ÖZ İKİ KİMLİK İKİ VAROLUŞ MÜCADELESİ OLARAK İSRAİL FİLİSTİN SORUNU VE ETKİLERİ Reyyan DOĞAN Yüksek Lisans, Sosyal Bilimler Enstitüsü Proje Danışmanı: Prof. Dr. Beril DEDEOĞLU Ocak, 2015 Bu çalışma, iki kimlik ve iki halkın varoluş mücadelesi olan İsrail- Filistin çatışmasının arka planı ele alındıktan sonra söz konusu çatışmanın taraflara olan etkilerini ele almaktadır. Ayrıca bu çalışmada çatışmanın yıkıcı etkisi incelenerek daha militarize bir hale gelen İsrail Devleti ve daha radikal dindar bir topluma dönüşen Filistin toplumu arasında gerçekleşen mücadele detaylı olarak tartışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Terörizm, İsrail-Filistin Çatışması, Hamas, FKÖ, Oslo Barış Süreci
Transcript
ÖZ
İKİ KİMLİK İKİ VAROLUŞ MÜCADELESİ OLARAK İSRAİL FİLİSTİN SORUNU VE ETKİLERİ
Reyyan DOĞAN
Yüksek Lisans, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Proje Danışmanı: Prof. Dr. Beril DEDEOĞLU Ocak, 2015
Bu çalışma, iki kimlik ve iki halkın varoluş mücadelesi olan İsrail- Filistin
çatışmasının arka planı ele alındıktan sonra söz konusu çatışmanın taraflara olan
etkilerini ele almaktadır. Ayrıca bu çalışmada çatışmanın yıkıcı etkisi incelenerek
daha militarize bir hale gelen İsrail Devleti ve daha radikal dindar bir topluma
dönüşen Filistin toplumu arasında gerçekleşen mücadele detaylı olarak tartışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Terörizm, İsrail-Filistin Çatışması, Hamas, FKÖ, Oslo Barış
Süreci
ÖNSÖZ
Filistin’in herkes için ayrı bir önemi vardır. Kimileri için özgürlük savaşı,
kimileri için ise var oluş mücadelesidir. Aynı zamanda çok hassas ve duygusal da bir
konu olması beni bu çalışmaya iten sebepler arasında yer almaktadır. Yazarken
kullandığım kaynaklar ufkumu genişletti, bu sorunu günümüze getiren sebepleri daha
iyi anlamamı ya da ne kadar da idrakten uzak olduğumu ortaya koydu. Çok değerli
uzman ve araştırmacıların kaynaklarında bilinmeyen noktalara yolculuk yaptım.
Filistin Sorunu hepimizin sorunudur. Bu sorun çözülmeden kanımca dünyadaki
çatışma da sona ermeyecektir.
Sorunun köken ve meseleyi mesele yapan sebep ve sonuçları çalışmamda çok
değerli uzmanların kaynaklarından yararlandım. Başta proje danışmanım Sayın Prof.
Dr. Beril Dedeoğlu ve yüksek lisans eğitim boyunca ders aldığım tüm Galatasaray
Üniversitesi mensubu hocalarıma en derin şükranlarımı sunarım. Ayrıca tüm destek
ve temennileriyle yanımda olan iş arkadaşlarıma ve hiç kuşkusuz aileme de içten
teşekkür ederim.
Filistin topraklarında kalıcı barış umuduyla…
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….ii İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………........iii KISALTMALAR………………………………………………………………..........v GİRİŞ…………………………………………………………………………………1 1. İKİ KİMLİK İKİ VAROLUŞ MÜCADELESİ………………………………….3 A. SOĞUK SAVAŞ ÖNCESİ TARİHSEL ARKA PLAN…………………3 a. Siyonizm’in Doğuşu ve Filistin’de Yahudilerin Top. Mülk……….5 b. 1917-1960 arası Dönemde Yaşanan Gelişmeler…………….........10 B. SOĞUK S. YILLARI VE SONRASI TARİHSEL ARKA PLAN…….19 a. Çatışmalar…………………………………………………………20
- 1967 Arap- İsrail Savaşı ve Sonuçları…………………...20 - 1973 Arap- İsrail Savaşı (Yom Kippur)…………………23
b. Barış Süreci……………………………………………………….24
- Madrid Barış Konferansı………………………………...27 - Oslo Anlaşmaları…………………………………...........28 - Wye Plentation Barış Anlaşması…………………...........32 - II. İntifadan önce Son Anlaşma: Camp David…………..33
2. TEMEL SORUNLAR VE TARAFLARA OLAN ETKİLERİ……………........39 A. SORUNUN FİLİSTİN’E OLAN ETKİLERİ…………………………..39
- Terör ve Şiddet Sarmalı………………………………….39 - İntifada Günleri………………………………………….44 - Hamas’ın Yükselişi ve Tırmanan Şidet………….............48 - Gazze Ablukası……………………………………..........50
B. SORUNUN İSRAİL’E OLAN ETKİLERİ……………………….........54
- Sosyal ve Ekonomik Sıkıntılar………………………......55 - Militarist ve Terörize Toplum İnşası……………............59 - Demokrasi Krizi……………………………………........64 - Yalnızlaşan İsrail…………………………………...........69
SONUÇ……………………………………………………………………….......74 KAYNAKÇA……………………………………………………………………..79 EKLER……………………………………………………………………………84 Ek. 1 : İsrail-Filistin Sorununda Yer alan Temel Anlaşmazlık Noktaları…….......84 Ek. 2 : Filistin Direniş Hareketleri ve İsrail’deki Siyasi Partiler………………….89 ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………..111
KISALTMALAR
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
AET: Avrupa Ekonomik Topluluğu
BMGK: Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi
DFPR: Filistin Hakları Bölümü
DOP: İlkeler Bildirgesi
EEC: Avrupa Ekonomik Topluluğu
GSMH: Gayri Safi Milli Hâsıla
GSYİH: Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla
FKÖ: Filistin Kurtuluş Örgütü
FUK: Filistin Ulusal Konseyi
HAMAS: İslami Direniş Örgütü
IDF: İsrail Savunma Kuvvetleri
PLO: Filistin Kurtuluş Örgütü
PLF: Filistin Kurtuluş Cephesi
PNC: Filistin Ulusal Kongresi
UN: Birleşmiş Milletler
UNSCOP: Birleşmiş Milletler Filistin Üzerine Özel Komitesi
UK: Birleşik Krallık
US: Birleşik Devletler
USSR: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
GİRİŞ
Filistin konusunun her duyarlı vatandaş için ayrı bir önemi vardır. Uzun bir süredir bu
konu unutulsa da, İsrail’in Filistin topraklarını yeniden işgal etmesi, onlarca Filistinliyi
katletmesi, evlerinden vatanlarından sürmesi ve daha onca yaşanan acı dolu hikâyeden sonra
bu sorun yeniden gündeme gelmiştir. Filistinliler ve İsrail arasında yaşanan bu mücadele
20.yüzyıla damgasını vuran çatışmalardan biri olmuştur. Her ne kadar bu çatışma İsrail ve
Filistin arasında geçen bir mücadele olsa da sadece İsrail ve Filistin arasındaki mücadele gibi
değerlendirmek bu sorunu çok basite indirgemek olur. Arap Devletleri, Siyonizm, Semitizm,
Süper Güçler ve benzeri unsurlar muhakkak bu soruna dâhil edilmelidir.
Sorunun her şeyden önce iki ekseni olduğu akıldan çıkarılmamakla birlikte ilk ekseni
İsrail Devleti’nin doğuşundan itibaren ele alınacak olan Yahudi boyutu, ikinci ekseni ise
Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılması ile ortaya çıkan ve “devletlerarası bir sorun olarak
uluslararası politikanın gündemine oturan ve sıcaklığını hiç kaybetmeyen bir sorunun parçası
olan” Filistin boyutudur.1 Ortadoğu coğrafyasının sahip olduğu hassas dengeler ve değişik
etmenler birçok bölge devletinin yanı sıra dünya siyasetinde etkili olan büyük devletlerin de
Sorun’un içine girmelerinde birinci derecede etkili olmuşlardır. Böylece Sorun’un kendisi
ulusal boyutları aşarak uluslararası siyasetin gündemine girmiştir. Bunun yanı sıra uluslararası
siyasette etkili olan ana güç unsurları ya da “reelpolitik” Filistin Sorunu’nun gelişimi ve
dönüşümünde önemli etkilerin oluşmasına sebep olmuşlardır.
Diğer taraftan Filistin ve İsrail arasında yaşanan bu mücadeleyi sadece dış etkenlere bağlayıp,
içeriden kaynaklanan yerel ve bölgesel dinamikleri göz ardı etmek de Sorun’un sağlıklı bir
değerlendirme yapmamızı engelleyebilir. Bilindiği üzere Sorun, yerel ve bölgesel etkilerle
Arap-İsrail çatışmasının ana unsuru haline gelmiştir.2
Çalışmanın ana eksenini iki kimlik ve iki halkın varoluş mücadelesi olarak İsrail ve
Filistin çatışması oluşturmaktadır. Ayrıca Sorunu’nun taraflara olan etkisi şiddet ve terörizm
1 Bülent Aras, Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye, İstanbul: Bağlam Yayınları, s.11. 2 Ibid., s. 11.
ekseninde yaşananlar, işgal edilen bölgeler ve başarısız geçen barış görüşmeleri sonrası 2000-
2005 yılları arasında yaşanan İntifadalar oluşturmaktadır.
İlk bölümde İsrail- Filistin çatışmasını anlayabilmek için tarihsel arka plan “Soğuk
Savaş yılları öncesi ve sonrası” olarak incelenmiştir. Bu bölümde yaşanan önemli tarih ve
olaylar ortaya konarak günümüze kadar gelen bu Sorun’un önemli noktaları belirtilmiştir.
İkinci bölümde ortaya konan tarihsel arka plan doğrultusunda Sorun’un taraflara olan
yıkıcı ve yapıcı etkisi ifade edilmiştir.
Sonuç bölümünde ise çalışmanın özeti ve genel değerlendirilmesi yapılarak İsrail-
Filistin çatışmasının aslında iki tarafın kaybettiği bir oyun olduğu benzetmesi yapılarak
çalışmaya son verilmiştir.
I. İKİ KİMLİK, İKİ VAROLUŞ MÜCADELESİ
A. Soğuk Savaş Öncesi Tarihsel Arka Plan
Filistin’in başlı başına bir tarihi olmaktan ziyade, Filistin’in tarihte bir yeri vardır.3
Filistin toprakları Suriye, Mısır ve Akdeniz ile Şeria Nehri arasında kalan topraklar olup Şeria
Nehri’nin döküldüğü Ölü Deniz ( Lut Gölü) de Filistin’in doğu sınırına dâhildir. Bu sınırlar
içinde de Filistin toprakları coğrafi bakımdan Akdeniz kıyı şeridi, kuzeyden güneye dağ
silsilesinin bulunduğu orta yayla bölümü ve Şeria vadisi olmak üzere üç parçaya
ayrılmaktadır.4 Filistin’in 1922 yılındaki manda yönetimi siyasi sınırlara bağlı olarak kuzeyde
Akdeniz kıyısında Ra’s al-Nakura’dan kuzeydoğuda Banyas’a uzanan bir çizgi güneyden
Taberiye Gölü, Şeria Nehri ve Vadi’l A’raba ve Ölü Deniz’den Akabe Körfezine uzanmakta
oradan da Akdeniz kıyısında Tell Refah’a ulaşarak Filistin sınırlarını meydana getirmektedir.
Bu sınırlar içinde kalan Filistin toprakları 26. 319 km2 dir.5 Filistin’in ilk halkı ise Arabistan
yarımadasından buralara göç eden Sami ırkından insanlar olduğu bilinmektedir.6 Yahudilerin
Filistin ile tarihi bağları ise esas olarak Tevrat’a dayanmaktadır. İsrail- Filistin sorunu
açısından da Kutsal Kitap’ın yeri çok önemlidir. Özellikle Yahudi barış perspektifi açısından
üç yaklaşım mevcuttur. “Yaklaşımlar önceliği kutsal sayılan toprağın egemenliğine verenler;
insan hayatının kutsallığına ve savaşın önlenmesine öncelik verenler; demokrasinin
(Tevrat’ın üstünlüğüne dayalı, yöneticilerin, halkın meşru taleplerine duyarlı ve sorumlu
olduğu bir yönetim) tesisi ve iç çatışmanın önlenmesine ağırlık verenler şeklinde özetlenebilir.
Bu yaklaşımları savunanların her birinin referansı Tevrat’tır.”7 İlerleyen bölümlerde çeşitli
yansımalarını göreceğimiz birtakım nüanslar ise kutsal sayılan kitaptaki farklı metinlerin
farklı gruplar tarafından ön plana çıkarılmasıyla ilgili olduğunu söylemek zorundayız.
3 Celal Tevfik Karasapan, Filistin ve Şark-ül Ürdün, Cilt I. İstanbul, Ahmed İhsan Basımevi Ltd., ss. 10. 4 Tarih I: Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar (Türk Tarih Kurumu tarafından yazılmıştır), istanbul, Devlet Basımevi, 1938, s. 154. 5 Celal Tevfik Karasapan, Filistin ve Şark-ül Ürdün eserinde (s.3) bu yüz ölçümünü 26.158 km2 olarak vermekte ve bunun 678 km2 sini Şeria nehri ile Hule, Taberiye ve Lut göllerinin meydana getirdiğini söylemektedir. 6 Ibid., s.13. “Semite” maddesinde şunları söylemektedir: Samilerin Nuh’un oğlu Shem’den geldiğine inanılmaktadır. Sami’lere Araplar, Akadlar, Asuriler, Kenan’lar ve çeşitli Arami kabileleri dâhil bulunmaktadır. 7 Bora Bayraktar, “Barış Çalışmaları Perspektifinden İsrail-Filistin Sorunu”, 24.03.14 tarihinde http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-156-2014040731b_bayraktar.pdf erişildi.
Örneğin 1993 yılında Haham Shlomo Goren Yahudilerin Batı Şeria ve Gazze topraklarındaki
yerleşimleri boşaltmalarının dinen yasak olduğunu söylerken, aynı şekilde 1985 yılında
Yahudi Yerleşimleri Konseyi bu topraklardan çekilmenin İsrail Devleti’nin parçalanmasına
neden olacak bir ihanet olarak ifade etmiştir.8
Diğer taraftan Tevrat’ın yaratılışına ait olan ilk kitabı Genesis’e göre Yahudi kavminin
başlangıcı İbraniler’dir ve en ulu atası ise Abraham’dır (İbrahim) Tevrat’ta göçebe bir Arami
olarak nitelendirilen İbrahim’in Keldanilerin Ur şehrinden çıkıp Harran’a ve daha sonra
Allah’ın vahyiyle Kenan (Filistin) topraklarına göç etmesi Yahudiliğin de başlangıcı
olmuştur.9 Filistinliler ve Kenaniler tarafından dışlanan Yahudi kabileleri birbirine yaklaşarak
M.Ö. 1000 yılında bir krallık kurmuşlardır. Judaa kabilesinden gelen bu sözcükle Yahudi
kelimesi türemiştir. Judaa kabilesinden olan Kral David, Kudüs’ü alarak ilk tapınak projesini
hazırlar. Kudüs Müslümanların olduğu kadar Yahudiler için de çok önemli bir yere sahiptir.
Müslümanların ilk kıblesi olan Kudüs’ün Yahudilerin kontrol altında olması İsrail’in varoluş
nedenlerinin ilk sırasında yer alır. Özellikle Kutsal kitaptan alınan referans ile Yahudilerin
İsrail topraklarına geri dönerek El-Halil, Kudüs ve benzeri yerlerin kendi kontrolleri altında
olması siyasi bir amaçtır. Filistin toprakları Halife Hz. Ömer’in M.S. 638 tarihinde Yermuk
muharebesinde Bizanslıları yenmesi üzerine İslam egemenliğine girmiş ve Filistin, İslam’ın
elinde ve bir Müslüman toprağı olarak, 1948’de İsrail’in kuruluşuna kadar bu durumunu
muhafaza etmiştir.
Bu dönemde Yahudiler için üç önemli hadiseden bahsetmek gerekirse; ilki felaket
sayılabilecek bir hadise olup şöyle ifade edilebilir: Orta Çağ’da Batı Avrupa’da görülen
“Yahudi düşmanlığı”dır. (anti-semitisme) Yahudilere karşı açılan bu düşmanlık sonrası, 1290
yılında İngiltere’den, 1392’de Fransa’dan, 1492’de İspanya’dan ve 1497’de de Portekiz’den
Yahudiler kovulmuşlardır. 15.yüzyılın sonunda öldürülen Yahudilerin sayısı 100.000
bulmuştur.10 Kovulan Yahudilerin bir kısmı Hollanda’ya iltica etmekle birlikte büyük
çoğunluğu Osmanlı topraklarına sığınmıştır.
8 Gerald M. Steinberg, “Interpretations of Jewish Tradition on Democracy, Land and Peace,” Journal of Church and State 43 1 (Winter 2001): 94-97. 9 Salime Leyla Gürkan, Yahudilik, İsmar Yayınları, 2008, s. 21. 10 Bkz. John G. Gager, The Origins of Anti-Semitism, New York, Oxford University Press, 1983.
Yahudiler için gerçekleşen iki önemli hadiselerden biri ise Selahaddin Eyyubi’nin
Haçlı ordusunu yenerek Kudüs’ü geri almasıdır. Yahudiler için gerçekleşen diğer önemli bir
vaka ise 1517’de Yavuz Sultan Selim’in Suriye ve Mısır’ı almasıyla Filistin’in de Türk
egemenliğine girmesidir. Filistin’in Türk egemenliğine girmesiyle birlikte özellikle Kudüs’e
Avrupa ülkelerinden yeniden Yahudi göçleri başlamış ve ilerleyen yıllarda bu göçlerin
artmasıyla 18.yüzyılın ortalarında Yahudilerin Kudüs nüfusunun çoğunluğunu meydana
getirir bir hale gelmiştir.11 Diğer taraftan 19.yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da yeniden
canlanan Yahudi düşmanlığı bir yandan Filistin’e akın akın Yahudi göçlerinin başlamasına bir
yandan da Siyonizm denen Yahudi bütünlüğü hareketinin doğmasını beraberinde
getirmiştir.12
a) Siyonizm Doğuşu ve Filistin’de Yahudilerin Toprak Mülkiyeti
“Siyonizm” teriminin kökünü oluşturan Siyon sözcüğü Musevi tarihinin ilk
çağlarından beri Kudüs ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Siyon kelimesinin adının
ilahilerde ve duygu hazinesi olarak kullanılmaya başlamasına rağmen bir siyasal düşünce
akımını simgeleyen bir deyim olarak Rus Yahudisi olan Nathan Birnbaum tarafından
literatüre girmesi 19.yüzyılın son çeyreğinde olmuştur. Birnbaum tarafından 1 Nisan 1890
tarihinde çıkartılan “Kendi Kendine Kurtuluş” adlı dergide Siyonizm’i Musevileri Filistin’e
yerleştirmek amacını güden ve üyelerinin Yahudilerden oluştuğu bir siyasal parti örgütünün
kurulması olarak anladığını dile getirmiştir.13 Birnbaum’un dile getirdiği bu terim kısa bir
süre sonra Yahudi çevrelerce benimsenerek Musevi milliyetçiler tarafından kullanılmaya
başlanmıştır. Zamanla Siyonizm, Yahudileri Filistin’e yerleştirme girişimlerinin, siyasal
nedenle ya da değil, tümünü içine alacak bir hal almıştır. Daha sonraları Dr. Pinsker’in
liderliğinde “Siyon Aşıkları” kulüplerini ve Dr. Herzl’in yarattığı siyasal okul taraftarlarını
tanımlamak için “Siyonist” ortak bir ad olarak kullanılmaya başlanmıştır. Böylece Batı siyasal
düşünce sistemleri içerisinde köklenen “Siyonizm” tanımını “Yahudilerin Filistin’de bağımsız
bir devlet şeklinde yerleşmesi ve orada Yahudiliğin tüm kurumları ile dirilmesini amaçlayan
11 Fahir Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları (1948-1988), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara: 1994. 12 Ibid., s. 20. 13 G. Kressel, The Word and İts Meaning, Zionism, Encyclopedia of Judaica, Israel Pocket Library, Kudüs, 1973.
bir evrensel hareket” olarak yapabiliriz.14 Bununla birlikte Filistin’e Yahudi göçleri “Dünya
Siyonist Teşkilatı”nın kurulması ile daha da ivme kazanarak artacak ve Siyonizm’in bir
teşkilat haline gelmesi İsrail’in kuruluşuna giden yolu açacaktı. Basel Kongresi’nde kurulan
Dünya Siyonist Teşkilatı’nın Theodor Herzl’in başkanlığında alınan kararlar doğrultusunda
Filistin’de bir Yurt edinilmesi için çalışılacak, her yerdeki Yahudiler dernekler, federasyonlar
şeklinde organize olacaklar ve Yahudilerde milli bir şuurun sağlanması için her türlü destek
ve çaba harcanacaktır.15 Bu kararlarda dikkat çeken husus ise, bir Yahudi Devleti’nin
kurulmasından çok “yurt edinme fikri”ne yapılan vurgudur. Böylece Filistin toprakları
“Teşkilatlı Siyonizm’in” ilk amacı olarak ilan edilmiştir. Dünya Siyonizm Hareketi 1897
Basel Kongresi’nden sonra gelişmeye başlamıştır. Bu kapsamda dünyadaki Siyonist
derneklerin sayısı 900’ü bulmuş, Filistin’de Yahudilerin toprak satın almaları için oluşturulan
“Yahudi Milli Fonu” ile Filistin Yahudilerine mali destek sağlamak amacıyla “Jewish
Colonial Trust ve Anglo-Palestine Company” gibi kurumlar oluşturulmuştur.16
1897 Birinci Siyonist Kongresi ve Dünya Siyonist Teşkilatının kuruluşu, Siyonizm
hareketinde ilk ve önemli bir adım olarak atılmış ise, 1904 yılında Dünya Siyonist
Teşkilatı’nın yedinci Kongresi’nde alınan Filistin kararı, Filistin’den başka toprağın Yahudi
yurdu olarak nazarı itibara alınmaması, ikinci önemli adımı teşkil etmektedir.17 Yahudilerin
Filistin’de bir yurt edinmek için 1893 yıllarında Padişah II. Abdülhamit ile Türkiye’deki
Yahudi liderler arasında geçen görüşmeleri ile başlayan gayretleri Herzl’in 1904’de
ölümünden sonra da devam etti. Özellikle 1908 Meşrutiyet’i Osmanlı Yahudilerine bir umut
ışığı oldu.18 İttihat ve Terakki Partisi ve liderleri, Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğu’na göç
etmelerini yeni bir yaklaşımla olumlu değerlendirdiler. Hac için Filistin’e gidecek Yahudilere
tatbik edilen kısıtlamalar (Kırmızı Tezkere) kaldırıldığı gibi, Yahudilerin Filistin’de toprak
satın almaları da serbest bırakıldı.19 Fakat bu ılımlı ortam çok uzun sürmedi, 31 Mart
hadisesinden sonra azınlıkların oluşturulan bu özgürlük ortamından istifade ederek
14 Mim Kemal Öke, Siyonizm ve Filistin Sorunu, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul: 2011. 15 Bkz. Walter Laquer, The Arab-Israeli Reader, s. 6-11, Herzl bu önsözünde şöyle diyor: “Bu kitapçığı yazmaya beni sevk eden fikir, çok eski bir fikirdir: Yahudi Devleti’nin yeniden kurulması. “ 16 Armaoğlu, op.cit., s. 22. 17 Walter Laquer, op.cit., s. 5. 18 Bkz. Mim Kemal Öke, Siyonistlerin İttihatçılar Nezdinde Başarısız Girişimleri, Cilt: 2, İstanbul: 1982, s. 121-132. 19 Ibid., s. 125.
faaliyetlerini artırmaları İmparatorluğun parçalanması için bir araç haline geliyordu. Bu
nedenden ötürü İttihat ve Terakki, Siyonizm’i Osmanlı’dan bağımsız ayrıştırıcı bir hareket
olarak gördü. Böylece Siyonistlerin Osmanlı’dan gelecek faydaları sonuçsuz kaldı. Fakat I.
Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ile yıkılan Osmanlı Devleti ve akabinde Siyonizm’in Filistin
davası önündeki engelleri kaldırması nedeniyle Siyonizm’in önünde yeni ufuklar açtı.20
Osmanlı Devleti’nin bütün yasaklama ve kısıtlamalarına rağmen, Filistin’e birtakım
Yahudi göçleri olmuş ve I. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte Filistin’deki Yahudi
nüfusu artmış bulunmaktaydı. 20.yüzyıla girerken Filistin’deki Yahudi nüfusunun 50.000
kadar olduğu iddia edilmekle birlikte,21 İslam Ansiklopedisi’nin verdiği bilgilere göre 1914
yılında Filistin’de 46 tane Yahudi kolonisi olduğunu, nüfuslarının da toplam 85.000 kadar
olduğu söylenmektedir.22 Buna karşılık başka bir kaynaktan alınan bilgiler doğrultusunda
1915’de Filistin’de toplam nüfusun 689.275 ve Yahudi nüfusun da 83.000 olduğu
bildirmektedir.23 Filistin’de Yahudilerin toprak mülkiyeti konusunda yaşanan gelişmeleri en
iyi takip eden yazarlardan biri olan Arieh Avneri’nin verdiği bilgilere göre ise Filistin’deki
1922 yılında Yahudi nüfusu tam olarak 83.790 olarak verilmektedir, Müslüman nüfusu da
486.177 olarak ifade edilmektedir.24 Bu rakamlar ve kaynaklar arasındaki farklılıklara rağmen
1880’lerde 35.000 civarında bulunan Filistin’in Yahudi nüfusunun I. Dünya Savaşı sırasında
iki katına çıktığını söylememizde sakınca yoktur. Bu nüfus artışında Dünya Siyonist
Teşkilatı’nın kuruluşu ve Yahudilerin Filistin’e göç etmeleri konusunda yapılan tahrik ve
uyarıların önemli bir rolü vardır. Yahudilerin teşkilatlı hale gelerek nüfuslarını artırma yoluna
gitmelerinde ise hiç kuşkusuz mali bakımdan yapılan yardımların büyük etkisi olmuştur. 20.
yüzyıla gelinceye kadar daha önce de belirttiğimiz gibi Yahudilerin Filistin’de toprak
genişletme ya da nüfuslarını artırma faaliyetleri çok daha yavaştı. Bundan iki etmenden söz
edilebilir: ilk olarak Osmanlı Devleti’nin genellikle yabancılara bilhassa da Filistin’de
Yahudilere toprak satın almayı yasaklamış olması, ikinci etmen ise Filistin Yahudilerinin
20 Armaoğlu, op.cit., s. 24. 21 Ibid., s. 24. 22 İslam Ansiklopedisi, “Filistin” maddesi. 23 Avneri, The Claim of Dispossesion- Jewish Land – Settlement and the Arabs, 1878-1948, New Bruncwick and London, Transaction Books, 1984, p. 12. 24 Ibid., s. 30.
topraksız olmalarından dolayı kaynaklanan mali imkânlarının yeterli olmaması ve dünyadaki
çeşitli yerlerde yaşayan Yahudilerden mali destek almalarına dayanmaktaydı.25
Yahudilerin Filistin’de toprak mülkiyetlerinin gelişmesi ise Moşav denen koloniler
halinde olmuştur. Yahudi belgelerinden alınan bilgilere göre Filistin’de ilk moşav 1860
yılında Petah-Tikva adı ile kurulmuş, dışarıdan gelen göçmenlerin artmasıyla Petah-Tikva’nın
nüfusu artarak satın almalarla arazi genişlemiştir.26
Filistin Yahudilerinin toprak genişletmeleri şu kuruluşların yardımları ile mümkün
olmuştur.
Zion’u Sevenler tarafından kurulan dernek, vakıf ve mali gücü yüksek olan Yahudiler
Zengin Yahudi banker Baron Rotschild ve onun kurup desteklediği vakıf olan Yahudi
Kolonizasyon Derneği
Siyonist hareketlerin Filistin Ofisi tarafından 1901’de toprak satın almayı desteklemek
üzere kurulan Yahudi Milli Fonu ve Filistin Toprak Geliştirme Şirketi
Bütün bu gelişmeler ve desteklemelerle birlikte Filistin’deki Yahudilerin sahip olduğu
toprak miktarı Yahudi nüfusundan fazla hale gelmiştir. 1918 yılında Filistin’deki Yahudi
topraklarının miktarı 418.000 dönüm iken 1939 yılında bu rakam 1.543.000 dönüme
çıkmıştır.27 İşte bu noktada, Yahudilerin toprak genişlemesi ve toprağa bağlı hale gelen
Yahudi nüfusunun artması ilk Arap-Yahudi çatışmasının ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Buradan da anlaşılacağı üzere Yahudiler “toprak unsurunun” dışında kaldıkları sürece
Filistin’de Arap-Yahudi çatışması dikkat çekmeyecekti. Fakat ne zaman ki, Yahudiler de
Araplar gibi toprağa bağlanmaya, toprakla uğraşmaya başladılar, işte o zaman Filistin’de bu
iki kimlik grubu arasında mücadele kendini göstermeye başlamıştır.28 İsrail’in Filistin
topraklarını işgal etmesi, Batı Şeria’da açılan söz konusu yerleşim birimlerinin sayısının
giderek ve artarak devam etmesi, güvenlik gerekçeleriyle Filistin kentlerinin birbirinden ayrı
bir halde bulunması Filistin halkı için inanılmaz sonuçlar doğurmuştur. İlerleyen bölümlerde 25 Armaoğlu, op. cit., s. 25. 26 Avneri, op.cit., s. 79. 27 Armaoğlu, op.cit., s. 25-26. 28 Ibid., s. 27.
de vurgulanacağı gibi mevcut koşullarda bu durumların düzelerek bir yaşam sürdürmeleri ise
mümkün görünmemektedir. Bu fikir ve yaklaşımlardan hareketle meselenin salt “toprak
paylaşımı” meselesi olmadığını ısrarla vurgulamak gerekir. Eğer toprak paylaşımı meselesi
olsaydı şimdiye kadar çözümü mümkün olurdu.
Diğer bir Yahudi-Arap çatışmasında öne çıkan husus da “su kaynaklarının
kullanılması” meselesidir. Arap inancına göre su kaynağı Allah’ın bahşettiği özel bir ikram ve
lütuf ise bu kaynaktan herkesin yararlanma hakkı vardır. Fakat bu inanca aykırı düşen bir
davranış olarak, yeni gelen Yahudiler su kaynaklarını sulama için ıslah ettiklerinden dolayı bu
kaynaklar üzerinde özel mülkiyet iddia edip kamu malı gibi kullanılmasına karşı çıkmaya
başlamışlardır.29 Toprak çatışmaları ve su kaynaklarının kullanımı üzerine çıkan çatışmalar
üzerine Yafa ve Kudüs’teki Arap liderler 1911 yılında bir araya gelerek İstanbul hükümetine
telgraf çekerek Yahudi göçlerine Yahudilere toprak satma konusunda yasak getirmesini
istediler. Telgraf üzerine İstanbul hükümeti Kudüs valisine talimat vererek, Yahudilere toprak
satışının yasaklanması talimatı verdi.30
Diğer taraftan Arap liderler ise Siyonizm’e karşı mücadele etmek ve Yahudilere
toprak satışını engelleme konusunda bütüncül hareket etmek için 1913 yılında Nablus’ta bir
toplantı düzenlemek istediler. Bu girişim başarısız oldu ve toplantı gerçekleşmedi. Fakat bu
tarihten sonra “Yahudilere toprak satışı meselesi, Siyonizm’e31 ve Yahudi yerleşimine karşı
Arap milliyetçiliği yaklaşımıyla hareket etmenin” önemini ortaya çıkarmıştır. I. Dünya Savaşı
sonunda Osmanlı Devleti’nin yıkılarak Filistin’in İngiliz manda yönetimine girmesi ile
birlikte Filistin’e Yahudi göçü başladı. Böylece “topraktan” başlayan Arap-İsrail çatışmasının
“Siyonizm’e karşı Arap milliyetçiliğinin “direnme mücadelesine” dönüşerek günümüze kadar
etkilerinin devam etmesine neden oldu. “Kimlik ve güvenlik” eksenli bu sorunun ise salt
“toprak paylaşımı” sorunu olmayıp, temelde “Filistin milliyetçiliği ile Siyonizm’in toprak,
kendi kendini idare hakkı ve devlet olma eksenindeki bir kimlik ve varoluş mücadelesi”
olduğunu bir kere daha vurgulamak gerekir.32 Böylece Filistin meselesi aynı topraklar
29 Ibid., s. 77. 30 Ibid., s. 95. 31 Ibid., s. 114. 32 Bora Bayraktar, “Barış Çalışmaları Perspektifinden İsrail-Filistin Sorunu”, 24.03.14 tarihinde http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-156-2014040731b_bayraktar.pdf erişildi.
üzerinde hak iddia eden, bunu yaparken de birbirlerinin kimlik ve varoluş amaçlarını
sorgulayan bir hale evirilmiştir. Başka bir deyişle Filistin meselesi “iki kimlik ve iki varoluş
mücadelesidir.”
b) 1917- 1960 Arası Dönemde Yaşanan Gelişmeler
İngiltere Dışişleri Bakanı A. J. Balfour’un İngiliz Yahudi liderlerden I. W. Rotschild’e
“İngilizlerin Filistin’de Yahudiler için bir yurt” oluşturmasına desteklerini bildiren bu
mektup, Osmanlı Devleti’nin elinde bulunan söz konusu bölgede İngiliz denetiminin
sağlanmasını öngörmüştür.33
Olayın tarihsel arka planına bakmak gerekirse; 19.yüzyılda İngiltere, Ortadoğu ile
daha yakından ilgilenmeye başlamıştır. Bu ilgisinin en büyük nedenlerinden biri hiç şüphesiz
Hindistan’a giden ve “İmparatorluk Yolu” olarak adlandırılan deniz yolunun açık tutulması
endişesi olmuştur. İngiliz’in göz bebeği olan Hindistan’ın giderek artan stratejik önemi Orta
Doğu coğrafyasını da önemli bir bölge haline getirmiştir.
