+ All Categories
Home > Documents > Il registro di Andrea Sapiti, procuratore alla curia avignonese

Il registro di Andrea Sapiti, procuratore alla curia avignonese

Date post: 23-Mar-2023
Category:
Upload: khangminh22
View: 0 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
418
Barbara Bombi: Il registro di Andrea Sapiti, procuratore alla curia avignonese Schriftenreihe Ricerche dell'Istituto Storico Germanico di Roma Band 1 (2007) Herausgegeben vom Deutschen Historischen Institut Rom Copyright Das Digitalisat wird Ihnen von perspectivia.net, der Online-Publikationsplattform der Max Weber Stiftung – Deutsche Geisteswissenschaftliche Institute im Ausland, zur Verfügung gestellt. Bitte beachten Sie, dass das Digitalisat der Creative- Commons-Lizenz Namensnennung-Keine kommerzielle Nutzung-Keine Bearbeitung (CC BY-NC-ND 4.0) unterliegt. Erlaubt ist aber das Lesen, das Ausdrucken des Textes, das Herunterladen, das Speichern der Daten auf einem eigenen Datenträger soweit die vorgenannten Handlungen ausschließlich zu privaten und nicht-kommerziellen Zwecken erfolgen. Den Text der Lizenz erreichen Sie hier: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode
Transcript

Barbara Bombi:

Il registro di Andrea Sapiti, procuratore alla curia avignonese

Schriftenreihe Ricerche dell'Istituto Storico Germanico di Roma Band 1 (2007)

Herausgegeben vom Deutschen Historischen Institut Rom

Copyright

Das Digitalisat wird Ihnen von perspectivia.net, der Online-Publikationsplattform der Max Weber Stiftung – Deutsche Geisteswissenschaftliche Institute im Ausland, zur Verfügung gestellt. Bitte beachten Sie, dass das Digitalisat der Creative-Commons-Lizenz Namensnennung-Keine kommerzielle Nutzung-Keine Bearbeitung (CC BY-NC-ND 4.0) unterliegt. Erlaubt ist aber das Lesen, das Ausdrucken des Textes, das Herunterladen, das Speichern der Daten auf einem eigenen Datenträger soweit die vorgenannten Handlungen ausschließlich zu privaten und nicht-kommerziellen Zwecken erfolgen. Den Text der Lizenz erreichen Sie hier: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode

Barbara Bombi

Il registro di Andrea Sapiti,procuratore alla curia avignonese

Ricerchedell’Istituto Storico Germanico di Roma

VIELLA

Barbara BombiIl registro di Andrea Sapiti,procuratore alla curia avignonese

Il notaio fiorentino Andrea Sapiti, trasferitosi in Francia all’iniziodel Trecento, per circa trent’anni – dal 1308 al 1338 – fu ilprocuratore dei re d’Inghilterra Eduardo II e Eduardo III pressola curia papale avignonese. Oltre ai due sovrani, rappresentò ecurò gli interessi anche di numerosi esponenti della nobiltà e del-l’alto clero inglese.Il registro che tenne di questa sua attività costituisce pertantouna fonte unica nel suo genere, preziosa per lo studio dellerelazioni tra la corona inglese e la curia papale negli anni cheprecedettero lo scoppio della guerra dei Cent’Anni.Dall’analisi del registro di Andrea Sapiti, inoltre, emergono par-ticolari inediti – e che aprono nuove prospettive di ricerca – sullapratica di inviare petizioni presso la cancelleria apostolica e sul-l’attività dell’amministrazione curiale nei primi decenni del XIVsecolo.

Barbara Bombi ha studiato presso l’Università Cattolica delSacro Cuore di Milano, dove ha conseguito il Dottorato diRicerca in Storia Medievale nel 2001. Ha in seguito ottenutoborse di post-dottorato presso l’Istituto Storico Germanico diRoma, l’Università di Padova e l’Università di Oxford ed èattualmente Lecturer in Medieval History presso l’University ofKent, Canterbury

Barbara

Bom

biIl registro di A

ndrea Sapiti

40,00

Ricerche dell’Istituto StoricoGermanico di Roma

L’Istituto Storico Germanico di Roma,fondato nel 1888, ha finalità di ricercasulla storia italiana e tedesca dall’altomedioevo fino al passato più recente.Questa collana – in cui appaiono edizioni di testi e studi – è stata creataallo scopo di rendere maggiormenteaccessibili al pubblico italiano le ricerche prodotte nell’ambito dell’attività scientifica dell’Istituto e si affianca alle sue pubblicazioni in lingua tedesca.

1. Barbara BombiIl registro di Andrea Sapiti, procuratore alla curia avignonese2007, 412 pp.

2. Nicola D’EliaDelio Cantimori e la cultura politica tedesca (1927-1940)2007, 160 pp.

in preparazione

3. Gli ordini ospedalieri tra centro e periferiaA cura di Anna Esposito e Andreas Rehberg

RICERCHE DELL’ISTITUTO STORICO GERMANICO DI ROMA

1

Collana fondata da Michael Matheusdiretta da Gritje Hartmann, Thomas Hofmann, Lutz Klinkhammer,

Alexander Koller, Michael Matheus e Andreas Rehberg

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 1

Barbara Bombi

Il registro di Andrea Sapiti,procuratore alla curia avignonese

viella

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 3

Copyright © 2007 - Istituto Storico Germanico di Roma & Viella S.r.l.Tutti i diritti riservatiPrima edizione (carta): maggio 2007ISBN 978-88-8334-192-2

viellalibreria editricevia delle Alpi, 32I-00198 ROMAtel. 06 84 17 75 8fax 06 85 35 39 60www.viella.it

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 2

Ci rallegriamo di poter dare avvio, con questo volume, a una nuovacollana dell’Istituto Storico Germanico di Roma. Il più antico tra gli istitutidi ricerca storica della Repubblica Federale di Germania all’estero, fondatonel 1888, si occupa della storia italiana e tedesca dall’alto medioevo fino alpresente e nei relativi contesti internazionali. Nelle sue pubblicazioni, checomprendono edizioni di fonti e regesti, monografie, volumi collettanei e unarivista scientifica, si rispecchia tutto il panorama della sua attività di ricerca.Attualmente questi testi vengono in gran parte redatti in lingua tedesca. Perfar conoscere le ricerche dell’Istituto Storico Germanico a un pubblicoitaliano più vasto, e interessato alle scienze storiche, abbiamo deciso diiniziare una nuova collana nella quale saranno pubblicate edizioni e ricerchein lingua italiana. Siamo felici che la casa editrice Viella si sia fatta avvincereda questo progetto; in particolare vogliamo ringraziare Cecilia Palombellie Marco Vendittelli per il loro impegno.

La presente edizione del registro di un procuratore presso la curia pon-tificia, il fiorentino Andrea Sapiti, curata da Barbara Bombi, un’ex borsistadell’Istituto Storico Germanico di Roma, non è solo nata nell’entouragedell’Istituto, ma tocca anche alcune delle tematiche tradizionali di cui l’Isti-tuto si occupa nell’ambito della storia medievale, cioè quelle relative allacanonistica e alle suppliche pontificie. La fonte fa luce, dall’esterno, sull’at-tività dell’amministrazione curiale, aprendo in questo modo nuove prospet-tive di ricerca.

Ringraziamo Isabella Aurora per l’accurata redazione del volume.

Roma, dicembre 2005

I curatori

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 5

Indice

Premessa 9

Introduzione 13I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 15

1. I Sapiti e Firenze 152. L’Inghilterra e la Francia 183. Andrea Sapiti, procuratore presso la curia papale 24

3.1. Procuratore dell’arcivescovo di Canterbury (p. 24). 3.2. La vacanzadella sede apostolica e l’inizio del pontificato di Giovanni XXII (p. 26).3.3. L’attività di Andrea Sapiti tra il 1319 e il 1327 (p. 33).

4. Il regno di Edward III 404.1. I Sapiti tra il 1327 e il 1332 (p. 40). 4.2. Gli ultimi anni di attività diAndrea Sapiti (p. 43).

II. Il registro di Andrea Sapiti 491. Datazione 502. Contenuti 54

2.1. La cancelleria apostolica (p. 56). 2.2. I tribunali di curia (p. 60).2.3. La camera apostolica (p. 62). 2.4. La penitenzieria apostolica (p. 65).

3. Il registro e gli interessi della famiglia Sapiti 65III. L’edizione del registro di Andrea Sapiti 69

1. Cenni sulla storia del manoscritto 692. Descrizione del manoscritto 703. Note all’edizione 71

Edizione 73Parte prima 75Parte seconda 223

Abbreviazioni 363

Bibliografia 3691. Fonti inedite 3692. Fonti edite 3723. Studi 374

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 7

Indici 3831. Indice dei luoghi 3852. Indice dei nomi 3953. Indice delle citazioni giuridiche 410

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 8

Indice8

L’interesse per il registro di Andrea Sapiti è nato nel 2001, mentreiniziavo ad occuparmi dell’ufficio dei procuratori operanti presso la curiapapale tra XIII e XIV secolo e lavoravo all’edizione di due rotoli prodotti daiprocuratori generali dell’Ordine Teutonico all’inizio del XIV secolo. Questirotoli riportavano infatti la registrazione della documentazione, per lo piùpapale, che era conservata nell’archivio dei procuratori generali dell’OrdineTeutonico, tenuto a Roma nel XIII secolo e in parte trasferito in Franciaall’inizio del XIV secolo. Fin dal principio della ricerca la mia attenzione siconcentrò sull’importanza di produrre delle registrazioni, che i procuratoridell’Ordine utilizzarono per provare i propri diritti davanti ai tribunali curiali.Inoltre, uno dei due rotoli presi in esame era stato organizzato seguendo inmodo piuttosto preciso i registri della cancelleria pontificia. In esso il mate-riale veniva citato secondo l’anno di pontificato e il numero di registrazione,detto capitulum, così come essi venivano riportati nei registri papali. Pertantonel corso del XIII secolo i procuratori dell’Ordine Teutonico avevano catalo-gato il materiale di proprio interesse riprendendo con una certa sistematicitàle registrazioni ufficiali dalla cancelleria pontificia. Il fatto che venisseroutilizzati metodi comuni di catalogazione dalla curia papale e da alcuni deiprocuratori che presso di essa si recavano per esercitare il proprio ufficio nonera del resto sorprendente, anzi risultava piuttosto ovvio e naturale. L’ado-zione del sistema di registrazione curiale favoriva di certo i procuratorigenerali dell’Ordine nell’istruzione delle cause. La questione che rimanetuttavia in sospeso riguarda l’unicità delle registrazioni dei procuratoridell’Ordine Teutonico: queste note dovevano essere considerate come fram-menti rari, la cui produzione fu favorita dal fatto che l’Ordine ebbe per granparte del XIII secolo una rappresentanza stabile presso la curia papale?Oppure l’adozione di simili registri era d’uso comune tra i procuratori attivipresso la curia?

Una prima risposta a tali domande mi giunse dalla consultazione del notomanuale di diplomatica di Bresslau, che in una nota discute la possibilità diavere registrazioni analoghe a quelle tenute ufficialmente dalla cancelleria

Premessa

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 9

pontificia, citando a riguardo due esempi di formulari prodotti nella primametà del XIV secolo da due procuratori di professione operanti presso la curiapapale, Heinrich Bucglant e Andrea Sapiti. Mentre il primo dei due registriera stato pubblicato da Schwalm all’inizio del XX secolo, il secondo rimanevaancora inedito ed era conservato presso la Biblioteca Apostolica Vaticana.

Pertanto al principio del 2002 mi recai presso la Biblioteca ApostolicaVaticana e, una volta compreso l’interesse dei contenuti del manoscritto,iniziai a preparare la sua edizione, guidata nel corso di questo lungo e nonsemplice lavoro dai costanti suggerimenti e consigli di Martin Bertram,Herwig Weigl e Patrick Zutshi e favorita dall’ospitalità dell’Istituto StoricoGermanico di Roma, che in ogni sua componente mi ha costantemente sup-portato. In seguito, trovai l’appoggio dell’Università di Padova, dove nelgiugno del 2002 presentai l’edizione del registro di Andrea Sapiti comeprogetto di post-dottorato, lavorando da allora sotto la direzione del prof.Attilio Bartoli Langeli.

Dal momento che i contenuti del registro erano vari e riguardavanoprincipalmente materiale inglese, apparvero fin dal principio necessarie ul-teriori ricerche da svolgere nelle biblioteche e negli archivi locali inglesi. Atale scopo mi sono dedicata allo spoglio dei registri vescovili inglesi editi eall’esame di alcuni dei registri vescovili ancora inediti, che sono fortunata-mente accessibili grazie a due collezioni di microfilms conservate presso laUniversity Library e presso la biblioteca della Faculty of History di Cambrid-ge. Inoltre, sono andata alla ricerca dell’ulteriore documentazione concer-nente Andrea Sapiti, spesso copiata nel registro del procuratore e per lo piùconservata nei fondi archivistici inglesi, quali l’archivio di Westminster Abbey,l’archivio degli arcivescovi di Canterbury, tenuto presso la Lambeth PalaceLibrary di Londra, e soprattutto presso i National Archives, già Public RecordOffice, di Londra, dove sono emerse numerose e importanti notizie preservatenei fondi della cancelleria e dello Scacchiere relativi ai regni di Edward II eEdward III, che furono tra i principali committenti di Andrea Sapiti.

Un’altra parte della ricerca è stata invece svolta a Roma, non solo pressola Biblioteca Apostolica Vaticana, dove lo stesso registro è conservato, maanche presso l’Archivio Segreto Vaticano, dove ho rinvenuto diversi docu-menti concernenti soprattutto l’attività di Andrea Sapiti come procuratorepresso la camera apostolica.

Ultima, ma non meno importante parte della ricerca ha infine riguardatole origini fiorentine di Andrea Sapiti e della sua famiglia, rivelando conchiarezza quali furono i legami personali e professionali che portarono questastirpe di notai ad accumulare una notevole fortuna presso la curia papale inFrancia e in Inghilterra.

Nonostante alcune dichiarate e inevitabili carenze, che lascio al giudiziodei lettori più attenti, auspico che la presente edizione del registro possa far

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 10

Premessa10

luce sulla ricchezza di notizie che la fonte offre, testimoniando l’attività diun personaggio che, partito da Firenze, giunse ad operare in Francia, Inghil-terra e Irlanda, intrattenendo contatti presso la curia papale, l’alto clero e lamonarchia inglese. Inoltre mi sembrano degne di nota le prospettive di ricercache la presente edizione può aprire circa il funzionamento degli uffici curiali,nonché sull’istituto dei procuratori di curia.

Colgo pertanto l’occasione per ringraziare tutti coloro che mi hannoaiutato a portare a termine questo lungo lavoro, alcuni dei quali ho già avutomodo di menzionare in precedenza. In primo luogo desidero ricordare nuo-vamente Martin Bertram, Herwig Weigl e Patrick Zutshi, che sono stati a dirpoco indispensabili per il completamento del lavoro. Esprimo inoltre unaparticolare riconoscenza al prof. Othmar Hageneder, a Jeff Denton, a SimonaGavinelli, a Richard Sharpe e a Christine Grafinger. Ringrazio anche ilDipartimento di Storia dell’Università degli Studi di Padova, che ha finanzia-to gran parte della mia ricerca con una borsa di post-dottorato, e in particolarmodo il prof. Attilio Bartoli Langeli. La mia gratitudine va inoltre a tutti imembri e gli amici dell’Istituto Storico Germanico di Roma e in particolarmodo al prof. Michael Matheus e a Gritje Hartmann, che hanno creduto nellapubblicazione di questo volume. Vorrei inoltre ricordare tutti gli amicidell’Università Cattolica di Milano, dove ho svolto il mio dottorato di ricercae con i quali sono sempre rimasta in stretto contatto. Un ringraziamentospeciale e personale va senza dubbio a coloro che mi hanno aiutato e ospitato,rendendo possibile le ricerche archivistiche a Roma, Londra e Cambridge, inparticolare a Brenda Bolton, Peter Clarke e Anne Duggan, che ha anchediretto il mio lavoro presso il King’s College London. Non posso infineterminare senza ricordare con grande affetto la mia famiglia, per avermisempre supportato e molto spesso pazientemente sopportato.

Vigevano, 20 settembre 2004

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 11

Premessa 11

Introduzione

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 13

Sottoscrizione notarile di Andrea Sapitiapposta a un atto da lui rogato a Firenze il 31 gennaio 1289

Firenze, Archivio di Stato, Diplomatico,Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), Normali

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 14

1. I Sapiti e Firenze

La famiglia Sapiti doveva essere presente a Firenze almeno a partire dallametà del XIII secolo, rappresentata dal capostipite Uberto, che ebbe due figli,entrambi avviati all’arte del notariato: Filippo e Giovanni. La prima menzionefiorentina concernente un membro della famiglia riguarda proprio Filippo delfu Uberto Sapiti, iudex ordinarius e notaio imperiale, che nel dicembre 1270rogò un atto di donazione in favore del monastero di S. Miniato al Monte.1

In seguito si trovano altre testimonianze dell’attività di Filippo in una dona-zione del 1277 in favore del monastero di S. Maria di Mantignano2 e in uninstrumento, datato 1286, che riguarda alcuni prestiti concessi da Lapo dettoLoso del fu Bonaiuti Mergulliesi del popolo di S. Iacopo d’Oltrarno, dove lostesso instrumento venne redatto nella casa di un certo Angiolierio.3

Questi due atti rappresentano d’altra parte la prima menzione in cui vengaattestata la presenza dei Sapiti nel sesto di S. Iacopo d’Oltrarno a Firenze, dovela famiglia continuò ad esercitare l’attività del notariato fino al principio delXIV secolo. Questo legame è esplicitato anche da altri documenti prodottinell’inverno 1289, allorché venne rogato un instrumento ad opera di Giovannidi Uberto Sapiti, iudex ordinarius e notaio imperiale, e di Andrea di FilippoSapiti, notaio imperiale, rispettivamente fratello e figlio di Filippo. È questala prima menzione a me nota concernente l’attività di Andrea Sapiti, autoredel registro oggetto del presente studio.4 Di estremo interesse è senza dubbioil contenuto di questo documento, che testimonia la donazione di alcuni benimobili e dei diritti sull’Arno detenuti da Frescho, figlio di Lamberto Fresco-baldi del popolo di S. Iacopo d’Oltrarno, in favore del monastero cisterciense

I

Andrea Sapiti. Cenni biografici

1. ASF, Diplomatico, Firenze, S. Miniato al Monte (olivetani), 7 dicembre 1270, Normali.2. I b i d., Firenze, S. Apollonia (benedettine), 23 giugno 1277, Normali.3. I b i d., Firenze, S. Miniato al Monte (olivetani), 5 dicembre 1286, Normali.4. I b i d., Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 31

gennaio 1289, Normali.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 15

di S. Salvatore in Settimo. In seguito, il 4 marzo 1289, nella loggia deiFrescobaldi, lo stesso Giovanni Sapiti rogò un’altra cartula donationis, in cuiMainetto, figlio del fu Rainaldo di Pulci del popolo di S. Stefano al Ponte,concedeva alcuni diritti da lui posseduti sull’Arno al menzionato monasterodi S. Salvatore in Settimo, chiamando a testimonianza del negozio More eBardo del fu Lamberto Frescobaldi, nonché Giannuccio figlio di Rechi Bona-guida dei Bardi e Lapo figlio di Filippo Picelloni dei Bardi.5

Appare pertanto evidente come, al finire del Duecento, si fosse giàinstaurato un solido legame tra la famiglia Sapiti e i maggiori rappresentantidella mercatura fiorentina, quali i Pulci, i Bardi e soprattutto i Frescobaldi,che risiedevano nel sesto di S. Iacopo d’Oltrarno e che utilizzarono Giovannie Andrea Sapiti quali notai al proprio servizio. Interessanti sembrano inoltrei rapporti tra queste celebri famiglie di mercanti fiorentini e il monastero diS. Salvatore in Settimo, che riceveva allora importanti donazioni consistentiin beni mobili e immobili in cui vennero coinvolti anche i Sapiti, che nellaprima metà del Trecento coniugheranno in diverse occasioni i propri interessicon quelli del monastero cisterciense.6

I Sapiti sono poi attestati come notai de civitate del sesto di Oltrarnonella copia della matricola dell’Arte redatta nel 1291, dove sono menzionatiAndrea ser Philippi Sapiti, insieme al padre Filippus quondam Uberti Sapiti,allo zio Iohannes Uberti Sapiti e al cugino Raynuccius ser Iohannis Sapite.7

Al finire del Duecento una nuova generazione di Sapiti, rappresentata daAndrea e Rainuccio, aveva definitivamente sostituito nell’attività notarileFilippo e Giovanni.8 Andrea è infatti indicato tra i notai e i cancellieri dellaSignoria di Firenze tra il febbraio 1292 e il febbraio 1293, tra il febbraio 1295e il febbraio 1297 e ancora tra il febbraio 1298 e il febbraio 1299, figurandoinoltre come ufficiale della città addetto alle costruzioni, come notaio deipriori nel 1292 e nel 1298, nonché come membro dei consigli.9 A queste

5. I b i d., Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 4 marzo1289, Normali.

6. J o n e s, pp. 90-91 n. 1, sottolinea come questo incremento patrimoniale del monasteroall’inizio del XIV secolo sia avvenuto grazie alla partecipazione del laicato fiorentino, e difamiglie quali i Bardi, i Frescobaldi, i Machiavelli, i Nerli e i Cavalcanti.

7. F. S z n u r a, Per la storia del notariato fiorentino: i più antichi elenchi superstiti deigiudici e dei notai fiorentini (anni 1291 e 1338), in: T. de R o b e r t i s/G. S a v i n o (a curadi), Tra libri e carte. Studi in onore di Luciana Mosiici, Firenze 1998, p. 456; 457; 480. Sullapresenza della famiglia Sapiti nella contrada di S. Iacopo d’Oltrarno vedi W.-E. P a a t z, DieKirchen von Florenz, II, Frankfurt a. M. 1941, p. 391.

8. Filippo Sapiti morì probabilmente tra il febbraio 1295 e il febbraio 1296 (D. M a r z i,La cancelleria della Repubblica Fiorentina, Rocca di San Casciano 1910, p. 484), mentreGiovanni Sapiti doveva già essere deceduto il 2 aprile 1300 (ASF, Diplomatico, Firenze, S.Trinità (vallombrosani), 2 aprile 1300, Normali).

9. M a r z i, La cancelleria (vedi nota 8), p. 484; D a v i d s o h n, IV/2, p. 240 n. 2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 16

Introduzione16

attività per conto della cancelleria della Signoria fiorentina, Andrea continuòin ogni caso ad affiancare l’esercizio della libera professione, come testimo-niano tra l’altro due arbitrati dell’11 giugno e del 10 settembre 1298, stipulatitra il nostro e Biagio Boccadibue, membro di una stirpe di notai operanti perconto della società dei Bardi.10 Al contrario, il menzionato cugino di Andrea,Rainuccio di Giovanni Sapiti, si dedicò esclusivamente alla libera professionecome testimonia un atto del 2 aprile 1300.11 In seguito Rainuccio proseguì lasua attività a Firenze almeno fino al 1308, come indicano alcuni contratti divendita stipulati tra certi esponenti della famiglia Pulci del popolo di S.Stefano al Ponte e alcuni membri della famiglia Albertini del popolo di S.Trinità di Firenze, datati 1309 e 1310, in cui vengono menzionati degliarbitrati precedentemente rogati dallo stesso Rainuccio.12

A partire dal gennaio 1304 Andrea Sapiti diversificò la propria attivitàda quella del cugino Rainuccio. Da quel momento infatti, probabilmenteproprio grazie all’impegno della famiglia per conto delle società mercantilifiorentine operanti all’estero, e forse a causa delle lotte intestine tra Bianchie Neri che in quegli anni affliggevano la città, contese in cui alcuni membridella famiglia Frescobaldi vennero coinvolti in quanto aderenti al partito deiBianchi, Andrea iniziò ad esercitare la sua professione al di fuori di Firenze.13

Il 22 gennaio 1304 egli si trovava a Roma, dove ottenne l’ufficio del tabel-lionato da Benedetto XI diventando notaio apostolico14 e dove rimase almenofino al 24 marzo, allorché venne incaricato di rogare una procura per contodei Cerchi, in cui il Sapiti aggiunge ai titoli di notaio apostolico e imperialeanche quello di notaio del prefectus alme urbis.15 In seguito è probabile cheAndrea abbia seguito gli spostamenti della curia pontificia, che dal novembre1304 si era trasferita a Lione, dove il 14 novembre 1305 venne consacrato

10. Biagio Boccadibue servì con continuità i Bardi dal 1310 fino al 1338: L. de A n g e -l i s/E. G i g l i/F. S z n u r a (ed.), Biagio Boccadibue (1298-1314), I/1, Firenze 1978, p. IX.Due procuratoria rogati per conto dei Bardi da Biagio Boccadibue e dal figlio Miniato, dettoBorghino, si trovano oggi presso ASV, Instr. Misc., 610 e 1048. Sui Boccadibue vedi ancheS z n u r a, Per la storia (vedi nota 7), p. 456; 464.

11. ASF, Diplomatico, Firenze, S. Trinità (vallombrosani), 2 aprile 1300, Normali.12. ASF, Diplomatico, Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cister-

ciensi), 12 febbraio 1309, Normali; I b i d., Firenze, S. Frediano in Cestello già S. MariaMaddalena (cisterciensi), 13 maggio 1310, Normali. Sull’attività di Rainuccio Sapiti da segna-lare anche un altro atto del 24 maggio 1309: I b i d., Firenze, S. Frediano in Cestello già S.Maria Maddalena (cisterciensi), 24 maggio 1309, Normali.

13. D a v i d s o h n, IV/2, p. 240.14. G r a n d j e a n, 277; ASV, Reg. Vat., 51, c. 241b, fol. 62v.15. ASV, Instr. Misc., 368. Per l’edizione del documento vedi B. B o m b i, Andrea Sapiti,

un procuratore Trecentesco, fra la curia avignonese, Firenze e l’Inghilterra, Mélanges de l’Écolefrançaise de Rome. Moyen âge 115/1 (2003), pp. 925-928. Il 20 ottobre 1305 Edward I inviòi suoi doni in curia per il neoeletto Clemente V attraverso i Frescobaldi (TNA, E 101/367/6).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 17

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 17

papa Clemente V. Di certo egli era presente a Bordeaux nel luglio 1306,quando operò come procuratore presso la curia papale per conto di Giovannidi Berto Frescobaldi, canonico di Salisbury.16 In seguito, nel 1308, Andrea siritrova come procuratore dei Peruzzi, per conto dei quali amministrò i paga-menti presso la camera apostolica e fu coinvolto nel versamento di alcunesoluzioni a Carlo II d’Angiò.17

Inoltre, a partire dal 1306 anche Francesco e Ranuccio Sapiti, fratelli diAndrea, figurano in Inghilterra tra i fattori della società mercantile dei Fre-scobaldi Bianchi, che aveva proprio in Giovanni Frescobaldi il suo rappre-sentante nell’isola. In quegli anni, infatti, i Frescobaldi ottennero dalla coronainglese grandi favori, che li portarono a diventare la compagnia commercialepiù importante dell’isola.18 È inoltre probabile che dal 1307-1308 ancheAndrea, già procuratore di Giovanni presso la curia papale, avesse iniziato acollaborare con la compagnia mercantile, come sembra testimoniare unalettera da lui inviata a un certo Walter di Hebendurade circa un negozioconcernente Amerigo Frescobaldi e il cardinale Francesco Caietani.19

Sembra allora chiaro che nel primo decennio del XIV secolo la famigliaSapiti avesse spostato le proprie attività da Firenze e le avesse concentrateprincipalmente tra la Francia, dove si era stabilita all’inizio del XIV secolola curia papale, presso la quale Andrea rappresentò i Frescobaldi e i Peruzzi,e l’Inghilterra, dove i Sapiti continuavano a lavorare per conto dei Frescobal-di, portando avanti quel connubio d’interessi che aveva avuto origine a Firen-ze negli ultimi due decenni del Duecento.

2. L’Inghilterra e la Francia

La prima prova certa della presenza di Andrea in Inghilterra è attestatail 26 dicembre 1308, allorché Andrea è indicato come funzionario di WalterReynolds, vescovo di Worcester. In quell’occasione il presule si impegnavaa corrispondergli, in cambio dei suoi servigi, 100 sterline l’anno a Pasqua e

16. ASF, Diplomatico, Adespote (coperte di libri), 30 luglio 1306, Normali. Su GiovanniFrescobaldi, canonico di Salisbury, vedi D a v i d s o h n, IV/2, p. 591; R. W. K a e u p e r,The Frescobaldi of Florence and the English Crown, in: W. M. B o w s k y (ed.), Studies inMedieval and Renaissance History, X, Lincoln 1973, p. 47 n. 5.

17. D a v i d s o h n, IV/2, pp. 240-241 n. 4.18. A. S a p o r i, La compagnia dei Frescobaldi in Inghilterra, Biblioteca Storica Toscana

11, Firenze 1947, pp. 28-29; K a e u p e r, The Frescobaldi (vedi nota 16), pp. 63-67. Suiprestiti dei banchieri italiani alla corona inglese vedi anche R. J. W h i t w e l l, Italian bankersand the English Crown, TRHS n.s. 17 (1903), pp. 175-233; E. B. F r y d e, Loans to the EnglishCrown 1328-31, EHR 70 (1955), pp. 198-211.

19. TNA, SC1/63/180.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 18

Introduzione18

a Natale fino a quando lui o uno dei suoi figli non avessero ricevuto unbeneficio dallo stesso presule o da qualcun altro.20 Inoltre pochi mesi prima,l’8 settembre 1308, papa Clemente V aveva provvisto un figlio di Andrea,Filippo Sapiti, del plebanato presso la pieve di Fiesole.21 Sembra pertanto chela famiglia Sapiti, in origine dedita all’esercizio del notariato e della merca-tura, iniziasse ad accumulare fortune, in concomitanza con l’operosità di unsuo membro, Andrea, presso la curia papale e in Inghilterra. L’attività svoltadal Sapiti nell’isola per conto di Walter Reynolds favorì di certo la suafamiglia. Il vescovo di Worcester era infatti strettamente legato a Edward,principe di Wales, per conto del quale aveva svolto il compito di tesorierealmeno a partire dal 1305. Inoltre nel novembre 1307, pochi mesi dopo esseresalito al trono, lo stesso Edward fu certamente tra gli artefici dell’elezione diReynolds alla cattedra di Worcester.22

Si può perciò ipotizzare che proprio Walter Reynolds avesse presentatoil notaio fiorentino presso la corte inglese, dove Andrea operò come chiericodi Edward II almeno a partire dal 10 gennaio 1309, quando venne inviato adAvignone, dove si era allora stabilita la curia, insieme a Martin de Rinhaco,priore di Wangford, con il compito di recapitare al pontefice certe lettere einstrumenti concernenti la possibile elezione di Stephen Segrave alla cattedravescovile di Glasgow.23

Nel marzo dello stesso anno giungeva ad Avignone anche WalterReynolds, inviato dal sovrano inglese per sbrigare alcuni affari riservatipresso la curia papale.24 Il vescovo di Worcester e i suoi chierici portaronocon sé, in quella circostanza, anche alcune lettere di Walter Bedewynd,

20. R. A. W i l s o n (ed.), The Register of Walter Reynolds, bishop of Worcester (1308-1313), London 1927, p. 4. Di certo l’attività di notai italiani in Inghilterra era favorita dallascarsa tradizione nell’esercizio della professione nell’isola: C. R. C h e n e y, I notai in Inghil-terra prima e dopo la riforma, trad. it. R. Rizzo, Consiglio nazionale del notariato 1, Milano1991, pp. 25-47; P. N. R. Z u t s h i, Notaries public in England in the Fourteenth and Fifteenthcenturies, Historia instituciones documentos 23 (1996), pp. 421-433.

21. Reg. Clem. V, 3098.22. Walter Reynolds, in: DNB, XVI, pp. 963-966; W r i g h t, pp. 257-258; R. M. H a i -

n e s, The administration of the diocese of Worcester in the first half of the fourteenth century,London 1965, pp. 77-78.

23. RR, 2, m. 6; R y m e r, I/1, p. 66.Vedi anche P. N. R. Z u t s h i, Proctors acting forEnglish Petitioners in the Chancery of the Avignon Popes (1305-1378), JEH 35 (1984), p. 24.Su Stephen Segrave vedi Stephen Segrave, in: DNB, XVII, pp. 1144-1145; BRC, p. 516. SuMartin de Rinhaco vedi S m i t h / L o n d o n, p. 253. G. P. C u t t i n o, King’s clerks andthe community of the realm, Speculum 29 (1954), p. 407, ha chiarito come, al principio delXIV secolo, i chierici regi provenissero per lo più da Inghilterra, Irlanda, Guascogna e Burgun-dia, con la sola eccezione di alcuni italiani, e ha definito il reclutamento di tali personaggi «afamily affair».

24. W r i g h t, p. 116 n. 10/5; p. 269.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 19

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 19

tesoriere di York, indirizzate a William Ross, il suo chierico che si trovavapresso la curia, per sollecitare la spedizione di alcuni documenti e per prov-vedere al pagamento di taluni servigi dovuti alla sede apostolica dalla chiesadi York. Come si evince da due lettere indirizzate il 10 maggio e il 12settembre 1309 dallo stesso William Ross a Walter Bedewynd, in questinegozi era coinvolto anche Andrea Sapiti, che agiva da procuratore del teso-riere di York e collaborava pienamente con Adam Orleton, il chierico diReynolds che era stato incaricato di recapitare materialmente in curia lemenzionate lettere di Walter Bedewynd.25

Intorno alla metà del 1309 Andrea Sapiti faceva insomma parte dell’en-tourage del presule di Worcester ed era utilizzato da Edward II come suochierico presso la curia papale. Nel giro di pochi anni Sapiti aveva quindiallargato la propria attività a un ambito internazionale, come testimonianonon solo i suoi legami in Inghilterra, ma anche l’incarico ricevuto comeprocuratore ad impetrandum del priorato cluniacense di Payerne in diocesidi Losanna.26 Egli mantenne tuttavia ben saldi i contatti con la madrepatria,tenuti anche grazie al legame con la società mercantile dei Frescobaldi.Inoltre, nel maggio 1309 e nel giugno 1310 Andrea rappresentò presso lacamera apostolica Antonio degli Orsi, vescovo di Firenze, che il 15 gennaio1310 aveva ricevuto insieme a Berto Frescobaldi il titolo di consigliereprivato della corona inglese.27

Tale attività di Andrea Sapiti appare chiaramente testimoniata anche indue instrumenti notarili redatti ad Avignone l’8 febbraio e il 21 aprile 1310,concernenti alcuni prestiti erogati da Andrea Sapiti, «procurator in Romanacuria», in favore dell’abate di Westminster, Richard de Kedyngton.28 Nellaprima carta veniva estinto un mutuo di 1.200 fiorini d’oro che vedeva espostol’abate nei confronti dello stesso Andrea.29 Il secondo instrumento, invece,

25. TNA, SC1/50/29; Ch. V. L a n g l o i s, Documents relatifs à l’histoire du XIIIe et duXIVe siècle, Revue Historique 87 (1905), pp. 76-77, e TNA, SC1/50/30. Su Walter Bedewyndvedi FEA, VI, p. 12; su William Ross vedi FEA, VI, p. 88. Vedi anche R. M. H a i n e s, Thechurch and politics in the fourteenth-century England. The career of Adam Orleton (c. 1275-1345), Cambridge Studies in Medieval Life and Thought 10, Cambridge 1978, pp. 9-10;Z u t s h i, Proctors (vedi nota 23), p. 19; 28. Sulla carriera di Adam Orleton vedi anche G. A.U s h e r, The career of a political bishop: Adam Orleton (c. 1279-1345), TRHS 5th s. 22 (1972),pp. 33-47.

26. A. L a r g i a d è r (ed.), Die Papsturkunden der Schweiz von Innocenz III. bis MartinV. ohne Zürich. Ein Beitrag zum Censimentum Helveticum, II, Zürich 1968-1970, no. 712, p. 6.

27. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 1, fol. 44r; I b i d., 2, fol. 17v; Reg. Clem. V, app. I,127, p. 228; D a v i d s o h n, IV/2, p. 240 n. 4. Vedi anche S a p o r i, La compagnia (vedinota 18), p. 33.

28. Su Richard de Kedyngton, abate di Westminster (1308-1315), vedi S m i t h/L o n -d o n, p. 78.

29. London, Westminster Abbey, Muniments, 9454. Vedi infra, n. II, 49.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 20

Introduzione20

riportava una procura rilasciata da Andrea a Filippo Forzoli, notaio di Firenze,affinché agisse come suo rappresentante nella riscossione di 300 marchesterline, prestate dal nostro all’abate Richard de Kedyngton e ai monaci diWestminster Henry Payn e Robert Bebi per finanziare il loro viaggio pressola curia papale.30 Questa carta reca come data topica la domus magistri Andreead Avignone, a testimonianza che nel 1310 Sapiti possedeva già una residenzapermanente in città, dove da un anno si era stabilita anche la curia. Quest’ul-timo dato sembra inoltre confermato dall’estimo della città di Firenze com-pilato intorno al 1309, da cui non emerge alcuna notizia di proprietà dellafamiglia Sapiti nel sesto d’origine, S. Iacopo d’Oltrarno.31 È pertanto proba-bile che Andrea si fosse stabilito ad Avignone nei primi mesi del 1309,contestualmente all’arrivo della curia papale in città.

Andrea sembrava pertanto aver diversificato la propria attività, che con-sisteva non solo nella rappresentanza presso la curia papale, ma anche inoperazioni finanziarie di prestito di denaro, che sono senza dubbio da colle-gare ai rapporti intercorsi tra la famiglia Sapiti e la compagnia mercantile deiFrescobaldi. A tale compagnia, e all’origine fiorentina dei Sapiti, è del restoda mettere in relazione anche il menzionato Filippo Forzoli de Rondinaria,che viene indicato come notaio del comitato di borgo Sesto nella copia dellamatricola dell’Arte dei Giudici e Notai di Firenze del 1291 e che operò comeprocuratore in curia al fianco di Andrea e come notaio per conto dei Fresco-baldi ad Avignone nel 1311.32 Inoltre i due instrumenti sopra menzionatifurono rogati da Petracciolo Parenzi, procuratore e notaio della compagniafiorentina ad Avignone, ed ebbero come testimoni alcuni tra i fattori e mer-canti in affari con gli stessi Frescobaldi.33 Agli interessi della famiglia Sapiti

30. I b i d., 9456.31. ASF, Estimo, 1, fol. 119-132.32. S z n u r a, Per la storia (vedi nota 7), p. 460; 492; Z u t s h i, 67; A. S a p o r i, La

compagnia (vedi nota 18), p. 97. L’attività di Filippo Forzoli de Rondinaria a Firenze ètestimoniata da alcuni atti da lui rogati tra il 1285 e il 1303: ASF, Diplomatico, Siena, S. Vigilio(pergamene del monastero di Montescalari, vallombrosani), 21 novembre 1285, Normali;I b i d., Firenze, S. Pier Maggiore (benedettine), 22 marzo 1299, Normali; I b i d., Firenze, S.Maria del Bigallo (orfanotrofio), 25 marzo 1299, Normali; I b i d., Vallombrosa, S. Mariad’Aquabella (badia vallombrosana), 7 gennaio 1303, Normali.

33. Tra i testimoni dei menzionati instrumenti, Bartolo Chiari e Neri Guidi. Il primo eraun fattore e riscuoteva i crediti per i Frescobaldi ad Avignone (London, Westminster Abbey,Muniments, 9454; S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p. 118; 131), mentre Neri Guidiera un «merciere di Firenze in corte di Papa» in affari con i Frescobaldi (London, WestminsterAbbey, Muniments, 9456; S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p. 76; 103-104; 107; 126).Il menzionato «Petracciolus Parenzi Florentinus imperiali auctoritate notarius», rogatario deidue atti, è da identificare con Petracciolo Parenzi dell’Incisa, ben noto in quanto padre diFrancesco Petrarca (D a v i d s o h n, III, pp. 283-284; E. H. W i l k i n s, Vita del Petrarca ela formazione del «Canzoniere», Milano 1970, pp. 13-15); egli risulta inoltre attivo come notaio

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 21

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 21

nell’ambito della mercatura è poi da mettere in relazione anche la presenzacome testimone in uno dei due instrumenti di Stefano Gutii, nipote di Andreae mercator Florentinus, proveniente da una famiglia forse legata ai Bardi, chevenne nominato diverse volte come agente di Andrea in Irlanda.34

Il coinvolgimento di Sapiti negli affari dei Frescobaldi è nuovamentedocumentato il 6 gennaio 1311, allorché Bonaccurso Frescobaldi inviò daFirenze una lettera diretta al nostro e a Guglielmino Frescobaldi in risposta atre missive da lui ricevute il giorno precedente.35 Da questa corrispondenza sievince che la salute di Berto Frescobaldi, capostipite della compagnia mer-cantile, non era allora buona a causa della gotta. Quest’ultima notizia assumeun certo rilievo, poiché il 1 febbraio del 1311 alcuni membri della compagnia,tra cui figura un fratello di Andrea, Ranuccio Sapiti, millantarono la notiziadella morte di Berto a Firenze e riuscirono a ottenere un lasciapassare regio,che permise loro di allontanarsi dall’Inghilterra, sfuggendo in tal modo alleaccuse di aver illecitamente sottratto dei beni dal tesoro della corona.36

I Sapiti, che probabilmente curavano gran parte degli affari della com-pagnia fiorentina non tanto in Inghilterra, quanto ad Avignone, riuscironocomunque a essere coinvolti solo in modo marginale nell’inchiesta regia.Pertanto non sorprende che, mentre i membri della società dei Frescobaldilasciavano fortunosamente l’Inghilterra, Edward II incaricasse Andrea direcapitare in curia nuovi documenti concernenti l’elezione del vescovo diGlasgow.37 Inoltre il nostro doveva essere già ad Avignone il 14 marzo 1311,allorché il re fece recapitare una seconda lettera, in cui commendava unnegozio concernente Guidone de Laval,38 e probabilmente rimase in Francia

a Firenze tra il 1292 e il 1295. Costretto ad abbandonare Firenze a causa delle lotte tra Neri eBianchi, Petracciolo Parenzi riparò in Francia, dove si ritrova tra l’altro come procuratore enotaio dei Frescobaldi ad Avignone: S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p. 68; 73; 106;111; 121; 128.

34. London, Westminster Abbey, Muniments, 9456; Vedi M a r z i, La cancelleria (vedinota 8), p. 624. Alcuni Gutii si trovano tra i fattori dei Bardi: A. S a p o r i, La crisi dellecompagnie mercantili dei Bardi e dei Peruzzi, Firenze 1926; ora in: I d., Studi di storiaeconomica (secoli XIII-XIV-XV), II, Firenze 1967, elenco B, 37; 99; 178; 309. Vedi ancheCPR, 1317-1321, p. 2; 263; 406; CPR, 1321-24, p. 137; CPR, 1324-27, p. 121.

35. TNA, SC1/63/184.36. S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p. 48; CPR, 1306-1313, p. 306; 320. Vedi

anche K a e u p e r, The Frescobaldi (vedi nota 16), pp. 75-76. In realtà, si trattava di un pretestoavanzato dai mercanti per allontanarsi dall’isola e sfuggire all’indagine regia, dal momento chenel 1314 Berto Frescobaldi risulta ancora vivo (ASF, Diplomatico, San Gimignano, Comune,3 gennaio 1314, Lunghe). Sul fallimento delle compagnie commerciali italiane alla fine delXIII secolo vedi anche I. D e l P u n t a, Il fallimento della compagnia Ricciardi alla fine delsecolo XIII: un caso esemplare?, Archivio storico italiano 160 (2002), pp. 221-268.

37. R y m e r, I/1, p. 126.38. R y m e r, I/1, p. 131; Z u t s h i, Proctors (vedi nota 23), p. 24.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 22

Introduzione22

fino alla fine del 1312, spostandosi in quei mesi al seguito della curia traAvignone e Vienne, dove si tenne il concilio generale tra l’ottobre 1311 e ilmaggio 1312.

In questa fase, Andrea contribuì attivamente al tentativo di riorganizzarela società dei Frescobaldi, impegnati a riscuotere i crediti pendenti per salvarsidall’imminente fallimento, dopo che il 17 giugno 1311 Edward II avevadecretato che gli fossero inviati tutti i proventi delle collette e dei diritti didogana riscossi in suo nome dai mercanti fiorentini, ordinando poco dopo illoro arresto.39 Da uno dei libri di commercio tenuti dalla compagnia, proprioin quell’anno figura una intensa attività di Sapiti per conto dei mercantifiorentini, che si servirono di Andrea per autenticare le lettere di credito e icontratti e come intermediario nella riscossione dei crediti.40 Vennero inoltreimpiegati allora dai Frescobaldi Francesco e Ranuccio Sapiti, già fattori dellacompagnia in Inghilterra, il menzionato Filippo Forzoli e Bernardino Dini, unaltro fattore della compagnia, incaricato nel 1312 di recapitare in Inghilterrala corrispondenza di Bettino e Amerigo Frescobaldi e ancora attivo nell’isolanel 1329.41 Infine l’11 giugno 1311 e il 13 febbraio 1312, il nome di Andrea,che figura come notaio addetto alla stesura di documenti per conto dellacompagnia in Francia, emerge nuovamente in alcune lettere di Bettino, Ame-rigo e Guglielmino Frescobaldi, impegnati a riscuotere crediti in Inghilterra.42

Nei due anni di attività per conto della società dei Frescobaldi, AndreaSapiti non tralasciò affatto il suo impegno come procuratore presso la can-celleria e la camera apostolica, nonché la rappresentanza per conto di EdwardII d’Inghilterra. E tale scelta aiutò di certo il nostro nel prendere le distanzedalla compagnia fiorentina, dopo che il 13 ottobre 1312 e il 22 marzo 1313Edward II chiese alla sede apostolica l’arresto dei membri della societàpresenti ad Avignone e il sequestro dei loro beni.43

Il 13 novembre 1312, proprio nei giorni in cui i provvedimenti regi segna-vano il definitivo fallimento della compagnia fiorentina, Andrea apponeva il suosignum procurationis, insieme al citato Filippo Forzoli, sul verso di una litteradiretta all’arcivescovo di Armagh, Stephen Segrave, che aveva già rappresentato

39. S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), pp. 48-50.40. S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p. 95; 99; 105; 119; 120; 121; 126; 127. Il

libro di commercio in questione è ancora oggi conservato al TNA, E 101/127/10, in quanto feceparte, insieme alla corrispondenza concernente la compagnia, dell’incartamento di carte seque-strate e inviate in Inghilterra in seguito al mandato di Edward II del 22 agosto 1316, chedisponeva un’inchiesta sulle attività della società (cf. I b i d., p. 55).

41. Su Francesco Sapiti vedi I b i d., p. 100; 111; 112; 113; 119; 134. Su Ranuccio vediI b i d; p. 108; 119. Su Filippo Forzoli vedi supra, n. 32. Su Bernardino Dini vedi I b i d., p.77; 107; TNA, SC1/49/121; TNA, SC1/49/164; TNA, SC1/36/206.

42. TNA, SC1/58/6; TNA, SC1/49/177.43. S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), pp. 52-53.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 23

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 23

nel 1309 in veste di chierico regio.44 Similmente, tra la fine del 1311 e i primidel 1312, mentre la curia si trovava a Vienne, Andrea pagò le soluzioni allacamera apostolica per conto degli abati dei monasteri benedettini francesi diSt-Bénigne di Dijon, in diocesi di Langres, e di Faverney in diocesi di Be-sançon.45 Infine, il nostro continuò a operare come chierico e rappresentantedi Edward II presso la curia papale, occupandosi di diversi affari della corona,come la delicata questione della successione al trono scozzese di John Balliole di un negozio concernente John Sandale, tesoriere regio.46

Insomma, sembra che l’attività di Andrea come chierico regio abbiafavorito la sua carriera di procuratore di curia, facendogli acquisire nuoviclienti proprio tra coloro che aveva in origine servito per conto dello stessoEdward II, come accadde nel caso di Stephen Segrave.47 Questo non solo aiutòi Sapiti a salvarsi dal rovinoso fallimento della società dei Frescobaldi, mafavorì la famiglia, che acquisì sempre maggiori benefici dalla sede apostolica.Filippo Sapiti, il maggiore dei figli di Andrea, venne infatti provvisto il 15settembre 1310 del canonicato nella cattedrale di Firenze, mentre Pietro Sapiti,un fratello del nostro notaio, figura dal luglio 1311 come preposito di S. Felicedi Aquileia, incaricato della riscossione di alcune decime in diocesi di Basilea;questa prepositura venne poi ceduta al fratello Simone il 14 gennaio 1314.48

3. Andrea Sapiti, procuratore presso la curia papale

3.1. Procuratore dell’arcivescovo di Canterbury

Il 1 ottobre 1313 Walter Reynolds, vescovo di Worcester, veniva traslatoalla sede arcivescovile di Canterbury, in seguito a un accordo tra papa Cle-mente V e Edward II, che avevano scartato il candidato del capitolo cattedrale,

44. Z u t s h i, 67. Vedi supra, nn. 23 e 32.45. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 1, fol. 50v; I b i d., 2, fol. 24v; 88v.46. R y m e r, I/1, pp. 160-161; K i r s c h, p. 592. Su John Sandale vedi The Registers

of John de Sandale and Rigaud de Asserio, bishops of Winchester (1316-1323), ed. F. J.B a i g e n t, London 1897, p. 324; R y m e r, II/1, p. 185. Il negozio concernente John Sandaleè da mettere forse in relazione con il diritto di riscuotere la rendita di 40 libre all’anno, concessada Edward II il 28 ottobre 1312 (CPR, 1307-1313, p. 505).

47. L’incarico di chierico regio era ricoperto da laici, che svolgevano differenti funzioniper conto della corona inglese in cambio di una rendita in denaro o in beni di consumo. SecondoC u t t i n o, King’s clerks (vedi nota 23), pp. 395-409, si trattava in genere di personaggiprovenienti da una classe di liberi proprietari, che grazie al servizio per conto della coronariuscivano a incrementare le proprie rendite.

48. Su Filippo Sapiti vedi Reg. Clem. V, 5796; S a l v i n i, p. 16 n. 167. Su Pietro Sapiti vediReg. Clem. V, 7168; 10161. Sull’inchiesta contro i Frescobaldi in Inghilterrra vedi S a p o r i, Lacompagnia (vedi nota 18), p. 55; K a e u p e r, The Frescobaldi (vedi nota 16), pp. 89-91.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 24

Introduzione24

Thomas Cobham, favorendo in tal modo colui che maggiormente rappresen-tava l’attitudine dell’episcopato inglese a servire la corona ed eliminando ilpericolo dei contrasti che si erano verificati tra Edward I e Robert Winchelsey,il precedente arcivescovo di Canterbury.49 La scelta di Reynolds come nuovoprimate d’Inghilterra non poteva non favorire Andrea Sapiti, che era stato suochierico fin dal 1308 e che, probabilmente anche grazie all’influenza delpresule su Edward II, era stato presentato alla corte regia.50

Andrea tornò in Inghilterra dopo il 30 novembre 1313, rimanendonell’isola fino all’estate di quell’anno, impegnato al servizio del nuovo arci-vescovo di Canterbury, che prese possesso effettivo della cattedra vescovileil 17 febbraio 1314, e di Edward II.51 Il 26 e il 27 ottobre 1313 egli avevainfatti ricevuto da Walter Reynolds un procuratorium per occuparsi dellaspedizione del pallio e per agire presso la curia papale come suo procuratoread impetrandum, insieme a Adam Murimuth e William di Birstone, arcidia-cono di Gloucester, che tornò da Avignone in Inghilterra insieme ad Andreaalla fine del 1313.52 In tal modo il nostro entrava a far parte della cerchia deiprocuratori dell’arcivescovo di Canterbury, che tra l’altro manteneva comesuo rappresentante al fianco di Sapiti Adam Murimuth, attivo presso la sedeapostolica dal 1312 come procuratore dell’università di Oxford e dell’arci-vescovo Robert Winchelsey e autore della Continuatio Chronicarum concer-nente il regno di Edward II e di Edward III.53

Durante il suo soggiorno inglese, Sapiti rimase probabilmente al seguitodella curia regia, dove non mancò di riscuotere quanto gli era dovuto per inegozi da lui trattati per conto della corona presso la sede apostolica. Lapermanenza in Inghilterra fruttò pertanto alla famiglia Sapiti nuovi favori daparte di Edward II, che nella primavera del 1313 assegnava la chiesa di

49. J. H. D e n t o n, Canterbury archiepiscopal appointments: the case of WalterReynolds, Journal of Medieval History 1 (1975), pp. 317-327; I d., Walter Reynolds andEcclesiastical Politics 1313-1316: A Postscript to Councils & Sinods, II, in: C. N. L. B r o o k eD. E. L u s c o m b e/G. H. M a r t i n/D. M. O w e n (edd.), Church and Government in theMiddle Ages. Essays presented to C. R. Cheney on his 70th Birthday, Cambridge 1976, pp.247-256; S. M e n a c h e, Clement V, Cambridge 1998, pp. 63-67. La volontà di Edward II diavere come arcivescovo di Canterbury Walter Reynolds è ricordata da A d a m M u r i -m u t h, p. 19. Sui rapporti tra Reynolds e Edward II vedi W r i g h t, pp. 243-274.

50. Vedi supra, n. 20. W r i g h t, p. 263, mette in luce come a Canterbury Reynoldsutilizzasse in qualità di suoi chierici la maggior parte delle persone di cui si era già servito comevescovo di Worcester.

51. CPR, 1313-17, p. 45.52. London, Lambeth Palace Library, Register of Walter Reynolds, fol. 1rv. Su William di

Birstone, arcidiacono di Gloucester vedi FEA, IV, p. 60; W r i g h t, p. 244 n. 2.53. E. M. T h o m p s o n, Introduction, in: A d a m M u r i m u t h, pp. IX-XIII; Mu-

rimuth Adam, in: DNB, XIII, pp. 1228-1230; Murimuth, Adam, in: BRO, II, pp. 1329-1330.Sulla procura ricevuta da Robert Winchelsey vedi anche A d a m M u r i m u t h, p. 18.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 25

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 25

Merriott, in diocesi di Bath e Wells, a Filippo Sapiti, già canonico a Firenze,concedendo invece ad Andrea, dietro richiesta dello stesso Walter Reynolds,una pensione annua di 50 lire di sterline per i suoi buoni servigi con aspetta-zione di un beneficio ecclesiastico di valore uguale o maggiore per il nostroo per uno dei suoi figli.54 Infine, l’8 giugno 1313 Andrea Sapiti riceveva daltesoriere regio John Sandale il pagamento di 100 marche per le spese da luisostenute ad Avignone e nel viaggio di ritorno in Inghilterra.55

Sembra pertanto che al principio del secondo decennio del XIV secoloAndrea operasse con continuità per conto della corona inglese come agentegiudiziario e diplomatico residente presso la curia papale, nonché come rap-presentante e procuratore di altri clienti, quale l’arcivescovo di Canterbury.56

Non stupisce allora che all’inizio dell’estate 1313, pochi mesi dopo la mortedi Clemente V, avvenuta il 20 aprile, Sapiti venisse inviato in curia da EdwardII per seguire quello che già si delineava come un difficile e lungo processoper l’elezione del nuovo pontefice.57

Inoltre, nel 1314 si trovava in Francia presso la curia anche il cugino diAndrea, Rainuccio, che aveva ricevuto il titolo di notaio apostolico. Il 14marzo 1314 a Carpentras, nella casa di due fiorentini, Cantino e BanchinoLacceri, Rainuccio rogava un atto per conto dei rappresentanti del comune diMontepulciano, che avevano ricevuto un prestito di 2000 fiorini d’oro pereffettuare alcuni pagamenti presso la curia papale, nei quali lo stesso Rainuc-cio era coinvolto.58 Quest’ultimo documento dimostra pertanto come la fami-glia Sapiti fosse in quel tempo definitivamente impegnata in un’attività dimediazione presso gli uffici della curia papale.

3.2. La vacanza della sede apostolica e l’inizio del pontificato di Giovanni XXII

Giunto ad Avignone probabilmente nel luglio 1314, Andrea si occupò inprimo luogo della questione della Guascogna insieme a Raimondo Subirani,un giurista francese che rappresentava la corona inglese presso la curia papalee in Francia.59 Egli inviò pertanto presso la corte regia una lettera, datata 31

54. CPR, 1313-1317, p. 95; 117.55. TNA, E 43/528.56. Sulla posizione di Sapiti nei confronti della corona inglese vedi Z u t s h i, Proctors

(vedi nota 23), pp. 15-16; 26-27.57. A d a m M u r i m u t h, p. 21; C. T r o t t m a n n, Giovanni XXII, in: EP, II, Roma

2000, pp. 512-513; G. M o l l a t, Les Papes d’Avignon (1305-1378), Paris 21964, pp. 39-41;J. E. W e a k l a n d, John XXII and his family before his Pontificate, 1244-1316: JacquesDuèse and his family, AHP 10 (1972), pp. 170-173.

58. ASF, Diplomatico, Montepulciano, Comune, 8 marzo 1314, Lunghe.59. C e r c h i a r i, II, p. 119; W r i g h t, p. 105, mette in luce come Raimondo Subirani

intrattenesse un rapporto epistolare con Francesco Petrarca. Vedi anche Z u t s h i, Proctors

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 26

Introduzione26

agosto, in cui rendeva note a Edward II alcune questioni concernenti laGuascogna.60 Una settimana più tardi, in data 7 settembre, Andrea inviavaalla curia regia una seconda lettera, in cui informava il sovrano delle trattativein corso per l’elezione del nuovo pontefice, complicatesi ulteriormente dopol’attacco del 24 luglio al palazzo di Carpentras, dove era riunito il conclave.61

Sapiti spiegava allora a Edward II come i cardinali avessero concordato circala nomina di tre arbitri: Nicolas de Fréauville, cardinale di S. Eusebio, soste-nuto dagli italici e dalla maggioranza del collegio, nonché da Filippo il Bello,re di Francia; Nicola Alberti, cardinale vescovo d’Ostia; e infine GuglielmoTesta, cardinale di S. Ciriaco in Thermis. Questi tre personaggi avrebberodovuto mediare circa il luogo in cui si sarebbe riunito il conclave, dal mo-mento che i guasconi rifiutavano la scelta di Lione, preferendo invece Bour-ges. Il nostro chiedeva pertanto al re quale fosse la sua preferenza sullaquestione in attesa di poter riferire altri dettagli sul luogo in cui i cardinali sisarebbero riuniti nel corso della settimana seguente.62

Come è noto, l’annunciata mediazione di Nicolas de Fréauville non ebbesuccesso e si dovettero aspettare oltre due anni, fino al 7 agosto 1316, perchéil conclave decidesse di eleggere Jacque Duèse, che prese il nome di GiovanniXXII. A causa della vacanza e nella grande confusione generata dall’elezionedel nuovo pontefice, il lavoro della curia registrò una fase di stallo, rimanendodi fatto attiva la sola amministrazione ordinaria, curata dalla camera aposto-lica. Andrea Sapiti, che restò probabilmente in Francia nel corso del 1315,amministrò pertanto, nel periodo di vacanza, taluni pagamenti dovuti daalcuni dei suoi clienti alla camera apostolica, come la soluzione dell’arcive-scovo di Canterbury, Walter Reynolds, pagata da Adam Murimuth.63 Simil-mente nel dicembre 1315 Sapiti figura come procuratore di Walter Maidstone,vescovo di Worcester, per il pagamento delle obligazioni ai cardinali, mentrenel febbraio 1316 rappresentò il vescovo Gerardo di Costanza.64

Immediatamente dopo l’elezione di Giovanni XXII, Andrea venne inca-ricato da Edward II di sottoporre al pontefice e ai cardinali la questione

(vedi nota 23), p. 19; 25.60. TNA, SC1/55/47; L a n g l o i s, Documents relatifs (vedi nota 25), pp. 77-78, n. 2.61. Ch. V. L a n g l o i s, Le fonds de l’Ancient correspondance au Public Record Office

de Londres, Journal de Savants August 1904, pp. 447-451; T r o t t m a n n, Giovanni XXII(vedi nota 57), p. 512; M o l l a t, Les Papes (vedi nota 57), pp. 40-41.

