriarc/ı of Co11stanti11ople. Slıorı Hisıory. Teri, tra11slatio11,

and commentary by Cyril Mango, Washington 1990 (=Corpus fontıum

historicae Byzantinae 13/ Ser. Washingtonensis Dumberton Oaks tcxts

10)

Noonan. T. S. 2000, .,The Fur Road and the Silk Road: The Relations

Betwccn Central Asia and Northcrn Russia", Kontakte zwiscben Iran,

Byzanz und der Steppe im 6. und 7. Jh., ed. Balint, Cs .. Budapesı

(=Yaria Archaeologica llungarica 1 O), 285-301

Rockhill, W. W. 1900, Tlıe journer of William of Ruhruck to ılıe easıem

parıs of tlıe world. 1253-55. London

Seha fer, E. 11. 1963, Tlıe Golden Peaclıes of Swııarkand. A Sıııdy of T'ang

Exolin, Berkelcy et al.

Schubert, Ch. 201 O. Anaclıarsis der Weıse. Vomacle. Shtlıe. Grıeclıe.

Tübingcn (Leipziger Studien zur klassischen Philologie 7)

Sims-Williams. N. 2001, "Bactrian legal documenıs from 7th- and 8th­

century Guzgan", Bulleım of tlıe Asia bıstıtııte 15, 9-29

Sinor, O. 1978, "Thc Greed of the Northem Barbarian", Aspects of Altaic

Ci\ilızation 11, ed. L. Y. Clark and P. A. Draghı. Bloomıngton, 171-

182 (=lndiana University Uralic and Altaic Serics 134)

- 2005, "Reflections on ıhe History and Historiography of the Nomad

Empires of Ccntral Eurasia", Acta Orıentalia Academiae Scienıianım

lfımgaricae 5811, 3-14

Stark. S. 2002 . .,,Nomaden und Sesshafte in Mitte!- und Zentralasien:

Nomadische Adaptionsstrategien am Fallbeispıel der Alttürken ''.

Grenzüberschreitungen. Formen des Kontaks und Wege des

Kulturtransfers zwischen Onent und Okzident im Altertum. ed.

Scbuol, M./ Hartmann, U. Luıher, A., Sıuttgart, 363-404

- 2008. Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien. Archaologischc und

historische Studien, Wicsbaden (-Nomaden und Sesshaftc 6)

- 2009, ··some Rcmarks on thc Hcadgear of tbe Ro)'al Türks", Joumal of

lnner Asi an Art and Archaeology 4. l l 9- 133

Suıshu, BeiJing l 973

SÔRENSTARK

Tıılııfaıı cl111tıı weııslıu, ed. Guojia wenwu ju gu wenx~an. ya~jiu s~~Xinjiang \\ cıwuer zizhiqu bowuguan/ Wuhan daxue lı shı xı , BeıJ ıng 1981-

1991 ' Wright, D C. 2002, "The Screed ofa Humbled Empire: The Xın Tangshu s

Prolegomena on the Türks", Acta Orientalia Academıae Scıentıanını lfımgaricae 55 '4, 379-389

Xın Tangshu. Beijing 1975 Yoshıda, Yu. Moriyasu, T. 1999, "Bugut Inscription", Provisional Rcport of

Rcsearchcs on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998, ed. Moriyasu, T./ Ochir, A., Osaka, 122-124

***

BoiiTos. B. E. 1996. )l.pesHeTıopKcKWi: nattTeott 11 Mo,nenb M11po3,namı11 s Kyiıbıoso-ııoMııHaııbHhtx nal\urtRlfKax MoHromrn VT-V lll es., Moc1<ea

3a.accc1<aJ1, B. H.IJlbsoea, 3. A./MapnıaK. E. J1 ./Co1<oııosa, 11. B./<l>oH.RKOBa. H /\. 1997, CoKp06uttıa xaua Ky6pama. flepeuıe11wıcKuıi 1<..ıaiJ. Ca1111.1-l leıep6ypr

K)6apes. B A 1992. "nanaw c corm1lic1<oii Ha.nmtcbıo ın .ıı.pcsHC· nopı.:cımro norpe6cmuo Ha AnTae", Ceeep1taR AJuR ıı coceiJııııc mcppıımopııu R cpeiJ11ue eeKa. on. pell,.: Bacıt,tbCBCKııif , P. C.. Hoeocııôııpcıc. 94-97

l\)ôapce, 1 • B 2005. Ky:u.ıypa .lpesıntx TıopoK A.JrraR (no MatcpııaııaM norpe6:ı.ıbHblx na~iJITirtıKos). HosocH6upcK

Jlııewııu. B. A. 1998. "Cor;uıiicıaıii 'aK1rna1<' Ha BOCTO'IHOM Anrae". Boeı1Hruı apxeo:ıonuı. Opy-Arne 11 soettHoe n,eno s ucropıı•ıecKoii H

couııa;tbHOll nepcneınııse. OTB. PCA. füunrn6axos, r. B., Camrr­TleTCp6)pr. 282-284

:\tapıııaı.:, fi . il . 1971, Cor.l11itcıcoe cepe6po. Ü'lepKu no eocro•ıHolı 1 OpcBTUl\C. 10CKBa

ctlcıtopoe-Jlaeı.ıııoe. r. A. 1976, l1c11.-yccno KO'ICBHHl<OB H 3oııoToit Op,.bl. O•ıept.:ıt t.:y:ıbTypı.