19.yüzyılın ortalarında Osmanlı etkisinde yer alan Ortadoğu, İngiltere, İtalya ve Fransa
arasında paylaşılan bir bölge olmaya başlayarak Avrupalıların Ortadoğu’yu ele geçirme süreci
içinde özellikle 1876’dan itibaren Beyrut, Halep, Şam illerinde Osmanlı karşıtı hareketler
başlamıştır.34 Bu gelişmeler ışığında 18-24 Haziran 1913’de Paris’te gerçekleşen Birinci Arap
Ulusları Kongresi’nde bir araya gelen 22 delegenin katılımıyla alınan kararlar doğrultusunda
Arap vilayetleri için özerklik öngörülmüş, Arapçanın Osmanlı’nın resmi dillerinden biri
olarak ilan edilmesi talep edilmiştir. Yapılan bütün bu Osmanlı karşıtı hareketler Osmanlı’nın
Almanya’ya yaklaşarak Ortadoğu’da yeni bir rekabet alanı yaratmasına yol açmıştır. Mevcut
durum içerisinde Avrupa’da giderek artan rekabet sonucunda 1914 yılında patlak veren
Birinci Dünya Savaşı sırasındaki ve sonrasında yaşanan gelişmeler Ortadoğu’nun
günümüzdeki özellikleri açısından etkiler doğurmuştur. Örneğin I. Dünya Savaşı ile birlikte
Arap dünyasında hızla artan bağımsızlık faaliyetleri ve Arap milliyetçiliğinin artışı söz
33 Der. Faruk Sönmezoğlu, Haz: Ülke Arıboğan, Gülden Ayman, Beril Dedeoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Der Yayınları, İstanbul: 2010. 34 Ibid., s. 13.
konusudur. Bu arada şu noktayı belirtmek gerekir ki Arap milliyetçiliği ile Siyonizm arasında
ortak bir nokta mevcuttur. Siyonizm her şeyden önce dini temel alan bir milliyetçilik
anlayışıdır. Musevilik, yani Musa dinine bağlılık, Yahudilerden başka diğer toplumlara
yayılmadığı için, İslamiyet’te olduğu gibi bu kavrama “Ümmetçilik” denmemektedir.35
Filistin ve İsrail’i ayıran temel kimliksel ve varoluşsal özelliklerden biri de söz konusu
“Filistin milliyetçiliği ve Siyonizm” eksenli mücadele biçimidir.
Savaşın çıktığı ilk zamanlardan beri İngiltere, sözü edilen Arap milliyetçiliğini Osmanlı
aleyhine uygulayacak politikalar izleyerek 1915’de Hicaz’ı almış ve Filistin’i işgal etmiştir. 9
Mayıs 1916’da Rusya’nın da onayı alınarak Fransa ve İngiltere, Ortadoğu’nun paylaşımını
esas alan Sykes-Picot antlaşması imzalamışlardır. Bu antlaşmaya göre;
- Lübnan ve Suriye kıyılarında Adana, Kilikya, Antep, Urfa, Mardin, Diyarbakır ve
Musul Fransızlara,
- Bağdat dâhil güney Mezopotamya ile Hayfa ve Akka limanları İngilizlere,
- Fransa ile İngiltere’ye bırakılan topraklar arasında bir Arap devletleri konfederasyonu
ya da kuzeyi Fransız, güneyi İngiliz etki alanlarına bölünmüş tek bir bağımsız Arap
Devleti kurulacak,
- İskenderun serbest liman olacak
- Filistin buradaki kutsal topraklar göz önüne alınarak uluslararası rejime tabi
tutulacaktı.
İngiltere’ye dayanan Hüseyin temaslarını İngiltere’nin Mısır’daki Yüksek Komiseri
Henry McMahon ile yürütmüştür. Hüseyin ile McMahon arasında 1915 ve 1916 yılları
arasında geçen mektuplaşmalar olmuştur.36 Şerif Hüseyin’in McMahon’a 1915 tarihinde
yazdığı ilk mektubunda, “bütün Arap milletinin” hürriyetlerini gerçekleştirmeye ve
yönetimlerini kendi ellerine almaya karar verdiğini, böyle bir gayenin gerçekleşmesini
desteklemenin ve buna yardım etmenin İngiltere menfaatine olacağını belirten tekliflerde
bulunmuştur.
35 Armaoğlu, op. cit., s. 28. 36 John Norton Moore, op. cit., s. 6-18.
Diğer taraftan İngiltere Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour’un Siyonist Dernekleri
Federasyonu Başkanı Edmund Rotschild’e gönderdiği mektupta, daha sonra Balfour
Deklarasyonu olarak anılacak, şu ifadeler yer almaktadır:
“Majestelerinin hükümeti, Filistin’de Yahudi halkı için bir ulusal yurt kurulmasını olumlu
karşılamaktadır ve bu gayenin gerçekleşmesini sağlamak için her türlü çabayı
gösterecektir”37
Bununla birlikte bu ifadenin hemen arkasından Yahudiler için bir yurt kurulmasının,
bu ülkede yaşayan ve Yahudi olmayan toplumların medeni ve dini haklarını hiçbir şekilde
ihlal edilmeyeceği de vurgulanıyordu. Bu ifade Filistin’in bir Yahudi yurdu yapılmadığını
belirtmek için kabine müzakerelerinde konulmuştur. Fakat metinde geçen “Filistin’de bir
Yahudi yurdu kurulması ifadesinin” Filistin’in mutlak Yahudi yurdu olmasını arzu eden
Yahudiler için isteklerini karşılayacak nitelikte olmadığını söylemek zorundayız.38 Ancak
yine bu kapsamda, Yahudi göçleri için bir taahhüde girişilmemiş ve bir “Yahudi Devleti”
kurulmasının da söz konusu olmayacağı kararlaştırılmıştı.39
İngiltere Şerif Hüseyin’i Balfour Deklarasyonu’ndan sonra 1919 yılında haberdar ettiği
bildirim sonunda Yahudilerin Filistin’e dönmelerini destekleyeceğini belirterek şu ifadeleri
kullandı: “Siyonizm hareketinin liderleri, Siyonizm’in başarısını, Araplarla dostluk ve
işbirliği yaparak, sağlamaya kararlıdırlar ve böyle bir teklif de bir kenara atılacak teklif
değildir.” Akıllara hiç kuşkusuz İngiltere’nin Filistin’de bir Arap Yahudi işbirliğini
gerçekleştirmeye çalıştığı anlaşılmaktadır. İngiltere’nin gerçekleştirmeye çalıştığı Arap-
Yahudi işbirliği “Hicaz Arap Devleti” adına, Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Faysal ile Dünya
Siyonist Teşkilatı lideri Chaim Weizmann arasında 3 Ocak 1919’”da Londra’da imzalanan bir
anlaşma ile sağlandı.40 Bu anlaşmada “Araplarla Yahudi halkı arasındaki ırki akrabalığın ve
çok eski bağların varlığının idraki içinde ve milli gayeleri gerçekleştirmenin en emin
vasıtasının” Arap Devleti ile Filistin arasında işbirliği olduğu inancını anlatan 9 madde vardı.
Bu anlaşma aynı zamanda Paris Konferansı’nın sona ermesinden hemen sonra Arap Devleti
ile Filistin arasındaki sınır tespiti konusuna geçileceğini belirtmekteydi ki bu ifade 37 Ibid., s. 32 38 Dedeoğlu, op.cit., s. 16. 39 Bkz. T. G. Fraser, The Middle East, 1914-1979, New York, St. Martin’s Press, 1980, s. 11-18. 40 Moore, op. cit., s. 40-41.
Weizmann’ın Filistin adına söz sahibi olması demekti ki bu durum Balfour Deklarasyonu’na
aykırıydı. Diğer maddeler ise Filistin’deki İslam’ın kutsal yerlerinin tamamen Müslümanların
kontrolünde olacağını, Dünya Siyonist Teşkilatı’nın ise Arap Devleti’ne mali ve teknik
yardım yapacağını ifade ediyordu. Araplar ile Yahudiler arasındaki yakınlaşma bu kadar ile
sınırlı kalmadı. Arap Devleti’nin kurulması için taraftar toplamaya giden Emir Faysal’ın
Dünya Siyonist Teşkilatından Felix Frankfurter’e yazdığı 1919 tarihli mektupta şu ifadeler
yer alıyordu:
“Biz, Araplarla Yahudilerin ırk bakımından yeğen olduklarına inanıyoruz. Biz Araplar,
bilhassa içimizde aydın olanlar, Siyonist hareketine derin bir sempatiyle bakıyoruz… Biz
Yahudilere, yurtlarına hoş geldiler diyoruz. Hareketinizin liderleri, bilhassa Dr. Weizmann
davamıza çok yardım etti ve ümit ederim Araplar da yakında onun bu nazik davranışına
mukabele etme durumunda olurlar. Her iki hareketimiz birbirini tamamlamaktadır. Yahudi
hareketi milli bir harekettir ve emperyalist değildir. Ve Suriye’de her ikimizi de yer vardır. İki
hareketimizden hiç biri diğeri olmadan gerçek bir başarıya ulaşamaz.”41
Falix Franfurter de 5 Mart 1919’da mektuba verdiği cevapla memnuniyetle karşıladığını
ifade etmiştir.42 Fakat Emir Faysal’ın Yahudilere karşı duyduğu sempati ve ılımlı hareketleri
çok uzun sürmemiştir ve 1919 yılında Suriye’de ortaya çıkan Arap milliyetçiliğinin neticesi
olarak Şam’da toplanan Milli Kongre, Filistin’in Suriye’den hiçbir şekilde ayrılamayacağını
belirtmekle birlikte Filistin’e Yahudi yurdu kurulması şöyle dursun, Filistin’e Yahudi
göçlerine bile karşı çıkan kararlar alınmıştır.43 Bu açıklamada yer alan İngiliz Hükümeti’nin
sadece Dünya Siyonist Teşkilatı’nın muhatap olarak kabul etmesi, Arapların Yahudilerle
birlikte yaşamaları ve Filistin’de yaşayan Yahudilerin yönetimi paylaşmalarının söz konusu
olmadığı gibi yapılan vurgularda Filistin’de yaşayan Araplar bu durumun önemi ve tehlikesini
gördüklerinden, İngiliz manda idaresi başlar başlamaz, ilk günden itibaren direnme yolunu
seçmişlerdir. Bu durum ise bizim de çalışmamızın konusunu teşkil eden “kimlik ve güvenlik”
üzerine kurulu Filistin-İsrail mücadelesi Filistin’in toplumsal kimliğini güvence altına alacak
bir devlet yapısından uzak olması ve bundan kaynaklanan silah ve güç kullanımının meşru bir
zeminde olmamasından ötürü; İsrail’in ise 1947 yılı itibariyle “İsrail Devleti’nin
41 Mektubun metni: Ibid., s. 43-44 ve Laquer, op.cit., s. 21-22. 42 Moore, op.cit., s. 44.
43 Hurewitz, op. cit., s. 180-82
kuruluşundan” sonra gerekli gördüğü takdirde Yahudi yerleşimcilere silahla serbest dolaşma
hakkı tanıması ve aşırı güç kullanımını meşru kılmasından dolayı “terör ve şiddet” unsurları
ortaya çıkmaktadır.
Prof. Dr. Fahir Armaoğlu’nun “Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları” adlı eserinde
ifade ettiği gibi, “iki savaş arası döneminde (1919-1939) Filistin meselesinin esasını,
Yahudilerin Balfour Deklarasyonunu fiiliyatta daha sağlam hale getirme ve bir yurt kurmanın
ötesinde bir devlet kurma çabaları, buna karşılık Arapların da bu Deklarasyonu etkisiz kılma,
bu belgeyi sıfıra indirme ve Yahudilerin değil devlet kurmalarına, bir yurt dahi kurmalarına
imkân vermeme çabaları teşkil eder.”44 Bu sebeple Yahudiler İngiliz manda yönetimi
altındaki Filistin’e daha fazla Yahudi göçü sağlamaya çalışırken, Araplar da ellerinden geldiği
kadar bu göçü engellemeyi, direnerek tepki göstermeyi ve öte yandan da Filistin’de “bağımsız
bir Arap Devleti” kurulması için uğraş vermişlerdir.45 Yapılan bu göçler sonunda 1918’de
60.000 olan Yahudi nüfusu 1929’da 170.000’e çıkmıştır. 46 Başka bir deyişle birbirlerine karşı
“ya hep ya hiç” savaşı veren bu iki halkın verdiği “kimlik” eksenli mücadelesi söz konusudur.
Armaoğlu’nun ifadelerine tekrar göz atarsak, “Çünkü Araplara göre Yahudiler Filistin
meselesinin bir unsuru değil, hâlbuki İngiliz yönetimi, bu görüşün aksine, Yahudileri bir
unsur olarak ele almaktaydı. İşte bu durum, İngiliz yönetiminin Yahudileri de hesabın içine
katma çabalarına karşılık Arapların Yahudileri hiç yokmuş gibi kabul etmeleri, Araplarla
İngiliz manda yönetimi arasındaki çatışmanın da başlıca ve ana sebebini teşkil etmiştir.” İşte
tam da İngiliz yönetimi arasındaki mevcut görüş ayrılıkların olduğu bir zeminde 1920 yılında
ilk Arap-İsrail çatışması meydana gelmiştir. 1920 yılında başlayıp, 19 sene sürerek 1939
yılına kadar şiddetlenerek gelişen bu çatışmaları iki bölümde almak gerekirse;47
1) 1920-1933 Dönemi: Bu dönemde Arap-Yahudi çatışmaları genellikle mahalli çapta ve
dağınık şekilde olmakla birlikte, bu durumun sebebi Arap toplumunun Yahudiler gibi
sıkı bir dayanışma ve organize olma hallerinden yoksun olmalarından kaynaklandığı
44 Armaoğlu, op. cit., s. 38. 45 Dedeoğlu, op.cit., s. 23. 46 Karasapan, op. cit., Cilt II, s. 89. 47 Armaoğlu, op. cit., s. 38. Dedeoğlu, op.cit., s. 24.
öne sürülebilir. Bu dönemde meydana gelen çatışmaların en önemlileri 1920 yılında
Kudüs’te, 1921’de Yafa’da, 1929’da Hebron ve Safed’de olanlardır.
2) 1933-1939 Dönemi: Arap-Yahudi çatışmalarında bir dönüm noktasını teşkil eden
1933 yılı başında, Almanya’da Yahudi düşmanlığını kendilerine bayraktarlık yapan
Nazi Partisi’nin iktidara gelmesi Yahudiler arasında panik yaratarak Almanya ile
yakınlaşma ilişkilerine giren ülkelerden Filistin’e olan Yahudi göçlerini
hızlandırmıştır. Bu durum ise tehlikeyi gören Arapları şiddet ve direniş faaliyetlerini
artırmalarını sağlamıştır. Böylece 1933 dönüm noktası ile birlikte Arap-Yahudi
çatışmaları şiddetini artırarak süregelmiştir.
Bununla birlikte bu dönemde çok sayıda Arap ayaklanmaları meydana gelmiş ve şiddet
dolu çatışmalar yaşanmıştır. Başlıca gerçekleşen üç çatışmalar ise, 1920, 1921 ve 1929
yıllarında yaşanmıştır.
Diğer taraftan, bütün bu karmaşa içinde İngiltere Filistin sorununu çözebilmek için
çeşitli projeler üretmiştir. Bunlardan biri 1930 yılında Yahudi göçlerini ve Yahudilerin toprak
alım haklarına kısıtlama getirmeyi öneren Passfield Beyaz Kitabı’dır. Ancak dönemin İngiliz
Başbakanı MacDonald Dünya Siyonist Örgütü’ne mektup yazarak Balfour Deklarasyonu’nun
geçerliliğini koruduğunu ve Pasfield Beyaz Kitabı önerilerinin dikkate alınmayacağını ifade
etmiştir.48 Diğer taraftan Arapların dağınık ve organize olmaktan yoksun hareketlerine
karşılık Dünya Siyonist Teşkilatı ile Filistin’deki Yahudi Ajansı sıkı bir işbirliği içerisinde
sistematik şekilde ve tutarlı bir politika izleyerek İngiliz manda yönetimi ile İngiltere
hükümetini baskı altına almakta başarılı olmuşlardır. Bu başarılı sistemli politikaların
sonucunda ise Filistin’de hem Yahudi nüfusu hem de Yahudilere ait toprak varlığı artış
göstermiştir. Böylece I. Dünya Savaşı sonunda 60-80.000 dolaylarında olan Filistin’deki
Yahudi nüfusu, 1929 yılı itibariyle 170.000’e çıkmıştır. 1930-1936 yılları arasında da bu nüfus
200 bin artarak 1936 yılında 400 bine ulaşacaktır.49 Sorun sadece artan Yahudi nüfusu ve
toprak mülkiyetleriyle kalmamış 1933 yılında Dünya Siyonist Teşkilatı’nın Prag’da yapılan
48 Dedeoğlu, Ibid., s. 24. 49 Michael J. Cohen, Palestine and the Great Powers, 1945-1948, Princeton University, 1982, s. 6.
toplantısında Almanya’daki Yahudi durumunun ele alınarak, Yahudi milli yurdu’nun mümkün
olan en hızlı şekilde kurulması için aldığı hayati bir kararla da önemli bir noktaya taşınmıştır.50
Bütün bu gelişmeler ve alınan kararlar Arapları daha da tahrik etmiş ve Filistin Arapları
aldığı karar ile “yoğun bir Yahudi istilası” altında kaldıklarını düşünmüşlerdir. Bu sebeple
direnişe geçen Araplar “terörizme” başvurmaya “zorunlu” olarak sevk olmuşlardır.
Tevrat’ta geçen “Seni unutursam Ey Kudüs, sağ elim hünerini yitirsin!... Eğer seni
anmazsam, eğer Kudüs’ü baş sevincimden üstün tutmazsam, dilim damağıma yapışsın…”51
ayeti yüzyıllar boyunca Yahudilerin, Kudüs’e dönme ülkülerinin dini bir dayanak noktasını
teşkil etmiştir. I. Dünya Savaşı’nın patlak verdiği zamanlarda Arap ve Yahudiler için de önemli
gelişmeler yaşanmıştır. Bu gelişmelerin Filistin meselesi açısından bakan tarafında birkaç
önemli noktayı belirtmek gerekir. Bunlardan ilki ayrık ve teşkilatlanma yapısından uzak olan
Arapların durumu, ikinci nokta etkili bir lider figürünün olmaması ve son nokta ise Arapların
bu dönemde Nazi Almanya’sını destekleyen tutumlarıdır.52 II. Dünya Savaşı ile birlikte lidersiz
ve dağınık halde bulunan Arapların durumu Yahudilerin işine gelerek, Yahudilerin toprak satın
alma ve Yahudilerin Filistin’e göçlerini artırma noktasında İngilizlerin serbest bırakması için
baskı yapmalarını sağlamıştır.
Arap ve Yahudiler için yaşanan gelişmelerin dışında, İngiltere de savaş biter bitmez
Filistin meselesinin başlı başına bir sorun olarak gördüğünden kendi açısından önemli
çalışmaların içine girmiştir. Savaşın sona erdiği 1945 yılına kadar İngiltere’nin bu
çalışmalarında üç önemli sacayağı vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:53
İngiliz Savaş Kabinesi, İngiltere’nin uzun vadeli Filistin politikasını tespit etmek üzere
kendi içinden bir Komite teşkil ederek bu Komite’nin Başkanlığına da İçişleri Bakanı
Herbert Morrison getirilmiştir. Komite çalışmalarında 1937 Peel Komisyonu’nun
öngördüğü “taksim” formülünden hareket edecekti.
50 Karasapan, Ibid., Cilt 2, s. 164. 51 Tevrat, Mezmur, 137. 52 Armaoğlu, op.cit., s. 60. 53 Ibid., s. 63-64.
İngiltere’nin Kahire’deki Ortadoğu Devlet Bakanının hükümetine sunduğu raporda
Filistin’de tek ve bağımsız bir devlet kurulmasını önermişti.
11 Haziran 1945 tarihli rapor ise değişik alternatiflerin değerlendirilmesi önerisinde
bulunarak “taksim, üniter devlet, Yahudi göçlerine müsaadeye devam etmek ve
Filistin’i bugünkü manda yönetimi altındaki şekliyle görmek” olarak sıralanmıştır.
I. ve II. Dünya Savaşları, dünya Yahudilerinin milli bir devlet kurmaları için önemli
iki dönüm noktasıdır. Daha önce bahsettiğimiz gibi, I. Dünya Savaşı’nın başlamasından II.
Dünya Savaşı’nın sona ermesine kadar geçen sürede Yahudiler, Dünya Siyonist Teşkilatı
liderliğinde Filistin’de kurulacak bir “Yahudi devleti ya da Yurdunun” temellerini attılar.
Özellikle I. Dünya Savaşı sonrası Filistin İngiliz mandası kurulmasından İsrail’in
bağımsızlığını ilan ettiği 1948 yılına kadar geçen dönemde Siyonist hareket, kurulacak
Yahudi Devleti’nin, vaat edilmiş toprakların hayalini kuran Yahudilerin kuracakları devletin
temelini teşkil ettiler. II. Dünya Savaşı’nda ise Nazilerin Yahudileri katletmesi, bir taraftan
İsrail’e Yahudi göçünü hızlandırırken, diğer taraftan da Yahudilerin uluslararası kamuoyu ve
kuruluşları “Filistin’de Yahudi Devleti’nin” kurulmasının elzem olduğu konusunda ikna
ettiler. Yahudilerin ikna çabalarının hemen sonuç vermesi neticesinde, BM Genel Kurulu’nun
1947 yılında aldığı kararda Filistin’in kurulacak Arap ve Yahudiler arasında bölüştürülmesi
ifade edildi. Karar sonrasında tırmanan gergin ortam İsrail’in 14 Mayıs 1948’de
bağımsızlığını ilan etmesiyle adeta savaşa dönüştü. II. Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası
ilişkilerin temelini oluşturan “güç” unsuru bu karardan sonra daha belirgin bir hal almıştır.
Özellikle Filistinliler bu tarihten sonra güç politikasının acı ve yıkıcı etkisiyle burun buruna
yaşayacaklardır. Bir Arap araştırmacının yorumuyla, “Filistin Sorunu’nun
uluslararasılaşması Filistinli Arap topluluğunu belirgin biçimde elverişsiz bir konuma
yerleştirdi. Filistinli Araplar uluslararası forumlarda etkili bir kampanya yürütecek…”54
İngiliz mandasına son verilen gün olan 14 Mayıs 1948’de Yahudi Ajansı, İsrail Devleti’nin
kuruluşunu şu bildiri ile kamuoyunu duyurmuştu:
“Eretz-İsrail Yahudi Halkının doğum yeridir…
54 Bülent Aras, op.cit., s. 16.
…ilk Siyonist Kongresi… Yahudi halkının kendi ülkesinde milli diriliş hakkını ilan ettiler…
…Balfour Deklarasyonu ile tanındı… ve manda rejimi tarafından onaylandı.
…biz Halk Konseyi’nin üyeleri,…Eretz-İsrail’de İsrail Devleti olarak bilinecek Yahudi
Devleti’nin kuruluşunu ilan ediyoruz…”55
ABD ve Sovyetler Birliği tarafından derhal tanınan yeni İsrail Devleti’nin ilk
Başbakanı olan David Ben Gurion dönemindeki iktidar esas itibariyle iki seçenek arasında
kalmıştır: Bu seçeneklerden ilki yeni kurulan devletin sınırların içerisine 1 milyon Arab’ı
dâhil edilip edilmemesi ve ona göre oluşturulacak bir yapı, ya da ikinci bir seçenek ise İsrail’e
binlerce yıl önce yapılan “haksızlığın” aynısını Araplara uygulamaktı ki İsrail ikinci yolu
tercih etmiştir. Böylece İsrail Taksim Planı ile Araplara verilen toprağın önemli bir kısmında
kontrolü ele geçirmiş, Gazze Şeridi ve Batı Yakası’nın idareleri Mısır ve Ürdün tarafından
yürütülmeye başlanmış ve daha sonra Ürdün Batı Yakası’nda kendi meşru yönetimini
kurmuştur.56
Filistin Sorunu, İsrail Devleti’nin kurulmasından sonra BM gündeminin önemli
maddelerinden biri olmuştur. BM yeni kurulmuş olmasına rağmen bu sorun ile alakalı olarak
uluslararası girişimlerle Filistinlilerin haklarını tanımaya çalışsa da İsrail kendisi için
belirlenen sınırların ötesine çıkarak yayılmacı bir tavır sergilemeye çalışmaktadır. BM’nin
konuyla ilgili olarak yaptığı ilk girişimlerden biri savaşın devam ettiği yıllarda Kont
Bernadotte’yi Filistin’e göndermek olmuştur. Ancak Yahudilerin düzenlediği suikasta kurban
giden Kont, bu görevini tamamlayamadan ölecek ve görevini Dr. Ralph Bunche’e
bırakacaktır.
B. Soğuk Savaş Yılları ve Sonrası Tarihsel Arka Plan
1956 yılına gelindiğinde meydana gelen Süveyş Krizi ya da Süveyş Savaşı olarak
bilinen savaşın Arap-İsrail meselesi ile doğrudan bir bağlantısı olmayıp tamamıyla Nasır 55 Walter Laquer ve Barry Rubin, The Israel and Arab Reader, op.cit., s. 125-128. 56 UN, The United Nations and the Question of Palestine, (New York, 1985)
Meselesinden ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Prof. Dr. Fahir Armaoğlu’nun ifadelerinden
hareketle Nasır’ın Arap Dünyası liderliğine soyunması ile ortaya çıkan Arap milliyetçiliğinin
Batı’nın çıkarlarına aykırı olması 1956 Süveyş Savaşı’nın gerçek nedenidir.57
1956 Savaşı, Filistin mücadelesinin rotasını da belirlemiştir. Nitekim bu savaş
sırasında Süveyş Kanalı’nda İngiliz birliklerine karşı saldırılara katılan Yaser Arafat ve
arkadaşları tarafından 1959 yılında El-Fetih örgütü kurulmuştur.58
1967 Arap-İsrail Savaşı’ndan önce meydana gelen en önemli gelişmelerden biri de
etkisini günümüze kadar sürdüren, Arap-İsrail mücadelesinin en mühim faktörlerinden biri
olan ve günümüzde de halen Filistin halkının siyasi olarak tek temsilcisi sayılan Filistin
Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) kurulmasıdır.
FKÖ, 1974’te kabul ettiği On Nokta Programı ile İsrail’in 1948 Savaşı sonrası elde
ettiği topraklardan çekilmesi talebinden vazgeçerek iki devletli çözümü tanımış ve İsrail’in
1967 öncesi sınırlarına çekilmesi öncelikli hedef haline getirmiştir.59 Bu durum FKÖ’ye
uluslararası alanda meşruiyet zemini sağlarken, İsrail’e karşı tavizkar tutumu örgüt içinde
bölünmelere neden olmuştur. Bu ortam ve şartlarda Ürdün Kralı Hüseyin’in 2 Ağustos
1988’de Batı Şeria ve Doğu Kudüs’teki egemenlik haklarından vazgeçtiğini açıklaması
sonrası, Filistin Ulusal Konseyi 15 Kasım 1988’de Cezayir’de toplantı yaparak BMGK’nin
242 sayılı kararı kabul ettiğini belirterek “bağımsız Filistin devletini tek taraflı” olarak kabul
etmiştir.60 1991 Madrid Konferansı ile başlayan ve Oslo ile devam eden barış sürecinde I.
Oslo Antlaşması ile İsrail FKÖ’yü, FKÖ’de ilk kez İsrail’i tanımıştır.61
a) Çatışmalar
57 Armaoğlu, op. cit., s. 115. 58 Filistin’de etkili olan siyasi aktörler hakkında detaylı bilgi için bkz. Ek. 2. 59 On Nokta Programı için bkz: www.un.int/wcm/content/site/palestine/cache/offonce/pid/12354 60 Helena Cobban, The Palestinian Liberation Organization People, Power and Politics, Cambridge University Press, 1992, s. 163-64. 61 FKÖ hakkında detaylı bilgi için Bkz. Ek.2. “Filistin Direniş Hareketleri ve İsrail’deki Siyasi Partiler”
- 1967 Arap-İsrail Savaşı (Altı Gün Savaşı) ve Sonuçları
1964’te FKÖ’nün kurulması ve Suriye’de Arap milliyetçiliği ile sosyalizme dayanan
Baas Partisi’nin 1963’te darbeyle iktidara gelmesi, bunalımı yeniden başlatmıştır. Nasır’ın
Sina’da konuşlandırılan BM Barış Gücü askerlerinin çekilmesini istemesi ve oraya asker
yığması ve ayrıca Mayıs 1967’de Akabe Körfezi’ni deniz ulaşımına kapatması, İsrail
Savunma Bakanı Moşe Dayan’ı harekete geçirmiştir. 5 Haziran 1967’de ilk defa Arap
düzenli orduları ile İsrail birlikleri karşı karşıya gelerek; Mısır hava kuvvetlerini ani bir
saldırıyla saf dışı bırakan İsrail, Suriye ve Ürdün’e de saldırmıştır. İsrail, Arap ülkeleri
arasındaki ilişkileri arasındaki bu kopukluğu ve çıkar ayrılıklarını çok iyi değerlendirerek
Filistin topraklarının geriye kalan %22’sini (yani 1949’dan beri Mısır ile Ürdün’ün kontrolü
altında bulunan Doğu Kudüs, Batı Şeria ve Gazze), Mısır topraklarının %6’sını (Sina
Yarımadası), Suriye topraklarının %1’ni (Golan Tepeleri) işgal etmiştir. Altı gün süren bu
savaşla İsrail, kendi kontrolündeki toprağı üç kattan daha fazla arttırmış ve üstelik stratejik
açıdan avantajlı bir hale kavuşmuştur. Müslümanlara ait kutsal mekânlarla birlikte Kudüs’ün
tamamı İsrail’in eline geçmiştir. Ve fakat İsrail’in işgali, BM Güvenlik Konseyi’nin 22 Kasım
1967 tarihinde oy birliğiyle aldığı, savaş yoluyla toprak kazanımının kabul edilemeyeceğini
öngören 242 sayılı kararına aykırıydı. Arap ülkeleri 242 sayılı karara göre İsrail’in işgal ettiği
tüm topraklardan geri çekilmesi gerektiğini savunurken, İsrail buna her zamanki tepkisiyle
karşı çıkmıştır. 1967 Savaşı’nda 300.000’e yakın mültecinin Şeria Nehri’nin doğusuna
geçmesiyle Ürdün, en fazla Filistinli mülteciyi barındıran ülke haline gelmiştir. Böylece
mültecilerin sayısında yarım milyona yakın bir artış meydana gelirken yeni bir mesele olarak
“mülteciler” meselesi de gündeme gelmiştir.
Artık Araplar için tek mesele İsrail Devleti’nin yok edilmesinden ziyade bu
hezimetin etkilerinin nasıl yok edileceği olmuştur.62 Bu savaş neticesine göre Arap ülkeleri
için İsrail politikası artık 1967 Savaşında kaybedilmiş toprakların geri alınması, İsrail’in işgal
ettiği topraklardan çekilmesi anlamlarını ifade etmekteydi. 1967 Savaşı Arap-İsrail
Sorununun da genel adı haline gelen “Filistin Meselesi” olarak ortaya çıkmıştır. Sanıyorum
62 Armaoğlu, op. cit., s. 259.
“Filistin Meselesi ya da Sorunu” olarak ifade edilen bu “kimlik ve güvenlik” merkezli
çatışmanın çözümünün de başlı başına bir çatışma alanı olma ihtimali son derece yüksektir.
Savaş sonrası dönem birçok değişikliği beraberinde getirmesine karşın, özellikle iki
nokta üzerinde fazlaca durulmasına neden olmuştur. Bunlardan biri, Filistin halkı savaştan
sonra “kitlesel göçlere” sebebiyet veren felaketli bir duruma terk edilmiştir.63 Filistinliler
arasında milli bilincin artmasında ve bu milli şuurun mücadelelerde rol oynamasında çok
etkili olmuşlardır. William B. Quandt’ın “Filistin Milliyetçiliği Siyaseti” adlı kitabından bir
alıntıyla bu durumu daha iyi açıklayabiliriz: “Filistin milliyetçiliği bir fikir ve duyguyu esas
almış siyasal organizasyonlar olarak savaşla birlikte ortaya sürüldü… Filistin’in kurtuluş
çaresinin Arap Birliği olduğu şeklindeki eski slogan ters çevrilerek “Filistin Kurtuluşu’nun
Arap Birliği’ne yol açacağı” tarzında okunmaya başlandı.”64
Savaşın üzerinde durulması gereken bir diğer sonucu ise daha önce ifade ettiğimiz,
Filistin’de 1967 sonrası duruma gösterilen uluslararası tepkiyle alınan BM 242 sayılı
Güvenlik Konseyi kararıdır. 7 kez toplanan BM Güvenlik Konseyi beş ayrı karar taslağı
üzerinde tartışarak sonuçta Ortadoğu’da barışçı bir çözümü hedefleyen ilkeleri esas alan
242(1967) sayılı kararı almıştır. Bu kararı temel hatlarıyla özetlemek gerekirse;
- Son savaşta işgal edilen bölgelerden İsrail silahlı kuvvetlerinin geri çekilmesi
- Çatışma iddia ve durumlarına son verilmesi, bölgedeki her devletin hükümdarlığına,
toprak bütünlüğüne, politik bağımsızlığına, güvenli ve tanınmış sınırlar dâhilinde
tehdit ve kuvvet kullanımından uzak bir biçimde barış içinde yaşama hakkına saygı
gösterilmesi ve bunun kabul edilmesi,
- Bölgedeki uluslararası sularda gemicilik faaliyetlerinin serbestliğine dair güvence
verilmesi
- Mülteci sorununa adil bir çözüm bulunması
63 Aras, op. cit., s. 25. 64 Ouandt, op. cit., s. 52.
- Bölgedeki devletlerin toprak bütünlüğünün ve siyasi bağımsızlığın korunması
doğrultusunda silahtan arındırılmış bölgeleri de kapsayan tedbirler alınması.65
İsrail görüldüğü gibi savaştan sonra çok fazla avantaj elde etmiş; bu avantajları da
hemen kullanabilmek için Arap devletleri ile doğrudan görüşme talepleri olmuştur ve işgal
edilmiş topraklardan çekilmek için ise tam kapsamlı bir toprak paylaşımını içerecek uzlaşma
üzerine ısrar edecektir. Arap cephesinde ise Ürdün ve Mısır Güvenlik Konseyi kararını kabul
etmişler fakat anlaşma masasına oturmak için İsrail’in geçen savaşta işgal ettiği tüm
topraklardan çekilmesini ön koşul olarak ileri sürmüşlerdir. Karar aynı zamanda Ortadoğu’ya
barışçı bir çözüm üretmek üzere özel bir temsilcinin gönderilmesini de gündeme getirmiş,
Ürdün, Mısır ve İsrail’de girişim ve çalışmalarda bulunulmuş fakat “çözümü olmayan”
çalışmalar şeklinde tarihe karışmıştır.