62. TNA, SC1/34/176; L a n g l o i s, Le fonds de l’Ancient (vedi nota 61), p. 450.63. London, Lambeth Palace Library, Register of Walter Reynolds, fol. 84r-88r. Una

precedente soluzione alla camera apostolica era stata pagata per conto di Walter Reynolds daAdam Murimuth l’11 gennaio 1315 (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 8r).

64. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 14v e fol. 17rv. Andrea Sapiti pagò le soluzionialla camera per conto di Gerardo, vescovo di Costanza, anche il 1 dicembre 1318: Die Einnah-men, p. 116.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 27

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 27

riguardante la delicata elezione dell’arcivescovo di Cashel, dal momento cheil capitolo cattedrale si era diviso proponendo due candidati, il vescovo diCork, John McCarwell, e Thomas O’Lonchy, arcidiacono di Cashel, mentreil sovrano appoggiava il francescano John de Aylsham, nella speranza chel’Ordine lo aiutasse a sedare i ribelli, che sostenevano gli scozzesi dopol’invasione dell’Irlanda da parte di questi ultimi.65

In seguito, con la consacrazione di Giovanni XXII, che ebbe luogo il 5settembre 1316 a Lione, l’attività della curia riprese a pieno ritmo, così comequella del nostro procuratore. Il 6 settembre, Walter Reynolds si affrettava ainviare a Giovanni XXII una lettera in cui commendava i suoi procuratori,Adam Murimuth e Andrea Sapiti.66

Similmente, il 24 settembre 1316 Edward II decise di inviare presso lacuria papale una missione diplomatica, che si sarebbe dovuta occupare didiverse questioni: i negoziati con gli scozzesi; il pagamento del censo dovutodalla corona alla sede apostolica, che ammontava a 24.000 marche di sterlineed era già stato richiesto da Clemente V a Edward II nel gennaio 1314; lasoluzione del censo dovuto agli esecutori papali in Guascogna; e infine ipreparativi per una nuova crociata, a cui il re aveva aderito nel 1313.67 A capodell’ambasceria era Aymer de Valence, earl of Pembroke, insieme ai vescovidi Ely, John Hotham, e di Norwich, John Salmon, e ad Antonio Passano,Bartholomew Badlesmere, Otto Grandisson, John de Cromwell, William diBirstone, arcidiacono di Gloucester e procuratore in curia di Walter Reynolds,e Giacomo di Firenze, arcidiacono di Winchester.68 La missione venne pre-parata con cura dai rappresentanti della corona presenti ad Avignone, tra iquali devono essere menzionati Adam Orleton, chierico di Reynolds, Rai-mondo Subirani e Andrea Sapiti.69 Una prima soluzione del censo venivainfine effettuata per procuratorem regis Anglie pro ipsius Anglie et Ybernieregnis il 6 maggio 1317.70

Inoltre, come ricorda Adam Murimuth nella sua cronaca, dopo la suaelezione Giovanni XXII concesse la provvisione episcopale a John Sandalepresso Winchester, a Louis de Beaumont presso Durham, ad Adam Orletonpresso Hereford e a Thomas Cobham presso Worcester.71 Alcuni dei presuli

65. R y m e r, II/1, pp. 308-309.66. London, Lambeth Palace Library, Register of Walter Reynolds, fol. 237r.67. A d a m M u r i m u t h, pp. 25-26. Vedi anche P h i l l i p s, PhD Thesis, cap. IV;

ed. Oxford 1972, pp. 107-111.68. Infra, Parte prima, V; X; XXV.69. Infra, Parte prima, V; XXV. 1-2; H a i n e s, The church (vedi nota 25), pp. 16-17.70. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 4, fol. 9v.71. A d a m M u r i m u t h, p. 25, omette la provvisione in favore di John Sandale,

ricordando le altre tre. Alla provvisione di Adam Orleton a vescovo di Hereford si oppose

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 28

Introduzione28

neoeletti, con l’eccezione di Thomas Cobham, affidarono allora una procuracongiunta ad Adam Murimuth e ad Andrea Sapiti, che chiaramente benefi-ciarono della fama ottenuta grazie al servizio svolto per conto di WalterReynolds, nonché dei servigi compiuti per conto di Edward II.72 Oltretutto,tra i vescovi provvisti figurava Adam Orleton, già familiare e agente diReynolds a Worcester, utilizzato dalla stessa corona presso la curia papale, ilquale dopo la sua elezione incaricò Sapiti e Murimuth come procuratori insolidos, affidando ad Andrea il pagamento delle obbligazioni per i cardinaliil 14 agosto 1318.73 Similmente, John Sandale, già tesoriere di Edward II,nominò Andrea e Adam suoi procuratori ad impetrandum nel novembre1316.74 Infine, la causa concernente Louis de Beaumont, che aveva ottenutouna provvisione nell’arcidiocesi di York, ebbe Sapiti come rappresentante delvescovo nel novembre 1316 su mandato dello stesso Edward II, che avevascelto Louis, unico tra i presuli a provenire da una famiglia aristocratica,affinché aiutasse la corona a difendere il confine settentrionale dagli attacchiscozzesi.75 In seguito, il 19 febbraio 1317, Louis de Beaumont, appena prov-

Edward II, suo antagonista: vedi J. T. D r i v e r, The papacy and the diocese of Hereford,1307-1377, The Church Quarterly Review 145 (1947-1948), pp. 38-39.

72. Sull’influenza di Walter Reynolds in quegli anni vedi D e n t o n, Walter Reynolds(vedi nota 49), pp. 272-274; W r i g h t, pp. 258-260.

73. The Register of Adam de Orleton, bishop of Hereford (1317-1327), ed. A. T. Bann-ister, Canterbury and York Series 5, Hereford 1908, pp. 77-78; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol.,3, fol. 42v. Su Adam Orleton vedi Haines, The church (vedi nota 25), p. 20; 41-53; 83-84.

74. Su John Sandale vedi The Registers of John de Sandale (vedi nota 46), p. 7; supra, n.46. La Edwards ha messo in luce come l’episcopato inglese durante il regno di Edward II fossestato scelto in tutte le classi sociali, soprattutto tra coloro che provenivano dall’università, cheavevano servito come chierici regi o tra gli ecclesiastici dei capitoli cattedrali regolari: K.E d w a r d s, The Personnel and Political Activities of the English Episcopate during the Reignof Edward II, London University, M.A. thesis 1938, pp. 28-31; 32-42; 94 e sgg.; I d., The socialorigins and provenance of the English bishops during the reign of Edward II, TRHS 5th s. 9(1959), pp. 51-81. Il tema è stato ripreso per il regno di Edward III da J. R. L. H i g h f i e l d,The English Hierarchy in the reign of Edward III, TRHS 5th s. 6 (1956), pp. 115-138. Lostudioso ha rilevato una eterogeneità nella provenienza sociale dei presuli inglesi con unapreferenza per coloro che avevano servito la corona come ministri o «civil servants», per coloroche provenivano dalle università e per il clero secolare. Sulla provenienza sociale dell’episco-pato inglese nel XIV secolo vedi anche W. A. P a n t i n, The English Church in the FourteenthCentury, Cambridge 1955, pp. 9-29.

75. R y m e r, II/1, p. 302; The Liber epistolaris of Richard de Bury, ed. N. D e n h o l m -Y o u n g, Oxford 1950, no. 251, p. 111; Registrum Palatinum Dunelmense: the Register ofRichard de Kellawe, Bishop of Durham, ed. T. D. H a r d y, IV, Rerum Britannicarum MediiAevii Scriptores 62, Rolls Series 4, London 1873-1878, p. 391. Andrea Sapiti compare diversevolte nel formulario di lettere compilato da Richard Bury probabilmente intorno al 1324: vediN. D e n h o l m -Y o u n g, Richard de Bury (1287-1345), TRHS 4th s. 20 (1937), pp. 135-168. A d a m Mu r i m u t h, p. 25, ricorda che Louis de Beaumont aveva un difetto alle gambe,a causa del quale la sua elezione poteva essere invalidata secondo il diritto canonico: «Providit

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 29

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 29

visto della cattedra episcopale, si servì di Andrea Sapiti per resignare nellemani del pontefice tutti i benefici da lui tenuti in Inghilterra,76 mentrenell’aprile di quell’anno utilizzò il nostro procuratore per il pagamento allacamera apostolica del servizio comune di 9000 fiorini d’oro.77 Per di più,nell’ottobre di quell’anno Andrea Sapiti e Teobaldo de Tullio, già menzionatonel procuratorium rilasciato da Louis de Beaumont ad Andrea il 19 febbraio1317, vennero incaricati da Edward II di sollecitare la consacrazione delpresule.78 Non stupisce infine che Thomas Cobham avesse evitato la scelta diAdam e Andrea come procuratori, a causa certo della sua vecchia rivalità conReynolds, ricordata dalla cronaca dello stesso Murimuth.79

Nell’estate del 1317 Andrea tornava in Inghilterra, ottenendo l’11 luglioun salvacondotto del re per recarsi, insieme al fratello Pietro e al nipoteStefano Gutii, in Irlanda, dove i Sapiti avevano evidentemente alcuni interes-si.80 In autunno Andrea doveva tuttavia essere rientrato in Inghilterra da solo,mentre non sappiamo quanto si fossero fermati in Irlanda Pietro e Stefano.Certo è che negli anni successivi gli affari della famiglia nell’isola venneroportati avanti dal fratello e dal nipote di Andrea, aiutati da alcuni fattori,mentre Andrea rimase con una certa continuità ad Avignone.81

Alla fine del 1317 il nostro doveva quindi essere già nuovamente pressola curia papale, dove all’inizio dell’anno seguente si occupò, per conto diEdward II, dell’importante questione concernente il divieto di cumulare be-nefici, sollevata dalla costituzione Execrabilis di Giovanni XXII del 17 no-vembre 1317.82 Andrea rimase ad Avignone tra il 1318 e il 1319 e operò in

etiam ecclesie Dunelmensi de domino Ludowyco de Bello monte, qui licet fuit nobilis genere,fuit tamen mediocriter literatus et claudus utroque pede, sicut sunt multi Francigene; quem sipapa vidisset, forsitan non creasset». Sulla provenienza aristocratica di Louis de Beaumont vediE d w a r d s, The Personnel (vedi nota 74), pp. 6-8; I d., The social origins (vedi nota 74), pp.56-57.

76. B o m b i, Andrea Sapiti (vedi nota 15), pp. 928-929.77. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 5r.78. R y m e r, II/1, pp. 312-313.79. A d a m M u r i m u t h, p. 25: «Item ecclesie Wygorniensi, vacanti per mortem

Walteri de Maydelstone, providit de magistro Thomas de Cobham, cuius electionem ad eccle-siam Cantuariensem respuit, ut premittitur, papa Clemens».

80. CPR, 1317-1321, p. 2; 16. Nell’agosto 1316 Andrea Sapiti era stato incaricato daEdward II di promuovere la provvisione alla sede arcivescovile di Cashel del francescanoGeoffrey di Aylsham (W a t t, pp. 1-2).

81. CPR, 1317-21, p. 263 (1319 gennaio 1); 406 (1319 dicembre 6). Vedi infra, n. 113.82. The Liber epistolaris (vedi nota 75), no. 165, p. 80. Vedi W r i g h t, pp. 67-97. Sulla

politica beneficiale del papato in Inghilterra nei primi decenni del XIV secolo vedi F. W.M a i t l a n d, ‘Execrabilis’ in the common pleas, in: I d., Roman canon law in the Church ofEngland, London 1898, pp. 148-157; A. D e e l e y, Papal provision and the Royal Rights ofPatronage in the Early Fourteeth Century, EHR 172 (1928), pp. 497-527; G. B a r r a c l o u g h,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 30

Introduzione30

diversi negozi per conto di Edward II, il quale commendò al nostro le suppli-che concernenti Roger Northburg e Simon Montagu, che diventeranno inseguito clienti dello stesso Andrea.83

In questa fase, quindi, Andrea Sapiti sembra aver accantonato l’attivitàstrettamente finanziaria, che aveva caratterizzato l’inizio della sua carriera,dedicandosi alla più sicura carriera di rappresentanza presso la curia papalee agli investimenti in Irlanda, amministrati grazie alla collaborazione diPietro Sapiti e Stefano Gutii. Il 1 dicembre 1318, terminava inoltre l’inchiestaordinata il 22 agosto 1316 da Edward II sulla compagnia dei Frescobaldi;l’indagine fu portata a termine da Raimondo Subirani e da Giovanni Durandi,che inviarono al tesoro della corona l’incartamento raccolto circa la societàmercantile, da cui peraltro emergeva chiaramente la precedente collaborazio-ne di Andrea con i menzionati mercanti fiorentini.84 Infine, grazie all’attivitàdi Andrea presso la sede apostolica, la famiglia Sapiti aveva acquisito un certospazio anche presso la curia papale, dove Pietro, preposito di S. Felice diAquileia in Anglia commorans, ricevette l’incarico di esecutore di diversimandati papali concernenti alcuni clienti di Andrea, come Louis de Beau-mont, vescovo di Durham,85 nonché di diversi negozi che avevano sempre peroggetto benefici in Inghilterra, come la nomina di Thomas de Chaundos adarcidiacono di Hereford, dove Andrea rappresentava il vescovo Adam Orletone dove fu procuratore ad impetrandum del capitolo cattedrale nel gennaio1320.86 Si deve inoltre sottolineare come Pietro Sapiti agisse nell’esecuzionedi tali mandati sempre insieme agli stessi personaggi, quali ad esempioGiacomo Sinibaldi, arcidiacono di Winchester, e John Grandisson, canonicodi Lincoln,87 a dimostrazione di quanto viene suggerito da Andreas Rehberg

Papal provisions: aspects of Church History constitutional, legal and administrative in the laterMiddle Ages, Oxford 1935; P a n t i n, The English Church (vedi nota 74), pp. 47-75.

83. RR, 4, m. 13v; The Liber epistolaris (vedi nota 75), no. 172, pp. 83-84 (1318 settembre10); RR, 4, m. 13 (1318 novembre 20); R y m e r, II/1, p. 379 (1318 novembre 28). Su RogerNorthburg, vescovo di Coventry e Lichfield, vedi anche infra, Parte seconda, LI; LXXVI. SuSimon Montagu, arcidiacono di Canterbury e poi vescovo di Worcester, vedi infra, Parteseconda, XIV; XXIV.

84. CPR, 1317-21, pp. 249-250. Vedi anche S a p o r i, La compagnia (vedi nota 18), p.78 n. 12 e 30.

85. CPL, II, p. 192; M o l l a t, 9425; CPL, II, p. 187; M o l l a t, 9426; 10387.86. Su Thomas de Chaundos, arcidiacono di Hereford, vedi M o l l a t, 7810; CPL, II, p.

178; M o l l a t, 7811; 7970. Vedi anche M o l l a t, 7994; 8000-8004 e FEA, II, p. 5. Vedianche Z u t s h i, 108: sul verso di questa pergamena Andrea Sapiti apponeva il proprio signumprocurationis insieme a quello di «Gualterus, clericus eius».

87. Su Giacomo Sinibaldi, arcidiacono di Winchester, vedi FEA, IV, p. 50; D a v i d -s o h n, IV/2, p. 590. La stessa provvisione venne assegnata a Filippo Sapiti nel 1325 (vediinfra, n. 107). Su John di Grandisson vedi FEA, I, p. 68; 108.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 31

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 31

circa la possibilità che gli esecutori dei mandati papali fossero scelti nelrispetto dei legami sociali degli stessi impetranti.88

Di certo interesse sono i diversi incarichi ricevuti da Andrea in questianni per agire come procuratore in solidos, in collaborazione con le duemaggiori società mercantili attive presso la curia papale intorno al secondodecennio del XIV secolo, i Peruzzi e i Bardi.89 Ad esempio, il 16 marzo 1319Andrea Sapiti fu testimone alla redazione di tre instrumenti, avvenuta adAvignone nell’abitazione dei tesorieri papali Gasbert de Laval e AdhémarAmiel presso il palazzo apostolico. Il primo di questi documenti è l’autenticadi un procuratorium della società dei Peruzzi in favore di Raniero di PacinoPeruzzi e Lapo Michele, il cui originale si trova presso l’Archivio SegretoVaticano.90 La seconda carta riporta l’avvenuta soluzione alla camera aposto-lica da parte dei menzionati procuratori dei Peruzzi di alcune collette, riscossedalla società mercantile in Inghilterra, Scozia e Irlanda per conto del collet-tore papale Rigaud d’Assier, nonché il versamento di altri pagamenti dovutialla sede apostolica e riscossi attraverso i Peruzzi, che avevano agito comemediatori finanziari.91 Il terzo instrumento ha analoghi contenuti e venneredatto in occasione del versamento alla camera apostolica da parte di unprocuratore dei Bardi, Rinaldo Lottheringhi di Firenze, delle collette riscossedalla compagnia in Inghilterra e altrove.92

In quanto procuratore in solidos, Andrea Sapiti non si limitò ad agire dasemplice testimone nei versamenti effettuati dalle compagnie commercialialla camera, ma accese prestiti per conto dei suoi clienti con quelle stessesocietà, come è testimoniato nello stesso registro del nostro, in cui fu trascrit-

88. A. R e h b e r g, Kirche und Macht im römischen Trecento. Die Colonna und ihreKlientel auf dem kurialen Pfründenmarkt (1278-1378), Bibliothek des DHI Rom 88, Tübingen1999, pp. 26-28. Sugli esecutori vedi anche G. B a r r a c l o u g h, Modus et forma procedendiad executionem seu protestationem gratiae alicui factae per dominum Papam, in: Studi di storiae diritto in onore di Enrico Besta per il XL anno del suo insegnamento, III, Milano 1939, pp.277-300; I d., Papal provisions (v. nota 82); I d., The Executors of Papal Provisions in theCanonical Theory of the Thirteenth and Fourteenth Centuries, in: Acta congressus iuridiciinternationalis VII saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIV a codice iustiniano promulgatis,Romae 12-17 novembris 1934, III, Roma 1936, pp. 109-153. Vedi anche B o m b i, AndreaSapiti (vedi nota 15), pp. 908-909.

89. Il 28 gennaio 1337 Edward III chiedeva un chiarimento circa una transazione effettuatadai Bardi il 20 luglio 1320 per il pagamento di alcune spese sostenute presso la curia da AndreaSapiti, procuratore di Edward II (CCR, 1337-19, p. 3).

90. ASV, A.A., Arm. C, 316; M o l l a t, 10274 e ASV, Instr. Misc., 610. Vedi supra, n. 10.91. ASV, A.A., Arm. C, 148; M o l l a t, 10275. Su Rigaud d’Assier vedi anche M.

S c h m i t z, Lebens- und Arbeitsweise zweier südfranzösischer Kollektoren in der erstenHälfte des 14. Jahrhunderts in England, Europäische Hochschulschriften: Reihe 3, Geschichteund ihre Hilfswissenschaften 550, Frankfurt a. M 1993, pp. 11-98.

92. ASV, A.A., Arm. C, 149; M o l l a t, 10276.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 32

Introduzione32

to il formulario di un instrumento per l’accensione di un mutuo per i paga-menti di soluzioni e obbligazioni alla camera apostolica.93 Questo procedi-mento si ritrova ad esempio nelle soluzioni effettuate da Andrea nel 1319 enel 1320 per conto di Louis de Beaumont, vescovo di Durham. Già il 24aprile 1319, infatti, Edward II e Roberto d’Angiò, che si trovava allora pressola curia papale, erano dovuti intervenire, facendosi per questo rappresentareda Andrea Sapiti, al fine di giustificare al pontefice e ai cardinali la mancatasoluzione da parte del presule a causa della guerra con gli scoti, che vedevacoinvolta la sua provincia ecclesiastica.94 Il 15 maggio veniva pertanto effet-tuata una prima soluzione da parte del presule di Durham, mentre nel novem-bre 1320 Louis de Beaumont pagava alla camera 1000 fiorini d’oro e quattroservizi comuni attraverso Bonifacio Peruzzi alla presenza del suo procurato-re, Andrea Sapiti.95

3.3. L’attività di Andrea Sapiti tra il 1319 e il 1327

Andrea Sapiti dovette rimanere con continuità presso la curia papale adAvignone tra il 1319 e l’aprile 1325. Tra il 1319 e il 1320 figurano tra i suoiclienti Walter Reynolds, che gli affidò il pagamento delle obbligazioni aicardinali, Rigaud d’Assier, vescovo di Winchester, che pagò alla camera 2000marche di sterline grazie a un mutuo contratto con i Bardi e i Peruzzi, e HenryBurghersh, la cui elezione a vescovo di Lincoln venne promossa da EdwardII nel novembre 1319 proprio attraverso Andrea.96 Sapiti venne pertantoimpiegato come procuratore del presule, provvisto il 27 maggio 1320, dopoaver seguito come rappresentante del re la sua causa, secondo uno schemagià messo in luce precedentemente. Il 5 luglio egli promise di pagare alla

93. L u n t, II, pp. 203-217.94. R y m e r, II/1, p. 392. Sulla visita in curia da parte di Roberto d’Angiò e sulla

questione scozzese vedi A d a m M u r i m u t h, pp. 29-30. Vedi anche M. P r e s t w i c h,England and Scotland during the Wars of Indipendence, in: M. J o n e s/M. V a l e (edd.),England and her neighbours, 1066-1453. Essays in honour of Pierre Chaplais, London 1989,pp. 181-216.

95. Die Einnahmen, p. 125; I b i d., p. 138; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 7, fol. 54r;ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 40, fol. 12v; ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 41, fol. 8r. Andrea Sapitipagò alla camera apostolica una nuova soluzione per conto di Louis de Beaumont il 14 maggio1323 (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 108v).

96. Sulla soluzione di Walter Reynolds vedi Die Einnahmen, p. 45; ASV, Cam. Ap.,Collect., 375, fol. 21r. Sapiti continuò a pagare le soluzioni alla camera per conto di Reynoldsnel 1322 e nel 1323 (ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 54, fol. 2r; ASV, Cam. Ap., Collect., 375, fol.23r; Die Einnahmen, p. 58; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 7, fol. 49r; I b i d., 10, fol. 30v; 69v;I b i d., 11, fol. 40v. Su Rigaud d’Assier vedi infra, Parte prima, XXV. 3. Su Henry Burghershvedi R y m e r, II/1, p. 407; The Registers of John de Sandale (vedi nota 46), p. 284. Vedi ancheA d a m M u r i m u t h, p. 31.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 33

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 33

camera apostolica per conto del presule una prima soluzione di 5000 fiorinid’oro e di cinque servizi comuni, insieme a Giacomo Sinibaldi, arcidiaconodi Winchester, che già aveva agito come esecutore di mandati papali insiemea Pietro Sapiti.97 Infine il 10 agosto Andrea effettuò per il vescovo una solu-zione alla camera apostolica di 900 fiorini d’oro.98 Le soluzioni pagate perconto del vescovo di Lincoln continuarono nel marzo 1321, allorché Andreaversò 1250 fiorini d’oro per i servizi comuni e 1250 fiorini d’oro per leobbligazioni ai cardinali, in agosto, quando vennero pagati alla camera 800fiorini d’oro, e infine in dicembre, allorché la soluzione ammontò a 180 fioriniper le obbligazioni ai cardinali e a 70 fiorini d’oro a saldo dei versamenti perquell’anno.99 Infine, nel maggio 1321 Henry Burghersh rilasciava ad AndreaSapiti un procuratorium, affinché agisse come suo procuratore ad impetran-dum, così come era già stato anticipato ad Andrea pochi mesi prima da Giorgiode Solario di Ivrea, prebendario di Banbury alle dipendenze del vescovo.100

Nel 1321 Edward II affidò ad Andrea Sapiti il compito di promuoverepresso la curia papale la questione scozzese, nel tentativo di ottenere ilsostegno della sede apostolica in previsione dell’imminente guerra controRobert Bruce, che era stato dichiarato contumace per non essersi presentatoal processo in cui era imputato presso la sede apostolica. A tale scopo, inaprile e in agosto Edward II scriveva al pontefice, annunciando in autunnol’arrivo in curia del suo inviato, il domenicano John de Wrotham, la cuimissione venne commendata all’attenzione di Andrea.101 Alla fine dell’anno,Edward II chiedeva infine a Sapiti di occuparsi della traslazione del vescovoRaimondo di Condom in Aquitania, dal momento che il presule evidentemen-

97. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 23v. Su Giacomo Sinibaldi vedi supra, n. 87.98. ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 40, fol. 16r; ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 41, fol. 11r. Si

può forse ipotizzare che il 20 giugno 1320 Andrea avesse pagato alla camera apostolica ancheil censo per conto di Edward II, dal momento che egli agiva proprio in quegli anni in veste diprocuratore regio (ASV, Instr. Misc., 704).

99. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 7, fol. 14rv; Die Einnahmen, p. 141; ASV, Cam. Ap.,Oblig. et Sol., 3, fol. 82v; Die Einnahmen, p. 143; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 86v efol. 91r; Die Einnahmen, p. 147; ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 42, fol. 11r = ASV, Cam. Ap., Intr.et Ex., 47, fol. 16r; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 4, fol. 84v. Inoltre nel gennaio e nell’ottobre1321 Sapiti operò come procuratore presso la camera apostolica anche per conto di due clientinon inglesi, ovvero il vescovo della diocesi francese di Senlis (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol.,6, fol. 26v) e quello di Magonza in Germania, per conto del quale Andrea operò anche il 13ottobre 1322 (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 29v; I b i d., 3, fol. 100r).

100. Reg. Henry Burghesh, Cambridge, University Library, Microfilms, LincolnshireArchive Office, Episcopal Register V, fol. 282r; TNA, SC1/34/177.

101. R y m e r, II/1, p. 454; TNA, E 403/193, m. 5; J. R ö h r k a s t e n, Local Ties andInternational Connections of the London Mendicants, in: J. S a r n o w s k y (ed.), Mendicants,Military Orders and Regionalism in Medieval Europe, Aldershot 1999, p. 155 n. 44. Su Johnde Wrotham vedi anche CCW, p. 525.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 34

Introduzione34

te ostacolava la propaganda promossa dalla corona inglese nelle terre francesidi proprio dominio per una collaborazione nella guerra contro gli scoti.102

Inoltre tra il 1321 e il 1323 lo stesso re si servì in diverse occasioni di Andreain veste di suo chierico presso la curia papale e come suo procuratore adimpetrandum.103

Accanto ad Andrea Sapiti operava allora in curia un altro inviato regio,John Stratford, giunto ad Avignone nel 1321 per promuovere la causa scozzesepresso la sede apostolica, rimanendovi fino all’estate del 1323, quando venneprovvisto della cattedra episcopale di Winchester, vacante in seguito alla mortein curia di Rigaud d’Assier.104 Nel corso della sua missione diplomatica perconto di Edward II, Stratford ebbe anche il compito di amministrare i paga-menti dovuti dalla corona inglese ad Andrea Sapiti e al suo chierico Gualtieroper i servizi svolti da costoro nella vicenda scozzese, come è testimoniato nellenote di spesa inviate dallo stesso John al tesoro regio nel novembre 1323.105

Lo stesso Sapiti venne del resto scelto da John Stratford come suo procuratoread impetrandum per la redazione del mandato di provvisione all’episcopatodi Winchester, emesso da Giovanni XXII il 20 giugno 1323, e ricevette nelfebbraio 1324 l’incarico di pagare le soluzioni alla camera apostolica per contodel presule, nonché quelle dell’anno seguente.106 Probabilmente questo servi-

102. R y m e r, II/1, p. 468. Come ricorda Adam Murimuth l’esercito regio invase laScozia nel 1322 provocando l’aspra reazione degli scozzesi che si spinsero fino a York. Infinenel 1323 venne siglata una tregua di tredici anni con gli scoti (A d a m M u r i m u t h, pp.37-39). In seguito, lo stesso Robert Bruce inviò una ambasceria ad Avignone chiedendo al papal’assoluzione dalla scomunica e dall’interdetto inflitti contro gli scozzesi. Proprio JohnStratford, di ritorno in Inghilterra da Avignone, informò di questo tentativo degli scozzesiEdward II, che si affrettò a inviare in curia una missione guidata dallo stesso Adam Murimuth(A d a m M u r i m u t h, pp. 40-41).

103. RR, 5, m. 10; m. 11v = R y m e r, II/1, p. 470; RR, 5, m. 13v = R y m e r, II/1, p.468; Z u t s h i, 128.

104. A d a m M u r i m u t h, p. 39. Già nel 1317 John Stratford, ufficiale diocesano aLincoln, fu incaricato della canonizzazione del vescovo Dalderby, per il quale agì anche comeesecutore, e scrisse quattro lettere in curia, delle quali una venne indirizzata a Andrea Sapiti(R. M. H a i n e s, Archbishop John Stratford: political revolutionary and champion of theliberties of the English Church c. 1275/80-1348, Pontifical Institute of Medieval Studies andtexts 76, Toronto 1986, p. 17). Sulla carriera di John Stratford vedi I b i d., pp. 1-20.

105. TNA, E 101/309/27; H a i n e s, Archbishop John (vedi nota 104), p. 135 n. 69. Vedianche A. L a r s o n, The payment of fourteenth-century English envoys, EHR 54 (1939), pp.403-414. La nota di pagamento di John Stratford indirizzata a «Gualterus clericus magistriAndree Sapiti» sembra confermare l’ipotesi di Z u t s h i, Proctors (vedi nota 23), p. 24 n. 19,che identifica Gualtiero come semplice chierico di Andrea e non come uno dei suoi figli, cosìcome aveva invece sostenuto J. S a y e r s, Proctors representing British interests at the papalcourt, 1198-1415, in: Law and Records in Medieval England. Studies on the Medieval Papacy,Monasteries and Records, Aldershot 1988, p. 160; 163.

106. Z u t s h i, 127; ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 58, fol. 127r; I b i d., 65, fol. 20v;

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 35

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 35

zio per il presule di Winchester favorì gli affari della famiglia Sapiti nelladiocesi: Filippo, figlio di Andrea, venne infatti provvisto dell’arcidiaconato diWinchester il 1 aprile 1325, mentre il 28 aprile 1325 un altro personaggiolegato ai Sapiti, Bernardino Dini, era impegnato nella riscossione di un creditopendente a Winchester a carico di Robert Kilsby.107

In quegli anni si registrano diverse menzioni concernenti altri membridella famiglia Sapiti. Nel marzo 1324 il fratello di Andrea, Simone, giàcanonico presso St-Jean di Laon, ottenne il canonicato a Firenze, evento damettere forse in relazione alla presenza in quei mesi del vescovo di Firenze,Francesco Salvati, presso la curia papale.108 Inoltre, tra l’autunno 1324 e ilmarzo 1325, il menzionato Filippo Sapiti compare come esecutore di diversimandati ricollegabili all’ambiente fiorentino, da cui la sua famiglia proveni-va. Tra i beneficiari di queste lettere papali si trovano infatti diversi civesfiorentini, quali Giovanni di Punchesi de Brancacci, Pittio de Tuccio Pernicci,che ottenne una prebenda a St-Jean di Laon, dove erano prebendari anche iSapiti, Boninsegna di Deccio di Firenze, che ricevette una grazia sub expe-ctatione spettante alla collazione del vescovo di Firenze, presente allorapresso la curia, Giovanni di Dardano di Acciaioli, Giovanni di Manno deiMedici e Guidone di Teghia Frescobaldi, un miles della famiglia Frescobaldi,a cui i Sapiti erano legati fin dalla metà del XIII secolo, che era canonicopresso S. Iacopo d’Oltrarno.109 Altri mandati ebbero come esecutore Filippoe concernono personaggi che ottennero benefici nelle diocesi di Firenze eFiesole, come Guidone di Rainerio, canonico di S. Pietro di Terreno in diocesidi Fiesole, Betto di Giacomo di Melezano, che ricevette il plebanato pressoS. Pietro di Montefioralle nella diocesi di Fiesole, e Filippo Ricevuti, unchierico di Firenze che ottenne una grazia sub expectatione in diocesi diFiesole spettante alla collazione del vescovo e del capitolo cattedrale.110

I b i d., 66, fol. 16r. Per le soluzioni del 26 febbraio e del 2 marzo 1325 vedi Die Einnahmen,p. 178; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 32v; I b i d., 9, fol. 26v; I b i d., 3, fol. 151r. Sullaprovvisione di John Stratford a vescovo di Winchester vedi N. M. F r y d e, John Stratford,Bishop of Winchester, and the Crown, 1323-30, Bulletin of the Institute of Historical Research110 (1971), pp. 153-159.

107. FEA, IV, p. 50. È interessante notare come prima di Filippo Sapiti l’ufficio diarcidiacono di Winchester fosse stato ricoperto da un altro fiorentino, Giacomo Sinibaldi dePulci (vedi supra, n. 87). Per la missione di Bernardino Dini a Winchester vedi TNA,SC1/36/206.

108. M o l l a t, 64326. Vedi D a v i d s o h n, III, pp. 951-952. S a l v i n i, 178, p. 17,data erroneamente il canonicato di Simone Sapiti a Firenze al 1326.

109. M o l l a t, 20620; 20621; 20624; 20626; 20627; 20628.110. M o l l a t, 20669; 20828; 21751. D a v i d s o h n, IV/2, pp. 591-594, sottolinea

come questi benefici fossero stati destinati da Giovanni XXII alle famiglie di banchieri attivipresso la curia papale, annoverando tra i beneficiati anche i Sapiti.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 36

Introduzione36

Queste notizie indicano senza dubbio un riavvicinamento della famigliaSapiti alla città d’origine, Firenze, forse in concomitanza con il rientro deifuoriusciti in città, favorito dall’amnistia concessa nell’aprile 1324.111 Oltrea questi incarichi, i menzionati Filippo e Simone Sapiti, prebendari del red’Inghilterra rispettivamente a Merriott ed Egglescliffe, ottennero anche laprotezione semplice del sovrano per un anno, forse in virtù dei servigi resida Andrea a Edward II come suo rappresentante presso la curia papale.112

Un ultimo versante, su cui in questi anni si registra l’attività della fami-glia Sapiti, è infine quello irlandese. Come si è visto, i Sapiti avevano stabilitouna rete di affari in Irlanda a partire dal 1319, allorché lo stesso Andrea si erarecato sull’isola, delegando il fratello Pietro e il nipote Stefano Gutii comesuoi rappresentanti.113 A partire dal 1321 si riscontra un’attività sempre mag-giore di Andrea per conto di petenti irlandesi, che il nostro rappresentò pressola camera apostolica, come avvenne nel caso di John, vescovo di Meath, diWilliam, arcivescovo di Cashel, di Maurice, vescovo di Cloyne, e di Malachi,arcivescovo di Tuam, per conto del quale Andrea perorò in curia, su incaricodi Edward II, la questione relativa alla giurisdizione dell’arcivescovo di Tuamsulla chiesa di Annaghdown.114 Nel giugno 1322 Andrea, che era impegnatoad Avignone, affidò nuovamente l’amministrazione del proprio patrimonio inIrlanda al nipote Stefano Gutii e al fratello Pietro, che avevano già ricevutolo stesso mandato nel 1319.115 La gestione degli affari irlandesi da parte di

111. D a v i d s o h n, III, pp. 958-959. Il riavvicinamento degli interessi dei Sapiti aFirenze sembra confermato dal pagamento effettuato alla camera apostolica da parte di AndreaSapiti per conto dal monastero di Vallombrosa il 18 febbraio 1325 (ASV, Cam. Ap., Oblig. etSol., 6, fol. 47v).

112. CPR, 1324-27, p. 19; 49. Nel 1324-1325 Edward II ingiunse agli ordinari diocesanidi rimuovere i chierici beneficiati in Inghilterra e non residenti. Tra costoro figura anche FilippoSapiti, titolare della prebenda di Merriott, indicato come non residente e rimosso dal vescovoJohn di Bath e Wells (W r i g h t, pp. 237-238).

113. Vedi supra, n. 81.114. Per i pagamenti effettuati da Andrea Sapiti presso la camera apostolica per conto di

John, vescovo di Meath, vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 5, fol. 34v e 40r = I b i d., 6, fol.29rv (1321 settembre 15); sui pagamenti effettuati per conto di William, arcivescovo di Cashel,vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 7, fol. 78v (1322 aprile 25) e ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex.,57, fol. 14r = I b i d., 58, fol. 11r (1323 gennaio 3); sui pagamenti effettuati per conto diMaurice, vescovo di Cloyne, vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 5, fol. 43v = I b i d., 6, fol.31rv (1322 maggio 24); infine sui versamenti per conto di Malachi, arcivescovo di Tuam, vediDie Einnahmen, p. 154 = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 3, fol. 99v = ASV, Cam. Ap., Oblig. etSol., 7, fol. 43v = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 54, fol. 10r = ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 5,fol. 140v (1322 settembre 20). Sulla questione relativa alla giurisdizione sull’episcopato diAnnaghdown vedi RR, 5, m. 13. Sull’assegnazione delle provvisioni papali in Irlanda inrapporto alle richieste della corona inglese nella prima metà del XIV secolo vedi U. F l a n -a g a n, Papal provisions in Ireland, 1305-78, Historical Studies 3 (1961), pp. 94-100.

115. CPR, 1321-24, p. 137.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 37

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 37

Stefano e Pietro si dovette tuttavia rivelare spregiudicata, dal momento chenell’ottobre 1323 due denunce contro i Sapiti giunsero alla curia regia daparte di Alexander, arcivescovo di Dublin, e di Stephen Segrave, eletto arci-vescovo di Armagh.116 Allora i prelati accusarono Andrea, Ranuccio Sapiti ei loro rappresentanti in Irlanda di aver indebitamente usurpato le temporalitàregie nel corso delle due precedenti vacanze episcopali. Alexander di Dublinotteneva in tal modo l’istruzione di un’indagine regia con la minaccia di unsequestro dei beni dei Sapiti nell’isola fino a quando l’offesa non fosse statasoddisfatta, mentre Stephen Seagrave veniva assolto dal pagamento dei de-biti, per i quali si trovava esposto nei confronti dei Sapiti, che reagironocitando a loro volta in giudizio davanti alla curia regia l’arcivescovo per ilmancato pagamento. La questione venne infine sottoposta dai Sapiti alla curiapapale, come si evince da un mandato del 23 dicembre 1323 in cui GiovanniXXII assolse Giacomo, vescovo di Annaghdown, dal reato di spergiuro edall’irregolarità per non aver restituito una fideiussione accesa con AndreaSapiti per conto dell’arcivescovo Rolando di Armagh, di cui Giacomo erarappresentante.117

In Irlanda l’inchiesta regia non dovette avere alcun seguito, tanto che trala fine 1324 e il 1325 Andrea Sapiti operò più volte come procuratore pressola camera apostolica per conto di William, arcivescovo di Cashel, e di John,vescovo di Meath, mentre il 13 novembre 1326 rappresentò lo stesso StephenSegrave.118 Inoltre il 6 maggio 1325 Andrea, tornato in Inghilterra in prima-vera per risolvere la vertenza irlandese, nominò nuovamente Stefano Gutiicome suo rappresentante nell’isola.119 Andrea soggiornò presso la curia regiafino all’inizio dell’estate. Nel maggio 1325 Edward II promosse la missionein curia di Philip Slane, vescovo di Cork, che sottopose a Giovanni XXII unaserie di richieste finalizzate alla riorganizzazione della chiesa in Irlanda e al

116. CFR, 1319-1327, p. 241; CPR, 1321-1324, p. 346. Da un instrumento notarile datato2 agosto 1323 si evince che Andrea Sapiti aveva agito come procuratore di Stephen Segravepresso la curia papale, allorché egli era stato eletto arcivescovo di Armagh il 16 marzo 1323, eche in seguito Segrave aveva rinunciato alle temporalità sulla diocesi di Armagh, a lui concesseda papa Giovanni XXII, affermando che avrebbe desiderato tenerle solo come beneficio regio:P. D r y b u r g h/B. S m i t h (edd.), Handbook and Select Calendar of Sources for MedievalIreland in the National Archives of the United Kingdom, London 2005, p. 153.

117. M o l l a t, 18631; CPL, II, p. 238.118. Su William, arcivescovo di Cashel, vedi Die Einnahmen, p. 165 = ASV, Cam. Ap.,

Oblig. et Sol., 8, fol. 20r = I b i d., 9, fol. 7v-8r (1324 gennaio 3); I b i d., 3, fol. 119v (1324gennaio 27). Su John, vescovo di Meath, vedi ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 58, fol. 127v = I b i d.,65, fol. 17v = I b i d., 66, fol. 14v (1324 gennaio 3); Die Einnahmen, p. 176 = ASV, Cam. Ap.,Oblig. et Sol., 8, fol. 31r (1325 gennaio 3); I b i d., 9, fol. 23v = I b i d., 10, fol. 6v (1325gennaio 4). Su Stephen Segrave vedi Die Einnahmen, p. 191 = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 81,fol. 10r = I b i d., 82, fol. 10r.

119. CPR, 1324-27, p. 121.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 38

Introduzione38

ristabilimento della pace nell’isola. Alla preparazione del viaggio di PhilipSlane collaborò verosimilmente lo stesso Andrea, che in seguito registrò lerichieste del sovrano e i responsi papali nel suo registro.120 Negli stessi giorniEdward II affidò ad Andrea anche il compito di recapitare presso la sedeapostolica le sue richieste concernenti la questione scozzese e la disputa tral’arcivescovo Alexander di Dublin e Hugh Despenser, commendando infinel’invio in curia di Robert Baldock, arcidiacono di Meath e cancelliere regio.121

La fiducia del re nei confronti di Andrea Sapiti doveva pertanto essere statapienamente ristabilita dopo le denunce del 1323, tanto che Edward II inserivatra le petizioni inviate in curia anche due richieste in favore di Simone Sapiti,per cui si chiedeva la provvisione episcopale presso Lucca.122

Tornato ad Avignone intorno alla fine del giugno 1325, Andrea ripresela propria attività presso la curia, presentando al pontefice le richieste del recirca la questione scozzese e effettuando alcuni pagamenti alla camera apo-stolica per conto di John, vescovo di Winchester, e William, vescovo diNorwich.123 Nonostante la petizione di Edward II, Andrea non riuscì tuttaviaa ottenere l’episcopato di Lucca per il fratello Simone, a cui il 19 maggio1326 venne invece assegnato il plebanato presso Colle Val d’Elsa, in diocesidi Volterra. Il mandato papale concernente questa provisione veniva fattocopiare da Filippo Sapiti nella sua abitazione ad Avignone il 28 giugno einfine inviato a Firenze.124

Alla fine del regno di Edward II la famiglia Sapiti era pertanto riuscitaad acquisire una stabile posizione in Inghilterra, dove Andrea godeva dell’in-

120. Infra, Parte prima, VI. La questione è analizzata da W a t t, pp. 6-15. Vedi ancheK i r s c h, p. 590.

121. R y m e r, II/1, pp. 600-601; RR, 5, m. 1; RR, 5, m. 1v.122. RR, 5, m. 1.123. Il lasciapassare per Avignone venne rilasciato ad Andrea da Edward II il 13 giugno

1325 (CPR, 1324-1327, p. 125). Due giorni dopo aver ottenuto il permesso regio per lasciarel’Inghilterra, Andrea Sapiti nominò come suo rappresentante in Inghilterra il menzionatoBernardino Dini di Firenze (CPR, 1324-1327, p. 132). Sulla questione scozzese vedi R y m e r,II/1, pp. 609-610. Sui pagamenti effettuati presso la camera apostolica per conto di John,vescovo di Winchester, vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 160v (1325 ottobre 30); DieEinnahmen, p. 184 = ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 43r = I b i d., 9, fol. 36v = ASV,Cam. Ap., Intr. et Ex., 72, fol. 14v = I b i d., 73, fol. 11v. (1325 ottobre 31). Sui pagamentieffettuati per conto di William, vescovo di Norwich, vedi Die Einnahmen, p. 188 = ASV, Cam.Ap., Intr. et Ex., 72, fol. 16r = I b i d., 73, fol. 15r (1326 aprile 5); I b i d., 81, fol. 16r = I b i d.,82, fol. 16r (1326 luglio 22).

124. M o l l a t, 25348 = Transumptum, ASF, Diplomatico, Firenze, S. Frediano in Ce-stello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 1326 giugno 28, Lunghe. Il transumptum delmandato papale è tradito come exemplum fatto redigere il 21 agosto 1326 a Firenze nel conventodei Frati Minori da Alamanno, vescovo di Amelia, uditore di Giovanni Caietani, diaconocardinale di S. Teodoro, legato apostolico in Toscana.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 39

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 39

dubbio favore regio, nonché presso la curia papale, dove il nostro operavaattivamente, collaborando con il figlio Filippo e il fratello Pietro. La famigliaSapiti era riuscita ad accumulare in circa un decennio due canonicati nelcapitolo cattedrale di Firenze, un plebanato in diocesi di Volterra, nonché uncanonicato presso St-Jean di Laon, instaurando inoltre un proprio giro diaffari in Irlanda.

4. Il regno di Edward III

4.1. I Sapiti tra il 1327 e il 1332

La deposizione di Edward II in favore del figlio Edward III non sembraabbia causato problemi particolari agli affari della famiglia Sapiti. Il nuovore, infatti, utilizzò immediatamente Andrea come suo rappresentante in curia,affidandogli la procura per la redazione del mandato con cui il 30 agosto 1327papa Giovanni XXII assolse Edward III e Philippa di Hainaut dal terzo gradodi consanguineità permettendo il loro matrimonio, nonché per la stesura diuna littera concernente l’elezione di un confessore personale del sovrano.125

Allo stesso modo tra l’autunno 1327 e il 1328 Andrea Sapiti fu latore di alcunepetizioni inviate da Edward III alla curia papale circa diverse questioni, qualila successione alla cattedra episcopale di Worcester, per cui Edward III chieseche fosse provvisto Wulstan de Bransford, priore di Worcester.126 Inoltrenell’estate del 1328 il Sapiti dovette fare i conti con le lamentele di Ralph deBorne, abate di St. Augustine di Canterbury, che chiedeva a Adam Orleton,vescovo di Worcester, di esortare Andrea affinché recapitasse una graziaconcernente lo stesso monastero, di cui il nostro era procuratore.127

Nei primi mesi del 1328 morì inoltre uno dei figli di Andrea, Filippo,che, come si è visto, era attivamente impegnato negli affari della famiglia

125. Z u t s h i, 147 = infra, Parte prima, IX; Z u t s h i, 148.126. R y m e r, II/2, pp. 715-716. Giovanni XXII non accettò la petizione regia e decise

di traslare a Worcester Adam Orleton, vescovo di Hereford, che si trovava allora in curia perincarico di Edward III: A d a m M u r i m u t h, pp. 57-58; H a i n e s, The church (vedi nota25), p. 29. Similmente il 2 febbraio e il 28 aprile 1328 Edward III inviava in curia due petizionichiedendo la promozione dei suoi chierici Richard Nepolich de Corull e Robert de Wadhous(RR, 8, m. 5; RR, 8, m. 4).

127. W. A. P a n t i n, The letters of John Mason: a fourteenth-century formulary fromSt. Augustine’s, Canterbury, in: T. A. S a n d q u i s t/M. R. P o w i c k e (edd.), Essays inMedieval History presented to Bertie Wilkinson, Toronto 1969, pp. 198-199. Z u t s h i, Proc-tors (vedi nota 23), p. 19, ha ipotizzato che Andrea Sapiti non avesse seguito il negozioconcernente St. Augustine di Canterbury perché non aveva ricevuto i pagamenti a lui dovuti dalmonastero.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 40

Introduzione40

presso la curia, dove era stato nominato cappellano papale.128 Nel novembre1327 Giovanni XXII aveva peraltro confermato il legato testamentario diFilippo, probabilmente già malato, in favore di Giacomo Caietani Stefane-schi, cardinale di S. Giorgio ad Velum aureum.129 La scomparsa di FilippoSapiti favorì l’entrata negli affari della famiglia dei due figli minori di Andrea,Eduardo e Ottone. Il primo venne provvisto del canonicato e della prebendadi Tachbrook, presso Lichfield, nel dicembre 1327, mentre Ottone probabil-mente rilevò il canonicato del fratello Filippo presso St-Jean di Laon, otte-nendo nell’ottobre 1328 il canonicato presso York e una prebenda a Llan-daff;130 in seguito, nel 1330 e nel 1331, Ottone venne provvisto del canonicatopresso Chichester e di quello presso Dublin, che era stato prima assegnato epoi tolto a Walter Islep dall’arcivescovo Alexander di Dublin, che tuttavia,essendo scomunicato, non aveva diritto ad attribuire quella provisione.131

Infine, nel 1331 Ottone venne incaricato come esecutore di alcuni mandaticoncernenti provisioni papali in Inghilterra, presso Hereford e Romsey.132

Il fratello di Andrea, Simone, era negli stessi anni fortemente impegnatonelle attività di curia. Nel gennaio 1329 lo troviamo infatti esecutore di alcunimandati concernenti la provisione di due canonicati presso Cashel e Lismorein Irlanda, mentre nel 1331 fu esecutore del mandato con cui Giovanni XXIIprovvedeva John di Robert de Cromwell di un beneficio senza cura d’animein diocesi di Lincoln.133 L’attività di Simone non si limitò tuttavia alla solagestione degli affari familiari in Inghilterra, ma contemplò profondi legamisia con la madrepatria Firenze, che il 24 ottobre 1329 lo nominò sindacopresso la curia papale, sia con la curia papale, dove nell’ottobre 1330 fuprocuratore presso la camera apostolica per conto del vescovo Giovanni diArras, diventando infine cappellano papale.134 Infine, nel febbraio 1332, Si-

128. CPL, II, p. 268. Veniva allora provvisto dell’arcidiaconato di Winchester John dePodio Barzaco (FEA, IV, p. 50).

129. CPL, II, p. 279.130. H a i n e s, Archbishop John (vedi nota 104), p. 16 n. 90. H. M i l l e t, Les chanoi-

nes du chapitre cathédral de Laon, 1272-1412, Collection de l’École française de Rome 56,Rome 1982, p. 515, elenca un certo Odo Sapiti, che può verosimilmente essere identificato conOttone. Per il canonicato presso York vedi CPL, II, p. 282; Reg. Melton, pp. 182-183; FEA, VI,p. 93. Per la prebenda presso Llandaff vedi FEA, XI, p. 30.

131. Sul canonicato presso Chichester vedi CPL, II, p. 339; FEA, VII, p. 43; infra, Parteprima, XLIV. Sul canonicato presso Dublin vedi M o l l a t, 53056; CPL, II, p. 326. Vedi ancheinfra, Parte prima, XV. Vedi infra, n. II, 66.

132. CPL, II, p. 329; 344.133. CPL, II, p. 288; 290; 354.134. L. d e A n g e l i s, I Consigli della Repubblica fiorentina. Libri fabarum XIII e

XIV (1326-1331), Pubblicazioni degli Archivi di Stato. Fonti 31, Roma 2000, p. 298 n. 23.ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 12, fol. 60v = I b i d., 13, fol. 29r = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex.,108, fol. 14r.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 41

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 41

mone rilevò il canonicato presso Lichfield, in seguito alla resignazione delnipote Eduardo.135

Nel gennaio 1328 era tornato a Firenze anche il nipote di Andrea, StefanoGutii, che viene segnalato come gonfaloniere di compagnia e incaricato dallaRepubblica di un’ambasceria presso Roberto d’Angiò.136 Il persistente legamedella famiglia Sapiti con Firenze è infine testimoniato dal fatto che nell’agosto1328 Andrea rappresentò presso la sede apostolica il monastero fiorentinocisterciense di Buonsollazzo.137 L’incarico di procuratore affidato al nostrodall’ente religioso non era del resto casuale, se si considera che il monasteroaveva ricevuto importanti donazioni dai Frescobaldi alla fine del XIII secolo,ratificate da alcuni instrumenti rogati proprio dai notai della famiglia Sapiti.

In seguito, tra il 1328 e il 1332, Andrea portò avanti la sua attività pressola sede apostolica, dove operò presso la camera e la cancelleria per conto divecchi clienti, quali William,138 vescovo di Norwich, Adam Orleton,139 vesco-vo di Worchester, Stephen Segrave,140 arcivescovo di Armagh, e Walter,141

arcivescovo di Cashel, guadagnando anche nuovi assistiti, come Walter,142

vescovo di Cork, Robert,143 vescovo di Salisbury, e Ralph,144 vescovo di Down.Accanto a queste procurazioni, il nostro continuò a operare come rappresen-tante di Edward III, che si servì di lui in diverse occasioni per promuovere lepetizioni circa la promozione di alcuni chierici regi145 e per risolvere questioni

135. CPL, II, p. 360; FEA, X p. 58. Il canonicato veniva assegnato a Simone da RogerNorthburg, vescovo di Coventry e Lichfield, il 2 luglio 1332 (Lichfield Joint Record Office,LROB/A/1/2, fol. 151r).

136. M a r z i, La cancelleria (vedi nota 8), pp. 624-627.137. M a r z i, La cancelleria (vedi nota 8), pp. 624-626. Per quanto concerne il mandato

rilasciato in favore di Buonsollazzo da Giovanni XXII vedi M o l l a t, 42062; infra, Parteprima, XXXIX. Vedi anche supra, n. 5. Inoltre, si deve ricordare che il 29 gennaio 1329 uncugino di Andrea, Andrea di Giovanni Sapiti, canonico a Pisa, si fece provvedere dall’antipapaNiccolò V del canonicato presso Lucca: P. K. E u b e l, Der Registerband des GegenpapstesNikolaus V., Archivalische Zeitschrift 4 (1893), p. 189; D a v i d s o h n, IV/2, p. 242.

138. Die Einnahmen, p. 199 (1327 luglio 22) = ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 78v (1327luglio 27!) = I b i d., 9, fol. 65v (1327 luglio 27!); I b i d., 12, fol. 92v; 164r (1328 agosto 12).

139. Die Einnahmen, p. 222 = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 92, fol. 18v = I b i d., 100, fol.19v (1328 giugno 8); ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 116v (1329 giugno 10!) = I b i d.,12, fol. 29r (1329 giugno 8).

140. Die Einnahmen, p. 225 = ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 12, fol. 39v = I b i d., 8, fol.127v (1329 agosto 9); ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 119, fol. 13r = I b i d., 120, fol. 10r = I b i d.,124, fol. 11r (1332 agosto 20).

141. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 92v (1330 marzo 16).142. Die Einnahmen, p. 212 = ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 100v = I b i d., 12,

fol. 8v = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 92, fol. 11v = I b i d., 100, fol. 12v (1328 ottobre 24).143. Registrum Roberti Wyville, Cambridge, University Library, Microfilms, 8260, fol. 9v.144. Z u t s h i, 153.145. RR, 9, m. 5; RR, 11, m. 2; RR, 12, m. 1; R y m e r, II/2, p. 847; RR, 12, m. 2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 42

Introduzione42

finanziarie, quali le soluzioni della colletta papale in Inghilterra amministratada Icherio di Concorezzo nel 1329.146

Si comprende pertanto quale fosse la portata del giro d’affari in cui lafamiglia Sapiti era coinvolta negli anni Trenta del XIV secolo. Non stupisceallora che proprio in quegli anni la segreteria di Andrea ad Avignone avesseiniziato a tenere un registro dei negozi in corso d’opera, che contemplavanointeressi situati in Inghilterra, Francia e Toscana. Il registro è pertanto unatestimonianza dell’archivio della famiglia Sapiti, in cui confluirono la docu-mentazione in entrata e in uscita dall’ufficio avignonese del procuratore.

4.2. Gli ultimi anni di attività di Andrea Sapiti

Tra la fine del 1332 e il principio del 1333 Andrea, che si era probabilmenterecato in Inghilterra e Irlanda, rientrò ad Avignone, dove presentò alla curia unaserie di suppliche per conto di John Stratford, vescovo di Winchester, e venneincaricato dal re di seguire la richiesta circa una provvisione in favore di RichardBaldock, canonico di York.147 Dovendo rimanere con continuità presso la curiapapale, dove amministrò gli interessi di diversi prelati per lo più irlandesi, eglinominò suoi rappresentanti per due anni in Inghilterra e Irlanda GiovanniMarsopini di Firenze e Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenza.148

Nel novembre 1333, in seguito alla morte di Simon Mepham, arcivescovodi Canterbury, John Stratford, che da diversi anni utilizzava Andrea Sapiticome suo rappresentante presso la curia papale, venne traslato alla cattedraarcivescovile. Non stupisce allora che nel gennaio 1334 proprio Andreavenisse indicato da papa Giovanni XXII come incaricato di portare il pallioda Avignone a Canterbury.149 Sapiti rimase ad Avignone fino al marzo 1334,portando a termine differenti negozi presso la cancelleria, dove presentò

146. Vedi infra, Parte prima, XXIV-XXV. Vedi L u n t, II, pp. 75-88. Rimane inoltre unalettera inviata da Edward III ad Andrea Sapiti concernente un debito contratto dal re con unmercante fiorentino, Pietro Rigaletti (TNA, SC1/45/212).

147. Infra, Parte seconda, X; XL; RR, 13, m. 2. Vedi anche L a r s o n, The payment (vedinota 105), p. 403 n. 3. Sul soggiorno in Inghilterra di Andrea Sapiti vedi infra, Parte prima,XXII; WC, 198. Nel 1332 Andrea Sapiti rappresentò anche il priore del capitolo cattedrale diWinchester, Alexander, in una disputa contro un suo monaco portata all’esame della curiapapale: H a i n e s, Archbishop John (vedi nota 104), p. 36; WC, 200.