• 1 ıı HcKycCTea Hapo,noe Espa'3uilcK11x CTcncii ~ı

:lo ıoroop;.ıı.ııtcKııx ropo..'.{os, MocKBa

l-IÜ"-ÜMOARLlK TOPRAKLARl"iDA SA AT

Captions for lllustrations

•

)

J

o 1 --

Şekil 1: Djolin- 1, Kurgan-9'da bulunan, Soğutça yazılı kılıç (Ky6apes 2005, yer 63 1 "onrası)

65

66 SÔREN STARK

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLAR! DA SA AT 67

o 5 10cm

Şekil 3: Buguı 'taki pişmiş toprak plaka parçası (yazarın çektiği fotoğraf)

a b

Şekil 4· Tsagan-Ovoo-1 (a) \C Khoshoo-Tsaidam-2'deki (b) pişmiş toprak plakalar

(a Rincben l 959'dan sonra. şekıl 7. b Jisl 1960'ıan sonra. şckıl 53

68 SÔREN STARK

Şekil 5: Khoshoo-Tsaıdam- 1 'den kiremıt (yazann çckııgı fotoğraO

a c

Şekil 6: Çiçeksi rozet betimlemesine sahip taş plakalar (a: Tsagaan-Ovoo-1 'yazann fotoğrafı: b: Khoshoo-Tsaidam/yazann çekıığı fotoğraf: c:

Ongin/Moriyasu'dan sonra/Ochir 1999, yer. 2b)

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLARINDA SANAT

a

Fig. 7: Stone panels with "Phenix"' dcpictions (a: Khoshoo­

Tsaidam author's photograph; b: lkh-Kboshoot (author's photograph)

69

70 SÖR EN ST ARK

Şekil 8: Khoshoo-Tsaidarn- 1 'den bir heykel. muhtemelen Bilgi Kağan 'ın heykeli, kemer ayrıntısı (yazarın çekttğı fotoğraf)

llÜKÜMDARLIK TOPRAKLARINDA SANAT 71

a

b c

Şekıl 9: a-b Khoshoo-Tsaidam-2'den Kül Tegin'ın heykelinin bir parçası

(Dschıngi'> Khan und 'eme Erben 2005'ıen sonra, Kat.-~o : 44: b Jisl l 960'tan

'>Onra. ~ekil 51)

72 SÖRE STARK

Şekil 10: Khoshoo-Tsaıdam-1 'den bir saç sili;ü (Dschıngıs Khan und seıne Erben 2005'ten sonra, Kat.-No: 45)

Şekıl 11: Buguı'ıan (eyer?) parçası (yazarın çizimı, Boınoa ı 996 'dan sonra, şekıl 4911)

HÜKUMDARLIK TOPRAKLAR! DA SANAT 73

Şekil J 2: Loi Rui'nın meıarından dU\ar resmi (Shanxıshcng Kaogu 't anjiusuo I Taiyuanshi Wenwu Kago YanJİUsuo 2006'dan sonra. yer. 40 '27)

Şckıl 13: Malaya Pcreshchepina 'dan eyer parçalan. kemer tokası ve kın

parçası (3a.:ıcccKa11 ve diğcrlcn 1997. Kat.-No. 81. 85. 88)

74 SÖRE STARK

Şekil 14: Güney Sibirya ve Batı Tianshan 'daki Türk gömütlerindcn eyer ve ok kılıfı parçaları (Stark 2008'den sonra, yer. 98)

HÜKÜMDARLIK TOPRAKLARl~DA SANAT 75

Şekıl 15: Khoshoo-Tsaidam-1 'den bır ge:,.ık heykeli (Dschıngıs Khan und seine Erben 2005 ·ıen sonra. Kat.-No· .ıs)

76 SÖRE STARK

Şcı...ıı 16: Bır Senınurv kafası ('').muhtemelen bir taht unsuru. Soğdutça. 8. Yüzyılın 1. Yarı-..ı (Marshak. Kr.ımarovsk:ii 1996'dan sonra. Kat.-No. 26)

Şel.ıl 17 Kopeny'dcn bır plaka (<l>c:1opos-Jlasb1J10e l 976'd:ın sonra. yer. 42)