1967 Savaşı’nın en önemli sorunlarından biri de Müslümanların Mekke’den sonra en
kutsal şehri olan Kudüs’ün İsrail’in eline geçmesiydi. Her ne kadar Kudüs şehri, daha önce
1947 BM Filistin taksim kararı alındığı zaman “ayrı bir statü” olarak vurgulanmış olsa da.
Kudüs’ün İsrail’in eline geçmesiyle daha önce Arap Devletlerinin meselesi olan bu sorun
artık “Müslümanların Meselesi” olmuştur. 21 Ağustos 1969’da, Kudüs’teki Mescid-i
Aksa’nın, Mesih’in gelişini hızlandırma iddiasındaki Avustralyalı Evanjelik bir Hristiyan
tarafından yakılma girişimi66 İslam dünyasının tepkisine yol açmıştır.
1967 Savaşında Arapların uğradığı hezimet sonrası Filistin Sorunu ile yakından
ilgilenenler üzerinde değişiklik meydana getirmemiş ve İsrail’e karşı olan mücadeleci
tutumlarında da azalma olmamıştır. Yalnız daha önce İsrail Devleti’nin varlığına son vermek
isteyen Arap dünyası, bu ideanın gerçek olamayacağını anlamış ve İsrail işgali altındaki
65 UN, Committee on the Exercise of the Inalieanable Rights of the Palestinian People, Resolutions and Decisions of the General Assembly anf the Security Council Relating to the Question of Palestine, 1947-1975, New York, 1976. 66 Harem-i Şerif’teki Mescid-i Aksa ve Kubbetu’s-Sahra gibi İslam mabetlerinin yıkılarak Süleyman Mabedi’nin tekrar inşa edilmesi isteği, Harem-i Şerif’e yönelik yıkıcı eylemlerin nirengi noktasını oluşturmaktadır. Mescid-i Aksa’da çıkan yangın ve Mach Teret Yahudit adlı aşırı sağcı örgütün Harem-i Şerif’e yönelik yıkıcı eylemlerini bu çerçevede ele almak gerekir. 1969 yılı Ağustos’unda Mescid-i Aksa’yı yakıp yok etme girişiminde bulunan Yahudiler, aynı hedefe matuf olarak 21 Mart 1983 tarihli kazı eylemlerini gerçekleştirerek Kur’an-ı Kerim’de “Kendisinin ve çevresinin mübarek kılındığının” belirtildiği, Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa’yı yıkmaya çalışmışlardır.
topraklarını geri alma mücadelesine girişmişlerdir. Çünkü Filistin topraklarının göz bebeği
olan Batı Şeria, Gazze, Kudüs (Arap dünyasının olduğu kadar İslam âlemi için önemli bir
yere sahiptir), Suriye için Golan Tepeleri İsrail işgali altındaydı ve derhal bu toprakların geri
alınması mühimdi. Bu arada 1967 Savaşı’nın hemen ardından ki bahsedilen nedenlerden
ötürü, Arap dünyasında yumuşamanın yerini intikam planlamaları almıştır.
- 1973 Arap – İsrail Savaşı (Yom Kippur Savaşı)
Ortadoğu’da Filistin Sorunu ile alakalı olarak çıkan bir sonraki savaş ise 1973 Arap-
İsrail Savaşı olmuştur. Ekim Savaşı olarak da bilinen bu savaş doğrudan Filistin Sorunu ile
irtibatlı olmamasına karşın FKÖ’nün Arap dünyası ve uluslararası camiada tanınmasına neden
olmuştur.
6 Ekim 1973’de başlayan IV. Arap-İsrail Savaşı ise Müslümanların Ramazan ayına
rastlaması dolayısıyla Ramazan Savaşı, İsraillilerin çok kutsal bir ayı olan Yom Kippur’a
rastlaması dolayısıyla Yom Kippur Savaşı adı verilmiştir. Fakat esas olarak Yom Kippur
Savaşı olarak adlandırılmaktadır. Bu savaşın daha önceki Arap-İsrail Savaşlarına kıyasla iki
önemli farklılığı bulunmaktadır. Araplar, özellikle de Mısır tarafından başlatılan bu savaşın
amacı, daha öncekilerde olduğu gibi İsrail’i haritan silmek, yok etmek değil, 1967 Savaşında
İsrail’in ele geçirdiği toprakların geri alınmasını ve bu suretle Arapların saygınlığı tamirinin
sağlanarak tekrar kazandırmaktır.
1974’te BM Genel Kurulunda konuşma yapan FKÖ Lideri Arafat, Filistin’de ulusal
bağımsızlık, egemenlik, self determinasyon hakkı ve Filistin halkının hakları ile ilgili olarak
görüşlerini beyan etmiş ve sözlerine şöyle son vermiştir: “Bugün bir özgürlük savaşçısı silahı
ve bir zeytin dalı alarak geldim. Zeytin dalının elimden düşmesine izin vermeyin.”67
67 UN, İnternational…18.
Bu toplantıdan bir hafta sonra BM Genel Kurulu “Filistin Sorunu” kararı ile
Filistinlilerin vazgeçilmez haklarını şeksiz şüphesiz tanımıştır. Böylece Filistin halkını
Ortadoğu’da kurulacak barış tesisinin başlıca taraflarından biri olarak tanınmasını
sağlamıştır.68 Aynı gün yaşanan gelişmelerden biri de FKÖ’ye BM Genel Kurulu kararı ile
gözlemci statüsü verilmiştir. Bu karara göre69,
- FKÖ’yü Genel Kurul’un ilgili çalışma ve oturumlarına gözlemci statüsünde katılmaya
davet eder,
- Genel Kurul gözetiminde toplanan bütün uluslararası konferans çalışma oturumlarına
gözlemci statüsünde katılmaya çağırır,
- BM’nin başka organlarının gözetiminde gerçekleştirilen milletler arası toplantıların
bütün oturumlarında da gözlemci olarak katılma hakkı bulunduğunu dikkate alır.
FKÖ’nün yukarıda özetlenen şekilde uluslararası arenada tanınması kendi içinde
ideolojik olarak ayrılıklara sebep olsa da Arafat, 1973’den sonra soruna uzlaşma yoluyla
Diğer taraftan dört ayrı savaş tecrübesinin ardından savaşarak değil müzakere
masasında topraklarını geri alabileceğine kanaat getiren Mısır yönetimi, Eylül 1978’de ABD
Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’ın arabuluculuğunda, İsrail ile muhtemel bir barışın
çerçevesini belirleyen iki anlaşma (Camp David Anlaşmaları) imzalamış; bunları 26 Mart
1979’da Mısır-İsrail Barış Anlaşması takip etmiştir. Camp David Anlaşması’nın arka
planında ise İsrail’in çeşitli nedenlerle (Araplar ile Yahudiler arasındaki gerginlik iyice
büyümüş, terörist saldırılar, karşı saldırılar tırmanışa geçmiştir. Filistinlilerin Yahudilere
yönelik terörist saldırıları dünya kamuoyunda önemli yer edinmelerine yol açmıştır.) bozulan
ilişkilerinin ABD’nin aldığı inisiyatifle Camp David’de müzakere masasına oturtması olarak 68 UN, Resolutions and Decisions…115. 69 UN, Resolutions and Decisions…,115.
tarihe geçmiştir. Fakat İsrail farklı hesapların peşindeydi. Moshe Dayan’ın sözleriyle;
“Gelecek Mısır iledir. Arabanın bir tekerliğini alırsanız, yoluna devam edemez. Mısır
mücadele dışında kalırsa bir daha savaş olmayacaktır.”
Bu arada Camp David anlaşmalarının iki çerçeve anlaşmasından meydana geldiğini de
ifade etmekte yarar var. Bu iki çerçeve anlaşmalardan biri, Ortadoğu barışının esaslarını
çizmekte olup Batı Şeria ile Gazze ve Filistin meselesini ele almaktadır. Diğeri ise İsrail ile
Mısır arasındaki barışın esaslarını çizmekte olup Sina yarımadasına ait bulunmaktadır. Bu
barış anlaşmasının maddeleri şöyledir:
- İsrail Sina’dan çekilecek
- İsrail ve Mısır arasında normal ve dostça ilişkiler kurulacak
- İki ülke birbirinin toprak bütünlüğünü ve barış içinde yaşama hakkını kabul edecek
- Sina’dan tampon bölgeye BM Barış Gücü yerleştirilecek
- İsrail gemilerine Süveyş Kanalından geçiş hakkı tanınacak
- Batı Şeria ve Gazze’deki Filistinlilere tam özerklik verilmesi için görüşmeler
yapılacak
- Batı Şeria ve Gazze’de kendini yöneten bir idare oluşturulması için seçimler yapılacak
Böylece çeşitli neden ve gerekçelerle kesintiye uğrayan barış görüşmeleri, 1991’deki
Madrid Barış Konferansı ile yeniden başlamıştır. 1993’te imzalanan Oslo Anlaşması ile
birlikte Filistin halkının topyekun bir başkaldırı hareketi olan İntifada sona ermiş; söz konusu
İntifa’dan sonra çeşitli direniş örgütleri İsrail’e karşı saldırılarda bulunmuştur.
İntifada sürerken Filistin Sorunu’nun geleceğini şekillendiren iki önemli hadise
meydana gelmiştir. Armaoğlu’nun ifadeleriyle durumu özetlersek; Soğuk Savaşın sona
ermesiyle küresel ölçekte radikal değişiklikler meydana getirdiği gibi ABD’nin İsrail’e baskı
uygulayarak barış yönündeki engellerin kaldırılmasına yol açmıştır.70
70 Armaoğlu, op. cit., s. 595.
Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından meydana gelen Körfez Krizi 1991’de İsrail-
Filistin görüşmelerinin yeniden başlaması yönünde etkileri olmuştur. Bazı analizciler
tarafından “büyük bir hata” olarak değerlendirilen FKÖ’nün Saddam Hüseyin liderliğindeki
Irak’ı desteklemesi Körfez ülkelerinden gelen ekonomik yardımın kesilmesine neden olmuş
ve zor durumda kalan FKÖ, barış görüşmeleri konusunda daha tavizkar bir tutum takınmak
zorunda kalmıştır.71 Körfez Savaşı aynı zamanda ABD’yi Arap müttefiklerine karşı borçlu
hale getirerek Washington yönetimini barış girişimleri konusunda arabulucu etmesini
sağlayarak söz konusu borcunu ödetmesini sağlamıştır.72 Bunlardan daha önemli bir nokta ise
petrol akışının güvenliği ve serbest pazarın yaygınlaşması için Ortadoğu’da Filistin
Sorunu’nun çözülmesi hayati bir önem taşımasıdır. Görüldüğü gibi Filistin tarafını barış
sürecine iten sebepler konusunda böyle bir arka plan mevcuttu. Kısaca ABD öncülüğündeki
Batı’nın zaferiyle sonuçlanan Soğuk Savaş ile birlikte Sovyetlerin desteğini kaybeden Arap
devletlerinin artık ABD himayesindeki İsrail’i barışın tesisi için mutlak taraf ve kalıcı bir
gerçeği olarak görmeleri Filistin’i bu barış sürecine iten temel motivasyon olmuştur.73
Bu dönemde FKÖ ile İsrail aynı masaya oturarak “tüm dünyada sahip olduğu
meşruiyet problemini” aşmak için “barış karşılığı toprak” ilkesini kabul etmek zorunda
kalmıştır.74 İktidarda bulunan Yitzak Rabin, İsrail politikasını “toprak karşılığı barış” olarak
açıklasa da bu öneri hoş karşılanmamıştır. Buna rağmen görüşmeler sürmeye devam etmiş ve
bu tarihten sonra diğer bölge devletleri ile çözülmesi yönünde adımlar atılmaya başlamıştır.75
71 Walid Khalidi, “The Palestine Problem: An Overview”, Journal of Palestine Studies, Vol.: XXI, No.: 1, Autumn 1991, s. 10; George T. Abed, “The Palestinians and the Gulf Crisis”, Journal of Palestine Studies, Vol.: XX, No.: 2, Winter 1991, s. 34; Bu politikanın makul gerekçeleri olduğunu savunan bir analiz için bkz. Muhammad Hallaj, “Taking Sides: Palestinians and the Gulf Crisis”, Journal of Palestine Studies, Vol.: XX, No.: 3, Spring 1991, ss. 43–45 72 Salman Ebu Sitta, “Geriye Dönüş Hakkının Tanınması”, Yeni İntifada: İsrail’in Apartheid Politikasına Direnmek, Roane Carey (Der.), Çev.: Kemal Sarısözen, Everest Yayınları, İstanbul: 2002, s. 480-481; Said, a.g.e, ss. 152–156; Benny Morris, “Yosef Weitz and the Transfer Committees, 1948–1949”, Middle Eastern Studies, Volume 22, Number: 4, October 1986, ss. 522–561 73 Ali Balcı, “İsrail Sorunu: Ortadoğu’nun Gordion Düğümü,” Sakarya Üniversitesi, Uluslar arası İlişkiler Bölümü, s. 139-140. 74 Bülent Aras, Filistin İsrail Barış Surecinde Ulaşılan Nokta ve Barışın Geleceği”, Avrasya Dosyası, Ankara: Yaz 1996, s. 24. 75 Dedeoğlu, op. cit., s. 92.
- Madrid Barış Konferansı
Uluslararası ve bölgesel dengelerin tepetaklak olduğu bir dönemde, Ekim 1991’de
uluslararası toplumun ve özellikle de ABD’nin baskısıyla Madrid Konferansı başlamıştır. Bu
konferansa İsrail, Filistin, Suriye, Lübnan ile birlikte Avrupa Topluluğu, Mısır, Suudi
Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Umman, BAE, Katar, Fas, Tunus, Cezayir ve Moritanya da
katılmışlardır. Açılış oturumundan sonra bir araya gelen taraflar esas itibariyle “toprak, barış
ve güvenlik” konuları üzerine görüşmeler yapmışlardır. ABD Başkanı açılış konuşması
yaparak şu sözleri belirtmiştir: “Bu tarihi fırsatı değerlendirmezseniz, bölgeniz dışında kimse
sizi ayıplamayacak. Siz şimdi komşularınızla doğrudan görüşmelere girerek barış yapma
hedef ve sorumluluğunu omuzladınız. Bu sürecin devam ve başarısı sizin elinizdedir. Dünya
her birinizden barıştan yana bir tercih yapmanızı bekliyor.”76
Gerçekleşen bu konferans 1970 yılında Cenevre Konferansı’ndan sonra yapılan ilk
toplantı olması ve İsrail’in hem Arap devletleri hem de Filistin ile olan problemlerini çözmeyi
amaçladığından dolayı geniş kapsamlı ayrı bir önem arz ediyordu. Diğer bir önemi ise
Filistinliler Ürdün ile ortak delegasyon şemsiyesi altında gerçekleşse de uzlaşma masasına
bağımsız bir taraf olarak oturma hakkını elde etmişlerdir.77 Bu konferansı önemli kılan diğer
hususlar ise içerdiği maddeler ile yakından alakalı olup şöyle sıralanabilir:78
- BM Güvenlik Konseyi’nin 242 ve 338 sayılı kararlarına (barış karşılığında
topraklarından çekilme) dayanarak adil, sürekli ve kapsamlı bir barış çağrısında
bulunması
- Barış anlaşması için İsrail ile Suriye, Lübnan, Ürdün ve Filistin arasında iki taraflı;
silahların kontrolü, ekonomik gelişme, su, mülteciler ve çevre konularında ise çok
taraflı görüşmelerin başlatılması
- Filistinliler için geçici özerk yönetim ile başlayıp kalıcı özerklik ile sonuçlanacak iki
aşamalı müzakere kavramının oluşturulması
76 Secretary Baker Middle East Peace Conference Opening Remarks at the Middle East Peace Conference, the Royal Palace, Madrid, 1 Kasım 1991, Dispatch, 3, No.4A, Supplement, No.2 (Şubat 1992), 10-14. 77 Alfred B. Prados, Jordan: US Relations and Bilateral Issues, CRS Report (Foreign Affairs and National Defence Division, 1993), 7. 78 http://www.centerpeace.org/factsheets/fact-sheet-peaceprocess.htm
Oslo Anlaşmalarında konuşulan konular maddeler görüldüğü gibi çok girift
olmamakla birlikte çözümü zor ve karmaşık konular “nihai statü anlaşmasına” ertelenmiştir.
Oslo Anlaşmaları ile sivil yönetim Filistinlilere geçerken, iç güvenlik ve yerleşim ile ilgili
kontrol ve düzenlemeleri İsrail sürdürmektedir. Bu arada sivil yönetim konusunda Filistinliler
söz sahibiymiş gibi görünse de devredilen bölgeler ekonomik açıdan İsrail’e bağımlı olmaya
devam etmişlerdir. Ayrıca söz konusu anlaşmanın kararlarına göre Filistinliler uluslararası
hukuka dayalı bazı haklarından taviz vermişlerdir. Bu anlaşmadan sonra Edward Said’in
deyişiyle birçok Filistinli kendi kendine şu soruyu sorar hale gelmiştir;84: “Bunca tavizden
sonra, nihai statü görüşmelerine kadar ve belki o zaman dahi gerçekleşmeyecek vaatler
karşılığında İsrail ve ABD’nin haklılığını niçin tanıyalım?”
Bununla birlikte Said Oslo sürecinin, Filistinlileri birbirinden ayrı tutarak kuşatma
altındaki bölgelere ayırmak ve bu bölgeler arasına Yahudi yerleşimcileri yerleştirmek
suretiyle kurulacak olan Filistin devletinin toprak bütünlüğünü engellemek üzere dizayn
edildiğine dikkat çekmişti.85 Ve İsrail hiç kuşkusuz izlediği tutum ve politikalarla Said’in
sözünü ettiği öngörüleri ispatlamış oldu. Diğer taraftan “Oslo Barış Süreci’nin mimarlarından
olan Herbert C. Kelman da İsrail-Filistin sorununu 1967 savaşından sonra “iki halkın ya hep
ya hiç (sıfır toplamlı) felsefesiyle yaklaşarak aynı topraklar üzerinde yurt ve bağımsız devlet
kurmak için hak iddia ettiği bir kimlik savaşı olarak” görmektedir.86
Oslo Süreci aynı zamanda Said’in “bunca tavizden sonra nihai statü görüşmelerine
kadar, belki o zaman dahi gerçekleşmeyecek” dediği bu cümleleri ve Filistinlilerin genel
kanaati olan “Yahudilerle Barış yapılmaz” ifadelerini haklı çıkarmıştır. Çünkü İsrail, İlkeler
Bildirgesi’nin kurallarına uymamış ya da gereken önemi vermemiştir. Barış girişimi ilk
yıllarda Filistinli aydınlar tarafından da tepkiyle karşılanmış ve tarihten gelen husumetlerden
dolayı başarıya ulaşılamayacağını vurgulamışlardır. Raşit Halidi bu durumu şöyle ifade
etmektedir:
84 Edward Said, A Profile of Palestinian People, 1988, s. 192. 85 Edward Said, “Oslo’nun Sonu”, Birikim, Aralık 2000, s. 53. 86 Herbert C. Kelman, “The Israeli-Palestinian Peace Process and Its Vicissitudes,” American Psychologist 62 4 (May-June 2007): 289.
“Ulaşılan her anlaşmanın tartışmasız önemi olduğu gerçekken, İsrail ve Filistinliler
arasındaki tarihi düşmanlık dikkate alındığında anlaşmanın kendisinin ve içindekilerin çok az
somut değeri vardır ya da hiç yoktur. Anlaşma büyük oranda kapris ve atmosferin ürünü
olduğu için eğer kamu tavrı bir tarafta ya da her iki tarafta değişirse her zaman başlatılan
sürecin bozulması ihtimali vardır.”87
Halidi’nin bu satırları aradan geçen yıllar içinde daha da somutlaşmış, “tarihi
düşmanlıklar” yerini dostluk ya da yumuşamaya bırakmamıştır.
Diğer taraftan bu dönemde yaşanan bir diğer hadise ise söz konusu Oslo Anlaşması’nın
altına kerhen de olsa imza atarak FKÖ’yü ve özerklik planını tanıyan İsrail Başbakanı İzak
Rabin’in 4 Kasım 1995’te öldürülmesidir. Ardından 1996 seçimlerinde Likud Partisi’nin
seçimlerde birinci parti çıkması ve aşırı sağcı Benjamin Netanyahu liderliğinde hükümet
kurması barış sürecine ağır bir darbe almasına neden olmuştur. Bu dönemde gerçekleşen bir
diğer hadise ise İsrail hükümetlerinin Filistinlilere bırakılacak topraklar üzerine yeni yerleşim
bölgeleri inşasına devam etmeleridir. Bu yerleşim bölgeleri arasında en stratejik olarak
belirlenen bölge Har Homa Projesi olup, Netanyahu döneminde başlayarak amacı Batı Şeria
ile Doğu Kudüs arasındaki bağlantıyı koparmaktır.
- Wye Plantation Barış Anlaşması
Oslo’dan sonra 1997 yılında El-Halil Anlaşması imzalanarak İsrail’in El-Halil’den yüzde
80 çekilmesi sağlanacaktı. Diğer taraftan yeni İsrail hükümetinin sertlik yanlı olması, barış
sürecinin kesilmesine engel olmamış ve taraflar arasında 24 Ocak 1998’de ABD’de Wye
Plantation Barış Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre İsrail’in işgal ettiği
topraklardan çıkışı takvime bağlanmıştır.88 Aynı anlaşmaya göre İsrail, 750 Filistinli
tutukluyu serbest bırakma sözü vermiş ama bu sözü tutmamıştır. Karşılığında Filistin’in terör
eylemlerini kontrol altına alması beklenmiştir. Tarafların anlaşma konusunda uzlaşmadan
87 Aras, op. cit., s. 123. 88 Dedeoğlu, op. cit., s. 95.
uzak bir tutum sergilemeleri sonucunda devreye ABD girmiş ve 1998’de Başkan Bill Clinton
Gazze’ye ziyarette bulunmuştur.
- II. İntifa’dan Önce Son Anlaşma: Camp David
Ortadoğu’ya özel önem veren ABD Başkanı Clinton, başkanlığı bırakmadan Oslo
Sürecini sonuçlandırmada kararlı bir tutum sergilemiştir. İktidarı kaybeden Netanyahu yerine
17 Mayıs 1999’da düzenlenen genel seçimler sonrasında “barış” yanlısı emekli General Ehud
Barak “Barışı ben gerçekleştiririm” sloganıyla iktidara gelmiş ve görüşmeler yeniden
başlamıştır. 1999 Eylül’ünde taraflar Mısır’da bir araya gelerek Oslo-Washington (Wye
Plantation) sürecinin bir devamı olan Wye River Barış Anlaşmasını imzalamışlardır. Bu
anlaşmaya göre İsrail, geri çekilme işlemini tamamlanmadan Filistin’in nihai pozisyonunun
belirlenmesi konusundaki ısrarından vazgeçmiş, Arafat da bölgedeki terör faaliyetlerini
denetim altına alacağının garantisini vermiştir. Kudüs ise bu görüşmelerin dışında
tutulmuştur. “Sonun başlangıcı” niteliğinde olan Oslo Anlaşması’nda yer alan şartları yerine
getirmeyen Barak, El-Aksa ayaklanmasıyla da iktidarı bırakmak zorunda kalmıştır.
Oslo Sürecinin son merhalesi olan Camp David, anlaşmalardaki metinler gereği
tarafların “sonuç” için hareket etmesi gereken bir anlaşma olmasına rağmen, daha zirve
toplantılarına geçmeden “gündemdeki konuların ağırlığı” nedeniyle anlaşma sağlanamayacağı
ortaya konmuştur. Bu konular ise: “Filistin Devleti’nin geleceği, Sınırlar, Filistinli Mülteciler,
Yahudi Yerleşimciler, Kudüs’ün nihai Statüsü”dür. 89
- Filistin Devleti’nin Geleceği: İsrail Başbakanı Ehud Barak Batı Şeria ve Gazze
Şeridi’nde bir Filistin devletinin varlığını kabul edeceğinin işaretlerini vermiş olsa da
İsrail, Batı Şeria ve Gazze arasındaki bağlantıların İsrail topraklarından geçmesini
kabul ediyor. Bu karar karşı çıkan Arafat ise “tam egemen ve bağımsız bir Filistin
89 Mete Çubukçu, Bizim Filistin: Bir Direnişin Tarihçesi, Metis Güncel Yayınları, Kasım 2004. Detaylı bilgi için bkz. Ek. 1.
Devleti” kurulması konusundaki talebini ifade etti. Çünkü İsrail, Filistin’in ordu
kurmasına karşı çıkmakla birlikte hava sahasını kontrol de etmekte ısrar ediyor.
- Sınırlar: Filistinlileri diğer tüm anlaşmalarda olduğu gibi bu kez de BM’nin
kararlarına uyulmasını istiyor ve İsrail’in 1967 öncesi sınırlarına çekilmesini talep
ediyordu. İsrail ise 1967 öncesi sınırlarına dönmeyi kesinlikle reddediyordu.
- Filistinli Mülteciler: İsrail Devleti’nin kuruluşu olan 1948 yılı ve 1967 Arap-İsrail
Savaşındaki göç nedeniyle yaklaşık 3,5 milyon Filistinli mülteci durumuna düşmüştü.
Artık 3,5 milyon Filistinli mültecinin nerede, nasıl ve hangi topraklarda yaşamlarını
sürdüreceği konusu büyük bir sorun olmuş ve İsrail söz konusu mesele hakkında
çözüme yanaşmazken Filistinliler kovuldukları bölgelere geri dönmek istiyorlar. İsrail
sadece Filistinli mültecilere uluslararası toplum tarafından ödenecek tazminattan öteye
gidemeyen bir sorun olarak önemi korumaktadır.
- Yahudi Yerleşimciler: Filistin tarafı, Batı Şeria ve Gazze’deki İsrail yerleşim
birimlerinin boşaltılması ve egemenliğinin kendilerine verilmesini isterken, İsrail de
söz konusu yerleşim birimlerinin kendisinde kalması noktasında ısrarcı olmaktadır.
- Kudüs’ün Nihai Statüsü: Daha önceki anlaşmalarda olduğu gibi bu zirvenin de en
zor ve girift konusu, taraflar arasında genel hatlarıyla anlaşmaya dahi varılmayan
Kudüs’ün statüsü konusuydu. Üç büyük din için de kutsal sayılan Kudüs’ün bu
durumdan dolayı “özel bir statü” tanınması dışındaki bütün konularda anlaşmazlıklar
vardı. Kudüs’ün doğusunu 1967 savaşından sonra kendilerine bağlayan İsrail, Doğu
Kudüs’ün egemenliğini Filistinlilere vermemek konusunda kararlı, Filistinliler ise
tarihsel ve doğal başkent olarak kabul ettikleri Kudüs’ün işgal altında olduğunu
söyleyerek üzerinde hak iddia ediyorlar.
Anlaşma zemininde bir araya gelen iki lider günlerce süren pazarlıktan sonra hiçbir
konuda uzlaşma sağlamadan ABD’den ayrıldılar. En büyük sorun ise hiç kuşkusuz karşılıklı
anlaşma sağlamanın asla mümkün olamayacağı meseleler olan “Kudüs’ün statüsü,
yerleşimciler ve Filistinli mülteciler” konularında olmuştu. Yaser Arafat ise diğer konular bir
yana Kudüs’ün statüsü konusunda taviz vermemiştir.
Nihai anlaşmanın 13 Eylül 2000’de yapılması ve Filistin Devleti’nin bu tarihte
kurulacağı ilan edilmiş olsa da bunun gerçekleşmesi mümkün olmamış ve yeni bir gerginlik
dönemine girilmiştir. Ekim 2000’de İsrail muhalefet lideri Ariel Şaron’un Müslümanlar için
çok büyük bir önem arz eden El-Aksa Camii’ni ziyaret etmesi “Kudüs’ün İsrail Başkenti”
olduğunun teyidi yönünde bir amaç taşıdığı için kışkırtmaya neden olmuştur. Böylece
Filistinli radikal kesimler yeniden harekete geçmiş ve şehrin Filistin devletinin başkenti
olacağını savunan direniş hareketi başlatmışlardır.
Başlangıçta bölgesel ve yerel olan bu direniş kısa zamanda Batı Şeria ve Gazze
Şeridi’ne yayılmış. Bu şiddet ve çatışma ortamı 2002 yılında Suudi Arabistan’ın devreye
girmesiyle ortaya konan Ortadoğu Barış Planı’na kadar sürdü. Barış planı şunları
içermektedir:90
1) İsrail adil barış istediğini talep edecektir.
2) İsrail şu koşulları kabul edecektir:
a) 1967 sınırlarına dönmek
b) Mülteci sorununa Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 194 sayılı kararı uyarınca
adil çözüm
c) Başkenti Kudüs olan bağımsız Filistin Devleti
3) Filistinliler ise şu koşulları kabul edecektir:
a) İsrail ile barış anlaşması imzalamayı kabul etmek
b) İsrail ile ilişkilerin normalleştirilmesini kabul etmek
4) Uluslararası arabulucuların barış girişimleri taraflarca kabul edilecektir.
5) İsrail’in 1967 sınırlarına dönmesi halinde tüm Arap devletleri bu ülkeyi
tanıyacaklardır.
90 Dedeoğlu, op. cit., s. 100.
Söz konusu plan, İsrail’i ateşkes ilan etmek, Kudüs’ü Filistin’e vermek gibi şartlar
içerdiği için İsrail tarafından reddedilmiştir. Ardından ABD, AB, BM ve Rusya tarafından
hazırlanan Yol Haritası Planı 2003 yılında Filistin ve İsrail tarafından kabul edilerek
muhtemel bir barışın çerçevesi haline geldi, ancak çatışmalar durmadı, taşlar atılmaya, kan
akmaya devam etti.
Pek çok unsurları bakımından İsrail- Filistin sorunu, Filistin Meselesi, 20.yüzyılın en
karmaşık konularından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Barındırdığı özellikleri bakımından
gerek “kimlik” gerek de “güvenlik” araştırmacılarının odaklandığı bir meseledir. Bu bölümde
sözü edilen özelliklerden dolayı (Kudüs’ün statüsü, Siyonizm, Filistin milliyetçiliği, Kutsal
Kitap metinleri vs. ) İsrail-Filistin Sorunu tarafımızdan da “kimlik ve güvenlik” temelli bir
çatışma olarak değerlendirilmiştir.
1960’ların sonu ve özellikle 1967 Savaşı’ndan sonra da bu çatışmanın kimlik ve
güvenlik gibi unsurlar arasındaki anlaşmazlıklardan kaynaklandığı bir kere daha ortaya
çıkmıştır. Bu özellikleri ile Sorun, “çözümü zor çatışmalar” grubuna girerek geleneksel
müzakere yöntemleriyle çözülmesi güç bir hal almıştır.91 Başka bir ifadeyle Sorun, Oslo Barış
sürecinin temel ilkesi olarak kabul edilen “barış için toprak” ilkesinin gerektirdiği gibi salt bir
toprak paylaşımı meselesi olmaktan çıkarak başka bir meseleye doğru dönüşmüştür. Sorun
sadece toprak paylaşımı meselesi olsaydı hiç şüphesiz şimdiye kadar çoktan çözülmüş olur,
beklenen barış sağlanırdı. Daha önce çok defa tekrar etmiş olsak da Sorun temelde “iki kimlik
ve iki varoluş mücadelesidir.” Kökeninde Filistin halkı ile Filistin’e göç eden Yahudi halk
arasında meydana gelen toplumsal merkezli bir savaş silsilesi gibi görünse de gerçekte
“Filistin milliyetçiliği ile Siyonizm” merkezli gerçekleşen “kimlik” mücadelesidir. Bu
mücadele yapılırken de çatışma tarafları “birbirlerinin varlığını ve meşruiyetlerini”
sorgulamaktadır. Aynı zamanda Oslo Süreci mimarlarından Herbert. C. Kelman da İsrail –
Filistin arasındaki çatışmanın iki halkın aynı toprak parçası üzerinde yurt kurarak bağımsız bir
devlet kurma yönündeki iddialarından kaynaklanan bir kimlik savaşı olduğu yönündeki
açıklamalarında ifade etmiştik.92
91 Nadim N. Rouhana, “Psychological Dynamics of Intractable Ethnonational Conflict: The Israeli –Palestinian Case,” American Psychologist 53 7 (July 1998): 761. 92 Kelman, op. cit., s. 288-289.
Taraflar birbirlerinin varlığı tehdit olarak görerek birinin varoluş maksadını diğer
tarafın yok oluşuna neden olacağının fikrinden hareketle “toprak ve kaynaklar” üzerinde hak
iddiasında bulunmaktadır. Bu hak iddiası Sorun’un sadece toprak meselesi olmayıp, “var oluş
ve kimlik” anlaşmazlığını da “ya hep ya hiç yaklaşımına” getirerek sıfır toplamlı bir
çatışmaya dönüştürmektedir. Böylece “öteki” ancak bizim aleyhimize ulus kimliği hakkını
elde eder” anlayışı merkeze alınmıştır.93 Bu sebeple İsrail ve Filistin liderleri, “ötekinin”
varlığını sorgulayarak bir “diğerinin” ulus olma hakkını dahi inkâr etmektedirler. Bunun pek
çok örneği mevcuttur. Yahudi lider Golda Meir’in “Filistin halkı diye bir halk yoktur” ifadesi
ya da FKÖ lideri ve Filistin Ulusal Yönetimi’nin ilk balkanı olan Arafat’ın “Yahudilerin
kutsal tapınağı belki de Nablus’ta bulunmaktadır” şeklinde ifadeleri iki halkın bugün olduğu
gibi geçmişte de birbirlerinin varlık ve kimliklerini inkâr ettiğinin örneklerinden sadece
birkaçıdır.94 Bu bakış açısı başta da ifade etmeye çalıştığımız “ideolojik” ayrılıklarda
kazanarak karşılıklı “güvensizlik ve çaresizlik” duygularından da beslenerek karşılıklı şiddete
dönüşmüştür. Her ne kadar Oslo Süreci tarafların “kimlik” konusunda mesafeleri aşarak
birbirlerini tanımaları ve varoluş amaçlarını anlamaları açısından etkili bir adım olsa da “bu
tanıma iki tarafın da uzun yıllar boyunca sıfır toplamlı çatışma” olarak görmesi nedeniyle zor
olmuştur.