148. Die Einnahmen, p. 263; Z u t s h i, 167. Su Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenzavedi B o m b i, Andrea Sapiti (vedi nota 15), p. 907 n. 39.

149. Infra, Parte prima, XXXIV = M o l l a t, 62446 = CPL, II, p. 411; Parte prima,XXXV = M o l l a t, 62445; CPL, II, p. 411 = Transumptum in Reg. Hamonis Hethe, p. 550.Vedi H a i n e s, Archbishop John (vedi nota 104), pp. 50-52; B o m b i, Andrea Sapiti (vedinota 15), pp. 897-899. Non rimane invece il registro dell’arcivescovo John Stratford, perdutoall’inizio del XV secolo: A. K. M c H a r d y, The Loss of Archbishop Stratford’s Register,Historical Research 70 (1997), pp. 337-341.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 43

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 43

alcune suppliche per conto di Henry, earl of Lancaster, di William Montagu edi Edward III, e presso la camera apostolica, dove pagò le soluzioni delneoeletto arcivescovo di Canterbury e quelle di Simon Montagu, vescovo diWorcester.150

Infine nell’aprile 1334 Andrea Sapiti si recava in Inghilterra per recapi-tare il pallio a John Stratford. In quell’occasione, il procuratore rimasenell’isola fino ai primi giorni di luglio, riscuotendo presso il porto di Londraalcuni pagamenti da parte della società mercantile dei Bardi, che dovevanoessere trasferiti oltremare per conto di Edward III.151 Prima di ripartire eglinominò suo rappresentante per due anni il menzionato Ubertino GerardiZanetti di Piacenza, che aveva seguito gli affari di Andrea nel corso della suapermanenza in Inghilterra figurando tra i testimoni presenti alla redazione dialcuni instrumenti rogati allora dal Sapiti.152 Insieme a lui fu attivo in queimesi anche Ottone Sapiti, che, divenuto chierico regio, rimase nell’isola finoall’agosto 1334, allorché Edward III lo inviò in Francia commendando il suoarrivo al castellano di Dover, William de Clinton.153

Tuttavia Andrea non rimase a lungo ad Avignone. Anzi, il 20 settembre1334, ottenne un salvacondotto regio della durata di un anno per muoversitra la Francia e l’Inghilterra in missione per conto della corona.154 I favori delre nei confronti dei Sapiti non si limitarono peraltro al solo ufficio di rappre-sentanza presso la curia papale. Il 25 settembre 1334, infatti, Simone e OttoneSapiti, insieme a Egidio Madalberti di Cremona, che probabilmente era unloro socio d’affari in Inghilterra, ottenevano la conferma regia sulle prebendeloro donate da Edward II presso Lichfield e Chichester.155

Inoltre, tra il 1333 e il 1334 Andrea chiese a Giovanni XXII di intercedereper un altro dei suoi figli, Remigio, monaco cisterciense presso il monasterodi Buonsollazzo a Firenze e baccellario a Parigi, che chiedeva di poter otte-nere il magistrato per insegnare presso quell’università.156 In seguito, Andrea

150. Infra, Parte seconda, II; XXV. Per le soluzioni di John Stratford, arcivescovo diCanterbury, vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 132r = I b i d., 14, fol. 16r = I b i d., 16,fol. 10r (1334 marzo 4); I b i d., 6, fol. 132r (1334 marzo 15). Su Simon Montagu, vescovo diWorcester, vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 133rv; I b i d., 14, fol. 17r; I b i d., 16,fol. 9v. Su John Stratford, arcivescovo di Canterbury, vedi H a i n e s, Archbishop JohnStratford (vedi nota 104), pp. 48-123.

151. CCR, 1337-37, p. 247.152. CPR, 1330-1334, p. 558. Su Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenza vedi supra, n. 148,

e infra, Parte prima, LIV. 3 n. 4.153. Infra, Parte prima, XLIV; LIV. 2; LV.154. CPR, 1334-38, p. 7.155. CPR, 1334-38, p. 24; infra, Parte prima, XLIII, XLIV, XLV. Vedi infra, n. II, 65.156. Infra, Parte prima, XLVI; Parte seconda, XVI; XVIII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 44

Introduzione44

inoltrò la stessa richiesta anche al re Roberto d’Angiò, ottenendo infine daBenedetto XII la nomina di Remigio il 4 ottobre 1335.

Sebbene le fonti abbondino di notizie circa i favori concessi da EdwardIII ai Sapiti nella prima metà del 1334, il 1 ottobre di quell’anno il re decretòche venisse revocata la procura di Andrea presso la curia papale e che l’inca-rico fosse affidato a un altro procuratore, inviando a tale scopo Nicholas dela Bech ad Avignone con pieno mandato.157 Tuttavia, sembra che questadecisione regia non sia stata mai messa pienamente in atto e che Andrea abbiacontinuato a procurare per tutto il 1334 per conto di Edward III, per il quale,tra ottobre e novembre, portò a termine delicate questioni quali le dispenseper il matrimonio tra John Eltham, earl of Cornwall, e Maria di Lara e perquello tra Thomas Haudlo e Joan Berkeley, nonché una supplica beneficialein favore di Walter di London. Inoltre, il Sapiti venne incaricato di sottoporreal pontefice un gruppo di suppliche per conto dello stesso Nicholas de laBech, che era stato inviato in curia per sostituire Andrea.158

Probabilmente la morte di Giovanni XXII, avvenuta il 4 dicembre 1334,e l’elezione di Benedetto XII contribuirono a rendere meno certi gli equilibritra la curia inglese e la sede apostolica, rendendo necessaria la presenza el’esperienza di Andrea in Francia. Per di più, in seguito alla morte di GiovanniXXII, gli uffici curiali sospesero secondo la consuetudine la propria attivitàe rimase in funzione la sola amministrazione ordinaria. Pertanto, molti petentiche avevano inoltrato le proprie suppliche a Giovanni XXII, si videro costrettia sollecitare la loro spedizione, dovendo spesso inoltrare nuovamente leproprie petizioni. In una tale situazione, la funzione di procuratore presso lacuria ricoperta da Andrea si rese di certo maggiormente necessaria. Ad esem-pio, il 13 gennaio 1335 Richard di Hante, un miles di Canterbury, che avevaudito della morte del papa dall’arcivescovo John Stratford, che soggiornò inFrancia fino al principio del 1335, scrisse ad Andrea Sapiti, suo procuratore,chiedendo che venisse sollecitata presso il nuovo pontefice la spedizione dellasupplica che lo riguardava.159

I problemi tra Edward III e Andrea Sapiti erano probabilmente già statiin gran parte sanati, allorché nel luglio 1336 il re inviò in curia LawrenceFastolf e Paul de Monte Florum con una lista di petizioni concernenti diversinegozi, che furono in seguito elaborate da Andrea.160 Lo stesso Sapiti nondoveva tuttavia essere presente ad Avignone nella seconda metà del 1335,allorché Benedetto XII lo condannò per contumacia nel processo tenuto

157. CPR, 1334-38, p. 33; R y m e r, II/2, p. 895.158. Infra, Parte prima, LIII; Parte seconda, LIV; LXIV. Sulle suppliche avanzate da

Nicholas de la Bech vedi infra, Parte seconda, LXVII.159. Infra, Parte seconda, XLVIII.160. Infra, Parte seconda, LXXVIII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 45

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 45

presso la sede apostolica che lo vedeva coinvolto come rappresentante diThomas Wake, lord Liddel, il quale si era opposto all’elezione di SimonWalton ad abate del monastero agostiniano di Bourne, in diocesi di Lincoln.161

Si mosse invece tra la curia papale e la Toscana il fratello di Andrea,Simone, che nel gennaio 1335 si ritrova come esecutore di due mandatipapali, concernenti le diocesi di Arezzo e Fiesole. Nel settembre di quell’annoegli venne incaricato di eseguire una lettera esecutoria circa la nomina di unmaestro in arti e medicina presso l’università di Parigi.162 Nell’estate del 1336Simone, che era prebendario della corona inglese presso la chiesa di St. Chaddi Lichfield, venne invece coinvolto nell’esecuzione di alcuni mandati riguar-danti benefici e petenti nell’isola. Infine in ottobre lo stesso Edward IIIconfermò a Simone la prebenda nella chiesa di Holy Trinity a Chichester, cheera in precedenza stata assegnata a Ottone Sapiti, e a Ubertino Gerardi Zanettidi Piacenza quella di Egglescliffe, che lo stesso Simone aveva detenuto inprecedenza e che era stata evidentemente passata a Ubertino, in cambio deiservigi resi per la famiglia Sapiti nell’isola.163

Rientrato in possesso del suo ufficio di procuratore regio presso la sedeapostolica e tornato ad Avignone prima del marzo 1336, Andrea continuò lapropria attività tra l’Inghilterra e la curia, ottenendo nel settembre 1336 un nuovosalvacondotto regio per sé e per il figlio Ottone, che lo aveva ormai affiancatonell’attività curiale.164 Il 20 agosto 1337 Andrea e Ottone ricevettero unaprocura congiunta da John Kirkby, vescovo di Carlisle, che incaricava i due dirisolvere la disputa concernente la provvisione della chiesa di Kirkland.165

Nell’ottobre 1336 Andrea venne incaricato da Edward III di seguire ladelicata questione concernente la provvisione episcopale di Norwich, con-cessa ad Anthony Bek e ingiustamente usurpata da Thomas Hemenhale.166

Inoltre il 2 maggio 1337 il Sapiti venne incaricato dal re di seguire la prov-

161. CPL, II, p. 523.162. V i d a l, 1055; 1086; 934. Il 26 giugno 1336 Simone Sapiti figura ancora tra gli

esecutori di un mandato concernente un beneficio provvisto da Benedetto XII in diocesi diAuxerre (V i d a l, 3366)

163. V i d a l, 3037; 3053; 3366.164. CPR, 1334-37, p. 316. Sulla presenza di Andrea in curia tra marzo e ottobre 1336

vedi ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 17, fol. 105v; L a r s o n, The payment (vedi nota 105),403, n. 3; RR, 14, m. 5.

165. The Register of John Kirkby, bishop of Carlisle (1332-1352) and the Register of JohnRoss, bishop of Carlisle (1325-1332), II, ed. R. L. S t o r e y, Canterbury and York Society 81,Woodbridge 1995, I, 393, p. 75.

166. CPR, 1334-37, p. 333; R y m e r, II/2, p. 949; infra, Parte seconda, LXXX. 4. Sideve notare come sul verso dell’originale papale, emesso il 14 marzo 1337, manchi il signumprocurationis di Andrea Sapiti, forse a causa del cattivo stato di conservazione della pergamena(Z u t s h i, 174). Vedi anche Z u t s h i, Proctors (vedi nota 23), p. 25.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 46

Introduzione46

visione di William Inge, arcidiacono di Surrey, mentre, al ritorno in patria,l’inviato regio Paul de Monte Florum includeva Andrea tra i beneficiari dellesoluzioni da lui effettuate presso la curia papale per conto della corona.167

Accanto a questi compiti, Andrea continuò a svolgere l’attività di procu-ratore, presso la penitenzieria apostolica, dove rappresentò BartholomewBurghersh nell’estate 1337,168 e presso la camera apostolica, dove operò finoal febbraio 1338, allorché pagò una soluzione per conto del vescovo SimonMontagu, già suo cliente, traslato da Worcester a Ely il 14 marzo 1337.169 Inseguito non si registrano altre testimonianze relative all’attività in curia diAndrea Sapiti, che dovette morire prima del 21 novembre 1338, allorchéAdam de Vichiis, della diocesi di Toul, riceveva dalla camera apostolica unlegato testamentario di Andrea.170

Alla morte del procuratore, tre rappresentanti della famiglia Sapiti eranoancora attivi tra la Francia, l’Inghilterra e Firenze. Remigio, monaco cister-ciense e professor sacre pagine a Parigi, si trovava in Toscana. Il 9 settembre1338 egli era infatti stato nominato abate del monastero cisterciense di S.Salvatore in Settimo, dopo una dura contesa con Placido Ugolini. Placido,dopo essere stato eletto abate di S. Salvatore, venne infatti deposto dall’abatedel monastero di S. Galgano, pater abbas di Settimo. Remigio venne allorainviato da Benedetto XII per risolvere la questione e nominato abate diSettimo, provocando la reazione dei sostenitori di Placido, che attaccarono ilmonastero con un gruppo di armati.171

In Toscana si era ormai ritirato anche il fratello di Andrea, Simone, comedimostra la concessione a Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenza della sua

167. RR, 15, m. 3. Su William Inge vedi FEA, IV, p. 48. Vedi anche il resoconto dellespese sostenute in curia da Paul de Monte Florum: TNA, E 101/311/25.

168. Infra, Parte seconda, LXXII. 1-2; LXXXII; LXXXV. 1-2.169. Andrea fu il procuratore di Simon Montagu il 10 maggio 1337 (ASV, Cam. Ap.,

Oblig. et Sol., 16, fol. 30v) e ancora il 31 febbraio 1338 (I b i d., 13, fol. 141v). Altri pagamentialla camera per conto di diversi prelati vennero effettuati nel 1337 da Andrea: per John Stratford,arcivescovo di Canterbury, I b i d., 17, fol. 78v = ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 149, fol. 4v =I b i d., 150, fol. 4v (1336 novembre 29); per Richard Bury, vescovo di Durham, ASV, Cam.Ap., Oblig. et Sol., 17, fol. 114r (1337 gennaio 5); per Andrea Ghini, vescovo di Tournay, I b i d.,17, fol. 121r (1337 agosto 30).

170. K i r s c h, p. 595; ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 170, fol. 20r. Secondo Plöger, AndreaSapiti venne sostituito da John Offord, che divenne il procuratore regio nell’estate 1338: K.P l ö g e r, England and the Avignon Popes. The Practice of Diplomacy in Late MedievalEurope, London 2005, p. 85.

171. V i d a l, 6304; 5281; 6327; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 161r. Vedi J o n e s,pp. 103-105. Remigio morì di peste nel giugno 1348: A. G h i g n o l i, Introduzione, in: A.F e r r u c c i/A. G h i g n o l i (a cura di), Carte della Badia di Settimo e della Badia diBuonsollazzo nell’Archivio di Stato di Firenze (998-1200), Memoria scripturarum 2, Firenze2004, n. 45-46.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 47

I. Andrea Sapiti. Cenni biografici 47

prebenda inglese di Egglescliffe. Per tutto il 1337 e il 1338 Simone continuòa figurare tra gli esecutori di mandati papali diretti nelle diocesi di Firenze,Arezzo e Fiesole.172 Infine, alla sua morte, che avvenne in Toscana prima delsettembre 1340, Benedetto XII ordinò un’indagine affidata a Bernard Sistre,arcidiacono di Canterbury e cappellano papale, circa i benefici detenuti daSimone in Inghilterra.173

Ottone Sapiti era il prescelto per ereditare l’attività paterna. Egli, inca-ricato dopo la morte del padre come suo esecutore testamentario, fu impe-gnato nella riorganizzazione degli affari di Andrea in Irlanda, dove nominòsuo rappresentate Andrea Gerardi de Watford, e presso la curia papale, comeemerge dall’utilizzazione del registro di Andrea negli anni successivi alla suamorte.174 Sembra tuttavia che Ottone non sia riuscito a ottenere i risultatiraggiunti dal padre, forse anche a causa della morte dello zio Simone, cheprovocò una dispersione del patrimonio beneficiale della famiglia Sapitipresso St-Jean di Laon in Francia, presso Lichfield e Chichester in Inghilterrae presso Colle Val d’Elsa e Firenze in Toscana.175 Alcuni degli affari dellafamiglia in Inghilterra e Irlanda erano tuttavia ancora in essere negli anniQuaranta del XIV secolo, tanto che nel 1348 Ottone Sapiti nominò suorappresentante in Irlanda Ubertino Gerardi di Piacenza, dovendosi recare inInghilterra.176 Infine, forse anche a causa della guerra tra Francia e Inghilterra,Ottone rientrò a Firenze, dove venne incaricato nel novembre 1350 di guidareun’ambasceria della Repubblica presso la sede apostolica.177

La storia della famiglia Sapiti, partita da Firenze all’inizio del XIVsecolo per trovare fortuna in Inghilterra e in Francia, si concludeva dunquedopo un cinquantennio nella città natale, forse anche a causa della guerra deiCent’anni che ormai imperversava tra Francia e Inghilterra. Della straordina-ria attività di Andrea Sapiti e della sua famiglia rimane tuttavia un testimoneunico, il registro del procuratore.

172. Ubertino venne confermato prebendario di Egglescliffe da papa Benedetto XII il 27aprile 1338: V i d a l, 5380; CPL, II, p. 543; Richard d’Aungerville of Bury. Fragments of hisregister and other documents, The Publications of the Surtees Society 119, London 1910, pp.240-241. Vedi anche L u n t/G r a v e s, p. 50. Su Simone Sapiti vedi V i d a l, 4456; 5614; 5669.

173. CPL, II, p. 590; Le suppliche di Clemente VI, ed. T. G a s p a r r i n i -L e p o r a -c e, I, Regesta Chartarum Italiae 32, Roma 1948, 10, pp. 4-5; 165, pp. 65-66.

174. CPR, 1338-40, p. 384. Vedi infra, n. II, 6.175. V i d a l, 7745; 8541; CPL, II, p. 554; L u n t/G r a v e s, p. 165; CPL, III, p. 414; 489.176. CPR, 1348-50, p. 142.177. M a r z i, La cancelleria (vedi nota 8), pp. 698-699. Tra le questioni che Ottone Sapiti

doveva promuovere in curia per conto della Repubblica fiorentina, c’era anche la dispensa infavore di alcuni cittadini di Firenze per compiere il pellegrinaggio giubilare a Roma. Questofatto è forse da collegare alla presenza al termine del Quaternus supplicacionum dell’indulgen-za di Clemente VI del 1349 per il giubileo, che venne certamente registrata dopo la morte diAndrea (cf. infra, n. II, 7).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 48

Introduzione48

Il registro di Andrea Sapiti è una fonte davvero rara. Oltre ad esso, èinfatti ad oggi noto per il Trecento solo un altro registro organizzato da unprocuratore operante presso la curia papale. Si tratta del registro di HeinrichBucglant, un procuratore tedesco, che fu attivo presso la sede apostolica nellaprima metà del XIV secolo, avendo come suo cliente principale la città diAmburgo.1 Tuttavia il registro di Heinrich Bucglant è molto diverso da quellodi Andrea Sapiti, poiché rappresenta sostanzialmente un formulario di sup-pliche, probabilmente compilato dal procuratore e dai suoi collaboratoricome strumento atto allo svolgimento dei negozi curiali.

Il materiale contenuto nel registro di Andrea Sapiti è invece articolato inmodo più complesso ed eterogeneo.2 Il registro consta infatti di due parti oquaterni.

II

Il registro di Andrea Sapiti

1. J. S c h w a l m (ed.), Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant. An die päpstliche Kuriein Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts. Mit einem Anhangeverwandter Stücke, Hamburg, 1910; E. G ö l l e r, J. Schwalm, Das Formelnbuch des HeinrichBucglant. An die päpstliche Kurie in Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des14. Jahrhunderts. Mit einem Anhange verwandter Stücke, Hamburg 1910, ZRg Kan. 32/1(1911), pp. 383-389; E. O t t e n t h a l, J. Schwalm, Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant.An die päpstliche Kurie in Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhun-derts. Mit einem Anhange verwandter Stücke, Hamburg 1910, Mitteilungen des Instituts fürÖsterreichische Geschichtsforschung 34 (1913), pp. 364-366. Un altro esempio di formularioad uso dei petenti prodotto nel XIII secolo è dato in G. B a r r a c l o u g h, Formulare fürSuppliken aus der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, Archiv für katholisches Kirchenrecht,115 (1935), pp. 435-456.

2. Per una descrizione del manoscritto vedi K i r s c h, pp. 582-603. Menzioni del registrodi Andrea Sapiti si trovano anche in G ö l l e r, J. Schwalm (vedi nota II, 1), p. 388; I d., DerGeschäftsgang bei Verleihung von Benefizien und Gnadenbewilligungen an der Kurie, in: I d.(ed.), Repertorium Germanicum: Verzeichnis der in den päpstlichen Registern und Kameral-akten vorkommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches, seiner Diözesen undTerritorien vom Beginn des Schismas bis zur Reformation, I: Clemens’ VII. von Avignon,1378-1394, Berlin 1916, pp. 59*-98*; B ö r s t i n g, pp. 61-62; S a y e r s, Proctors (vedi notaI, 105), p. 145;. W r i g h t, pp. 109-113; Z u t s h i, Proctors (vedi nota I, 23), pp. 15-29.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 49

Una prima parte è caratterizzata dalla varietà del materiale in essa regi-strato e potrebbe pertanto essere definita «miscellanea».3 Essa comprendediversi strumenti utili al procuratore per svolgere la propria attività presso gliuffici curiali, quali alcuni formulari, una copia del provinciale romano e unelenco di cardinali attivi presso la curia nei primi quarant’anni del XIVsecolo. In questa prima sezione sono inoltre presenti diverse littere papali,riconducibili alla clientela seguita da Andrea Sapiti, e alcuni documenticoncernenti il procuratore e la sua famiglia, quali ad esempio una collettadella città di Firenze e alcune lettere di materia beneficiale rilasciate daEdward III in favore di Ottone e Simone Sapiti.

Il secondo quaterno del registro è invece più simile al menzionato regi-stro di Heinrich Bucglant, anche se si differenzia da esso in molti punti.Questa parte venne intitolata da una delle mani che compilò il manoscrittoQuaternus supplicationum e contiene più di novanta suppliche inoltrate dalnostro procuratore presso i diversi uffici della sede apostolica per conto didifferenti petenti.4

1. Datazione

A una prima analisi, il materiale registrato nella prima sezione del regi-stro di Andrea Sapiti e quello contenuto nella seconda sembrano corrispon-dere da un punto di vista tematico. Ad esempio, accade spesso che a unasupplica registrata nel Quaternus supplicationum corrisponda la sua litteraexecutoria nella prima parte del manoscritto.5 Questo dato induce a ipotizzareuna compilazione coeva delle due sezioni, che sarebbero state redatte comedue quaterni separati e distinti sulla base di modelli documentari in essicontenuti, ma che hanno per argomento gli stessi negozi seguiti dal procura-tore presso gli uffici curiali.

Tale rilievo suggerisce pertanto che i due quaterni siano stati compilatinegli stessi anni di attività del procuratore. Tuttavia, l’analisi del materialeregistrato mostra alcune difformità cronologiche tra la prima parte del regi-stro e la seconda.

La documentazione del primo quaterno spazia infatti dal 1317 al 1337,coprendo la maggior parte degli anni in cui Andrea Sapiti fu attivo comeprocuratore presso la curia papale. Inoltre non sono in essa presenti indica-zioni cronologiche esplicitamente fornite dai suoi compilatori. Infine, come

3. K i r s c h, pp. 584-585.4. I b i d., pp. 585-586.5. Ad esempio Parte prima, XXXVIII; Parte seconda, LIV.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 50

Introduzione50

è stato accennato in precedenza, il materiale di questo quaterno venne certa-mente utilizzato dopo la morte di Andrea da chi prese in mano le redini deisuoi affari. Questi aggiornamenti vennero compiuti in modo piuttosto preci-so, non solo attraverso la registrazione di nuovo materiale, come avviene adesempio per l’elenco di cardinali aggiornato con i membri del collegio nomi-nati il 18 dicembre 1338, dopo la morte di Andrea, ma anche grazie a unadeguamento dei dati già presenti nel registro, come accadde nel menzionatoelenco di cardinali laddove furono cassati i cardinali defunti e fu indicatal’elezione al soglio pontificio di Petrus Rogerii.6 Questo tipo di riutilizzazio-ne del registro si ritrova in parte anche nel secondo quaterno di suppliche,dove negli ultimi fogli venne registrata la lettera di convocazione del giubileoemessa da Clemente VI nel 1349.7

L’analisi paleografica della prima sezione del registro di Sapiti suggeri-sce che la registrazione del materiale sia avvenuta in tempi successivi. Questodato è confermato dalla datazione dei documenti, che procede diacronica-mente in modo piuttosto preciso. Dopo un’introduzione, in cui vennero regi-strati l’elenco dei cardinali, due formulari e una colletta di Firenze,8 i docu-menti sembrano infatti essere stati registrati a gruppi a partire dall’estate1330, allorché Andrea fu interessato principalmente alla riorganizzazionedella chiesa irlandese e al pagamento delle soluzioni del censo regio allacamera apostolica.9 A corollario di questi due temi vi sono poi delle entrateriguardanti altre due questioni generali di primo piano: l’assoluzione dell’an-tipapa Pietro di Corbario e la dispensa matrimoniale in favore di Edward IIIe Philippa di Hainaut, i più importanti clienti di Andrea.10 Vennero alloraregistrati i documenti concernenti questi negozi e furono recuperati anche attiprecedenti, che potevano essere utili a provare le ragioni presenti. Similmen-te, un secondo gruppo di entrate, che vennero probabilmente inserite a regi-stro nella prima parte del 1331, ancora una volta richiamano fatti attualiattraverso una documentazione precedente.11 Tra questi figura anche l’asso-luzione dal defectu natalium di Walter Islep, provvisto presso St. Patrick diDublin, datata 26 settembre 1324. Essa deve tuttavia essere messa in relazione

6. Infra, Parte prima, I. Vedi anche K i r s c h, p. 584. Sulla riutilizzazione del registrodopo la morte di Andrea vedi supra, n. I, 174.

7. Infra, Parte seconda, LXXXIV; H. J. S c h m i d t (ed.), Bullarium Anni Sancti, Textuset documenta. Series Theologica 28, Roma 1949, 2, pp. 9-10; Bollario dell’anno santo. Docu-menti di indizione dal giubileo del 1300, Bologna 1998, pp. 24-33. Vedi supra, n. I, 177.

8. Infra, Parte prima, I-IV.9. Sui pagamenti del censo regio alla camera apostolica vedi infra, Parte prima, V-X;

sull’Irlanda vedi infra, Parte prima, VI-VII-VIII-XI.10. Infra, Parte prima, IX; XII.11. Infra, Parte prima, XIII-XX.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 51

II. Il registro di Andrea Sapiti 51

con la provvisione di Ottone Sapiti della prebenda assegnata precedentemen-te a Walter, al quale veniva tolta per mandato papale il 13 marzo 1331.12 Inseguito vengono copiati nel quaterno alcuni documenti del dicembre 1332 eancora un atto del luglio 1333, preceduto da un gruppo di entrate concernentila colletta papale in Inghilterra del 1329 e altri pagamenti effettuati dallacorona alla camera apostolica.13 Il primo quaterno proseguiva poi con alcuninegozi databili al 1333, seguiti dalla copia del provinciale romano e dallecarte del gennaio 1334, riguardanti la traslazione di John Stratford alla cat-tedra arcivescovile di Canterbury.14 Seguono inoltre un gruppo di carte dellaseconda metà del 1334 e del 1336, che hanno per tema gli affari personalidella famiglia Sapiti, quali alcuni benefici confermati a Ottone e Simone inInghilterra, nonché il coinvolgimento di Remigio nella disputa accademicasulla visione beatifica.15 La prima parte del registro si chiude infine con laregistrazione di altri negozi sostenuti da Andrea nel 1337 e con alcuni appuntidatabili al 1334, che sono però segnati sull’ultimo foglio del quaterno e cheriguardano nuovamente la traslazione di John Stratford a Canterbury.

Le suppliche contenute nella seconda parte del registro, il Quaternussupplicationum, coprono invece un arco temporale molto più ristretto, che vadal 2 maggio 1330 all’agosto 1337. Esse concernono pertanto solo una partedel periodo trattato dalla prima parte del registro. Anche in questo casosembra tuttavia che la registrazione sia avvenuta in modo continuo e che ilmateriale sia stato copiato in linea di massima secondo una sequenza diacro-nica, che lascia peraltro spazio a molte eccezioni. Anche la seconda sezionedel registro inizia con un gruppo di petizioni inoltrate alla curia nel dicembre1332, mentre sono riprese in seguito suppliche presentate in precedenza. Iprimi due gruppi di suppliche, che sono ascrivibili rispettivamente alla finedel 1332 e al gennaio 1334, sono infatti seguiti da due petizioni dell’ottobre1332 e ancora da una supplica del dicembre 1333, e da due petizioni deldicembre e del luglio 1332.16 Di seguito, si trovano un gruppo di supplichedel marzo 1333 e ancora alcune petizioni del 1330.17 La registrazione sembrapoi seguire in modo piuttosto ordinato a partire dall’autunno 1333, con alcunisalti cronologici dovuti a volte alla ripetizione di alcune petizioni, preceden-

12. Infra, Parte prima, XV.13. Infra, Parte prima, XXI-XXII; per i pagamenti alla camera vedi infra, Parte prima,

XXIII-XXVII. Vedi anche L u n t, I, pp. 81-83.14. Per il 1333 vedi infra, Parte prima, XXVIII-XXXI; per il provinciale vedi infra, Parte

prima, XXXII; per la traslazione dell’arcivescovo di Canterbury vedi infra, Parte prima,XXXIV-XL.

15. Infra, Parte prima, XLI-L.16. Infra, Parte seconda, I-VII.17. Infra, Parte seconda, X; XIII-XV.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 52

Introduzione52

temente registrate e poi riprese e corrette.18 In seguito, un sostanzioso gruppodi suppliche concerne i mesi compresi tra il novembre e il dicembre 1334,allorché, a causa della morte di Giovanni XXII, i lavori degli uffici curiali siinterruppero, causando non pochi problemi nel regolare svolgimento dellavoro di Andrea. Questa situazione si ripercosse evidentemente anche sullaregistrazione dei negozi nel quaterno.19 La ripresa di una registrazione piùregolare nel Quaternus supplicationum compare in concomitanza con loscorrere del primo anno di pontificato di Benedetto XII, mentre il materialeè ordinato cronologicamente con una relativa precisione tra il luglio 1336 el’agosto 1337.20

Si potrebbe allora ipotizzare che la compilazione del Quaternus suppli-cationum, cominciata tra la fine del 1332 e l’inizio del 1333, sia stata inter-rotta per essere ripresa nel gennaio 1334, con un recupero più o meno siste-matico del materiale elaborato in precedenza. Inoltre, a partire dal primo annodi pontificato di Benedetto XII la registrazione sarebbe diventata più ordinata,procedendo fino all’agosto 1337.

Questi dati mi portano ad alcune conclusioni concernenti la registrazionedei due quaterni. Sembra infatti che il materiale fosse stato collezionato conregolarità da Andrea Sapiti e dai suoi chierici almeno a partire dal 1330,allorché si diede probabilmente vita al primo quaterno, che venne tuttaviaparzialmente accantonato nel corso del 1331. Il suo utilizzo riprese invececon maggiore continuità a partire dal dicembre 1332, allorché la segreteriadel Sapiti iniziò a compilare un secondo quaterno, dedicato alla registrazionedelle suppliche, il cui impiego venne reso più sistematico al principio del1334. A riguardo si deve infatti sottolineare la complementarietà dei duequaterni, che emerge chiaramente dalla corrispondenza tra la seconda sup-plica contenuta nel Quaternus supplicationum e la sua littera executoria,registrata nella prima parte del registro all’inizio di quello che è stato prece-dentemente indicato come un gruppo definito di materiale confluito nel primoquaterno proprio nel dicembre 1332.21 Infine, si deve notare come la registra-zione di entrambi i quaterni termini nella seconda metà 1337, in corrispon-denza con il concludersi delle attività di Andrea presso la curia papale.22

Pertanto il registro documenta soltanto gli ultimi sette anni della lunga car-

18. Infra, Parte seconda, XVI; per le petizioni ripetute vedi ad esempio Parte seconda,XXI = XXVI = XXXVII = XXXVIII datate post 20 aprile 1333.

19. Infra, Parte seconda, XLVIII-LXXV.20. Infra, Parte seconda, LXXVI e sgg.21. Infra, Parte seconda, I. 2 = infra, Parte prima, XXI. Vedi supra, n. II, 13. È da segnalare

una nota, aggiunta nel margine sinistro di fol. 162r in corrispondenza della supplica I, 2, cherinumera la supplica come I.

22. Vedi supra, nn. I, 167-170, testo corrispondente.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 53

II. Il registro di Andrea Sapiti 53

riera del procuratore, lasciando aperta la questione relativa al possibile mo-vente della sua compilazione proprio in quell’arco cronologico.

Più semplice sembra invece il discorso circa la data topica del registro.Credo infatti che il sistema di registrazione adottato, che, come si è visto,sembra essere stato realizzato per gruppi di documenti, suggerisca che ilregistro non venisse portato in giro nel corso degli spostamenti del procura-tore e dei suoi chierici, ma che esso fosse tenuto negli uffici di Andrea, cherisiedette ad Avignone almeno a partire dal 1309.23

Questa considerazione è infine confermata anche dalla qualità del mate-riale contenuto nel registro. In esso infatti, oltre agli strumenti utili al procu-ratore per svolgere la propria attività presso la curia papale, sono presentialcune petizioni provenienti dall’Inghilterra e dirette alla sede apostolica, lecopie di suppliche presentate agli uffici curiali e le littere executorie emessedalla curia e dirette in partibus. Il registro di Andrea Sapiti documentapertanto la consistenza dell’archivio avignonese e i negozi che vennero am-ministrati dalla segreteria del procuratore negli anni Trenta del XIV secolo.

2. Contenuti

Come emerge dalla biografia, il Sapiti non si limitò a svolgere nel corsodella sua lunga carriera la sola attività di procuratore presso la curia papale,ma diversificò la propria professione impegnandosi in transazioni finanziariee in incarichi di rappresentanza presso la sede apostolica per conto dellacorona inglese. La sua posizione si rivela tuttavia piuttosto singolare, comeha rilevato Patrick Zutshi, che ha escluso un vero e proprio impegno di Andreapresso la curia come ambasciatore permanente della corona, preferendo al-tresì la definizione di «agente diplomatico».24

Già nel XII secolo esistevano presso la curia papale procuratori conl’incarico di adiuvare i petenti nel disbrigo delle complesse procedure curialie nel rappresentarli, allorché costoro non fossero stati in grado di recarsipersonalmente a Roma. Per la stessa natura del loro incarico, i procuratorinon erano pertanto personale alle dipendenze degli uffici curiali, pur svol-gendo il proprio ufficio presso la sede apostolica. L’istituto del procuratoreandò tuttavia ad assumere una normativa propria nel XIII secolo, allorchéerano attivi alcuni notai apostolici, provenienti per lo più dall’Italia centrale,

23. Vedi supra, n. I, 31.24. Z u t s h i, Proctors (vedi nota I, 23), pp. 26-27. Sul coinvolgimento di Andrea Sapiti

nelle missioni diplomatiche inviate in curia dai sovrani inglesi vedi W r i g h t, p. 118; Plöger,England (vedi nota I, 170). Sui rapporti della monarchia inglese con la curia papale vedi ancheP. C h a p l a i s, English diplomatic Practice in the Middle Ages, London 2003.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 54

Introduzione54

che seguivano la curia ricevendo incarichi temporanei dai petenti giunti aRoma per inoltrare le proprie richieste.25 Nei primi decenni del XIV secolo,quando anche Andrea Sapiti si trovava presso la curia papale, i procuratorierano ormai figure professionali ben definite. Essi venivano assunti di voltain volta dai petenti come liberi professionisti con incarico biennale, che erasancito da un atto di procura detto procuratorium, al termine del qualedovevano sospendere la propria attività per un mese.26 I procuratori pertantosvolgevano il proprio ufficio presso la cancelleria, dove seguivano l’iterburocratico che portava alla redazione dei documenti, dalla presentazionedella petizione fino alla spedizione della supplica o della littera, presso lacamera apostolica, dove amministravano il pagamento delle soluzioni allasede apostolica, nei tribunali di curia, quali la Rota, l’audientia litterarumcontradictarum e il concistoro, dove presentavano le ragioni del propriocliente nel corso del contraddittorio, e presso la penitenzieria apostolica,incaricata di amministrare i casi riservati sottoposti alla sede apostolica.27

Si comprende allora quanto possa essere rilevante lo studio del registrodi Andrea Sapiti come fonte per analizzare i compiti del procuratore pressola curia papale, dal momento che esso raccoglie notizie relative all’attivitàsvolta dal Sapiti presso i differenti uffici curiali.

25. R. von H e c k e l, Das Aufkommen der ständigen Prokuratoren an der päpstlichenKurie im 13. Jahrhundert, in: Scritti di storia e paleografia. Miscellanea Francesco Ehrle, II,Studi e testi 38, Roma 1924, pp. 290-321; P. H e r d e, Beiträge zum päpstlichen Kanzlei- undUrkundenwesen im 13. Jahrhundert, Münchener Historische Studien, Abteilung Geschichtl.Hilfswissenschaften 1, Kallmünz 1961, pp. 125-148; I d., Audientia litterarum contradictarum,I, Bibliothek des DHI Rom 31, Tübingen 1970, pp. 1-78; 372-375; 412-413; B. G u i l l e -m a i n, La cour pontificale d’Avignon (1309-1376). Étude d’une société, Bibliothèque desÉcole française d’Athènes et de Rome 201, Paris 1962, pp. 567-572; W. S t e l z e r, Aus derpäpstlichen Kanzlei des 13. Jahrhunderts. Magister Johannes de Sancto Germano, Kurienpro-kurator und päpstlicher Notar, Römische Historische Mitteilungen 11 (1969), pp. 210-221; I d.,Niederaltaicher Prokuratorien. Zur Geschichte der Impetrationsvollmachten für die päpstlicheKurie im 13. Jahrhundert, Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung77 (1969), pp. 291-313; I d., Beiträge zur Geschichte der Kurienprokuratoren im 13. Jahrhun-dert, AHP 8 (1970), pp. 113-138; I d., Über Vermerke der beiden Audientiae auf Papsturkundenin der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts, Mitteilungen des Instituts für ÖsterreichischeGeschichtsforschung 78 (1970), pp. 308-322. Vedi anche P. L i n e h a n, Proctors representingSpanish interests at the Papal Court, 1216-1303, AHP 17 (1979), pp. 69-123; Z u t s h i,Proctors (vedi nota I, 23), pp. 20-22; H. W e i g l, Ein Prokurator um sechs Gulden und einBuch für die Zukunft. Taverninus von Novara, Bischof Konrad III. von Freising und dasbischöfliche «Notizbuch», MIÖG, 112 (2004), pp. 238-271. Sulla questione della rappresen-tanza affrontata dalle fonti canonistiche medievali vedi L. M a y a l i, Procureurs et représen-tation en droit canonique médiéval, Mélanges de l’École française de Rome. Moyen âge 114/1(2002), pp. 41-57.

26. T a n g l, I, 12, p. 55.27. Z u t s h i, Proctors (vedi nota I, 23), p. 16.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 55

II. Il registro di Andrea Sapiti 55

2.1. La cancelleria apostolica

L’attività svolta da Andrea Sapiti presso la cancelleria apostolica è sin-golarmente documentata nel Quaternus supplicationum compilato dal pro-curatore e dai suoi chierici. Esso infatti ha la duplice funzione di formulario,nello stile del posteriore registro di Heinrich Bucglant, e di registro di reso-conti tenuti con meticolosità riguardanti i negozi in corso d’opera. Proprioquesta seconda caratteristica rende il quaterno del Sapiti una fonte unica, dalmomento che nel registro di Bucglant le suppliche sono presentate senzacorrezioni e aggiornamenti e sono solo a volte accompagnate dal responsoche il papa diede su di esse.28 Il Quaternus supplicationum, invece, vennecompilato come strumento utile in primo luogo al procuratore per seguire ilcomplesso iter delle petizioni presentate alla cancelleria apostolica, cosìcome si evince chiaramente da una sua analisi.

Come è noto, il primo stadio del processo che portava all’approvazionee alla spedizione di una supplica da parte della cancelleria pontificia erarappresentato dall’invio della petizione da parte del petente presso la sedeapostolica, dove era stato incaricato un procuratore.

Le petizioni generalmente giungevano in curia sotto forma di memoran-da o come vere e proprie richieste. Nel primo caso le petizioni consistevanoin note molto brevi del petente, che chiariva quale fosse la questione dasottoporre all’esame della sede apostolica. Ad esempio, nel caso in cui larichiesta concernesse una materia beneficiale, il memorandum inviato alprocuratore avrebbe specificato solo poche notizie, quali il nome del petentee il beneficio di cui si faceva richiesta, così come emerge chiaramente dalmemorandum consegnato ad Andrea da William Trussel alla fine dell’estate1334 e copiato nel quaterno del Sapiti.29 In altri casi, invece, il petente inviavapresso la curia papale delle vere e proprie petizioni, che erano però redattesecondo uno stile non conforme ai canoni della curia. Questo avveniva senzadubbio nel caso di clienti di primo piano, quali i sovrani inglesi, che utiliz-zavano per l’invio delle richieste in curia la propria cancelleria. Nei rotolidella cancelleria inglese rimangono dunque molti esempi di queste petizioniinviate alla sede apostolica durante i regni di Edward I, Edward II e EdwardIII.30 Alcune di queste petizioni vennero ricevute ad Avignone da Sapiti, che

28. K i r s c h, pp. 586-589.29. Infra, Parte seconda, LVIII; K i r s c h, p. 592. Vedi anche infra, Parte seconda, III.30. TNA, Roman Rolls, C 70. Sull’introduzione del Cursus Romane Curie presso la

cancelleria inglese intorno alla metà del XIII secolo vedi D e n h o l m -Y o u n g, Richard(vedi nota I, 75), pp. 140-141; 155-156; I d ., The Cursus in England, in: I d., Collected Papersof N. Denholm-Young, Cardiff 1969, pp. 42-73. Sull’organizzazione della cancelleria inglesedurante i regni di Edward II e di Edward III vedi B. W i l k i n s o n, The chancery under

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 56

Introduzione56

le fece copiare nel suo registro, come accadde per una richiesta del maggio1324 inoltrata da Edward II circa la riorganizzazione della chiesa in Irlandao per un’altra del luglio 1334 inviata da Edward III, che sollecitava la con-ferma dei diritti di patronato del monastero di Bardney sulle chiese parroc-chiali di Hale e di Heckington, in diocesi di Lincoln.31

La forma di tali petizioni mette chiaramente in luce quale fosse il lavorodel procuratore incaricato di eseguire un negozio. In sostanza, sulla base dellepetizioni copiate nel registro di Andrea Sapiti, si può affermare che la supplicaveniva completamente redatta dal procuratore nella forma corretta secondolo stilus curie. Il procuratore doveva a tale scopo conoscere sia i formularisia le clausole necessarie da inserire per non incorrere in sanzioni canoniche.Questo valeva del resto sia nel caso in cui fossero stati inviati al procuratoredei semplici memoranda sia quando venivano inviate presso la sede aposto-lica richieste più articolate.

Proprio la complessità di questo procedimento burocratico, che portavaalla redazione della supplica secondo lo stile della curia, rendeva necessariala redazione di diverse minute della petizione e un loro esame preliminare daparte del referendario o del vicecancelliere. Il personale specializzato dellacancelleria apostolica doveva infatti consigliare al procuratore i cambiamentida apportare alla supplica, che erano in questo stadio per lo più relativi adaspetti formali e procedurali. Pertanto, capita di trovare nel registro di Andreala stessa supplica registrata più di una volta in differenti lezioni. È questo ilcaso di una supplica presentata in curia da Sapiti per conto di Walter diLondon, che ebbe ben tre lezioni prima di essere approvata, o di quellaavanzata dallo stesso procuratore in favore del figlio Remigio, anch’essaripetuta per tre volte.32

Una volta approvata dal personale della cancelleria, la supplica passavaall’esame del pontefice o del vicecancelliere, che dovevano dare il proprioparere sugli aspetti sostanziali del documento e sulla sua conformità giuridi-ca. Anche in questo caso il registro di Sapiti si rivela fonte unica, dal momentoche vi sono spesso riportati i responsa pape relativi a singole petizioni. Essici fanno comprendere come il pontefice potesse dare responso positivo,approvando la petizione e apponendo in calce ad essa la propria segnatura, ilfiat. Ad esempio, la supplica presentata alla curia da Edward III e da Filippo,re di Francia, concernente la dispensa matrimoniale in favore di John Eltham,

Edward III, Manchester 1929, in particolare pp. 1-65.31. Infra, Parte prima, VI. 2; Parte seconda, XLVI. 3.32. Infra, Parte seconda, XXXIV; LXI; LXV. Sul caso di Walter di London vedi B o m b i,

Andrea Sapiti (vedi nota I, 15), pp. 911-912. Su Remigio Sapiti vedi infra, Parte seconda, XVI.1-2; XVIII. Altri casi simili si trovano infra, Parte seconda, IV; VIII; X. 1; XII; XXIII; LX. Vedianche K i r s c h, p. 589.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 57

II. Il registro di Andrea Sapiti 57

earl of Cornwall, e Maria di Lara venne approvata l’11 ottobre 1334 daGiovanni XXII, che nel suo responso chiariva i principi canonici della dispen-sa e apponeva la propria segnatura.33

Altrove, invece, il pontefice richiedeva delle modifiche sostanziali delcontenuto della supplica, ordinando che essa venisse sottoposta nuovamenteal suo esame. Inoltre, generalmente nei casi in cui i petenti avevano presentatoaltra documentazione a riprova dei propri diritti, accadeva che il ponteficesospendesse il proprio giudizio, demandando al vicecancelliere l’esame dellaveridicità dei documenti presentati. Ad esempio il 15 ottobre 1333 JohnStratford, arcivescovo di Canterbury, inviò una supplica al pontefice circa laconferma dei diritti del priore di Winchester nell’utilizzazione delle insegnepontificali, già approvata da papa Innocenzo IV. Poiché John Stratford avevainviato una copia autentica del mandato di Innocenzo IV in curia a sostegnodella petizione, dal momento che non possedeva più l’originale, GiovanniXXII ordinò che il vicecancelliere esaminasse la veridicità della copia primadi approvare la supplica.34 Infine, nel caso in cui il petente non fosse in gradodi provare la veridicità delle proprie affermazioni, il pontefice poteva anchesegnare la supplica in modo condizionale attraverso la formula fiat, si est ita,come avvenne ad esempio per un’altra supplica di John Stratford del marzo1333 circa la conferma dell’unione della chiesa parrocchiale di Wonston alcapitolo cattedrale di Winchester.35

Dopo essere state segnate dal pontefice, le suppliche venivano datate einoltrate alla cancelleria, incaricata, almeno a partire dal pontificato di Cle-mente VI, di registrarle in appositi registri di suppliche. Non sappiamo tutta-via se la cancelleria di Giovanni XXII avesse già la consuetudine di teneretali registri, mentre alcuni indizi, recentemente analizzati da Patrick Zutshi,mostrano che l’utilizzazione dei registri di suppliche era stata introdotta dallacancelleria di Benedetto XII per evitare la contraffazione degli originali, chein tal modo rimanevano in copia presso la curia, come è narrato anche nellaVita secunda e nella Quinta vita di Benedetto XII.36 Una nota, riportata amargine di una supplica presentata alla curia dal monastero di Bardney e

33. Infra, Parte seconda, LIV.34. Infra, Parte seconda, XXXIX.35. Infra, Parte seconda, X. 2.36. Vita secunda Benedicti XII, in: Vitae paparum Avenionensium, ed. G. M o l l a t, I,

Paris 1914, p. 211; Vita quinta Benedicti XII, in: I b i d., p. 228. Zutshi ha dimostrato l’esistenzadi registri di suppliche, compilati e tenuti da notai apostolici, durante il pontificato di GiovanniXXII, mentre i registri di suppliche della cancelleria pontificia sarebbero stati introdotti solocon Benedetto XII: P. N. R. Z u t s h i, The origins of the registration of petitions in the papalchancery in the first half of the fourteenth century, in: Suppliques et requêtes. Le gouvernementpar la grace en Occident (XIIe-XIVe siècle), Collection de l’École française de Rome 310, Rome2003, pp. 177-191.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 58

Introduzione58

registrata nel quaterno di Andrea Sapiti, sembrerebbe inoltre confermarel’ipotesi secondo cui proprio Benedetto XII avrebbe introdotto la registrazio-ne delle suppliche. Essa recita infatti che la petizione del monastero alibiscripta est in libro novo supplicacionum factarum coram domino Benedictopapa XII.37 Purtroppo, la supplica del monastero non è datata; tuttavia essadeve essere di poco posteriore alla petizione di Edward III del 20 dicembre1334, registrata da Sapiti, in cui si sollecitava alla sede apostolica la soluzionedella questione.38 Questo dato confermerebbe pertanto la notizia, presentenelle vite di Benedetto XII, secondo cui il pontefice all’inizio del suo ponti-ficato, nel gennaio 1334, avrebbe dato vita a un nuovo libro di suppliche, acui anche la nota del quaterno di Andrea fa riferimento.

Dopo essere state registrate, le suppliche venivano inoltrate alla cancel-leria incaricata della loro spedizione in forma di littera executoria. Qui idocumenti venivano distribuiti dal distributor a un abbreviatore per essereingrossati. Nel suo registro, Andrea Sapiti annota alcune volte questo proce-dimento, copiando la nota Recipe, apposta sull’originale dal distributor,seguita dal nome dell’abbreviatore incaricato della redazione della minuta.39

Dopo l’ingrossatura, veniva redatta una bella copia della lettera, poi nuova-mente letta davanti al pontefice o alla stessa cancelleria, che potevano ancoracassare alcuni punti sostanzialmente scorretti. Anche questo passaggio buro-cratico è documentato nel registro del Sapiti, che riporta a riguardo un me-morandum sottoposto al vicecancelliere, che aveva cassato alcune petizioniapprovate dal papa e in procinto di essere spedite.40

Infine le lettere erano bollate e spedite in partibus. Tuttavia anchequest’ultimo passaggio burocratico poteva subire dei rallentamenti, comeavvenne alla morte di Giovanni XXII, allorché Andrea Sapiti si trovò a doveraffrontare non pochi problemi, a causa dell’interruzione dell’attività degliuffici curiali fino all’elezione del nuovo pontefice. Nel suo registro compareun interessante caso circa Robert de Salins, provvisto da Giovanni XXII dialcuni benefici, la cui supplica era stata segnata e ingrossata dalla cancelleria,

37. Infra, Parte seconda, XLVI. 1. Sui registri di suppliche vedi H. B r e s s l a u, Manualedi diplomatica per la Germania e l’Italia, trad. it. A. M. V o c i -R o t h, Pubblicazioni degliArchivi di Stato. Sussidi 10, Roma 1998, p. 688 n. 49; G ö l l e r, Der Geschäftsgang (vedi notaII, 2), pp. 74*-76*; B. K a t t e r b a c h, Specimina supplicationum ex registris vaticanis,Romae 1927, pp. XIV-XVII; K i r s c h, p. 590.

38. Infra, Parte seconda, XLVI. 3. Vedi supra, n. II, 31.39. Nel XIV secolo l’ufficio di distributor era generalmente ricoperto dallo stesso vice-

cancelliere: P. R a b i k a u s k a s, Abbreviatori della cancelleria pontificia nella prima metàdel secolo XIV, Annali della Scuola Speciale per Archivisti e Bibliotecari dell’Università diRoma 12 (1972), pp. 159-161. Vedi anche B r e s s l a u, Manuale di diplomatica (vedi notaII, 37), p. 692 n. 63. Alcuni esempi in Parte seconda, X; XLI; LIV; LXV; LXVI; LXVII.3.

40. Infra, Parte seconda, XXXII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 59

II. Il registro di Andrea Sapiti 59

ma non bollata prima della morte del papa. Pertanto, dal momento che essarisultava imperfecte, Andrea Sapiti, procuratore di Robert, era costretto apresentare una nuova petizione a Benedetto XII chiedendo che il documentovenisse bollato e spedito al petente.41

2.2. I tribunali di curia

L’iter burocratico descritto finora riguarda questioni di amministrazioneordinaria. Esse potevano essere di fatto decise direttamente dal ponteficecoadiuvato dal vicecancelliere. In altri casi, invece, i petenti facevano appelloai tribunali di curia, chiedendo il giudizio di cause in genere già andate ingiudicato di fronte agli ordinari locali. Questo appello poteva tuttavia seguiredue differenti iter giudiziari. In un primo caso il pontefice, a cui era statasottoposta la causa, poteva infatti decidere di nominare un giudice delegatoin partibus, che avrebbe dovuto dirimere la questione, il quale veniva incari-cato attraverso l’invio di una littera de iustitia redatta in cacelleria. Tuttavia,nel caso in cui l’arbitrato del giudice delegato non avesse soddisfatto unadelle parti, la causa poteva essere nuovamente riportata in curia, dove venivasottoposta all’esame dell’audientia pubblica. Infine la sentenza così ottenutapoteva ancora essere impugnata di fronte all’audientia litterarum contradic-tarum.42 In altri casi, per gli arbitrati che riguardavano questioni di maggiorrilievo giuridico, il pontefice poteva decidere di delegare l’arbitrato a uncardinale o di passare la causa al tribunale della Rota o audientia sacri palatii,dove un auditor sacrii palatii era incaricato di giudicare la questione. Tutta-via, anche in questo caso era prevista la possibilità di impugnare la sentenzadi primo grado, chiedendo una revisione d’appello.

Le suppliche di giustizia prodotte contestualmente ai processi tenutidavanti all’audientia sacri palatii sono molto rare. Esse erano inutili una voltache la causa era passata in giudicato e, pertanto, non venivano conservate.Inoltre, esse non venivano registrate nei registri di suppliche della cancelleria.Andrea Sapiti, tuttavia, registrò nel proprio quaterno alcune suppliche digiustizia, da lui compilate come procuratore di una delle parti. Un casodocumentato nel Quaternus supplicationum è la causa insorta tra RobertTawton, chierico e tesoriere di Edward III, e Alano di Coningesburgh circala provvisione della prepositura di Wells, su cui il 20 aprile 1333 era interve-nuto anche lo stesso re chiedendo a Giovanni XXII di giudicare la disputa.Da parte sua, Andrea presentò al pontefice una supplica per conto di EdwardIII, ricostruendo l’andamento del processo di primo grado, affidato all’audi-

41. Infra, Parte seconda, LXX.42. H e r d e, Audientia (vedi nota II, 25), pp. 21-34.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 60

Introduzione60

tor sacrii palatii Egidio di Benevento. Egli, inclinato in favore delle ragionedi Alano di Coningesburgh, aveva sospeso il giudizio. Il procuratore chiedevapertanto che il pontefice intervenisse, ponendo fine alla sospensione e solle-citando l’auditore a una rapida conclusione del processo.43 Altrove JohnStratford, arcivescovo di Canterbury, chiedeva ad Andrea Sapiti di rappresen-tarlo in un processo di primo grado concernente l’appello alla sede apostolicainoltrata dal priorato di Little Marlvern, in diocesi di Worcester, che rivendi-cava la propria esenzione alla visita arcivescovile e si appellava contro lascomunica emessa a riguardo dallo stesso arcivescovo, che voleva entrare nelprocesso come parte in causa.44

Come si è visto, i petenti potevano impugnare le decisioni del tribunaledi primo grado, ricorrendo all’appello di secondo grado. È questo il caso delladisputa tra John Stratford, arcivescovo di Canterbury, e Franco di Clairvauxcirca la chiesa di Cranbrook, vacante in seguito alla morte di William Me-pham, che era stata annessa alla mensa arcivescovile. A questa unione si eraopposto Franco di Clairvaux, che era stato provvisto della chiesa dalla sedeapostolica. Egli si era pertanto appellato alla sede apostolica, ottenendo ungiudizio di primo grado dall’uditore del sacro palazzo, John de Seimour, cheaveva tuttavia ordinato la sospensione della provvisione per entrambe le parti.Tuttavia questa decisione aveva scontentato entrambe le parti, che si eranoopposte presentando un appello in secondo grado. Qui l’uditore Bartolomeoda Napoli aveva ordinato la sospensione della sentenza di primo grado.Andrea Sapiti, che John Stratford aveva nominato procuratore per rappresen-tarlo nella causa d’appello, riceveva in tal modo mandato dall’arcivescovo dipresentare all’uditore le prove concernenti la rinuncia di Franco alla suddettaprovvisione.45

Altre volte nel registro di Andrea Sapiti sono invece presenti annotazioniriguardanti appelli inoltrati alla curia contro decisioni prese da giudici ordi-nari che vennero presentate direttamente all’esame del pontefice e del colle-gio cardinalizio, riunito periodicamente in concistoro per emettere tali giu-dizi. Ad esempio, John Stratford chiedeva al suo procuratore, Andrea Sapiti,di avanzare in concistoro l’appello contro la sentenza emanata da Icherio diConcorezzo, collettore papale in Inghilterra, in favore del monastero di St.Augustine di Canterbury contro il defunto arcivescovo di Canterbury, SimonMepham. La sentenza di Icherio era infatti, secondo John Stratford, indebita,tanto che a essa si opponeva la stessa sede apostolica, come avrebbero provato

43. Infra, Parte seconda, XXI; XXVI; XXXVII; XXXVIII. Si deve notare che in questocaso Andrea corresse la sua minuta per ben quattro volte.

44. Infra, Parte seconda, LXXX. 3.45. Infra, Parte seconda, LXXX. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 61

II. Il registro di Andrea Sapiti 61

una serie di atti concernenti la causa, che erano conservati dallo stesso Sapitiin una cesta, insieme ad alcune lettere dell’arcivescovo di Canterbury.46

Infine, il Sapiti pronunciò davanti al concistoro anche un’altra difesa perconto dell’arcivescovo John Stratford, che era questa volta in causa con ilmonastero di St. Augustine di Canterbury per il possesso di alcune chiese ecappelle nelle diocesi di Canterbury e Rochester. In questo caso, Andreachiedeva a papa Benedetto XII di nominare un nuovo auditor sacri palatiiche riprendesse la discussione della causa, sospesa dopo che l’uditore Ber-trando di St. Genès, nominato da Giovanni XXII per giudicare la questionetra il monastero e il defunto arcivescovo di Canterbury, Simon Mepham,aveva dichiarato davanti allo stesso concistoro di non poter proseguire ilprocesso.47

2.3. La camera apostolica

Come emerge dalla biografia del Sapiti, gran parte della sua attività comeprocuratore presso la curia papale venne spesa presso l’ufficio della cameraapostolica, dove il procuratore spesso rappresentò i suoi clienti in negozi dicarattere finanziario e amministrativo, quali il pagamento delle annate, delleobligazioni e delle soluzioni alla camera. Questa attività di Andrea emergein primo luogo dall’analisi dei registri della camera apostolica di Obligatio-nes et Solutiones, nonché da quelli relativi alla registrazione dell’Introitus etExitus. Non a caso, al principio del primo quaterno del suo registro, tra iformulari, Andrea fece registrare una forma di procura per il pagamento dellesoluzioni alla camera e una forma per l’accensione di un mutuo da parte delprocuratore in favore del proprio cliente.48

Di certo, il Sapiti venne accreditato nella sua attività come procuratorepresso la camera anche grazie alle proprie origini fiorentine. Come si è visto,egli operò infatti all’inizio della sua carriera come notaio e rappresentanteper la compagnia mercantile fiorentina dei Frescobaldi. Tuttavia, anche inseguito Andrea Sapiti non si limitò a contrarre prestiti con i mercanti per contodei propri clienti, ma effettuò in prima persona l’attività creditizia, comedocumentano le due ricevute relative alle soluzioni pagate dall’abate diWestminster, Richard Kedyngton, allo stesso Andrea, che aveva prestato

46. Infra, Parte seconda, LXXX. 2. Vedi anche K i r s c h, pp. 592-593; P a n t i n, TheLetters (vedi nota I, 127), pp. 198-200. Altre volte le questioni venivano sottoposte dal ponteficeall’esame di un cardinale, come accadde ad esempio per l’elezione del vescovo di Salisburycontesa da Robert Wyville e Nicholas di Lodelowe e affidata da Giovanni XXII all’arbitratodel cardinale Pietro de Capis (infra, Parte seconda, XX).

47. Infra, Parte seconda, LXXIV.48. Infra, Parte prima, III; IV.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 62

Introduzione62

all’abate il denaro necessario per sostenere le spese presso la curia papale.49

Si trattava, in questo caso, di un’attività di certo redditizia, se si considerache il Sapiti prestò al menzionato Richard Kedyngton in due soluzioni 1200fiorini d’oro e 300 marche di sterline.

Per quanto riguardò poi l’attività di rappresentanza da lui svolta presso lacamera apostolica per conto della propria clientela, si deve ricordare che laquota da retribuire al procuratore veniva calcolata sulla base della cifra versatadal cliente alla camera. Si può allora facilmente comprendere quali fossero iguadagni del Sapiti, che agì solo raramente per conto di enti ecclesiastici, chepagavano alla camera somme relativamente basse, mentre rappresentò nelcorso della sua carriera i re d’Inghilterra e molti tra i prelati inglesi.

La stretta correlazione tra l’attività del Sapiti e quella delle compagniemercantili fiorentine operanti in curia e in Inghilterra proseguì senza soluzio-ni di continuità nel corso di tutta la sua lunga carriera. Come ha infatti chiaritoLunt, all’inizio del XIV secolo l’intero sistema creditizio che regolava letransazioni finanziarie tra la sede apostolica e l’Inghilterra si basava sull’uti-lizzazione delle compagnie mercantili italiane, impegnate su un duplice fron-te: esse erano infatti incaricate del trasferimento presso la curia del denaroraccolto dai collettori papali nell’isola e svolgevano allo stesso tempo attivitàcreditizia per conto di clienti inglesi presso la curia papale.50

Alcuni di questi pagamenti vennero copiati nel registro di Sapiti, che agìcome procuratore del re. Ad esempio, nel 1317 Andrea rappresentò la coronainglese nella delicata questione del pagamento di ventiquattro anni di censoarretrato promesso da Edward II a papa Giovanni XXII. In seguito, nel 1330,la soluzione del censo per quell’anno veniva nuovamente affidata ad Andreada Edward III, che pagava la propria soluzione alla camera attraverso unprestito appositamente contratto con Alessandro de Bardi, dell’omonimacompagnia fiorentina.51

A riguardo si deve inoltre sottolineare come questi pagamenti venneroregistrati diverse volte. Infatti, oltre alle annotazioni del Sapiti, essi si trovanospesso registrati nei registri di lettere «segrete», tenuti dalla camera segreta

49. Vedi supra, n. I, 29. Inoltre, nel 1316 il Sapiti fu testimone ad alcuni atti di obligazionifatti redigere dalla compagnia dei Bardi e dei Peruzzi ad Avignone presso la camera apostolica(vedi supra, nn. I, 90, 91, 92).

50. L u n t, I, pp. 597-603; Y. R e n o u a r d, Les relations des papes d’Avignon et descompagnies commerciales et bancaires de 1316 a 1378, Bibliothèque des École françaised’Athènes et de Rome 151, Paris 1941, pp. 3-39.

51. Infra, Parte prima, V; X; XXIV. 5-6; XXV. 1-2; XXVI. Un altro versamento del censoregio alla camera era effettuato da Richard de Bury per conto di Edward III nel 1333 (Infra,Parte prima, XXVII). Sui prestiti dei Bardi alla corona inglese per i pagamenti alla cameraapostolica del 1329-1330 vedi F r y d e, Loans (vedi nota I, 18), pp. 202-203.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 63

II. Il registro di Andrea Sapiti 63

del pontefice, nonché nei registri di Obligationes et solutiones della cameraapostolica, come avviene nel caso del menzionato pagamento del censoeffettuato dalla corona nel 1330.52

Altrove i mandati, per esempio quelli concernenti i pagamenti dellecollette delle annate, vennero trascritti nel registro del Sapiti, nei registri dilettere comuni della cancelleria pontificia e in quelli di Obligationes etsolutiones della camera apostolica. È questo il caso di un mandato, datato 7maggio 1329 e indirizzato da Giovanni XXII a Icherio di Concorezzo, col-lettore papale in Inghilterra, in cui si chiedeva che fosse valutato il redditoannuo della chiesa di Cashel, in Irlanda. Questo documento venne registratonel registro di lettere comuni della cancelleria, in quello di Obligationes etsolutiones della camera apostolica e infine venne copiato anche nel registroprivato di Andrea Sapiti, che aveva ricevuto la procura da Walter, arcivescovodi Cashel.53

Quest’ultimo caso si deve inoltre inserire nella riscossione delle annateaffidata da Giovanni XXII a Icherio di Concorezzo, inviato come collettorepapale in Inghilterra nel 1329. Andrea Sapiti, in quanto procuratore di diversipresuli, venne coinvolto nella riscossione della colletta, testimoniando il suoimpegno attraverso una serie di annotazioni presenti nel primo quaterno delsuo registro e relative alle diocesi inglesi e irlandesi, a cui spesso corrispon-dono anche entrate nei registri camerali.54 Infine, deve essere menzionata lapresenza nel secondo quaterno del registro di Andrea della copia di unaricevuta di pagamento, rilasciata al procuratore dal camerario papale Gasbertde Laval e concernente il pagamento della visita triennale dovuta dal vescovoRichard di Durham alla sede apostolica. Essa venne verosimilmente copiatada Sapiti sulla base della cedola originale, mentre lo stesso pagamento furegistrato con un diverso formulario nei registri delle Obligationes et solu-tiones della camera apostolica.55

Questi esempi di registrazione dei negozi in corso d’opera suggeriscononuovamente che i quaterni del Sapiti siano stati compilati essenzialmente al

52. CPL, II p. 493. Il 15 aprile 1330 lo stesso pagamento è registrato dalla camera apostolica(ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 11, fol. 61r). Sulle lettere segrete vedi P. G a s n a u l t, L’élabo-ration des lettres secrètes des papes d’Avignon: chambre et chancellerie, in: Aux origines del’état moderne. Le fonctionnement administratif de la papauté d’Avignon. Actes de la tableronde organisée par l’École française de Rome avec le concours du CNRS, du Conseil généralde Vaucluse et de l’Université d’Avignon (Avignon, 23-24 janvier 1988), Rome 1990, pp.209-222.

53. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 114rv; M o l l a t, 45126; CPL, II p. 306; Parteprima, XVI.

54. Infra, Parte prima, XVI; XXIII; XXIV, 1-4; 7-16. Su Icherio di Concorezzo vediL u n t, II, pp. 308-309.

55. Parte seconda, LXXXI, fol. 195r; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 17, fol. 114r.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 64

Introduzione64

fine di archiviare il materiale in entrata e in uscita dalla segreteria avignonesedel procuratore.

2.4. La penitenzieria apostolica

Il registro di Andrea Sapiti documenta infine l’attività del procuratorepresso la penitenzieria apostolica, che si occupava dell’assoluzione dei casiriservati. L’impiego di procuratori presso questo ufficio curiale è del restotestimoniato anche nel registro di Heinrich Bucglant, dove si trova una sup-plica di Pietro di Xanten, un professo dei Predicatori, che presentò allapenitenzieria una supplica per essere assolto dalla scomunica da cui era statocolpito in quanto apostata.56

Andrea Sapiti non registrò invece nel suo Quaternus supplicationum unaforma di supplica, ma una lettera rilasciata nell’agosto 1337 dal cardinalevescovo Gaucelmo, penitenziere maggiore, al vescovo di Lincoln, HenryBurghersh, circa l’assoluzione di Bartholomew Burghersh, fratello del pre-sule.57 In prima istanza, Bartholomew aveva infatti chiesto alla cancelleriaapostolica di ottenere una dispensa per andare in pellegrinaggio in Terra Santao a S. Giacomo di Compostela con dodici dei suoi domicelli, ottenendol’assoluzione delle proprie colpe in mortis articulo. Queste petizioni, presen-tate alla cancelleria dal procuratore di Bartholomew, Andrea Sapiti, venneroapprovate da Benedetto XII e inserite dal procuratore nel suo quaterno.58

Tuttavia, Bartholomew si trovò impossibilitato a partire per il pellegrinaggio,in quanto impegnato al fianco di Edward III nella guerra con il re di Franciae in Spagna, e dovette chiedere l’assoluzione alla penitenzieria, che concessela commutazione del voto di pellegrinaggio nel pagamento di un obolo insussidio della crociata in Terra Santa. Ancora una volta, pertanto, il Sapitinon utilizzava il suo quaterno come semplice formulario, ma documentavain esso l’esito di un caso che lo aveva visto impegnato per conto di un suocliente, Bartholomew Burghersh, sia presso la cancelleria che presso la pe-nitenzieria apostolica.

3. Il registro e gli interessi della famiglia Sapiti

Oltre all’aspetto strettamente legato al lavoro svolto da Andrea comeprocuratore presso la curia papale, il registro documenta alcune interessantinotizie relative ad altre attività intraprese dalla famiglia Sapiti al di fuori di

56. S c h w a l m, Das Formelnbuch (vedi nota II, 1), no. 198, pp. 104-105.57. Infra, Parte seconda, LXXXII. Vedi B o m b i, Andrea Sapiti (vedi nota I, 15), p. 921.58. Infra, Parte seconda, LXXII. 1-2; LXXXV. 1-2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 65

II. Il registro di Andrea Sapiti 65

Avignone, in particolare a Firenze e in Inghilterra. Proprio al principio delprimo quaterno del Sapiti è, ad esempio, copiata una colletta concernente ladiocesi di Firenze, che venne probabilmente redatta nei primi tre decenni delTrecento.59 A riguardo mi sembra sia importante notare come nella collettavenga dato spazio alle aree in cui i Sapiti gestirono i propri interessi, quali S.Iacopo d’Oltrarno e Settimo, nonché la presenza di menzioni relative a pre-bende concesse a personaggi di certo legati alla famiglia, quale ad esempioquella ricevuta da Gugliemino Frescobaldi. Inoltre, la presenza dei Sapitinell’area di Settimo è testimoniata anche altrove nel quaterno, laddove An-drea copiò il mandato di Giovanni XXII del 1328 relativo all’elezionedell’abate del monastero cisterciense di S. Salvatore e della sua filiazione diBuonsollazzo, dove nel 1338 il figlio Remigio divenne abate.60

Inoltre dal registro emerge un occasionale coinvolgimento di AndreaSapiti nella gestione degli affari di mercanti fiorentini in Francia, comesembra testimoniare una obbligazione rilasciata dalla compagnia dei Cani-giani al vescovo di Verdun, Henri d’Aspremont, che compare anche altrovenel primo quaterno, in una copia del mandato con cui Giovanni XXII ponevail prelato sotto la protezione di Filippo VI di Francia.61

I due quaterni del registro contengono poi notizie relative a membri dellafamiglia Sapiti. In primo luogo viene documentato con cura il lungo iter cheportò il figlio di Andrea, Remigio, a ottenere il magistrato in teologia a Parigi,per cui Andrea scrisse anche a Roberto d’Angiò, chiedendo un suo interventopresso il pontefice.62 Come ha chiarito la Maier, queste petizioni di Andreain favore del figlio sono del resto da mettere in relazione alla vivace questionerelativa alla visione beatifica discussa all’università di Parigi e presso la curiapapale proprio negli anni Trenta del Trecento.63 E pertanto nel primo quaternodi Andrea si trovano copie delle costituzioni sull’argomento, pubblicate daGiovanni XXII nel dicembre 1334 e da Benedetto XII nel gennaio 1336.64

Le altre notizie fornite sulla famiglia Sapiti dal primo quaterno del registroriguardano il figlio di Andrea, Ottone, e il fratello Simone, che ricevettero nel1334 da Edward III la conferma dei benefici regi detenuti presso la chiesa diHoly Trinity di Chichester e di St. Chad di Lichfield, nonché la prebendaassegnata, sempre presso Holy Trinity di Chichester, a un altro italiano, EgidioMadalberti di Cremona, che era forse in affari con i Sapiti.65 Inoltre, nel primo

59. Infra, Parte prima, III.60. Infra, Parte prima, XXXIX.61. Infra, Parte prima, XIV, XLVII.62. Infra, Parte prima, XLI; XLVI; XLVIII; XLIX; Parte seconda, XVI. 1-2; XVIII.63. M a i e r, pp. 178-180.64. Infra, Parte prima, XLI; XLVIII.65. Infra, Parte prima, XLIII; XLIV; XLV. Vedi supra, n. I, 155.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 66

Introduzione66

quaterno del registro è presente una copia del mandato di Giovanni XXII infavore di Walter de Islep, datato 26 settembre 1324, che venne invalidato infavore di Ottone Sapiti, sebbene Walter fosse stato assolto dal defectu nata-lium e provvisto presso St. Patrick di Dublin e nella chiesa parrocchiale diNewtown Trim.66

Infine, si deve nuovamente ribadire l’ufficio di esecutore ricoperto daPietro, Simone e Ottone Sapiti per alcuni dei negozi in cui Andrea fu procu-ratore. Anche se queste informazioni sono taciute nel registro di Andrea, essesono facilmente rinvenibili grazie all’esame delle littere executorie relativealle suppliche copiate nel Quaternus supplicationum del nostro. SimoneSapiti eseguì infatti i mandati concernenti le suppliche presentate in curia daAndrea per conto del vescovo di Winchester, che chiedeva nel 1332 la prov-visione di Nicholas de Ak, e per Edward III, che domandava il canonicato aWells per John di Hildesley nel 1331, mentre Ottone fu esecutore nel negozioamministrato dal padre per conto di Henry, earl of Lancaster, che nel 1333supplicava il pontefice affinché il suo chierico Henry de la Dale ottenesse ilcanonicato a Lincoln.67

66. Infra, Parte prima, XV. Vedi supra, n. I, 131. Ottone, già indicato come colui cheavrebbe preso in mano le redini degli affari della famiglia Sapiti alla morte di Andrea, è presentetra i testimoni dell’instrumento del 9 aprile 1334 relativo alla promessa di pagamento di David,arcivescovo di Armagh, in favore di Andrea per i servizi compiuti da quest’ultimo presso lacamera apostolica per conto suo e dei suoi predecessori (infra, Parte prima, LV)

67. Infra, Parte seconda, II. 7; XVII. 2; XLIX.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 67

II. Il registro di Andrea Sapiti 67

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 68

1. Cenni sulla storia del manoscritto

Il registro di Andrea Sapiti è conservato presso la BAV, Barb. Lat. 2126.Il manoscritto consiste di due parti: una prima membranacea, che reca unformulario di lettere papali databile alla prima metà del XIV secolo, e unaseconda cartacea, che corrisponde al registro di Sapiti.1 In entrambe le partisono presenti note di possesso apposte da Carlo di Tommaso Strozzi rispet-tivamente nel 1627 e nel 1628. Queste due note indicano che sia i fascicolimembranacei sia quelli cartacei fecero parte della biblioteca creata da CarloStrozzi (1587-1670), un bibliofilo fiorentino incaricato di compiere una cam-pagna libraria dal cardinale Francesco Barberini, che portò lo Strozzi acollezionare oltre 2500 volumi all’inizio del XVII secolo. Alla morte di Carlola sua famiglia ereditò la poderosa collezione, che venne tenuta dagli Strozzifino al 1784, allorché i pezzi furono venduti per lo più alla biblioteca dellafamiglia Barberini.2

Tra questi pezzi ci doveva essere anche il registro di Andrea Sapiti, cheproprio nel corso della sua permanenza presso la biblioteca Barberini venneprobabilmente rilegato in un unico tomo insieme al menzionato formulariodi lettere papali, come dimostra la legatura moderna ancor oggi presente. Idue quaterni vennero verosimilmente versati in un unico tomo a causa dellacomune provenienza dalla biblioteca di Carlo Strozzi e della loro convergenzacronologica.

Il registro di Andrea Sapiti si trovava di certo presso la biblioteca Bar-berini negli anni Settanta del XIX secolo, allorché venne visto e in parte

III

L’edizione del registro di Andrea Sapiti

1. Per una descrizione di entrambe le sezioni del manoscritto vedi K i r s c h, pp. 582-595;814-820.

2. C. G u a s t i, Ai lettori, in: Le carte strozziane del Regio Archivio di Stato in Firenze.Inventario, I, Firenze 1884, pp. X-XII; J. B i g n a m i-O d i e r, La Bibliothèque Vaticane deSixte IV à Pie XI. Recherches sur l’histoire des collections de manuscrits, Studi e Testi 272,Città del Vaticano 1973, p. 115.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 69

trascritto dallo studioso inglese Joseph Stevenson, che lo segnala con lasegnatura Biblioteca Barberini, XXXI, 11.3 In seguito, nel 1893, l’interotomo, che si trovava ancora conservato presso la stessa biblioteca, venneanalizzato e descritto da Kirsch.4 Infine, nel 1902, il manoscritto venneversato insieme all’intero fondo librario della Biblioteca Barberini alla Bi-blioteca Apostolica Vaticana.

2. Descrizione del manoscritto

BAV, Barb. Lat. 2126 (già Cod. Barberin. XXXI. 11).M e m b r., fol. 1-112; c a r t., fol. 113-200. Sec. XIV (terzo-quarto

decennio). Mm. 338 X 248.M e m b r.: I2 + V12 + IV20 + V30 + (3 + I)35 + VI47 + (1 + IV)56 + V66 + VI78

+ VII92 + (1 + II)97 + I99 + (11)110 + I112. Numerazione antica: fol. XVI1-XVII2

+ XXVIIII3-LXI35 + LXIII36-CXXIII96 + CXXX97 + CXXXII98-CXXXIV100 +CXXXVI101 + CXLIII102-CXLVII106 + CXLIX107-CLII110 + CLV111 + CLVIII112.Bianco fol. 26r; fol. mancanti: XVIII-XXVIII, LXII, CXXIV-CXXIX;CXXXI, CXXXV, CXXXVII-CXLII, CXLVIII, CLIII-CLIV, CLVI-CLVII.C a r t., due serie di numerazione moderna: Fol. 1113-85200; 24.I160 + (5 +16.I)200. Bianchi fol. 155v-160r, 161v; 197v-200. Nella legatura cucite sup-pliche su m e m b r.: fol. 144, 178, 181, 199. Suppliche su m e m b r. incol-late a margine: fol. 183r.

Cancelleresca del Trecento. Sono rinvenibili almeno trenta mani di stilesimile a quello utilizzato presso la curia papale. Il confronto tra le mani delregistro e la sottoscrizione autografa di Andrea Sapiti, conservata in uninstrumento presso ASF, Diplomatico, Firenze, S. Frediano in Cestello già S.Maria Maddalena (cisterciensi), 1289 gennaio 31, Normali, induce a pensareche Andrea Sapiti non partecipò personalmente alla compilazione del suoregistro, ma si servì di differenti scribi. Si potrebbe altresì supporre cheAndrea Sapiti avesse cambiato stile di scrittura una volta giunto in curia,come fece ad esempio John de Branketre: cf. P. C h a p l a i s, Master Johnde Branketre and the office of notary in Chancery, 1355-1375, Journal of theSociety of Archivists 4 (1971), pp. 169-199. Di mano inglese le note ai fol.

3. O. C h a d w i c k, Catholicism and History. The opening of the Vatican archives,Cambridge 1978, pp. 77-109. La trascrizione di Stevenson è conservata al TNA, 31/9/17A. Unanota nel margine inferiore della c. 110v indica che il manoscritto venne inviato al Record Officenel dicembre 1896.

4. K i r s c h, pp. 582-603; 814-820.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 70

Introduzione70

178r, 183r, vergate su supporto membranaceo e inserite nella legatura oincollate nel registro. Di stile librario la nota al fol. 181r.

M e m b r.: rigatura a piombo; campo scrittorio: mm. 252 X 205. Dellostesso stile regesti e note a margine. Numerosi segni di scelta a margine dialcuni documenti. Correzioni e rasure, anche interlineari. Note moderne(XVII secolo): fol. 2v: ���������������� ��� ����; fol. 36r: Caroli Strozze,Thome filii 1628. C a r t.: rigatura assente. Dello stesso stile regesti e note amargine. Correzioni e rasure, anche interlineari. Note moderne (XVII seco-lo): fol. 119r: Anglia 1316; fol. 161r: Caroli Strozze Thome filii 1627.

M e m b r.: numerazione dei documenti in numeri romani, non sequen-ziale. Inchiostri bruni. Iniziali dei documenti maiuscole in inchiostro bruno,decorate a penna. C a r t.: rubriche introduttive, organizzazione della materiaper argomenti.

Legatura moderna. Carte cucite a filo. Discreto stato di conservazione.M e m b r.: tracce di muffa e umidità su alcune carte.

Bibliografia: K i r s c h, pp. 582-603; 814-820; E. G ö l l e r, J .Schwalm, Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant. An die päpstliche Kuriein Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts.Mit einem Anhange verwandter Stücke, Hamburg 1910, ZRg Kan. 32/1(1911), pp. 383-389; I d., Der Geschäftsgang bei Verleihung von Benefizienund Gnadenbewilligungen an der Kurie, in: I d. (ed.), Repertorium Germa-nicum: Verzeichnis der in den päpstlichen Registern und Kameralakten vor-kommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches, seinerDiözesen und Territorien vom Beginn des Schismas bis zur Reformation, I:Clemens’ VII von Avignon, 1378-1394, Berlin 1916, pp. 59*-98*; B ö r -s t i n g, pp. 61-62; J. S a y e r s, Proctors representing British interests atthe papal court, 1198-1415, in: I d., Law and Records in Medieval England.Studies on the Medieval Papacy, Monasteries and Records, London 1998, pp.143-163; W r i g h t, pp. 109-111; P. N. R. Z u t s h i, Proctors acting forEnglish Petitioners in the Chancery of the Avignon Popes (1305-1378), JEH35 (1984), pp. 15-29.

3. Note all’edizione

L’edizione è stata condotta seguendo i principi indicati in Brief- undMemorialbuch des Albert Behaim, (Hg.) T. Frenz/P. Herde, MGH Ep. 2a,München 2000. Inoltre, per la normalizzazione del testo e la punteggiaturasono stati adottati alcuni dei criteri indicati da A. Bartoli Langeli, L’edizionedei testi documentari. Riflessioni sulla filologia diplomatica, Schede Medie-vali 20/21 (1991), pp. 128-131.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 71

III. L’edizione del registro di Andrea Sapiti 71

Il testo è comprensivo di un apparato filologico e di un apparato storico.Per quanto concerne il primo apparato, non sono state apportate normalizza-zioni della grafia originaria, che è stata mantenuta così come proposta nelmanoscritto, con la sola standardizzazione della lettera -j in -i. Similmentenon sono stati corretti, ma solo segnalati, i refusi del copista, nella maggiorparte dei casi relativi all’utilizzazione delle lettere nasali, erroneamente ag-giunte o omesse. Al contrario, vengono segnalati ed emendati i passi in cuisi sono riscontrate incongruenze tali da rendere poco chiara la comprensionedel testo. In tal caso, allorché sia stato possibile, il testo è stato emendato conla lezione corretta fornita da altri testimoni manoscritti.

Per quanto concerne l’apparato storico, esso provvede all’identificazionedei personaggi e all’indicazione di repertori specifici. I nomi di personavengono pertanto indicati secondo l’indicazione riportata in BRC, BRO,Greatrex, Smith/London e FEA. Sono state utilizzate le preposizioni di e dedavanti ai toponimi che indicano la provenienza di un personaggio secondoquanto indicato nei menzionati repertori. I nomi non identificati vengonoriportati in corsivo. Inoltre, i titoli nobiliari vengono mantenuti nella linguaoriginaria, al fine di non equivocare la loro specificità. Per i toponimi inglesivengono specificate la contea e la diocesi, mentre per gli altri toponimi sispecifica lo stato di appartenenza, salvo che si tratti di casi particolarmenteovvî. L’identificazione dei personaggi di origine irlandese è stata compiutaseguendo le indicazioni dei Fasti ecclesiae Hibernicae, che tuttavia utilizzanoun criterio di anglicizzazione dei nomi e cognomi. Per una più corretta grafiadi tali nomi si rimanda pertanto il lettore alla consultazione di Handbook ofEnglish Chronology.

Infine, la data cronologica delle suppliche registrate nel Quaternus sup-plicationum è stata indicata senza parentesi, laddove essa venga segnalata nelmanoscritto, e tra parentesi tonde, nel caso in cui sia stato possibile dedurlain base alla corrispondente littera executoria (LE) o ad altre notizie contenutenella stessa supplica.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 72

Introduzione72

EDIZIONE

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. Lat. 2126(già Cod. Barberin. XXXI. 11)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 73

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. Lat. 2126, c. 170v

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 74

I

Elenco di cardinali.

Senza data

fol. 113v

Nell’elenco di cardinali sono presenti alcuni personaggi promossi successivamentealla morte di Andrea Sapiti, da situare post 21 novembre 1338 (Cf. Kirsch, 595; ASV,Cam. Ap., Intr. et Ex., 170, fol. 20r). Inoltre una nota marginale concernente PietroRogerii, salito al soglio pontificio come papa Clemente VI il 19 maggio 1342, indicache il registro doveva essere allora ancora utilizzato (Cf. supra, Introduzione, I, n.177). Questo dato sembra confermato anche per la seconda parte del registro, doveuna mano più tarda copia la bolla di indulgenza di Clemente VI per il giubileo del27 gennaio 1349 (Cf. infra, Parte seconda, LXXXIV).

NOMINA DOMINORUM CARDINALIUM

EPISCOPORUM

TITULI DOMINORUM CARDINALIUM

EPISCOPORUM

Dominusa) Guillelmus1) de Baiona Dominus Guillelmus Dei gratia epi-scopus Sabinen(sis) sancte Romaneecclesie cardinalisa)

Dominus Gaucelmus Iohannis2) pe-nitenciarius.

Dominus Gaucelmus Dei gratia epi-scopus Albanen(sis) sancte Romaneecclesie cardinalis

Dominus Iohannes3) cardinalis Con-venarum

Dominus Iohannes Dei gratia episco-pus Portuen(sis) sancte Romane ec-clesie cardinalis

Dominus Bertrandus de Pogeto4) Dominus Bertrandus Dei gratia epi-scopus Ostien(sis) sancte Romaneecclesie cardinalis

Dominus Petrus5) vicecancellarius Dominus Petrus Dei gratia episcopus

Parte prima

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 75

Penestrinus sancte Romane ecclesiecardinalis

Dominus A‹ni›baldusb) de Ceccano6) Dominus Anibaldus Dei gratia epi-scopus Tusculan(us) sancte Romaneecclesie c(ardinalis)

Dominusc) frater Matheus de Ursinis7) Dominus frater Matheus Dei gratiaepiscopus Sabinen(sis) sancte Roma-ne ecclesie c(ardinalis)c)

NOMINA DOMINORUM CARDINALIUM

PRESBYTERORUM

TITULI DOMINORUM CARDINALIUM

PRESBYTERORUM

Dominusd) Petrus de Mortuomari8)

cardinalis Autisiodor(ensis)Dominus Petrus tituli Sancti Stephaniin Celiomonte presbyter cardinalisd)

Dominuse) Petrus9) cardinalis Car-noten(sis)

Dominus Petrus tituli Sancti Martiniin Montibus presbyter cardinalise)

Dominusf) Iacobus10) cardinalis Al-ben(sis) monacus Cistercien(sis)

Dominus Iacobus tituli Sancte Priscepresbyter cardinalisf)

Dominusg) frater Matheus de Ursi-nis11) de Urbe

Dominus frater Matheus tituli Sanc-torum Iohannis et Pauli presbytercardinalisg)

Dominus Petrus12) cardinalis Ispanus Dominus Petrus titulih) Sancte Praxe-dis presbyter cardinalish).

Dominus Petrus13) cardinalis Eduen-(sis)

Dominus Petrus tituli Sancti Clemen-tis presbyter cardinalis

Dominus Gaylerandus14) cardinalisPetragonic(ensis)

Dominus Gaylerandus tituli SanctiPetri ad Vincula presbyter cardinalis

Dominusi) Ramundus15) cardinalissancti Papuli, monacus niger

Dominus Ramundus tituli Sancti Eu-sebii presbiter cardinalisi)

Dominus Imbertus16) cardinalis dePuteo

Dominus Imbertus tituli SanctorumXII Apostolorum presbyter cardinalis

NOMINA DOMINORUM CARDINALIUM

DIACONORUM

TITULI DOMINORUM CARDINALIUM

DIACONORUM

Dominusl) Neapoleo de Ursinis17) deUrbe

Dominus Neapoleo Sancti Adrianidiaconus cardinalisl)

Dominusm) Iacobus Gaytanus18) deUrbe

Dominus Iacobus Sancti Georgii adVelum Aureum diaconus cardinalism)

Dominusn) Lucas de Flisco19) Dominus Lucas Sancte Marie in Via-lata diaconus cardinalisn)

Dominus Galhardus de Mota20) Dominus Galhardus Sancte Lucie inSilice diaconus cardinalis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 76

Edizione76

Dominus Bertrandus de Montefa-vensio21)

Dominus Bertrandus Sancte Marie inAcquiro diaconus cardinalis

Dominus Ramundus de Fargis22) Dominus Ramundus Sancte MarieNove diaconus cardinalis

Dominuso) Iohannes Gaytanus23) deUrbe

Dominus Iohannes Sancti Theodoridiaconus cardinaliso)

Dominusp) Arnaldus de Via24) cardi-nalis Avinionen(sis)

Dominus Arnaldus Sancti Eustachiidiaconus cardinalisp)

Dominus Iohannes de Columpna25)

de UrbeDominus Iohannes Sancti Angeli dia-conus cardinalis

Dominus Beltrandusq) 26) monacus ab-bas quondam episcopus Abbien(sis)

Dominus Beltrandus tituli SanctorumCoronatorum presbyter cardinalis

Dominus Arnaldus‹!›27) monacusniger quondam abbas Montis Olive

Dominus Arnaldus‹!› tituli SanctiStephani in Celiomonte presbyterc(ardinalis)

Dominus Beltrandus28) quondam ar-chiepiscopus Ebredunen(sis)

Dominus Beltrandus tituli SanctiMarci presbyter cardinalis

Dominus Petrus29) monacus nigerquondam archiepiscopus Rotoma-gen(sis)r)

Dominus Petrus tituli Sanctorum Ne-rei et Achilei presbyter

Dominus Goccius30) quondam pa-triarcha Constantinopolitan(us)

Dominus Goccius tituli Sancte Priscepresbyter cardinalis

Dominus Bernardus31) quondamepiscopus Rutinen(sis)

Dominus Bernardus tituli Sancti Ci-riaci in Termis presbyter

a-a) canc. con tratto di penna. b) macchia d’inchiostro. c-c) canc. con tratto di penna. d-d) canc.con tratto di penna. e-e) canc. con tratto di penna. f-f) canc. con tratto di penna. Nel margine sinistroagg.: nunc papa. g-g) canc. con tratto di penna. h-h) canc. con tratto di penna. Nell’interlineo: Deigratia episcopus Sabinen(sis) sancte Romane ecclesie cardinalis. i-i) canc. con tratto di penna. l-

l) canc. con tratto di penna. m-m) canc. con tratto di penna. n-n) canc. con tratto di penna. o-

o) canc. con tratto di penna. p-p) canc. con tratto di penna. q) canc. con tratto di penna. Nell’inter-lineo: Guillelmus. r) nel margine sinistro agg.: nunc papa.

1) Guilelmus Petri Godin, OPraed., (1317 IX 12-1336 VI 4). Cf. Eubel, I. xx 22. 2) Gaucelmus IoannisDeuza (1327 XII-1348 VIII 3). Cf. Eubel, I. xxi 3. 3) Ioannes de Convenis (1331-1348 XI 20). Cf. Eubel,I. xxi 17. 4) Bertrandus de Poietto (1327 XII 18-1352 II 3). Cf. Eubel, I. xxi 4. 5) Petrus de Patris(1323-1361 IX 30). Cf. Eubel, I. xxi 12. 6) Annibaldus de Ceccano (1333-1350 VII/VIII). Cf. Eubel, I.xxi 18. 7) Matthaeus Orsini, OPraed., (1338 XII 18-1340 VIII 18). Cf. Eubel, I. xxi 23. 8) Petrus deMortuomari (1327 XII 18-1335 IV 14). Cf. Eubel, I. xxi 21. 9) Petrus de Capis († 1336 III 24). Eubel,I. xxii 22. 10) Iacobus Novelli, OCist., (1327 XII 18), poi papa Benedetto XII (1335 I 8). Cf. Eubel, I.xxi 19. 11) Mattheus Orsini. Cf. supra, I. n. 7. 12) Petrus Gometii de Barroso (1327 XII 18), card.vescovo di S. Sabina (1341 VIII-1348 VII 14). Cf. Eubel, I. xxi 24. 13) Petrus Bertrandi (1331 XII20-1348/1349 VI 23). Cf. Eubel, I. xxi 28. 14) Elias Talayrandus (1331 V 24/25), card. vescovo di Albano(1348 XI 4-1364 I 17). Cf. Eubel, I. xxi 27. 15) Raimundus de Mostuejolis (1327 XII 18-1335 XI 12).Cf. Eubel, I. xxi 20. 16) Imbertus de Puteo (1327 XII 18-1348 V 26). Cf. Eubel, I. xxi 25. 17)Franciscus Neapoleo Orsini (1288 V-1342 III 23). Cf. Eubel, I. xviii 3. 18) Jacobus Caietani deStefaneschi (1295 XII 17-1341 VI 23). Cf. Eubel, I. xviii 4. 19) Lucas Fieschi (1300 X 2), card. diacono

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 77

Parte prima 77

di SS. Cosma e Damiani (1305-1318; † 1336 I 31). Cf. Eubel, I. xviii 13. 20) Galhardus de Mota (1316XII 18-1356 XII 20). Cf. Eubel, I. xxi 7. 21) Bertrandus de Montefaventio (1316 XII 18-1342 XII 1). Cf.Eubel, I. xxi 6. 22) Raimundus Guilelmi de Fargis (1310 XII 19-1346 X 5). Cf. Eubel, I. xx 14. 23)Ioannes Caietani de Orsini (1316 XII 17-1335 VIII 27). Cf. Eubel, I. xxi 8. 24) Arnaldus de Via (1317VI 20-1335 XI 24). Cf. Eubel, I. xxi 9. 25) Joannes de Colonna (1327 XII 18-1348 VII 3). Cf. Eubel, I.xxi 26. 26) Guilelmus de Curte, OCist., (1338 XII 18), card. vescovo di Tuscolo (1350 XII 18-† 1361 VI12). Cf. Eubel, I. xxii 4. 27) Guilelmus de Aura, OSB, (1339 I-1353 XII 3). Cf. Eubel, I. xxii 7. 28)Bertrandus de Deucio (1338 XII 18), card. vescovo di S. Sabina (1348 XI 4-1355 X 21). Cf. Eubel, I. xxii2. 29) Petrus Rogerii, OSB, (1338 XII 18), poi papa Clemente VI (1342 V 19). Cf. Eubel, I. xxii 3. 30) Gotius Battaglia (1338 XII 18-1348 VI 10). Cf. Eubel, I. xxii 1. 31) Bernardus Albiensis (1338 XII18), card. vescovo di Porto (1349 I 19-1350 XI 23). Cf. Eubel, I. xxii 5.

II

Formulario per la nomina di procuratori presso la camera apostolica depu-tati al pagamento del servizio comune.

Senza data

fol. 114r

Forma procuratorii ad promittendum commune servitiumper prelatos promotos et provisos per dominum papam

In nomine domini amen, anno et cetera, episcopus vel .. electus fecit,constituit et ordinavit suos veros et legiptimos procuratores, actores, factoreset nuntios speciales tales et tales licet absentes et quemlibet eorum in solidum,ita quod non sit melior conditio occupantis, sed quod unus eorum inceperitet cetera, ad promittendum sanctissimo in Christo patri domino nostro domi-no I(ohanni)1) divina providentia pape XXII et sacro collegio dominorumcardinalium sancte Romane ecclesie seu eorum camerariis aut quibusvis aliisrecipientibus nominibus ipsorum et cuiuslibet eorundem illud commune ser-vitium, quod ipse .. ratione promoctionis sue ad talem ecclesiam dictis domi-no pape et sacro collegioa) et cuilibet eorum solvere tenetur; ac pro huiusmodiservitio componendum et paciscendum usque ad illam pecunie summam, quesibi imposita fuerit seu eisdem procuratoribus vel eorum alteri visum fueritexpedire; et ad solvendum huiusmodi servitium dictis dominis pape et sacrocollegio seu camerariis eorundem loco, termino seu terminis ad hoc statutisdictumqueb) .. et eiusdem successores dictamque .. ecclesiam et eorum bonaet quelibet ipsorum solempniter obligandum; et ad iurandum corporaliter adsancta Dei evangelia manu tacta, quod ipse .. huiusmodi peccunie summamratione dicti servitii promissam eisdem domino pape et collegio seu camera-riis eorundem dabit et solvet loco ac termino seu terminis supradictis; et adsubmittendum propterea dictumc) .. et eius successores dictamqued) .. eccle-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 78

Edizione78

siam et quemlibet eorum ac bona ipsorum iusrisdictioni et cohertioni dicto-rum dominorum pape, collegii et camerariorum et cuiuslibet eorum; et advolendum et consentiendum, quod ipsi et quilibet eorum in eundem .. ex nuncprout ex tunc excommunicationis sententiam ferant et processus alios quo-scumque fatiant contra eum quocienscumque et quandocumque voluerint, sihuiusmodi servitium non fuerit prefactis loco et termino seu terminis perso-lutum; alium seu alios procuratores loco sui substituendum et revocandum,et generaliter et cetera. Promittens et cetera. Actum et cetera.

Et fiat sub signo notarii publici sub sigillo episcopi sive abbatis, cuiusnomine commune servitium deberet promicti, vel sub sigillo prelati huiusmo-di, pro quo promissio fieri deberet.

a) su rasura. b) su rasura. c) su rasura. Alla lampada di Wood si legge: abatem (?). d) seguerasura.

1) Giovanni XXII, papa (1316-1334).

III

Colletta per la città di Firenze.

(1302/1303-1331)

fol. 115r-116v

Le entrate per lo più corrispondono alla colletta del 1302-1303 pubblicata inRationes, 3-44; essa deve essere considerata pertanto come termine post quem perla redazione della nostra colletta. Inoltre la menzione delle prebende di GuglielminoFrescobaldi e di Stefano di Stefano de Busilli inducono a porre come termine antequem il 1331, anno della morte di Guglielmino e della resignazione della prov. daparte di Stefano.Le somme riscosse nel corso della suddetta colletta sono sempre maggiori rispettoai valori indicati nella colletta del 1302-1303 e, in linea di massima, risultanoraddoppiate rispetto ad essa.

Tassatio ecclesiarum et benefitiorum civitatis et diocesis Florentine

Episcopatus Florentin(us) Lib. CCMonasterium de Camaldulis Lib. LXXXIICanonica Sancti Petri de Monticellis Lib. XIHospitale de Pinei Lib. VIIMonasterium Sancti Michaelis de Podioboniçi Lib. LXVIIIMonasterium Sancte Marie Florenti(ne) Lib. CCV

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 79

Parte prima 79

Domus sancti Iacobi de Sancto Eusebio Lib. XXXCanonica Florentina Lib. XLIIIIPrebenda domini G(uillelmi) Frescobaldia) 1) Lib. IIIIPrebenda Lib. VIPrebenda Lib. IIIPrebenda Lib.Prebenda Lib.Prebenda Lib. VI s. IIIIPrebenda Lib. VI s. VIPrebenda Lib. V s. VIIIPrebenda Lib. IIII s. IIIIPrebenda Lib. V s. XPrebenda domini Stephani de Campolib) 2) Lib. III s. XIIPrebenda domini Sy(monis) Symineti3) Lib. VII s. XPrebenda Lib. VPrebenda Lib. VICanonica Sancti Laurentii Florenti(ni) Lib. LIIIPrebenda prioris eiusdem canonicec) Lib. VI s. XVIIIPrebenda canonicorum eiusdem canoniced) Lib. III pro quolibetCanonica Sancte Marie supra Porta Lib. XXXICanonica Sancti Stephani ad Pontem Lib. XXVI s. XIICanonica Sancti Petri Scradii Lib. XXXICanonica Sancti Michaelis Bertelde Lib. XVII s. XII |Canonica Sancti Fridiani Lib. XIIICanonica Sancti Pauli Lib. XXICanonica Sancti Apolenaris Lib. XXXI s. VIIICanonica Sanctorum Apostolorum Lib. XV s. XVIIICanonica Sancte Marie Maiorise) Lib. XXVIIICanonica Sancti Iacobi ultra Arnumf) Lib. XLVIICanonica Sancti Romuli Lib. XXCanonica Sancte Cicilie Lib. XVIICanonica Sancti Martini episcopi Lib. VIII s. VIIIEcclesia Sancti Bartholomei Lib. XII s. XMonasterium Sancti Miniatis ad Montem Lib. XLIIIIEcclesia Sancti Sepulcri de Montis Lib. VIIICanonica Sancti Felicis ad Emarum Lib. XPlebs Sancti Stephani in Pane Lib. XVIICanonica Sancte Marie de Peretola Lib. XPlebs Sancti Martini de Sexto Lib. XXXPlebs Sancti Andree de Cersin Lib. XIIPlebs Sancti Donati de Calezanog) Lib. LPlebs Sancti Severi de Legri Lib. XVII s. X

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 80

Edizione80

Plebs Sancti Viti de Sofignato Lib. XPlebs Sancte Marie de Filectole propre Pratum Lib. XIII s. IIIIPlebs Sancti Stephani de Campi Lib. XXIIIIPlebs Sancti Iohannis de Sirgna Lib. XVICanonica Sancti Martini de Gangalandi Lib. XXIIIIPlebs Sancti Martini de Brozzi Lib. XVIIIPlebs Sancti Michaelis de Monte Cuccoli Lib. XPlebs Sancti Gavini Adimarii Lib. XVIPlebs Sancte Reparate de Pimonteh) Lib. VIIPlebs Sancti Iohannis in Petroioi) Lib. XXPlebs Sancte Agathe Lib. XI s. XPlebs Sancte Felicitatis de Larciano Lib. XVIPlebs Sancti Petri de Sieve Lib. XXXPlebs Sancte Marie de Fangna Lib. LPlebs Sancti Iohannis Maioris Lib. XXIPlebs Sancti Cassiani de Padule Lib. XIPlebs Sancti Cresci de Valcava Lib. XIIII s. VIIIPlebs Sancti Petri de Vaglia Lib. XXPlebs Sancti Stephani in Potena Lib. IIII s. IIIIPlebs Sancti Laurentii de Burgo Lib. XXXI s. XI |Plebs Sancti Eusthacii de Acone Lib. VII s. XIIPlebs Sancti Iohannis de Ricornachiario Lib. XPlebs Sancti Martini in Viminitio Lib. VI s. IIIIPlebs Sancti Iohannis de Camaiore Lib. X s. VIPlebs Sancti Iohannis de Bordignano Lib. VI s. XIIPlebs Sancte Marie de Decomano Lib. XIIPlebs Sancti Martini de Corella Lib. VPlebs Sancti Iohannis de Misleo Lib. VIII s. VIIIIPlebs Sancti Andree de Doccia Lib. VIIIPlebs Sancti Iohannis de Montefesulis Lib. VIPlebs Sancti Iohannis de Remulo Lib. VIIPlebs Sancti Iuliani de Septimo Lib. XXIICanonica Sancti Stephani de Ugnano Lib. X s. XHospitale del) Grivel) Lib. VIII s. IIIIMonasterium dem) Manrignanom) Lib. XXI s. VIIICanonica Sancti Andree de Mosciano Lib. XXVIIPlebs Sancti Ypoliti Vallis Pese Lib. XXXHospitale Sancti Petri de Capraia Lib. XVPlebs Sancti Vincentii Vallisn) Pesen) Lib. XVICanonica Sancti Michaelis de Castilione Lib. XXPlebs Sancti Iohannis in Soana Lib. XXI s. XPlebs Sancte Cecilie de Decimo Lib. XLIIII

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 81

Parte prima 81

Plebs Sancti Stephani de Campoli Lib. LPlebs Sancte Marie de Pineta Lib.CXIIIIPlebs Sancti Alexandri de Iogolis Lib. XXXIPlebs Sancti Petri de Ripole Lib. XXPlebs Sancti Donnini de Villamagna Lib. XIIIPlebs Sancte Marie de Antella Lib. XLPlebs Sancte Marie de Podiobonizzi Lib. XLVIII s. XPlebs Sancti Donati in Poncis Lib. XXXVIPlebs Sancti Petri in Bossole Lib. XXXIIIIPlebs Sancti Appiani Lib. XIIIIPlebs Sancte Ierusalem Lib. VI s. VIPlebs Sancti Lazari Lib. LXVICanonica Sancti Iacobi de Certaldo Lib. XXVIPlebs Sancti Ypoliti de Castro Florenti(no) Lib. LXXIPlebs Sancti Prancatii Lib. XLCanonica Sancti Stephani de Licignano Lib. XVIIPlebs Sancti Petri in Mercato Lib. XLPlebs Sancte Marie de Celi Aula Lib. XPlebs Sancti Andree de Empoli Lib. XXXPlebs Sancti Iohannis de Monterappoli Lib. VI s. VI

a) Rationes om. b) Rationes om. c) su rasura. d) Rationes om. Preceduto da: VIIII. e) Ratio-nes om. f) Rationes om. g) Rationes, 173: Calengano (sic). h) Rationes om. i) Rationes om.l-l) Rationes, 457: Pontis de Grieve. m-m) Rationes, 458: S. Marie de Mantignano. n-n) Rationes om.

1) Guglielmino Frescobaldi, can. di Firenze prov. di preb. (1312- ante 1331). Cf. Salvini, 170; Mollat, 54708;55772. 2) Stefano di Stefano de Busilli da Brol (1291-1331). Cf. Salvini, 141; Rationes, 49. 3) SimoneSiminetti, can. di Firenze (1300-1337). Cf. Salvini, 154; Rationes, 50; Davidsohn, IV/2, 298 n. 1.

IV

Formulario per la nomina di un procuratore con la facoltà di accendere unprestito per effettuare i pagamenti per conto dei propri clienti presso lacamera apostolica.

Senza data

fol. 117r-118v

Forma procuratorii ad contrahendum mutuum

Noverint universi presentes litteras inspecturi, quod nos .. Dei et aposto-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 82

Edizione82

lice sedis gratia episcopus olim .. per sedem eandem in archiepiscopum ..electus facimus, constituimus, ordinamus et creamus per presentes venerabi-lem et religiosum virum fratrem .. priorem prioratus de .. ordinis sanctiAugustini, .. diocesis, ac discretum virum magistrum .. canonicum .. presen-tes et quemlibet eorum in solidum, ita quod non sint melior conditio occu-pantis, sed quod unus eorum inceperit, alius prosequi valeat et fitare‹!›,nostros veros procuratores legitimos, actores, factores et nuntios speciales adcontraendum mutuum pro nobis ac nostro nomine pro quibusdam nostrisnegotiis et expensis ad presens necessarie in Romana curia promovendis etfaciendis, simul cum quibuscumque personis ecclesiasticis et secularibusquocumque nomine censeantur se simul nobiscum obligare et contrahere acpro nobis fide iubere volentibus ac etiam divisim et in solidum ac coniunctim,prout dictis procuratoribus melius videbitur expedire usque ad summam ..florenorum boni et puri auri ac iusti et recti ponderis et conii Florentiniintegraliter et etiam particulariter et per plures partes et pluribus vicibus,usque ad dictam summam dumtaxat cum quibuscumque mercatoribus seupersonis aliis uno vel pluribus ac divisim et coniunctim mutuare volentibus,et fideiussores rogandum et requirendum; et ad confitendum et recognoscen-dum se procuratorio nomine pro nobis peccuniam, de qua usque ad summampredictam contraxerinta), mutuo habuisse et recepisse ac vocandum et tenen-dum se dicto nomine bene et integre de pecunia, de qua contraxerint, pacatoset contentos; et ad confitendum et adsseverandum eandem florenorum sum-mam per ipsos procuratores mutuo receptam, totam in nostram necessitatemet evidentem utilitatem fore converssam; et ad promittendum et convenien-dum nostro nomine ipsis creditoribus, quicumque fuerint, de integra solutioneet restitutione dicte quantitatis florenorum auri, de qua contraxerint, faciendain loco et termino, qui de ipsorum procuratorum et dictorum creditorumconsensu fuerint constituti, cum integra refectione et restitutione dampnorumexpensarum et interesse litis et extra et obligationem dupli, si defectus foretin solutione et restitutione dicte quantitatis florenorum auri facienda integre,ut est dictum, et de hiis stare et credere simplici verbo creditorum sinesacramento vel alia probatione, iudicis taxatione seu cause cognitione. Et adobligandum propterea creditoribus ipsis, nos in quocumque statu, gradu etdignitate pro tempore nos esse contingerit, etiam si ad aliam ecclesiam seudignitatem assumpti fuerimus, ac successores nostros, cui nos pro temporepreesse contigerit, nostraque ac successorum nostrorum et ecclesie predictebona omnia mobilia et immobilia ecclesiastica et mundana, presentia etfuctura, ubicumqueb) sunt et poterunt inveniri. Et ad constituendum se dictabona creditorum nomine possidere usque ad integram satisfactionem debitiet omnium premissorum. Et ad volendum et consentiendum per pactum noset successores nostros ac nostra et successorum nostrorum bona posse etdebere | sine strepitu et figura iuditii ad requisitionem dictorum creditorum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 83

Parte prima 83

per quamcumque curiam ac iudicem ac offitialem ecclesiasticum et secula-rem per captionem, venditionem et alienationem bonorum et rerum nostrarumomnium et successorum nostrorum tanquam pro re in iuditio confessataliquida et manifesta et que in rem transerit iudicatam, cogi et compeli‹!› adsolutionem huiusmodi debiti et ad satisfactionem et observationem omniumet singulorum, que continebuntur in obligatorio instrumento super dicto mu-tuo conficiendo. Et ad promittendum quibuslibet fideiussoribus nostris deconservando eos indempnos ab omni fideiussione et obligatione, quam pronobis fecerint, et restituendo eis omnia dampna, expensas et interesse, quepropterea incurrerint. Et ad submittendum nos et successores nostros acecclesiam predictam nostraque et successorum nostrorum ac ecclesie predic-te bona iurisdictioni et cohertioni curie camare‹!› domini nostri pape eiusquecamerarii, auditoris, viceauditoris seu locumtenentis et vicesgerentis et com-missarii cuiuslibet eorum necnon curie scacherii et cuiusvis alterius curie etofficialis quocumque nomine censeantur domini regis .. et omnium aliarumcuriarum ac iudicum ecclesiasticorum et secularium, ad quas vel ad quos ipsicreditores recurere et nos et successores nostros trahere voluerint, pro pre-missis et quolibet premissorum. Et ad renuntiandum in hiis omnibus et sin-gulis per pactum exceptioni non habite, non recepte, non numerate, nonmutuoque accepte et non sic converse dicte quantitatis florenorum auri, dolimali conditioni indebiti sine causa vel ex iniusta causa et in factum accioniforique privilegio, omni tempore feriato et quadrimesti, omni appellationisremedio, omni inhibitionic) cuiuscumque principis, omni consuetudini et sta-tuto, omni privilegio dignitatis et clericatus nove et novarum de pluribus rebusdebendis constitutionum cedendarum et dividendarum actionum et episcopa-le divi Adriani1) benefitio, constitutionibus domini Bonifatii2) pape VIII, nequis, nisi certis exceptis casibus extra suam civitatem et diocesim, et ne reusalterius diocesis ultra unam dietam a finibus sue diocesis ad iuditium evoceturet de duabus dietis in concilio generali et quibuscumque aliis editis et edendisiuri revocandi domum benefitio restitutionis in integrum, impetrationi etcontraditioni litterarum apostolicarum, conventioni iudicum et locorum, siquando ipsorum creditorum nomine super hiis contingerit litteras apostolicasimpetrari omnibus litteris, gratiis, privilegiis et indulgentiis apostolicis im-petratis ac etiam impetrandis omni petitioni et dationi libelli et copie lectureet recitationi presentis instrumenti, omni remissioni ac testium et iuriumproducioni et examinationi extra Romanam curiam seu de loco ad locumfaciende, omnique alii actioni, exceptioni et denfenssioni‹!› facti et iuriscanonici et civilis auxilio, et specialiter iuri dicenti, generalem renunciatio-nem non valere; necnon ad comparendum predicto nomine coram venerabilipatre domino .. apostolice sedis ac domini pape, qui pro tempore fueritcamerario eiusque auditore, viceauditore, locumtenente et vicesgerente seucommissario ipsius vel alicuius eorum | et quolibet eorundem et qualibet alia

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 84

Edizione84

curia ac iudice seu officiali ecclesiastico vel seculari et quolibet eorundem.Et ad confitendum et recognoscendum in iuditio sive extra coram eis etquolibet eorum ante faciende solutionis terminum, in ipso termino et postipsum terminum quotiens et quando creditoribus aut ipsorum alicui placueritsupradictum debitum summe .. florenorum auri, omnia et singula, que inobligatorio instrumento continebuntur. Et ad petendum, audiendum et reci-piendum omne preceptum, sentientiam, monitionem et mandatum, que etquas prefacti dominus camerarius, auditor, viceauditor, locumtenens ac vices-gerens et commissarius et quilibet eorum et quelibet alie curie seu quilibetalter iudex officialisque ecclesiasticus et secularis vel altera seu alteri ipso-rum facere noluerint contra nos pro ipso debito. Et ad aquiescendum spontehuiusmodi precepto, sententie, monitioni et mandato et ad novum etiamfaciende solutionis et dilationis debiti terminum brevem et longum, semel etpluries, quotiens et quando ipsis creditoribus placuerit petendum et recipien-dum et sententias de novo audiendum. Et ad submittendum nos et successoresnostros et ecclesiam predictam ac bona nostra iurisdictioni et cohertionicamere apostolice sedis et domini nostri pape, qui pro tempore fuerit, dictiquedomini camerarii, auditoris, viceauditoris, locumtenentis, vicesgerentis etcommissarii et cuiuslibet eorum et quarumlibet aliarum curiarum et cuiusli-bet earum ac cuiuslibet alterius iudicis ecclesiastici et secularis pro debitosupradicto. Et ad volendum et consentiendum, quod idem dominus camera-rius, auditor, viceauditor, locumtenens, vicesgerens et commissarius et qui-libet eorum, ex nunc prout ex tunc in nos et successores nostros excommu-nicationis sententiam promulgent et ferant. Et ipsi et quelibet alie curie etquilibet alter iudex et officialis ecclesiasticus et secularis et unusquisqueipsorum nos et dictos successores nostros per captionem, venditionem etalienationem bonorum nostrorum, successorum nostrorum et ecclesie predic-te cogant et compellant. Et processus alios, quoscumque et ubicumque vo-luerint et creditoribus placuerit et fuerit oporctunum, faciant, si non fueritipsis creditoribus in loco et termino, ut predicitur, qui fuerint constituti, dedicta quantitate florenorum auri ac dampnis, expensis et interesse integresatisfactum. Et ad iurandum in animam nostram de integra solutione dictequantitatis florenorum auri facienda creditoribus loco et termino supradictiset alium iuramentum quodlibet in animam nostram prestandum et ad facien-dum unum et plura instrumenta bene vallata et firmata de omnibus hic con-tentis et aliis quibuscumque promissionibus, obligationibus, renuntiationi-bus, penis, pactis, conventionibus et cautelis, que expedire viderint, ad ipso-rum creditorum sensum et voluntatem fieri et confici faciendum. Et ad sub-stituendum unum et plures procuratores loco sui, qui eandem habeant pote-statem. Et generaliter ad omnia alia confitendum, volendum, consentiendumet faciendum, que creditoribus placuerint et que ad predicta et quodlibetpredictorum fuerint, | oportuna, etiamsi essent talia, que ad mandatum exi-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 85

Parte prima 85

gant speciale, ratificantes et aprobantes ex nunc et ratum, gratum atquefirmum nos perpetuo habituros promittimus, quicquid per dictos procuratoresnostros et quemlibet eorum ac substituendum vel substituendos ab eis etquelibet eorum actum, gestum et procuratum fuerit in premissis pro premis-sis, et quolibet premissorum sub omnium nostrorum ac successorum nostro-rum et ecclesie predicte obligationed) bonorum presentium et fucturorum.Insuper iuramus ad sancta Dei evangelia per nos corporaliter manu tactapredictos procuratores nostros et substituendum seu substituendos vel ali-quem eorum casu aliquo non revocare, sed quicquid per ipsos vel aliquemeorum super premissis factum fuerit, firmum et ratum habere et tenere,observare, adimplere et non contrafacere vel venire per nos vel per alium seualios ullo modo seu iure.

In quorum omni testimonium presentes litteras fierie) mandavimus etsigilli nostri appensione muniri. Actum et cetera. Datum et cetera.

a) corr. da contraserint con x- su s-. b) corr. da ubique con -cum- nell’interlineo. c) corr. da inhibi-tione con i- su e-. d) nell’interlineo. e) nell’interlineo.

1) Kaser, I 555-556. 2) Liber Sextus 1.3.11 e 1.14.15.