Diğer taraftan Kelman’a göre Oslo Süreci tarafların politik fikirlerini kökten değiştiren
bir süreçten ziyade politik tavır ve hareketlerinin sorgulanarak yeni forma dönüştüren bir
süreç olmuştur. Bu süreçte aynı zamanda yeni ve pozitif yönde adımlar atılmaya başlanırken
eski birtakım olumsuz tavırlarında da kaybolarak izlerinin bir anda silinmesi mümkün
olmamıştır. Aynı zamanda Oslo ile birlikte tarafların birtakım söz konusu olumsuz negatif
davranış ve fikirleri tıpkı su yüzen çıkan parçacıklar misali tamamen ortaya çıkmıştır.95 Bu
sebeple toprağa bağlı çözüm yolu gerçek bir çözüm olmamıştır. Toprağa bağlı politikalar ve
ülke bütünlüğünün güvenlik ve kimlik ile olan bağı doğru okunamamış, özellikle Camp David
ile Filistin halkına sunulan iyi niyetli toprak ve egemenlik önerileri Filistin halkı tarafından
kötü niyetli bir tehdit algılaması olarak anlaşılmış ve durum çıkmaza girmiştir. Söz konusu
93 Ibid., s. 288-290. 94 Ibid., s. 288-290. 95 Ibid., s. 288-290.
tehdit algılamaları ve çıkmaza sürülen durumda tek çıkış yolu şiddet olmuştur.96 Schulz aynı
zamanda korku ve belirsiz koşulların kimliğin tanımlanmasında ve form değiştirmesinde etkili
bir unsur olduğunu belirterek, şiddete dönüşümün hızlandığını savunmuştur.97
Yapılan araştırmalar ve değerlendirmelerden hareketle, İsrail-Filistin çatışması
temelini “kimlik ve varoluş mücadelesinden” almaktadır. Sorun, “iki tarafın aynı gerçeğe
farklı açılardan bakarak “mağduriyet” anlamları yüklemelerinden kaynaklanmaktadır. Bu
anlayış özellikle tarihsel süreçte kendini göstermektedir. Yahudilere göre “binlerce yıl
öncesinden topraklarından sürülen ve geri dönerek asıl vatanlarına hizmet eden” bir tarih
anlatımı varken; Filistinliler için ise Yahudilerin topraklarını işgal etmesiyle evsiz, yurtsuz
kalarak zor şartlarda yaşam mücadelesi veren bir tarih anlatımı mevcuttur. Birbirine
tamamıyla zıt olan bu “tarih okumalarından” ise mevcut koşullarda “uzlaşma” yaratmak
neredeyse imkânsızdır. Aksi halde Yahudilerin Filistin tarih anlatımını, Filistinlilerin ise
Yahudi tezlerini benimsemeleri iki tarafı da kimlik açısından “yabancılaştırarak” kendi
topraklarından dışlayacaktır. Bu durum ise sanıyorum yeni bir çatışma alanının konusu
olacaktır.98
Görüldüğü gibi İsrail-Filistin Sorunu salt “toprak paylaşımı sorunu” gibi basit bir
nedene indirgenerek açıklanabilecek bir çatışma değildir. Eğer öyle olsaydı geleneksel
müzakere yöntemleriyle çözülerek mevcut ortamda barış sağlanmış olurdu. İsrail- Filistin
çatışması ya da Filistin meselesi olarak da ifade edilen bu çatışma “iki halkın, iki kimliğin var
oluş mücadelesidir.” Her ne kadar Oslo Barış görüşmelerinden sonra “iki devletli çözüm”
ilkesi taraflar tarafından olumlu karşılansa da, sanıyorum son tahlilde kalıcı barışın
sağlanmasındaki en büyük engel birbirlerinin “kimlik ve varoluş nedenlerini”
içselleştirilememesinden kaynaklanmaktadır.
II. TEMEL SORUNLAR VE TARAFLARA OLAN ETKİLERİ
96 Helena Lindholm Schulz, “The Politics of Fear and the Collapse of the Mideast Peace Process,” International Journal of Peace Studies 9 1 (Spring/Summer 2004): 91-101. 97 Ibid., s. 85-105. 98 Bora Bayraktar, “Barış Çalışmaları Perspektifinden İsrail-Filistin Sorunu”, 24.03.14 tarihinde http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-156-2014040731b_bayraktar.pdf erişildi.
İsrail-Filistin Sorunu 1948’den beri çatışma/barış sürecine girme şeklinde yaklaşık 50
yıldır devam eden bir sorundur. Diğer taraftan ise 11 Eylül 2001 sonrası Ortadoğu’nun
yeniden biçimlenmesi durumuna göre yakın bir gelecekte yeni bir şekil alması
beklenmektedir. I. Bölümde İsrail-Filistin Sorunu ana hatlarıyla ele alınarak “egemenlik, etnik
ve dini kimlikler, toprak meselesi, bölgesel güç mücadelesinin iç içe geçtiği, dini sembolik
boyutlarıyla nedeniyle sadece Orta Doğuyu değil, tüm dünyayı etkileyen bir sorun” olduğu
tarihsel arka plan çerçevesinde belirtilmişti. İsrail-Filistin çatışması hiç kuşkusuz bölgedeki
diğer sorunları doğrudan veya dolaylı olarak etkilemesine rağmen en büyük etkiyi taraflar
olan İsrail ve Filistin üzerinde göstermektedir. Bu kapsamda bu bölümde sorunun Filistin ve
İsrail’e olan yansımaları detaylı bir şekilde incelenecektir.
Özellikle BM Genel Kurulu’nun 29 Kasım 1947 tarihli Taksim kararınca Filistin
topraklarının yüzde 56,4’ünde bir Yahudi devleti kurulması ve 14 Mayıs 1948 yılı İsrail
Devleti’nin kurulduğu açıklaması ile başlayan I. Arap- İsrail Savaşı ve akabinde gerçekleşen
1967 Savaşı’nın Filistinliler üzerinde ciddi etkileri olmuştur. Bu etkiler “Filistin direniş
hareketleri içinde önemli bir yere sahip olan Hamas’ın ortaya çıkışı, terörizm ve şiddet, Gazze
ablukası, gerçekleşen İntifaların siyasi olumlu tutum ve insani olarak olumsuz yanları” ifade
edilecektir.
- Terör ve Şiddet Sarmalı
Arap-Yahudi çatışmalarında bir dönüm noktasını teşkil eden 1933 yılı başında
Yahudilerin Filistin’e olan göçlerinin hızlanmasıyla başlayan çatışma Filistinlileri direniş ve
ayaklanmaya mecbur kılmıştır. Böylece İsrail- Filistin çatışmasında şiddet ve terör sarmalının
nüveleri atılmıştır. Özellikle 1930-1936 yılları arasında Filistin’de Yahudi nüfusunun
artırılma çalışmaları ile Dünya Siyonist Teşkilatı’nın Prag’da yapılan toplantısında
Almanya’daki Yahudi durumunun ele alınarak, Yahudi milli yurdu’nun mümkün olan en hızlı
şekilde kurulması için aldığı hayati kararlar Arapları daha da tahrik etmiş ve Filistin Arapları
“yoğun bir Yahudi istilası” altında kaldıklarını düşündürmüştür. Bu sebeple direnişe geçen
Araplar “terörizme” başvurmaya “zorunlu” olarak sevk olmuşlardır.
Bununla birlikte İsrail ise sınırların tartışılmasını gündeme getirmede ısrarcı olurken,
Filistinliler önceliği mültecilerin dönüş problemine vermekteydi. Bilindiği gibi İsrail’in
bağımsızlığını ilan etmesinden sadece birkaç saat sonra Mısır, Suriye, Ürdün, Lübnan ve Irak
kuvvetleri saldırıya geçmiş ve BM’nin aracılık ettiği pek çok ateşkesin bozulmasından sonra,
savaş yaklaşık bir yıl kadar sürmüştür ve resmen 15 Mayıs 1948’den itibaren başlayan Savaş,
1949 yılı başlarında İsrail’in zaferiyle sonuçlanmıştır. Bu arada Aralık ayında başlayan bu
çarpışmaların Ocak 1948’den itibaren şiddetlenmesinde İngiltere’nin 1 Ocak 1948’de yaptığı
açıklamada yer alan “15 Mayıs 1948’de Filistin’den çekilmiş olacağını bildirmesi” büyük rol
oynamıştır.
Nisan ayında gerçekleşen çarpışmalarda yaşanan en önemli olay ise “Deir Yasin
Katliamı” olarak bilinen hadisedir. Yahudilerin Kudüs’te yaşayan Yahudilere ulaşmak için
birçok Arap köyünü ele geçirdikten sonra Irgun ve Stern terörist gruplarının Kudüs
yakınlarında bulunan Deir Yasin köyüne saldırarak, hamile kadınların, çocukların da dâhil
olduğu 250 kadar Arap’ı sokaklarda dolaştırdıktan sonra kurşunlayarak katletmesi olayıdır.
Olayın duyulması o kadar tepki yaratmıştır ki, Haganah(Yahudi silahlı yeraltı örgütü) bir
açıklama yapma gereği duyarak Deir Yasin Katliamı ile ilgisi olmadığını belirtmiştir. Ayrıca
Yahudi Ajansı da verdiği demeçte olayı “dehşet ve nefretle” kınadığını açıklamıştır. .
Siyonistler, kurulacak Yahudi Devleti’nden Arapları temizlemenin en kestirme
yolunun şiddetten geçtiğini öne sürerek bu katliamı yapmışlardır. Bu politika Ben-Gurion
daha 1941’de şiddetli ve yoğun içerikli bir baskı olmaksızın Arap halkının bölgeden atmanın
mümkün olmadığını ifade eden ve uzun süredir devam eden bir projenin savaş sonrasına
sarkan kısmıydı.99 Filistinli yerlilerin yüreklerine korku salmak, tarım alanlarını tahrip edip,
yakıp yıkmak, Yahudilerin “şiddet” yoluyla elde etme politikalarının bir parçasıydı.
Diğer taraftan 1946 yılı içinde İsrail tarafından gerçekleşen terör faaliyetlerini şöyle
sıralayabiliriz:100
99 Nur Masalha, The Bible and Zionism: Invented Traditions, Archaeology and Postcolonialism in Palestine-Israel, Zed Books, London, 2007, s. 49 100 Armaoğlu, op.cit., s. 66
- 27 Aralık 1945’te polise ve askeri mahallelere terörist saldırılar yapıldı ve 10 polis
öldürüldü, 11 kişi de yaralandı.
- 20 Şubat 1946’da Haganah’ın komanda kolu Palmach, kaçak Yahudi göçmeni getiren
gemileri izleyen Hayfa radar istasyonunu havaya uçurdu. Aynı zamanda Tel Aviv’de 7
İngiliz askeri öldürülmüştür. Bu hareket Filistin’de bulunan İngiliz askerleri
tarafından tepkiyle karşılanmıştır.
Bununla birlikte şiddet ve terörün artarak tırmanmasında çok önemli bir yeri olan 1967
yılında gerçekleşen Arap – İsrail Savaşı olmuştur. Etkisi günümüze kadar uzanan sorunun
alanını oluşturan topraklar olan Gazze, Sina yarımadası, Batı Şeria ve Doğu Kudüs’ün
İsrail’in eline geçmiş olması Filistinliler açısından şiddet ve terör eylemleri kullanmayı meşru
bir hale getirmiştir. Çünkü fiziki olarak işgal altında bulunan Filistinliler için yaşam oldukça
güçleşmekte, ayrıca Filistin’in devlet yapısından uzak bulunması ve her şeyin İsrail kontrolü
altında bulunması da Filistinlilerin mevcut potansiyellerinin açığa çıkmasına engel
olmaktadır. Burada önemli kimlik araştırmacılarından olan Nadim Rouhana’nın da üzerinde
durmuş olduğu Sorun’un kimlik boyutundan söz etmek yerinde olacaktır. Rouhana’ya göre iki
tarafta da mağduriyet tarihi, diğer bir deyişle, her iki tarafında kendi gerçeği ve bu doğrultuda
benimsenen anlatımları söz konusudur.101 Filistin anlatımına göre Yahudi yerleşimcilerin
topraklarını işgal etmesi sonucu evsiz, barksız ve yurtsuz kalan Filistinliler, doğal olarak
birtakım tedhiş ve direniş hareketleriyle kendilerini müdafaa etmektedirler.
Bu konuda Filistin davasının entelektüel destekçilerinden Edward Said, Filistin
sorunu üzerine yazdığı makalelerinin derlendiği Yeni Binyılda Filistin Sorunu adlı kitapta
şunları kaydetmektedir102: “Bu bağlamda, terörizm Filistinliler açısından zayıf ve baskı
altında tutulanların silahına dönüşmüştür. Son derece sınırlı ve münferittir, ama kendilerini
her zaman kurban olarak göstermeye çalışan İsrailliler tarafından gülünç ölçülerde
şişirilmektedir. Onlar bu çatışmada kurban değiller. Onlar ezenlerdir. Çoğu insan sanki iki
eşit güç karşı karşıyaymış ve taraflardan biri, yani İsrail taciz ediliyormuş ve kurban
101 Nadim N. Rouhana, “Psychological Dynamics of Intractable Ethnonational Conflicts The Israeli-Palestinian Case,” American Psychologist 53 7 (July 1998): 761. 102 Edward W. Said, “Yeni Bin Yılda Filistin Sorunu”, Aram Yayınları, İstanbul: 2004.
konumundaymış gibi algılamakta, Arapların ve İsraillilerin yine kavgaya tutuştuklarını
düşünmektedir.”
Diğer taraftan Filistinliler için Batı Şeria’nın kaybı büyük bir felaket olmuştur. Bu
felaket ardından Filistin’de terörizm daha da şiddetlenerek artmıştır. Bu sertlik özellikle İsrail
sınırları ve işgal altındaki Arap topraklarında istenen neticeyi vermeyince İsrail dışında da
devam etmiştir.103
1969 yılının Filistin terörü açısından önemli özellikleri vardır. Bunlardan biri İsrail
toprakları ile işgal edilmiş Arap topraklarında “birikmiş bir intikam” hissiyle İsrail’e karşı
terör faaliyetlerinin yoğunlaşmasıdır. Bu hisse “birikmiş bir intikam” demekteyim, çünkü
İsrail Filistin’in adeta kalbini sökerek yaşaması için yüz üstü bırakmıştır. Bundan sonra kalbi
olamayan bir Filistin intikam duygularıyla dolu bir halde önüne çıkan düşmanlara saldırmaya
başlamıştır.
Filistin’in 1969 sonrası terör açısından bir başka özelliği ise terörün Avrupa’ya
yayılarak, Avrupa’daki İsrail hedeflerine saldırmaya başlamasıdır. El-Fetih terörünün bu iki
şekilde şiddetini artırmasında bu belirtilen özellikler rol oynamaktadır. İsrail’in işgal altındaki
topraklarda yarattığı hareketlerin mevcut koşullarda çatışma ya da patlamalar yaratmaması da
zaten anormalliktir. “İsrail’in Batı Şeria’da yeni yerleşimlerle işgali genişletme siyaseti,
Filistinlilerin tarlalarını ve zeytin ağaçlarını ateşe verip evlerine taşıyan yerleşimcilerin
estirdiği terör, Gazze’yi açık hapishaneye çeviren kuşatma, suikast politikası, Batı Şeria’lı
gençlerin gösterilerine sert müdahaleler sürerken”104 İsrail’in hiç kuşkusuz işgal ettiği
yerlerde huzurlu yaşaması mümkün değildir.
Bununla birlikte 1968 sonundan itibaren Filistin terörü İsrail toprakları dışına çıkarak
yeni bir hüviyet kazanmıştır. Bu da kendini uçak kaçırma ve özellikle İsrail ve Amerikan
uçaklarına yapılan bombalı saldırılar şeklinde ortaya koymuştur. Bu uçak kaçırma
hareketlerinin yöneticisi olan Filistin Kurtuluşu için Halk Cephesi lideri George Habbash idi.
sonuçlanan ateş açma eylemleri, dövülme ve kemiklerin kırılışı, Filistinli sivillerin sınır dışı
edilmesi, kısıtlayıcı iktisadi önlemlerin zorla uygulanışı gibi hareketleri kınar…
İşgalci güç İsrail’in Güvenlik Konseyinin ilgili kararlarına karşı sürdürdüğü kayıtsız tutumu
şiddetle kınar.”109
İntifada böylece uluslararası alanda da tepki çekmeyi başararak işgalin devam
edebileceği fikrini tarihe gömmüştür. Walid Khalidi’nin vardığı sonuca göre İsrail’in Filistin
direniş hareketi olan FKÖ’yü tanıması nasıl olması gereken bir hakikat ise aynı şekilde
“Filistin ulusu” fikri de aynı mihvalde bir gerçektir. Bu düşünceden hareketle İsrail bu
topraklara yerleşmek ve kalmak için var olduklarına göre Filistin halkı da söz konusu
topraklarda yaşam sürmek için bulunmaktadırlar. 110
İntifadanın bir diğer önemli sonucu ise İsrail siyasetindeki kutuplaşmayı artırmasıdır.
Bülent Aras’ın ifadesiyle “şahinler daha şahin, güvercinler daha fazla güvercin” olmuşlardır.
Bu olaydan sonra İsrail halkı da 1988 seçimleri ertesinde İşçi Partisi lideri Şimon Peres’in
barış manevraları ve red cephesini temsil eden sağcı Likud Partisi lideri İzak Şamir arasında
bölünmüştür.111 Bununla da kalmayarak İsrail nüfusunun yüzde 17’sini oluşturan İsrailli
Araplar İntifada ve İsrail siyasetindeki bölünmelerle de çelişki içine düşmüş, İntifada yanlısı
Yahudiler ile İsrail’in insan haklarına aykırı tutumu konusunda sempati duyan Yahudiler
arasında mesafe oluşmuştur. Aslında İsrailli Yahudilerin temel problemi ileride yaşanacak
“vatandaşlık” konusu ile alakalı olmakla birlikte, bu sorunun, İntifada’nın askeri metotlarla
bitirilemeyeceği konusundaki fikirleridir. Ayrıca İntifada’nın İsrail toplumuna oluşturduğu bir
diğer kaygı ise “artan protestolar” olmuştur.
Bütün bu sonuçlar da göz önünde bulundurularak İsrail’in bu konuda üç yol izleme
alternatifi bulunmaktadır:112 1) baskıya devam etmek 2) Filistinlileri kitleler halinde başka
ülkelere sürmek 3) Batı Şeria ve Gazze’de silahtan arındırılmış bağımsız bir Filistin
109 UN, DFPR, No. 10, 1-2 110 Walid Khalidi, War and Peace in Israeli Politics: Labor Party Positions on National Security (London: Lynne Rienner, 1991), 158. 111 Aras, op. cit., s. 56. 112 Philip Mattar, The Critical Moment for Peace, Foreign Policy, No.76, 1989, 144.
Devleti’ne izin vermek. Her ne kadar dünya kamuoyunun tercihi 3. olandan yana olsa da
yakın bir gelecekte İsrail bu tercih konusunda aynı fikirde değildir.
İsrail’i barış sürecine iten temel neden ise işgalin olumsuz etkilerini belki de ilk kez
yakından hissetmelerine neden olan İntifada’nın bir türlü sona erdirilemeyişiydi. Daha önce
İntifadanın içerdiği eylem ve saldırılarla dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye çekmesi ve
İsrail tarafından öldürülen Filistinli gençlerin görüntülerinden dolayı da İsrail kendisini baskı
altında hissetmekteydi. Ayrıca İntifadanın sonucu olarak Sovyetlerden gelen Yahudi göçleri
ve yerleşim yerlerinin artmasıyla da İsrail “işgalinin” ekonomik bedellerini ödemeye
başlamıştı. Raşit Halidi’nin bu satırları aradan geçen yıllar içinde daha da somutlaşmış, “tarihi
düşmanlıklar” yerini dostluk ya da yumuşamaya bırakmamıştır. Çünkü ilk intifada’nın kalbi
olan Gazze’de, İsrail’in her türlü baskı, zulüm ve işkencesine maruz kalan Filistinli halkın
anlaşamaya tepkisi hiç kuşkusuz olumlu olmamıştır. İlk intifada’nın izlerini silememiş,
gözlerindeki yaşları kurumamış, yakınlarının matemini bile tutmaya vakit olmadan yeni acılar
eklenmiş bu halk üzerinde İsrail’in “güven inşa” etmesi kolay olmayacaktır. Her ne kadar
bazıları için günlük yaşamı kolaylaştırmak için (gece dışarı çıkma yasağının kalkması,
İsrail’de çalışanların işlerine güvenli gidip gelebilmesi, siyasi tutukluların serbest kalması)
birtakım beklentileri olsa da uzun vadede bu durum yine karamsarlığa bırakmaktadır.
Camp David görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından 29 Eylül 2000
günü İsrail tarihinin “eli kanlı” figürlerinden nam-ı diğer “Kasap” olan Likud Lideri Ariel
Şaron’un Yahudilerin bile adım atmalarının yasak olduğu Müslümanların Haremüş Şerif
olarak adlandırdıkları bölgeye girme hadsizliğini göstermesi ile Müslümanlar arasında
gösteriler ile protestolar ile karşılanmış, ardından Eski Kudüs’te bulunan Aslanlı Kapı’dan
çıkanların İsrail askerlerine attıkları taşlar “aylarca sürecek bir ayaklanmanın habercisi”
olmuş ve El-Aksa İntifadası Oslo Anlaşması ile elde edilen hakların İsrail tarafından yerine
getirmemesine bir tepki olarak başlamıştır. Yalnız El-Aksa İntifadası’nın birinci İntifadan
farkı bağımsızlığa ve devlet kurmaya hazırlanan Filistin Yönetimi’nin kontrolü altındaki
bölgelerde başlamış olmasıdır. Bu arada o gün Cuma Namazından çıkan ve sadece “taş”
atarak tepkilerini gösteren Filistinli Müslümanlar üzerine ateş açan İsrail, 19 kişiyi
öldürmüştür. Cuma namazları çıkışları İsrail ve Filistinliler arasında yaşanan çatışma böylece
ilk ve son da olmamıştır.
Başlangıçta bölgesel ve yerel olan bu direniş kısa zamanda Batı Şeria ve Gazze
Şeridi’ne yayılmış. Yollarda yanan lastiklerden örülmüş barikatlar, greve giden Filistinli
işçiler, yasaklanmış Filistin bayrakları ve her yerde, her koşulda kadın, genç, yaşlılar
tarafından atılmaya başlayan taşlar görülmeye başlanmıştır. Ve bu taşlar, ilk intifadadan sonra
elden hiç düşmeyen taşlar, 13 yıl sonra yeniden ve bu sefere daha kararlı bir şekilde gündeme
gelmiş ve “mazlumların silahı” olarak sembol olmuştur.
Gazeteci Robert Fisk’in olanları ifade eden cümleleriyle; “Ortadoğu’ya ilişkin haberlerde
ne zaman çatışma ya da çapraz ateş sözcüklerini duysam, olayın gerisini dinlemeden ne
olduğunu anlarım. Çoğunlukla bu, İsraillerin suçsuz bir insanı daha öldürdükleri anlamına
gelir.”113 Sanırım olayın vahametini en güzel ifade eden cümlelerden biri, İsrail’in yine ve
yeniden bir suçsuz cana kıymak suretiyle “politikasını” icra etmesi olarak görülmektedir.
Bu şiddet ve çatışma ortamı 2002 yılında Suudi Arabistan’ın devreye girmesiyle
ortaya konan Ortadoğu Barış Planı’na kadar sürmüştür. Söz konusu plan, İsrail’i ateşkes ilan
etmek, Kudüs’ü Filistin’e vermek gibi şartlar içerdiği için İsrail tarafından reddedilmiştir.
Ardından ABD, AB, BM ve Rusya tarafından hazırlanan Yol Haritası Planı 2003 yılında
Filistin ve İsrail tarafından kabul edilerek muhtemel bir barışın çerçevesi haline geldi, ancak
çatışmalar durmadı, taşlar atılmaya, kan akmaya devam etti. İsrail ise tek taraflı olarak kah
savaşlar açarak, kah katliamlar yaparak bölgenin kaderini kendisi tayin etmeye çalıştı.
Katliam ve iç savaş silsilesiyle içinden çıkılmaz bir hale gelen Ortadoğu, ABD’nin girişimiyle
yeniden bir barış sürecine girse de sonu diğerlerinden farklı olmadı. 2008 yılı Aralık ayında
İsrail’in Gazze’ye topyekûn saldırısı böylece bir barış hikâyesinin daha sonunu “mutsuz” bir
şekilde bitirdi.
- Hamas’ın Yükselişi ve Tırmanan Şiddet
113 Robert Fisk, İndependent, 6 Ekim 2000. Erişim için: http://www.globalissues.org/article/114/mainstream-media-portrayal
2006 yılında yapılan seçimlerde El-Fetih’e karşı ezici bir çoğunlukla üstün gelen
Hamas, İsrail tarafından tanınmamış ve terörist bir örgüt olarak nitelendirmekle birlikte
Hamas’a karşı birtakım ekonomik yaptırımlar ve baskılar uygulamıştır. 8 Haziran 2006
tarihinde Hamas’ın önemli isimlerinden Cemal Ebu Samhadana’nın İsrail Savunma güçleri
tarafından öldürülmesi ve ertesi gün İsrail’in Gazze’de bulunan bir plaja saldırması sonucu 8
Filistinli sivilin vefat etmesi sonucu Hamas için fitili ateşleyen son nokta olmuştur. Böylece
Hamas 2005 yılından beri tek taraflı olarak sürdürdüğü ateşkesi kaldırdığını belirterek
saldırılarda bulunmaya başlamıştır.114 Filistinliler Gazze’de tüneller açmış ve 25 Haziran
2006 tarihinde de İsrail askeri olan Gilat Şalit’i esir almışlardır. Filistinliler İsrail
hapishanelerinde bulunan 8 bin beş yüz kişiden 95 kadın ve 313 çocuğun serbest kalması
karşılığında İsrail askeri Şalit’i iade teklifinde bulunsalar da; İsrail bu teklifi reddetmiş,
Gazze’ye olan saldırılarını artarak sürdürmüş, yüzlerce Filistinliyi öldürmüş ve binlerce
Filistinlinin de yaralanmasına neden olmuştur.
Diğer taraftan 2007 yılında Hamas ve El-Fetih güçleri arasında çıkan çatışma sonucu
Gazze Şeridi Hamas’ın kontrolüne geçerken, Batı Şeria ise El- Fetih kontrolüne geçmiştir.
Böylece Batı Şeria’da Mahmut Abbas’ın başkanlığında resmi yönetim varlık gösterirken,
Gazze’de ise İsmail Haniye’nin idaresinde fakat “muhatap alınmayan, tanınmayan” bir
yönetim ortaya çıkmıştır. Hamas kontrolü altındaki Gazze, İsrail tarafından endişe ile
karşılanmıştır. Hamas’ın Gazze’deki gücüne son vermek ve El-Fetih’in tekrar Gazze’ye
dönüşünü sağlamak için İsrail tarafından Gazze’ye abluka uygulanmıştır. Söz konusu abluka
ile temel amaç Gazze’de yaşamı birtakım sınırlandırmalar ve yaptırımlarla zor bir hale
sokarak bölgede İsrail kontrolünü sağlamak olmuştur. Ve fakat İsrail’in ablukanın
gerektirdiklerinden ve uygulamalarından sonra Hamas’ın gözden düşeceği inancı beklenen
etkiyi yapmamıştır. İsrail’in bütün yıldırma, sindirme ve baskıcı politikalarına karşı dimdik
duran bir direniş hareketi olarak Hamas, tabiri caizse İsrail’in daha da kızmasına ve etrafa ateş
saçmasına neden olmuştur. Bundan sonra İsrail, Gazze’de insani olarak olumsuzlukların
artmasına sebep olmuştur. Bu kapsamda gıda fiyatlarının astronomik bir şekilde artması, buna
bağlı olarak halkın sağlıklı ve yeterli şekilde gıda alamamaları, temel sağlık hizmetlerinin
kötüleşmesi, yakıt ve diğer temel ihtiyaç maddelerinin yokluğu gibi koşullar ortaya çıkmıştır. 114 Ali Balcı, “Filistin 2006”, Ortadoğu Yıllığı, Ed: Kemal İnat, Muhittin Ataman, Nobel yayınları, Ankara: 2008, s. 135.
Dünya kamuoyu tarafından çok fazla tepki alan İsrail kendi açısından beklediği askeri
başarıyı getirmemekle birlikte Hamas’ın Gazze’deki erkini artırması, İsrail’in Suriye ile barış
görüşmelerine girmek istemesi, Batı Şeria’daki Hamas varlığını azaltmak ve Hamas’ın
İsrail’e karşı olan roket saldırılarını engellemek istemesi gibi gerekçelerle 18 Haziran 2008’de
Hamas ve İsrail arasında 6 aylık süreyi kapsayan ateşkes imzalanmıştır.115 Bu anlaşmanın
hükümleri şu maddeleri içermektedir:116
1) Hamas saldırıları sona erdirecek ve diğer silahlı grupların faaliyetlerini
engelleyecektir; buna karşılık eş zamanlı olarak İsrail, Gazze’deki operasyonlarını tamamen
durduracaktır, 2) Hamas, Gazze’ye silah ve askeri teknoloji kaçırmayı durduracak ve İran’da
eleman yetiştirmeyecektir, 3) Mısır gerekli tedbirleri alarak ateşkesin sürmesine katkıda
bulunacaktır, 4) Hamas ateşkese uyarsa, İsrail kısa bir süre içinde aşamalı olarak Gazze
şeridi üzerindeki ablukaları önce hafifletecek sonra da kaldıracaktır, 5) Esir edilen
Filistinliler karşılığında esir alınan Gilad Şalit serbest bırakılacaktır.
Tarafların yükümlülüklerini ifa etmelerine bağlı olarak 2008 Aralık ayında
yenileneceği düşünülen ateşkes İsrail ordusunun 4 Kasım 2008 tarihinde 8 Hamas üyesini
öldürmesiyle bozulmuştur. Buna karşılık Kassam füzeleriyle karşılık veren Hamas, bu eylem
akabinde İsrail’in Gazze’ye uyguladığı ablukayı kaldırma şartıyla ateşkesin devam edeceğini
bildirmiştir. Diğer taraftan İsrail’in Hamas yüzünden kamuoyu nezdinde itibar kaybetmek
istememesi, yaklaşan 2009 genel seçimlerini kazanmak istemesi Gazze saldırılarının temel
amacını teşkil etmektedir.117
- Gazze Ablukası
Gazze şeridinin bugünkü sınırları 1948’deki 1. Arap-İsrail Savaşı’nın ardından
imzalanan İsrail-Mısır ateşkes antlaşmasıyla belirlenmiştir. Bu savaşın ardından
topraklarından çıkarılan Filistinlilerin önemli bir kısmı göçmen olarak Gazze’ye yerleşmiştir.
115 Mehmet Dalar, “İsrail’in Gazze Saldırısının Siyasal Arka Planı ve Uluslararası Hukuk Açısından Değerlendirilmesi”, Akademik Orta Doğu, Cilt 4, Sayı 1, 2009. 116 Ibid., s. 10. 117 Ibid., s. 112.
1967 savaşında Mısır kontrolünde iken İsrail işgaline uğrayan Gazze, 1993 Oslo Barış
Görüşmelerinin ardından Filistin nüfusunun yoğun olduğu bölgelerin Filistin otoritesi altına
girmesi ile birlikte yeni bir statüye kavuşmuştur. Fakat bu statü altında Gazze hava sahası ile
bazı sınırların ve su kaynaklarının kontrolü İsrail’de kalmıştır. Bu durum, İsrail’in Gazze’den
tek taraflı bir kararla çekildiği 2005 yılına kadar devam etmiştir. Bu tarihe kadar Filistin
otoritesinin kötü yönetimi ve bilhassa yaşanan yolsuzluklar sonucu Gazze ekonomisi
gerilemiştir.118 Hamas’ın 2006 seçimlerini kazanması ile de Gazze’nin durumu farklı bir alana
taşınarak El-Fetih ve Hamas arasında yaşanan çatışma sonucu Gazze’nin kontrolü tamamen
Hamas’a geçmiştir. Ancak İsrail ve Batılı devletler tarafından Hamas politik aktör olarak
tanınmamış ve bu aktör muhatap olarak alınmamıştır. Seçimler sonunda saldırı ve baskılarını
daha da artıran İsrail, Hamas’ı yönetimden uzak tutmak için bir takım siyasi ve ekonomik
yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. Bu bağlamda Hamas’ı sindirmek ve yönetimden uzak
tutmak için Filistinlilerin hareket özgürlüğünü sınırlandırmak için bölgeye gelen ilaç, gıda,
akaryakıt ve asgari ihtiyaç kapsamındaki yardımların girişine engel olmuş, sınırlamalar
getirmiştir. 2008 yılının sonlarında başlayan ve 2009 yılında şiddetini artıran İsrail saldırıları,
Gazze’de 1000’in üzerinde sivilin ölümüne yol açarken, abluka ile zaten çökme noktasına
gelen Gazze ekonomisini de bitirme noktasına getirmiştir.
İsrail yönetimi ablukanın diğer sebeplerini bölgeden İsrail’e karşı olan saldırıların
engellenmesi, Hamas örgütünün eylemlerinin son bulması şeklinde açıklamıştır. Diğer
taraftan bu ablukanın sonuçlarından sadece İsrail’i sorumlu tutmak da doğru olmamakla
birlikte, Gazze’nin dünya ile ilişkisini sağlayan Refah sınır kapısını kapatan Mısır da bu
drama ortak olmuştur. 2008 yılı sonlarında başlayan ve 2009 yılında İsrail’in artan şiddetiyle
Gazze’de 1000’in üzerinde sivilin ölüm, çok sayıda yaralı ve zaten durma noktasına gelen
ekonominin de çökmesine neden olmuştur. Mısır’ın ise İsrail ile işbirliği içinde olarak daha en
başından ablukaya uyarak sınır ve tünelleri kapatmak suretiyle politikalar yapması bu durumu
daha dramatik hale getirmiştir. Her ne kadar dünya kamuoyu tarafından Gazze ablukasının
“insani dramı” boyutu konusu vurgulu bir şekilde seslendirilse de bu politikanın derin
sonuçları olduğunu belirtmek gerekir. Bu noktada ablukanın insani boyutu vurgulanarak
“siyasal ve güvenlik boyutundan” çok fazla söz edilmemektedir. İsrail yönetiminin yaptığı
118 Sabri Çiftçi, “Gazze Ablukası ve İsrail-Filistin Sorunu’nun Geleceği”, Ortadoğu Analiz, Temmuz- Ağustos, 2010 Cilt 2 Sayı 19-20
açıklamalar doğrultusunda “ablukayı gevşetmek” kararı uyarınca “siviller için sivil mallar”
olduğunu açıklasa da “güvenlik ablukasının” devam edeceğini belirtmiştir.119
Diğer taraftan abluka devam ederken Filistin halkının temel ihtiyaçları karşılanıyor
olmasına rağmen Gazze’de yıkılan evlerin, okul ve hastanelerin inşası konusunda yasak ve
sınırlamalar devam etmektedir. Bu koşullarda ise Gazze’yi yeniden ayağa kaldırıp,
canlandıracak olan fabrikalar kurulmadıkça, sınır kapıları açılmadıkça ekonominin iyileşmesi
mümkün değildir. Özellikle Gazze’nin Hamas’ın kontrolüne girdiği 2007 yılından beri ise
2005 yılı rakamlarına göre dörtte bir oranında ithalatta düşüş görülmüştür.120 İsrail sadece
temel insani ihtiyaçların girişine izin verirken sakıncalı bulduğuna inandığı çelik boru, suni
gübre gibi malzemelerin de girişine engel olmuştur.