V

Aymer, lord Valence, earl of Pembroke, Bartholomew, lord Badlesmere, John,lord Cromwell, e Antonio Passano, miles, nunzi di Edward (II) presso la curiapapale, su consiglio di John (Hothom), vescovo di Ely, e John (Salmon),vescovo di Norwich, chiedono a papa Giovanni XXII di perdonare il mancatopagamento per ventiquattro anni del censo annuo di 1000 marche di sterline,dovuto alla sede apostolica per il regno d’Inghilterra e le terre in Irlanda.Chiedono inoltre di poter liquidare una quarta parte della somma totale(24.000 marche di sterline) nella festa di S. Michele Arcangelo e un’altraquarta parte nello stesso giorno dell’anno successivo.

1317 aprile 1, Avignone

fol. 119r-120r

La missione in curia di Aymer di Valence veniva annunciata a Adam Orleton, chiericoregio, il 25 dicembre 1316 (Cf. Rymer, II/1, 305; TNA, SC 1/45/192: 1316 XII 21;Phillips, 170-202). Tra i destinatari di una di queste lettere inviate in curia perpromuovere la missione compare anche Andrea Sapiti (RR, 3, m. 5: 1316 XII 15). Isalvacondotti per compiere il viaggio presso la curia papale vennero invece rilasciatida Edward II per Aymer de Valence il 7 dicembre e per Bartholomew de Badlesmere

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 86

Edizione86

il 17 dicembre 1316 (Cf. CPR, 1313-1317, 573). Inoltre il 12 aprile 1317 è registratoun pagamento da parte del re d’Inghilterra del valore di 2500 marche di sterline peril censo annuo (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 3, fol. 22r). Il 6 maggio 1317 è infineregistrata la distribuzione ai cardinali degli introiti provenienti dal pagamento delcenso annuo alla camera apostolica da parte del procurator regis Anglie pro ipsiusAnglie et Ybernie regnis (Cf. Ibid., 4, fol. 9v).Cf. infra, X; XXIV. 1.

Universis presens instrumentum publicum inspecturis tam presentibusquam fucturis Ademarus de Valentia1), comes Pebrokie, Bartholomeus deBaldesmere2), Iohannes de Cromwell3) et Anthonius Pesaigny4), milites, nuntiiserenissimi principis domini .. Dei gratia regis Anglie5) illustris, dominiHybernie et ducis Aquitanie, ad presentiam sanctissimi in Christo patrisdomini Iohannis6), divina providentia sacrosancte Romane ac universalis ec-clesie summi pontificis destinati, salutem et huic scriptum fidem indubiamadhibere.

Ad universorum, quorum interest et interesse poterit, noticiam volumuspervenire, quod nos in presentia notariorum et testium subscriptorum reco-gnoscimus et fatemur a dicto domino nostro rege litteras ipsius patentessuoque magno sigillo munitas sub infrascripta continentia recepisse:

«Edwardus7) Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie, dux Aquitanie,universis presentes litteras inspecturis salutem et plenam presentibus darefidem.

De fidelitate et circumspectione provida dilectorum et fidelium nostro-rum Adamarii de Valentia, comitis Pembroke, consanguinei nostri carissimi,Bartholomei Baldesmere, Iohannis de Corniwell, Anthonii Pessaigny de Ia-nua, militum, plenam fidutiam reportantes ad excusandum nos super solutio-ne annui census mille marcharum, qui a nobis per sacrosanctam Romanamecclesiam exigitur, non factam necnon ad satisfaciendum inde prout prohonore nostro melius viderint expedire prefactis comiti et militibus vel tribuseorum plenam tenore presentium comittimus potestatem ratum habituri etgratum id, quod per predictos comitem et milites vel tres eorum factum fueritin premissis.

In cuius rei testimonium presentes litteras sigilli nostri impenssionemunitas fecimus roborari. Datum apud Clipston, XVI die decembris annodomini M CCC XVI, regni vero nostri decimo».

Quarum litterarum auctoritate nos recognoscimus et fatemus excusavissedictum dominum nostrum regem coram prefato domino nostro summo pon-tifice sacroque collegio super eo, quod in solutione census annui millemar(charum) st(erlingorum) pro regno Anglie et terra Hybernie sacrosancteRomane ecclesie debiti tam de tempore clare memorie domini E(dwardi)8),regis Anglie genitoris dicti domini regis nostri quam ex quo dominus noster

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 87

Parte prima 87

rex gubernacula regni predicti suscepit, cessatum fuerat multis annis propterguerarum strepitum ac propter varia diversaque incumbentia eorum uterque,negotia necnon gravia onera expensarum, que fuerunt urgente necessitatesubire compulssi, recognoscimus et nos solvisse pro dicto domino nostro regethesaurarie dicti domini nostri summi pontificis recipientis eius nomine millemarchas sterlingorum pro censu ipso debito pro anno presenti, cuius medietassolvenda erat in festo beati Michaelis proxime preteriti et alia medietas solvidebebat in festo Pascatis proxime subsequenti. Et ad supra(dicta) et infra-scripta omnia procedemus et ea faciemus de consilio et assensu reverendorumin Christo patrum dominorum Iohannis9) Eliensis et Iohannis10) Norvicensisepiscoporum et aliorum nuntiorum seu collegarum nostrorum recogno | sci-mus preterea et fatemur ipsius domini nostri regis nomine solemniter promi-sisse de premissorum consilio et assensu eidem domino nostro summo pon-tifice pro se et Romane ecclesie stipulanti, quod ipse dominus noster rex velalius pro eo solvet eidem domino nostro summo pontifice et eius successori-bus in terminis subscriptis viginti quatuor milia marcharum sterlingorum proviginti quatuor annis preteritis, si licet pro annis singulis mille marchas proarreragiis census non soluti de utriusque regis tempore, ut prefertur, videlicetquartam partem dictarum vigintiquatuor milia marcharum sterlingorum, inprimo facturo futuro festo beati Michaelis archangeli11) et anno revoluto ineodem festo12) aliam quartam partem. Et sic de anno in annum in eodem festo,donec de ipsis arreragiis fuerit Romano pontifici et ecclesie plenarie satisfac-tum. Et salvo, quod si de summa illa XXIIII milia marcharum sufficienterconfert aliquod fuisse solutum Romano pontifici vel eidem ecclesie pro censupredicto, illud de summa deducatur eadem et quicquid usque ad eandemsummam et ultra illam non decebitur fuisse solutum pro arreragiis dicticensus solvi nichilominus debeat ipsi Romano pontifici et ecclesie memorate.Et ad premissa omnia et singula tenenda et complenda et immobiliter‹!›observanda dicto domino nostro summo pontifice et sancte Romane ecclesie,quanto melius et efficacius possumus virtute litterarum predictarum, in pre-sentia notariorum et testium subscriptorum obligavimus ipsum dominumnostrum regem, terras et bona ipsius.

In quorum omnium testimonium presens scriptum publicum per manussubscriptorum notariorum publicorum fieri fecimus et sigillorum nostrorumappensione una cum ipsorum notariorum signis et subscriptionibus muniri.

Datum Avinione, in camera reverendi patris et domini nostri, Arnaldi13),Dei gratia sancte Marie in Portu diaconi cardinalis, presentibus venerabilibuspatribus domino Bernardo Adureu(si)14) et fratre Bernardo Covenarum15) epi-scopis ac dominis Raymondo Sobirani16), sacrista Minorum sancti Pauli Nar-bonen(sis), et Adam‹!› de Osleton17), domini pape capellano et ipsius sacripalacii auditori, Berengario Maynardi18), canonico Narbonen(si), testibus adpremissa vocatis specialiter et rogatis sub anno domini M CCC XVII, in-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 88

Edizione88

dictione X, die prima mensis aprilis pontificatus sanctissimi patris dominiIohannis divina providentia pape XXII anno primo.

Et ego Iohannes Nigri19) militis de Setia publicus apostolica et imperialiauctoritate notarius predictis omnibus et singulis factis et habitis per supra-dictos dominos Ademarum de Valentia, comitem Pembroke, Bartolomeum deBaldesmere, Iohannem de Cromella et Anthonium Pessagny, milites nuntiossuprascripti domini regis Anglie, de consilio et assensu prefatorum domino-rum Norwicen(sis) et Elien(sis) episcoporum et aliorum nuntiorum collega-rum suorum, ut suprascribitur, una cum dictis testibus et Gentile Francisci deCamarino20), notario publico infrascripto, simul mecum rogato presens inter-fui et ea omnia ad mandatum et requisitionem predictorum nuntiorum fide-liter scripsi et publicavi signoque meo consueto signavi rogato sub anno,mense, die et loco, indictione et pontificatu predictis.

Et ego Gentilis, quondam Francisci de Camerino, publicus apostolica etimperiali auctoritate notarius, predictis omnibus et singulis una cum dictistestibus et dicto magistro Leone de Setia21) notario presens interfui et omniasimul cum dicto magistro Leone ad mandatum et requisitionem predictorumnuntiorum fideliter | publicavi signoque meo consueto signavi rogato et hicme subscripsi in testimonium premissorum sub anno, mense, die et loco,indictione et pontificatu predictis.

1) Aymer, lord Valence, earl of Pembroke (1270 ca.-1339). Cf. CP, X 382-388. 2) Bartholomew, lordBadlesmere († 1322). Cf. CP, I 371-372. 3) John, lord Cromwell († ante 1335). Cf. CP, III 553. 4)Antonio Passano, miles di Genova, attivo come nunzio di Edward II e Edward III in Francia, Guascognae presso la curia papale fino al novembre 1339 (CCR, 1339-1341, 300). Il 4 aprile 1317, contestualmentealla menzionata missione in curia, otteneva la dispensa per sposare Leona, figlia di Carlo Fieschi, contedi Lavagna (Cf. Mollat, 3369). 5) Edward II, re d’Inghilterra (1308-1327). 6) supra, II. n. 1. 7)1316 XII 16. 8) Edward I, re d’Inghilterra (1280-1307). 9) John Hothom, vescovo di Ely (1316-1337). 10) John Salmon, vescovo di Norwich (1299-1325). 11) 1317 IX 29. 12) 1318 IX 29. 13) Arnaldo de Pellagrua, cardinale di S. Maria in Portico (1305 XII 15-1331 VIII). Cf. Eubel, I. xx 8. 14) Bernardo, vescovo di Aire († 1326). 15) Bernardo, OPraed., vescovo Comminges (1316-1317). 16) Raimondo Subirani. Cf. Cerchiari, II 119. 17) Adam Orleton, inviato del re presso la curia tra il1316 e il 1317 († 1341). Cf. BRO, II 1402-1404. 18) Berengario Maynard, canonico di Narbonne. Nonidentificato. 19) Giovanni Nigri di Sezze, notaio attivo a Sezze tra 1295 e il 1307. Cf. Caciorgna, 137;139; 271. 20) Gentile di Francesco di Camerino. Non identificato. 21) Leone di Sezze, forse daidentificare con Leone Niger, sindaco e nunzio del comune attivo tra il 1291 e il 1310. Cf. Caciorgna, 278;279; 280; 281; 282; 290; 293; 315.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 89

Parte prima 89

VI

1) Richieste di Edward (II) a Giovanni XXII, affinché venga ristabilita la pacein Irlanda.

(post 1325 maggio 28)

fol. 120r-122r

Altre edizioni: Kirsch, 596-599; Watt, 16-18.

Philip Slane recapitò per conto del re le suddette richieste in curia dopo il 28 maggio1325 (Cf. infra, VI. 2).

Articuli quibus pax et concordia terre Hybernie perturbantur

§ Primo eo, quod gentes Hybernice nationis, non reputant dominumnostrum regem verum dominum Hybernie, sed dominum usurpatorem.

Pro quo videtur sufficiens remedium, quod dominus papa scribat omni-bus archiepiscopis et episcopis ac religiosis exemptis et non exemptis, quodpublice perdicent et promulgent et quod in confessione exponant penitentibusde eodem iure et quod contrarium asserentes seu suggerentes clam vel palamaut in premisso mandato negligentiam maliciosam pretendentes, sententiamexcommunicationis incurrant ipso facto, predicte autem publicationes et pro-nuntiationes precipue fiant in predicationibus et in singulis ecclesiis cathe-dralibus, collegiatis et parrochialibus ad minus quater in anno sub penamemorata, videlicet dominica prima adventus et dominica in ramis Palmarumet in festo sancti Iohannis Baptiste1) et in festo nativitatis beate Marie2).

Responsio pape

Scribatur predictis, quod in suis predicationibus et, dum confessionesaudient, inducant populum et clerum et illos, quorum confessiones audient,ad exhibendum regi honorem et reverentiam et iura regia ab ipsis debitaexsolvendum, quodquam‹!› nec clam nec palam regi detrahant nec eius iuri-bus nec aliqua dicant, per que possint alii a devotione regia retrahi velrevocari. B.3).

§ Secundo pax et concordia terre Hybernie perturbatur eo, quod prelatiHibernici occupant episcopatus vicinos Anglicis et interdum inter Anglicoset dicti prelati cum clero suo iuvant nationem suam fovendo et suscitandoguerras contra dominum nostrum regem Anglie et sibi subditos.

Pro quo videtur remedium, quod, cum episcopatus Hybernie sint paupe-rimi numero, triginta quatuor uniones fiant episcopatuum aliquorum et quodprecipue alique annexiones fiant ad civitates regias, in quibus sunt sedes

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 90

Edizione90

episcopales ad magnam securitatem pacis et status regii in hunc modum,videlicet quod sedi archiepiscopali Armacane4) uniatur episcopatui‹!› Clo-cheren(sis)5) sibi vicinus. |

Item episcopatui Dunen(si)6) uniatur episcopatus Dromoren(sis)7) sibivicinus.

Item episcopatui Coneren(si)8) uniantur episcopatus Deren(sis)9) e tBathboten(sis)10) sibi vicini.

Item episcopatui Miden(si)11), qui est in dicta provincia Armachana,uniantur episcopatus vicini, videlicet Tribrunen(sis)12), Ardachaden(sis)13) etClonen(sis)14), quorum trium reditus et proventus vix transendunt‹!› centummarcas.

Item sedi archiepiscopali Cassellen(si)15) uniatur episcopatus Lao-nen(sis)16) sibi vicinus.

Item episcopatui Limericen(si)17), ubi est civitas regia, uniatur episcopa-tus Fynnaboren(sis)18) sibi vicinus.

Item episcopatui Waterforden(si)19), ubi est civitas regia, cuius reddituset proventus vix transcendunt quinquaginta marchas, uniatur episcopatusLismoren(sis)20) sibi vicinus et sic fuit antiquitus.

Item episcopatui Corkagen(si)21), ubi est civitas regia, cuius redditus etproventus vix transcendunt sexaginta libras, uniatur episcopatus Clonen(sis)sibi vicinus.

Item sedi archiepiscopali Tuamen(si)22) uniantur episcopatus Enachdu-nen(sis)23) sibi vicinus, sicut fuit quondam et episcopatus Akaden(sis)24) etDuacen(sis)25).

Item episcopatui Elfinen(si)26) uniatur episcopatus Aladen(sis)27) sibi vi-cinus et transferatur sedes ad Roscoman28), ubi est nobile castrum regium etita fiet civitas.

Responsio pape

Cum rex nobis super hoc supplicet et prelatis videtur expediens, fiat, itaquod ecclesia quelibet episcopalis remaneat et uterque unus episcopus presit,qui sedem in qualibet episcopalem habeat et utatur in qualibet et exerceatepiscopalia, prout viderit expedire, electiones autem episcoporum, cum fien-de occurerint, fient a capitulis utriusque ecclesie et in archiepiscopali sede,ubi aliqua illarum archiepiscopalis fuerit, ubi autem ambe sint episcopales incivitate insigniori. B.

Et si contingeret alteram illarum non habere sedem seu ecclesiam epi-scopalem, si in alia ecclesia habenti sedem seu ecclesiam episcopalem seu,in qua de novo ecclesia fieret, debeat celebrari. B.

Et est memorie commendandum, quod electiones pertineant ad princi-pales ecclesias et ad collegia seu clerum dictarum ecclesiarum, ad quas alii

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 91

Parte prima 91

episcopatus erunt uniti, cura vero et administratio ecclesiarum taliter unita-rum, quarum episcopi sunt vel fuerint iudicio metropolitani et duorum suf-fraganeorum impotentes seu inutiles aut inhabiles ad episcopalia exercendapertineant ad principales ecclesias, quibus alie sunt unite, proviso predictisepiscopis victu sufficienti et honesto arbitrio archiepiscopi et episcoporumpredictorum.

Responsio pape

Fiat, quod petitur de episcopis, qui presunt ecclesiis, que uniuntur, siipsorum episcoporum concurat assensus. B.

Et expedit, quod in litteris apostolicis unionum fiat mentio de consensuregio.

§ Tercio fovetur discordia et promoventur guerre eo, quod monachi inquamplurimis locis et canonici regulares largissimas possessiones habentesin medio Anglicorum et religiosi etiam alii in diversis locis de ordinibusMendicantium nullos alios admittunt in suis monasteriis ad ordinem, nisimere Hybernicos, cum tantum in monasteriis Anglicis passim recipianturHybernici.

Pro quo videtur remedium, quod in huiusmodi monasteriis indifferenterrecipiantur Anglici sicut Hybernici et maxime, ubi habitant inter Anglicos, etquod ad hoc arcentur per archiepiscopos, | prout ad tranquilitatem pacis etconcordiam nationum viderint expedire, et quod fratres mere Hybernici deordinibus Mendicantium non se faciant parciales, sicut hactenus feceruntaliqui de dictis ordinibus vendicando sibi loca certa pro fratribus nationis sue,sed quod communiter vivant et permixtum per omnes conventus sui ordinisdicte terre.

Responsio pape

Fiat quantum ad utramque nationem, videlicet Anglice et Hybernice etHybernice tamen, quo ad receptionem et quo ad alia. B.

1) agosto 29. 2) settembre 8. 3) Giovanni XXII, papa (1316-1334). Cf. Bresslau, 767. 4) Armagh,Irlanda. 5) Clogher, Irlanda. 6) Down, Irlanda. 7) Dromore, Irlanda. 8) Connor, Irlanda. 9) Derry, Irlanda. 10) Raphoe, Irlanda. 11) Meath, Irlanda. 12) Kilmore (Clonfert), Irlanda. 13) Ardagh, Irlanda. 14) Cloyne, Irlanda. 15) Cashel, Irlanda. 16) Killaloe, Irlanda. 17)Limerick, Irlanda. 18) Kilfenora, Irlanda. 19) Waterford, Irlanda. 20) Lismore, Irlanda. 21)Cork, Irlanda. 22) Tuam, Irlanda. 23) Annaghdown, Irlanda. 24) Achonry, Irlanda. 25) Kil-macduagh, Irlanda. 26) Elphin, Irlanda. 27) Killala, Irlanda. 28) Roscommon, com. Roscom,dioc. Elphin, Irlanda. Cf. Gwynn-Hadcock, 191-192.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 92

Edizione92

2) Edward II commenda l’invio in curia di Philip Slane, OPraed., vescovo diCork, latore delle richieste del re di cui sopra (Cf. supra, VI, 1).

1325 (?) maggio 28, Westminster

fol. 121rv

Copia: RR, 5, m. 5: 1324 mggio 28, Westminster.Altre edizioni: Rymer, II/1, 554: 1324 maggio 28, Westminster; Kirsch, 595-596.

Contestualmente alla missione in curia di Philip Slane, altre richieste del re venneroinviate ad Avignone post 5 giugno 1325 attraverso Andrea Sapiti e Robert de Bal-dock, arcidiacono di Meath e cancelliere regio (Cf. RR, 5, m. 1v). Di questo gruppodi petizioni faceva anche parte la richiesta di provvedere Simone Sapiti, figlio diAndrea, dell’episcopato di Lucca (Cf. RR, 5, m. 1r).

Pape1) rex devota pedum oscula beatorum.Dum nostre considerationis occurrunt obtentibus nota dispendia, que

quorundam Hybernicorum seditiosa presumptio nobis et populo terre nostreHybernie nostris temporibus irrigavita), ea libenter ample(c)timur, per quedicte terre nostre tranquillo provideaturb) regimini et pravorum insolentiamposse conspicimus cohiberi.

Nuper siquidem, pater sancte, venerabilem patrem fratrem Philippum deSlane2) de ordine Predicatorum, quem vestra providentia suis exigentibusmeritis virtuosis nostrique‹!› contemplatione prefecistisc) in episcopum Cor-kagen(sem), unde vestre clementie gratias referimus multiformes pro refor-matione status ecclesie Hybernicane ad vestram presentiam cum nostris lit-teris duximus destinandum. Qui ad nos postmodum rediens nobis retulit,qualiter vestre placuit beatitudini per venerabiles patres .. Dublinen(sem)3) et.. Cassellen(sem)4) archiepiscopos et ipsum episcopum Corkagen(sem) dehiis, que pro pace et tranquillitate dicte terre convenientia et expedientiaviderentur seriosius informari et quod iuxta informationem illam ad ea vole-batis prospectus apostolicos favorabiliter inclinare. Ex hac itaque sponsioned)

prima quamplurimum letificati, ipsum episcopum ad dictas partes Hybernietransmisimus, qui una cum prefatis archiepiscopis iuxta mandatum apostoli-cum eis in hac parte iniunctum cum nobilibus et fidelibus nostris ac etiamministris nostris parcium illarum habuerunt super premissis consilium ettractatum. Et nuper ipsorum deliberationem in hac parte nobis per eundemepiscopum transmiserunt, qua coram nobis et consilio nostro exhibita etdiligenter examinata, pro salubri apositione remedii ad ipsorum Hybernico-rum cervicosam maliciam refrenandam hec expedientia videbantur, ut vide-licet contra impugnatores, robatorese) pacis nostre ibidem ac ministros iuriumnostrarumf)‹!› invasores et contra statum nostrum sinistra predicantes excom-municationis sententia per archiepiscopos et ceteros prelatos dicte terre auc-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 93

Parte prima 93

toritate apostolica publice et solempniter promulgetur; quodque episcopatusHybernici tenues et exiles, quorum valor annus viginti, quadraginta vel sexa-ginta libras sterlingorum non excedit et qui reguntur per mere Hybernicos,qui per se et parentes suos contentiones et discordias in dicta terra ante hectempora noscuntur multipliciter seminasse, sedibus episcopalibus et archie-piscopalibus civitatum et locorum insiguriumg) uniantur et insuper, quodiniungatur, auctoritate apostolica abbatibus et prioribus monasteriorum etprioratuum quorumcumque locorum regularium, ut in suis monasteriis etlocis Anglicos ad conversionem admittant, sicut mere Hybernicos quemad-modum et in monasteriis, que reguntur per Anglicos, observatur.

Nos igitur, predictis articulis coram nobis et consilio nostro | diligenterexaminatis et intellectis, sperantes inter ipsos nostros subditos Anglice etHybernice nationum, si premissa mancipentur, effectum exinde processutemporis ampliorem dilectionem et concordiam firmiorem solidari, prefatumepiscopum, virum utique devotione sincerum et in agendis quibuslibet cir-cumspectum, ad vestre sanctitatis apices duximus remittendum, devotis pre-cibus supplicantes, quatinus informationemh)‹!› dictorum archiepiscoporumet episcopi super tribus articulis supradictis benigne intellecta, pro tranquil-litate dicte terre premissis clementer dignemini annuere et ea iubere effectuimancipare. Nos enim, quamquam temporalia episcopatuum de nobis tenean-tur propter evidentem utilitatem exinde proventam, ipsorum annexioni exnunc prebeamusi) assensum secundum modum et formam vestre beatitudiniper predictum episcopum, si libeat exponendum, cui, si placetl), fidem velitisindubiam adhibere.

Conservet vos Altissimus ad regimen ecclesie sue sancte per temporalongiora.

Datum apud Westmonasterium XXVIII maii anno regis E(dwardi)5) filiiregis E(dwardi)6) decimo octavo.

a) RR: irrogavit. b) RR: providetur. c) RR: prefecit. d) RR: paterna responsione. e) RR: et tur-batores. f) RR: nostrorum. g) RR: insignium. h) RR: informatione. i) RR: prebemus. l) se-gue in RR: super hiis.

1) supra, II. n. 1. 2) Philip Slane, OPraed., vescovo di Cork (1321-1327). 3) Dublin, Irlanda. 4) supra, VI. 1 n. 15. 5) supra, V. n. 5. 6) supra, V. n. 8.

VII

Giovanni XXII stabilisce che la chiesa cattedrale di Cork in Irlanda sia unitaalla chiesa di Cloyne.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 94

Edizione94

1327 luglio 31, Avignone

fol. 121v-122r

Regesto: Mollat, 29373.Cf. supra, VI. 1.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.Romana ecclesia, que super universas orbis ecclesias obtinet divina in-

stitutione primatum circa singulas materne diligentie cura sedula‹!› vigilansearum profectibus velut solicita mater ardenter intendit, studens ecclesiarumipsarum presertim cathedralium comoda, interdum per salubris unionis mi-nisterium, prout locorum et temporum et personarum qualitate pensata ea-rundem ecclesiarum et prelatorum eis presidentium utilitati expedire prospi-cit, efficaciter procurare.

Sane carissimus in Christo filius noster Edwardus1), Anglie rex illustrisac dominus Hybernie, attente considerans, quod ecclesie in eiusdem Hyber-nie provintia constitute et presertim cathedrales adeo sunt in facultatibus etredditibus tenues et exiles, quod propter tenuitatem ecclesiasticorum proven-tuum vilescit in eis pontificalis auctoritas nec eis debita, quam oportet, reve-rentia exhibetur, earum quoque presules ad tenendum statum debitum etfamiliam oportunam sufficientes redditus non habentes in suorum defensioneiurium redduntur plurimum impotentes, ipsorum etiam presulum impotentiaet paupertas ad diminutionem iurium etiam regalium noscitur redundare, adquorum defensionem et regendum in pace provintiam multum profecto facitnon solum circumspectionis industria, quinimo sufficientia facultatum etpotentia prelatorum, ac propter hoc diligenter attendens sibi et regno acdominio suis ac etiam pacifico statui totius insule eiusdem Ibernie plurimumexpedire, ut per uniones dictarum pauperum ecclesiarum status earum pre-dictis causis rationabilibus suadentibus in melius reformetur, ut duarum velplurium sub unius et eiusdem presulis moderamine unita potencia presul vivatdecentius, sufficientius resistat persecutorum insultibus, defendat episcopaliaiura commodius, comissum sibi | gregem dominicum potencius tueatur eum-demque in maiori pace et tranquillitate gubernet, nobis humiliter supplicavit,ut Corkagen(sem)2) in civitate regia constitutam, cuius redditus et proventusannui iuxta sexaginta libras sterlingorum transcendere dinoscuntur, et Clo-nen(sem)3) sibi vicinitate coniunctam ecclesias cathedrales, que adeo sunt infacultatibus et redditibus suis tenues et exiles, quod earum presules singula-riter singuli ex eis nequeunt iuxta episcopalis status decentiam commodesubstentari, unire invicem dignaremur.

Nos igitur laudabile eiusdem regis in hac parte propositum et commen-dabilem zelum, quem ad Deum et ad ecclesias habere noscitur, plurimum inDomino commandantes ac considerantes, quod prelatis etiam earundem ec-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 95

Parte prima 95

clesiarum videtur expediens huiusmodi fieri unionem propter urgentem ne-cessitatem et evidentem utilitatem ipsarum et alias rationabiles causas pre-dictas, easdem ecclesias de fratrum nostrorum consilio et apostolice plenitu-dine potestatis unimus auctoritate presentium statuentes, ut statu presulum,qui nunc presunt eisdem, sine mutatione aliqua integro permanente, tandemquovis ipsorum cedente seu etiam decedente sic una sit earundem ecclesia-rum episcopalis dignitas, quod superstes sit episcopus utriusque Corka-gen(sis) et Clonen(sis) episcopus nominandus et in qualibet ipsarum eccle-siarum sedem episcopalem habeat et utatur et exerceat episcopalia in utraque,prout viderit expedire, ac deinceps ecclesie ipse uno et eodem antistite similiquinimo potius eadem intitulatione usuro perpetuis temporibus gubernentur,cuius electionem, cum ipsarum vacatio imminebit, in altera dictarum eccle-siarum, insigniori videlicet, ab utrisque canonicis vocem in eadem electione,quasi forent unum corpus seu collegium, pariter habituris decernimus cele-brandam ac quotiens novi pastoris electio fuerit facienda ad capitulum eiu-sdem insignioris ecclesie eorundem canonicorum ecclesie utriusque vocatioad electionem huiusmodi celebrandam debeat pertinere; per hoc autem vene-rabili fratri nostro .. archiepiscopo Cassellen(si)4) ipsarum ecclesiarum me-tropolitano eiusque successoribus seu etiam Cassellen(si) ecclesie nullumpreiudicium generetur, quo minus in eisdem Corkagen(si) et Clonen(si) ec-clesiis habeant alias iura metropolitica omnia illaque percipiant sicut prius.Volumus etiam et apostolica auctoritate decernimus, ut si forte alicuius dic-tarum ecclesiarum episcopus senio ac valitudine corporali gravatus vel aliasadeo impeditus fuerit perpetuo, ut officium suum nequeat exercere ac ecclesiesibi commisse curam et administrationem gerere oportunas, suiquea) metro-politani et duorum presulum suffraganeorum ecclesie sic unite, cuius presultalis extiterit, ut prefertur, in spiritualibus et temporalibus sibi invicem co-niunctea), ad episcopum alterius ecclesie, sib) eiusdem episcopi taliter, utpremittitur, impediti concurat assensusb), debeat pertinere proviso tamen,quod prefato episcopo impedito de victu et vestitu sufficienti et honesto prose et decenti familia iuxta ecclesie sue exigentiam facultatum metropolitaniet suffraganeorum predictorum arbitrio debeat provideri.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre unionis, consti-tutionum et voluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autemhoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et beatorumPetri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, II kal. augusti pontificatus nostri anno undecimo.

a-a) M grammaticalmente sconnesso. b-b) agg. nel margine inferiore.

1) supra, V. n. 5. 2) supra, VI. 1 n. 21. 3) supra, VI. 1 n. 14. 4) supra, VI. 1 n. 15.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 96

Edizione96

VIII

Giovanni XXII dispone che il vescovo di Killaloe, l’abate di Rattoo, dioc.Ardfert, e il guardiano dei Minori di Claregalway, dioc. Annaghdown, valu-tino i proventi delle chiese di Tuam, Annaghdown, Achonry e Kilmacduagh,in Irlanda, e la distanza tra di esse, al fine di unire le suddette chiese, secondola petizione di Edward II, re d’Inghilterra.

1330 luglio 2 (?), Avignone.

fol. 122v-123r

Regesti: Mollat, 50045 e CPL, II 318: 1330 giugno 30, Avignone.Cf. supra, VI. 1; infra, XXII.

Transcriptum littere bullate per quam mandatur inquiride valore ecclesie Tuamen(sis)1) et aliarum ecclesiarum eidem unitarum

et ipsarum omnium inter sese distanciaet an expediat unionem remanere

Iohannes2) episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri episcopoLaonien(si)3) et dilectis filiis .. abbati monasterii de Rathtuoydhi4) ac gardianofratrum ordinis Minorum de Clar5), Artferten(sis) et Enachdunen(sis) dioce-sum, salutem et apostolicam benedictionem.

Et si apostolice sedis auctoritas ex dispositione superna paterna cunctisfidelibus esse consueverit iusta in iudiciis et in gratiis liberalis, solet tameneius circumspecta maturitas rationabiles causas audire, cum proponuntur eamsuggestionem minus veridicam fuisse in suis concessionibus circumventamet apponere digeste ac debite provisionis remedia super eis, ut demum sinepersonarum acceptione ius suum cuilibet tribuatur.

Sane dudum clare memorie Edwardo6), rege Anglie ac domino Hybernie,dum ipse rex ageret in humanis nostro apostolatui intimante, quod ecclesiein partibus eiusdem Hibernie constitute ac presertim cathedrales et etiammetropolitica predicte dignitate adeo erant in facultatibus et redditibus tenueset exiles, quod propter tenuitatem ecclesisticorum proventium vilescebat ineis pontificalis auctoritas nec debita, quam oportebat, reverentia exhibebatureisdem, ipsarum quoque presules ad tenendum statum debitum et familiamoportunam sufficientes redditus non habentes, in suorum defensione iuriumreddebantur plurimum impotentes, nobisque supplicante, ut tam ex hiis quamaliis causis tunc expressis archiepiscopali ecclesie Tuamen(si), que licet foretmetropolitica predicta dignitate, redditus tamen et proventus illius erant valdetenues et exiles, ita quod ex eis archiepiscopus Tuamen(sis), qui existebat protempore, non poterat prout nobis tunc expositum extitit iuxta archiepiscopalis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 97

Parte prima 97

status decentiam commode sustentari, Enachdunen(sem)7) sibi vicinam etAkaden(sem)8) ac Duacen(sem)9) ecclesias cathedrales, quarum singularumsingulariter redditus et proventus adeo erant, sicut etiam nobis tunc expositumextitit, tenues et exiles, quod earum presules sigulariter singuli ex eis nequi-bant congruam sustentationem habere, unire et connectere dignaremur. Nosex huiusmodi causis, que rationabiles prima facie videbantur, easdemEnachdunen(sem) et Akaden(sem) ac Duacen(sem) ecclesias eidem ecclesieTuamen(si) duximus uniendas10). Nuper autem venerabilis frater noster Tho-mas11), episcopus Enachdunen(sis), coram nobis et fratribus nostris in conci-storio proposuit, quod ipse unionis huiusmodi pretextu per venerabilem fra-trem nostrum Malachiam12), archiepiscopum Tuamen(sem), episcopatu suoEnachdunen(si) extitit spoliatus, et dicta unio de dicta ecclesia Enachdu-nen(si), ut prefertur, facta a nobis fuerat per sureptionem obtenta pro eo, quodeadem ecclesia Enachdunen(sis) per se in suis facultatibus existebat suffi-ciens et existit.

Quare nobis idem episcopus humiliter supplicavit, ut sibi et dicte ecclesieEnachdunen(si) super hoc providere de oportuno remedio digneremur, nosigitur volentes de premissis et eorum circumstanciis plenius informari geren-tes quoque de vestre circumspectionis industria fiduciam in Domino specia-lem discretioni vestre per apostolica scripta committimus et mandamus, qua-tinus vos vel duo aut unus | vestrum in locis, de quibus expedire videritis, devalore annuo fructuum, reddituum et proventuum, iurium et obvencionumuniversorum Tuamen(sis), Enachdunen(sis), Akaden(sis) et Duacen(sis) ec-clesiarum prefatarum et de ipsarum omnium inter sese distancia et an expe-diat unionem remanere predictam necnon de aliis in hiis et circa ea cir-cumstanciis universis informationem plenariam auctoritate presentium reci-pere procuretis. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio veltimore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione remota cogatisveritati testimonium perhibere, non obstante indulgentia13), qua sibi gardianeordini tuo a sede apostolica dicitur esse concessum, quod fratres eiusdemordinis non teneantur se intromictere de quibuscumque negotiis, que eis peripsius sedis litteras committuntur, nisi in eis de concessione huiusmodi plenaet expressa mentio habeatur. Quicquid autem per informationem huiusmodivos reperire contigerit, de premissis clare, particulariter et distincte nobis subsigillis vestris per vestras litteras harum seriem continentes fideliter quanto-cius referatis, ut cum exinde fuerimus informati providere super predictis Deoauctore salubriter ac utiliter valeamus.

Datum Avinione, II‹!› iulii pontificatus nostri anno quartodecimo.

1) supra, VI. 1 n. 22. 2) supra, II. n. 1. 3) supra, VI. 1 n. 16. 4) Rattoo, OSA, com. Kerry, dioc.Ardfert, Irlanda. Cf. Gwynn-Hadcock, 191. 5) Claregalway, OMin., com. Galway, dioc. Annaghdown,Irlanda. Cf. Gwynn-Hadcock, 245. 6) supra, V. n. 5. 7) supra, VI. 1 n. 23. 8) supra, VI. 1 n. 24. 9) supra, VI. 1 n. 25 10) Mollat, 29377; CPL, II 263: 1327 VII 31, Avignone. 11) Thomas O’Maley,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 98

Edizione98

vescovo di Annaghdown (1327-1359). 12) Malachi Mac Aeda, arcivescovo di Tuam (1312-1348). 13) Potthast, 10105: 1236 II 26, Viterbo.

IX

Giovanni XXII concede la dispensa matrimoniale dal terzo grado di consan-guineità a Edward (III), re d’Inghilterra, e Philippa di Hainaut.

1327 agosto 29, Avignone

fol. 123rv

Regesti: Mollat, 29594; CPL, II 260: 1327 agosto 30, Avignone; Zutshi, 147.

L’originale segnalato da Zutshi, 147, reca sul verso il signum procurationis diAndreas Sapeti / Gualt(er)us cl(er)icus eius.

Forma dispensationis super matrimonio contrahendointer dominum meum dominum .. regem1) Anglie

et dominam meam dominam Philippam2),filiam domini .. comitis Hanonie

Iohannes3) episcopus servus servorum Dei, carissimo in Christo filioEdwardo, regi Anglie illustri, et dilecte in Christo filie nobili mulieri Philippe,nate dilecti filii nobilis viri Guillelmi4) comitis Hanonie, salutem et apostoli-cam benedictionem.

Etsi inter illos, qui consanguinitatis linea invicem sunt connexi, sacrorumcanonum instituta matrimonialem copulam interdicant, summus tamen pon-tifex ex plenitudine potestatis, quam non ab homine obtineat, sed a Deo,considerata personarum et temporum qualitate utiliora prospiciens nonnum-quam rigorem eorum maxime circa sublimes personas mansuetudine tempe-rat et, quod negat iuris severitas, de gratia benignitatis indulget, cum idsecundum Deum presertim pro bono publico prospicit expedire.

Sane ex tua, fili carissime, et carissime in Christo filie nostre Isabellis5),regine Anglie illustris matris tue, et dilecti filii nobilis viri Guillemi, comitisHanonie patris tui, filia Philippa, transmissa nobis petitione percepimus, quodnuper provida deliberatione perhabita de multorum prelatorum ac nobiliumregni Anglie consilio et assensu habitus fuit tractatus ac etiam sub spe dispen-sationis obtinende, quantum in vobis et illis fuit, extitit ordinatum, ut inter te,prefacte fili, et te, prefata Philippa, matrimonium contrahatur. Verum quiatercio estis consanguinitatis gradu coniuncti, dictum matrimonium contrahe-re non potestis dispensatione super hoc apostolica non obtenta. Quare nobis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 99

Parte prima 99

pro parte vestra et regine et comitis predictorum fuit humiliter supplicatum,ut, cum contratus huiusmodi, si fiat, robur et stabilimentum prefacti regnirespiciat, providere vobis super hoc de oportune | dispensationis beneficiodignaremur.

Nos itaque, qui tuum, prefate fili, et regni tui statum prosperum et tran-quillum precipua benivolentia affectamus, pro tuo et regni tui robore ac bonopublico, quod exinde speramus annuente Domino provenire, tam eorundemregine et comitis quam utriusque vestrum supplicationibus inclinati vo-biscum, ut impedimento, quod ex dicta consanguinitate provenit, aliquatenusnon obstante huiusmodi matrimonium invicem contrahere libere valeatis,auctoritate apostolica de speciali gratia dispensamus, prolem suscipiendamex huiusmodi matrimonio legiptimam nunciantes.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre dispensationiset nuntiationis infringere vel ei ausu temerario contrahire. Siquis autem hocattemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum apo-stolorum Petri et Pauli eius‹!› se noverit incursurum.

Datum Avinione, IIII kal. septembris pontificatus nostri anno undecimo.

1) Edward III, re d’Inghilterra (1327-1377). 2) Philippa di Hainaut, regina d’Inghilterra (1314?-1369).Cf. DNB, XV 1050-1053. 3) supra, II. n. 1. 4) William il Buono, conte di Holland e Hainaut (1287-1337). 5) Isabella di Francia, regina d’Inghilterra (1292-1358). DNB, X 501-504.

X

William Montagu e Bartholomew Burghersh, nunzi di Edward (III), re d’In-ghilterra, chiedono una dilazione nel pagamento alla camera apostolica delcenso annuo, che non è stato pagato nei precedenti 24 anni.

1330 febbraio 17, Avignone

fol. 124rv

Il 15 aprile 1330 un procuratore versava per conto di Edward III, re d’Inghilterra,alla camera apostolica il censo annuo (Cf. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 11, fol.61r).Cf. supra, V.

Nos Guillelmus de Monteacuto1) et Bartholomeus de Bourghassch(e)2),milites et nuncii serenissimi principis domini E(dwardi)3), Dei gratia regisAnglie illustris, ad presentiam sanctissimi patris et domini nostri dominiI(ohannis)4) divina providentia pape XXII specialiter destinati, notum faci-mus universis, quod pridem per nos pro parte dicti domini regis eidem domino

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 100

Edizione100

summo pontifici petitione inter cetera continente porecta, quod ipse dominusrex ad Deum et memoratum summum pontificem dominum nostrum et sanc-tam Romanam ecclesiam gerens eximie devotionis affectum, prelatos et ec-clesias et personas ecclesiasticas regni et terrarum eiusdem domini regis prodivina et eiusdem ecclesie Romane reverencia intendit in suis iuribus etlibertatibus confovere et ab oppressionibus et iniuriis quorumcumque defen-dere et tueri necnon regnum et terras et subditos suos in pace ac iusticia regeregratia sibi assistente divina disponit. Cumque propter guerras et turbacionesvarias, quas idem dominus rex in sui regiminis principio perpessus multipli-citer extitit, eum oportuerit neccessitatibus subici variis et suo evacuatia)

eratio debitorum omnibus pregravaria), prefato domino nostro summo ponti-fici duximus humiliter supplicandum, ut ipsi domino regi ad suum predictumprosequendum propositum in effectum commodius producendum dignareturpaterna benevolencia subvenire.

Sane prelibatus dominus summus pontifex benigne intelecta peticionehuiusmodi et tanquam pius pater exuberanter et favorabiliter exaudita, me-morato domino regi subsidia infrascripta duxit de sua benignitate solita con-cedenda, scilicet medietatem decime quadriennalis, quam in regno et terrispredictis de proventibus ecclesiasticis sub certis modis et formis imposuitexigendam et inter ipsum dominum summum pontificem pro suis et ecclesieRomane ac eundem dominum regem pro suis et regni sui neccessitatibusrelevandis utilius ordinavit equaliter in singulis terminis prefixis super eius-dem solutione decime, sicut in literis apostolicis confectis super hoc conti-netur plenius, dividendam et insuper medietatem fructuum, reddituum etproventuum beneficiorum ecclesiasticorum, in regno et terris predictis con-sistencium, quem dudum tempore, quo eosdem fructus, redditus et proventuspro relevandis utilius eiusdem ecclesie Romane necessitatibus sub certismodis, formis et condicionibus per literas apostolicas reservavit, vacabant etusque ad quadriennium vacare contingeret, dividendas, prout in literis ipsiusdomini summi pontificis seriosius exprimitur, de gratia speciali concessit.Subsequenter vero nobis proponentibus, quod anno domini M CCC decimo-septimo5) .. nuncii clare memorie domini E(dwardi)6), genitoris eiusdem do-mini regis, ad presenciam prefati domini summi pontificis destinati recogno-verunt, quod per XXIIII annos tunc elapsos, tam tempore ipsius .. genitorisquam patris7) sui avi dicti domini regis, qui nunc est, in solutione census annuimille marcarum sterlingorum supra regnum Anglie et terras Hibernie debitiecclesie Romane cessatum exiterat memoratumque genitorem pro eisdemXXIIII annis in vigintiquatuor millibus marchis sterlingorum racione dicticensus, eidem ecclesie Romane teneri. Quodque, postmodum ab eodem annodomini M CCC decimoseptimo, tempore dicti genitoris sex et tempore ipsiusdomini regis nunc regnantis tribus annis fuit ab eiusdem census solutionecessatum, pro quibus novem annis, novem millia marcarum sterlingorum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 101

Parte prima 101

ecclesie supradicte debentur et sic in universo tam de tempore | predictidomini regis quam eorundem ... genitoris et avi temporibus trigintatria milliamarcarum sterlingorum usque ad festum beati Michaelis proxime preteritumde residuis dicti census remanent ad solvendum ac ipsi domino nostro summopontifici supplicantibus, quod, cum ipse dominus rex multis aliisb) necessita-tibus pergravatus, residua huiusmodi non posset sic celeriter commode sol-vere, ut tenetur, dillaciones oportunas super hoc prefato domino regi conce-dere de benignitate solita dignaretur, memoratus dominus noster summuspontifex eidem domino regi pie compacientes in hac parte, ut sequitur, ordi-navit, videlicet quod de tribus millibus marchis sterlingorum pro temporeipsius domini regis preterito debitis stati‹!› mille et in duobus annis proximefuturis pro duobus annis preteritis duo millia necnon de residuis temporibuspredictorum genitoris et avi debitis, que ad summam triginta millium marca-rum sterlingorum ascendunt, quingente marche sterlingorum annis singulisin posterum, quousque de omnibus supradictis residuis memorate ecclesieRomane satisfactum sit integraliter, per ipsum dominum regem et suos suc-cessores solvantur nec propter hoc remaneat seu retardetur quemlibet ordi-naria solutio deinceps annis singulis dicti census. Ceterum adiectum extititin premissis, quod, si pro pluribus annis, quam sit expressum superius, pluraresidua dicti census eidem Romane ecclesie reperirentur deberi, ea per ipsumdominum regem memorate ecclesie Romane solvantur et, si forsan de summapredicta triginta millium marcarum sterlingorum pro residuo dictorum trigin-tatrium annorum doceretur aliquid fuisse solutum, illud racionabiliter dedu-ceretur de illa.

Nos itaque predicti nuncii super concessione medietatis decimarum etfructuum predictorum ac super dillacionibus huiusmodi per eundem domi-num nostrum summum pontificem dicto domino regi, ut prefertur, gracioseconcessis eidem domino nostro summo pontifici nomine prefati domini regisad gratiarum actiones uberes assurgentes, nos facturos et curaturos bona fidepromittimus, quod idem dominus rex promittet se soluturum, sicut superiusexprimitur, supradicta residua dicti census ac se suosque successores necnonsua et ipsorum bona propter hoc efficaciter obligabit, quodque ad decimamet fructus predictos non extendet quomodolibet manus suas, nisi quantum etprout per prefatum dominum nostrum summum pontificem ordinatum est etconcessum, nec collectores illorum molestabit seu molestari permitetc) supercollectione decimarum et fructuum eorundem, nec super medietate illorumpro ecclesia Romana, ut prefertur, retenta, sed eis assistet pocius favore regio,sicut eum duxerint requirendum, quodque suas patentes litteras magni sigiloregio communitas confectas super predictis omnibus, memorato domino no-stro summo pontifici quantocius destinabit.

In quorum omnium testimonium nos Guillelmus et Bartholomeus nunciipredicti presentes literas fieri fecimus et sigilorum nostrorum appensione

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 102

Edizione102

muniri. Et insuper actum extitit specialiter et expresse, quod nisi rex prefatuspromissionem, obligacionem et ratificacionem faceret supradictas suasqueprefatod) domino nostro summo pontifici literas confectas super hoc, ut pre-mittitur, destinaret, dilationes per ipsum dominum nostrum summum ponti-ficem super solutione residuorum dicti census, ut superius continetur, con-cesse pro non concessis penitus habeantur.

Datum Avinione, anno domini a nativitate millesimo trecentisimo trice-simo, indictione terciadecima, die XVII mensis februarii pontificatus dictidomini nostri pape anno quarto decimo.

a) M grammaticalmente scorretto. b) nell’interlineo. c) nell’interlineo. d) nell’interlineo.

1) William, baron Montagu, first earl of Salisbury († 1344). Cf. DNB, XIII 659-660. 2) Bartholomew,second lord Burghersh († 1355). Cf. DNB, III 333-334. 3) supra, IX. n. 1. 4) supra, II. n. 1. 5) supra,V: 1317 IV 1, Avignone. 6) supra, V. n. 5. 7) supra, V. n. 8.

XI

John Darcy, lord justice in Irlanda, chiede a Giovanni XXII per conto diEdward (II) di promuovere una crociata in quella terra per riformare icostumi del clero e per estirpare l’eresia.

(1323-1327)

fol. 125rv

Altre edizioni: Kirsch, 599-601; Watt, 18-20.

Tra il 1323 e il 1327 William de Nottingham figura come primo cantore della chiesadi St. Patrick, Dublin, mentre John Darcy era justiciar in Irlanda. Il termine antequem è inoltre confermato dal riferimento all’eresia di Adam Duff O’Toole, chevenne giustiziato nel 1327. Di diverso parere Watt, che data il documento tra il 1327e il 1334.

Transcriptum littere per iusticiarium1) domini .. regis Angliein Hibernia et totum consilium regium ibidem domino nostro pape2) tran-

smisse sub sigillo regio, quo utitur in Hybernia,de consilio .. decani et capituli ecclesie cathedralis Dublinie

per manus magistri Willelmi de Notingham3) canoniciet precentoris ecclesie supradicte

Vobis sanctissimo patri in Christo domino Iohanni divina providentiapape XXII supplicant iusticiarius terre Hibernie domini E(dwardi), Dei gratia

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 103

Parte prima 103

regis Anglie illustris, ac eiusdem consilium in terra predicta, quod, cum persedem apostolicam sacrosanctam dicta terra Hybernie tempore felicis recor-dationis Adriani4) pape regi Anglie illustri fuisset et sit concessa pro dilatandisecclesie terminis, pro vitiorum restringendoa) decursum, pro corrigendis mo-ribus et virtutibus inserendis et pro christiane religionis augmento, ut tam peripsum regem quam per alios, quos ad hoc fide, verbo et vita ydoneos esseprospexerit, decoretur ibi ecclesia, plantetur et crescat fidei christiane religiotemporibusque progenitorum et predecessorum domini .. regis5) Anglie, quitunc fuerant, fides et pax vigebant cum caritate in terra supradicta de novotamen tempore .. regis Anglie, qui nunc est, ac tempore patris eiusdemquondam regis Anglie illustris in eadem terra Hibernie pullulavit et pullulatheresis ac discentio inter Hibernicos, gentes indomitas, Dei et hominis ini-micos, sacrilegos, incendiarios ecclesiarum in provincia Dublinen(si)6) tre-centarum et quadraginta et quamplurimum in aliis terris provintie supradictesanctissimo corpore domini nostri Ihesu Christi in eisdem notorie existenteac presbiterorum indutorum vestimentis sacerdotalibus Eucharistiam in ma-nibus tenentium, in obviam dictorum malefactorum causa tuitionis et refugiiviolenter tamen in ignem per eosdem repulsorum et in ipso combustorumvillarumque, domorum etiam et aliorum bonorum depredatores cottidianos,fures, latrones continue homicidas christianorum, mandata Dei contempnen-tes et eis contrariantes, blasphemantes in Spiritum sanctum et beatissimamvirginem Mariam matrem Christi ac negantes expresse resurrectionem mor-tuorum, dicunt hominem simul mori in corpore et anima, asserentes etiamdominum regem Anglie ex falsa suggestione et ex falsis bullis terram Hiber-nie in dominium impetrasse hac‹!› communiter hoc tenentes. Hiis igitur noncontenti dicunt non esse peccatum occidere aliquem Anglicum quamquambonum et fidelem christianum nec eum depredare. Et licet fuerint depredati,auctoritate ordinaria seu delegata via iuris dicunt expresse se velle facere, uthomines excommunicati claves ecclesie contenendo dicta factis notorie com-pensantes, non permittentes insuper prelatos ecclesiarum ad ecclesias eorum,que remanent incombuste, incedere vel residere in eisdem ad predicandumverbum Dei et informandum eosdem, quin ipsos prelatos capiant, in compen-dibus et bogis eos ponentes et semimortuos relinquentes fame desolatos etquamplures occidunt et quosdam spoliant et destruunt facultates eorum et abeis auferendo in obprobrium cleri et gravamen et depauperationem terreHibernie supradicte censuras ecclesiasticas non curantes, sed potius conte-nentes in ipsisque per septennium et amplius perseverantes, iuri parere per-tinaciter rennuerunt, non absque scrupulo heretice pravitatis et consanguineassuas cum uxoribus propriis in eadem domo commorantes modo unam modoaliam indifferenter carnaliter cognoscentes, consuetudinem in hiis ad modumpatrie in eorum frivolam excusationem pretendunt, incestus crimen et adul-terii detestabiliter committendo, correctionem super hiis debitam aut aliis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 104

Edizione104

suis excessibus pro eorum, quorum interest, arbitrio et ordinatione minimesibi fieri permittentes. Ad hoc quamquam quidam Hibernicus nomine AdukDuf Octohyl7) super heretica pravitate et relapsu ac blasphemia coram iudicesuo spirituali fuisset et sit legitime convinctus ac propter hoc relictus curieseculari penam suam subiturus ante tamen ipsius captionem per suam predi-cationem publicam doctrinam et informacionem errorum | suorum contrasanctam fidem catholicam, quos tenuit, anime quamplures deperdite suntinter Hybernicos et dampnate.

Et nisi celeriter posueritis manus adiutrices multo plures in brevi peri-bunt, ad quos male credentes auctores, fautores, receptatores et defensoresprelati, qui iusticiam facere deberent, accedere non audentes pre timoremortis nec alii regiam potestatem obtinentes sine v(estre) s(anctitatis) auxiliopoterunt dictos facinorosos et eorum malitias refrenare obstinata rebellioneet multitudine onerosa Hibernicorum incessanter reluctantibus hiis diebus acipsis iniquitatis filiis, quibusdam Anglicis in dicta terra oriundis consentien-tibus et eis faventibus in premissis eorum correctio difficilis est facienda, nisidextera s(anctitatis) v(estre) et pietatis magnifice extenderitis adiutricem.

Quare ad comovendum populum christianum terre Hibernie memorateet excitandum, reprimendum et debellandum dictos iniquitatis filios in ipsoseorumque auctores et factores cuiuscumque nationis, condicionis, lingue,dignitatis aut status extiterint necnon in eorum receptatores et defensores,quocienscumque et quandocumque venire neglexerint aut contradixerint adarmentum ecclesie et pacis domini .. regis Anglie ac terre sue Hiberniereformationem perpetuam vel pacem promissam per eosdem observandamviolare presumpserint post duos menses a tempore publicationis et gratievestre specialis numerandos, crucesignationem concedere dignetur vestraclementia gloriosa pro salute anime vestre et aliarum animarum infinitarum,bellum licitum dictis malefactoribus commoventes, facultatibus tamen suispotentes et sumptibus suis propriis insurgentes in premissis impotentes eciamfacultatibus circa oppressionem dictorum malefactorum laborantes, pensatisviribus eorum et laboribus corporalibus impendendis, confessos et contritosa pena et a culpa absolvendo ipsos malefactores ad gremium ecclesie et pacisreformationemb), ut premittitur, redeuntes potestatem vestram specialiter informa iuris absolvendi, si placet, cuiquam committentes.

a) -do nell’interlineo. b) su rasura.

1) John second lord Darcy, lord justice in Irlanda tra il 1323 il 1327 († 1347). Cf. DNB, XIV 496. 2) supra,II. n. 1. 3) William de Nottingham, primo cantore di St. Patrick, Dublin (1323-1327). Cf. FEH, II 110;Lawlor, 55. 4) Adriano IV, papa (1154-1159). Cf. JL, 10056: 1155 V 10, Roma. 5) Henry II, red’Inghilterra (1154-1189). 6) Dublin, Irlanda. 7) Adam Duff O’Toole († 1327). Cf. DNB, XLII 337.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 105

Parte prima 105

XII

1) Pietro Rinalducci di Corvaro, antipapa Niccolò V, chiede perdono aGiovanni XXII.

(post marzo 1329-ante 24 agosto 1329, Lucca)

fol. 125v

La data topica, Lucca, indica che la lettera è stata scritta da Pietro di Corvaro primadi lasciare l’Italia per recarsi in Francia, tra la primavera e l’estate 1329. Il terminepost quem è quindi suggerito sulla base dell’inizio delle trattative tra Pietro Rinal-ducci di Corvaro e la curia avignonese per la resa del primo; il termine ante quemè invece proposto in base all’arrivo di Pietro di Corvaro ad Avignone e alla suaabiura di fronte a papa Giovanni XXII.

Transcriptum littere misse domino pape1)

per fratrem Petrum de Corbario2)

Reverendissimo et sanctissimo patri et domino, domino Iohanni papesacrosancte Romane ecclesie, frater Petrus de Corbario dignus omni penaseipsum ad pedes cum reverentia vere subiectionis.

Licet secundum canonem evangelice veritatis, qui non intrat per ostiumin oville gregis dominici fur appelletur et latro rapacitatis lupine, audiens etconsiderans diligenter tanta enormia scelera pravitatis heretice stilo ferreoexarata, inungue adamantino quanta dicebantur a multis de vestra solida fidesicut persumptuosus, temerarius et superbus ascendi supra astra celi eccle-siastici, ubi mihi peccatis meis exigentibus parata fuit sedes inique prelatio-nis, sed postquam deveni ad territorium Pisanorum3) et quesivi diligentissimede predictis et inveni, quod obliqua erant et falsa et deficiebant in pondereveritatis, dolui et doleo vehementer et penitet me fecisse, que feci contra iuraet leges vestri sacratissimi nominis de consilio perversorum. In cuius reitestimonium iam est annus completus, quod adversarium vestrum spontedimisi et sedem mei presumptuosi culminis dereliqui et propono firmiter incivitate Pisana et eciam in Urbe4) atque ubicumque locorum renuere secun-dum quod vestra benignissima sanctitas decreverit ordinandum.

Et quia gravissime peccavi et erravi patenter in invio etiam non in viasupplico vestre clementissime pietati, quatinus mihi maximo peccatori digne-mini parcere secundum multitudinem magnam misericordie Dei vivi, ut re-nuens ex totis visceribus doleam, et ad nichilem supradicta de cordibusuniversorum fidelium et ora claudam omnium obloquentium de vestra sere-nissima sanctitate, ut in ecclesia Dei decetero sit unus pastor et unum ovilepro pace totius populi Christiani.

Datum in confinibus Lucanorum5).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 106

Edizione106

1) supra, II. n. 1. 2) Pietro Rinalducci di Corvaro, antipapa Niccolò V (1328-1329). Cf. EP, II 522-524. 3) Pisa, Toscana, Italia. 4) Roma, Lazio, Italia. 5) Lucca, Toscana, Italia.

2) Giovanni XXII concede il perdono a Pietro Rinalducci di Corvaro, giuntoin Francia.

1330 agosto 9, Avignone

fol. 125v-126r

Il 31 agosto 1330 Giovanni XXII inviava a Edward II e alle due regine attraversoIcherio di Concorezzo, suo nunzio in Inghilterra, una copia della lettera contenentel’abiura di Pietro di Corvaro e il perdono papale (Cf. CPL, II 497).

Transcriptum quarundam litterarum missarumper dominum nostrum papam fratri Petro de Corbario

Iohannes1) episcopus servus servorum Dei, dilecto filio fratri Petro deCorbario2) ordinis fratrum Minorum, salutem et apostolicam benedictionem.