Birleşmiş Milletler Filistinli Göçmenlere Yardım Ajansı (UNRWA) ise “kitap, ampul,
cd, dvd, ayakkabı, çanta, kahve, çikolata, boya kalemleri” gibi temel ihtiyaçların bölgeye
girişine izin verilmeyen malzemeler olarak belirtmiştir. Bununla birlikte “araba, buzdolabı,
bilgisayar, çimento ve kereste” gibi malların ise girşini kesin olarak yasak saymıştır. Ayrıca
İsrail’in UNRWA’nın temel malzemelerin dağıtımına da müdahale ederek sınırları kapatarak
tünelleri bombalama girişimleri de sık sık meydana gelmiştir.
Bununla birlikte Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün açıklamasına göre
Gazzeli haklın yüzde 61’nin gıda güvenliğinden yoksun olması ve yine yapılan bir
araştırmaya göre Gazzelilerin büyük çoğunluğunun temel gıda malzemeleri alabilmek için
mal varlıklarını satarak borçlandıklarını, bu durumun sonucu olarak da yeterince temel gıda
tüketemediklerini belirtmektedir. Ayrıca Gazze’de bulunan alt yapıların bombalanması
sonucu da Gazze halkı temiz içme suyu bulamamakta ve hijyenik olmayan şartlarda yaşamaya
mahkum edilmektedirler.
Ablukanın sayamayacağız çok ciddi sonuçlar meydana getirdiğini belirtmek
zorundayız. Bütün bu sonuçlara ek olarak Gazze ekonomisi neredeyse çökmüş, işsizlik
oranları yüzde 50’ye tırmanmıştır. Ayrıca Kızıl Haç Komitesi Direktörü Pierre
Krahenbühl’ün Gazze’de sivillerin durumunun tolere edilemez olduğuna dair açıklaması
Gazze’deki insani durumun ne kadar fena olduğunu açıklamıştır. Verilen rakamlara göre
119 Ibid., s. 11. 120 Ibid., s. 11.
1300’den fazla kişi ölmüş, 4 bin bina yıkılmış, 200 bin ev zarar görmüş, 50 bin Gazzeli evsiz
kalmış ve 400 bini temiz içme suyuna sahip olamayacak duruma gelmiştir.
Ayrıca mevcut altyapı ağları da çökerek tarım alanları tahrip edilmiş, inşaat sektörü
durmuş, Gazzeliler evsiz, barksız ve hastanesiz kalmaya mecbur bırakılmıştır. Bütün bu
koşullarda Gazzelileri önemli ölçüde etkileyen boyut sadece “ekonomik boyut” değildir. Aynı
zamanda bu sınırlama ve engellerin ciddi uzantıları olarak sosyal hayatın, eğitim ve sağlık
koşullarının çökme noktasına geldiği ve yaşam kalitesinin normalin çok altında seyrettiği
aşikâr bir haldedir. Yaşam kalitesinden sadece asgari ihtiyaçların kastedilmediğini belirterek
çocukların zihinsel ve sosyal gelişimine katkı sağlayacak kitap, boya kalemleri, cd, dvd gibi
malzemelerin sınırlanmasından dolayı sanatsal faaliyetlerin ve sosyal gelişmelerin kalitesi de
çökmektedir. Bu sağlıksız ortam ve şartlarda ise yetişen bireylerin, özellikle de gençlerin,
şiddete eğilimli olmaları da sanırım olağan karşılanmaktadır. Şiddet ve terör sarmalında
büyüyen gençlerin hayal dünyaları da bir o kadar şiddet ve baskı içerir bir hale gelmektedir.
Yapılan bilimsel bir araştırmaya göre akrabası ya da yakını İsrail tarafından öldürülen
veya şiddete uğrayan gençlerin daha fazla oranda şiddeti benimsediği ve şiddet kullanmanın
da meşru bir yaklaşım olduğunu, bununla birlikte adaletsizliğin olduğu yerde de şiddetin daha
fazla araçsallaştırıldığı belirtilmektedir.121
Yapılan araştırmalar ve anketlerden çıkan sonuçlara göre varacağımız nokta kesinlikle
şudur: Filistin toplumunda meydana gelen terör ve şiddetin kaynağını Hamas ya da sahip
olduğu misyon oluşturmamaktadır, söz konusu şiddetin kökeninde İsrail’in baskıcı, saldırgan
politikaları yer almakta ve Gazze ablukasının meydana getirdiği adaletsiz tutum
bulunmaktadır.122
Diğer taraftan gelinen nokta itibariyle Gazze ablukası İsrail’in ulaşmak istediği
neticeleri de vermemiştir. En başta, daha önce ifade ettiğimiz gibi, İsrail’in Gazze ablukası ile
ulaşmaya çalıştığı nokta abluka vasıtasıyla Hamas’ı etkisiz ve güçsüz hale getirmek ve esir
İsrail askeri olan Gilat Shalit’i geri almaktı. Fakat şu noktada herhangi bir sonuca
ulaşılamamıştır. Böylece 27 Aralık 2008 tarihinde başlayıp 19 Ocak 2009 tarihine kadar 22
gün süren İsrail’in ağır şiddet ve baskısı altındaki Gazze’de çok ciddi insani, ekonomik,
121 Ibid., s. 12. 122 Ibid., s. 13.
sosyal yıkımlar meydana gelmiştir. Ayrıca İsrail’in güvenlik gerekçesiyle meşru olarak
gördüğü Gazze ablukası uluslararası hukukun sivil halkın korunmasıyla ilgili maddelerini de
ihlal etmesi nedeniyle de meşru değildir.
Şu noktayı da ısrarla vurgulamak gerekir ki İsrail’in Gazze’ye ördüğü duvar ve
ablukadan salt Filistin etkilenmemiş, aynı zamanda kendine de örmüştür.
B. Sorunun İsrail’e Olan Etkileri
Filistin topraklarında BM’nin 1947 yılındaki 181- II sayılı kararınca tarif edilen
sınırların ötesinde kurulan Yahudi Devleti’nin 1948 yılında şekillenerek 1967 Savaşında Batı
Şeria, Gazze ve Kudüs’ün işgaliyle bugünkü halini alan Filistin Meselesi’nin Filistin
açısından ciddi ve derin etkileri olduğu gibi İsrail açısından da hiç kuşkusuz birtakım etkiler
meydana getirmiştir. Şu noktayı tekrar belirtmek gerekir ki Filistin Meselesi, tarafların aynı
gerçekliğe farklı anlam ve misyonların yüklenmesiyle çatışma alanı oluşturmuştur. İsrail
kendi tarih anlatımına göre “Yahudi soykırımını, Arap saldırganlığı sonucu tepkisel olması”
gibi bir bakış açısına sahip iken Filistinliler çok daha farklı bir gerçekle Sorun’a
bakmaktadırlar. Ayrıca İsrail’de Filistin Sorunu üzerine çok değişik bakış açıları olmakla
birlikte İsrail’i “monolitik” değerlendirme eğilimi olduğunu ve bu eğilimin Soruna tarafsız
bakmamıza engel olduğunu belirtmek zorundayız. Diğer taraftan İsrail’in Kutsal Kitap
metinlerden aldığı ilham ve öğretilerin de Soruna olan bakış açısının değişmesinde çok fazla
etkisi vardır.
Bununla birlikte İsrail, Filistin Sorununa “çok boyutlu bir pencereden” bakmasına
rağmen asıl olarak “güvenlik boyutundan” bakmaktadır. Ayrıca İsrail’in Filistin Meselesine
bakışı ve barış görüşmeleri de tehdit algılamasına göre de değişmektedir. İsrail için asıl
“güvenlik problemi topraklarını genişletmek değil, demografik tehdit ve İsrail Devleti’nin
niteliğidir.”123 Bu kapsamda İsrail-Filistin Çatışmasının İsrail’e olan etkileri “ekonomik
problemler, militarist yapısı, terör ve güvenlik, yalnızlaşma” gibi unsurlar dikkate alınarak
incelenecektir.
- Sosyal ve Ekonomik Sıkıntılar
Siyonist hareketin 19.yy sonları itibariyle ortaya koyulan çabaların bir sonucu olarak
kurulan İsrail Devleti’nin kurulması ile birlikte yeni devleti içte ve dışta birçok sorun
beklemekteydi. İç sorunların en büyüğü farklı coğrafyalarda ve kültürlerle yaşamış Yahudi
topluluklarını aynı çatı altında ve uyum içinde yaşamaları konusundaki sorunlardı. Bir işgal
devleti olan İsrail’in bu toplulukları aynı çatı altında ve uyum içinde yaşamaları için gerekli
altyapıyı bir an önce kurması gerekiyordu. Barınma, eğitim, sosyal hizmetler, istihdam
konularında çok ciddi eksiklikler ve eşitsizlikler vardı.124
İsrail Devleti’nin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan biri de ekonomik sıkıntılar
olmuştur. Özellikle Avrupa’dan göç sebebiyle yetişmiş insan gücüne ihtiyaç duyan İsrail, bu
dönemde diaspora Yahudilerinden ciddi destek almaktaydı, bu desteğe rağmen güvenlik ve
savunma harcamalarının fazla olması nedeniyle ekonomik olarak dışa bağımlıydı. En büyük
destekçisi ve en büyük dış yardımı İsrail’e yapan Amerika Birleşik Devletleri, özellikle
1985’den sonra İsrail’e 3 milyar dolarlık dış destek vermiştir.125
İsrail kuruluşundan bu yana birçok devlette görüldüğü gibi ekonomisini devlet eliyle
güçlü tutmaya çalışmıştır. İsrail’in 1967 Batı Şeria ve Gazze işgali ile bölgede egemenliğini
güçlendirmeye çalışırken ekonomik olarak büyük bir işgücüyle karşılaşmıştır. Her ne kadar
bu durum Filistin açısından İsrail’e ekonomik olarak bağımlılığını artırırken İsrail tarafı için
ciddi işgücü alanı oluşturmuştur. İsrail Merkez İstatistik Bürosundan 1991 yılı sayımlardan
alınan verilere göre Filistin’de Gazze ve Batı Şeria’daki 1.628.000 Filistinli nüfusun
124 Selin Bölme, Ufuk Ulutaş, op.cit., s. 20. 125 Çağrı Bakar, “Savaş Barışa Dahil: Oslo Barış Süreci Çerçevesinde Filistin-İsrail Sorunu”, Ankara Üniversitesi S.B.F., s. 8.
1.005.600’ü Batı Şeria’da 676.100’ü de Gazze’de bölgesinde yaşamakta olup bu nüfusun
312.000’i işgücünü oluşturmaktadır. Resmi rakamlardan ziyade 3 milyar dolar civarında
GSMH olan Filistin’in yüzde 25 civarını bulan işler İsrail’den gelmektedir. Bu durumda
özellikle işgal altında bulunan Filistin’in ekonomisinin neden geride kaldığı ve alt yapı
hizmetlerinin çöktüğü anlaşılmaktadır.126
1967 yılında İsrail’in Filistin’i işgaliyle İsrail ekonomisinin Filistinli işçi akımına
uğradığını söylesek yanlış olmaz sanırım. Daha önce de belirttiğimiz gibi İsrail bu sayede
ucuz iş gücü elde ederek İsrail’de biriken sermaye için yeni pazarlar açmıştır.127 Böylece
Filistinliler ve İsrail’e Asya, Avrupa ve Afrika’dan göç etmiş diğer Yahudilerle birlikte işçi
sınıfını oluşturmuşlardır. Bu sayede işgal, İsrail ekonomisine canlılık katarken, Filistinlilerin
ise özerk bir ekonomik yapılanma sürecine gidecek yolların da kapanması için altyapı
hazırlamıştır. Böylece İsrail Filistin’i kendine bağımlı kılma amacına ulaşmıştır.
Aynı zamanda Filistin’in 1967 – 1970 yılları arasında İsrail’e olan ekonomik
bağımlılığı da İsrail açısından Filistinli işçileri işten çıkarma, dış ticareti istediği vakit
dondurma noktasına getirerek Filistinlileri açlığa mahkûm etme gibi birtakım kozlar
veriyordu. Diğer taraftan 1980’lerin sonuna gelindiğinde ise BM Güvenlik Konseyi’nin
İsrail’in Filistin’de işgal ettiği topraklardan çekilmesini istemesine rağmen İsrail bu duruma
kulaklarını tıkamış bir halde hareket etmeye devam etmiştir. 12 Mart 1988’de İsrail’in bu
tavır ve ayrımcı askeri politikalarının eşlik etmesiyle birlikte Avrupa Ekonomik Topluluğu
İsrail’i ağır bir şekilde eleştirmiş ve İsrail ile yapılması planlanan ticaret anlaşmalarına karşı
olumsuz tavır sergilemelerine neden olmuştur.
Özellikle kuruluşunu takip eden yıllarda II. Dünya Savaşı tazminatları, Siyonist
sermaye sahiplerinin İsrail’e yardım ve destekleriyle İsrail hızlı bir büyüme dönemine girmiş
olsa da 1980’de ekonomik olarak ciddi değişikliklere girmiştir. O dönemin piyasa şartlarına
göre devlet eliyle büyümenin gerçekleşemeyeceğini düşünen şirket ve sermaye sahipleri
liberal ve şirketleri özelleştirme taleplerini dile getirmişlerdir. İşçi Partisi’nin 1970’lerin ikinci
yarısında güç kaybetmesiyle Likud iktidarı döneminde bu taleplerin yerine getirilmesi
126 Meltem Müftüler, Serdar Sayan, “İsrail – Filistin Barışının Türkiye ve Bölge Ekonomileri Üzerindeki Olası Etkilerine bir Bakış”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt 4 Sayı: 11, 1994. Erişim için: http://ekonomikyaklasim.org/pdfs2/EYD_V04_N11_A03.pdf 127 Özge Özkoç, “Savaş ve Barış: Doksanlı Yıllarda Filistin-İsrail Sorunu,” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 64, Sayı 3: s. 168.
noktasında fırsat bulmuşlardır ve 1985 yılında açıklanan yeni Ekonomik Kalkınma Programı
ile devlet eliyle ekonomi modeli değiştirilerek özelleştirilme ve kapitalizm benimsenmiş oldu.
Böylece devlet aygıtlarından ayrılan ana holding ve şirketler sermaye birikiminin kaynağı
olmuşlardır.128
Bu özelleştirmelerle birlikte küresel liberalizme uyum sağlamaya çalışan İsrail
sermayesinin bu uyumu başarabilmesi için dış yatırımlar yaparak İsrail’e de aynı şekilde dış
yatırımların gelmesi gerekiyordu. Bu durumun önündeki en büyük engellerden birisi ise
bölgede dur durak bilmeden devam eden çatışma ve kaos ortamıydı. Bu sebeple barış sürecine
en büyük desteği İsrailli sermaye sahipleri vermiştir. İsrail işçi hareketinin yönlendirdiği İsrail
ekonomisi, 1970’lerin sonu ve 1980’lerin başı itibariyle böylece sınıfsal ve ekonomik olarak
değişim yaşamıştır. Hiç şüphesiz İsrail’in ekonomik ve sınıfsal olarak geçirdiği değişim
Filistinlilere de yansımıştır. İsrail’in kapitalizme tam entegre olmak ve dış yatırımları bölgeye
çekmek adına Filistin Meselesinde uzlaşma sağlayarak bu konuda bir an önce çözüm yoluna
gitmesi gerekirdi. Aksi halde mevcut çatışma ve kaos ortamında bölgeye yatırım yapacak
ABD, Avrupa ülkeleri, Arap ülkelerinin yatırım yapması mümkün değildir. Oslo
görüşmelerinin başında İsrail’in ekonomik endişelerinin büyük etkisi olmuştur.
İsrail’in işgalle birlikte Filistinlileri işgücü kaynağı olarak görmesine ve dünya piyasa
sistemine uyum sağlamasına rağmen, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, İsrail-Filistin
çatışmasını “güvenlik boyutu” ile gördüğü için savunma ve altyapı hizmetlerine gereğinden
fazla harcama yapmıştır. Bu durum ise İsrail’i ekonomik olarak dış yardımlara fazlasıyla
bağımlı hale getirmiştir. Savunma Harcamalarının Düzeyi konulu bir araştırmada yer alan
“Ülkelerin jeopolitik durumları ve tarihsel bağlantılarının savunmadaki rolü” alt başlığı
içerisinde yer alan İsrail, GSMH içerisinde savunmaya en fazla yer ayıran ülkeler arasında yer
almaktadır.129 Ayrıca ülkede savunma alanında ileri teknolojiler ve cihazlarlar
kullanılmaktadır. Güvenlik ve savunma sanayi, ülkenin teknolojik ve sanayi kapasitesinin
gelişmesinde ana role sahiptir. Bu durumun yansımalarından biri olarak 1997 yılında ülkedeki
en büyük yüz elli şirketten onu savunma sanayindeki firmalardan oluşmaktadır. Ayrıca dünya
savunma sanayi ölçeğinde yapılan araştırmalara göre en büyük ve ileri teknolojiye sahip olan
128 Adam Hanieh, “Class, Economy and the Second Intifada”, Monthly Review, V. 54, No. 5 (October 2009), http://www.monthlyreview.org/1002hanieh.htm, Erişim Tarihi (15.11.2014). 129 Filiz Giray, “Savunma Harcamaları ve Ekonomik Büyüme”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1. Erişim için: http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/865.pdf
yüz firma içerisinde yer alan beş firma İsrail’e aittir. Aynı şekilde 1980’lerde ulusal araştırma
geliştirme harcamalarının % 65’i savunma sanayi ile ilgili iken, sadece % 13 kadarı sivil
sanayilere yöneliktir. İsrail, kendi savunma sanayini geliştirirken birkaç unsura önem
vermiştir. Bunlar arasında, yabancı politik sınırlamalar ve potansiyel ambargolardan masun,
bağımsız bir askeri silah arzını garanti altına alma ve ithalata dayalı olmayan bir savunma
sistemine sahip olma arzusu sayılabilir.”130
Bununla birlikte özellikle Soğuk Savaşın bitmesiyle birlikte ABD, Avrupa gibi
ülkelerde savunma harcamalarının azalmasına rağmen Ortadoğu’da, bilhassa da İsrail’de
ülkenin en büyük giderinin savunma giderleri olması mevcut çatışma ortamından
kaynaklanmaktadır. İsrail ve Filistin arasında meydana gelen söz konusu çatışma İsrail
açısından silahlanma yarışına, ekonomik hızın düşmesine ve dış borçların artmasına neden
olmaktadır. Mevcut koşullarda Sorunun çözümü konusunda uzlaşma sağlanmadıkça da İsrail
ülke gelirinin önemli bir kısmını savunma harcamalarına aktaracağı tahmin edilmektedir. Bu
rakamları kısaca belirtmek gerekirse;
İsrail savunmaya GSMH’sının yaklaşık % 11’ini ayırmaktadır. İsrail ayrıca ABD’den
yabancı askeri yardım ve uluslararası asker eğitim yardımları almaktadır. 1997 yılında her iki
fondan 1,8 milyar dolar, 1998 yılında da 1,2 milyar dolar yardım almıştır. İsrail’in 1992
yılında 5 milyar dolar olan savunma harcaması devamlı artarak 1997 yılında 11,1 milyar dolar
olarak gerçekleşmiştir. İsrail silah satın alan ülkeler arasında beşinci sıradadır.131
İsrail’in asıl olarak güvenlik perspektifi ile gördüğü Filistin Meselesi, İsrail’i
ekonomik olarak savunma ve altyapı harcamalarının fazla olması nedeniyle dış yardım ve
desteklere bağımlı olması sonucunu vermiştir. Bu sorunun çözülerek, uzlaşma sağlanmasının
130 Peled, D. (2001), Defense R & D and Economic Growth ın Israil: A Research Agenda, Haifa: Samuel Neaman Institute. 131 Melih Perçin, “Ortadoğu’da Savunma Harcamaları ve Askeri Güç Değişimi”, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslami Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1999,s. 88.
gerçekleşmesi ihtimalinde ise ekonomik olarak dışa bağımlı olması önündeki engeller büyük
ölçüde kalkacaktır.
- Militarist ve Terörize Toplumun İnşası
İsrail’in Filistin meselesi ile nasıl “radikal militarist ve terörize bir toplum” haline
geldiğini açıklamaya başlamadan önce kısaca İsrail’de ordu yapısı hakkında bilgi vermek
niyetindeyim.
İsrail Savunma Kuvvetleri (Tsahal), İşçi Partisi ile birlikte İsrail’in ilk yıllarından beri
toplumda çok önemli bir yere sahiptir. Dini sebeplerden ötürü askerlik yapmayan Ortodoks
Yahudiler dışında “bir halk ordusu olan” İsrail Savunma Kuvvetlerinde kadın ve erkek her
Yahudi askerlik görevini ifa etmek zorundadırlar. Bu sebepten ötürü İsrail için “asker millet”
demek yanlış bir ifade değildir. Zorunlu askerlik İsrail toplumunun birbirleriyle uyumu ve
bütünleşmesi noktasında etkili bir araçtır. Özellikle Avrupa, Asya, Afrika gibi çeşitli
kültürlerden gelen Yahudilerin sosyalleşme ve uyumu için önemli bir işlev görmektedir.
Bununla birlikte İsrail Savunma Kuvvetleri “kendi kendine yeten Yahudi” fikrinin de hayata
geçirilmesi ile devletin savunma görevini üstlenmesi dışında ihtiyaç duyduğu savunma
sanayinin de kurulması ve gelişmesine de öncülük etmiştir.132 Böylece geliştirilen savunma
sanayi sadece ordunun ihtiyaçlarını karşılamakla kalamayarak ülke ekonomisi için de önemli
bir gelir kaynağını oluşturmuştur. Ayrıca İsrail Savunma Kuvvetleri, bu önemli vazifelerin
yanında İsrail siyasetine de Moşe Dayan, İzhak Rabin, Ariel Şaron, Ehud Barak gibi önemli
liderler kazandırmıştır. Bu liderler askerlik görevlerinden emekli olduktan sonra siyasete adım
atmışlardır. Görüldüğü gibi İsrail Savunma Kuvvetleri’nin İsrail ekonomik ve siyasi yapısında
çok muazzam önemi vardır.
İsrail-Filistin Çatışmasının İsrail’e olan en büyük ve derin etkilerinden belki de en
önemlisi “Militarist ve Terörize bir Toplum”a dönüşmesidir. Bu durumun oluşmasında daha
önce de sözünü ettiğim İsrail toplumunun Filistin’e bakarken bilinçaltlarında “güvenlik
endişesi” kodlarının hâkim olduğunu belirtmeliyiz. İsrail toplumundaki bu militarist yapının
ise salt askerlik hizmetleriyle kendisini hissettirmemekle birlikte günlük hayatın her alanında
görülmesi mümkündür. Ünlü İsrail liderlerden Menahem Begin’in “Gerçek barış, gerçek
güvenlikle sağlanır” sözü toplumun bilinçaltına da her an bir saldırının gerçekleşme
132 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, “İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu”, op.cit., s. 23.
ihtimalinin var olması şeklinde yansımıştır. Bu Arap ve Filistin düşmanlığı İsrail toplumunu
her an tetikte ve dikkatli olmaları gerektiği duygularını ortaya çıkarmıştır.
İsrail için barış içinde yaşamamanın tek koşulu “güvenliktir.” Günlük yaşamlarının her
yanı “güvenlik” ile dolu olan İsrail toplumunun varoluşlarının tek sebebi düşmanlarla çevrili
bu coğrafyada kendilerini güvende hissetmeleridir.133 İsrail’de Yahudiler dışında herkese
düşman gözüyle bakıldığı için Yahudiler dışındakiler birer tehlike unsurudur. Yahudi
toplumunun II. Dünya Savaşı sırasında uğradığı soykırım ve yaraları sarılamayan travma,
Ortadoğu coğrafyasının karmaşık yapısıyla harmanlanınca İsrail toplumunda yarattığı
travmatik fikir doğal karşılanabilir. 1948 yılı İsrail Devleti’nin kuruluşundan bu yana
neredeyse her on yılda bir çatışma ya da savaş yaşayan İsrail halkının neden bu kadar
“temkinli ve tetikte” olduğunu anlayabiliriz. Dünyanın en iyi istihbarat teşkilatı olan
MOSSAD’ın İsrail’in “güvenlik ve savunma” konusunda gösterdiği önem ve titizliğin bir
sonucu olduğu kesindir.
Bununla birlikte çatışma ya da savaşlarda öldürülen her Filistinlinin İsrail toplumu için
çok fazla önem arz etmemekle birlikte, asker ya da sivil bir Yahudi’nin öldürülmesi İsrail için
çok derin felaketlere meydan verebilir. İsrail toplumuna göre bu düşüncenin hâsıl olmasındaki
temel neden için yapılan her şeyin meşru olmasıdır. Filistin tarafından gösterilen her tepki
“terörist” bir eylem iken, İsrail’in saldırı ve eylemleri bir o kadar “meşru müdafaa”dır. Söz
konusu durumun örneği İntifadalar sırasında gerçekleşmiştir.
İsrail toplumu için güvenliğin kaynağı ve temel gücü İsrail Ordusu’dur. (IDF) Ama
sadece ordu değil, İsrail halkı askerleşerek, militer bir yapıya sahip olan “asker millet”
olmuştur. Aileden başlayarak okullardaki ders kitaplarına kadar İsrail’in var olması için
verilen mücadeleden söz edilir ve bu yüzden İsrail toplumundaki her vatandaş “asker olmanın
kutsal görevi ile” hareket eder. 18 yaşına gelen her İsrailli kadın erkek fark etmeden askere
alınır. Erkeklerde 3 yıl, kadınlarda 21 ay askerlik zorunlu olarak ifa edilir. Askerlik görevini
tamamlayan her İsrailli 45 yaşına kadar her yıl 39 gün süreyle orduya alınarak ordunun her
kademesinde görev alır, daha sonra çatışmaya girerek güvenlik görevi üstlenirler.134
Askerliğin tek istisnası, kendilerini dine adayarak, hayatları boyunca Yahudi şeriat ve
kurallarına uygun olarak yaşamlarını sürdüren Ortodoks Yahudiler olup, devletten belli bir 133 Mete Çubukçu, “Bizim Filistin: Bir Direnişin Tarihçesi”, Metis yayınları, İstanbul: 2004, s.156. 134 Ibid., s. 157.
miktar alarak çalışmayan, devlete vergi vermeyen ve ayrı mahallede otururlar. Fakat İsrail
siyasetindeki etkileri büyüktür. Gerçek Yahudiliği temsil ettiklerini düşünen bu grup, hem
İsrail hem de Yahudiliğin yaşatılması ve korunması için çok önemli bir görev
üstlenmektedirler.
Görüldüğü gibi İsrail –Filistin çatışmasının İsrail üzerinde oluşturduğu en büyük
etkilerden birisi de adeta “güvenlik paranoyası ve endişesi ile” militer ve askerleşmiş bir
toplum yaratmasıdır. Her İsrail vatandaşının Filistinlileri birer “terörist” potansiyeli ile
görerek güvenlik ve savunmaya bu denli titizlik göstermeleri sonucu “asker millet” meydana
gelmiştir.
Sorunun İsrail toplumu üzerinde “militer” bir yapı oluşturmasına ek olarak “terörize
bir toplum” yarattığını söylemek zorundayız. Özellikle insan haklarının intifadalar sırasında
tepe noktaya ulaşması dünya kamuoyu tarafından da defalarca eleştiri konusu olmuştur.
İsrail insan hakları gruplarından olan B’Tselem’in İntifada’nın ikinci ayında
yayınladığı raporda “Filistinlileri öldürmelerine, Filistin kentlerinin İsrail tanklarıyla
çevrilmesi, kentlere giriş çıkış yasaklanmaları” yer almaktadır.
2000 yılında ABD Dışişleri Bakanlığı İnsan Hakları Raporunda ise İsrail insan hakları
ihlalinde ilk sırada yer aldığı belirtilmiştir. Bu rapora göre İsrail’in genel olarak insan
haklarına saygı göstermesine rağmen 2000 yılında Yahudi olmayanlara yönelik ihlalleri
yüksek seviyeye ulaşmış ve işgal altındaki topraklarda gerçekleşen çatışma ve ayaklanmalar
sonucu 300’den fazla Filistinlinin ölümüne sebep olduğu belirtilmiştir.135
El Aksa İntifadasında 1183 ölümden 790’ı Filistinli ve 293 ise İsraillidir. On binlerce
yaralı ve çocuk ölümleri de ayrıca mevcuttur. Diğer taraftan Filistinliler sadece İsrail
tarafından şiddet ve baskıya maruz kalmamakta, ayrıca tutuklu olan birçok Filistinliyi de
çeşitli işkencelere maruz bırakmaktadır. İsrail için ise bu şiddet kullanımı tamamen Filistinli
teröristlerin saldırılarına karşı koyarak meşru müdafaa için alınmış önlemlerdir. Diğer taraftan
1999 sonlarında siyasi tutukluların sayısında da artış görülmektedir.
Bununla birlikte İsrail’in Gazze’ye olan abluka ve saldırıları da hukuki olarak
incelenmiş ve uluslararası insan hakları ihlalline değinilerek İsrail’in insanlığa karşı suç
135 Ibid., s. 158.
işlediği ortaya konmuştur. “Ünlü uluslararası hukukçu ve siyaset bilimci aynı zamanda BM
İnsan hakları özel raportörü Richard Falk, İsrail’in Gazze’de işlediği savaş suçu kapsamına
giren eylemlerini üç gruba ayırmıştır:136
• Toplu Cezalandırma: Birkaç militanın eylemi yüzünden Gazze Şeridinde yaşayan 1,5
milyon insanın tümü cezalandırılmıştır.
• Sivil hedefleri vurma: Nüfusun en kalabalık bulunduğu yerlere hava saldırıları
düzenlenmiştir.
• Orantısız askeri güç kullanımı: Hava bombardımanları sadece Gazze’deki bütün
resmi polis ve güvenlik bürolarına değil, diğer sivil yerlere de yapılmıştır. Evden
üniversiteye öğrenci taşıyan ulaşım araçlarına da saldırılar düzenlendiği rapor
edilmiştir.
Birinci gruba giren eylemler Cenevre Sözleşmesi tarafından yasa dışı olarak kabul
edilmiştir. “Bu sözleşmenin 33. maddesi, işlemediği suçtan dolayı korunan sivil halktan hiç
kimsenin cezalandırılamayacağını, toplu cezalandırmalarda bulunma ve bunun gibi halk
üzerinde korku salma ve onları dehşete düşürme eylemlerinin yasaklandığını hükme
bağlamıştır.”137 İkinci ve üçüncü gruba giren eylemler ise İsrail’in sivil hedeflere saldırması
nedeniyle insan hakları ihlaline girmektedir. Bununla birlikte İsrail’in “güvenlik ve savunma”
gerekçesiyle Filistin’e uyguladığı ihlaller ve katliamların sayısı oldukça kabarıktır. İsrail
1946’dan 2009 yılına kadar dur durak bilmeden nice katliam ve operasyon yapmıştır. Bu
katliamların en bilinenleri ise şöyledir:138
136Richard Falk, “Israel’s War Crime” December 29, 2008, http://www.thenation.com/doc/20090112/falk?rel=hp_currently , E.T: 15.11.2014. 137 İsrail, uluslararası insancıl hukuku düzenleyen 12 Ağustos 1949 tarihinde Cenevre’de imzalanarak kabul edilen 4 adet sözleşmeye 06.07.1951 tarihinde taraf olmuştur. Bkz. M. Lutfullah Karaman, Uluslararası İlişkiler Çıkmazında Filistin Sorunu, İz yayıncılık, İstanbul, 1991, s. 131; ICRC, (International Committee of the Red Cross) (2009, “Convention (IV) relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War. Geneva, 12 August 1949”, http://www.icrc.org/ihl.nsf/385ec082b509e76c41256739003e636d/6756482d86146898c125641e004aa3c5 E.T:12.11.2014. 138 Bkz. Fatma Tunç Yaşar, Sevinç Alkan Özcan, Zahide Tuba Kor, “Siyonizm Düşünden İsrail Gerçeğine”, IHH Araştırma Yayınları, İstanbul: 2010 s. 97.
Irgun terör örgütü militanları tarafından Deir Yasin köyünde yapılan katliamda 254 Filistinli
sivil katledilmiştir. Evler havaya uçurularak köyde kalan herkes kurşuna dizilmiş ve cesetleri
kuyulara atılmıştır.
Hayfa Katliamı (22 Nisan 1948)
Hayfa şehrini işgal eden Yahudi terörist ve örgütler 50 Filistinliyi katletmiş ve 200’ünü
yaralamıştır. Akka kentine doğru kaçmaya çalışarak hayatını kurtarmaya çalışan kadın ve
çocukların da 100’ü katledilmiş, 200’ü yaralanmıştır.
Kudüs Katliamı (5-7 Haziran 1967)
İsrail Birlikleri’nin Kudüs’ü havadan ve karadan yangın bombasına tutarak gerçekleştirdiği
katliamda 300 sivil hayatını kaybetmiştir. Yüzlerce ev ve iş yeri tahrip olmuş, çok sayıda
maddi hasar meydana gelmiştir.
Sabra ve Şatilla Katliamları (15-16 Eylül 1982)
1982’de Lübnan’ı işgal eden İsrail Savunma Bakanı Ariel Şaron’un gözetimi ve koruması
altında Lübnanlı Hristiyan Falanjist militanlar tarafından 36 saat içinde 2.000’e yakın
Filistinli mültecinin katledildiği elim olayda yüzlerce kişi İsrail’in Güney Lübnan’daki
sorgulama merkezlerine götürülmüş ve pek çoğundan bir daha haber alınması mümkün
olmamıştır.
Kudüs Katliamı (24-27 Eylül 1996)
Mescid-i Aksa’nın altında kazılan tünelin İsrail yönetimince açılması sürecinde ayaklanan
Filistinlilere yönelik olarak İsrail askerleri, 27 Eylül’de cuma namazı sırasında 12 Filistinliyi
katletmiş, birçoğunu da yaralamıştır. Bu süreçte toplam 76 Filistinli hayatını kaybetmiş,
yaklaşık 2.000 Filistinli de hafif ve ağır olarak yaralanmıştır.
Refah Katliamı (18-23 Mayıs 2004)
İsrail’in “Gökkuşağı Operasyonu” sırasında Gazze’deki Refah Mülteci Kampı’na düzenlediği
saldırılarda 53 Filistinli hayatını kaybetmiş, 120’si de yaralanmıştır. Yaklaşık 155 bina hasar
görerek yıkılmış, 1960 Filistinli evsiz kalmıştır. Katliamın neden olarak öne sürülen bahanesi
ise kaçakçılık yapılan tünelleri bulmak, yasa dışı füze sevkine engel olmak ve öldürülen 13
İsrail askerinin intikamını almaktır.