Leti percepimus hodie te spontanee iter prosequentem ad nostram ve-niendi presentiam letum et incolume Nicia3) pervenisse, profecto fili talisadventus cor nostra exultatione replevit et gaudio non indigne, si enim patricedit ad gaudium videre filium inventum fuisse, qui perierat, vel qui fueratmortuus revixisse, cuius tamen inventio vel revixio paucis aut forsan nullifuerat profutura, quantum putas tua inventio eo a morte spirituali resuscitatioin nobis possit et debeat peperisse gaudium, de cuius revixione et resuscita-tione multorum salus probabilis expectatur.

Rursus si angelis est gaudium super uno peccatore agente penitentiam,cuius forsan penitentia non erit utilis, nisi sibi quantum nobis immo totiecclesie catholice super tua conversione possit ex | istere gaudium, que ne-dum tibi prodest ad meritum, sed et Deo ad gloriam angelis, ad gaudiumcuctis‹!› concedat hominibus ad exemplum, procul dubio tantum est et essedebet huiusmodi gaudium, quod ligua‹!› non posset illud de facili explicarenec tu fili expers a gaudio debes esse, si eius gaudium est ad lucem pervenirede tenebris et de crudelissimo liberari carcere ac de iugo gravi ad suavetransire, utique tibi, in quo spiritualiter concurrunt premissa omnia, ingensin Domino gaudium debet esse, ne quo ad nos ne quo ad te gratiarum debetcessare actio nec vox laudis immo debent illi, qui tam clementer tamquemisericorditer nobiscum dignatus est agere, in corde et ore iugiter resonareac insuper ipsum suppliciter exorare, ut cum premissa faciendi virtutem tibitribuit in ipsis quoque perseverandi usque in finem misericorditer largiatur.

Gaude ergo in Domino, qui te de tantis malis et periculis liberavit et

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 107

Parte prima 107

gratiarum actiones non cesses agere leteque ad nos venire festines, sciturusindubie, quod nos pium patrem et clementem reperies preterita in memorianon tenentem, sed tractantem sicut carissimum filium et specialem amicum.

Datum Avinione, V id. augusti pontificatus nostri anno quartodecimo.

1) supra, II. n. 1. 2) supra, XII. 1 n. 2. 3) Nice, dep. Alpes-Maritimes, Francia.

XIII

Giovanni XXII concede a Bertrando, card. di S. Marcello, legato apostolicoin Lombardia e Toscana, la facoltà di accogliere la resignazione di ben. e dipermutare i suddetti ben.

1320 giugno 2, Avignone

fol. 126rv

Regesto: Mollat, 12150.

La rubrica è seguita da una nota di richiamo.

Forma commissionis facte domino Bertrando1)

in partibus Lombardie, apostolice sedis legato

Iohannes2) episcopus servus servorum Dei, dilecto filio Bertrando, titulisancti Marcelli presbitero cardinali, apostolice sedis legato, salutem et apo-stolicam benedictionem.

Cum te ad Lombardie3) et Tuscie4) ac nunnullas alias partes et provinciasin litteris nostris, tibi super tua legatione concessis specialiter nominatascommisso tibi plene legationis officio in eisdem, pro urgentibus et arduisecclesie Romane negotiis destinemus, nos volentes tuam honorare personamet per honorem tibi exhibitum aliis gratiam impertiri tibi auctoritate presen-tium committimus, ut si huiusmodi tua legatione durante alique personeseculares vel regulares tue legationis vel extra beneficia sua ecclesiastica, sieciam dignitatis vel personatus et in quibuscumque cathedralibus ac aliisecclesiis secularibus vel regularibus fuerint et curam habeant animarum, tamintra quam extra dictam legationem existentia cum aliis personis alia similiabeneficia ecclesiastica obtinentibus permutare et beneficia sua in tuis mani-bus ex causa permutationis huiusmodi faciende libere resignare voluerint,possis auctoritate nostra a personis beneficia huiusmodi permutare volentibusvel procuratoribus suis ad hoc ab eis specialiter constitutis huiusmodi resi-gnationem recipere eaque recepta benefitia, dignitates et personatus huius-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 108

Edizione108

modi utrorumque permutantium personis permutantibus supradictis et nonaliis eadem auctoritate conferre et inducere per te vel per alium seu aliospersonas easdem vel ipsarum procuratores nomine earundem in corporalempossessionem beneficiorum, dignitatum et personatuum predictorum eis perte taliter collatorum et inductos etiam defendere; et si prebendalia fuerint, adilla in canonicos recipi facere et in fratres stallo sibi in choro et loco incapitulo cum plenitudine iuris canonici assignatis ipsasque personas vel pro-curatores predictos in eis facere ad beneficia, dignitates et personatus huius-modi, ut est moris recipi et admitti eisque de ipsorum beneficiorum, dignita-tum, personatuum fructibus, redditibus, proventibus iuribus et obventionibusuniversis integre responderi, contradictores per censuram ecclesiasticam ap-pellatione postposita compescendo, non obstantibus quibuscumque statutiset consuetudinibus contrariis ecclesiarum, in quibus huiusmodi benefitia,dignitates et personatus extiterint, iuramento, confirmatione apostolice sedisvel quacumque alia firmitate vallatis, aut si pro aliis in eisdem beneficiandisecclesiis nostre vel predecessorum nostrorum Romanorum pontificum autlegatorum dicte sedis littere sint directe, etiam si per eas ad inhibitionem,reservationem et decretum vel alias quomodolibet sit processum, seu si aliquiapostolica vel alia quavis auctoritate in eisdem ecclesiis in canonicos sintrecepti vel, ut recipiantur, insistant, quibus personas huiusmodi in ipsorumbeneficiorum, dignitatum et personatuum, assecutione volumus anteferri, sedper hoc eis nullum, quoad assecutionem aliorum beneficiorum, dignitatum etpersonatuum preiudicium generari, aut si aliquibus communiter vel divisima prefata sit sede indultum, quod ad receptionem vel provisionem alicuiusminime teneantur, et ad id compelli aut quod interdici, suspendi vel excom-municari non possint, quodque de beneficiis ecclesiasticis, dignitatibus, per-sonatibus et prebendis ad ipsorum collationem vel quancunque dispositionemconiunctim vel separatim spectantibus nulli valeat provideri per litteras apo-stolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indultohuiusmodi mentionem, et quibuslibet privilegiis et indulgentiis apostolicis,quorumcumque tenore existant, per que effectus presentium impediri valeatquomodolibet vel differri et de quibus quorumcumque totis tenoribus innostris litteris fieri debeat mentio specialis, sive si dicte persone unum velplura beneficia ecclesiastica obtinere noscantur, etiamsi unum ex ipsis curamhabeat animarum aut dignitas aut personatus seu officium existat et similemcuram habere noscatur.

Nolumus autem, quod hiis, quibus beneficia taliter resignata conferricontigerit, plenius ius, quam resignantes illa in eisdem beneficiis ante resi-gnationem ipsam habebant, per collactionem de ipsis fa | ciendam eisdemaliquatenus acquiratur, nostre tamen intentionis existit; et volumus, quodhuiusmodi tibi concessa facultas ad beneficia infra tue legationis terminosexitentia, ad que per electionem aliqui assumuntur, libere extendatur, non

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 109

Parte prima 109

autem ad illa, que extra dicte legationis terminos existere dinoscuntur, ad queper electionem similem assumuntur.

Datum Avinione, quarto‹!› non. iunii pontificatus nostri anno quarto.

1) Bertrando de Poietto, card. S. Marcello (1316-1327); supra, I. n. 4. 2) supra, II. n. 1. 3) Lombardia,Italia. 4) Toscana, Italia.

XIV

Giovanni XXII concede a Henri d’Aspremont, vescovo di Verdun, di porsisotto la protezione di Filippo VI, re di Francia.

1331 aprile 12, Avignone

fol. 126v

Regesto: Mollat, 53358.

Iohannes1) episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri episcopo2)

Virdunen(si), salutem et apostolicam benedictionem.Nuper nobis per litteras tuas significare curasti, quod propter oppressio-

nes, invasiones et iniurias, que a quibusdam nobilibus et potentibus illarumpartium, quibus comode nequis resistere, tibi et ecclesie tue super feudis,bonis, castris et iuribus ac iurisdictionibus ad dictam ecclesiam spectantibusirrogate sunt, hactenus et iugiter inferuntur, ob urgentem necessitatem etevidentem utilitatem tuam et dicte ecclesie cum carissimo in Christo filionostro Philippo3), regi Francorum illustri, habuisti tractatum de recipiendoeundem regem in protectorem tuum dicteque ecclesie ac civitatis Virdu-nen(sis)4) necnon feudorum, castrorum, bonorum, iurium et iurisdictionumpredictorum sub certa forma in dictis tuis litteris expressata‹!›. Verum quiaid tibi prohibitione iuris obstante facere non libebat, ad nos super hoc devoterecurrens nobis humiliter supplicasti, ut tibi faciendi premissa oportunamlicentiam concedere dignaremur.

Nos igitur tuis supplicationibus inclinati, si deliberatione prehabita cumaliquibus canonicis eiusdem ecclesie et aliis discretis viris diligentibus utili-tatem et honorem eiusdem ecclesie et habentibus noticiam de predictis viderisutilitatem evidentem seu necessitatem urgentem ipsius ecclesie protexionemhuiusmodi postulare, super quibus tuam conscientiam oneramus, eundemregem in protectorem et gardiatorem et defensorem ecclesie et civitatis nec-non feudorum, castrorum, bonorum, iurium et iurisdictionum predictorumeligendi, recipiendi et assumendi imperpetuum vel ad tempus dictoque regi

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 110

Edizione110

recipiendi a te et exercendi huiusmodi gardiam, non obstantibus Lugdu-nen(sis)5) concilii et aliis quibuscumque constitutionibus a Romanis pontifi-cibus predecessoribus nostris in contrarium editis seu, si forte capitulum tuumeiusdem ecclesie non consentiat supradictis, auctoritate apostolica plenam etliberam tenore presentium concedimus facultatem.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, II id. aprilis pontificatus nostri anno XV.

1) supra, II. n. 1. 2) Henri d’Aspremont, vescovo di Verdun (1312-1350). 3) Filippo VI di Valois, re diFrancia (1328-1350). 4) Verdun, dep. Meuse, Francia. 5) Liber Sextus 3.2.23.

XV

Giovanni XXII conferma a Walter Islep, presbitero di Winchester, assolto daldefectu natalium, entrambe le prov. presso St. Patrick di Dublin e nella chiesaparroc. di Newtown Trim in Irlanda.

1324 settembre 26, Avignone

fol. 126v-127r

Regesti: Mollat, 20734; CPL, II 241.

Il 30 ottobre 1324 Walter Islep pagava alla camera apostolica le obbligazioni relativealla prebenda presso St. Patrick di Dublin e alla chiesa parroch. di Newtown Trim,utilizzando come suo procuratore un certo Nicolas de Seniturbi (ASV, Cam. Ap.,Oblig. et Sol., 9, fol. 83r). Il 13 marzo 1331 venne registrata una seconda letteraesecutoria indirizzata a John Stratford, vescovo di Winchester, a Francesco Colonna,a Guglielmo della Pusterla, canonico di Milano, e a Ottone Sapiti, cappellanopapale, concernente il can. e la preb. vac. presso Dublin. In questo mandato OttoneSapiti chiariva che la preb., vac. a causa della morte di William de Howton, era stataassegnata a Walter Islep dall’arcivescovo di Dublino, Alexander, che era allorascomunicato. In seguito la preb. era stata tolta a Walter dallo stesso arcivescovo acausa del suo defectu natalium e concessa a Nicholas de Lodelowe, can. di Salisbury.Dal momento che la scomunica invalidava l’azione dell’arcivescovo, il papa prov-vedeva allora Ottone Sapiti della suddetta preb. (Cf. Mollat, 53056; CPL, II 326).

Iohannes1) episcopus servus servorum Dei, dilecto filio Waltero de Isce-lep2), presbitero Wyntonien(sis) diocesis, salutem.

Illegitime genitos, quos vite decorat honestas, nature vitium minime

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 111

Parte prima 111

decolorat, quia decus virtutum geniture maculam abstergit in filiis et pudicitiamorum pudor originis aboletur.

Exhibita siquidem nobis tua petitio continebat, quod dudum super defec-tu natalium, quem pateris de diacono genitus et soluta, quod eo non obstanteposses ad omnes ordines promoveri et ecclesiasticum benefitium obtinere,etiam si animarum curam habereta), tecum fuit auctoritate apostolica dispen-satum, quodque post dispensationem huiusmodi te fecisti ad omnes ordinespromoveri ac canonicatum et prebendam in ecclesia sancti Patricii3) Dubli-nen(sis) et parrochialem ecclesiam de Trin4), Midensis diocesis, alias tibicanonice collatos, sicut asseris, assecutus fuisti. Quare nobis humiliter sup-plicasti, ut tecum de uberioris dono gratie, quod dicta beneficia licite valeasretinere, auctoritate apostolica dispensare misericorditer dignaremur.

Cum itaque, sicut accepimus, tibi litterarum scientia et alia probitatismerita suffragentur, nos volentes huiusmodi probitatis et meritorum tuorumintuitu te dono prosequi gratie potioris tecum, ut non obstante defectu predictopossis dicta beneficia licite retinere cuiuslibet tamen alterius salvo iure, auc-toritate apostolica dispensamus tibique remittimus fructus, quos ex dictisbeneficiis medio tempore percepisti; volumus tamen, quod fructus unius anniex beneficiis predictis perceptos vel extimationem eorum infra festum Resur-rectionis5) dominice proxime venturum in subsidium onerum, que incumbuntpropter rebellionem infidelium, camere nostre solvere tenearis, alioquin huius-modi gratia quoad remissionem dictorum | fructuum habeatur penitus pro nonfacta.

Nulli ergo et cetera nostre dispensacionis remissionis et voluntatis in-fringere et cetera.

Datum Avinione, VI kal. octobris anno IX.

a) corr. da ohaberet con o- espunta.

1) supra, II. n. 1. 2) Walter Islep, dioc. Winchester, prebendario di Sword, St. Patrick, Dublin (1324). Cf.Lawlor, 156. 3) St. Patrick, Dublin, Irlanda. Cf. Gwynn-Hadcock, 71-75. 4) Newtown Trim, dioc. Meath,Irlanda. Cf. Gwynn-Hadcock, 190. 5) ante 1325 III 27.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 112

Edizione112

XVI

Giovanni XXII chiede a Icherio di Concorezzo, canonico di Salisbury e nunzioin Inghilterra, di valutare il reddito annuo della chiesa di Cashel in Irlanda,conteggiato sotto papa Niccolò IV in 728 marche di sterline e non pagatoalla camera apostolica.

1329 maggio 7, Avignone

fol. 127r

Copia: ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 114rv.Regesti: Mollat, 45126; CPL, II 306.

Il suddetto mandato veniva copiato nel registro delle obbligazioni e soluzioni dellacamera apostolica (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 8, fol. 114rv). Il 4 marzo 1329John, arcivescovo di Cashel, aveva richiesto e ottenuto in concistoro una assoluzionedalla scomunica inflitta alla sua chiesa per il mancato pagamento dei servizi comunida parte dei suoi predecessori, versando alla camera in pagamento del serviziocomune 80 fiorini d’oro attraverso Bono di Filippo, mercante della società dei Bardidi Firenze (Ibid., fol. 110v-111r). In seguito, il 16 marzo 1330 Andrea Sapiti siimpegnava a pagare il servizio comune alla camera apostolica come procuratore diWalter, arcivescovo di Cashel (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 6, fol. 92v).

Dilecto filio Icherio de Concoreto1), canonico Saresbirien(si) in partibusAnglie apostolice sedis nuncio, salutem.

Nuper pro parte venerabilis fratris nostri Iohannis2), archiepiscopi Cas-sellen(sis), fuit in concistorio propositum coram nobis, quod bone memorieStephanus3), archiepiscopus Cassellen(sis) predecessor eius, tempore quo perfelicis recordationis Nicolaum4) papam IIII predecessorem nostrum promotusfuit ad Cassellen(sem) ecclesiam tunc vacantem iuxta morem et consuetudi-nem prelatorum, qui per sedem promoventur eandem, laudabiliter observa-tam sponte promisit pro communi servicio tam camere apostolice quamcollegio fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium quandamsubventionem pecuniariam, videlicet septingentas et vigintia) octo marchassterlingorum, marcha pro V florenis auri secundum morem Romane curiecomputata, licet omnes redditus et proventus eiusdem ecclesie vix tunc adtrecentas et quinquaginta marchas eiusdem monete ascenderent annuatim.Quo quidem Stephano nulla prorsus per eum, dum vixit, facta solutione desubventione predicta nature debitum persolvente, bone memorie Mauritiusb) 5)

ac subsequenter, dicto Mauritio decedente, Guillelmus6), archiepiscopi Cas-sellen(ses) per sedem eandem successive promoti ad regimen ecclesie me-morate, non solum pro se ipsis, videlicet eorum quilibet pro suo communiservitio summam septuagintarum et viginti octo marcharum dicte monete,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 113

Parte prima 113

quinimo Mauritius per Stephanum et Guillelmus prefati per Stephanum etMauritium prefatos omnes summas premissas et non solutas recognoveruntet se ad solutionem earum etiam obligarunt, quas quidem summas dicti tresarchiepiscopi iam defuncti, sicut asseritur, propter eiusdem ecclesie inopiamminime persolverunt ac, demum eodem Iohanne nunc archiepiscopo a regi-mine Minden(sis)7) ecclesie, cui tunc preerat, absoluto et ad eandem Cassel-len(sem) ecclesiam ultimo tunc vacantem apostolica auctoritate translato,procuratores ipsius ad sedem apostolicam destinati tam pro ipsius Iohanniscommuni servitio quam pro dictis summis restantibus ad solvendum pro dictisMauritio et Guillelmo, predecessoribus suis, ad solvendum septem milia etoctingentos florenos auri et ultra procurio‹!› nomine eiusdem Iohannis ar-chiepiscopi se camere nostre et dicto collegio cardinalium obligarunt, quequidem onera debitorum et exiguitatem et tenuitatem reddituum eiusdemecclesie Cassellen(sis), que vix, ut asseritur, ad ducentas et quinquagintamarchas modernis temporibus annuatim ascendunt, idem Iohannes archiepi-scopus in considerationem deducens volensque propterea saluti proprie etindempnitati eiusdem ecclesie providere nobis humiliter supplicavit, ut superpremissis tam sibi quam eidem ecclesie consulere paterna diligentia digna-remur.

Nos igitur tam sibi quam eidem ecclesie paterno super hiis compatientesaffectu ac volentes propterea de valore eiusdem Cassellen(sis) ecclesie cer-tius informari, cum licet in dicta curia nonnulli testes de mandato nostroexaminati fuerint super valore predicto, quia tamen per depositiones eorumplena informatio haberi non potuit de premissis, eiusdem Iohannis supplica-tionibus inclinati, discretioni tue, de cuius diligentia et fidelitate plenam inDomino fiduciam gerimus, tenore presentium committimus et mandamus,quatinus receptis presentibus per te seu alium vel alios super universo valoreomnium fructuum, reddituum, proventuum, obventionum et emolumentorumunius anni communis ad Cassellen(sem) archiepiscopum seu mensam ipsiusnunc pertinentium et qui ad dictos predecessores et eorum quemlibet accuiuslibet ipsorum tempore poterant pertinere, ubicumque et in quibuscum-que consistant vel consisterent nullis deductis expensis per testes ydoneos velalias sive in Anglia sive in Hybernia, ubi archiepiscopatus ipse consistit, etalibi, ubi expediens fore tibi videbitur, auctoritate nostra inquiras plenarieveritatem, attestationes omnium testium productorum, quas super predictisper te vel alium seu alios examinari contigerit, sub tuo inclusas sigillo desti-nare et, quecumque super hiis feceris, nobis per fidelem nuncium et litterastuas, quanto citius comode poteris, significare procures; volumus autem,quod infra annum ad tardius a die receptionis presentium inantea computan-dum legitimo impedimento cessante inquisitionem huiusmodi ac prefatumnegocium plene nobis remittas instructum, ut per inspectionem inquisitionis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 114

Edizione114

prefate eisdem ecclesie ac archiepiscopo super hiis providere possimus, proutviderimus expedire.

Datum Avinione, non. maii anno terciodecimo.

a) corr. da viginto con -i nell’interlineo. b) corr. da Maritius con -u nell’interlineo.

1) Icherio di Concorezzo, collettore papale in Inghilterra († 1364 ca.). Cf. Lunt/Graves, xxiii-xxviii. 2)John O’Grada, arcivescovo di Cashel (1331-1345). 3) Stephen O’Brogan, arcivescovo di Cashel (1290-1302). 4) Niccolò IV, papa (1288-1292). 5) Maurice Mac-Carwell, arcivescovo di Cashel (1303-1316). 6) William Fitzjohn, arcivescovo di Cashel (1317-1326). Andrea Sapiti è menzionato come procuratorepresso la camera apostolica dell’arcivescovo William in ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 7, fol. 78v (1322IV 25); Ibid., 8, fol. 20r (1324 I 3); Ibid., 9, fol. 7v-8r (1324 I 3); Ibid., 3, fol. 119v (1324 I 27). 7) supra,VI. 1 n. 11.

XVII

Richieste avanzate da Filippo, re di Francia, a papa Giovanni XXII per lapreparazione di una nuova crociata in Terra Santa.

(ante 1331 dicembre 5)

fol. 127v-128v

Il 5 dicembre 1331 Giovanni XXII annunciava al patriarca di Gerusalemme, Pietro,che Filippo, re di Francia, si sarebbe recato in crociata in Terra Santa entro due anni(Cf. Mollat, 58207). Inoltre il 27 luglio 1333 Giovanni XXII disponeva che inInghilterra e Irlanda venisse riscossa la decima per la crociata per sei anni (Cf.infra, LII. n. 1).

Requeste facte per dominum Philippum1), regem Francorum,domino nostro pape2) pro adiutorio sancti passagii Ultramarini

Sanctissime pater, hee sunt requeste, quas devotus filius vester Ph(ilip-pus), rex Francie, facit vobis pro adiutorio sancti passagii Ultramarini.

Primo, quod placeat s(anctitati) v(estre) concedere decimas omniumecclesiarum regni Francie usque ad sex annos, videlicet unam decimam perannuum in forma, in qua al(ias) fuit concessa in concilio Viennen(si)3) perbone memorie dominum Clementem4) V regi Philippo Pulchro5) pro causapassagii ultramarini, quod disposuit facere.

Item omnia annualia dictarum ecclesiarum per tempus supradictum in for-ma concessa per sanctos patres summos pontifices interdum regibus Francie.

Item pronunciare, decernere et declarare istud passagium fore generaleet omne illud, quod est debitum generali passagio, in quibuscunque partibussive sint legata, dona, ordinationes, debita, vota, pene et condempnationes vel

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 115

Parte prima 115

alio quocumque modo, decernatur et pronuncietur pertinere et debere appro-priari et applicari isti sancto viagio; et omnia legata, dona, ordinationes,debita, vota, pene, condepnationes et omnia alia, que erunt relicta, donata veldebita dicto passagio per tempus sex annorum supradictum; et quod omnesilli, qui ea debent de tempore preterito vel debebunt per tempus sex annorumpredictorum, compellantur solvere ad utilitatem viagii.

Item, quod omnes illi, qui predicabunt verbum domini nostri in suissermonibus et omnes illi, qui scribent, dictabunt et consulent testimenta velultimas voluntates, teneantur per preceptum obedientie ammonere sanos etinfirmos de dando secundum facultates suas ad auxilium Terre Sancte.

Item, quod certi executores deputentur per vos ad inquirendum cumtabellionibus et cum aliis omnibus, qui veritatem scient de rebus celatis,occultis et aliis pertinentibus ad Terram Sanctam per iuramentum et perexcommunicationem et privationem offitii quantum ad tabelliones. Et quoddicti executores requirant res predictas per brachium seculare, si sit opus adfinem, quod vertantur et convertantur ad utilitatem istius sancti viagii.

Item, quod omnes gratie concesse in decretali Ad liberandum6) in partedecisa et alie scripte et non scripte al(iis) concesse passagiis, contedantur proisto sancto viagio excepto, quod illi, qui recipient crucem, non possint rationeipsius crucis recepte vexare aliquas personas nec trahere coram aliquo iudicequam coram illo, quo possent ad presens, nec magis favorabiliter et respectusvel dilatio de suis debitis factis vel faciendis ob causam dicti viagii nonconcedantur eisdem.

Item placeat concedere omnia legata, que non sunt destincta, iam factaet facienda per tempus sex annorum supradictorum, in quacumque partemundi hoc sit, pro convertendo ad istud sanctum viagium.

Item redemptionem omnium crucesignatorum et omnium aliorum voto-rum et commutationis et permutacionis ipsorum.

Item redemptionem iuramentorum, absolutionem dispensationum et om-nium obligationum et vinculorum tangentium conscientiam sine preiudicioalicuius et salvo iure cuiuslibet pertinentium ad sedem Romanam. Et quodvelitis committere dispensationes, absolutiones ordinariis cuiuslibet diocesiset emolumentum, quod ordinarius inde receperit, teneatur mittere Parisius ..abbatibus sancti Dyonisii7) et sancti Germani de Pratis8) ac magno prioriHospitalis9) in Francia, quos placet vobis deputare ad dictam receptam, quideputati teneantur mittere et liberare illud, quod receperint, ad mandatum ..regis pro convertendo ad utilitatem dicti viagii et hoc, quod inde dependet, etnon in alium usum.

Item placeat vobis in qualibet provintia deputare certam personam prodispensando cum exemptis super casibus contentis in duobus articulis supraproximum scriptis et per talem modum, sicut inibi continetur.

Item, quod illi, qui deputati erunt per vos, in provinciis dispensare possint

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 116

Edizione116

cum archiepiscopis et archiepiscopi cum eorum suffraganeis et suffraganei,sicut supradictum est.

Item dare licenciam ex nunc omnibus personis ecclesiasticis archiepi-scopis, episcopis, abbatibus exemptis et omnibus aliis ecclesie Romane im-mediate subiectis crucem assumendi et retinendi vel ire cum rege. Et similiterdare licentiam ex nunc omnibus episcopis subiectis mediate vel inmediateecclesiea), sicut in aliis passagiis tales persone bene consueverunt eundi velilluc mittendi vel crucem redimendi, et concedere | ac committere cuilibetordinario potestatem dispensandi cum suis subditis ex devotione motis et adviagiumb) ydoneis, sua auctoritate ordinaria et in casu, ubi auctoritate supe-rioris indigerent, quod vobis placeat eis ex nunc concedere.

Item concedere similiter, quod exempti dispensare possint cum suissubditis.

Item placeat vobis committere ordinario in sua diocesi potestatem dandiabsolutiones et dispensandi cum illis, qui obtinent seu obtinebunt durantetempore dictorum sex annorum quancumque dignitatem, sive sit archiepisco-patus, episcopatus aut alie prelationes, seu beneficium ecclesiasticum quo-dcumque contra eorum conscientiam pro eo, quod ipsi erant excommunicati,suspensi vel interdicti tempore provisionis, que eis inde fuit facta vel fiet infradictum tempus et postmodum, inde sunt aut erunt absoluti, vel pro eo, quodnon habebant sufficientem etatem et modo habent, vel in alio casu, quamvissit maior, ubi dispensacio fieri poterit propter aliquod impedimentum secre-tum, quod tunc erat vel postmodum fuerit vel erit amotum, exceptis bigamiaet irregularitatibus, que semper durant, faciendo fieri ad utilitatem viagii perillos, cum quibus dispensabit, restitutionem fructuum, quos indebite perce-perunt, pro tempore preterito vel in parte, secundum quod ordinarius arbitra-bitur considerata qualitate persone et natura facti; et quibus ordinarius facerepossit collationes secretas de novo cum illis, cum quibus dispensabit, adfinem, quod per dictam dispensationem ipsi retinere possint in conscientiasuas prelationes, dignitates et beneficia non religiosa; et dispensandi cumomnibus personis religiosis, que dederint vel habuerint per symoniam introi-tum in monasterios seu ecclesias, quod ipsi remanere possint in religione suaet retinere sua beneficia seu administrationes.

Item, quod illi, quos vos deputabitis ad hoc per provincias dispensarepossint, cum exemptis in casibus suprascriptis et modo suprascripto.

Item, quod illi deputati dispensare possint cum archiepiscopis et archie-piscopi singuli cum episcopis de sua provintia, sicut ad quemlibet pertinebit.

Item concedere illis, qui volent redimere votum suum ultramarinum ettradere tantumdem quantum expenderent causa viagii uno anno eundo, re-deundo et illuc morando in eorum fideli et bona conscientia tam gentibusecclesie quam laicis personis, quod sint absoluti a voto et habeant indulgen-tiam.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 117

Parte prima 117

Item placeat vobis ordinare et concedere, quod decime, annualia et omniaalia adiutoria, redibencie, redemptiones et subsidia omnesque alie proventio-nes, que fient et levabuntur in regno Francie, pro isto sancto viagio fiant etleventur in omnibus aliis regnis, patriis et terris Christianorum pio succursuet auxilio Terre Sancte et dicti viagii.

Item, quod decime et annualia et alia adiutoria redibentie, redemptiones,subsidia et omnes alie provisionesc) episcopatus Leodien(sis)10), Camera-cen(sis)11), Tullen(sis)12), Virdunen(sis)13), Meten(sis)14) et locorum, que suntde diocesibus, quorum ecclesie cathedrales sunt in regno Francie et terre etloca dictarum diocesum sunt extra regnum predictum, leventur per episcopa-lem‹!› et applicentur viagio regis Francie, sicut al(iis) factum fuit in aliisviagiis transmarinis, que reges Francie fecerunt tempore preterito.

Item, quod provisio fiat pro illis, qui recipient crucem pro isto sanctoviagio, si moriantur antequam perfecerint dictum viagium, quod eorum he-redes aut executores testamentorum suorum non possint compelli dictumviagium facere nec solvere aliquid ratione illius promissi per mortuum necper crucem sumptam per illum, nisi dumtaxat de illis bonis, que mortuusrecepisset, pertinentibus ad viagium vel de illis, que reliquisset ad utilitatemdicti viagii. Et quod ista fiant per vos, sanctissime pater, et per regem, quan-tum ad quemlibet petinet.

Item, quod placeat vobis ferre sententias excommunicationis contra illos,qui moverint guerram et qui darent consilium veld) auxilium illis, qui eammoverent contra regem et regnum suum in capite vel in membris, vel contraillos, qui ibunt cum rege in dicto viagio a tempore dispositionis seu assump-tionis viagii | usque viagium sit conspectum. Et quod dicte sententie feranturmeliores et forciores, que fieri poterunt.

Item contra omnem personam masculam et etatis discretionis, que de-consulent, perturbabunt vel impedient regem, quod non faciat viagium sivesit in occulto sive palam vel alio modo, qualiscumque sit.

Item placeat concedere indulgentiam illis, quos rex constituet ad custo-diendum regnum suum sub tali conditione, quod si illi, qui essent per man-datum regis deputati ad custodiam regni, dimitterent dictam custodiam proeundo in dicto viagio, quod sint excommunicati et quod non habeant indul-gentiam, nisi rex mandaret pro eis.

Item, quod omnes prelati et alie persone ecclesiastice, que facient via-gium, possint obligare prelationes suas et beneficia usque ad valorem ipsorumad tres annos, qui incipient, quando recedent pro eundo ad dictum viagium,moriantur vel vivant infra dictos tres annos pro sustinendo dicto viagio et seacquitando.

Item, quod omnes prelati, qui facient viagium, possint recipere et habereprocurationes suas in pecunia a tempore assumptionis dicti viagii, doneccompleatur.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 118

Edizione118

Item, quod omnes restitutiones incerte applicentur utilitati dicti viagii.Item velitis concedere omnibus illis, qui dabunt regi pro ponendo ad

utilitatem dicti viagii quartam partem omnium reddituum suorum, si extima-cio ipsorum excedit valorem bonorum suorum mobilium, et similiter illis, quidabunt decimam partem vel quintamdecimam vel vicesimam bonorum suo-rum mobilium, si extimatio illorum bonorum mobilium excedit valoremhereditatum suarum, plenam indulgentiam in concilio generali illis, qui suc-currunt Terre Sancte sicut Clemens15) IIII concessit sancto Ludovico16).

a) segue s. b) -a nell’interlineo c) agg. nel margine destro. M proventiones espunto. d) nell’interlineo.

1) supra, XIV. n. 3. 2) supra, II. n. 1. 3) Conc. di Vienne (1311-1312), 1.5. 4) Clemente V, papa(1305-1314). 5) Filippo il Bello, re di Francia (1285-1314). 6) Conc. Lateranense IV (1215), c. 71: Adliberandam. 7) St-Denis, cant. Seine, Paris, Francia. 8) St-Germain des Prés, Paris, Francia. 9)Ospitalieri di S. Giovanni. 10) Liège, Belgio. 11) Cambrai, Francia. 12) Toul, Francia. 13) supra, XIV.n. 4. 14) Metz, Germania. 15) Clemente IV, papa (1265-1268). 16) Luigi IX, re di Francia (1214-1270).

XVIII

Giovanni XXII stabilisce che la chiesa cattedrale di Tuam in Irlanda sia unitaalle chiese di Annaghdown, Achonry e Kilmacduagh.

1327 luglio 31, Avignone

fol. 129r

Altra edizione: Theiner, ccclxxi 239.Regesti: Mollat, 29377; CPL, II 263.Cf. supra, VI. 1.

Ad futuram rei memoriam

Romana ecclesia, que super universas orbis ecclesias obtinet divina in-stitutione primatum circa singulas materne diligentie cura sedulo vigilans,earum profectibus velut solicita mater intendit ardenter, studens ecclesiarumipsarum presertim cathedralium comoda interdum per salubris unionis mini-sterium prout locorum et temporum et personarum qualitate pensata earun-dem ecclesiarum et prelatorum eis presidentium, utilitati expedire prospicitefficaciter procurare.

Sane carissimus in Christo filius noster Edwardus1), Anglie rex illustrisac dominus Hybernie, attente considerans, quod ecclesie in eiusdem Hyber-nie partibus constitute et presertim cathedrales ac etiam metropolitica pre-dicte dignitate adeo sunt in facultatibus et redditibus tenues et exiles, quod

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 119

Parte prima 119

propter tenuitatem ecclesiarum proventuum vilescit in eis pontificalis aucto-ritas nec eis debita, quam oportet, reverentia exhibetur, earum quoque presu-les ad tenendum statum debitum et familiam oportunam sufficientes redditusnon habentes, in suorum defensione iurium redduntur plurimum impotentes,ipsorum etiam presulum impotentia et paupertas ad diminutionem iuriumetiam regalium noscitur redundare, ad quorum defensionem et regendas inpace partes predictas multum profecto facit, non solum circumspectionisindustria, quin sufficientia facultatum et potentia prelatorum ac propter hocdiligenter attendens, sibi et regno ac dominis‹!› suis et etiam pacito‹!› statuitocius insule Hybernie eiusdem plurimum expedire, ut per uniones dictarumpauperum ecclesiarum status earum predictis causis rationabilibus suadenti-bus in melius reformetur, ut duarum et plurium sub unius et eiusdem presulismoderamine unita potentia, presul vivat decentius, sufficientius resistat per-secutorum insultibus, defendat episcopalia iura commodius, commissum sibigregem dominicum potencius tueatur eundemque in maiori pace et tranquil-litate gubernet; nobis humiliter supplicavit, ut archiepiscopali ecclesie Tua-men(si)2), que licet sit predicta metropolitica dignitate, redditus tamen etproventus illius sunt valde tenues et exiles, ita quod ex eis archiepiscopusTuamen(sis), qui est pro tempore, non potest iuxta archiepiscopalis statusdecentiam comode sustentari Enaghdunens(em)3) sibi vicinam et Acha-den(sem)4) et Duacen(sem)5) ecclesias cathedrales, eius suffraganeas, quarumsingularum singulariter redditus et proventus adeo sunt tenues et exiles, quodearum presules singulariter singuli ex eis nequeunt congruam sustentationemhabere, unire et invicem connectere dignaremur.

Nos igitur laudabile eiusdem regis in hac parte propositum et commen-dabilem zelum, quem ad Deum et ecclesias habere dinoscitur plurimum inDomino commendantes ac considerantes, quod prelatis etiam earundem ec-clesiarum videtur expediens huiusmodi fieri unionem propter urgentem ne-cessitatem et evidentem utilitatem ipsarum et alias rationabiles causas pre-dictas, easdem Enaghdunen(sem) et Archaden(sem) ac Duacen(sem) eccle-sias eidem ecclesie Tuamen(si) de fratrum nostrorum consilio et apostoliceplenitudine potestatis unimus auctoritate presentium statuentes, ut statu pre-sulum, qui dictis ecclesiis suffraganeis nunc presunt, eisdem sine mutationealiqua integro permanente. Tandem quovis ipsorum presulum cedente seuetiam decedente prefatus archiepiscopus eiusdem ecclesie, cui presul ipseperfuerat curam, gubernationem ac plenam et liberam administrationem inspiritualibus et temporalibus suscipiat atque gerat et exerceat, sicut propriuspresul ecclesie memorate, fructus, redditus et proventus ad episcopalemmensam eiusdem ecclesie pertinentes in suas et ipsius ecclesie utilitatesprovide convertendo, ita tamen quod dicta ecclesia cathedralis et in ea sedesepiscopalis remaneant dictusque archiepiscopus ea, que sunt episcopalis iu-risdictionis et ordinis, exerceat in eadem premissis in aliis ecclesiis suffraga-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 120

Edizione120

neis ei unitis similiter observandis statu tamen singulorum capitulorum sin-gularum earundem ecclesiarum taliter unitarum in nullo penitus minuendo,quinimo eciam cum eiusdem archiepiscopalis ecclesie per vacationem electioimminebat, canonici dictarum ecclesiarum taliter unitarum, qui in eisdemecclesiis residebunt, vel absentes, si in talibus locis existant, unde de iure velconsuetudine sint vocandi per capitulum eiusdem archiepiscopalis ecclesieTuamen(sis) ad electionem futuri archiepiscopi convocentur, quam quidemelectionem ab ipsarum ecclesiarum unitarum canonicis, vocem in eademelectione una cum canonicis eiusdem ecclesie Tuamen(sis), quasi forentunum corpus seu collegium pariter habituris, in eadem Tuamen(si) ecclesiadecernimus celebrandam.

Nulli ergo et cetera, hanc paginam nostre unionis, constitutionum etvoluntatis et cetera.

Datum Avinione, II kal. augusti pontificatus nostri anno XI.

1) supra, V. n. 5. 2) supra, VI. 1 n. 22. 3) supra, VI. 1 n. 23. 4) supra, VI. 1 n. 24. 5) supra, VI. 1 n. 25.

XIX

Giovanni XXII rinnova il privilegio in favore degli studenti dello studio diBologna, affinché siano esentati per sette anni dal risiedere nelle sedi, dovedetengono ben.

1330 novembre 27, Avignone

fol. 129v-130r

Regesto: Mollat, 51764.

Hoc est transcriptum privilegiorum concessorum comuniet civitati Bononien(si) in favorem ibidem studentium.

In qua sunt executores episcopus Bononien(sis)1),abbas sancti Stephani2) de Bononia et prepositus Avinionen(sis)3)

Iohannes episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis comuni Bono-nien(sis) et cetera.

Oblata siquidem nobis vestra petitio continebat, quod dudum felicisrecordationis Clemens4) papa V, predecessor noster, cum adhuc uniret vosdonoa) volens prosequi gratie specialis vobis per specialem privilegium perdecennium duraturum, quod scolares clerici, videlicet studentes Bononie5),per septennium fructus, redditus et proventus benefitiorum suorum ecclesia-sticorum percipere possent, sub certa forma concessit. Quam quidem conces-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 121

Parte prima 121

sionem nos postmodum per idem tempus duximus innovandam, quodquedeinde volentes, ut eisdem studentibus liberalior eadem gratia redderetur,vobis per nostras litterasb) duximus indulgendum, ut per idem decenniumiidem studentes Bononie per septennium absque licentia ordinariorum suo-rum seu capitulorum ecclesiasticorum, in quibus benefitia obtinebant, liberestudere possent et benefitiorum suorum, etiam si curam haberent animarumet dignitates seu personatus vel offitia forent fructus, redditus et proventuscum ea integritate percipere possent, cotidianis distributionibus dumtaxatexceptis, cum qua illos perciperent, si in ecclesiis ipsis personaliter resside-rent. Nec interim in eisdem facere personalem residentiam tenerentur nequead id a quoquam coartari valerent, prout in eisdem litteris plenius continetur.Verum quia sicutc) eadem peccato continebat, huiusmodi nostre indulgentiaet gratia per lapsum huiusmodi prefixi temporis est finita, nobis humilitersupplicastis, ut cum studium ipsum propter hoc diminutionem receperit etcontinue recipere dignoscatur, specialem gratiam vobis concedere de solitabenignitate sedis predicte dignaremur.

Nos igitur premissorum consideratione, quibus eiusdem sedis benivolen-tiam vobis rationabiliter vendicatis usque ad aliud decennium a data presen-tium numerandum, vobis auctoritate apostolica indulgemus, quod scolaresclerici, videlicet studentes Bononie, per septennium dumtaxat absque licentiaordinariorum suorum seu capitulorum ecclesiarum, in quibus benefitia obti-nent, libere Bononie studere possint et benefitiorum suorum ecclesiastico-rum, etiam si curam animarum habeant et dignitates seu personatus vel offitiafuerint dummodo huiusmodi dignitates maiores in chathedralibus vel princi-pales in collegiatis ecclesiis non existant, fructus, redditus et proventus cumea integritate percipere possint, cottidianis ditributionibus dumtaxat exceptis,cum qua illos perciperent, si in ecclesiis ipsis personaliter residerent necinterim in eisdem ecclesiis facere personalem residentiam teneantur nequead id, a quoquam valeant cohartari, non obstante si dicti studentes non fecerintin ecclesiis ipsis primam personalem residentiam consuetam et quibuslibetipsarum ecclesiarum contrariis consuetudinibus vel statutis sedis prefate seuquacumque alia firmitate roboratis, etiam si de illis servandis etd) non impe-trandis litteris appostolicis‹!› contra ea et ipsis litteris non utendo etiame) abeis vel ab aliis impetratis seu quovismodo concessis predicti studentes per sevel procuratores suos prestiterint iuramentum; seu si predictis ordinariis abeadem sit sede concessum, quod canonicos et personas ecclesiarum suarumpossint compellere ad faciendam personalem residentiam in eisdem sive siprefatis capitulis a prefata sit sede indultum, quod ecclesiarum suarum cano-nicis et personis fructus, redditus et proventus prebendarum, dignitatum etpersonatuum ac offitiorum huiusmodi ministrare in absentia minime tenean-tur. Quodque ad id compelli non possint per litteras sedis eiusdem non facien-tes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentio-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 122

Edizione122

nem et quibuslibet privilegiis, indulgentiis et litteris apostolicis generalibusvel specialibus quorumcumque tenorum existant, de quibus quorumque tocistenoribus de verbo ad verbum habenda sit in nostris litteris mentio specialis etper que presentibus non expressa vel totaliter non inserta, effectus huiusmodigratie impediri valeat quomodolibet vel differeri proviso, quod benefitia |huiusmodi debitis interim non fraudentur obsequiis et animarum curaf) ing) eis,quibus illah) imminet, nullatenus negligatur, sed per bonos et sufficientesvicarios, quibus de ipsorum benefitiorum proventibus necessaria congrueministrentur, diligenter exerceatur et deserviatur inibi laudabiliter in divinis.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis etvoluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc at-temptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri etPauli appostolorum‹!› eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, V kal. decembris anno quinto decimo pontificatus nostri.

a) nell’interlineo. b) nell’interlineo. c) nell’interlineo. d) segue vel canc. con tratto di penna. e) nell’interlineo. f) curam corr. con tratto di penna. g) nell’interlineo. h) nell’interlineo.

1) Stefano Agonet, vescovo di Bologna (1330-1332). 2) S. Stefano di Bologna. 3) Preposito di Avignone.Non identificato. 4) supra, XVII. n. 4. 5) Bologna, Italia.

XX

Giovanni XXII rinnova il privilegio in favore degli studenti dello studio diBologna, affinché siano esentati per sette anni dal risiedere nelle sedi, dovedetengono ben.

1330 novembre 27, Avignone

fol. 130rv

Regesto: Mollat, 51763.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, et cetera.Sane petitio vestra nuper nobis exhibita continebat, quod olim felicis

recordationis Clemens1) papa V, predecessor noster, premissis omnibus con-sideratis attentius per apostolicas litteras usque ad decennium duraturas gra-tiose indultum sit, ut omnes et singule persone ecclesiastice in dicta civitatestudentes fructus, redditus et proventus omnium beneficiorum suorum eccle-siasticorum per septennium dumtaxat cum ea integritate percipere possintcotidianis distributionibus dumtaxat exceptis, cum qua illos perciperent, si inecclesiis, in quibus dicta beneficia obtinebant, personaliter residerent et quod

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 123

Parte prima 123

nos ipsius predecessoris inherentes in hac parte vestigiis vobis usque ad aliuddecennium a fine dicti decennii numerandum similem gratiam per alias no-stras certi tenoris litteras duximus concedendum, prout in eisdem litterisplenius continetur, quodque huiusmodi nostra gratia per lapsum huiusmodiprefixi temporis expiravit. Quare nobis humiliter supplicastis, ut cum studiumipsum propter hoc diminutionem receperit et continue recipere dinoscatur,similem gratiam vobis concedere de solita benignitate sedis apostolice digna-remur.

Nos igitur vestris supplicationibus inclinati usque ad aliud decennium adata presentium numerandum vobis auctoritate apostolica indulgemus, utomnes et singule persone ecclesiastice in predicta vestra civitate Bononie2)

studentes fructus, redditus et proventus omnium beneficiorum suorum eccle-siasticorum per septennium dumtaxat cum ea integritate libere perciperevaleant cotidianis distributionibus dumtaxat exceptis, cum qua illos percipe-rent, si in ecclesiis, in quibus beneficia ipsa obtinent, personaliter residerent,non obstantibus si persone ipse primam in eisdem ecclesiis non fecerintpersonalem residentiam consuetam, quam tamen post predictum septenniuminfra decennium predictum inclusum vel interim ab ipso studio recedentesfacere teneantur, aut quibuscumque statutis et consuetudinibus contrariisdictarum ecclesiarum iuramento, confirmatione apostolica vel quacumquefirmitate alia vallatis, eciam si de illis servandis predicte persone et nonimpetrandis litteris apostolicis contra ea et ipsis litteris non utendo, eciam abaliis impetratis seu quovismodo concessis, per se vel procuratores suos pre-stiterint forsitan iuramentum, aut si ordinariis locorum a sede apostolica sitconcessum vel inantea concedi contingat, quod canonicos et personas eccle-siarum suarum civitatum et diocesis per subtractionem proventium suorumecclesiasticorum vel alias compellere valeant ad residenciam personaliter ineasdem, seu si eisdem ordinariis et dilectis filiis capitulis dictarum ecclesia-rum a prefata sede indultum existat vel medio tempore contigerit indulgeri,quod ipsarum ecclesiarum canonicis fructus, redditus et proventus prebenda-rum et beneficiorum suorum, que in illis obtinent, ministrare in absentiaminime teneantur quodque ad id compelli non possint per litteras apostolicasnon facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huius-modi mentionem, et quibuslibet privilegiis, indulgentiis et litteris apostolicisgeneralibus vel specialibus, quorumcumque tenorum existant, per que pre-sentibus non expressa vel totaliter non inserta effectus huiusmodi gratieimpediri valeat quomodolibet vel differri et de quibus quorumque totis teno-ribus plenam et expressam fieri oporteat in nostris litteris mentionem; volu-mus autem, quod quelibet personarum predictarum per dictos septem annosinfra dictum decennium et non ultra huiusmodi gratia uti valeat et gauderepresentibus post huiusmodi ultimum decennium minime valituris proviso,quod interim beneficia | ipsa debitis obsequiis non fraudentur, sed per bonos

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 124

Edizione124

et sufficientes vicarios, quibus de ipsorum beneficiorum proventibus neces-saria congrue ministrentur, deserviatur inibi laudabiliter in divinis; hancautem gratiam volumus ad illas personas extendi, que in ipso studioa) residen-do fructus beneficiorum suorum per septennium perceperint ex nostro velprefati predecessoris nostri indulto.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis etvoluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc at-temptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri etPauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, Vb) kal. decembris pontificatus nostri anno XV.

a) corr. da studioc con c- espunta. b) preceduto da V canc. con tratto di penna.

1) supra, XVII. n. 4. 2) supra, XIX. n. 5.

XXI

Giovanni XXII dispensa John, figlio di Robert Lisle, e Maud, figlia di Henryde Grey, per aver contratto matrimonio, pur essendo consanguinei in quartogrado.

1332 dicembre 16, Avignone

fol. 130v

Regesto: Mollat, 59165; CPL, II 380.

Nel margine sinistro agg. nota di richiamo.Cf. infra, Parte seconda, I. 2.

Venerabili fratri episcopo Elien(si)1).Sedis apostolice providentia circumspecta, nonnumquam rigore, man-

suetudine tempus, quod negat iuris severitas, de gratia benignitatis indulget,prout personarum, temporum et locorum qualitate pensata id in Deo conspicitsalubriter expedire.

Exhibita siquidem nobis pro parte dilecti filii nobilis viri Iohannis2), natidilecti filii Roberti de Insula3), et dilecte in Christo nobilis mulieris Matildis4),nate dilecti filii Henrici de Grey5), militum Elien(sis)6) et Londonien(sis)7)

diocesum, petitio continebat, quod ipsi dudum ignorantes aliquod impedi-mentum existere, propter quod non possent ipsi legitime invicem matrimo-nialiter copulari, per verba de presenti mutuum consensum exprimentia ma-trimonium inter se contraxerunt ac possessiones quamplurime et bona dotaliacausa huiusmodi matrimonii adinvicem et utrobique per parentes eorum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 125

Parte prima 125

tradita et collata fuerunt, sed postmodum eis ex aliquorum relatione extititdetectum, quod ipsi in quarto gradu consanguinitatis se contingunt, propterquod matrimonium huiusmodi dispensatione apostolica non obtenta consum-mari non potest.

Quare pro parte ipsorum Iohannis et Matildis nobis extitit humilitersupplicatum, ut ad vitandum periculum contentionis et discordie, quod exhuiusmodi matrimonii separatione, si fieret, inter eorundem parentes et ami-cos verisimiliter posset exoriri, potissime cum parentes in illis partibus magnereputationis existant necnon pro bono pacis et concordie nutriendo interipsos, providere eis super hoc de oportune dispensationis remedio misericor-diter dignaremur.

Nos itaque, qui libenter salutem et pacem cunctorum fidelium procura-mus, carissimi in Christo filii nostri Edwardi8), regis Anglie illustris, nobissupplicantis humiliter in hac parte ac ipsorum Iohannis et Matildis supplica-tionibus inclinati, fraternitati tue, de qua in hiis et aliis specialem in Dominofiduciam obtinemus, per apostolica scripta committimus et mandamus, qua-tinus, si est ita, cum eisdem Iohanne et Matildi, ut impedimento, quod exconsanguinitate huiusmodi provenit, non obstane‹!› ipsi in sic contractoa)

matrimonio licite remanere valeant, auctoritate apostolica dispenses, prolemsuscipiendam ex huiusmodi matrimonio legitimam nunciando.

Data Avinione, XVII kal. ianuarii anno decimoseptimo.

a) la seconda -c nell’interlineo.

1) John de Hotham, vescovo di Ely (1316-1337). 2) John, lord Lisle († 1355 ca.). Cf. CP, VIII 71-73.3) Robert, lord Lisle (1287/8-1343/4). Cf. CP, VIII 73-76. 4) Maud de Grey, figlia di Henry, lord Grey (†1376/7 ca.). Cf. CP, VIII 76. 5) Henry, lord Grey di Wilton (1281-1342). Cf. CP, VI 175. 6) Ely. 7) Londra. 8) supra, IX. n. 1.

XXII

Andrea Sapiti, procuratore dell’arcivescovo Malachi di Tuam, redige uninstrumento attestante la provvisione di una quarta parte delle entrate delmonastero di Claregalway in Irlanda o di 5 marche di sterline spettanti alsuddetto monastero per Walter Okelwy, eletto vescovo di Annaghdown.

1332 dicembre 23

fol. 131r

Cf. supra, VIII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 126

Edizione126

Pateat universis presentes litteras inspecturis, quod ego Andreas Sapiti1)

procurator reverendi patris domini Malachie2), Dei gratia archiepiscopi Tua-men(sis), considerans et attendens, quod venerabilis et religiosus vir fraterWalterus Okelwy3), ordinis fratrum Minorum, de conventu de Clar4), Enagdu-nen(sis)5) diocesis, electus in episcopum eiusdem ecclesie Enagdunen(sis),visa unione facta per sanctissimum dominum nostrum dominum Iohannem,divina providentia sacrosante Romane ac universalis ecclesie summum pon-tificem, de dicta Enagdunen(si) ecclesia ad ecclesiam Tuamen(sem) et quodipse sponte et libere voluit se ponere extra litigia et altercationes, ne utraquepars de iure vel de facto gravaretur laboribus et expensis, concessi dicto fratriWaltero pure, sponte et libere pro recompensatione laborum et expensarum,quos et quas substinuit et fecit veniendo ad curiam Romanam, quod dictusdominus archiepiscopus Tuamen(sis) dabit et concedet eidem quartam fruc-tuum ecclesie de Clar spectantem ad ipsum dominum archiepiscopum velsaltem quinque marchas sterlingorum omnibus temporibus vite dicti fratrisWalteri de eadem quarta, donec dictus frater Walterus fuerit promotus inepiscopum alicuius ecclesie sue province vel alterius. Et hec promicto etpromisi eidem fratri Waltero bone fide sine fraude pro supradicto dominoarchiepiscopo cum omne posse meum, ut supradictum est.

In quorum omnium testimonium has presentes litteras feci fieri et eassibi dedi sigilli mei appensione munitas, die Mercurii ante festum Natalisdomini, anno domini millesimo CCC XXXII.

1) Andrea Sapiti († ante 1338 XI). 2) supra, VIII. n. 12. 3) Walter Okelwy, eletto vescovo di Annaghdown.Non identificato. 4) supra, VIII. n. 5. 5) supra, VI. 1 n. 23.

XXIII

Giovanni XXII dispone che gli arcivescovi, i vescovi, gli abati, i priori, idecani, i prepositi, gli arcidiaconi e gli arcipresbiteri, i prelati e i rettori dellechiese cattedrali e conventuali in Inghilterra, Wales e Irlanda paghino ladecima sui propri benefici per quattro anni.

1329 gennaio 3, Avignone

fol. 131r-133v

Regesto: CPL, II 494.

Un primo versamento relativo alla riscossione della colletta da parte di Icherio diConcorezzo, collettore papale in Inghilterra, veniva effettuato alla camera aposto-lica da Bono di Filippo e Nicola di Ferruccio, mercanti della società dei Bardi, indata 26 giugno 1329 (ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 12, fol. 115rv).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 127

Parte prima 127

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabilibus fratribus .. ar-chiepiscopis et .. episcopis ac dilectis filiis .. electis .. abbatibus, .. prioribus,.. decanis, .. prepositis, .. archidiaconis, .. archipresbiteris et aliis ecclesiarumprelatis et rectoribus, capitulis quoque collegiis et conventibus Cistercien(si-bus)1), Cluniacen(sibus)2), Premostraten(sibus)3), Grandmonten(sibus)4), Car-tusien(sibus)5), Vallumbros(anis)6), Camaldulen(sibus)7), Sanctorum Benedic-ti8) et Augustini9) et aliorum ordinum ceterisque personis ecclesiasticis tamsecularibus quam regularibus, exemptis et non exemptis, per regnum Anglieac terras et parte Wallie et Ibernie carissimi in Christo filii nostri E(dwardi)10),regis Anglie illustris, subiectas dominio constitutas, salutem et cetera.

Nuper dilecti filii nobiles viri Guillelmus de Monteacuto11) et Bartholo-meus de Burgassch12) karissimi in Christo filii nostri E(dwardi) regis Anglieillustris nuncii ad nostram presenciam venientes pro parte regis eiusdemproponere curaverunt, quod rex prefatus intensis optat desideriis ecclesias etpersonas ecclesiasticas regni et terrarum suorum sic in suis iuribus, privilegiiset immunitatibus ab iniuribus et violentiis protegere ac tueri, quod divinispossint intendere famulatumque suum Altissimo exhibere sicque terras etregnum sibi regis regum assistente dextera laudabiliter regere, quod in illistuta inter improbos innocentia perseveret, sed quia multorum exigente malitiarex prefatus adeo in sui novitate regiminis et etiam antea | fuit guerris ac variisturbationibus aliis occupatus, quod, ut regnum predictum ad pacificum statumreduceret, ipsum periculis exponere variis ac innumera subire oportuit pro-fluvia expensarum, ita quod nedum suum evacuari erarium, sed eum etiamoportuit submitterea) grandibus et importabilibus oneribus debitorum. Cum-que premissa sine sancte matris ecclesie subsidio comode nequeat, sicutprefati proposuerunt nuncii, adimplere, nobis pro parte regis eiusdem humi-liter supplicarunt, ut ad predicta necnon et ad intensum, quem idem rex gerit,affectum nobis et ecclesie complacendi nostrum intuitum convertentes ape-rire sibi suum nostre benivolentie in tante necessitatis articulo dignaremur.