“Sıcak Kış” Operasyonu (28 Şubat-3 Mart 2008)
Filistin direniş örgütlerinin her türlü altyapı ve donanımını bozmak ve Kassam roketlerini
yok etmek nedeniyle Gazze’ye operasyon düzenleyen İsrail, en az 117 Filistinliyi öldürmüş,
200’ünü de yaralamıştır. Yaklaşık 800 Filistinlinin evi tahrip olarak kullanılamaz hale
gelmiştir.
Görüldüğü gibi Filistin meselesinde de güvenlik ve savunmanın çok önemli bir yeri
olduğu İsrail’de meşru müdafaa ve güvenlik gerekçesiyle sayısız operasyon, baskı ve
katliamlar gerçekleştirerek “radikal militan ve terörize” bir topluma dönüşmüştür.
- Demokrasi Krizi
Birbirinden farklı kültür ve ülkelerden gelen göçmen Yahudilerin devleti olan İsrail’de
var olan söz konusu kültürel faklılıkların ülkede “homojen bir Yahudi kimliği oluşturma”
çabaları sonucunda demokratik ve kimliksel olarak bir çıkmaz meydana gelmiştir. İsrail’in
hem Yahudiliğe hem de demokratik değerlere olan bağlılığını aynı potada birleştirme çabaları
bu iki değer arasında dengesizlik oluşturmuştur. Bütün dünya Yahudilerine kucak açarak
onlara ev sahipliği yapan İsrail, farklı kültürlerden gelen bu Yahudi topluluklarını “homojen
Yahudi ulusal kimliğine” uyumlu hale getirmeye çalışırken demokrasi ve kimlik konularında
ciddi bir kriz ortaya çıkarmıştır.
Diğer taraftan İsrail’in Filistin Sorunu kapsamında yaşadığı demokrasi krizinin arka
planını daha iyi anlamak için Ortadoğu Uzmanı Ufuk Ulutaş’ın İsrail Siyasetini Anlama
Kılavuzu adlı rapor giriş bölümünde yer alan şu ifadeleri yerinde olacaktır:“İsrail’i analiz
ederken yapılan en büyük yanlışlardan birisi, İsrail’i Ortadoğu ülkeleriyle aynı yöntem ve
ölçütlerle anlama çabasıdır. İsrail kuruluşundan beri fiziken Ortadoğu’nun kalbinde olsa da
zihnen bölge dışında yer almış ve bu sebepten Ortadoğulu olmakla olmamak arasında
ideolojik ve siyasi gelgitler yaşamış bir ülkedir. Vatandaşların önemli bir kısmı İsrail’de
doğmamış, on yıllardır aliya (İsrail’e göç) merkezli demografik stratejiler izlemiş, konuşulan
dillerden ve kullanılan aksanlardan, dini yaşayış ve anlayış şekillerine hatta fiziki
görünüşlerine kadar birçok önemli farklılıkları barındıran bir ülke olan İsrail, diğer
Ortadoğu ülkelerinin hepsinden farklı dinamiklere sahiptir.”139 Bu nedenle İsrail’i anlamak,
İsrail-Filistin Sorunu’nu daha iyi analiz edebilmek için bu dinamikleri açıklamaya
çalışacağım.
19. yüzyıl sonlarından itibaren Filistin topraklarına yönelik Yahudi göçleri sonucu
oluşan İsrail toplumu, İsrail nüfusunun %83’nü meydana getirmektedir. Bu Yahudi göçmenler
zaman içerisinde köken, kültür ve gelenek açısından bir takım değişikliklere uğramış olsa
İsrail siyasetinden büyük rol oynamaktadırlar. İsrail Devleti’nin kurulduğu 1948 yılında 650
bin olan Yahudi nüfus, sonraki yıllarda artan göçlerle 1961 yılında 1 milyon 900 bin, 1982’de
3 milyon 300 bin ve günümüzde ise 7 milyon 800 bin civarındadır. 1948 yılında sadece yüzde
35 olan ve Sabra olarak adlandırılan İsrail doğumlu Yahudilerin oranı yüzde 57 iken
günümüzde bu oran yüzde 75’tir. Bu oranla ile İsrail, yedi milyona yakın Yahudi’yi
barındıran ABD’nin ardından en çok Yahudi nüfusuna sahip olan ülke durumundadır.140
Kurulduğu dönemde ilk olarak Nazi soykırımından kurtularak İsrail’e sığınan
Yahudileri göçmen olarak kabul eden İsrail, Arap devletleriyle de birçok mücadelede
bulunmuş ve söz konusu göçleri kolaylaştırmak için de çeşitli operasyonlar düzenlemiştir.
Böylelikle İsrail, “varoluş amacının dünyanın neresinde olursa olsun tüm Yahudilerin
sığınabilecekleri bir yurt haline gelmek olduğunu” bir kere daha ortaya koymuştur.141 Bu
duruma emsal olarak 1950 yılındaki “Geri Dönüş” yasasıyla Musevi dinine mensup olan
herkesin İsrail’e ayak basar basmaz vatandaşlık hakkı verilmesidir. Özellikle 1970’li yıllarda
İsrail’e olan göçlerin azalması ile endişelenen İsrail, bu konuda birtakım önlemler almıştır. Bu
önlemlerden bazıları Etiyopya’da yaşayan ve Falaşa olarak adlandırılan Yahudilerin İsrail’e
getirilmesi olarak belirtilebilir.
139 Ufuk Ulutaş, Selin M. Bölme, “İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu”, SETA Raporu, Aralık 2012, s. 11. 140 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html 141 Beril Dedeoğlu, Ortadoğu Üzerine Notlar, İstanbul: Derin Yayınları, 2002, s. 105.
İsrail’in göçleri artırmak suretiyle ülkeyi bir “Yahudi Yurdu” haline getirmesi yolunda
en çok çaba sarf ettiği alan olması ile birlikte “göçmenlerin ülkeye uyum sağlaması” da bir o
kadar çaba gereken bir alan olmuştur. Bu konuda çeşitli sıkıntılar yaşanmış olup, en büyük
sıkıntılar ise etnik ayrımlardan kaynaklanmaktadır. Orta ve Doğu Avrupa kökenli olan,
İsrail’de her zaman üstün bir konuma sahip olan Aşkenazlar ile genellikle Ortadoğu ve
Müslüman ülkelerden gelen, genel olarak Aşkenazlara göre yüzde 30 oranında daha az gelire
sahip olan Sefarad toplulukları arasında yaşanan gerginliklerdir. Aşkenazlar içinde yer alan
Almanya kökenli Yahudiler kendilerini Polonya kökenli Yahudilerden daima üstün görmüş,
Rusya’dan son göç dalgalarıyla gelen Yahudiler ise tamamen ayrı bir topluluk olarak
varsaymışlardır. Rusya’dan çok kalabalık bir halde ve göç dalgasıyla gelen bu Yahudilerin
birçoğunun İbranice bilmemesi ve dini kurallara bağlı olmamalarından dolayı İsrail’de ciddi
eleştiriler almışlardır.142
Diğer taraftan kendilerini İsrail Devleti kurulduğu günden bu yana ikinci sınıf
vatandaş olarak görüldüğünü iddia eden Sefaradlar ise kendi içlerinde dahi uyum
sağlayamamışlardır. Örneğin Irak Yahudileri kendilerini Yemen veya Fas Yahudilerinden
üstün görmüşlerdir. Bununla birlikte Etiyopya’da yaşayan ve Falaşa olarak adlandırılan zenci
kökenli Yahudilerin de tam anlamıyla bir Yahudi olup olmaması konusunda çeşitli tartışmalar
çıkmıştır. Uzun süren tartışmalar sonucu İsrail Hahambaşılığı Falaşaların Yahudi olduklarına
karar vermiştir. Günümüzde Falaşalar İsrail’de en fakir ve en az bütünleşmiş topluluktur.
Bütün bu etnik ayrım ve tartışmaların yanında dini açıdan da İsrail’de “seküler-dindar”
tartışmaları yaşanmıştır. Haredim olarak adlandırılan ve siyah kıyafetleriyle tanınan bu tutucu
Yahudiler, İsrail’in demokratik karakterindeki en büyük engeldir.143 1995 yılında Başbakan
Yitzak Rabin’in tutucu bir Yahudi tarafından öldürülmesi bu durumu açıklamaktadır.144 Diğer
taraftan İsrail’in kuruluşundan bu yana laik kesim ile radikal dindar kesim arasında yaşanan
bu anlaşmazlıklar nedeniyle İsrail’in yazılı anayasası yoktur. Bunun yerine 11 maddelik temel
yasa ile yönetilmektedir. Radikal dincilerin yazılı anayasaya çıkmalarının en büyük nedeni ise
Yahudi şeriatı olarak belirtilebilecek Halaka’dan daha iyi bir kural metninin olamayacağına
olan görüşleridir.
142 Nurlan Mumınov, “İsrail’de Demokrasi ve Kimlik Krizi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 7 Sayı 34. 143 Dedeoğlu, op.cit., s. 107. 144 Ibid., s. 108.
Diğer taraftan Eşkenaz – Sefarad çatışmasının bir benzerini de Ortodoks ve Seküler
Yahudiler arasında görülmektedir. İsrail’in ilk yıllarındaki seküler Yahudiler genel olarak
Siyonizmi destekleyip İsrail’in ekonomik, sosyal ve siyasi olarak güçlendirme hedefleri
varken, Ortodoks Yahudilerinin temel olarak Yahudiliğin saflığının korunarak muhafaza
edilmesi amaçları vardır. Bu çatışma belirgin olarak İsrail Devleti’nin Geri Dönüş Yasası,
Anayasa tartışmaları gibi karakteristik özelliklerinin belirlenmesinde kendini göstermiştir.
Bununla birlikte Yahudiler dışında nüfusun yüzde 17’sini oluşturan İsrailli Araplar mevcuttur.
İşgal edilen topraklarda yaşayan ve Filistinli olan Araplar dışında varlığını sürdüren İsrailli
Araplar, İsrail’de yaşayan diğer Yahudi vatandaşlık haklarından yararlanmaktadır. 1948
yılında 165 bin olan İsrailli Arapların şu an sayıları 800 bini aşmıştır. Filistinlilere göre çok
daha eğitimli ve ekonomik durumları iyi olan İsrailli Araplar, 1949 yılından beri İsrail
Parlamento’sunda (Knesset) temsil edilmektedir. Çoğunluğu Müslüman olan İsrailli Arapların
yaklaşık 100 bini Hristiyan, 80 bini ise Dürzidir.
Bu karmaşık etnik yapı hiç kuşkusuz İsrail siyasal yapısını da etkileyerek yapılan
seçim sonuçlarına da yansımıştır. 1999 yılı yapılan seçimler 1996 yılında yapılan seçimlere
göre çeşitlilik göstermiştir.
Diğer taraftan her ne gerekçe gösterilirse gösterilsin, İsrail’de yapılan çoğu
araştırmalarda halkın barışı sürecini desteklediği sonucuna varılmıştır. Tercihler genellikle
“hangi partinin İsrail çıkarları doğrultusunda barış sağlayacağına” göre şekil almaktadır.145
Bununla birlikte İsrail’de Yahudi olmayan Arap, Çerkez, Dürzî, Bedeviler ve diğer
azınlıkların toplumsal ve siyasal hayattan dışlanarak eşit olmayan şartlarda yaşamaları
İsrail’in kimlik, vatandaşlık ve demokratik değerlerinin sorgulamasında bir başka örnektir.
Bağımsızlık Bildirgesi, Geri Dönüş Yasası ve Yurttaşlık Yasası temelinde inşa edilen İsrail
kimlik ve vatandaşlık politikası kurumsal olarak İsrail’e göç eden Yahudilere vatandaşlık
verme ve egemen kültüre entegre etme İçişler ve Absorbasyon Bakanlığı tarafından
yürütülmektedir. İsrail Devleti kurulduğundan bu yana en temel tartışma ise kimin gerçek bir
Yahudi olduğu üzerinde olmuştur. “İsrail’in hem Yahudiliğe hem de demokrasiye olan çifte
bağlılığı bu ikisinin arasındaki dengeye meydan okumuştur.”146 “Kim Yahudi’dir, Modern
145 Ibid., s. 108-109. 146 Guy Ben-Porat, Bryan S. Turner, “Contemporary Dilemmas of Israeli citizenship”, Citizenship Studies, 12: 3 2008, s. 195.
İsrail’in demokratik karakterini tanımlayan şey nedir” gibi sorular İsrail’de mevut
tartışmaların temelinde olan sorgulamalardır.147 Özellikle Yahudi kimliği üzerine yapılan
tartışmalar son yıllarda İsrail’e göç eden Yahudiler arasında sorun teşkil eder hale gelmiştir.
Diğer taraftan İsrail’de kimlik sorunun yanında vatandaşlık konuları da tartışmalı
konular arasında yer almaktadır. Her ne kadar günümüz dünya konjonktüründe ulusal kimlik
ve vatandaşlık kavramları aynı şekilde kullanılıyor olsa da İsrail bu konuya ayrı önem
göstermektedir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi İsrail’in varoluş gayesi olarak öne sürdüğü
“güvenlik” perspektifini merkeze koyarak İsrail’de yaşayan Yahudi olmayan vatandaşlara
uyguladığı eşitsizlik içeren politikaları demokratik ilkelere aykırı düşmektedir, başka bir
deyişle “etnik demokrasi” modelini uygulayarak “Yahudiler ve diğerleri” ayrımı yapmaktadır.
Söz konusu kimliksel ayrışma daha önce de belirttiğimiz gibi İsrail Devleti’nin hemen
kurulmasından sonra ve din, etnik temelli olarak çıkmıştır.148 Bu sebeplerden ötürü İsrail
kurulduktan sonra kimlik politikalarına ağırlık vermiştir.
Temel amaç farklı kültür ve ülkelerden İsrail’e göç eden Yahudileri tek çatı altında
toplayarak katıksız bir Yahudi ulusal kimliği yaratmaktır. Bu tek çatı altında birleştirmek için
kullanılan yöntemlerden birisi İbraniceyi hem okuma hem yazma dili olarak devlet dili haline
getirmek olmuştur, fakat İbranicenin hem okuma hem yazma dili olarak devlet dili haline
gelmesi dine verilen değer ve önemi arka sıralara iterek “Yahudi ulusal kimliği” kavramının
farklı anlamlara gelmesine neden olmuştur. Her ne kadar İbranicenin diaspora Yahudileri hem
de İsrail’de bulunan Yahudiler için ortak bir kültür altında birleşmeyi ifade etse de İsrail her
zaman kimlik politikalarına ağırlık vermiştir. Bununla birlikte yapılmaya çalışılan tüm kimlik
politikalarına rağmen hala “İsrail Devleti’nin meşru sahipleri kimlerdir? Kendini Yahudi
kabul eden herkes midir yoksa İsrail vatandaşı sayılan herkes midir?”149
147 Ibid., s. 195. 148 Din üzerindeki tartışmalar Avrupa kökenli laik Yahudiler ile yerel radikal dinci Mizrahim ya da Doğu Yahudileri arasında yaşanmıştır. Bu iki grup arasındaki kültürel farklılıklar Yahudi toplumunu tek kimlik altında birleştirme konusunda zorluyordu. Etnik düzeyde yaşanan tartışmalar ise Aşkenazi, Mizrahim ve Falaşalar arasında meydana geliyordu. 149 Shlomo Sand, “Yahudi Halkı Nasıl İcad Edildi?” Çev: Işık Ergüden, İstanbul: Doğan Kitap, 2011, s. 344-345.
Görüldüğü gibi İsrail’de Filistin meselesinin en önemli yansımalarından biri de dinsel
ve etnik temele dayanan kimlik krizi olmuştur. İsrail Devleti kurulduğu yıllardan günümüze
kadar devam eden bu kimlik krizi aynı zamanda demokratik değerlerin benimsenmesi ve
uygulanmasının da önünde en büyük engel olmuştur. Vamık Volkan’ın ifadeleriyle “sentetik
ulus” olan İsrail Devleti’nin yaratmış olduğu “içteki öteki” İsrail’in kuruluşu ile başlayarak
devam eden ve Yahudi ulusal kimliği inşa etme çabasının önündeki sorunun kaynağını teşkil
etmektedir.150
- Yalnızlaşan İsrail
İsrail- Filistin çatışmasının İsrail’e olan bir diğer sonucu ise “yalnızlaşmasıdır”.
Yalnızlaşan İsrail’in neden ve nasıl böyle bir tavra mahkûm edildiğini İsrail siyasal yapısı ve
dış politika hedeflerine bakarak anlamamız daha yerinde olacaktır.
İsrail’in siyasi dinamiklerinden birisi parlamenter demokrasiye sahip olmasıdır.
Knesset tarafından beş yıl görev süresi olan Cumhurbaşkanı günlük siyasette aktif olmamakla
birlikte sadece onursal makam olarak bulunmaktadır. Knesset ise dört yıllık görev süresi için
120 üyeden oluşan tek meclisli bir yapıdır. Tek seçim bölgesi olarak kabul edilen İsrail’de
yüzde 1,5’lık barajı geçen partiler Knesset’e girebilme olanağı yakalamaktadırlar. Bununla
birlikte İsrail’de siyasal katılım oldukça yaygın olmakla birlikte ülke siyasal yaşamında
siyasal partiler önemli rol oynamaktadır. Söz konusu siyasal partiler farklılık ve çeşitliliğin
temsilcisi olarak önemli görev üstlenmektedir.
İsrail’de egemen olan iki partiden söz etmek gerekir. Bu partiler 1949-1977 yılları
arasında aralıksız iktidarda kalan merkez sol parti olan İşçi Partisi ve merkez sağ partisi Likud
Partisidir. İsrail’de en sol görüşten en sağa kadar olan partiler şöyledir: İsrail Komünist Parti,
Şinui, Meretz, İşçi Partisi ve Likud, İsrail B’Aliya, Moledet, Ulusal Dinci Parti, Şas, Aguda
İsrael ve Kah. Bununla birlikte İsrail’de dünyada eşine rastlanmayan bir uygulama örneği
150 Vamık Volkan, “Körü Körüne İnanç: Kriz ve Terör Dönemlerinde Geniş Gruplar ve Liderleri, Çev: Özgür Karaçam, İstanbul: Okuyan Us yayınları, s. 43-45.
olarak başbakanların halkoyuyla doğrudan seçimleri görülmektedir. Başbakan seçilmek içinse
oyların yüzde 50’den fazlasını almaları gereklidir. İsrail’de var olan bu dağınık siyasal hayatı
oldukça homojen bir dünya görüşüne sahip, sivil, yüksek düzeyli asker ya da dini unsurlardan
oluşan Yahudi elitler kontrol altında tutmaktadırlar.151
Diğer taraftan İsrail ulusal bilincinde yer alan “savaşlar, çatışmalar, terörist eylemler,
nefret söylemleri, Arapların İsrail’e olan düşmanlıkları” gibi kavramlar İsrail’in Ortadoğu’da
yalnızlaştığını, ittifaklardan yoksun olarak tecrit edildiğini ve bu sayede tehditlere açık bir
hale gelerek askeri olarak daha fazla güce ihtiyacı olduğuna inanmaktadır. İsrail’in dış
politikası bu duruma bağlı olarak “güvenlik endişelerine” göre şekillenmiştir. İsrailli dış
politika belirleyicilerine göre İsrail, Ortadoğu’da dört tarafı düşman Araplarla tek başına
mücadele etmek zorundadır. Bu nedenle İsrail, dış politika ve güvenlik meselelerinde temel
çıkış noktası, müzakereler yoluyla soruna barışçıl çözüm bulmak ve etkili savunma
kapasitesini geliştirerek saldırgan emellerin hâkim olduğu bir bölgede güvenliğini güvence
altına almaktır.152 Bilindiği üzere İsrail dış politikasının belirlenmesinde Filistinliler ve Arap
ülkeleriyle olan savaş ve çatışmalar etkili olmuştur. Her ne kadar İsrail yönetimi Filistin ve
komşu Arap ülkeleriyle “barışçıl” bir zeminde olmanın İsrail’in kalkınması, varlığı ve dış
politikasının temel hedefi görse de “güvenlik ve tehdit algısı” nedeniyle İsrail coğrafi ve
siyasi olarak yalnızlaşmaya kendini mahkûm etmektedir. Bölge de yeterli desteği
göremeyeceğine inanan İsrail, AB ülkeleri, Avustralya, Kanada, Japonya, Güney Kore gibi
bölge dışı ülkelerle ilişkilerini geliştirmeye çalışarak hiç değilse uluslararası arenada dost
edinmeye çalışmıştır. Bu tür bölge dışı ilişkilerin Filistin ile olan temel sorununa da yararlı
olacağını düşünen İsrail, bu yol ile ikili ekonomik ve siyasi olarak desteği arkasına alarak
İsrail’in Filistin ve Arap ülkelerine karşı caydırıcılığını da güvence altına alacağını tahmin
etmektedir.153
Realist bakış açısıyla “Ortadoğu’yu istikrarsızlığın merkezi olarak gören ve bu sayede
çevredeki Arap ülkelerinin baskısı altında olduğuna inanan bir İsrail Devleti” dış politika
151 Ertan Efegil, “İsrail’in Dış Politikası’nın Belirleyicileri”, ORSAM Ortadoğu Analiz, Ocak 2013 – Cilt 5 – Sayı 49. 152 Ibid., s. 55. 153 Ibid., s. 55-56.
tanımı yapılmaktadır. Bu tanımdan hareketle İsrail bölgesel güvenlik ilişkilerini devletten
devlete temelinde görerek güçlü askeri yapıya sahip olmanın önemine ısrarla inanmaktadır.154
Görüldüğü gibi İsrail, “ulusal güvenliği sağlamak adına” saptadığı dış politika
hedeflerini de söz konusu “Yahudiliğin yurdu” olması kavramına dayandırmaktadır. Bu
kavramdan hareketle İsrailli araştırmacıların yorumuyla İsrail dış politikasının temel vazifesi
“saldırgan ve düşman Arap dünyası ile kuşatılmış ve Siyonizm’in ana noktası olan İsrail’in
varlığının muhafaza edilmesidir.”155 Ayrıca İsrail dış politikasının temel belirleyici olan
“güçlü askeri yapıyı korumak, yeni Yahudi yerleşimcilerini toplumla uyumlu hale getirmek
ve yeni göçmenler için yeni yerleşim birimleri açma” gibi çabaların da İsrail için ayrı önemi
vardır. Diğer taraftan İsrail’in 1967 Batı Şeria ve Gazze’yi işgali ile ortaya çıkan Filistin
Sorununda mevcut yerleşim yerlerinin güvenliğini sağlamak durumundadır. Fakat bu hedefi
sağlamak için yeterli insan gücüne sahip olmayan İsrail, çözümü İsrail halkını Filistinlilerden
ayırma politikasını benimseyerek İsrail ve Filistin arasına “Utanç Duvarı” inşa etmiştir. Bir
taraftan Filistin’e özerklik vermeyi kabul ederken bir yandan Filistinlilere ait olan toprakları
İsrail ordusu tarafından çevrelenmek suretiyle kendi kontrolü altına almıştır, böylece İsrail dış
politikasının en önemli unsurlarından birini teşkil eden söz konusu topraklar üzerinde kendi
meşruiyetinin tüm Arap devletleri ve uluslararası alanda tanınması sağlanacaktır.
Daha önce de belirtildiği gibi İsrail dış politika unsurları genel olarak “güvenlik ve
stratejik düşünceler” üzerinde belirlenmektedir. Asıl olarak İsrail’in Filistin sorunu ile birlikte
coğrafi ve siyasi olarak yalnızlaşması da var olan bu unsurlardan meydana gelmektedir.
Özellikle İsrail’deki “aşırı sağ ve ırkçı bir karaktere” sahip olan iktidarın mevcudiyetinden
dolayı İsrail bölgeden daha fazla uzaklaşmaya ve yalnızlaşmaya mahkûm olmaktadır. Ülke
çıkarlarına yönelmektense ideolojik bir tavır benimseyen ve sadece “aşırı sağ görüşlere sahip
bir halkın” olduğu yanılgısına düşürülerek politika izleyen İsrail Hükümeti, söz konusu dış
politika ile de hem İsrail halkı tarafından hem de dünya kamuoyunun nefretini kazanmıştır.
İktidarda bulunan İsrail Hükümeti’nin, milliyetçi, muhafazakâr temelli Likud Partisi’nin
“aşırı sağcı-ırkçı temeller üzerinden şekillenmiş Yisrael Beitenu (İsrail Evimiz), muhafazakâr
Şas, sol görüşlü bir parti olmasına karşın cesur karakterli bir lidere sahip olan İşçi Partisi ile 154 Ibid., s. 56. 155 Süleyman Özmen, “Ortadoğu’da Etnik Dini Çatışmalar ve İsrail,” İstanbul: IQ Yayıncılık, 2002, s. 115.
sağ kesimin bir başka partisi olan Yahudi Evi arasında oluşturulmuş bir koalisyonunun”
politika ve tavırları156 İsrail’in neden yalnızlaştığını ortaya koymaktadır.157 Koalisyon lideri
olan Benjamin Netanyahu’nun iktidarda kalabilmesi için ise temel şart “aşırı sağ, milliyetçi ve
muhafazakâr” cenahın oylarını kaybetmemektir. Daha önce çok defa tekrar ettiğimiz gibi
İsrail toplumunu birleştiren temel unsur Yahudiliktir, her ne kadar farklı kültür ve
coğrafyalardan gelmiş bu topluluklar arasında sürtüşmeler çıkmış olsa da bu toplumu ayakta
tutacak en temel dinamik “İsrail milliyetçiliği ve dini unsurlardır.” Fakat İsrail Hükümeti’nin
yeni yerleşimler noktasında çatışma alanlarına sebebiyet verecek politikaları, İsrail vatandaşı
olan Araplara karşı eşit olmayan tavır ve Filistin Sorunu açısından çözüm yoluna
yaklaşmaması gibi tavırları gerek İsrail toplumu açısından gerek de dünya kamuoyu açısından
büyük tepkilere yol açmaktadır. Bu duruma ülke içerisinde var olan ekonomik problemler, söz
konusu dış politika tartışmaları ve sosyal sıkıntılar girince büyük bir açmaz meydana
gelmektedir. Hiç kuşkusuz İsrail iç politikasında var olan bu açmaz ve sıkıntılar dış politikaya
da yansımıştır. İzlediği yanlış tavır ve politikalar karşısında kendine düşman devletler edinen
İsrail, bugüne kadar ABD’nin ve ABD ve AB ülkelerinde ciddi nüfuzu olan Yahudi Lobisinin
yardım ve desteği ile ayakta kalmayı başarmıştır.158
İsrail’in Ortadoğu’daki etkinliğinin sürmesinde en başta Türkiye ve Mısır’ın desteği
olmasına rağmen, Türkiye’nin İsrail’in Filistin meselesi üzerindeki çözümsüz tavır ve
hareketleri, Gazze ablukasından rahatsız olmasından dolayı siyasi olarak ilişkilerini fiilen
durdurma kararı alarak İsrail’in iyice yalnızlaşmasına neden olmuştur.
Daha önce de belirtildiği gibi İsrail – Filistin çatışmasının, İsrail’de söz konusu iç ve
dış politika unsurlarının var olması nedeniyle siyasi, coğrafi ve ekonomik olarak
yalnızlaşmasına neden olmuştur. İsrail’in içine düştüğü bu yalnızlığın aşılması için de İsrail’in
Filistin Sorunu’nun çözümü konusunda ciddi bir irade göstermesi gerekmektedir. Zira mevcut
156 Daha geniş bilgi için bkz: Ek 2. “Filistin Direniş Hareketleri ve İsrail’deki Siyasi Partiler.” 157 Göktürk Tüysüzoğlu, “İsrail Yalnızlaşıyor”, USAK Stratejik Gündem, 19.09.2011, Erişim için: http://www.usakgundem.com/yorum/414/israil-yalnızlaşıyor.html 158 Göktürk Tüysüzoğlu, “İsrail Yalnızlaşıyor”, USAK Stratejik Gündem, 19.09.2011, Erişim için: http://www.usakgundem.com/yorum/414/israil-yalnızlaşıyor.html
ABD hükümetinin de Ortadoğu’da yalnızlaşan bir İsrail’in var olmasının siyasal çıkarına
uygun olmaması nedeniyle durumdan hoşnut olmayacağı muhtemeldir.
SONUÇ
Osmanlı Devleti’nin dağılışı ile birlikte sancılı bir sürece giren Ortadoğu, değişim ve
dönüşüm evresinin başlangıcı olurken, diğer Ortadoğu Devletlerinden farklı olarak Filistin
toprakları önce Siyonistlerin göçlerine, sonra da İsrail Devleti’nin kuruluşuna tanıklık
etmiştir. En az yüzyıldan beri devam eden, sadece 20.yüzyılın değil, çağımızın da kanayan
yarası durumunda bulunan Filistin Meselesi, 19.yüzyılın sonlarına doğru “Siyonizm” hareketi
ile dinamizm kazanıp, İsrail Devleti’nin kuruluşu ile de sona ermemiş, aksine etkileri ve
tepkileriyle de 21.yüzyıla taşınan bir mesele olarak gündeme oturmuştur.
Diğer taraftan İsrail Devleti’nin kuruluşu ile Filistin Meselesi çok önemli sürece
girmiştir. Bu süreci İsrail lehine kaleme almış olduğu çalışmalarıyla bilinen Amerikalı
hukukçu ve yazar Alan Morton Dershowitz’in sözleriyle belirtmek istiyorum:159 “(1947’de)
BM eski İngiliz mandasının biri Arap diğeri Yahudi iki devlete bölünmesini tavsiye etti. İsrail
ve dünyanın büyük bir kısmı bu bölünme planını kabul etti ve İsrail devlet olarak
bağımsızlığını ilan etti. Amerika, Sovyetler ve diğer büyük güçler bu bu ilanı ve bölünme
planını kabul etti. Arap dünyası ise tek bir ağızdan bu bölünme planını ve İsrail devletini
tanımayı reddetti.”
Sorunun aslında başlangıç noktasını teşkil eden konu burası olmuştur. 30 yıl boyunca
dünyanın farklı coğrafyalarından Siyonist teşkilat ve örgütlerle Filistin topraklarına
Yahudilerin göçlerine izin verip, Yahudilerin burada silahlanarak direnişe geçmelerini
sağlayan İngilizlerin, “başarılı diplomasileriyle” Yahudi Devleti 1948 yılında kurulmuş. Belki
de tarihin hiçbir döneminde, hiçbir coğrafyasında İsrail ve Filistin’de olduğu gibi tabiri caizse
“avuç içi kadar toprak” uğruna bu kadar sert ve acımasız bir mücadele yaşanmamıştır.
Filistin toprakları üzerinde gerçekleşen bu “acımasız ve sert mücadele” ise modern
çağın en uzun çatışması olarak değerlendirilmektedir. Diğer taraftan 20.yüzyılda yaşanan
hiçbir çatışma ya da mücadelede Filistin meselesi kadar uluslararası eksende izlenmemiş ve
önem teşkil etmemiştir. Bu anlamda “Filistin Sorunu çözülmeden Ortadoğu’da herhangi bir
sorunun çözülmesi mümkün değildir” iddiasından hareketle baksak da bölgede çıkan yeni
sorunlar söz konusu sorunun çözümünü güçleştirmiştir. Bununla birlikte Filistin Sorunu salt
“toprak paylaşımı” meselesinin ötesinde derin ve ciddi sorunlar barındırmaktadır. Bu
durumun aksi düşünülerek sadece toprak paylaşımı meselesi gibi görülseydi hiç kuşkusuz
bugüne kadar çoktan çözüme kavuşmuş olur ve iki halk arasında barış sağlanırdı. Sorun
temelde Filistin halkı ve Filistin’e göç eden Yahudi halkı arasındaki sosyal ve siyasi bir savaş
olarak görülse de tamamen aynı toprak parçası üzerinde hak iddia ederek birbirlerinin var oluş
mücadelelerini inkâr eden iki topluluğun “kimlik” savaşıdır. Meselenin kimlik mücadelesi
üzerinden gidiyor olması tarafların birbirlerinin “var oluş nedenlerini, etnik kimliklerini, milli
varlıklarını” inkâr ederek tehdit unsuru oluşturmalarına sebep olmaktadır. Böylece
birbirlerinin etnik ve varoluşlarını inkar eden bu toplulukların tarih anlatımı da aynı şekilde
yok sayan ve inkar eden bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. İki topluluğun aynı toprak parçası 159 Turan Kışlakçı, “Filistin Devleti’ne Doğru 2: Filistinliler BM kararını neden reddetti?” Erişim için: http://www.timeturk.com/m/yazi.asp?id=34945
üzerinde salt bir milletin var olabileceğine olan inanç ve inatları tarafların bir diğerinin
kimliğini “otomatik” olarak yok saymasına neden olmuştur. Diğer bir deyişle aynı hakikate
farklı anlam ve ifadeler yükleyen iki topluluk karşı karşıya gelerek büyük ve etkisi günümüze
kadar devam edecek çatışma alanı meydana getirmişlerdir. Her iki topluluk da tarih
okumalarını “mağduriyet” üzerinden yaparak Sorun’u daha çetin bir hale dönüştürmüşlerdir.
Filistin halkı mağduriyetlerini “evsiz yurtsuz bırakılmaları, Yahudiler tarafından topraklarının
işgal edilerek mülteci konumuna düşmeleri” şeklinde yaparken İsrail ise “vaat edilmiş
topraklara ulaşarak kutsal bir amaç uğruna Siyonizm’in gerektirdiği şekilde davrandıkları”
üzerine kurmuşlardır. Tamamen birbirine bu zıt iki tarih okumasının ise mevcut koşullarda
açık bir şekilde eylem ve enerji harcamadan uzlaşıya kavuşmaları çok uzak görünmektedir.
Bununla birlikte İsrail-Filistin çatışması Ortadoğu coğrafyasının da denge unsuru
olarak yer almaktadır. Çatışma halinde olan İsrail ve Filistin halkının varlığı Ortadoğu için
dengesizlik anlamına gelmektedir. Nitekim İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilik gibi üç
önemli dinin Kudüs’te toplanması Filistin meselesi için çok daha farklı ve önemli bir boyut
kazandırmıştır. Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu’nun Filistin meselesi ve Kudüs arasındaki ilişkiyi
anlatan sözlerinden hareketle “Genelde Kudüs özel de Mescidi Aksa meselesi çözülmeden
Filistin ve Ortadoğu meselesinin çözülebilmesi çok güçtür. Filistin meselesi Kudüs
meselesine, Kudüs meselesi de Mescidi Aksa meselesine indirgenebilir” yer verilmektedir.160
Sorunun dini boyunu teşkil eden Kudüs’ün statüsü konusunun da çatışma içerisinde ayrı bir
önemi olduğunu daha önce belirtmiştik.