Nos autem premissa diligentius attendentes, licet prefato regi compatia-mur paternis affectibus super eis, considerantes tamen multiplicia onera ex-pensarum, quibus ecclesia Romana ob hereticorum et scismaticorum ac re-bellium suorum furentem sevitiam et intumescentem superbiam, qui eccle-siam ipsam crudeliter et immaniter persequi et molestare fidemque catholi-cam impetere periculose nimium in partibus Italie presumpserunt hactenuset incessanter presumunt, pergravata extitit quamplurimum et gravatur con-tinue supra vires necnon gravia pericula, quibus ecclesia memorata et fidesipsa catholica subicerentur, si propter defectum expensarum, ad quas mini-strandas proventus nostre camere sunt exiles nimium indefense, quod adver-tat Dominus, remanerent diligenti meditatione pensantes providere, assisten-te nobis divina gratia cupimus, quod utriusque necessitatibus, videlicet eius-dem ecclesie super predictis suis oneribus ac regis prefati, ut suum utique

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 128

Edizione128

Deo gratum circa ea, que predicti proposuerunt nuntii desiderium adimplere,comodius valeat, aliqualiter consulatur. Ideoque deliberatione cum nostrisfratribus super hiis perhabita diligenti, decimam omnium vestrorum proven-tuum et redituum ecclesiasticorum in regno Anglie ac Wallie et Ibernie terrisac partibus predictis consistentium per quatuor annos ab instanti festo Resur-rectionis13) dominice inantea computandos a vobis ac omnibus et singulispersonis ecclesiasticis, exemptis et non exemptis, regni et terrarum ac partiumeorundem preter a dilectis filiis .. magistro et fratribus Hospitalis SanctiIohannis Iherosolimitani14), qui contra hostes fidei christianeb) exponunt iugi-ter se ac sua, quodque propter hoc a prestatione huiusmodi decime exemptosesse volumus et immunes iuxta modum exigendam solitum, de dictorumfratrum consilio auctoritate imposuimus apostolica ipsam nichilominus te-nore presentium imponentes ac volentes et ordinantes, quod inter vos pronostris et eiusdem ecclesie regemque predictum pro suis utilius relevandisnecessitatibus annis singulis predicta decima equaliter, sicut inferius expri-mitur, dividatur; volumus autem, quod per vos fratres archiepiscopos et epi-scopos, quibus in vestris singulis civitatibus et diocesibus collactionem huius-modi decime a personis et locis eorundem civitatum et diocesum per aliasnostras litteras providimus committendam in duobus terminis singulis anniseiusdem quadriennii, videlicet pro medietate in festo nativitatis beati Iohan-nis Baptiste15) et pro alia medietate in festo beati Martini16) ex tunc proximesubsequentic), quos vobis et eisdem personis ad predictam solvendam deci-mam tenore presentium prefigimus et etiam assignamus, colligatur et exigaturpredicta decima et per vos etiam de vestris redditibus et proventibus iuxtamorem observatum hactenus persolvatur; et cum in singulis eisdem terminiscollata et per vos de vestris proventibus et redditibus, ut premittitur, persolutafuerit illi vel illis, quem vel quos ad eam recipiendam a vobis deputabimus,per vos et vestrum singulos integraliter assignetur, cuius medietatem pronobis et eadem ecclesia in nostrorum et ipsius relevatione onerum converten-dam retinere et medietatem aliam prefato regi vel suo certo mandato assigna-re, ille vel illi, qui a nobis deputabuntur, ut prefertur, super hoc procurabunt.

Nos vero in omnes et singulos cuiuscumque preeminentie dignitatis autstatus extiterint, qui aliquid de pecunia dicte decime aliter reciperent, excom-municationis sententiam promulgamus, preterea volumus, quod per vos etsubcollectores a vobis in singulis vestris civitatibus et diocesibus deputandos,personas ecclesiasticas exemptas et non exemptas vestrarum civitatum etdiocesum, alias tamen sine preiudicio exemptionum personarum et locorumexemptorum, ad solvendum predictam decimam in suprascriptis terminis percensuram ecclesiasticam et sequestrationem fructuum benefitiorum in eis-dem vestris civitatibus et diocesibus consistentium invocato ad hoc, si etquando necesse fuerit et non alias, auxilio brachii secularis appellationepostposita compellatis, quodque vos de vestris proventibus et redditibus ec-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 129

Parte prima 129

clesiasticis solvatis eciam in eisdem terminis decimam | antedictam. Alioquinsi deficeretis in solutione huiusmodi in eisdem terminis facienda sententias,quas per vos vel subcollectores vestros in vestris civitatibus et diocesibus, utpremittitur, deputandos proferri contigerit, vos incurrere volumus ipso facto,a quibus post satisfactionem inde impensam plenarie per aliquem vicinioremepiscopis similibus sententiis non ligatum ad gratiam et communionem apo-stolice sedis habentem, possitis absolutionis benefitium obtinere. Et ne demoneta, in qua fiet solutio decime predicte et debebit, fieri valeat hesitarivitenturque gravamina, que propter talia viri ecclesiastici hactenus sunt per-pessi, nostre intentionis existit, quod ad monetam currentem levetur predictadecima et etiam exigatur iuxta consititutionem super hoc editam in concilioViennen(si)17), ita quod pretextu alterius cambii debitores et solutores dictedecime non graventur, huiusmodi autem solutionem decime de dicta monetacurrenti vos et singuli vestrum in singulis vestris civitatibus et diocesibus etnon alibi facere teneamini iuxta taxationem in vestris civitatibus et diocesi-bus, hactenus observatam vel ubi nulla huiusmodi cetera taxatio fuerit secun-dum consuetudinem in exactione et solutione huiusmodi, hactenus observa-tam et absque aliquo alio illorum onere, a quibus ipsa decima exigetur, fiatsolutio antedicta, nisi forte propter defectum solutionis ipsorum expensasfieri oporteret. Quo casu eos ad restitutionem illarum astringi volumus etteneri, quodque iuxta constitutionem concilii memorati18) calices, libri et aliaornamenta ecclesiastica divinis officiis deputata ratione dicte decime nulla-tenus ex causa pignoris vel alias capiantur, sed vos predicti archiepiscopi etepiscopi adversus contumaces et rebelles vestrarum civitatum et diocesumsuper solutione dicte decime in terminis antedictis censuram exercere eccle-siasticam, ut est dictum, et nichilominus eos, qui se forsan rebelles et contu-maces nobis manifeste ac maliciose redderent, in hac parte citare possitis adRomanam curiam et certum eis peremptorium terminum assignare, quo per-sonaliter apostolico conspectui se presentent super hiis pro meritis recepturiac facturi et responsuri, prout iusticia suadebit, nobis diem citationis huius-modi et prefixionis termini supradicti per vestras litteras et proprios nuntiosnichilominus intimando.

Quocirca universitatem vestram monemus, rogamus et hortamur in Do-mino vobisque nichilominus per apostolica scripta mandamus, quatinus tamecclesie memorate quam regis prefati necessitates huiusmodi devota consi-deratione pensantes ac ecclesie et regi predictis piis compacientes affectibussuper eis, prefatam decimam de vestris redditibus et proventibus supradictisin eisdem duobus terminis per singulos annos eiudem‹!› quadriennii, proutsuperius est expressum sine difficultate qualibet, pro nostra et apostolicesedis reverentia persolvatis, non obstantibus, si vobis aut quibuscumque aliiscommuniter vel divisim a dicta sit sede indultum, quod ad solutionem decimeminime teneamini et ad id compelli aut quod interdici, suspendi vel excom-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 130

Edizione130

municari non possitis per litteras apostolicas, que de indulto huiusmodi ettoto eius tenore de verbo ad verbum ac propriis ordinum locorum et persona-rum eorum nominibus plenam et expressam non fecerint mentionem et qui-buslibet privilegiis, indulgentiis, exemptionibus et litteris apostolicis quibus-cumque dignitatibus seu ordinibus eorundem et specialiter Cistercien(sibus),Cluniacen(sibus), Premonstraten(sibus), Cartusien(sibus), Grandmonten(si-bus) vel ipsorum universitatibus aut personis singularibus generaliter et spe-cialiter sub quacunque forma vel conceptione verborum a memorata sedeconcessis, de quibus quorumque tocis tenoribus de verbo ad verbum in vestrislitteris specialis, plena et expressa mentio sit habenda.

Datum Avinione, III non. ianuarii pontificatus nostri anno quartodecimo.

a) corr. da subire con -ire espunto. b) nell’interlineo. c) corr. da sequenti con sub- nell’interlineo.

1) Ordine Cisterciense. 2) Ordine Cluniacense. 3) Ordine Premostratense. 4) Ordine di Grandmont. 5) Ordine Certosino. 6) Ordine Vallombrosano. 7) Ordine Camaldolense. 8) Ordine Benedettino. 9)Ordine Agostiniano. 10) supra, IX. n. 1. 11) supra, X. n. 1. 12) supra, X. n. 2. 13) marzo 27. 14)Ospitalieri di S. Giovanni di Gerusalemme. 15) giugno 24. 16) novembre 11. 17) Conc. Vienne(1311-1312), 2.12. 18) Conc. Vienne (1311-1312), 2.12.

XXIV

1) Giovanni XXII dispone che (John Stratford), arcivescovo di Canterbury, ei suoi suffraganei paghino la decima sui propri ben. per quattro anni.

(1329 dicembre 13, Avignone)

fol. 132r

Regesto: CPL, II 495.

Item memorandum, quod dicto die dominus noster commisit dominoarchiepiscopo Cantuarien(si)1) eiusque suffraganeis, quod dictam decimamlevent quolibet anno dictorum quatuor annorum in duobus terminis, medie-tatem videlicet in festo nativitatis beati Iohannis Baptiste2) et aliam medieta-tem in festo beati Martini3) ex tunc proxime secuturo, exhibendam et solven-dam in ipsis terminis illi vel illis cui vel quibus ipse dominus noster papaduxerit iniugendum.

1) John Stratford, arcivescovo di Canterbury (1333-1348). 2) giugno 24. 3) novembre 11.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 131

Parte prima 131

2) Giovanni XXII dispone che (William Melton), arcivescovo di York, e i suoisuffraganei paghino la decima sui propri ben. per quattro anni.

(1329 dicembre 13, Avignone)

fol. 132r

Regesto: CPL, II 495.

In eundem modum committitur et mandatur .. archiepiscopo Ebora-cen(si)1) eiusque suffraganeis.

1) William Melton, arcivescovo di York (1316-1340).

3) Giovanni XXII dispone che (Stephen Segrave), arcivescovo di Armagh,(Alexander Biknor), arcivescovo di Dublin, (Walter le Rede), arcivescovo diCashel, e (Malachi Mac Aeda), arcivescovo di Tuam, e i loro suffraganeipaghino la decima sui propri ben. per quattro anni.

(1329 dicembre 13, Avignone)

fol. 132v

Regesto: CPL, II 495.

In eundem modum .. archiepiscopo Armancan(o)1) eiusque suffraganeis.Item in eundem modum .. archiepiscopo Dublinen(si)2) et eius suffraga-

neis.Item in eundem modum .. archiepiscopo Cassellen(si)3) et eius suffraga-

neis.Item in eundem modum .. archiepiscopo Tuamen(si)4) et eius suffraga-

neis.

1) Stephen Segrave, arcivescovo di Armagh (1323-1334). 2) Alexander Biknor, arcivescovo di Dublin(1317-1349). 3) Walter le Rede, arcivescovo di Cashel (1329-1331). 4) supra, VIII. n. 12.

4) Giovanni XXII dispone che Icherio di Concorezzo, suo nunzio in Inghil-terra, possa prorogare il pagamento in scadenza il 24 giugno fino al 29settembre del corrente anno.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 132

Edizione132

(1330 giugno 5, Avignone)

fol. 132v

Regesto: CPL, II 495.

Item commisit magistro Icherio de Concareto1), canonico Sar(esbiriensi),apostolice sedis in partibus Anglie nuncio, quod primum terminum solutionisfaciende in festo nativitatis beati Iohannis Baptiste2) posseta) usque ad instansfestum beati Michaelis3) archangeli proxime secuturum prorogareb), proutconstat per litteras bullatas super hoc confectas nona iunii pontificatus suianno predicto.

a) corr. da possit con e- su i-. b) agg. nel margine sinistro.

1) supra, XVI. n. 1. 2) giugno 24. 3) settembre 24.

5) Giovanni XXII dispone che Edward (III) paghi 500 marche di sterline dicenso annuo dovuto alla sede apostolica.

Senza data

fol. 132v

Item scribit domino .. regi qualiter sibi dimidiam partem dicte decimequadriennalis concessit et qualiter etiam per litteras scriptas non. ianuarii1)

anno predicto dimidiam partem fructuum, reddituum proventuumque om-nium benefitiorum in regno et terris predictis vacantium et inantea vacaturo-rum usque ad quatuor annos concessit. Et etiam per easdem litteras ordinavit,quod de trigintatribus milibus marchis sterlingorum, que debet ecclesie Ro-mane pro censu regni et terrarum Wallie et Ibernie predictorum, statim milleac duobus annis sequentibus singulis videlicet mille, necnon pro residuisprogenitoris2) et avi ipsius regis quolibet anno quingente marchas ster-lingorum, quousque fuerit integraliter satisfactum, persolvantur.

1) 1329 I 5, Avignone. 2) Edward II. Cf. supra, V. n. 5.

6) Notizia circa il pagamento di 1000 marche di sterline effettuato allacamera apostolica da Alessandro de Bardi su mandato di William Montague Bartholomew Burghersh, nunzi di Edward (III).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 133

Parte prima 133

(1330 aprile 7, Avignone)

fol. 132v

Regesto: CPL, II 493.

Il 15 aprile 1330 lo stesso pagamento è registrato dalla camera apostolica (Cf. ASV,Cam. Ap., Oblig. et Sol., 11, fol. 61r).

Cf. infra, XXVI.

Item Alexander de Bardis1), mercator et socius societatis Bardorum, devoluntate et mandato nobilium virorum dominorum Guillelmi de Monteacu-to2) et Barth(olomei) de Burghassch3), nuntiorum domini .. regis, solvit came-re domini pape mille marchas sterlingorum pro censu unius anni teminati infesto apparitionis beati Michaelis4) proxime preterito, de quibus mille marchisdictus dominus papa fecit acquietantiam sub bulla sua, VII id. aprilis ponti-ficatus sui anno quartodecimo.

1) Alessandro de Bardi († 1383). Cf. DBI, VI 278-279. 2) supra, X. n. 1. 3) supra, X. n. 2. 4) 1331 III 25.

7) Giovanni XXII nomina Icherio di Concorezzo collettore per l’arcidiocesidi Armagh, Irlanda.

Senza data

fol. 132v

Item scribit dominus noster papa .. Icherio de Concoreto1), canonicoSar(esbiriensi), apostolice sedis nuntio, quod ipse, quem constituit collecto-rem fructuum, reddituum et proventuum primi anni omnium et singulorumbenefitiorum ecclesiasticorum cum cura vel sine cura, etiam dignitatum,personatuum et officiorum quorumlibet ecclesiasticorum, prioratuum et alio-rum locorum ecclesiasticorum tam secularium quam regularium exempto-rum, que in civitate, diocesi et provintia Armaca(na)2) tunc vacabant et queusquea) ad triennium a die dat(e) aliarum litterarum computandum, qualiscun-que et ubicunque, etiamb) apud sedem apostolicam vacare contigeretb), certistantum ecclesiis, monasteriis, dignitatibus et benefitiis in ipsis litteris expres-se nominatis dumtaxat exceptis, per se et subcollectores, quos ad hoc duxeritdeputandos eosdem fructus, redditus et proventus petere, colligere, exigereet recipere dicti domini pape et ecclesie Romane nomine studeat diligenter.

a) segue usque. b-b) M grammaticalmente inesatto, da emendare in: etiam si ... contingeret.

1) supra, XVI. n. 1. 2) supra, VI. 1 n. 4.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 134

Edizione134

8) Giovanni XXII nomina Icherio di Concorezzo collettore per le arcidiocesiirlandesi di Dublin, Cashel e Tuam.

Senza data

fol. 132v

Item in eundem modum scribitur sibi, quod idem faciat in civitate,diocesi et provintia Dublinen(si)1).

Item in eundem modum in civitate, diocesi et provintia Cassellen(si)2).Item in eundem modum in civitate, diocesi et provintia Tuamen(si)3).

1) supra, VI. 2 n. 3. 2) supra, VI. 1 n. 15. 3) supra, VI. 1 n. 22.

9) Giovanni XXII dispone che (Stephen Segrave), arcivescovo di Armagh,assegni ai subcollettori deputati da Icherio di Concorezzo la riscossione delledecime.

Senza data

fol. 132v

Item scribit .. archiepiscopo Armacan(o)1) rogando, monendo et sibi perapostolica scripta districte precipiendo, quatinus per Icherium | de Concore-to2), collectorem predictum, dictos fructus, redditus et proventus ac per sub-collectores ab eo deputandos petere, colligere et recipere ipsius domini papeet ecclesie Romane nomine libere permittat illosque, prout in eo erit, integra-liter assignet et faciat assignari.

1) supra, XXIV. 3 n. 1. 2) supra, XVI. n. 1.

10) Giovanni XXII dispone che (Alexander Biknor), arcivescovo di Dublin,(Walter le Rede), arcivescovo di Cashel, e (Malachi Mac Aedha), arcivescovodi Tuam, permettano ai subcollettori deputati da Icherio di Concorezzo diriscuotere le decime.

1329 agosto 31, Avignone

fol. 133r

In eundem modum scribitur .. archiepiscopis Dublinen(si)1), Cassel-len(si)2) et Tuamen(si)3).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 135

Parte prima 135

Predicte autem VIII littere facte sunt sub data II kal. septembris annoterciodecimo.

1) supra, XXIV. 3 n. 2. 2) supra, XXIV. 3 n. 3. 3) supra, VIII. n. 12.

11) Giovanni XXII dispone che (John Stratford), arcivescovo di Canterbury,e i suoi suffraganei possano prorogare di un anno la riscossione delle decimedei ben. vac. oltre i tre previsti.

(1329 agosto 31, Avignone)

fol. 133r

Regesto: CPL, II 490.

Item dictus dominus papa scribit .. archiepiscopo Cantuarien(si)1) eius-que suffraganeis necnon electis et cetera, quod reservationem fructuum, red-dituum et proventuum omnium benefitiorum ecclesiasticorum cum cura velsine cura etiam dignitatum, personatuum et officiorum quorumlibet ecclesia-sticorum, monasteriorum, prioratuum et aliorum locorum ecclesiasticorumtam secularium quam regularium exemptorum et non exemptorum, que incivitate, diocesi et provintia Cant(uariensi) tunc vacabant et usque ad trien-nium ex tunc computandum qualitercunque et ubicunque, etiam si apudsedem apostolicam ea vacare contingeret, per eum factam a fine dicti trienniiusque ad unum annum ex tunc continue complendum auctoritate apostolicaextendit, mandans eisdem, quod fructus, redditus et proventus primi anni pereundem annum a collectore super hoc deputato et subcollectoribus suis exigipermittant, libere percipi et levari et de illis, prout ad eos spectat, curantintegraliter respondere.

1) supra, XXIV. 1 n. 1.

12) Giovanni XXII dispone che (William Melton), arcivescovo di York, e i suoisuffraganei, nonché gli arcivescovi di Armagh, Cashel e Tuam permettano aisubcollettori deputati da Icherio di Concorezzo di riscuotere le decime deiben. vac.

(1329 agosto 31, Avignone)

fol. 133r

Regesto: CPL, II 490.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 136

Edizione136

In eundem modum .. archiepiscopo Eboracen(si)1) eiusque suffraganeis.Item in eundem modum .. archiepiscopis Armacan(o)2), Cassellen(si)3) et

Tuamen(si)4) eorumque suffraganeis et cetera.

1) supra, XXIV. 2 n. 1. 2) supra, XXIV. 3 n. 1. 3) supra, XXIV. 3 n. 3. 4) supra, XXIV. 3 n. 4.

13) Giovanni XXII dispone la proroga di un anno, oltre i tre previsti, per lacolletta delle decime riscosse da Icherio di Concorezzo nell’arcidiocesi diCanterbury.

Senza data

fol. 133r

Item scribit domino Icherio de Concoreto1), canonico Saresbiriens(i) etnuntio suo, qualiter reservationem fructuum predictorum a fine dicti trienniiextendit usque ad annum ex tunc sequentem, quodque ipse, quem collectoremhuiusmodi fructuum deputavit, per se ac subcollectores per eum deputandoseosdem fructus per dictum annum petere, colligere, exigere et recipere suoet dicte ecclesie nomine studeat diligenter in civitate, diocesi et provintiaCantuarien(si)2).

1) supra, XVI. n. 1. 2) Canterbury.

14) Giovanni XXII dispone la proroga di un anno, oltre i tre previsti, per lacolletta delle decime riscosse da Icherio di Concorezzo nell’arcidiocesi diYork, nonché nelle arcidiocesi di Armagh, Dublin, Cashel e Tuam.

Senza data

fol. 133r

Item in eundem modum in civitate, diocesi et provintia Eborancen(si)1).Item in eundem modum in civitatibus, diocesibus et provinciis Ar-

mac(ana)2), Dublinen(si)3), Cassellen(si)4) et Tuamen(si)5).

1) supra, XXIV. 2 n. 1. 2) supra, XXIV. 3 n. 1. 3) supra, XXIV. 3 n. 2. 4) supra, XXIV. 3 n. 3. 5) supra,VIII. n. 12.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 137

Parte prima 137

15) Giovanni XXII dispone che Icherio di Concorezzo assegni la metà deiben. vac. in Inghilterra.

Senza data

fol. 133r

Item scribit eidem domino Icherio1), quod retenta medietate fructuumbenefitiorum ecclesiasticorum, que in regno Anglie consistentia olim reser-vavit et camere sue applicavit, vacabant et usque ad quadriennium vacarecontigerint, aliam medietatem regi Anglie vel suo certo mandato assignareprocuret, quociens fuerit requisitus faciendo super singulis assignationibusde medietate dictorum fructuum eidem regi vel suo dicto mandatoa) duoconfici consimilia publica instrumenta, quorum altero penes se retento, reli-quod‹!› ad prelibatam cameram destinare.

a) In M segue facendo.

1) supra, XVI. n. 1.

16) Giovanni XXII dispone che Icherio di Concorezzo assegni la metà delledecime quadriennali riscosse in Inghilterra alla camera apostolica e un’altrametà al re.

Senza data

fol. 133r

Item scribit eidem, quatinus medietate decime quadriennalis omniumbeneficiorum in regno Anglie ac Wallie et Ibernie terris consistentium prodomino papa et eius camera retenta aliam medietatem regi vel eius mandatoassignare procuret et de huiusmodi assignationibus fieri faciat duo consimiliapublica instrumenta, quorum altero penes eum retento et cetera supra.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 138

Edizione138

XXV

1) Annotazione concernente la missione in curia degli ambasciatori di Ed-ward (II), re d’Inghilterra, relativa al pagamento del censo annuo dovuto allaChiesa romana (Cf. supra, V).

1317 aprile 1, Avignone

fol. 133v

Memorandum quod anno domini M CCC XVII ambaxiatores1) domini ..regis Anglie illustris renovaverunt et de novo promiserunt censum debitumecclesie Romane sanctissimo domino nostro domino Iohanni2) pape XXIIanno sui pontificatus primo, die prima mensis aprilis.

1) Cf. supra, V: Aymer, lord Valence, earl of Pembroke, Bartholomew, lord Badlesmere, John, lord Cromwell,e Antonio Passano. 2) supra, II. n. 1.

2) Annotazione concernente il pagamento presso la camera apostolica di1000 marche di sterline per il censo annuo del re d’Inghilterra.

1317 maggio 3, Avignone

fol. 133v

Item die tertia mensis maii solverunt censum pro dicto anno XVII finitoin festo Resurrectionis1) dominice, videlicet mille marchas.

1) marzo 27.

3) Annotazione concernente il pagamento di 2000 marche di sterline da partedi Rigaud d’Assier, vescovo di Winchester.

1320 marzo 3, Avignone

fol. 133v

Il registro della camera apostolica riporta un pagamento di 1000 marche di sterline,in luogo delle 2000 menzionate nella presente annotazione (Cf. ASV, Cam. Ap.,Oblig. et Sol., 11, fol. 31v).

Item postea anno domini M CCC XX die III mensis marcii solutum fuitper manus mercatorum de Bardis1) et de Peruciis2) assignantium nomine

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 139

Parte prima 139

domini Rigaldi3), tunc Wynton(iensis) episcopi, duo milia marcharum produobus annus preteritis et completis in festo Resurrectionis domini de annoeiusdem M CCC decimoseptimo4).

1) Bardi, compagnia mercantile di Firenze, Italia. 2) Peruzzi, compagnia mercantile di Firenze, Italia. 3) Rigaud d’Assier, collettore papale in Inghilterra (1316-1320). Cf. Lunt/Graves, xxi-xxiii. 4) 1317‹!› III27. Questa indicazione cronologica è considerata errata da Lunt, I 169, che pone la scadenza del suddettopagamento alla Pasqua 1319.

XXVI

Giovanni XXII notifica ad Edward (III) il pagamento di 1000 marche disterline effettuato alla camera apostolica da Alessandro de Bardi su mandatodi William Montagu e Bartholomew Burghersh, nunzi regi.

1330 aprile 7, Avignone

fol. 133v

Regesto: CPL, II 493.

Il 15 aprile 1330 lo stesso pagamento è registrato dalla camera apostolica (Cf. ASV,Cam. Ap., Oblig. et Sol., 11, fol. 61r).

Cf. supra, XXIV. 6.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, carissimo in Christo filioE(dwardo)1), regi Anglie illustri, salutem et apostolicam benedictionem.

Cum pro regno Anglie et terris Hibernie censum mille marcharum ster-lingorum annis singulis Romane ecclesie solvere tenearis, illumque videlicetmille marchas sterlingorum, pro uno anno terminato in festo apparitionisbeati Michaelis2) proxime preterito, per manus dilecti filii Alexandri de Bar-dis3), mercatoris et socii societatis Bardorum de Florentia, volentibus et ex-presse sibi mandantibus dilectis filiis Guillelmo de Monteacuto4) et Bartho-lomeo Burgassch5), tue celsitudinis nuntiis et procuratoribus apud sedemapostolicam constitutis, camere apostolice sedis exolvi feceris ac etiam assi-gnari, nos solutionem et assignationem approbantes easdem, te ac heredes etsuccessores tuos necnon regnum et terras predicta de dictis mille marchis sicsolutis absolvimus et quitamus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre absolutionis etquitatonis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc at-temptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri etPauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 140

Edizione140

Datum Avinione, VII id. aprilis pontificatus nostri anno XIIII.

1) supra, IX. n. 1. 2) 1331 marzo 25. 3) supra, XXIV. 6 n. 1. 4) supra, X. n. 1. 5) supra, X. n. 2.

XXVII

Giovanni XXII riceve da Richard Bury, nunzio regio, il pagamento di 1500marche di sterline per il censo annuo dei regni di Inghilterra e Irlanda.

1333 luglio 5, Avignone

fol. 133v-134r

Altra edizione: Theiner, dvi 259.Regesti: Mollat, 60702; CPL, II 384.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, carissimo in Christo filio Ed-wardo1), regi Anglie illustri, salutem et apostolicam benedictionem.

Cum censum annuum mille marcarum sterlingorum argenti pro regnoAnglie ac terris tuis Hybernie nobis et ecclesie Romane solvere annis singulistenearis censumque huiusmodi videlicet mille marcas sterlingorum argentipro uno anno terminato in festo apparitionis beati Michaelis2) de anno dominimillesimo trecentesimoa) necnon et ulterius de eodem censu pro termino festiResurrectionis3) dominice de anno domini millesimo trecentesimo tricesimo-primo quingentas marcas sterlingorum argenti per manus dilecti filii magistriRicardi de Bury4), decani ecclesie | Wellen(sis), capellani nostri tuique am-bassiatoris et nuntii, in sex milibus florenorum auri, singulis marchis proquatuor florenis auri computatis, die date presentium nostre camere persolvifeceris ac eciam assignari.

Nos tuis in hac parte volentes indempnitatibus precavere, solutionem etassignationem huiusmodi ratam et gratam habentes, te, fili carissime, acregnum et terras tua predicta de dictis mille et quingentis marchis ster-lingorum in dictis sex milibus florenorum, sicut et prout exprimittur superius,solutis et assignatis absolvimus imperpetuum et quittamus.

Datum Avinione, III non. iulii pontificatus nostri anno decimoseptimo.

a) Theiner: millesimo trecentesimo tricesimo.

1) supra, IX. n. 1. 2) 1300 (?) marzo 25. 3) 1331 marzo 27. 4) Richard Bury († 1345). Cf. BRO, I323-326.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 141

Parte prima 141

XXVIII

Giovanni XXII conferma ex certa scientia i diritti del monastero di Evesham,OSB, sulla chiesa di Ombersley.

1333 dicembre 1, Avignone

fol. 134r-135v

Regesti: Mollat, 62197; CPL, II 397.Cf. infra, XXXI; Parte seconda, IV; VIII, XII.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis .. abbati et con-ventui monasterii Eweshamie1) ad Romanam ecclesiam nullo medio pertinen-tis, ordinis sancti Benedicti, Wigorniensis diocesis, salutem et apostolicambenedictionem.

Devotionis vestre sinceritas, quam ad nos et apostolicam sedem geritis,nostrum excitat animum et inducunt‹!› affectum, ut peticionibus vestris inhiis presertim, que in relevationem vestrorum onerum cedere valeant, quan-tum cum Deo possumus, favorabiliter annuamus.

Sane peticio pro parte vestra nobis exhibita continebat, quod dudum bonememorie Thomas2), episcopus Wygorniensis, attendens, quod vobis et mona-sterio vestro iuxta viam publicam situato onera gravia et importabilia, quod-ammodo tunc temporis tam per divitum, magnatum et pauperum confluen-cium ad monasterium predictum accessum quam per exhibitiones hominum,quibus necessario eratis astricti, ac talias varias et collectas vobis multipliciterimpositas in dies imminebant, que eciam futuris temporibus crescente homi-num malicia formidabantur verisimiliter imminere, et quoda) post fundatio-nem eiusdem monasterii vigintiocto maneria cum tribus ecclesiis appropriatiseidem per regum et principum potenciam erant monasterio predicto sublataquodque prefatum monasterium in loco tam campestri erat, prout est situa-tum, quod in emptione lignorum focalium magnam partem vestrorum reddi-tuum et proventuum oportebat vos apponere annuatim dictumque monaste-rium occasione huiusmodi et propter morinam pecorum dicti monasterii acaliis causis inevictabilibus ere alieno erat excessive nimium oneratum, quo-rum pretextu ad cognoscendum onera vobis tunc incumbencia absque reme-dio extrinxeco vobis non suppetebant proprie facultates, parochialem eccle-siam de Ambreslegh3) eiusdem Wygorn(iensis) diocesis, que de vestro patro-natu ipsique monasterio in annua pensione tredicim librarum argenti pensio-naria existebat, dilectorum filiorum .. prioris et capituli ecclesie Wygorn(ien-sis) ad hoc interveniente consenssu pro vestris et dicti monasterii oneribusfacilius supportandis vobis et dicto monasterio concessit, ut in usus proprioscum suis obventionibus universis imperpetuum assignavit, ita videlicet quod

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 142

Edizione142

cedente vel decedente rectore ipsius parochialis ecclesie, qui tunc erat, pos-sessionem dicte ecclesie auctoritate propria nullius ad hoc requisito con-senssu libere aprehendere et nancisci ac in dictos usus ad supportationemeorundem onerum convertere valeretis, salvis tantum iuribus et consuetudi-nibus episcopo, qui esset pro tempore, et dicte ecclesie Wygorn(iensi) seuarchidiacono loci et aliis debitis quibuscumque ac reservata de ipsius paro-chialis ecclesie fructibus perpetuo vicario in eadem ecclesia servituro con-grua portione, quam ad viginti marchas sterlingorum idem episcopus extima-vit in certis proventibus illius parochialis ecclesie per dictum episcopum velsuccessores suos suo tempore ordinanda et stabilienda, deb) qua idem vicariussubstentari valeret et incumbencia onera supportare, qui ad presentationemvestram et institutionem Wygorn(iensis) episcopi, qui esset pro tempore,deberet institui et induci, prout in litteris inde confectis eiusdem Thomeepiscopi ac prioris et capituli predictorum sigillis munitis plenius diciturcontineri.

Quare pro parte vestra fuit nobis humiliter supplicatum, ut concessionemet appropriationem huiusmodi ex certa scientia confirmare de speciali gratiadignaremur, nos itaque karissimi in Christo filii nostri Edwardi4), regis Anglieillustris, nobis in | hac parte humiliter supplicantis vestrisque supplicationi-bus inclinati, concessionem et appropriationem predictas gratas et ratas ha-bentes, illas ex certa scientia auctoritate apostolica de speciali gratia confir-mamus et presentis scripti patrocinio communimus. Tenores vero dictarumlitterarum tales sunt:

«Thomas5), permissione divina Wygorn(iensis) episcopus, religiosis viris.. abbati et conventui monasterii Evershamie nostre diocesis, salutem, gratiamet benedictionem.

Vestre religionis devotio, sub qua virtutum Domino militatis, exposcit,ut pontificalis auctoritas vos et vestrum monasterium favore benigno confo-veat illaque gratia favorabiliter prosequatur, que vestris fore dignoscitur ne-cessitatibus oportuna.

Sane vestra peticio nobis exhibita continebat, quod cum vobis et dictovestro monasterio iuxta viam publicam situato onera gravia et importabilia,quodammodo hiis diebus tam per divitum, magnatum et pauperum ad idemmonasterium confluencium accessum quam per exhibitiones hominum, qui-bus necessario estis astricti, talliasque varias et collectas vobis multipliciterimpositas in dies immineant, que futuris temporibus crescente hominummalicia imminere verisimiliter formidantur, post fundationemque ipsius mo-nasterii vestri vigintiocto maneria cum tribus ecclesiis appropriatis eidem perregum et procerum potentiam ipsi monasterio sint sublata sicque dictummonasterium in loco tam campestri taliter situatum, quod in emptione foca-lium et lignorum vos oporteat magnam partem vestrorum reddituum et pro-ventuum apponere annuatim ipsumque monasterium occasione predicta et

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 143

Parte prima 143

propter morinam pecorum et ex aliis causis inevictabilibus ere alieno exces-sive nimium oneratum existat, quorum pretextu ad agnoscendum onera vobisincumbencia absque remedio extrinseco vobis non suppetunt proprie facul-tates, ut vobis de alicuius subventionis auxilio ad onera supportanda predictaprovidere misericorditer dignaremur.

Cumque premissa omnia, ut suggeritur, per inquisitionem, quam in hacparte legittime fieri fecimus, comperimus ita esse, nos ad premissa nostreconsiderationis oculos dirigentes eorum et caritatis intuytu ac divine pietatisobtentu ecclesiam parochialem de Ambreseleye nostre diocesis, que de vestropatronatu existit et que vestro monasterio in annua pensione tredicim libra-rum argenti pensionaria fuerat, habito tractatu diligenti et solenni cum ..priore et capitulo ecclesie nostre cathedralis Wygorn(iensis) ipsorumqueinterveniente consenssu, pro vestris et dicti monasterii oneribusc) faciliussupportandis vobis ac vestro monasterio, quantum in nobis est, concedimuset in usus proprios cum suis obventionibus universis ad ipsam nunc pertinen-tibus imperpetuum assignamus, ita videlicet quod cedente vel decedente dicteecclesie nunc rectore ipsius possessionem cum omnibus suis iuribus et per-tinenciis antedictis auctoritate propria nullius ad hoc requisito consenssulibere aprehendere et nancisci ac in dictos usus ad supportationem dictorumonerum leviorem convertere valeatis, iuribus et consuetudinibus nobis etsuccessoribus nostris vel ecclesie nostre Wygorn(iensi) seu archidiacono lociaut aliis quibuscumque debitis in omnibus semper salvis, salva eciam etreservata de ipsius ecclesie de Ambreseleye fructibus perpetuo vicario ineadem ecclesia servituro congrua portione, quam ad viginti marcas ster-lingorumd) estimamus in certis proventibus ipsius ecclesie suo tempore pernos vel successores nostros ordinanda et stabilienda, de qua idem vicariussubstentari valeat et incumbencia sibi onera supportare, qui eciam ad vestramdomini abbas et conventus presentationem per nos et successores nostrosinstitui debeat et induci.

In quorum omnium testimonium sigillum nostrum presentibus est appen-sum.

Datum aput Herceleburem VI non. maii anno domini M CCC XX VI».«Item6) universis | sancte matris ecclesie filiis, ad quorum noticiam per-

venerit hec scriptura .. prior ecclesie cathedralis Wygorn(iensis) et eiusdemloci capitulum salutem in Domino sempiternam.

Noverit universitas vestra nos literas venerabilis patris domini Thome, Deigratia Wygorn(iensis) episcopi, sigillo suo signatas, non abolitas nec in aliquasui parte viciatas imspexisse tenorem infrascriptum per omnia continentes:

Tomas7), permissione divina Wygorn(iensis) episcopus, religiosis viris .. abbati etconventui monasterii Eveshamie nostre diocesis, salutem, gratiam et benedictionem.

Vestre religionis devotio, sub qua virtutum Domino militatis, exposcit, ut pon-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 144

Edizione144

tificalis auctoritas vos et vestrum monasterium favore benigno confoveat illaquegratia favorabiliter prosequatur, que vestris fore dinoscitur necessitatibus oportuna.

Sane vestra peticio nobis exhibita continebat, quod cum vobis et dicto vestromonasterio iuxta viam publicam situato onera gravia et importabilia, quodammodohiis diebus tam per divitum, magnatum et pauperum ad idem monasterium confluen-cium accessum quam per exhibitionem hominum, quibus necessario estis astricti,talliasque varias et collectas vobis multipliciter impositas in dies immineat, quefuturis temporibus crescente hominum malicia imminere verisimiliter formidantur,post fundationemque ipsius vestri monasterii vigintiocto maneria cum tribus eccle-siis appropriatis eidem per regum et procerum potenciam ipsi monasterio sint sublatasicque idem monasterium in loco tam campestri taliter situatum, quod in emptionefocalium lignorum vos oporteat magnam partem vestrorum reddituum et proventuumapponere annuatim ipsumque monasterium occasione predicta et propter morinampecorum et ex aliis causis inevictabilibus ere alieno excessive nimium oneratumexistat, quorum pretextu ad cognoscendum onera vobis incumbencia absque remedioextrinseco vobis non suppetunt proprie facultates, ut vobis de alicuius subventionisauxilio ad onera supportanda predicta providere misericorditer dignaremur.

Cumque premissa omnia, ut suggeritur, per inquisitionem, quam in hac partelegittime fieri fecimus, comperimus ita esse, nos ad premissa nostre considerationisoculos dirigentes eorum et caritatis intuytu ac divine pietatis obtentu ecclesiamparochialem de Ambreseleye nostre diocesis, que de vestro patronatu existit et quevestro monasterio in annua pensione tredecim librarum argenti pensionaria fueratprehabito tractatu diligenti et solenni cum .. priore et capitulo ecclesie cathedralisWygorn(iensis) ipsorumque interveniente consenssu, pro vestris et dicti monasteriioneribus facilius supportandis vobis ac vestro monasterioe), quantum in nobis est,concedimus et in usus proprios cum suis obventionibus universis ad ipsam nuncpertinentibus imperpetuum assignamus, ita videlicet quod cedente vel decedentedicte ecclesie nunc rectore ipsius possessionem cum omnibus suis iuribus et perti-nenciis antedictis auctoritate propria nullius ad hoc requisito consenssu libere apre-hendere et nancisci ac in dictos usus ad supportationem dictorum onerum levioremconvertere valeatis, iuribus et consuetudinibus nobis et successoribus nostris velecclesie nostre Wygorn(iensi) seu archidiacono loci ac aliis quibuscumque debitis inomnibus semper salvis, salva eciam et reservata de ipsius ecclesie de Ambesleyefructibus perpetuo vicario in eadem ecclesia servituro congrua portione, quam adviginti marchas sterlingorum estimamus in certis proventibus illius ecclesie suotempore per nos vel successores nostros ordinanda et stabilienda, de qua idemvicarius substentari valeat et incumbencia sibi onera supportare, qui eciam ad ve-stram domini abbas et conventus presentationem per nos et successores nostrosinstitui debeat | et induci.

In quorum omnium testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum.Datum aput Hereleburem, sexto non. maii anno domini M CCC XXVI.Nos igitur .. prior et capitulum supradicti, ut premissa futuris temporibus

perpetue firmitatis robur obtineant, predictam appropriationem, quam cano-nicam in omnibusque legittimef) factam comperimus, totumque processum inhac parte habitum, quatenus in nobis est, approbamus, ratificamus et ex certa

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 145

Parte prima 145

scientia unanimi consenssu dicti nostri capituli tenore presencium confirma-mus.

In quorum omnium testimonium atque fidem sigillum capituli nostricommune presentibus est appensum.

Datum in capitulo nostro Wygorn(iensi), VII die mensis maii anno do-mini supradicto».

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre ratificationis,gratificationis, confirmationis et concessionis infringere vel ei ausu temerariocontraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-tentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, kal. decembris pontificatus nostri anno decimoctavo.

a) nell’interlineo. b) nell’interlineo. c) segue levius canc. con tratto di penna. d) segue exti- canc. contratto di penna. e) segue in canc. con tratto di penna. f) le- su rasura.

1) Evesham, OSB, com. Worcestershire, dioc. Worcester. Cf. MRH, 65. 2) Thomas Cobham, vescovo diWorcester (1317-1327). 3) Ombersley, com. Worcestershire, dioc. Worcester. 4) supra, IX. n. 1. Cf. infra,Parte seconda, IV; VIII, XII. 5) Reg. Thomas Cobham, 199-201: 1326 V 2, Hartlebury. Vedi infra, XXXI. 6) 1326 V 7, Worcester. La stessa lettera del vescovo veniva copiata nel suo registro con data 6 maggio1326 (Reg. Thomas Cobham, 199). 7) supra, n. 5.

XXIX

Giovanni XXII esenta John Gradisson, vescovo di Exeter, dalla giurisdizionedell’arcivescovo di Canterbury, suo metropolita, dei suoi ufficiali, del prioree del capitolo di Canterbury in caso di scomunica e interdetto.

1331 dicembre 20, Avignone

fol. 135v-136r

Regesti: Mollat, 55987; CPL, II 354.Cf. infra, Parte seconda, XIV. 1 n. 6.

Forma gratie exemptionis concesse domino Iohanni1),episcopo Exonien(si), et ecclesie sue a iurisdictione Cantuarien(sis)

archiepiscopi2) ad tempus ipsius domini Iohannis3)

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri Iohanni, epi-scopo Exonien(si), salutem et apostolicam benedictionem.

Vigens in te fervor devotionis et fidei, quibus nobis et apostolice sedigratus redderis et presentaris acceptus, nostrum invitat animum et inducitaffectum tibique beneplacitum nostrum captat, ut in illis et circa ea votis tuis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 146

Edizione146

annuamus favorabiliter et efficaciter concurramus, que tue menti quietisserenitatem afferant tuoque statui tranquillitatis et pacis votivum a Deo tri-buant levimentum, quod ministerium tuum perfectius impleas, dum solicitu-dinem officii pastoralis liberius exequeris.

Hinc est, quod nos tuis devotis supplicationibus inclinati fraternitati tue,ut, quamdiu ecclesie tue Exonien(si) prefueris, tu aut officiales tuia), cuiuscum-que status et conditionis existant, a venerabili fratre nostro archiepiscopoCantuarien(si), metropolitano tuo, vel successoribus suis archiepiscopis Can-tuarien(sibus), qui pro tempore fuerint, seu officialibus eorundem aut a dilec-tis filiis priore et capitulo ecclesie Cantuarien(sis) sive quovis alio iurisdictio-nem quamlibet dicta ecclesia Cantuarien(si) vacante in provincia Can-tuar(iensi) de iure vel consuetudine exercente iure metropolitico seu legatio-nis vel visitationis aut appellationis pretextu aliave occasione seu causaquacumque excommunicari aut suspendi vel tu aut dicta ecclesia Exon(ien-sis) seu capelle tue interdici minime valeant vel tua seu tuorum officialiumprefatorum bona in quibusvis ipsius provincie partibus existencia sequestrarinon possint, auctoritate presencium indulgemus, districtius inhibentes ar-chiepiscopo, successoribus, priori, capitulo archiepiscopib) et successorumprefatorumb), officialibus et cuivis alii, ut prefertur, iurisdictionem habentisuperius nominatis, ne contra tenorem huiusmodi nostri indulti quicquamattemptare presumant, decernentes irritum et inane, si secus super hiis exti-terit attemptatum ac processus, faciendos et sentencias ferendas super hiisnullius existere firmitatis, quacumque constitutione contraria non obstante,ac te nichilominus a iuramento fidelitatis necnon obediencia ac subiectioneomnimodis, quibus archiepiscopo Cantuar(iensi), qui est pro tempore, aceidem ecclesie Cantuar(iensi) teneris astrictus, quo ad premissa de | ampliorisfavoris presidio absolvimus eodem iuramento, quoad alia in suo robore du-raturo.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis,inhibitionis, constitutionis et absolutionis infringere vel ei ausu temerariocontraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-tentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, XIII kal. ianuarii pontificatus nostri anno XVI.

a) -e nell’interlineo canc. con tratto di penna. b-b) queste tre parole dovrebbero seguire successoribus.

1) John Grandisson, vescovo di Exeter (1327-1369). 2) Simon Mepham, arcivescovo di Canterbury(1327-1333). 3) supra, II. n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 147

Parte prima 147

XXX

Giovanni XXII provvede Richard Bury, decano di Wells e cappellano papale,dell’episcopato di Durham.

1333 ottobre 14, Avignone

fol. 136r

Regesti: Mollat, 61818; CPL, II 512: 1333 ottobre 24 (?), Avignone.Cf. infra, Parte seconda, XXVIII.

Dilecto filio Riccardo1) electo Dunelmen(si), salutem et cetera.In supreme dignitatis specula licet immeriti disponente Domino consti-

tuti curis continuis angimur et propulsatur insultibus successivis, ut de per-sonis talibus provideatur ecclesiis pastoribus viduatis, quorum industria etvirtute eidem ecclesie in suis iuribus et libertatibus conserventur, reddaturtranquillior cleri status et comode salutis et gaudii plebs letetur.

Nuper siquidem Dunelmen(sis) ecclesia per obitum bone memorie Lu-dovici2), episcopi Dunelmen(sis), qui in partibus illis diem clausit extremum,pastoris solatio destituta, nos vacatione huiusmodi fidedignis relatibus intel-lecta, cupientes ipsi ecclesie nostre cooperationis ministerio utilem et ydo-neam presidere personam, provisionem ipsius ecclesie ordinationi nostre eavice duximus specialiter reservandam, decernentes ex tunc irritum et inane,si secus super hiis per quoscumque quavis auctoritate scienter vel ignorantercontigerit attemptari, ac deinde ad provisionem ipsius ecclesie celerem etfelicem, de qua nullus preter nos post reservationem et decretum predicta sehac vice intromittere potuit neque potest, ne ipsa ecclesia longe vacationisincomoda deploraret, paternis et solicitis studiis intendentes ac cupienteseidem ecclesie talem preesse personam, que sciret, vellet et posset eampreservare a noxiis et adversis et in suis manutenere iuribus et etiam adaugere,post deliberationem, quam super hiis cum fratribus nostris habuimus diligen-tem, demum ad te decanum Wellen(sem)3) capellanum nostrum in sacerdotioconstitutum, virum utique litterarum scientia preditum, morum et vite hone-state decorum, discretionis maturitate conspicuum, in spiritualibus providumet in temporalibus circumspectum et aliis multiplicibus virtutum meritisinsignitum, direximus oculos nostre mentis, quibus omnibus diligenti medi-tatione pensatis de persona tua nobis et eisdem fratribus ob tuorum exigen-tiam meritorum accepta eidem Dunelmen(si) ecclesie de dictorum fratrumconsilio auctoritate apostolica providimus teque illi preficimus in episcopumet pastorem, curam et administrationem ipsius Dunelmen(sis) ecclesie tibi inspiritualibus et temporalibus plenarie committendo in illo, qui dat gratias etlargit premia, confidentes, quod eadem Dunelmen(sis) ecclesia sub tuo felici

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 148

Edizione148

regimine gratia tibi assistente divina prospere dirigetur et salubria suscipietincrementa. Iugum igitur domini tuis impositum humeris suscipiens reveren-ter et suavi eius oneri colla summittens, eiusdem Dunelmen(sis) ecclesiesolicitam curam geras, gregem dominicum in illa tibi commissum doctrinaverbi et operis informando, ita quod dicta ecclesia gubernatori circumspectoet fructuoso administratori gaudeat se commissam ac bone fame tue odor exlaudabilibus tuis actibus lacius diffundatur tuque preter retributionis eternepremium nostre benivolentie gratiam uberius valeas promereri.

Datum Avinione, II id. octobris anno decimoctavo.

1) Richard Bury, vescovo di Durham (1333-1345). Cf. FEA, VI 107-108. 2) Louis de Beaumont, vescovodi Durham (1317-1333). 3) Wells.

XXXI

Consilium di Blasio di Siena, advocatus presso la curia papale e doctorlegum, circa il documento di Thomas, vescovo di Worcester (Cf. supra,XXVIII. n. 5).

(ante 1333 dicembre 1, Avignone)

fol. 136v

La LE di Giovanni XXII su questa controversia è datata 1 dicembre 1333 e reca iltranssumptum del menzionato documento di Thomas, vescovo di Worcester (Cf.supra, XXVIII).Cf. supra, XXVIII; infra, Parte seconda, IV; VIII, XII.

Exemplum

In nomine domini, amen. Forma unionis sive concessionis, ex quo resul-tat questio infrascripta, talis est:

«Thomas1), permissione divina Wygorn(iensis) episcopus, religiosis viris... abbati et conventui monasterii Eveshamie, nostre diocesis, salutem, gra-tiam et benedictionem.

Vestre2) religionis devotio, sub qua virtutum Domino militatis exposcit,ut pontificalis auctoritas, vos et monasterium vestrum favore benigno confo-veat illaque gratia favorabiliter prosequatur, que vestris fore dignoscitur ne-cessitatibus oportuna.

Sane vestra peticio nobis exhibita continebat, quod cum vobis et dictovestro monasterio iuxta viam publicam situato onera gravia et importabiliaquodadmodo hiis diebus tam per divitum, magnatum et pauperum ad idem

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 149

Parte prima 149

monasterium confluentium accessum quam per exhibitiones hominum, qui-bus necessario estis astricti, talliasque varias et colectas vobis multipliciterimpositas in dies emineant, que futuris temporibus crescente hominum ma-licia imminere verisimiliter formidantur, post fondationem ipsius monasteriivestria) viginti octo maneria cum tribus ecclesiis apropriatis eidem per regemet procerum potenciam ipsi monasterio sint sublata, sicque idem monaste-rium in loco tam campestri taliter situatum, quod in emptione focalium etlignorum vos oporteat magnam partem vestrorum reddituum et proventuumapponere annuatim ipsumque monasterium occasione predicta et proptermorinam pecorum et ex aliis causis inevitabilibus ere alieno excessive ni-mium oneratum existat, quorum pretextu ad agnoscendum onera vobis in-cumbiencia absque remedio extrinseco vobis non suppetunt proprie faculta-tes, ut vobis de alicuius subventionis auxilio ad onera supportanda predictaprovidere misericorditer dignaremur.

Cum itaque premissa omnia, ut suggeritur, per inquisitionem, quam inhac parte legittime fieri fecimus, comperimus ita esse. Nos ad premissa nostreconsiderationis oculos dirigentes, eorum et caritatis intuytu ac divine pietatisobtentu ecclesiam parochialem de Ambresleye nostre diocesis, que de nostropatronatu existit et que vestro monasterio in annua pensione tredecim libra-rum argenti pensionaria fuerat, prehabito tractatu diligenti et solenni cumpriore et capitulo ecclesie nostre cathedralis Wygorn(iensis) ipsorumqueinterveniente consensub), pro vestris et dicti monasterii oneribus facilius sup-portandis vobis ac monasterio vestro, quantum in nobis est, concedimus et inusus proprios cum suis obventionibus universis ad ipsam nunc pertinentibusin perpetuum assignamus, ita videlicet quod cedente vel decedente dicteecclesie nunc rectore, ipsius possessionem cum omnibus suis iuribus et per-tinenciis antedictis auctoritate propria nullius ad hoc requisito consensu li-bere apprehendere et nancisci ac in dictos usus ad suportationem dictorumonerum leviorem convertere valeatis, iuribus et consuetudinibus nobis etsuccessoribus nostris vel ecclesie nostre Wygorn(iensi) seu archidiacono lociet aliis quibuscumque debitis in omnibus semper salvis, salva eciam et reser-vata de ipsius ecclesie de Ambresleye fructibus perpetuo vicario in eademecclesia servituro congrua portione, quam ad viginti marcas sterlingorumextimamus, in certis proventibus ipsius ecclesie suo tempore per nos velsuccessores nostros ordinanda et stabilienda, de qua idem vicarius substentarivaleat et incombencia sibi onera supportare, qui eciam ad vestram, dominiabbas et conventus, presentationem per nos et successores nostros instituidebeat et induci. In quorum omnium et cetera».

Queritur ex predictis utrum dictus abbas et alii, qui pro tempore fuerint,teneantur ad obedienciam manualem, iuramentum vel aliam subietionem‹!›dicto episcopo faciendam occasione huiusmodi apropriationis sive unionis.

Et dicendum est, quod non, quia si ecclesia concedatur per episcopum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 150

Edizione150

monasterio sive loco religioso, dicta concessio recipit formam a concedente,ut secundum dictam formam dicta concessio debeat iudicari, ut n(otatur)3)

XVI q(uestione) II in Summa et probatur e(adem) q(uestione) c(apitulo)Visis3) et Extra, De don(ationibus), c(apitulo) Pastoralis4); sed in dicta con-cessione dictus episcopus reservavit iura sibi debita et successoribus suis,nulla autem sunt iura sibi debita respectu abbatis vel monasterii predicti pleneexempti, sed solum iura sua competunt sibi in ecclesia predicta unita sive inproprios usus concessa.

Illa autem sunt institutio, visitatio, procuratio, spiritualia et communisiuris iurisdictio, ut Extra, De privillegiis, c(apitulo) Cum et plantare, § Inecclesiis5) et c(apitulo) Pastoralis6) et ibi no(tatur). In illa autem non inclu-dunt, quod abbas faciat ob hoc aliquam obedienciam, iuramentum vel ali-quam subietionem dicto episcopo, quia episcopus talia petere vel sibi vendi-care non potest in monasterio exempto nec fuit actum nec agi potuit in dictaunione, ut libertati vel exemptioni dicti monasterii preiudicaretur. Ut dictisc(apitulis) Pastoralis7), Visis8) et no(tatis) in Summa8) q(uestionis) II eiusdem,ex quibus evidenter apparet predictum abbatem et qui pro tempore erunt adpredictas obedienciam, iuramentum vel subietionem non teneri et, quia istaiure manifestissimo declarantur, ultrac) alegare non curatur, quia quicquid reisatis demonstrare additur, ultra demonstrare frustra ut Digesto, De dote pre-legata, l(ibro) Id), § Et ideod) 9).

Ego Blaxius de Senis10), Romane curie advocatus et legum doctor, pre-dicta allegationes feci et earum conclusioni consencio, ideo me subscripsi etsigillum meum consuetum apposui.

a) nell’interlineo. b) nell’interlineo. c) segue non canc. con tratto di penna. d-d) corr. da II § et do.

1) supra, XXVIII. n. 2. 2) supra, XXVIII. n. 5. 3-3) Decretum 16.2.1. 4) Liber Extra 3.24.7. 5) LiberExtra 5.33.3. 6) Liber Extra 5.33.19. 7) supra, n. 4 e 6. 8-8) supra, n. 3-3. 9) Digestum 33.4.1: § Etideo. 10) Biagio di Siena, forse da identificare con Biagio Montanini, giurista e ambasciatore del comunedi Siena (1321). Cf. Nardi, 120.

XXXII

Copia del Provinciale Romano.