Diğer taraftan İsrail ve Filistin arasında gerçekleşen “sıfır toplamlı” bu çatışmanın
taraflar için ciddi hasar ve etkileri olmuştur. Oslo Süreci’nin bir süre “askıya alınması” ile
birlikte uzlaşma çabaları da rafa kaldırılmıştır. Filistin Yönetimi’nin Filistin halkı için uzun
vadeli stratejiler ortaya koyamaması ve halkın İntifadalar ve Gazze ablukası nedeniyle yorgun
düşerek umut ve heyecanlarının kaybolmasının yanında ekonominin her geçen gün kötüye
gitmesi Filistin halkını oldukça zayıf düşürmüş ve yıldırmıştır. Söz konusu İntifadalar ise
Filistin için ayrı bir önem arz etmektedir. Filistin halkı için İntifada, İsrail’in baskı ve yıldırıcı
politikaları devam ettiği sürece ömür boyu devam edecektir. İntifadalar hiç kuşkusuz Filistin 160 Ahmet Davutoğlu, “Stratejik Derinlik, Türkiye’nin Uluslararası Konumu”, İstanbul: Küre Yayınları, 2009, s. 372.
halkının varoluş mücadelesindeki en önemli aracıdır. Son tahlilde iki tarafın da bu şart ve
unsurlar altında “varoluş ve kimlik” mücadelelerini tanıyarak birlikte yaşaması zor görünse de
aslolan “nefreti besleyen unsurların” ortadan kalkması gerekmektedir. Diğer taraftan İsrail’in
Filistin Devleti varlığını ve meşruiyetini tanımaması çatışmanın en büyük nedenleri arasında
yer almaktadır. Bu durumda bağımsız bir Filistin Devleti kurulmadan İsrail toplumunun
istikrar ve selamet içinde yaşaması mümkün olmamakta, sürekli güvenlik ve savunma
paronayası halinde yaşayan bir toplum etrafı güvenlik çeperleriyle çevrelenmiş bir halde
yaşayacak ve şiddet unsurları daima şiddeti doğuracaktır. Şu noktayı da eklemek gerekirse
Filistin Sorunu çözüme kavuşmadıkça 11 Eylül ve etkileri de tüm dünyada yaşanmaya devam
edecektir. 11 Eylül olayları ile Filistin Sorunu global ölçekteki aktörlerin ve dinamiklerin
değişmesiyle birlikte çok daha belirgin bir hale dönüşmüştür. Özellikle Ortadoğu’nun
Dörtlüsü olarak adlandırılan ABD, AB, Rusya ve BM’nin 2002 yılı başlarında harekete
geçerek Yol Haritası çıkarmaları bölge dışı oyuncuların da sürece farklı boyut
kazandırmalarına neden olmuştur.161
Görüldüğü gibi daha önce çok defa zikrettiğimiz gibi Filistin meselesi gerek İsrail
gerek de Filistin için ciddi yarılmalar ve kayıplar vermelerine neden olan bir kimlik ve
varoluş mücadelesidir. “İki tarafında kaybettiği bu sıfır toplamlı oyun” ise taraflara olduğu
kadar bölge dışı oyunculara da ciddi yansımaları olmuştur. bu yansımalardan biri ABD ve
Rusya arasındaki rekabet olarak karşımıza çıkmaktadır. 1948-49 savaşı sonrası bir tür
zincirleme kriz evresi olarak adlandırılan dönemde ABD, İngiltere ve Fransa’nın yeni ve
potansiyel savaş olasılıklarına karşı tedbir almak amacıyla 25 Mayıs 1950 yılında Arap
ülkeleri ve İsrail’e sınırlı silah satışı kararı almalarına katılmayan SSCB silah satışı
konusunda avantaj sağlayarak Ortadoğu’ya açılımını kolaylaştırmıştır. Böylece ABD ve
SSCB arasında tarihsel arka planda başlayan rekabetin adımları atılmıştır. Her ne kadar
başlayan çatışmalardan SSCB’nin avantajlı olarak çıkmasına izin vermemek amacıyla 1949
161 Şiddetin durdurulması, özerk bir Filistin Devletinin kurulması, Kudüs ve Filistinli mültecilerin geri dönüşü gibi hayati konular içeren Yol Haritası’nın genel olarak Filistin tarafından beklenti ve taleplerin olması dikkat çekmektedir. İsrail’den beklenen ise işgal altındaki topraklarda yaşamı normale çevirmek ve 28 Eylül 2000 sonrası işgal ettiği topraklardan çekilmesi olmuştur. Hiçbir madde ve hükmü hayata geçmeyen Yol Haritası’nın İsrail ve Filistin arasında gerçekleşecek olası barış planından çok Filistin halkını oyalama taktiği olduğu söylenebilir. Fakat Filistinliler için demokrasi ve demokratik taleplerin de başlangıç dönemi olmuştur.
tarihli NATO ve 1954 tarihli ve Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan’ın da yer aldığı Balkan
Paktı çevresinde Sovyetleri çevrelemek maksadıyla oluşturulan politikanın uzantısı olarak
1955 yılında Bağdat Paktı kurmuş olsalar da bu Pakt Ortadoğu için beklenen sonuçları ortaya
koymamıştır.
Diğer taraftan 1956 Süveyş Krizi ABD ve SSCB’nin Ortadoğu’ya direkt olarak
girmelerinin yolunu açarken ABD ve Sovyetler arasında meydana gelecek rekabetinde
nüvelerini atmıştır. Görüldüğü gibi İsrail ve Filistin arasında meydana gelen bu Sorunu sadece
iki taraf arasındaki mesele olarak görüp ikincil oyunculara da rol vermemek bir hata olacaktır.
Özellikle Soğuk Savaşın ikinci yarısında meydana gelen gelişmelerin seyri göstermiştir ki
Ortadoğu’da meydana gelen tüm krizlerde sadece İsrail’in rolü bulunmamakta ve büyük
ölçüde SSCB ve ABD arasında meydana gelen kıyasıya rekabetin de önemli payı
bulunmaktadır. SSCB ve ABD arasındaki bu rekabetin tarihte ve Ortadoğu’da birçok örneği
bulunmaktadır.
Bununla birlikte İsrail- Filistin Sorununun bölge dışı oyunculara olan etkilerinden bir
diğeri ise Hıristiyan ve Yahudi dünyası arasında ya da aynı şekilde İslam âlemi ile Hıristiyan
ve Yahudi dünyası arasında düşmanlığa ve rekabete neden olmaktadır. Bu durumda hiç
kuşkusuz güvenlik ve ekonomik nedenlerden daha çok dini ve duygusal unsurların ağır bastığı
Kudüs’ün meselesi karşımıza çıkmaktadır. Kudüs meselesi daha önce de belirttiğimiz gibi
birbirleriyle ilişkili üç ayrı sorunu da barındırmaktadır. Bu sorunlar tam olarak şehir
üzerindeki egemenlik meselesi, kutsal mekânların durumu ve şehrin demografik olarak
homojen olmayan yapısıdır. Diğer taraftan İsrail ve Filistin gibi iki ayrı ulus arasındaki
anlaşmazlıklar, üç büyük din arasındaki mesele ve son olarak da tüm dünya kamuoyunu
ilgilendiren bir mesele olması açısından Kudüs’ün durumu çok önem arz etmektedir. Fakat
sorunun bu kadar iç içe geçmiş ve girift bir halde bulunması meseleyi kutsal yerler üzerindeki
egemenlik hakkının kime ait olacağı ve sorununa dönüştürmüştür. Böylece din ve
milliyetçiliği içinde barındıran Kudüs’ün durumu sadece İsrail-Filistin meselesi olmaktan
çıkarak dünyayı ilgilendiren bir konu olmuştur.
İsrail-Filistin meselesi “iki tarafında kaybettiği sıfır toplamlı bir çatışma” olarak salt
toprak paylaşımı meselesinin ötesinde derin ve ciddi yansımalarının olduğu bir sorundur. Bu
nedenle salt kaynak paylaşımı ile de çözülemediği için günümüze kadar devam etmektedir.
İki kimlik, iki halk ve iki varoluş mücadelesi olan bu Sorun hiç kuşkusuz büyük siyasi ve
sosyal dönüşüm içeren politikalarla çözülmesi beklenmektedir. Bununla birlikte her iki tarafın
birbirlerinin varlığı ve meşruiyetini tanımaları, bu anlamda mağduriyet tarih okumalarından
çıkarak uzlaşmacı tavır benimsemeleri çok önem arz etmektedir. Aksi halde çatışmanın
devam etme olasılığı ve barış görüşmelerinin kesintilere uğraması muhtemeldir. Yakın
gelecekte ise nihai statü sorunlarının çözülmesi neredeyse sıfır olasılık iken çatışma
unsurlarının da son bulmayacağı beklenmektedir. Sanıyorum İsrail-Filistin sorunu çözüme
kavuşmadan Ortadoğu coğrafyası da beklenen ve arzu edilen huzura kavuşamayacaktır.
KAYNAKÇA
Kitaplar
Acar, İrfan, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara: TTK, 1989
Alpaslan, Şükrü, Hukuk ve Kriminoloji Açısından Tedhişçilik, İstanbul: Teknik Yayınları
Armaoğlu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları: 1948-1988, Ankara: T. İş
Bankası Yayınları, 1991
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi: 1914-1995, İstanbul: Alkım Yayınları, 2009
Arı, Tayyar, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, Bursa: Mkm Yayınları, 2011.
Aras, Bülent, Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1997.
Bayraktar, Köksal, Siyasal Suç, İstanbul: İ.H. Fakültesi
Balcı, A., “Filistin 2005”, Ortadoğu Yıllığı 2005, Kemal İnat ve Ali Balcı (Edt.), Nobel
Shulz, Helena Lindholm. “The Politics of Fear and the Collapse of the Mideast Peace
Process.” International Journal of Peace Studies Vol 9 No 1 (Spring/Summer 2004): 85-
105.
Steinberg, Gerald M. “Interpretations of Jewish Tradition on Democracy, Land, and Peace.”
Journal of Church and State 43 1 (Winter 2001).
Şahin, M., “Bitmeyen Senfoni: Ortadoğu Barış Süreci”, ORSAM Ortadoğu Analiz, Ekim
2010, Cilt 2, Sayı 22.
Taşdemir, F., “ İsrail-Filistin Sorununun Self determinasyon Hakkı Çerçevesinde Analizi,”
Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Sayı 2 (2000)
Yaşar, F., Özcan S., Kor, T., “Siyonizm Düşünden İsrail Gerçeğine Filistin”, IHH Araştırma
yayınları, İstanbul: 2010.
Yalçıner, S., “Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Terörizmin Dönüşümü ve Terörizmle
Mücadele”, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dergisi, Sayı 4,
Güz 2006.
Ek.1. İsrail –Filistin Sorununda Yer Alan Somut Anlaşmazlık Noktaları
1) Mülteciler Meselesi
1948-1949 Arap-İsrail Savaşları günümüze kadar devam edecek olan “Filistinli
Mülteciler” meselesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bir yandan Yahudilerin
intikamından korkan Arapların korkarak kaçmak yoluyla, bir yandan da Arap liderlerinin
muhtemel savaş alanlarının boşaltılmasını istemeleri nedeniyle Filistinli Araplar yurtlarını
terk ederek ya komşu ülkelere sığınmışlar ya da Filistin’in Arap nüfusunun fazla olduğu
yerlere taşınmışlardır. Çeşitli kaynaklardan alınan bilgilere göre Filistin mültecilerinin sayısı
500 bin ile 1 milyon arasında değişmektedir. Bu sayıya 1967 savaşı sonrasında artan
mültecileri de eklediğimizde 1 milyondan daha fazla bir rakamla karşılaşmaktayız. Bu
mültecilerin 3 milyon 600 bin kadarı Ürdün, Suriye, Lübnan’da yaşarken, 1 milyon 500 bin
kadarı Gazze Şeridi ve Batı Şeria’da yaşamlarını sürdürmektedir. Mülteciler meselesi ilk
olarak 1948 yılı Ağustos ayında Güvenlik Konseyi’nde ele alınmış ve birkaç gün tartışılmış
olmasına rağmen herhangi bir karara varılamamıştır. Başlangıçta Araplar, İsrail’in dönmek
isteyen mültecileri kabul etmesinde ısrar ederken daha sonra fikir değiştirerek Filistin
mültecilerinin yerleştirilmesi için Celile’nin (Galilee) tamamı ile Negev’in kendilerine
verilemesini ve Filistin’in Arap toprakları ile Hayfa limanı arasında koridor tesisini
istemişlerdir. İsrail’in bu isterleri karşısında cevabı olumsuz olarak, İsrail’in bir karış toprağı
bile terk etmeyeceği şeklinde oldu. İsrail ayrıca başlangıçta mülteciler meselesinin çözümü
için “sınırların kesin olarak çizilmesi” şeklinde şart koştu ki bu şartın anlamı Arap ve İsrail
arasında yıllardır süren çatışmaların sona ererek barış yapmak demekti, Araplar da bu konuyla
çok ilgilenmediler.
2) Kudüs’ün Statüsü
Tek Tanrılı tüm dinler için kutsal sayılan, Araplar için olduğu kadar Yahudiler için de
göz bebeği olan, uğruna savaşlar yapılan Kudüs, kutsal bölgenin egemenliğinin paylaşılması
ile de ilgili olarak çok önemli bir yere sahiptir. Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapılan
duvarlar içerisinde yer alan Eski Kudüs (Haremü’ş Şerif, Tapınak Dağı) Müslümanlar için
önemi büyük olan Kubbet-üs Sahra ve Mescid-i Aksa; Yahudiler için de önemi büyük olan ve
vaat edilmiş topraklarını temsil eden Süleyman Tapınağı’nın kalıntıları bu kutsal alan içerinde
yer almaktadır. Fakat 1948-49 yılları arasında gerçekleşen Arap-İsrail Savaşı sonrasında
Kudüs’ün doğu bölümü, içerisine Eski Kent’i içine alacak şekilde Ürdün’ün elinde kalmıştır.
Ancak Ağlama Duvarı ve Tapınak Dağı, 1967 Arap-İsrail Savaşı sonrasında (Altı Gün
Savaşı) İsrail’in eline geçmiştir. İsrail 1980 yılında Kudüs’ü ebedi ve bölünmez başkent
olarak ilan etmiş ve buraya yoğun miktarda Yahudi nüfusu yerleştirmiştir. Burada var olan
temel sorun ise Kudüs’teki Arap artışının Yahudilere oranla çok fazla olmasından çok işgal
edilen topraklara yeni Yahudi yerleşim yerlerinin açılmasıyla derinleşip, Filistin
milliyetçiliğinin de gelişmesiyle “Siyonizm ve Filistin milliyetçiliği” mücadelesine
dönüşmesidir.162 Özellikle 1967 Savaşı ile daha belirginleşen bu sorun birbirlerinin kimliğini
ve varoluşunu sorgulayan iki toplumun mücadelesi olmuştur.
Bu sorun karşısında İsrail, Kudüs’e Arapların yerleştirilmesi politikasının ilginç
gelişmelere yol açması nedeniyle Kudüs’ün bütününde etki yaratma politikası uygulamaya
başlamıştır. Bu amaçla Kudüs’te yaşayan fakir ailelere, bazı Filistinli aileleri de kapsayacak
şekilde, yardımı artırmıştır. 1996 yılında İsrail’in Kudüs ile ilgili bazı önerileri olmuştur: 1) 162 Dr. Bora Bayraktar, “Barış Çalışmaları Perspektifinden İsrail-Filistin Sorunu,” 24.03.14 tarihinde http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-156-2014040731b_bayraktar.pdf erişilmiştir.
hakkı tanınması karşısına “50 yıl gecikmeli de olsa Filistin halkının yurt kurma” hakkını
çıkarıyordu.
1964’teki ilk şartta olduğu gibi Arap birliğine vurgu yapan 1968 Şartı, vatanlarının
bağımsızlığında Filistin halkının rolü üzerinde durarak, ilkinden farklı bir şekilde “Filistinli
173 Bu Misak’ın metni için bak: Laqueur, op.cit., s. 374-379, Moore, op.cit., s. 699-704. 174 FKÖ’nün 33 maddelik 1968 Misakı’nın metni için bak: Moore, Ibid., s. 537-43. 175Armaoğlu, op.cit., s. 224.
kimliğin” altını çizerek silahlı mücadelenin uygulanmasını savunmaktaydı.176 Bu Misak’ın
kabulünden sonra 1969’da El-Fetih lideri Yaser Arafat, FKÖ’nün en önemli organı olan
Filistin Ulusal Konseyi’nin yeni başkanı olarak seçilmiştir.
1973’te FKÖ’nün yapılanmasında değişikliğe gidilerek ikincil yönetim organı olan
Merkez Konseyi’nin kurulması kararı alınmıştır.177 1967 sonrası merkezi Ürdün’de bulunan
1982’deki İsrail işgali sonrası da Tunus’a taşımıştır. 1970’lerin ikinci yarısından itibaren
uluslararası alanda da kabul görmeye başlayan FKÖ, 1974’te Arap Birliği’nin Rabat
Zirvesi’nde Filistinlilerin tek meşru temsilcisi olarak tanınmıştır. Aynı tarihte FKÖ Başkanı
olarak Arafat BM Genel Kurulu’nda konuşma yapmış ve FKÖ’ye BM Genel Kurulunda
Gözlemci statüsü verilmiştir.178
FKÖ, 1974’te kabul ettiği On Nokta Programı ile İsrail’in 1948 Savaşı sonrası elde
ettiği topraklardan çekilmesi talebinden vazgeçerek iki devletli çözümü tanımış ve İsrail’in
1967 öncesi sınırlarına çekilmesi öncelikli hedef haline getirmiştir.179 Bu durum FKÖ’ye
uluslararası alanda meşruiyet zemini sağlarken, İsrail’e karşı tavizkar tutumu örgüt içinde
bölünmelere neden olmuştur. Nitekim Red Cephesi olarak bilinen ve sol militan örgütlerden
oluşan grup, FKÖ’nün sunmuş olduğu “iki devletli çözüm” fikrine karşı çıkarak FKÖ’den
ayrılmıştır. Bununla birlikte ilerleyen bölümlerde anlatacağımız 1987’de başlayan İntifada
sırasında FKÖ liderlerinin Tunus’ta bulunmaları nedeniyle olaylar üzerindeki etkileri sınırlı
kalmış ve Batı Şeria, Gazze’de Hamas ve İslami Cihad gibi yeni örgütler kurularak güçlerini
artırmaya başlamışlardır.
Bu ortam ve şartlarda Ürdün Kralı Hüseyin’in 2 Ağustos 1988’de Batı Şeria ve Doğu
Kudüs’teki egemenlik haklarından vazgeçtiğini açıklaması sonrası, Filistin Ulusal Konseyi 15
Kasım 1988’de Cezayir’de toplantı yaparak BMGK’nin 242 sayılı kararı kabul ettiğini
belirterek “bağımsız Filistin devletini tek taraflı” olarak kabul etmiştir.180 1991 Madrid
176Palestinian Liberation Organization Background, www.un.int/wcm/content/site/palestine/pid/12004 177Permanent Observer Mission of Palestine to the United Nations, www.un.int/wcm/content/site/palestine/pid/12003 178Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, İstanbul: Alfa Yayınları, 2005, s. 340. 179 On Nokta Programı için bkz: www.un.int/wcm/content/site/palestine/cache/offonce/pid/12354 180 Helena Cobban, The Palestinian Liberation Organization People, Power and Politics, Cambridge University Press, 1992, s. 163-64.
Konferansı ile başlayan ve Oslo ile devam eden barış sürecinde I. Oslo Antlaşması ile İsrail
FKÖ’yü, FKÖ’de ilk kez İsrail’i tanımıştır. Antlaşma gereği geçici Filistin Özerk Yönetimi
kurulmuş, 1996 yılında yapılan seçimlerle Arafat, Filistin Özerk Yönetimi lideri olarak
yeniden etkin konumunu elde etmiştir. Fakat FKÖ’nün İsrail ile müzakerelerinin sonuç
vermemesi neticesinde Filistinlilerin bu organizasyona desteği de azalmıştır. Arafat’ın 2004
yılında ölümünün ardından FKÖ liderliğine Mahmud Abbas seçilmiştir.
FKÖ Filistin Ulusal Konseyi, İcra Komitesi ve Merkez Konsey olmak üzere üç temel
organdan oluşmaktadır. Filistin Ulusal Konseyi, FKÖ’nün en yüksek karar organıdır. Ulusal
Konsey dünyadaki Filistin halkı tarafından kurulan örgütler, siyasi partiler, direniş hareket
temsilcileri, Filistinli aydınlar, dini liderler ve iş adamları tarafından oluşan 669 üyeden
oluşmaktadır. 18 üyeden oluşan İcra Komitesi Ulusal Konsey ve Merkez Konsey tarafından
alınan kararları uygular ve bütçeyi belirler. Ayrıca bu organların dışında yer alan Filistin
Ulusal Ordusu ise FKÖ’nün silahlı birliklerini oluşturur.181
Uluslararası platformda Filistin halkını FKÖ’nün temsil ettiği kabul edilmekle birlikte
Filistin toplumu içindeki farklı yapıların olduğu da bilinmelidir.
Diğer taraftan El-Fetih ideoloji olarak dönemim Filistinliler arasında yaygın ideolojiler
arasında yer alan Marksizm, Baasçılık ya da Pan-Arabizm’den bağımsız geliştirilmiştir.
Filistinlilerin menfaatlerinin yine ancak Filistin halkı tarafından korunabileceği inancıyla yola
çıkan bu örgüt Filistinli olma bilincinin de gelişip yerleşmesine büyük önem vermiştir.
Böylece Filistin milliyetçiliğinin inşasına da katkısı olmuştur.
El-Fetih prensipleri arasında “Filistin’i özgürleştirmek, özgürlük için askeri güce sahip
olmak, Filistin mücadelesi yanlısı Arap devletleriyle ve uluslararası güçlerle iş birliği
yapmak” olarak sıralanmıştır.182
El-Fetih’i üne kavuşmasını sağlayan ise İsrail’e karşı direniş göstererek ağır kayıplar
vermesine sebep olan ve Ürdün’ün Karame kasabasında gerçekleşen “Karame Savaşı”
olmuştur. 1968’de İsrail Birliklerinin El-Fetih karargâhını ortadan kaldırmak amacıyla
181 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, “Filistin’de Siyasi Aktörler ve Siyasi Partiler”, SETA Yayınları: 2012, Sayı 4, s. 8. 182 Cobban, op.cit., s. 24.
düzenlediği bu operasyon El-Fetih’in zaferiyle sonuçlanarak Filistinliler için ise umut ışığı
olmuştur. Diğer taraftan 1967 Savaşı’nda Arapların yenilgisi Filistin bağımsızlık
mücadelesinde “Kahire eksenli elit sınıfı” bir kenara iterken El-Fetih direnişine olan güvenin
artmasına neden olmuştur. 1970 yılına gelindiğinde ise El-Fetih Ürdün’deki etkisini giderek
artırmıştır. Bunun üzerine Kral Hüseyin Filistin kamplarını ülkeden çıkaramaya karar vermiş
ve Filistinlilerin direnmesiyle patlak veren “Kara Eylül” olayı ile birden fazla Filistinli
ölmüştür. Bu olaydan sonra El-Fetih karargâhını Ürdün’den Lübnan’a taşımıştır.183 Bu olay
sonrasında El-Fetih içinde bir grup Kara Eylül Örgütü’nü kurmuştur. Bu örgütün 1972 Münih
Olimpiyatlarında İsrailli sporcuları rehin alarak onların öldürülmesi hadisesi uluslararası
toplumun dikkatini bu grubun üzerine çekmesine neden olmuştur.184
1982 yılında İsrail’in bu kez El-Fetih’in Lübnan’daki karargâhına saldırması nedeniyle
El-Fetih merkezini Tunus’a taşıması Filistin’de siyasi olarak boşluk ortaya çıkarmıştır.
Özellikle 1987 yılında başlayan İntifada’nın örgütlenilmesinde Hamas’ın etkinliği artarken
El-Fetih güç kaybetmeye başlamıştır.185 Barış yanlısı tutum benimseyen El-Fetih
kurulduğundan itibaren BM Güvenlik Konseyi 242 sayılı kararı (İsrail’in var olma hakkı)
reddetmesine rağmen 1988’de bu kararı onaylayarak Filistin’i kurtarma hedefini Batı Şeria ve
Gazze’den oluşan Filistin Devleti kurma amacına dönüştürmüştür.186
İntifada sonrası iki devletli çözümü desteklemesi uluslararası alanda desteğini
artırırken Oslo Barış anlaşması ile birlikte İsrail’e karşı fazla ödün vermesi iddiaları nedeniyle
kendi içinde ayrılıklara neden olmuş ve Filistinliler arasında da itibar kaybına uğramıştır.
Özellikle Oslo barış sürecinin başarısızlıkla sonuçlanması ve iki devletli çözümün tartışmaya
dahi açılamaz bir konu olduğunu ifade eden Hamas’ın yükselişinde önemli bir basamak
olmuştur.187 El-Fetih’in içindeki ayrık sesler özellikle 2004 yılında Arafat’ın ölümüyle daha
belirgin bir hal almıştır. Arafat’ın yerine daha önce Filistin Özerk Yönetimi Başkan
183 Leonard Weinberg, Ami Pedahzur and Arie Perliger, Political Parties and Terrorist Groups, New York: Routledge, 2009 s. 115. 184 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2008, s. 398. 185 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, İstanbul: Alfa, 2005, s. 333. 186 Cleveland, op.cit., s. 398. 187 Jonathan Schanzer, The Challenge of Hamas to Fatah, Middle East Quarterly, Spring 2003, s. 29-38.
yardımcılığı görevinde bulunmuş Mahmut Abbas Filistin Özerk Yönetimi Başkanı olurken,
Faruk Kaddumi ise El-Fetih’in yeni lideri olmuştur. 14 Aralık 2005’te El-Fetih’in Batı Şeria
sorumlusu Mervan Barguti’nin El-Müstakbel adıyla bir parti kurmasıyla El-Fetih resmen
bölünmüştür.
2006 seçimlerinde El-Fetih’e karşı zafer kazanan Hamas’ın hükümet kurmasının
ardından, El- Fetih Batı Şeria’daki etkinliğini korumaya çalışmıştır. ABD ve AB’nin
seçimleri kazanan Hamas’ı terör örgütü olarak kabul ettiği için yeni kurulan hükümeti
tanımaması ve iki parti arasındaki çatışmayı alevlendirmesi sonucu El-Fetih ve Hamas
arasındaki anlaşmazlık şiddete doğru evirilmiştir. Aralık 2006 ve Ocak 2007 arasında
yoğunlaşan çatışmalar sonrasında Şubat 2007’de iki grup Suudi Arabistan arabuluculuğunda
Mekke’de bir araya gelmiş olsa da Hamas’ın İsrail’in Gazze’ye yönelik saldırılarına karşılık
vermesi sonucu müzakereler bozulmuş ve El-Fetih-Hamas çatışması yeniden
şiddetlenmiştir.188
Filistin Devlet Başkanı Mahmut Abbas’ın Haziran 2007’de olağanüstü hal ilan ederek
Başbakan Haniye’yi görevinden azlederek yerine Selam Feyyad’ı ataması sonrası Batı
Şeria’da El-Fetih merkezli Filistin Özerk Yönetimi ve Gazze’de Hamas yönetimi olarak iki
başlı bir yapı ortaya çıkmıştır. 4 Mayıs 2011’de Kahire’de bir araya gelen El-Fetih ve Hamas
özellikle Mısır ve Türkiye’nin gayretleriyle uzlaşı anlaşması imzalayarak geçiş hükümeti
kurma kararı almışlardır.189 20 Mayıs’ta imzalanan yeni bir anlaşmayla Hamas ve El-Fetih 27
Mayıs’ta geçici hükümet kurma ve seçim çalışmalarına başlama kararı almışlardır.
- Hamas (Filistin İslami Direniş Hareketi)
Filistin İslami Direniş Hareketi (Hareketu’l Mukavemeti’l İslamiyye), kısa adıyla
Hamas’ın kuruluşu, Filistinli kanaat önderi Şeyh Ahmet Yasin tarafından 1987 yılında ilan
edilmiştir. 6 Aralık 1987’de İsrailli bir kamyon şoförünün, Filistinli işçileri taşıyan bir
kamyona çarpmasıyla 6 Filistinli ölmüş, 2 Filistinli yaralanmıştır. Hareketin ilan sürecin 188 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, op.cit., s. 12. 189 “Feth ve Hamas tuvekkıani ittifaga’l musalaha fi’l Kahire, BBC Arabic, 4 Mayıs 2011, http://www.bbc.co.uk/arabic/middleeast/2011/05/110504_hamas_fatah_deal.shtml.
hızlanmasında söz konusu olayın büyük etkisi olmuştur. Olay Filistin halkında büyük bir
infiale neden olurken, bu ortamda Şeyh Ahmet Yasin, Hamas’ın kurulduğunu açıklamıştır.
Hareketin kuruluş bildirgesi de ilk olarak 15 Aralık 1987’de Filistin halkına ilan edilmiştir.
Diğer taraftan Hamas yöneticilerinin ifade ettiklerine göre söz konusu hareketin
kökenlerinin 1940’lı yıllara kadar gitmekle birlikte aslında Müslüman Kardeşler (İhvan)
hareketidir.190
1948, 1967, 1973 savaşlarını yaşayan Şeyh Ahmet Yasin, uluslararası platformlarda
Filistin Devleti’nin kurulacağına dair beklentinin azaldığı süreçte silahlı direniş başlatmanın
önemli olduğuna inanmış, I. Filistin İntifadasının oluştuğu bir zeminde İslami kadroları tek
çatı altında toplamaya çalışarak Filistin halkını silahlandırarak direniş hareketi başlatmıştır.
Bununla birlikte Hamas’ın kurulmasında önem arz eden diğer bir unsur ise Arap-İsrail
Savaşlarında Arapların ard arda yenilerek Arap milliyetçiliğinin güç kaybetmesi ve İslami
Hareketlerin tırmanışa geçmesi olmuştur.191
Kurulduğu 1987 yılında gerçekleşen birinci Filistin İntifadası sırasında önemli rol
oynayan Hamas hareketi, gerek Gazze Şeridi ve Batı Şeria, gerekse 1948 sınırları içerisinde
yaşayan Arapların halk ayaklanmasına katılımını sağlamıştır. Filistin halkının intifada
sürecine katılmasını sağlayan Hamas, birinci İntifada sırasında seslendirilen sol sloganlara,
İslami sloganları da ekleyerek intifadaya “dini” bir nitelik kazandırmıştır. Bu süreçte Hamas’a
karşı sert tepki gösteren İsrail güvenlik güçleri, 1989 yılında Şeyh Ahmet Yasin dâhil olmak
üzere hareketin pek çok liderini tutuklamıştır. İsrail güvenlik güçlerinin yürüttüğü yoğun
kovuşturma, tutuklama, baskı ve sürgünlerden sonra 1991 yılında ortaya çıkan örgütün askeri
tarafı olan İzzettin Kassam Tugayları (Ketaib İzzettin Kassam) İsrail hedeflerine karşı hafif
silahlı direniş başlatmışlardır.
1991 yılında örgütün İsrailli bir askeri kaçırması üzerine dönemin İsrail Başbakanı
yaralanmıştır. Buna karşılık Hamas, Filistin topraklarında işgalci konumundaki tüm İsraillileri
hedef ilan ederek operasyonlarının boyutunu genişletme yoluna gitmiştir.
Diğer taraftan Hamas İsrail Başbakanı Ariel Şaron’un 1000 kadar asker eşliğinde
“provakatif” Mescid-i Aksa ziyareti sonucu 2000 yılında patlak veren ikinci Filistin İntifadası
sürecinde etkinliğini daha da artırmıştır. Hamas lideri Şeyh Ahmet Yasin ve bir sonraki lider
Abdulaziz Rantisi bu dönemde İsrail güvenlik güçlerinin operasyonlarına hedef olmuşlar ve
hayatlarını kaybetmişlerdir. Bunun üzerine kitlesel eylemlerdeki rolün e ek olarak silahlı
kanadının kapasitesini de artıran Hamas, “Kassam füzesi” olarak bilinen füzeleri İsrail’e karşı
kullanmıştır. Aksa İntifadası sürecinde İsrail güvenlik sorunu nedeniyle askeri olarak kayıp
vermesine ek olarak “turizm” gelirlerinin de düşmesi İsrail ekonomisini büyük ölçüde
etkilemiştir. Bu süreçte Hamas, Filistin lideri Yasir Arafat ile de dirsek teması halinde
bulunmuştur.192
2000 yılında başlayan II. İntifada sürecinde Hamas büyük güç kazanmış ve Filistin
halkı üzerindeki saygınlığı artmıştır. Bunun üzerine Hamas siyasi bürosu 2005 yılında
gerçekleşen Filistin Genel Seçimlerine katılmaya karar vererek siyasi olarak değişiklik yoluna
gitmiştir. Nitekim 1996 yılında gerçekleşen seçimlere Oslo sürecinin bir parçası olma
gerekçesiyle katılmamıştır, ayrıca bu değişikliğin bir göstergesi olarak 2005 yılında İzzettin
Kassam Tugayları’nın İsrail’e karşı olan saldırılarına son verme kararı almıştır. Böylece
Hamas örgütü de Filistin siyasi hayatına adım atmıştır.193
26 Ocak 2006’da yapılan Filistin genel seçimlerinde ise Hamas çoğunluğun oyunu
almıştır. Genel seçimler sonrasında ise El-Fetih ve Hamas’ın diğer Filistinli örgütlerle bir
araya gelerek Ulusal Birlik Hükümeti kurma fikri başarılı olmamıştır. Diğer bir ifadeyle
Hamas öndeliğindeki bir Filistin, siyasi olarak uluslararası kamuoyunda hoş karşılanmamıştır.
Bu süreçte El-Fetih ile Hamas arasındaki şiddet yeniden tırmanmıştır. İzzettin Kassam
Tugayları’nın Gazze’ye düzenlediği saldırı ile El-Fetih güçlerini bölgeden çıkarmış, buna
mukabil olarak El-Fetih güçleri de Batı Şeria’daki kontrolünü artırarak Hamas’ın buradaki
yetkinliğini bitirmiştir. Bu şiddetli mücadeleler sonucunda Filistin ikiye bölünmüş ve bu
bölünmüşlük günümüze kadar sürmüştür.
192 Khaled Abu Toameh, Arafat ordered Hamas attacks against Israel in 2000, Jerusalem Post, 29 Eylül. 193 Nebzetun an Hareketi Hamas, Quds Day, http://www.qudsday.com/hamas1.html.
Hamas ve El-Fetih arasındaki bu ayrılık “güç” mücadelesi üzerine olduğu kadar Oslo
barış süreci ile ilgili olarak iki grup arasındaki ideolojik farklılıkların mücadelesidir. 1948’de
Filistin topraklarında ilan edilen İsrail Devleti’ni tanımayan Hamas, barışın ancak 1967
sınırları çerçevesinde yapılacak bir ateşkesle mümkün olduğunu savunmaktadır. Hamas’a
göre İsrail işgaliyle mücadele “sınır mücadelesi değil, bir kimlik ve varoluş mücadelesidir.”
Bu anlayıştan hareketle Hamas “Sömürgeci Batı projesi ve Siyonist İsrail” ile müzakere
masasına oturarak anlaşma sağlamanın gereksiz bir hareket olduğunu görmektedirler. Daha
önce de ifade ettiğimiz gibi ABD ve Avrupa ülkeleri Hamas’ı bir terör örgütü olarak
görmektedirler. Bununla birlikte pek çok Batılı devletlerin Hamas ile müzakere halinde
bulundukları da bilinen bir gerçektir. Aynı zamanda bazı Arap ülkeleri de Hamas’ın
yükselişini kendi ülkelerindeki bazı radikal gruplara örnek teşkil etmesi tehdidi nedeniyle
tehlike olarak görmektedir.
- Filistin İslami Cihat Hareketi
Filistin siyasetinde etkili olan ve öne çıkan üç güçten biri de Filistin İslami Cihat
Hareketi’dir. 1970’li yılların sonlarında Mısır’da eğitim gören Filistinli üniversite öğrencisi
bir grup genç tarafından kurulan Hareketin kurucusu ve ilk genel sekreteri Dr. Fethi Şikaki
olmuştur. İsrail’in tümüyle ortadan kaldırılarak yerine İslam devleri kurmasını amaçlayan bu
hareket İran ve Suriye tarafından desteklenmiştir. İslami Cihad Hareketi, silahlı direnişi
Filistin’in kurtuluşu için yegâne yöntem olarak görmekte ve örgütün askeri kanadı olan Kudüs
Seriyyeleri 1948 sınırları ve 1967 sınırları içerisinde İsrail hedeflerine yönelik pek çok
operasyon gerçekleştirmiştir. İslami Cihad Hareketi, Oslo Anlaşması’nı ve bu anlaşmaya
dayalı olarak ortaya çıkan prensipleri kabul etmediği için pek çok kez Filistin Özerk Yönetimi
ve El Fetih hareketi ile ayrışmıştır.
İslami Cihad Hareketi, Filistin sorununu, İslam Ümmeti ile İsrail arasındaki bir
mücadele olarak gördüğünü ifade etmektedir. Örgüt, “nehirden denize kadar Filistin”
sloganıyla hareket etmekte, İsrail’i tanımamakta ve tanımayı da dini olarak “günah” olarak
tanımlamaktadır. “İsrail’i bir sömürge projesi” olarak kabul eden örgüte göre bu kapsamlı bir
medeniyet çatışmasıdır.194
ABD, 11 Eylül saldırıları sonrası El Aksa İntifadası sırasında İslami Cihad Hareketi’ni
terörist örgütler listesine eklemiş ve bu doğrultuda müttefiklerinden de örgüte karşı tavır
almaları konusunda uyarılarda bulunmuştur. İslami Cihad Hareketi’nin ileri gelenleri, Hamas
gibi Müslüman Kardeşler Cemaati’nin yanı sıra 1979’da meydana gelen İran Devrimi’nden
etkilenmişlerdir. 2003 yılında, Filistin İslami Cihadın 8 lideri hakkında, uluslararası
otoritelerce dava açılmış ve 50 ayrı suçlama yapılmıştır. Bu suçlamalar arasında “intihar
eylemlerini teşvik etme ve saldırılar düzenleme” suretiyle güvenliği tehdit etmek olmuştur.
İslami Cihad da Hamas hareketi gibi FKÖ bünyesinde yer almayan Filistinli örgütler
arasında yer almakta ve El Fetih ile bu çerçevede yürütülen müzakerelerin bir parçası
durumundadır. Diğer taraftan Hamas’ın Gazze Şeridi’ni ele geçirmesi sonrası İslami Cihad
Hareketi ile Hamas arasında da çeşitli pürüzler yaşanmış, İslami Cihad Hareketi’nin diğer
gruplarla organize olmadan İsrail hedeflerine gerçekleştirdiği operasyonlar Gazze’de çeşitli
gerginliklere neden olmuştur.
En az İsrail kadar çok parçalı siyasi yapıya sahip olan Filistin’de etkili olan üç önemli
güç olan “Filistin Kurtuluş Örgütü, El-Fetih ve Hamas”ı direnişe iten sebepleri arka planda
ifade etmeye çalıştık. Şu noktayı belirtmek gerekir ki söz konusu üç siyasi güç dışında da bir
takım hareketler olmuştur. Bu hareketleri isimleriyle belirtmek gerekirse şöyledir:
“Ebu Nidal, Filistin Özgürlüğü için Halk Cephesi, Filistin Özgürlüğü için Demokratik
Cephe, Filistin Özgürlük Cephesi, Filistin Ulusal Selamet Cephesi, Halk Partisi, El Aksa
Şehitleri Tugayı, Üçüncü Yol Partisi, Filistin Ulusal İnisiyatifi”dir.
Filistin de çok parçalı siyasi yapının bulunmasının dışında, coğrafi olarak da bölünmüş
halde bulunması, dış ticaretinin %80 inin İsrail’e bağlı olmasından kaynaklanan ekonomik
zayıflık ve söz konusu çatışmaların dur durak bilmeden yaşanması gibi unsurları
bulunmaktadır. Filistin halkının büyük çoğunluğunun barış ve istikrar istemesine rağmen
İsrail’e karşı olan güvensiz tavır ve önyargılardan dolayı büyük bir güvensizlik mevcuttur.
194 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, Filistin’de Siyasi Aktörler ve Partiler.. s. 80.
2) İsrail
İsrail parlamenter demokrasiye sahiptir. Knesset tarafından beş yıl görev süresi olan
Cumhurbaşkanı günlük siyasette aktif olmamakla birlikte sadece onursal makam olarak
bulunmaktadır. Knesset dört yıllık görev süresi için 120 üyeden oluşan tek meclisli bir
yapıdır. Tek seçim bölgesi olarak kabul edilen İsrail’de yüzde 1,5’lık barajı geçen partiler
Knesset’e girebilme olanağı yakalamaktadırlar. Aynı zamanda İsrail’de egemen olan iki
partiden söz etmek gerekir. Bu partiler 1949-1977 yılları arasında aralıksız iktidarda kalan
merkez sol parti olan İşçi Partisi ve merkez sağ partisi Likud Partisidir. İsrail’de en sol
görüşten en sağa kadar olan partiler şöyledir: İsrail Komünist Parti, Şinui, Meretz, İşçi Partisi
ve Likud, İsrail B’Aliya, Moledet, Ulusal Dinci Parti, Şas, Aguda İsrael ve Kah. Bununla
birlikte İsrail’de dünyada eşine rastlanmayan bir uygulama örneği olarak başbakanların
halkoyuyla doğrudan seçimleri görülmektedir. Başbakan seçilmek içinse oyların yüzde
50’den fazlasını almaları gereklidir.
İsrail’de siyasette dışında en etkili kuruluş olan Histadrut ise İsrail’deki tüm
sendikaları bir araya getiren ve 1920’lerden beri varlığını sürdürmektedir. Diğer taraftan
İsrail’de ordunun da çok ayrı bir önemi vardır. Yitzak Rabin, Ezer Weizmann, Moshe Dayan,
Ariel Şaron ve Ehud Barak gibi isimlerin komutanlıktan emekli olarak siyasete atılmaları bu
duruma emsal teşkil etmektedir.
İsrail’deki Siyasi Partiler
- İşçi Partisi
İsrail Devleti’nin kurucu partisi olan İşçi Partisi uzun yıllar ülke siyasetinde tek başına
iktidar olmuştur. İsrail’in iç politikasını ilgilendiren ekonomik politikaları, göç politikaları ve
dış politikasında İşçi Partisi’nin izleri vardır. 1948’de Sosyalist çizgi olarak tanımlanacak
unsurlara sahip olan İşçi Partisi, günümüzde daha çok “sağ ile merkez sol” arasın çizgiyi takip
eden siyasi yapısı mevcuttur. Ehud Barak’ın partiden ayrılmasıyla parti içinde sosyal
demokrasiye olan vurgu artmıştır. İşçi hareketlerine uzanan temelleriyle İşçi Partisi genel
olarak eşitliği temel prensip kabul eden, bu kapsamda asgari ücretlerin yükseltilmesi,
emeklilik garantisi, yaşlı ve engelli vatandaşlara sosyal güvenlik hizmeti gibi sosyal devlet
ilkelerini benimsemiştir. Her ne kadar serbest piyasa ekonomisini ve aşamalı özelleştirmeyi
savunuyor olsa da eğitim, sağlık gibi alanlarda devletin sorumlulukları olduğuna
inanmaktadır.
Tarihsel olarak İşçi Partisi’nin seçmen kitlesi genel olarak Eşkenazi işçi sınıfından
oluşmaktadır. İsrail siyasetinde merkez partilerin başında yer alan İşçi Partisi, genel olarak
merkez-sol Siyonist bir partidir. Kurulduğu yıllardan beri İsrail siyasetine yön veren parti,
1977’deki seçimlerde aldığı yenilgi sonrası kan kaybetmeye başlamıştır. 1977 seçimi sonrası
kan kaybeden parti ya muhalif parti olarak kalmış ya da başka bir partiyle koalisyon
kurmuştur. Parti’nin kuruluşu 1968’de sosyalist Siyonist örgütlerden olan Mapay, Ahdut
HaAvoda ve Rafi’nin birleşmesiyle olmuştur.
Mapay, İsrail Devleti’nin kuruluşunun ardından en güçlü siyasi aktör haline gelmiştir
ve en önemli lideri David Ben-Gurion’dur. Ahdut HaAvoda ise İşçi Partisi’nin ikinci kurucu
grubu olup 1944 yılında partinin reformist eğilimlerini eleştiren Mapay üyeleri tarafından
kurulmuştur. Üçüncü kurucu üye olan Rafi (İsrail İşçiler Birliği) 1965’te Ben Gurion’un İşçi
Partisi Başkanı ve Başbakan Levi Eşkol ile anlaşmazlık yaşaması sonucu kurduğu partidir.
İşçi hareketini ve Histadrut’un yönetimini kontrolü altına alan İşçi Partisi 1977 yılına
kadar iktidarda kalmıştır. Parti 1967 Savaşı’nda Batı Şeria, Gazze ve Sina yarımadasının
geleceği konusunda liderler arası anlaşmazlıkların olması ve yeni gelen göçmenlerin oylarını
alamaması nedeniyle 1970’lerde kan kaybetmeye başlamıştır. 1969 seçimlerinde yüzde 46,2
oy alan İşçi Partisi’nin oyları giderek düşmüştür. 1969-1974 yılları parti lideri aynı zamanda
başbakan olan Golda Meir döneminde parti, dönemin üç kurucu üyesinin söz hakkıyla
yönetilmiştir.195 1974 yılında çöküş yaşayan bu sistemin ardından İzhak Rabin ve Şimon
Peres İşçi Partisi’nin yeni liderleri olmuşlardır. 1980’lerin sonuna kadar Peres ve Rabin
tarafından yönetilen Parti, hiyerarşik ve oligarşik bir yapıya sahiptir.
İşçi Partisi 1977 seçimleri ile birlikte iktidarı sağ parti olan Likud’a bırakmıştır. 1984
ve 1988 seçimleri sonrasında Likud Partisi ile dönüşümlü başbakanlığa dayalı kurulan ulusal
195 Selin Çağlayan, İsrail Sözlüğü, İstanbul: İletişim yayınları, 2010, s. 401.
birlik hükümetlerinde yer almıştır.196 Bu durum parti içinde muhalefete neden olarak İşçi
Partisi’ne güç kaybetmiştir. Diğer taraftan Rabin ve Peres arasında devam eden çekişme
sonrası 1992 seçimlerinde Rabin liderliğindeki İşçi Partisi sandıktan birinci olarak çıkmıştır.
Fakat enflasyonun hızla yükselerek ekonominin kötüye gitmesi nedeniyle 1992 seçimlerinde
kazandığı oyların neredeyse yarısını kaybetmiştir. Bunun yanı sıra 1995 bütçesinin veto
edilmesi ile birlikte parti içindeki gerilim daha da artmıştır. Diğer taraftan Rabin’in bir
suikasta kurban gitmesi sonrası Peres ikinci kere seçilmiştir.197 1996 seçimlerinde ilk kez iki
turlu olan seçim sistemi sonrası İşçi Partisi birinci parti olarak çıkmasına rağmen, Peres
başbakan olarak seçilememiştir. Bu dönemde Ehud Barak parti lideri seçilerek 1999 yılında
düzenlenen başbakanlık seçimlerini İşçi Partisi adayı olarak kazanmıştır. Fakat seçimlerin
ardından İşçi Partisi önderliğinde kurulan Tek İsrail koalisyon hükümeti koalisyon
ortaklarının dağılmasıyla dağılmıştır. Diğer taraftan Ehud Barak, II. İntifada’nın ardından
istifa ederek Likud Partisi önderliğindeki Ulusal Birlik Hükümetinde yer almıştır. 2005
yılında ise İşçi Partisi’nin yeni lideri Amir Peretz olmuştur. 2007 yılında tekrar parti lideri
olarak seçilen Barak, 2011 yılına kadar görevini devam ettirmiştir. 2011 yılına sürdürdüğü
parti liderliği görevinden parti içi anlaşmazlıklar nedeniyle Ocak 2011’de ayrılmıştır. Ehud
Brak’ın bıraktığı parti liderliğini ise sıkı sosyal demokrat olan Şeli Yahimoviç sürdürmüştür.
Yahimoviç liderliğindeki İşçi Partisi 2012’de Netanyahu’nun yeniden kurduğu hükümette yer
almayarak muhalif olarak kalmıştır.
İşçi Partisi’nin Filistin meselesine bakışı ise iç ve dış dinamik şartlarına göre farklılık
göstermekle birlikte ilk dönemlerde Filistin milliyetçiliğine, özerk bir Filistin Devleti’ne karşı
durmuşlardır.198 1990 yıllarına doğru ise İşçi Partisi Filistin meselesine daha ılımlı bakarak,
Filistinlilerin self-determinasyon hakkını tanıyan ve sınırlı özerkliğe sahip Filistin devletinin
kuruluşundan bahseden parti tüzüğüne sahip olmuşlardır.199
196 Hassan A. Barari, Israeli Politics and the Middle East Peace Process, 1988-2002, Newyork: Routledge, 2004, s. 57. 197 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu, Ankara: 2002, SETA Yayınları, s. 52. 198 Avi Shlaim, “Israel and Palestine, Reappraisals, Revisions, Refutations”, Newyork: Verso, 2010, s. 169. 199 Ibid., s. 169.
- Likud Partisi
İsrail siyasi hayatının en önemli partilerinden biri olan Likud Partisi aşırı milliyetçi,
ekonomik liberalleşme taraftarı olan merkez sağda yer alan bir partidir. İdeolojik kökenleri
1925’te kurulan Revizyonist Siyonizm anlayışına dayanmaktadır. Siyonistler içerisinde büyük
bir grup olarak bilinen Revizyonistler, Ürdün ve Filistin’i içine alan Eretz Israel’in Yahudi
Devleti’ne ait olması gerektiğini savunmuşlardır. Bu doğrultuda BM Taksim planını
reddederek Batı Şeria, Doğu Kudüs ve Ürdün’ün iki yakasını içine alan bir Yahudi
Devleti’nin kurulmasını istemişlerdir. Bu kapsamda askeri mücadele ve radikal milliyetçi
politikaları ısrarla savunmuşlardır.200
Bağımsızlığın kazanılmasından sonra söz konusu revizyonist anlayış Likud’un
kökenini Herut Partisi ile siyasette yerini almıştır. Herut Partisi, Araplara ve İngilizlere karşı
eylemler yapan Irgun adlı Yahudi yer altı örgütü Menahem Begin tarafından 1948 yılında
kurulmuş ve İsrail’in en önemli sağ partisi olmuştur. 1965 seçimleri öncesi sağ parti olarak
bilinen Liberal Parti ile seçim ittifakına girmiş ve bu ittifaktan Gahal bloğu doğmuştur. Bu
ittifaka daha sonra “Ulusal Liste, Büyük İsrail Hareketi” gibi partilerin de katılmasıyla blok
genişleyerek İbranice “konsolide etmek” anlamına gelen Likud ismi kabul edilmiştir.
Menahem Begin liderliğindeki Likud Partisi seçimlere “özgürlük, adil düzeni yoksulluğun
düşürülmesi, ekonomik gelişim ve Eretz İsrail’in birliği bütünlüğü” gibi sloganlarla girmiştir.
Bununla birlikte Likud’un ısrarla durduğu İsrail’in bölünmezliği, 1967 işgal edilen
topraklardan İsrail’in çekilmesine karşı olan” noktalar Likud tüzüğüne girmiştir.201 1973
seçimlerinde yüzde 30,2 oy alarak ikinci parti çıkan Likud, 1977 seçimlerinde aldığu yüzde
33,4 oyla birinci parti olarak çıkmıştır. 1977 seçimlerinde Likud İsrail siyasetinde sol kanadı
yıkarak ilk defa bir sağ parti liderliğinde kurulan koalisyon hükümetine başkanlık etmiştir.
Likud’un seçimden başarı ile çıkmasındaki en büyük neden o döneme kadar İsrail siyasi
hayatı dışında tutulan Seferadlardan aldığı destek olmuştur. Bir diğer etken ise iktidarda
bulunan İşçi Partisi’nin karıştığı rüşvet ve yolsuzluk skandalından kendine pay
çıkarmasıdır.202
200 Elfi Pallis, “The Likud Party: A Premier”, Journal of Palestine Studies, Vol.21, 1992, s. 41. 201 Elfi Pallis, “The Likud Party: A Premier”, Journal of Palestine Studies, Vol.21, 1992, s. 42. 202 Elfi Pallis, “The Likud Party: A Premier”, Journal of Palestine Studies, Vol.21, 1992, s. 48.
Begin liderliğindeki Likud iktidarının en tartışmalı konusu 1979’da Mısır ile
gerçekleştirilen Camp David görüşmeleri ve ardından gelen barış anlaşmaları olmuştur. 1977-
1981 yılları arasında gerçekleşen söz konusu barış görüşmeleri parti içerisinde ayyuka
çıkmasına neden olmuştur. Mısır ile gerçekleşen barışa Likud’un Herat kanadından sert
tepkiler gelmesine rağmen Menahem Begin partiyi 1981 seçimlerine taşıma başarısı
göstermiştir. Begin’in başarısı ile 1981 seçimlerinde oyların yüzde 37,1’ini alarak bir kez
daha Likud birinci parti olarak çıkmıştır. 1983 yılında Menahem Begin’in sağlık problemleri
nedeniyle parti liderliğini bırakması üzerine yerine İzhak Şamir seçilmiştir. Şamir
liderliğindeki Likud 1984 yılında girdiği seçimlerde İşçi Partisinden sonra ikinci parti olarak
seçilmiştir. Her iki partinin de hükümet kuracak çoğunluğu sağlayamaması üzerine İşçi Partisi
ile birlikte Ulusal Birlik Hükümet içinde bulunmuştur. 1988 seçimlerinde yüzde 31,1 oy
alarak birinci parti seçilmesine rağmen yine hükümet kuracak çoğunluğu sağlayamamıştır. Bir
kere daha İşçi Partisi ile Ulusal Birlik Hükümetinde bulunmuştur. 1992 seçimlerinde Likud
Partisi oylarında ciddi bir düşüş yaşamıştır. Almış olduğu yüzde 24,9 oyla birlikte İşçi Partisi
karşısında başarız olan Likud Partisinden İzhak Şamir 1993’de istifa etmiş ve yerine
Benjamin Netanyahu seçilmiştir. Fakat Netanyahu’nun seçimi ile de birlikte Likud başarı
sağlayamamıştır. Diğer taraftan seçim sistemindeki değişiklik nedeniyle “ilk kez yapılan
doğrudan başbakanlık” seçimlerini Likud Partisi lideri Benjamin Netanyahu kazanarak
başbakan olmuştur. 1999 seçimleri ile Likud Partisi ikinci parti çıkarken Netanyahu Likud
liderliğinden istifa etmiştir. Netanyahu’nun ardından parti liderliğine Ariel Şaron seçilmiştir.
Şaron 1999 seçimlerinden iki yıl sonra Barak’ı erken başbakanlık seçimleri konusunda
zorlamış ve 2001 yılında gerçekleştirilen başbakanlık seçimlerini kazanarak başbakan
seçilmiştir.
Ariel Şaron liderliğindeki Likud Partisi 2003 seçimlerine katılarak birinci parti olarak
çıkmıştır. Şaron liderliğindeki Likud, İşçi Partisi, Şas, İsrail Evimiz gibi partilerin dahil
olduğu sekiz parti ile koalisyon oluşturarak İsrail siyasi tarihindeki en geniş kapsamlı
koalisyon olmuştur, fakat Şaron’un Gazze’den çekilme kararı almasının ardından gerek parti
içinde gerek de koalisyon içinde tartışmalar çıkmasına neden olmuştur. Parti içinden Şaron’u
destekleyenler Şaron liderliğinde Likud’tan ayrılma kararı alarak Kadima Partisi’ni
kurmuşlardır. Şaron yerine Likud Parti liderliğine geçen Netanyahu parti içinde değişikliklere
gitmiştir. 2009 seçimleri sonrası Likud, İsrail Evimiz, Şas gibi aşırı sağ partiler ve merkez sol
parti olan İşçi Partisi ile koalisyon hükümeti kurmuş ve halen Benjamin Netanyahu başbakan
olarak görevini devam ettirmektedir.
Likud Partisi’nin Filistin Sorunu’na bakışı eski Filistin topraklarının kesinlikle
Yahudilere ait olduğu fikrine dayanarak, özerk bir Filistin Devleti’ni kati surette
reddetmektedir. Likud liderliğinde kurulan hükümetler uluslararası baskılar nedeniyle barış
süreci içinde bulunsalar da Parti’nin Filistin meselesine bakışı değişmemiştir.
- Kadima Partisi
2005 yılında Likud’tan ayrılan Ariel Şaron tarafından kurulan Kadima Partisi, İşçi
Partisi ile Likud arasında yer alan merkez partidir. Likud lideri olan Ariel Şaron’un Şubat
2004’te Gazze ve Batı Şeria’da bulunan bazı Yahudi yerleşimcileri güvenlik ve nüfus ile ilgili
nedenlerden ötürü boşaltılması kararını açıklamasının ardından hem parti içinde hem de
koalisyon hükümet ortakları tarafından eleştirilmesine neden olmuştur. Bunun üzerine Şaron
2005’te Likud’tan istifa ederek yeni bir parti kuracağını belirtmiş ve Cumhurbaşkanı Moşe
Katsav’dan Meclisi lağvetmesini talep ederek erken seçim isteminde bulunmuştur.203 İbranice
ileri anlamına gelen Parti’nin başına Ariel Şaron’un sağlık nedenlerinden ötürü hastaneye
yatırılması sonucu parti liderliğine Ehud Olmert geçmiş ve geçici olarak başbakanlık görevini
üstlenmiştir. Fakat kısa bir süre içerinde lider değişikliğinin yaşanması Parti’nin akıbeti
konusunda kuşkular uyandırmıştır.
Bütün bu olumsuz şartlara rağmen Kadima Partisi, 2006 seçimlerinde 29 sandalye
kazanarak birinci parti olarak çıkmıştır. İşçi-Meimad, Şas ve Gil Emekliler Partisi ile
koalisyon hükümeti kurularak başbakanlığa Ehud Olmert getirilmiştir. Kadima Partisi’nin
kısa sürede başarı yakalamasında en önemli etken Şaron’un halk arasında oluşturduğu prestij,
yeni bir oluşum olmasına rağmen parlamentoya girerek hükümette yer almış olması
gösterilebilir.204
Kadima liderliğindeki koalisyonun göreve gelmesinden kısa bir süre sonra 2006
yılında İsrailli sekiz sekiz askerin öldürülmesi ve iki askerin de rehin alınması üzerine
203 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu, Ankara: 2002, SETA Yayınları, s. 87. 204 Ibid., s. 87.
Hizbullah’a savaş açılmış ve bu savaşın İsrail açısından sonuçsuz kalması üzerine Başbakan
Olmert’in savaşı iyi yönetememiş olmasından dolayı hatalı bulunmuştur.205
Eylül 2008’de yapılan genel başkanlık seçimlerinde Kadima’nın başına Tzipi Livni
geçmiştir. Hükümet kurmakla görevlendirilen Livni, Şas ve Birleşik Tevrat Yahudiliği’nin
Livni başkanlığında kurulacak koalisyona sert tepki göstermeleri nedeniyle yeni bir hükümet
kuramamıştır. Bunun üzerine Şimon Peres 2008’de erken seçim kararını açıklamıştır. 2009’da
yapılan erken seçimlerde ise parlamentoda 28 sandalye elde ederek birinci gelmiş olmasına
rağmen koalisyon görüşmelerinde başarısız olması nedeniyle hükümet dışı kalmıştır.
2012 yılında gerçekleştirilen genel kurulda partinin genel başkanı Şaul Mofaz
olmuştur. Mofaz hiçbir şekilde Netanyahu hükümetine dahil olmayacaklarını açıklasa da
sürpriz bir kararla Netanyahu ile anlaşma sağlayarak Mayıs 2012’de Likud liderliğindeki
Ulusal Birlik Hükümetine dahil olmuştur, fakat çok uzun bir süre geçmeden hükümetin
hazırladığı yeni askere alma yasasına karşı çıkması nedeniyle koalisyondan çekilmiştir.
Kadima Partisi’nin Filistin meselesine yaklaşımı kurulduğundan beri “iki devlet iki
halk” formülü ile Filistin Devleti’nin kurulmasını savunmuştur. Bu desteğin arkasında hızla
artan Filistin nüfus unsurunu göz önünde bulunduran çıkarcı bir davranış yatmaktadır.
Kadima’nın parti programına göre “Yahudiler İsrail topraklarının tamamı üzerinde milli ve
tarihi haklara sahiptirler, bağımsız ve demokratik bir İsrail Devleti için ise Yahudi
çoğunluğun devamını sağlamak gerekmektedir.”206 Bununla birlikte Kadima İsrail
Devleti’nin genel olarak 1967 sınırlarını benimsemekteydi. Ayrıca İsrail’in başkenti olarak
Birleşik Kudüs’ü kabul etmekteydi. Diğer taraftan Kadima parti programında Filistinli
mültecilerin İsrail’e dönüşüne ile ilgili görüş bulunmamakla birlikte genel itibariyle İsrail’e
yapılacak geri dönüş hakkını tanımamaktaydı.
- İsrail Beytenu (İsrail Evimiz)
İsrail Beytenu 1999 yılında Avigdor Liberman, Yuri Stern ve Ida Nudel tarafından
kurulan ve ekonomik liberalizm, revizyonist Siyonizmi savunan aşırı milliyetçi, seküler bir
205 Ibid., s. 88. 206 Reuven Y. Hazan, “Kadima and the Centre: Convergence in the Israeli Party System”, Israel Affairs, Vol. 13, No. 2 (Nisan 2007), s. 277.
partidir. Bu partinin kuruluşu Sovyetlerin yıkılmasından sonra İsrail’e göç eden 50 bin
göçmenin ülkede meydana getirdiği demografik değişime dayanmaktadır. Bu göçmenlerin
İsrail’in dönüş yasası gereği kolay vatandaşlık elde etmesi sonucu 1988’de Siyonist Forumu
oluşturmuşlar ve daha sonra İsrail Beytenu kurulmuştur. Kurulduğu yıl düzenlenen seçimlere
İsrail Ba-Aliyah ile birlikte Rus Partileri olarak bilinen bir koalisyonla giren İsrail Beytenu
toplamda on sandalye kazanmıştır.
İsrail Beytenu 2004 yılında Şaron’un liderliğinde koalisyon hükümetinde yer almış ve
parti lideri olan Lieberman bu hükümette Ulaştırma Bakanı olarak görev yapmıştır. Şaron’un
Gazze’den çekilme planına karşı gelen Lieberman hükümetten çekilmiştir. Lieberman daha
sonra Kadima lideri Ehud Olmert’in kurduğu hükümette başbakan yardımcılığı görevini
sürdürmüştür.
Parti 2009 seçimlerinde oylarını artırarak 15 sandalye kazanmış ve Knesset’in üçüncü
büyük partisi olmuştur.207
İsrail Beytenu’nun Filistin meselesine yaklaşımı ise parti lideri Lieberman tarafından
gündeme gelen Arap ve Yahudi nüfusunun yer değişmesine dayanmaktadır. Bu plan
doğrultusunda “Batı Şeria’da bulunan 300 bin Yahudi yerleşimciyi 1967 sınırları içinde
yaşayan 1,5 milyon Arap’ın bir kısmı ile değiştirmeyi hedeflemektedir.”208 İsrail Beytenu
ayrıca söz konusu nüfus değişiminin gerçekleşmesi şartıyla iki devletli çözümü ve Kudüs’ün
belli yerlerini Filistin’e verilmesini de savunmuştur.
- Yeş Atid
İbranicede “gelecek var” anlamına gelen Yeş Atid Partisi 2002 yılında İsrailli ünlü
gazeteci Yair Lapid tarafından kurulmuştur. Parti’nin aynı zamanda genel başkanlığını yapan
Yair Lapid partinin sekiz temel hedefinin olduğunu vurgulamıştır. Bunlar; “İsrail Devleti’nin
önceliklerini değiştirerek sivil yaşama önem vermek, İsrail’de yönetim sistemini değiştirmek,
eğitim ve askeri hizmette eşitlik, yolsuzlukla mücadele etmek, ekonomik faaliyetlerin
ilerletilmesi çalışmak, barınma ve geçim giderlerindeki pahalılığı azaltmak, eğitim yasasının
207 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, op.cit., s. 97. 208 Ibid., s. 100.
değiştirilerek pek çok sınavı kaldırmak, farklı toplumsal kesimler arasındaki ilişkileri
düzeltmek, iki halk için iki devlet eksenli bir barış anlaşması için çalışmak, bunu yaparken de
büyük yerleşimleri korumak ve İsrail’in güvenliğini korumak” olarak belirtilmiştir.”209
- Şas Partisi
Halen Haham Yosef’in manevi önderliğinde yürütülen partinin ismi Şomrei Seferad
“Seferadların Muhafızı” sözcüklerinin kısaltılmasından meydana gelmekte olup 1984 yılında
Irak kökenli Haham Ovadya Yosef tarafından kurulmuştur. Eşkenazilerin İsrail’deki
etkinliğine bir tepki olarak ortaya çıkan Parti radikal dinci ve sağcı bir partidir. Şas, Yahudi
kimliği ile devlet kurumları içerisinde yer alınması gerektiğine ısrarla vurgu yaparken
“yeşivaların” devletin ayırdığı bütçe ile desteklenmelerini savunmuşlardır.210
Seferad Yahudileri arasında önemli oranda seçmeni olan Parti’nin kurulduğu yıllardan
beri katıldığı her seçim akabinde koalisyon hükümeti pazarlıklarında aktif olarak yer almıştır.
Katıldığı ilk 1984 seçimlerinden sonra İçişleri Bakanlığını elde etme başarısı göstererek bu
bakanlığı 1988 ve 1992 seçimlerinde de elinden kaçırmamayı başarmıştır.
Şas Partisi büyük oranda kökenden de anlaşılacağı üzere radikal dindar Sefaradların
oylarını alarak siyasi kimliğini korumayı başarmıştır. Geleneksel olarak hükümetlerde İçişleri
Bakanlığı, Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Dini Hizmetler Bakanlığı ve İskan Bakanlığı gibi
mevkilere önem vererek bu sayede seçmen kitlesini oluşturan yeşiva öğrencilerine ve yoksul
Sefaradlara hizmet götürmeyi garanti altına almaktadır.
- Birleşik Tevrat Yahudiliği
1992 yılında Moshe Gafni liderliğinde “Degel Ha Torah ve Ya’akov Litzman”
liderliğindeki Agudat Yisrael isimli iki Ortodoks Yahudi partinin birleşimi ile kurulmuştur.
Söz konusu partilerin farklı bakış açıları olsa da Knesset’te güçlerini muhafaza etmek
amacıyla birleşmişlerdir. Böylece baraj altında kalma riskinden uzak kalarak Meclis’te
209 Ibid., s. 105. 210 Ibid., s. 117.
kalmayı başarmışlardır. İsrail’de Eşkenazi Ortodoks tabanını temsil eden Parti, din ve devlet
işlerinin birbirinden ayrılması ilkesine itiraz etmiştir. Genel olarak Yahudiliğe ait birtakım
ritüel ve kuralların hukuk sistemi içerisinde daha fazla yer almasını savunmuştur.211
- Ihud Leumi (Milli Birlik Partisi)
1999 seçimleri öncesi Siyonizm taraftarı Moledet, Tekuma ve Herut partilerinin
ittifakı sonucu doğmuş ve aşırı sağ bir parti olan Ihud Leumi’nin Rehavam Ze’evi liderliğinde
kurulmuştur. İsrail topraklarının Yahudi milli yurdu olduğuna ve bu sebeple güvenliğinin
sağlanması gerektiğini savunan Parti, İsrail’de yer alan milliyetçi kesimleri etkilemiştir. Ihud
Leumi İsrail’i Yahudi demokrat bir ülke olarak kabul ederek İsrail Devleti’nin ayrılmaz
parçası olan Yahudilik ve Siyonist karakterinin sonsuza kadar korunacağı inancını
taşımaktadır.212
- Mafdal
Ihud Leumi dışında aşırı sağ partiler içierisinde yer alan diğer parti de “Mafdal (Ulusal
Dindar Parti)” mevcuttur. Bu parti aşırı sağcı ve Siyonizm yanlısı olan Parti’nin kökleri
Mizrahi ve Hapoel HaMizrahi partilerine dayanmaktadır. İki partinin de felsefi kökleri
Yahudilik ve modernizm arasında oluşan senteze dayanmaktadır.213
211 Ibid., s. 123. 212 Ibid., s. 127. 213 Ibid., s. 133.
ÖZGEÇMİŞ
1989’da Kayseri’de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kayseri’de gördü. 2011’de Fatih
Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun oldu. 2008 yılında Erasmus öğrenci
değişim programına giderek Almanya’da bir sene Siyaset Bilimi bölümünde okudu.
Mezuniyet sonrası İstanbul’a dönerek TASAM adlı düşünce kuruluşunda çalışmaya başladı.
Ortadoğu Masası Uzman Yardımcısı olarak başladığı bu kuruluşta 2 yıldır görevini
sürdürmektedir. Akıcı İngilizce, başlangıç seviyesinde Almanca, Fransızca ve Arapça
bilmektedir. Akademik hayatında Ortadoğu konusunda uzmanlaşmaya çalışmak için gayret