(post 1318)

fol. 137r-145r

Il testo è ordinato su due colonne al fol. 137r, su tre colonne ai fol. 137v-140v,nuovamente su due colonne al fol. 141r, su tre colonne ai fol. 141v-142v e infine su

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 151

Parte prima 151

due colonne ai fol. 143r-145r.Il copista inserisce ricorrenti errori ortografici, confondendo la sillaba ri- con n-,la f- con s-, la n- con u-, la sillaba in- con m-, la o- con e-. Similmente per quantoconcerne i caratteri in maiuscolo si ripetono confusioni tra P- e S-, C- e T- o S-, R-e B-, S- o K-, E- e S-, P- e D-, B- e T-.Secondo la classificazione di Börsting, 61-62, questa copia del provinciale sarebbeda datare dopo il 1318. Vedi anche Tangl, lxii-lxxiii.Börsting, 51-54, indica alcune varianti tipiche della famiglia, a cui M sarebbeascrivibile. In M mancano le notizie relative alla ricostruzione di Palestrina (Tangl,4-5), alla creazione della diocesi di Nicotera (Tangl, 7), all’arcidiocesi di Rossano(Tangl, 7), alla diocesi di San Leone (Tangl, 7), alla diocesi di Bisaccia (Tangl, 7),alle diocesi di Melfi, Monopoli e Rapolla (Tangl, 8), alla diocesi di Nocera de’ Pagani(Tangl, 9), alla diocesi di Nebbio (Tangl, 10), alla diocesi di Bertinoro (Tangl, 10),alla diocesi di Mondovì (Tangl, 10), alla diocesi di Hvar (Lesina) (Tangl, 11), allediocesi di Poznan (Posen) e di Wilna in Polonia (Tangl, 12), alla diocesi di Oviedo(Tangl, 18), alla diocesi di Bosa (Tangl, 22), all’arcidiocesi di Mamistra (Tangl, 23).Si trovano inoltre alcune varianti concernenti le diocesi dell’Abruzzo (Tangl, 5),l’esenzione della diocesi di Aversa (Tangl, 9), l’unione delle diocesi di Feltre eBelluno (Tangl, 11), le suffraganee dell’arcidiocesi di Kalocsa-Bacs, tra le qualisono omesse le diocesi di Zagabria, Sirmium e Ardjisch (Tangl, 12), l’elevazione diPraga (Tangl, 12) e di Riga (Tangl, 13) ad arcidiocesi, la soppressione della diocesiBardevicensis (Tangl, 13). Sono infine omesse le suffraganee dell’arcidiocesi diCapua, a cui vengono erroneamente attribuite le suffraganee dell’arcivescovato diPisa, anch’esso omesso (Tangl, 9).Per quanto concerne l’area tedesca vengono dimenticate le suffraganee di Treviri,le arcidiocesi di Tarantaise, di Besançon, di Embrun, di Aix e di Arles, mentre lesuffraganee di Vienne sono attribuite all’arcidiocesi di Treviri (Tangl, 14). Inoltrenon vengono riportate le rubriche che ordinano geograficamente le diocesi tedeschesupra Monam e supra Rhenum, in Saxonia supra Wiseram e in Saxonia supra Albiam,supra Tonobium e supra Mosam (Tangl, 12-13).Per la Francia vengono omesse le ultime due suffraganee dell’arcidiocesi di Sens(Troyes e Meaux), che insieme a Nevers e Auxerre sono attribuite all’arcidiocesi diAuch, in cui vengono incluse anche le diocesi di Rennes e di Saint-Brieuc, suffraga-nee di Tour (Tangl, 14-15). Le arcidiocesi di Rouen e Tour sono elencate insieme aNarbonne tra quelle della Normandia, mentre tre suffraganee di Tour (Tréguier,Saint-Pol de Léon e Dol) sono attribuite all’arcidiocesi di Sens (Tangl, 14). Simil-mente l’arcidiocesi di Reims è elencata tra quelle della Guascogna (Tangl, 15).Toulouse viene considerata ancora una diocesi suffraganea di Narbonne, non un’ar-cidiocesi (Tangl, 16-17). La diocesi di Pamiers è pertanto elencata tra le suffraganeedi Narbonne, sebbene fosse passata alla giurisdizione dell’arcidiocesi di Toulouseil 16 settembre 1295 (Tangl, 16), e sono omesse le altre suffraganee di Toulouse.Mancano inoltre le notizie relative alla creazione delle diocesi di St-Flour, di Vabres,di Toul, di Castres, di Maillezais, di Luçon, di Sarlat e di Condom (Tangl, 15-16),create da Giovanni XXII tra l’agosto 1317 e l’agosto 1318. Questo dato conferme-rebbe pertanto la datazione proposta da Börsting per la compilazione di M, sugge-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 152

Edizione152

rendo forse una sua possibile anticipazione di un anno. Similmente vengono omessele diocesi di Alet e di St-Pons de Tomières, create da Giovanni XXII il 28 febbraio1318 (Tangl, 16).Allo stesso modo in Spagna non è menzionata l’elevazione a arcidiocesi di Zaragoza,avvenuta per mandato di Giovanni XXII il 18 luglio 1318, e viene omessa l’arcidio-cesi di Toledo (Tangl, 17). Infine l’arcidiocesi del Portogallo, Braga, è elencata traquelle spagnole.Gli episcopati islandesi sono enumerati tra quelli dipendenti dall’arcidiocesi nor-vegese di Nidaros (Tangl, 19), mentre alle suffraganee dell’arcidiocesi di Lund inSvezia è aggiunta anche la diocesi polacca di Halicz, omessa in Tangl, 19. Per quantoconcerne invece la Scozia viene menzionata per la seconda volta la diocesi diWhithorn-Galloway, già citata tra le suffraganee di York (Tangl, 19).L’ordine delle suffraganee delle arcidiocesi irlandesi segue tradizioni differentirispetto a quelle indicate da Tangl, 20-22. Per quanto riguarda Armagh, M sembraaderire a una tradizione vicina a quella indicata con E in Tangl, 20, anche se lediocesi sono ordinate in modo differente. Le suffraganee di Dublin e Cashel sonoinvece elencate secondo la tradizione di H (Tangl, 20-21), ad eccezione della diocesidi Killaloe, che viene omessa in Tangl, 21, H. Infine le suffraganee di Tuam sonoelencate secondo Tangl, 22, E, con la sola inversione delle ultime due suffraganee.Alcune differenze si colgono per quanto riguarda le diocesi della Terra Santa. In Mle suffraganee di Cesarea, Dora e Antipatrida, sono unite, mentre esse risultano divisein Tangl, 24, che omette in seguito la diocesi di Azotus Rogium. Similmente lesuffraganee di Petra, Saltum e Iratiton, sono unite in Tangl, 25, che aggiunge inoltrela diocesi di Arindila, mentre M omette alcune suffraganee di Bessereth (Enacomias,Comismadeicon, Comiscapron, Comispirgoarethon, Comisariocon, Clunaanatolis,Comistrachonos, Comisariothas, Comisvesdamos) e aggiunge la diocesi di Comise-raconos (Tangl, 25). Similmente le suffraganee di Ludd, Begheberin, Sebastea eEbron, non sono presenti in M (Tangl, 25-26), così come le diocesi di Belraundon,Eutimy, Constancia, Conaathori, Marimopolis, Philipolis e Crisopolis (Tangl, 27).Infine sono omesse in M le suffraganee di Seleucia, Selemerita, Germanicopolis eSbidi (Tangl, 27-28), così come Abli, Karothea e Hardani, suffraganee di Damasco(Tangl, 28) e l’arcidiocesi di Nicosia, nell’isola di Cipro (Tangl, 28). Inoltre lesuffraganee elencate per la seconda sede in Galilea sono 10 e non 9, mentre la quartasede in terre Arabie ha solo 27 e non 35 suffraganee, come indicato nella rubrica.Alcune differenze formali si riscontrano nell’elencazione delle arcidiocesi bulgare,mentre le diocesi della Grecia sono in M raggruppate sotto la rubrica Romania, conomissione della diocesi Churlotensis (Tangl, 28), dell’arcidiocesi Adrinopolitana(Tangl, 29) e delle diocesi Cephaluniensis e Iacinthensis, suffraganee di Patras(Tangl, 30). Infine M omette le arcidiocesi di Creta, di Rodi e del regno di Boemia,nonché la descrizione delle diocesi egiziane (Tangl, 30-31).Per quanto concerne l’appendice finale di M dal titolo De potencioribus mundiChristianorum (fol. 143r-145r), vedi Elze, 341-343. Lo studioso aveva esaminato M,soffermandosi sul problema dell’incoronazione imperiale attraverso le tre corone diferro, argento e oro, affrontata nel paragrafo De Romano imperatore (fol. 143v).Elze identifica un totale di 45 ms. recanti un’appendice simile a quella presente in

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 153

Parte prima 153

M, in cui la menzionata sequenza veniva riportata secondo lo schema ripreso ancheda Giovanni d’Andrea nella sua glossa alle Clementine, redatta intorno al 1322 (Cf.Elze, 342-343 n. 31).

In civitate Romana sunt quinque ecclesie, que patriarchie dicuntur, et sunt:ecclesie‹!› beati Iohannis in Lateranensis, que habet priorem;ecclesia sancti Petri, que habet archipresbiterum, qui debet esse cardinalis;ecclesia sancti Pauli, que habet abbatem;ecclesia sancte Marie Maioris, que habet archipresbiterum;ecclesia sancti Laurencii forismuros, que habet abbatem.Prime autem ecclesie assignati sunt septem episcopi, videlicet:dominus papa, Ostien(sis), Albanen(sis), Portuen(sis), Sabinen(sis), Tuscu-lanus et Penestrinus.

Singulis vero aliis assignati sunt septem presbiteri cardinales, qui suntXXVIII scilicet:presbiter cardinalis tituli sancte Crucis in Ierusalempresbiter cardinalis tituli sanctorum Petri et Marcelinipresbiter cardinalis tituli sanctorum Quattuor Coronatorumpresbiter cardinalis tituli sanctorum Iohannis et Paulipresbiter cardinalis tituli sancte Anestaxiepresbiter cardinalis tituli sancte Sabinepresbiter cardinalis tituli sancti Stephani in Celio Montepresbiter cardinalis tituli sancti Clementispresbiter cardinalis tituli sanctorum Nerei et Archileypresbiter cardinalis tituli sancte Susanepresbiter cardinalis tituli sancte Pudencianepresbiter cardinalis tituli sancti Systipresbiter cardinalis tituli sancti Petri ad Vincula, tituli Eudoxiepresbiter cardinalis tituli sancti Martini in Montibus, tituli Equiciipresbiter cardinalis tituli sancti Eusebiipresbiter cardinalis tituli sancte Priscepresbiter cardinalis tituli sancte Plasedispresbiter cardinalis tituli sancti Vitalispresbiter cardinalis tituli sancti Cinacii in Terminispresbiter cardinalis tituli sancti Marchipresbiter cardinalis tituli basilice sanctorum Apostolorumpresbiter cardinalis tituli sancti Marcelipresbiter cardinalis tituli sancti Laurencii in Lucinapresbiter cardinalis tituli sancti Laurencii in Damascopresbiter cardinalis tituli sancte Velbine | b

presbiter cardinalis tituli sancte Marie in Transtiberim, tituli Calixti

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 154

Edizione154

presbiter cardinalis tituli sancte Ceciliepresbiter cardinalis tituli sancti Grisogoni

dyaconus cardinalis sancte Lucie septem soliidyaconus cardinalis sancte Marie in Acquirodyaconus cardinalis sancti Theodoridyaconus cardinalis sancte Marie in Cosmedindyaconus cardinalis sancti Georgii ad Velum Aureumdyaconus cardinalis sanctorum Cosme et Damianidyaconus cardinalis sancte Marie Novedyaconus cardinalis sancti Adrianidyaconus cardinalis sanctorum Sergi et Bachidyaconus cardinalis sancte Marie in Via Latadyaconus cardinalis sancte Marie in Porticudyaconus cardinalis sancti Angelidyaconus cardinalis sancti Nicolai in Carcere Tulianodyaconus cardinalis sancte Marie in Dempnicadyaconus cardinalis sancti Eustachiidyaconus cardinalis sancte Lucie inter Maynesdyaconus cardinalis sancti Viti in Marcelodyaconus cardinalis sancte Agathe

Isti sunt episcopi sub Romano pontifice, qui non sunt in alterius provinciaconstituti:Ostien(sis)Portuen(sis)Albanen(sis)PenestrinusSabinen(sis)TusculanusTyburtinusReatinus

In Campanea:AnagaynusPegninusForentinasAlatrinusVerulanusTeracinen(sis)SeranusFondanus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 155

Parte prima 155

Gaytanus |

In Aprucio:Furconen(sis), quem Alexander papa quartus de fratrum consilio transtulit inAquilen(sem) et voluit quod sicut olim appellabatur Furconen(sis) sic dein-ceps vocaretur episcopus Aquilen(sis)MarficanusValven(sis)TheatinusPennen(sis)Aprutinus

In Tuscia:NepesinusSutrinusCivitaten(sis)Balneoren(sis)UrbevetanusViterbien(sis)Turscanen(sis)Castren(sis)Suanen(sis)ClusinusPerusinusCastellanusAretinusSenen(sis)GrossotanusVulteranusLucanusPistorien(sis)FlorentinusFesulanusLunen(sis)

In ducatu Spoleti:AsisinasFulginasNucerinusEgubinusSpoletanusTudertinus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 156

Edizione156

AmelinusNarnien(sis) | b

Interampnensis

In marchia Anconitana:EsculanusFirmanusCamerinen(sis)AnximanusHumanasAnconitanusEsinus vel -nasSenogalien(sis)Fanen(sis)Pensaurien(sis)Forosinfeonen(sis)Callen(sis)Urbinas

In Romaniola:Ariminen(sis)FeretranusRavennasa)

In Sycilia:

Panormitana metropolis hos habet suffraganeos:

AgrigentinumMarzanen(sem)Milevitanum

In Regnob):

Archiepiscopus Montis Regalis hos habet suffraganeos:

SyracusanumCathelamen(sem) | c

Messanci‹!› metropolis hos habet suffraganeos:

Caphaluden(sem)Pacten(sem)Sancti MarchiMiliten(sem), qui est domini pape.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 157

Parte prima 157

In Calabria

Archiepiscopus Reginus hos habet suffraganeos:

Cassanen(sem)Neucastren(sem)Tatatan(sem)‹!›Conthoinen(sem)Tropien(sem)Oppen(sem)Roven(sem)GerattimumSquilaten(sem)Milite(sem) exemptum

Archiepiscopus Cusentinus hunc habet suffraganeum:

Marcuranen(sem)Bisignianen(sem) exemptum

Archiepiscopus sancte Severine hos habet suffraganeos:

Ebriacen(sem)Stronien(sem)Insulen(sem)Geneccastren(sem)Geruntinen(sem)

In Apulea:

Archiepiscopus Consanus hos habet suffraganeos:

Moranen(sem)Satrianen(sem)Montisviriden(sem)Laquedonen(sem)sancti Angeli |

Archiepiscopus Acherontinus hos habet suffraganeos:

PotentinumTricaricen(sem)VenusinumGravinen(sem)Anglonen(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 158

Edizione158

Archiepiscopus Tharentinus hos habet suffraganeos:

Mutulen(sem)Castellanum

Brundusina metropolis hunc habet suffraganeum:

Astunen(sem)

Idrontina metropolis hos habet suffraganeos:

Castren(sem)GalipotanumLiciensemUgentinumLeucen(sem) seu Leucaden(sem)

Baren(sis) metropolis hos habet suffraganeos:

BotentinumMalphetanumIuvenacen(sem)Rubentinum vel Ruben(sem)Salpen(sem)Cannen(sem)Bicteren(sem)Conversonen(sem)Menervinen(sem)Polignanen(sem)Caterinen(sem)Lavelinum

Tranensis metropolis hos habet suffraganeos:

Vigilien(sem)Andren(sem) | b

Sipontina metropolis hunc habet suffraganeum:

Vestanum

In terra Laboris:

Archiepiscopus Beneventanus hos habet suffraganeos:

TebesinumSancte AgatheAliphien(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 159

Parte prima 159

MontismaraniMontiscorviniAnelinumVicanumArianen(sem)Boianen(sem)Asculen(sem)LucerinumTorribulen(sem)Draconen(sem)Ulturanen(sem)AlatinumFrentreumCivitaten(sem)Terinoleven(sem)LemensemFrequentinumTerventinumBuninen(sem)Vardien(sem)Musanen(sem)

Salernitana metropolis hos habet suffraganeos:

CaputaquenumPolicastren(sem)Nusquitanum vel NusanumSarnen(sem)Atteren(sem)Marsicen(sem)Remolensem exemptum | c

Archiepiscopus Amalphitanus hos habet suffraganeos:

CapritanumScalensemMinoren(sem)Litteranum

Archiepiscopus Surentinus hos habet suffraganeos:

LobrensemSalpensemSquensemCastellamaris vel Stabien(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 160

Edizione160

Neapolitana metropolis hos habet suffraganeos:

Aversanum exemptumNolanumPureolanumCumanumIsclanum vel InsulanumAcerranum vel Aceranum

Archiepiscopus Capuanus hos habet suffraganeos:

MassanumAiacen(sem)Alarien(sem)Sagonen(sem)Civitaten(sem)c)

Gayalen(sem)d)

Ianuensis metropolis hos habet suffraganeos:

Bobien(sem)Aprumacen(sem)Morenen(sem)Accien(sem)Rubien(sem)Naulen(sem)Albiganen(sem) |

In Framnimea:

Archiepiscopus Ravennas hos habet suffraganeos:

Adrien(sem)Comaclen(sem)Cervien(sem)Ferolivien(sem)Foropopulen(sem)CesanatemSatinen(sem) vel SassenatumFaventinumYmolen(sem)Mutinen(sem)Bononien(sem)ReginumParmen(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 161

Parte prima 161

In Lumbardia:

Archiepiscopus Mediolan(ensis) hos habet suffraganeos:

Pergamen(sem)Brixien(sem)CremonensemLauden(sem)Novarien(sem)Vercellen(sem)Yporien(sem)Taurinen(sem)Asten(sem)Aquen(sem)Alben(sem)Terdonen(sem)Saonen(sem)Albiganen(sem)Vigintimilien(sem)Placentinum, Papien(sem), Ferrarien(sem) exemptos

In Dalmacia supra mare:

Patriarchatus Aquel(ege)n(sis) hos habet suffraganeos:

Mantuanum | b

CumanumTridentinumVeronen(sem)PaduanumVicentinumTervisinumConcorden(sem)Caneten(sem)Feltranum et Belunen(sem) coniunctosPolanen(sem) vel Polen(sem)ParentinumTriestinum vel TergestinumComaclen(sem) vel Peten(sem)Capitis Ystrie vel IustinopolitanumMannensemCivitatis Novee)

Emen(sem)f)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 162

Edizione162

In Ystria supra mare:

Patriarchatus Graden(sis) hos habet suffraganeos:

CastellanumTorsellanumEquilen(sem) vel EusulanumCaprulen(sem)Clugien(sem)Civitatis Nove

Archiepiscopus Iadren(sis) hos habet suffraganeos:

Signien(sem)Ausaren(sem)Velglen(sem)Arber(ensem)Nomen(sem)

Archiepiscopus Spoletanus‹!› hos habet suffraganeos:

Tragurien(sem) | c

Signen(sem)Scardonen(sem)Arben(sem)Nonen(sem)Fauren(sem)Croaten(sem)Rerbanen(sem)Tunen(sem)Sibenicen(sem), qui per Bonifacium papam VIII fuit de novo creatus

In Sclavonia:

Archiepiscopus Ragusie hos habet suffraganeos:

Stangeren(sem)Rossen(sem)Tribunien(sem)Catanen(sem), hic est suffraganeus Baren(sis)Rosen(sem)Biduacien(sem)

Archiepiscopus Antivaren(sis) hos habet suffraganeos:

Dulcinen(sem)Suacinen(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 163

Parte prima 163

Drivasten(sem)Polaten(sem)Scodrien(sem)Arbanen(sem)Sarden(sem)Scutaren(sem)

In Ungaria:

Archiepiscopus Strigonen(sis) hos habet suffraganeos:

Agnen(sem)Nitrien(sem)Vacien(sem)Iaurien(sem)QuinqueecclesiensemVesprimien(sem) |

Archiepiscopus Colocen(sis) hos habet suffraganeos:

UltrasilvanumCabarien(sem)‹!›Varadien(sem)Cenadien(sem)

In Polonia:

Archiepiscopus Renesen(sis)‹!› hos habet suffraganeos:

Vatislaviens(em) vel Vredicilaten(sem)Lubicen(sem)Civanien(sem)Plozen(sem)Gracobien(sem)Pomenten(sem)‹!›Mazonien(sem)Pomeramen(sem) vel Caminen(sem)

In Almanea:

Archiepiscopus Maguntinus hos habet suffraganeos:

Pragen(sem)Coniven(sem) vel Holomocen(sem)Eisteten(sem)Erbipolen(sem) vel Wycesburgen(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 164

Edizione164

Constancien(sem)Curien(sem)Argentinen(sem)Spiren(sem)Wamacien(sem)Werden(sem)Ildesemen(sem)Albestaten(sem)Padeburgen(sem)Barabergen(sem) exemptumAugusten(sem) | b

Archiepiscopus Colonien(sis) hos habet suffraganeos:

Leodien(sem)Traiecten(sem)Monasterien(sem)Minden(sem)Osemburgen(sem)

Archiepiscopus Bremen(sis) hos habet suffraganeos:

Barduicen(sem)Solesvicen(sem)Raskeburgen(sem)Michiliburgen(sem) vel Zverinen(sem)Lubricen(sem)Rigen(sem) vel Livonen(sem)Emptarbaten(sem)

Archiepiscopus Ragen(sis)‹!› per dominum Alexandrum papam quartum pri-mo anno pontificatus sui de novo creatus; hos habet suffraganeos:

Osilien(sem)Thrabaren(sem)Curonien(sem)Vironien(sem)Culmen(sem)WaniensemPomezanuen(sem)Sambien(sem)Suthenien(sem) etWersonien(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 165

Parte prima 165

Archiepiscopus Magedeburgen(sis) hos habet suffraganeos:

Albergen(sem)Bragdeburgen(sem)Mistren(sem) vel MisenumMerseburgen(sem)Cicenum vel Nunburgen(sem) | c

Archiepiscopus Salzeburgen(sis) hos habet suffraganeos:

Patavien(sem)Ratisponen(sem)Frisionen(sem)Gurcen(sem)Brisinen(sem)Sequonen(sem) et Kiemen(sem), deg) novo creatosg)

Laudinen(sem)

Archiepiscopus Treveren(sis) hos habet suffraganeos:

Valentinen(sem)Dien(sem)Viarien(sem)GratinopolitanumMaurianen(sem)h)

Gebermen(sem)

In Francia:

Archiepiscopus Lugdunen(sis) hos habet suffraganeos:

Eduen(sem)Macisconen(sem)Cabilonen(sem)Lingonen(sem)

Archiepiscopus Senonen(sis) hos habet suffraganeos:

Parisien(sem)Carnoten(sem)Aurelianen(sem)Nivernen(sem)Antisiodoren(sem)Trecen(sem)Melden(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 166

Edizione166

Archiepiscopus Remen(sis) hos habet suffraganeos:

Suessionen(sem)Cathalanen(sem) | Camarcen(sem)Tornacen(sem)Morinen(sem)Atrebaten(sem)Ambianen(sem)Novionen(sem)Selvanaten(sem)Belvacen(sem)Laudunen(sem)

In Normandia:

Archiepiscopus Rothomagen(sis) hos habet suffraganeos:

Baiocen(sem)Abricen(sem)Ebroicen(sem)Sagien(sem)Lexonien(sem)Constancien(sem)

Archiepiscopus Turonen(sis) hos habet suffraganeos:

Cenomanen(sem)Redonen(sem)Andegaven(sem)Nannecten(sem)Corisopicen(sem)Veneten(sem)Machovien(sem)Briocen(sem)Trecoren(sem)Leonen(sem)Dolensem

In Aquitaniai):

Archiepiscopus Bituricen(sis) hos habet suffraganeos:

Claromonten(sem)Ruchenen(sem) | b

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 167

Parte prima 167

Caturcen(sem)Lemovicen(sem)Mimaten(sem)Albien(sem)Aniciense‹!› exemptum

Archiepiscopus Burdegalen(sis) hos habet suffraganeos:

Pictaven(sem)Xantonen(sem)Engolismen(sem)Petragoricen(sem)Agennen(sem)

In Vasconia:

Archiepiscopus Ausitanus habet hos suffraganeos:

Aguen(sem)Lectoren(sem)ConvenarumConseranumBigorien(sem) vel TarinensemOloren(sem)Vasaten(sem)Baionen(sem)Lascuren(sem)Aduren(sem)Rigonen(sem)Bigoricen(sem)

Archiepiscopus Narbonen(sis) hos habet suffraganeos:

Carcasonen(sem)Biterren(sem)Agathen(sem)Lodonen(sem)TholosanumMagelonen(sem)Neumasen(sem) | Uticen(sem)Eleien(sem)Appamiceruml)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 168

Edizione168

In regno Aragonie:

Archiepiscopus Terragonen(sis) hos habet suffraganeos:

Barchinonen(sem)Gerarden(sem)Ausonen(sem) seu Vicen(sem)Hylerden(sem)Oscen(sem)Tirasonen(sem)CalaguritanumCalciaten(sem)Urgelen(sem)CesaugustanumDercusen(sem)ValentinumPampilonen(sem)Maioricen(sem) exemptumPalentinumCordubanumSegobricen(sem)Segobien(sem)Conchen(sem)

Archiepiscopus Compostelanus hos habet suffraganeos:

Abulen(sem)PlacentinumSalamantinumElboren(sem)Caurien(sem)Ulixbonen(sem)Legion(ensem) exemptumZamoren(sem)Civitaten(sem)Egitanien(sem)Lameccen(sem)Pacen(sem) |

Archiepiscopus Bracaren(sis) hos habet suffraganeos:

Portugalen(sem)Colimbrien(sem)VisensemLameten(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 169

Parte prima 169

Aurien(sem)Tuden(sem)LucensemAstoricen(sem)Mindunien(sem)

Archiepiscopus Ispalen(sis) hos habet suffraganeos:

Genen(sem)Corduben(sem)Cartaginen(sem) exemptumGadacen(sem)Silven(sem)

In Anglia:

Archiepiscopus Cantuarien(sis) hos habet suffraganeos:

Londonien(sem)Rossen(sem)‹!› sive Rovetestren(sem)Cicestren(sem)Exonien(sem)Wyntonien(sem)Batonien(sem)Wellen(sem)Saresbirien(sem)Wigornien(sem)Hereforden(sem)Conventren(sem) et Lichefelden(sem)Lincolnien(sem)Norwicen(sem)Helyen(sem)Meneven(sem) | b

Landaven(sem)Bangoren(sem)De sancto Asaph sive Asaven(sem)

Archiepiscopus Eboracen(sis) hos habet suffraganeos:

Dunelmen(sem)Cardocen(sem) vel Karleolen(sem)Candide case

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 170

Edizione170

In Datia:

Archiepiscopus Lunden(sis) hos habet suffraganeos:

Rochilden(sem)Othonien(sem)Olevicen(sem)Ripen(sem)Revalien(sem)Vibergen(sem)Anifien(sem)‹!›Burglanen(sem) vel Burgalan(ensem)

In Norwaga:

Archiepiscopus Nidrosien(sis) hos habet suffraganeos:

BergensemStaverengren(sem)Hamaren(sem) vel Hemartipien(sem)Hasloen(sem)Horcaden(sem)Sondrensem vel InsulanumIslanden(sem)Greveladien(sem)Faven(sem) vel Reven(sem)Soaloren(sem)Olensem | c

In Svetia:

Archiepiscopus Upsalen(sis) hos habet suffraganeos:

Scaren(sem)Lincoxen(sem)Strawinen(sem) vel Stergunen(sem)Agurien(sem)Alicen(sem)m)

In Scocia (et sunt omnes exempti):

Sancti AndreeGlaseven(sis)Ergadien(sis)n)

Candide caseCatanen(sis)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 171

Parte prima 171

Abordonen(sis)Bunchelden(sis)Dumblanen(sis)Bichinen(sis)Murenen(sis) vel Moravien(sis)Rossen(sis) vel Rosmarchinen(sis)De Aregarchele vel Lismoren(sis)

In Ybernia:

Archiepiscopus Armachie vel Armacanus tocius Ybernie primas hos habetsuffraganeos:

Connerinen(sem) vel Dunen(sem)Lugudunen(sem) vel Clocoren(sem)MindensemConnaren(sem)Ardachaden(sem)Bathobernen(sem) vel Rathbocen(sem)Bathlugurien(sem) vel Eghenen(sem)Damligiaren(sem)Darcichensem |

Archiepiscopus Dublinen(sis) hos habet suffraganeos:

Glendacen(sem)Fernen(sem)Ossoren(sem) de CamicLeglenen(sem) de GlenKilderen(sem) vel Caldaren(sem)

Archiepiscopus Casselen(sis) hos habet suffraganeos:

Leonien(sem)Limuricen(sem) vel LimirichFinabaren(sem)De insula GathaiDecelluinabrachInulicen(sem) vel Inlacen(sem)Roscen(sem)Watraforden(sem)Lismoren(sem)Clonen(sem) vel Cluanen(sem)Corcaien(sem)Atferden(sem), Artferden(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 172

Edizione172

Archiepiscopus Tuamen(sis) hos habet suffraganeos:

Duacen(sem) de KalmachduochDe MageoEnachdunen(sem)De CellarioDe RoscomonClonferten(sem) vel Culvanferte(nsem)Achaden(sem)Alathden(sem) de KilalechConairen(sem) vel ConairiElfinen(sem) vel ElfindDe Celemunduach | b

In Sardinia:

Archiepiscopus Calaritanus hos habet suffraganeos:

Sultien(sem) vel SultitanumDolensemSvellen(sem)

Archiepiscopus Turnitanus hos habet suffraganeos:

Sorren(sem)Plavacen(sem)Ampurien(sem)Gaisarden(sem)Castren(sem)Othanen(sem)

Archiepiscopus Arboren(sis) hos habet suffraganeos:

Uselen(sem)Sanctum IustumTerre AlbeCivitaten(sem) exemptumCastelien(sem) vel Gatellinen(sem) exemptum

In Dacia ultra mare:

Patriarcha Ierosolimitanus hos habet sub se metropolos et hos episcopos:

Ebronen(sem)Liden(sem)Aschalonen(sem), qui est Betheleem

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 173

Parte prima 173

Archiepiscopus Tiren(sis) hos habet suffraganeos:

Aconen(sem)Syndonien(sem)Bericen(sem)Peneensem vel Paneaden(sem), qui alias Bethlinen(sem) dicitur. | c

Archiepiscopus Cesaree hunc habet suffraganeum:

Sebasten(sem), que civitas Sebastia alio nomine dicitur Samaria

Archiepiscopus Nazarenus hunc habet:

Tyberiaden(sem)

Archiepiscopus Petracen(sis) nullum habet.

In Anthiochia:

In patriarchatu Antioceno sunt CLIII cathedrales ecclesie ad instar illiusevangelici dicti: «Impletum est rete magnis piscibus centum quinquagintatribus». De hiis istis temporibus hos habuit archiepiscopos, qui inferius an-notantur; hos autem habet suffraganeos:

Gabulen(sem)Laodicen(sem)Anceraden(sem)TripolitanumBlibien(sem), cuius hodie Biblium, videlicet hodie Gibelet dicitur

Archiepiscopuso) Nichosien(sis) hos habet suffraganeos:

PaphenumNimocien(sem) vel Limosien(sem)Famagustanumo)

Archiepiscopus Tarsen(sis) nullum habet suffraganeum

Archiepiscopus Adessen(sis), qui alio nomine dicitur Ragesmedorum, nul-lum habet suffraganeum. |

Archiepiscopus Appohanen(sis) vel Apphacien(sis) hunc habet suffraga-neum:

Wamen(sem) vel Margaten(sem)

Archiepiscopus Tulpen(sis), qui eciam Elyospolitanus appellatur, nullumhabet suffraganeum

Archiepiscopus Corizenus nullum habet suffraganeum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 174

Edizione174

Iuxta traditiones veterum et etiam quedam scripta sunt, que auctoritatemhabent non modicam apud Palatinos‹!› et maxime Grecos, Ierosolimitanaecclesia usque ad tempora domini Iustiniani sancte re(cordationis) Augustiepiscopum habuit nulla vel modica dignitatis prerogativa gaudentem.

Tempore vero predicti Deo dilecti principis congregata est synodus ge-neralis apud Constantinopolum tempore domini Vigilii pape, Euticii Constan-tinopolitani, Apolinarii et Alexandrini, dompni Antiocheni, Eustachii Ieroso-limitan(i) patriarcharum, super tribus capitulis, videlicet scriptis TheodoretiTyti, item scriptis Theodori Mepsuestie episcoporum et epistula Hibe admarim Persem.

In qua synodo post alias ecclesie Dei necessarias institutiones, quas protempore promulgandas decreverat sanctorum patrum, qui ad eam venerant,auctoritate, predictam Deo amabilem honorare‹!› ecclesiam. Et quoniampredicta Dei cultrix, id est Ierusalem civitas quasi in limite Alexandrini etAnthioceni patriarcharum erat nec haberent, unde illi urbes ordinarent suf-fraganeas, nisi utrique patriarche aliquid detraherent, visum est expedire abutroque aliquid decerpere, ut eiusdem‹!› iuxta formam aliorum patriarcha-tuum ordinarent subiectos. Subtraxerunt | b ergo Anthiocheno Cesarien(sem)et Satopolitanum metropolitanos, Alexandrino vero Raquibensem, qui esthodie Patracen(sis), et Beteren(sem), ubi non est hodie archiepiscopus me-tropolitanus. Et quoniam iterum eundem patrarcham oportebat habere pretersupradictos metropolitanos familiares suffraganeos, quos Greci cincellos vo-cant, subtraxerunt predictis metropolitanis quosdam episcopos et quosdamde novo creaverunt usque ad XXV, quorum urbium et nomina subiunximus,computatis prius et earum suffraganeis; et est ordo talis:

In Palestina, prima sedes:

Sedes prima: Cesaria Maritoma, que et‹!› Palestina, quam rehedificavit He-rodes; sub hac sunt XVIIII episcopatus videlicet:

Dora AntipatridaIannias id est AssurNicopolisOnusSorucisRasias, qui alias RabosRegium ApaghosRegium SerichoRegium LymabRenium GadaronAzotus Rogiump)

Paralias id est Palmerium

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 175

Parte prima 175

Azotus TipumEfromasonEstilionTriconiasToyus vel TeexusSaltiumConstantirciaquis

In Galilea:

Sedes secunda: Scitopolis id est Bethfan; sed hodie translata est sedes adNazareth ob venerationem Annunciationis dominice et nativitatis beate MarieVirginis. | Sub hac sunt episcopatus novem‹!›, scilicet:

CapitoliadosMiruGebarumPelen vel Pellen(sem)MulliusYppusTrecaconiasElimagunlanisComanasTiberias

In Arabia:

Sedes tercia: Arabia Moabit id est Petra deserti unde Petracen(sis); sub hacsunt episcopatus XII:

AugustopolisKarathIerapolisMensidosElucisZoraUrrossamPentatomiasMamapsonMitrocomiasSaltumIratiton

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 176

Edizione176

In terra Arabie:

Sedes quarta: Beterira Arabie; sub hac sunt episcopatus XXXV‹!›:

AdrasonDiasMediavonIerasonNeviPhilodesiosIerapolisEsiusNeapolisFilopopolisFenustusDionisiasConstandasPentacomias | b

TricomiasCanofadesSaltumVotaneosExacomiasComogerosComogomasComostanisComocoreat(as)ComovilvanosComispectiusComisneotisComiseraconosq)

Suffraganeorum prima Lida, que hodie sanctusr) Georgius:

Ioppe id est IaffeAscalonGazzaMeimasPioclicianopolis‹!›Neapolis id est SichemIericantus id est IericoTyberiadeDiocesareaLegionum id est Ligum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 177

Parte prima 177

CapitolinaMuronensisGedraNazareth, ubi hodie est archiepiscopusTabor, ubi trasfiguratus est ChristusCaraca vel PetraHadrogaHelenopol(is)FramMonsina, ubi in pede montis est Abbacia in vertice episcopatus | c

Hec est ordinatio sub apostolica sede Anthiochie catholicorum metropolita-norum archiepiscoporum et episcoporum:

Catholicus Yrimpol(is), que est Baldach

Catholicus, qui est Persidis

Sedes prima secundes) ordinationis tempores); sub hac sede sunt episcopatushii:

Porphyreon id est CyphosArchisPrelomaydis id est AcconSydonSarepta id est SarphetBabiblium id est GibellethBorionOrchosia id est SalataysAradosAntarados id est TortosaPanes id est BelmansAradi id est MarecheaTripolisBerittus id est Barut

Secunda sedes secundet) ordinationist): Tarsus; sub hac sunt hii episcopatus:

SebastisMallosTuia‹!›CoricosPoderados

Sedes tercia: Edessa id est Rages; sub hac sede sunt episcopatus infrascripti:

Virchi

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 178

Edizione178

Constancia | CaronMereopol(is)VathaonCedmaronMineriaQuerquerisiaTapsaronCalunicos

Sedes quarta: Appamia id est Abocta; sub hac sede sunt episcopatus hii:

EphyphaniaLarissaValaneaManamRaphaniaArthusa

Sedes quinta: Ierapolis id est Realbech; sub hac sede sunt episcopatus hii:

ÇeumaSuronVarvalliNeocesareaPerriCrimonDolichiEitropi

Sedes sexta: Rostra id est Busselech; sub hac sunt hii episcopatus:

GenisonPhyladelfiaAdraonMidaonAustadon | b

ZoroymaHerriYeniParamboDyonisiaNeylonLorea

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 179

Parte prima 179

In Hermenia:

Sedes septima: Anavarza; sub hac sede sunt episcopatus hii:

EpyfaniamAlexandros id est parva AlexandriaYmorpolisCaprisopolisFlaviasRossosCastavalliEguasSisia

Sedes VIII: Selcutia; sub hac sunt episcopatus infrascripti:

ClaudiopolisDyocesareaOropiDalixandosSevilaKelinderisAnemonTicepolisLamosAnthiochia parvaNepheliaKistraYorapi | c

Phyladelphia parvaIrinopolisMobdaDomeciepol(is)Zinepol(is)AdrasonMiloNeapolis

In Siria:

Sedes nona: Damascus; sub hac sunt episcopatus infrascripti:

PamiponiLaudiciaEuriaKonokora

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 180

Edizione180

IabrudaDanabSuraquini

In Bulgaria sunt quedam ecclesie archiepiscopales, que nullum habent suf-fraganeum:

Archiepiscopus Tornavien(sis), qui est primas tocius Bulgarie, et archiepi-scopus Velesbudien(sis) nullos habent suffraganeos.

Archiepiscopus Proschlomen(sis) hos habet suffraganeos:

Scopien(sem)Pizrien(sem)Tudinen(sem)Lonisien(sem)Brunaderen(sem)

In Romania:

Constantinopolitana ecclesia hos habet suffraganeos:

Columbrien(sem)Naturen(sem) | Spigacen(sem)Privaden(sem)Derken(sem)Chacedonen(sem)

Archiepiscopus Iracliensis hos habet suffraganeos:

Rodestonen(sem)Peristasien(sem)Chalipolen(sem)Danen(sem)AnchadepolitanumMissinen(sem)

Archiepiscopus Patracen(sis) hos habet suffraganeos:

Lepsacen(sem)Lindinen(sem)de Stilaria

Isti sunt ultra brachium sancti Georgii:

Archiepiscopus Squificen(sis) hos habet suffraganeos:

TroianumAndrimirantium

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 181

Parte prima 181

Lacoren(sem)de Niccodemiade CandimoniaLupiden(sem)de Paleade EpigoniaLiparien(sem)

Archiepiscopus Vensien(sis) hos habet suffraganeos:

Russionen(sem)Apren(sem)Kipsalen(sem) | b

Archiepiscopus Madicen(sis) nullum habet suffraganeum

Archiepiscopus Traianopolitanus hunc habet suffraganeum:

Anien(sem)

Archiepiscopus Makaren(sis) hunc habet suffraganeum:

Maronien(sem)

Archiepiscopus Messinopolitanus hunc habet suffraganeum:

Xancthien(sem)

In Macedonia:

Archiepiscopus Phylipen(sis) hos habet suffraganeos:

ChristopolitanumDraginen(sem)Chrisopolitanum

Archiepiscopus Serren(sis) nullum habet suffraganeum

Archiepiscopus Thesalonicen(sis) hos habet suffraganeos:

Citren(sem)Verien(sem)

Archiepiscopus Lausenus hos habet suffraganeos:

Dimitrien(sem)Almiren(sem)Cardicen(sem)Nazarecen(sem)Sidonien(sem)Dimicen(sem)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 182

Edizione182

Archiepiscopus Neopracen(sis) hunc habet suffraganeum:

Lavacen(sem) | c

In Achaya:

Archiepiscopus Thebanus hos habet suffraganeos:

Zarotonien(sem)Castorien(sem)

Archiepiscopus Athenien(sis) hos habet suffraganeos:

Termopilen(sem)Davalien(sem)Salonen(sem)Nigriponten(sem)Abelonen(sem)Reonen(sem)Megaren(sem)Eginnen(sem)

Archiepiscopus Chomicien(sis) hunc habet suffraganeum:

Arguinen(sem)

Archiepiscopus Patracen(sis) hos habet suffraganeos:

Olonen(sem)Methonen(sem)Coronen(sem)AmilekAndrevilen(sem)

Archiepiscopus Cerfien(sis)

Archiepiscopus Duracen(sis)

Archiepiscopus Colocen(sis), qui dicitur Rodo, nullum habet suffraganeum |

Versusu) Iherusalem detinet Sebastem, que fuit sedes episcopalisItem Neapolim, que una cum terra Sebastem antiquitus Samaria dicebaturItem detinet grande Gerinum et castrum Planorum et castrum Falbarum, quefuerunt castra nobilissima Templariorum, et hec omnia detinet cum pertinen-ciis suis

Versusv) Arabiam et in Arabia detinet Ebron, qui nunc sanctus Abraam nun-cupatur, et estz) sedes episcopalisItem civitatem ficuum, que Bocula antiquitus dicebaturaa) et est sedes episco-palis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 183

Parte prima 183

Item castrum nobilissimum quod Talphya diciturItem Patracen(sem) civitatem et est archiepiscopalis sedes, que nunc Cacrumvulgariter appellaturItem castra montis Regalis Selle cum pluribus aliis castris, quorum nominanescio, et cum pertinenciis suis. Et hec terra debet esse filie principis Rupiniet protenditur a Ierusalem per quinque dietasItem vallem de Mosso, que est pars Ydumee, et hoc est versus Damaschum.Ibi sunt plura castra et ville, quorum nomina nescio, et debent esse domicelepredicte

Versus Acon et versus Nazareth castrum Saphone, quod fuit regisItem montem Tabor, qui fuit abbatis eiusdem loci, et castrum Brime, quodfuit eiusdem abbatisItem civitatem Naym, ubi olim fuit sedes episcopalisItem Brisadam civitatem Petri et AndreeItem castrum, quod Belumvidere dicitur, et fuit Hospitalis IerosolimitaniItem in terra de Gor, ubi fuit Sodoma et Gomorra, castrum, quod MarescalciadiciturItem in Ierico, que fuit abbatisse sancti Lazari de | b Betania, et distat ab hacparte a Ierusalem per septem leucasItem super mare Galilee civitatem Tyberiadis, que est sedes episcopalis, etprotenditur hec terra per duas magnas dietas et amplius; et hec omnia detinetcum suis pertinenciisItem versus Arabiam ex parte castrum, quod dicitur Cava de Suet, ubibb) estfluvium, qui iuxta Tyberiadim fluvio Iordanis iungitur; dominus autem Ty-beriadis vocatur princeps GalileeItem Tyrum et Acon versus montana castrum Saphet, quod fuit TemplariorumItem castrum novum, quod fuit TuronisItem vadium Iacob, quod fuit Templariorum.Item castrum Phylippi, quod Belinas vulgariter appellatur, et est episcopalissedes et habet terra; protenditur per unam magnam dietam et amplius; superTyram tres cavas munitissimas cum montanisIn episcopatu Sydonien(si) castrum, quod Belforte diciturIn episcopatu Beriten(si) duas cavas munitissimas cum omnibus montanis,que similiter protenditur per unam magnam dietam

Teotonicicc), Galici, Ungari, Provinciales, Syculi BiennisAnglici, Yspani TriennisUltramontani QuatriennisApuli, Ytalici Singulis annis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 184

Edizione184

De potencioribus mundi Christianorum

De Romano imperatore

Imperator Romanus et iste debet dominari omnibus regionibus tociusmundi de iure, sicut dicitur in principio codicis, «omnia que videmus nostrasunt». Et post coronationem suam, statim ascendit unum | montem propreRomam per duo miliaria, qui vocatur mons Maro, qui mons est alcior omnibusaliis montibus continguis dicte urbis, et tunc manu sua volvendo se dicit etprecipit, «omnia, que videmus, nostra sunt et ad mandata nostra veniunt peruniversum mundum».

Sed hodie quidam religiones exempte sunt et non subsunt ei in aliquo.Iste tantum imperator Romanus assumitur hodie et eligitur per certos archie-piscopos et principes Alamannie. Unde versus Maguntin(um), Treve-ren(sem), Colonien(sem) est palatinus, dapifer, dux, portitorensis, marchio,prepositus camere, pincerna, boemus; hii faciunt dominum cunctis per seculamundi.

Tamen de prima corona ferea coronatur Aquis, Coloniensis diocesis, perarchiepiscopum Colonien(sem).

Item de secunda corona argentea coronatur in ecclesia Modoecien(si),Mediolanensis diocesis, et per archiepiscopum Mediolan(ensem).

Et de tercia corona aurea coronatur in Urbe in basilica Sancti Petri et persummum pontificem.

De Constantinopolitano imperatore

Sequitur de imperatore Constantinopol(itano) et iste non fit per electio-nem, sed per successionem, filius a parte vel frater a fratre et sic de singulis,et coronatur tantum de una corona aurea. Et per patriarcham in ecclesiaConstantinopol(itana), sicut et alii reges.

De regibus

Sequitur de regibus christianorum et sunt quidam coronandi et quidamnon; tamen illi, qui coronandi sunt, debent iniungi | b et illi habent privilegiumab antiquo.Rex Ierosolimitanus coronatur et inungiturRex Francorum coronatur et inungiturRex Sycilie coronatur et inungiturRex Anglie coronatur et inungiturRex Castelle nonRex Legionis nonRex Portugallie non

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 185

Parte prima 185

Rex Aragon(ensis) nonRex Navare nonRex Danorum nonRex Boemie nonRex Ungarie nonRex Armenie nonRex Sorbie nonRex Sardinie nonRex Catholicus nonRex Cemachie nonRex Mimiane nonRex Ulconie nonRex Eolenxis‹!› nonRex Marnie non

Et est sciendum, quod hodie non sunt plures neque pauciores regeschristianorum.

Sequitur de illis regibus, qui sunt feudatarii ecclesie Romane sancte Dei

Rex IerosolimitanusRex SicilieRex AnglorumRex AragonieRex Sardinie

Ante nativitatem domini nostri Ihesu Christi rex Herodes regnabat pertotam illam terram, in qua Yhesus Christus nasci voluit. Unde Herodes,quoniam | audivit, quod rex natus erat, timuit valde quod Christus Yhesusdominus noster ei auferret regnum suum terrestre et ob hoc occidit illosCLXIIII milia pueros ab ymatu et infra. De quibus festum facimus tertia diepost nativitatem domini nostri Ihesu Christi.

Archileus filius eius, cui successit Herodes Thetarcha, qui interfecitIohannem Baptistam et Christum inductum veste alba derisum misit ad Pil-latum. Huic quoque Herodi successit Herodes Agrippa, qui interfecit Iaco-bum, fratrem Iohannis.

De incarnatione domini nostri Ihesu Christi

In illa die, in qua dominus natus fuit, ipsa Incarnatio secundum quosdamdiciturdd); et secundum alios in die circuncisionis Domini; et ab aliquibus infesto annunciationis beate Marie Virginis, quod est de mense marcii. PosteaSalvator mundi dominus noster Ihesus Christus, primus et summus pontifex,sedit in hoc mundo XXXIII annis, mensibus tribus.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 186

Edizione186

Natus in BetheleemNutritus in NazarethSepultus in Ierusalem

Captationes speciales loco salutationis

Michaeli P., illustri regi Grecorum, gratiam in presenti, per quam obti-nere valeatee), gloriam in futuro

Regi et populo Tartarorum viam agnoscere veritatisIllustri Colomanno in Bulgaria inperanti Deum diligere et timereDilecto in Christo fratri .. patriarche Grecorum specialem gratie saluta-

ris | b

Fratribus de ordine Minorum in terris Sarracenorum, Paganorum, Gre-corum, Bulgarorum, Cumanorum, Ehyopium, Syrorum, Yberorum, Alano-rum, Gazzarorum, Gotorum, Citorum, Ruthenorum, Iacobinorum, Nubiano-rum, Neformorum, Georgiariorum, Armenorum, Indorum, Mesolitorum alia-rumque infidelium nationum Orientis seu quarumque aliarum parcium pro-ficientibus.

Explicit provinciale.

a) Tangl om. b) Tangl om. c) Tangl om. d) Tangl om. e) Tangl om. f) Tangl om. g-g) Tangl om. h) Tangl om. i) Tangl om. l) Tangl om. m) Tangl om. n) Tangl om. o-o) Tangl om. p) Tangl om. q) Tangl om. r) segue sanctus. s-s) Tangl om. t-t) Tangl om. u) om.: ex parte Egypti detinet Saladinus. v) segue ab canc. con tratto di penna. z) nell’interlineo. aa) su rasura. bb) nell’interlineo. Segue quecanc. con tratto di penna. cc) om.: isti sunt feudatari ecclesie Romane. dd) nell’interlineo. ee) agg. nelmargine.

XXXIII

Supp. Nicholas de Cantilupe, affinché possa essere istituito un prioratoPremostratense nella chiesa parroc. di Ilkeston, dioc. Lichfield, e possano adessa essere uniti il maniero e la chiesa parroc. di Greasley, dioc. York (Cf.infra, Parte seconda, LI).

Senza data

fol. 144r

La suddetta supp. è vergata su supporto membranaceo inserito nella legatura incorrispondenza di fol. 144r. Rigatura a secco.

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Nicholaus de Cantilu-po1), miles et baro Anglie, Lichefeldensis diocesis, patronus parochialis ec-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 187

Parte prima 187

clesie de Ilkeston2) dicte diocesis, in qua parentum et multorum aliorumprogenitorum suorum corpora requiescunt, quod ipse pro sue ac parentuma)

et progenitorum predictorum animarum salute in dicta ecclesia prioratumconventualem Premonstraten(sis) ordinis, in quo prior et duodecim canonicidicti ordinis perpetuis futuris temporibus Domino famulentur, desiderat erigiet eciam ordinari et pro sustentatione dictorum prioris et conventus quoddamsuum manerium de Greseleye3) nuncupatum, Eboracensis diocesis, de here-ditate sua, cuius fructus, redditus et proventus ad sexaginta marcas ster-lingorum annuatim ascendunt, eidem prioratui donare proponit, et, ut dictiprior et conventus sustentationem meliorem habere possint et Domino libe-rius famulari desiderat, ut parochialis ecclesia de Greseleye, Eboracensisdiocesis, in qua similiter idem miles ius obtinet patronatus, eidem novoprioratui uniatur.

Quare humiliter supplicat, quatinus venerabili patri domino .. episco-pob) 4) Lichefelden(si) et Conventren(si) comittere dignemini, ut in dicta ec-clesia de Ilkeston cedente vel decedente rectore ipsius dicto nobilic) faciente,quod offert, predictum auctoritate apostolica ordinet prioratum ac in eo prio-rem et duodecim canonicorum numerum statuat in eodem ipsique prioratuidictam ecclesiam de Greseleye cum omnibus iuribus et pertinentiis suis uniatimperpetuum et connectat, reservata de ipsius proventibus et cetera, ita quodcedente vel decedente rectore ipsius, qui nunc est, liceat priori et conventuidicti prioratus possessionem corporalem ipsius ecclesie de Greseleye auctori-tate predicta apprehendere et tenere, diocesani loci vel alterius licencia minimerequisita, cum aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

a) Parte seconda, LI: patronum. b) Parte seconda, LI om. c) Parte seconda, LI: nobile.

1) Nicholas, baron of Cantilupe, lord of Greasley († 1355). Cf. DNB, III 899. 2) Ilkeston, com. Derbyshire,dioc. Coventry e Lichfield. 3) Greasley, com. Nottinghamshire, dioc. York. 4) Roger Northburgh, vescovodi Coventry e Lichfield (1321-1358).

XXXIV

Giovanni XXII dispone la consegna del pallio a John Stratford, traslato daWinchester a Canterbury.

1334 gennaio 12, Avignone

fol. 145v

Regesti: Mollat, 62446; CPL, II 411.Cf. infra, Parte seconda, LXXIII. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 188

Edizione188

Pro palleo domini archiepiscopi Cartuarien(sis)

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri Iohanni1) epi-scopo olim Wyntonien(si) in archiepiscopum Cantuarien(sem) electo, salu-tem et apostolicam benedictionem.

Cum palleum insigne videlicet pontificalis officii ex parte tua fuisset anobis per dilectum filium Robertum Hathebrand2), monachum ecclesie Can-tuarien(sis) ordinis sancti Benedicti nuncium tuum, cum ea, qua decuit,instancia postulatum, nos tuis supplicacionibus annuentes ipsum de corporebeati Petri sumptum per venerabiles fratres nostros .. Londonien(sem)3) etRoffen(sem)4) episcopos assignandum per dilectum filium Andream Sapiti5),clericum Florentinum nuncium tuum, duximus destinandum, ut iidem epi-scopi vel eorum alter illud tibi assignent sub forma, quam eis sub bulla nostramittimus interclusam, et a te nostro et ecclesie Romane nomine sub forma,quam sub eadem bulla dirigimus, fidelitatis debite solitum recipiant iuramen-tum. Tu autem illo intra ecclesiam tuam Cantuarien(sem) illis diebus utaris,qui expressi in ipsius ecclesie privilegiis continentur, ut igitur signum nondiscrepet a signato, sed quod geris exterius, interius serves in mente.

Discretionem tuam monemus et hortamur attente per apostolica tibiscripta mandantes, quatinus humilitatem et iusticiam dante Domino, qui datpremia et munera elargitur, observare studeas que suum servant et promoventservatorem‹!›, et Cantuar(iensem) ecclesiam sponsam tuam cures solliciteauctore Domino spiritualiter et temporaliter augmentare.

Datum Avinione, II idus ianuarii pontificatus nostri anno decimo octavo.

1) John Stratford, vescovo di Winchester (1323-1333), traslato a Canterbury (1333); supra, XXIV. 1 n. 1. 2) Robert Hathbrande († 1370). Cf. Greatrex, 192-193; FEA, IV 6. 3) Stephen de Gravesend, vescovo diLondra (1318-1338). 4) Hamo de Hethe, vescovo di Rochester (1317-1352). 5) supra, XXII. n. 1.

XXXV

Giovanni XXII dispone la consegna del pallio per John Stratford, traslato daWinchester a Canterbury, ad opera di Stephen de Gravesend, vescovo diLondra, e di Hamo de Hethe, vescovo di Rochester.

1334 gennaio 12, Avignone

fol. 145v

Altra edizione: Transumptum in Reg. Hamonis Hethe, 550.Regesti: Mollat, 62445; CPL, II 411.Cf. infra, LIV. 1; Parte seconda, LXXIII. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 189

Parte prima 189

Pro palleo suprascripto presendando dicto domino archiepiscopoper dominos London(iensem) et Roffen(sem) episcopos

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabilibus fratribus Londo-nien(si)1) et Roffen(si)2) episcopis, salutem et apostolicam benedictionem.

Cum palleum insigne, videlicet plenitudinis pontificalis officii ex partevenerabilis fratris nostri Iohannis3), episcopi olim Wyntonien(sis) in archie-piscopum Catuarien(sem) electi, per dilectum filium Robertum Hathebrand4)

monachum ecclesie Cantuarien(sis) ordinis sancti Benedicti nuncium suum,fuerit a nobis cum ea, qua decuit, instancia postulatum.

Nos ipsius precibus annuentes, palleum ipsum de corpore beati Petrisumptum per vos vel alterum vestrum assignandum eisdem secundum for-mam, quam vobis sub bulla nostra mittimus interclusam, per dilectum filiumAndream Sapiti5), clericum Florentinum nuncium suum, duximus destinan-dum.

Quocirca fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus vosvel alter vestrum palleum ipsum iuxta premissam formam sibi assignarecuretis et ab ipso nostro et ecclesie Romane nomine sub forma, quam vobissub eadem bulla dirigimus, fidelitatis debite solitum recipere iuramentum,formam autem iuramenti, quod dictus archiepiscopus prestabit nobis de verboad verbum per eius patentes litteras suo sigillo signatas per proprium nun-cium, quam tocius destinare curetis.

Datum Avinione, II idus ianuarii pontificatus nostri anno decimo octavo.

1) supra, XXXIV. n. 3. 2) supra, XXXIV. n. 4. 3) supra, XXXIV. n. 1. 4) supra, XXXIV. n. 2. 5) supra,XXII. n. 1.

XXXVI

Giovanni XXII concede a Simon Mepham, arcivescovo di Canterbury, dipoter compiere la visita pastorale nella sua provincia ecclesiastica in tempidiversi.

1328 luglio 14, Avignone

fol. 146r

Regesti: Mollat, 41926; CPL, II 278.Cf. infra, Parte seconda, LXXIII. 2

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri Symoni1), ar-chiepiscopo Cantuarien(si), salutem.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 190

Edizione190

Exigentibus tue devotionis meritis, votis tuis libenter annuimus et peti-tiones tuas, quantum cum Deo possumus, favorabiliter exaudimus.

Sane peticio tua nobis exhibita continebat, quod tua provincia Cantua-rien(sis) a Deo est diffusa, quod vix aut numquam potest sine interpolationealiqua visitari. Quare nobis humiliter supplicasti, ut te in hac parte favorespecialis gracie prosequi dignaremur.

Nos itaque tuis supplicationibus inclinati fraternitati tue, ut, quociens tevisitando dictam tuam provinciam aliquam vel aliquas diocesim seu dioceseseiusdem provincie quam vel quas inceperis visitare, propter mandatum sedisapostolice vel karissimi in Christo filii nostri Eduardi2), regis Anglie illustris,exequendum vel ob aliam causam necessariam exire contingerit in ea vel eisvisitatione huiusmodi non completa, liceat tibi, si volueris, ad illam vel illasredire vel ad aliam diocesim dicte provincie, prout tibi oportunum videbiturte conferre aut visitationem per totam dictam provinciam perficere sic incep-tam, felicis recordationis Innocencii3) pape IIII, predecessoris nostri, et qua-libet alia constitutione in contrarium edita non obstante, auctoritate presen-cium de speciali gratia indulgemus.

Nulli ergo et cetera nostre concessionis infringere et cetera.Datum Avinione, II idus iulii anno duodecimo.

1) supra, XXIX. n. 2. 2) supra, IX. n. 1. 3) Liber Sextus 3.20.1. Cf. infra, Parte seconda, LXXIII.2 n. 2.

XXXVII

Giovanni XXII dispone che John Stratford, arcivescovo di Canterbury, dispen-si dal defectu litterature Thomas de Hetile, eletto abate di Westminster, OSB.

(1334 gennaio 23, Avignone)

fol. 146r-147r

Regesti: Mollat, 62517; CPL, II 410-411.

Il 20 novembre 1331 William Curtlyngton, abate di Westminster, garantì ad AndreaSapiti una pensione annua per i suoi servizi come procuratore del monastero pressola curia papale (London, Westminster Abbey, Muniments, 5907).

Pro electo Westimon(asterii)

Iohannes episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri .. archiepisco-po Cantuarien(si)1), salutem et cetera.

Sancta Romana ecclesia, que super omnes alias seculares et regularesecclesias obtinet divina institutione primatum, circa illas universas et singu-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 191

Parte prima 191

las, velut pia mater ardenter intenta et efficaciter operosa satagit, quatinus eidesuper indulgetur ecclesiis ipsis honores et commoda procurare, que quidempossunt largiente Domino verisimiliter provenire, cum eisdem ecclesiis pa-stores preficiuntur utiles, per quorum circumspectionem providam et provi-denciam circumspectam ecclesie prefate illis commisse opitulante divinagratia salutis et prosperitatis suscipiant incrementa.

Sane pridem vacante monasterio de Westmonasterio2) ad dictam Roma-nam ecclesiam nullo medio pertinente, ordinis sancti Benedicti, Londonien-sis diocesis, per obitum quondam Willelmi3) dicti monasterii abbatis, quidebitum in illis partibus nature persolvit, dilecti filii conventus ipsius mona-sterii, vocatis omnibus, qui debuerunt, voluerunt et potuerunt commode inte-resse, die ad elligendum prefixa, ut moris est, insimul convenerunt et postaliquos tractatus inter sese super hoc prehabitos dilectos filios Thomam deHetile4) ballivum, Iohannem de Ringstede5) infirmarium, Iohannem de Got-hale6), Simonem de Pyreforde7) ac Ricardum de Lardene8), monachos dictimonasterii fidedignos in compromissarios concorditer assumpserunt potesta-tem concedentes eisdem, ut ipsi primo sua et deinde omnium aliorum etsingulorum de dictis conventu secreto et sigilatim‹!› vota diligenter exquire-rent ipsisque votis fideliter in scriptis redatis et coram prefatis conventu illicopublicatis | illum dicti monasterii elligerent in abbatem, in quem omnes velmaior et sanior pars dictorum conventus in huiusmodi scrutinio consentirent.Prefati namque compromissarii huiusmodi, potestate recepta, sedentes inpartem primitus inter sese sua et deinde omnium aliorum et singulorum depredictis conventu vota secreto et sigillatim‹!› scrutati fuerunt dictisque votisfideliter in scriptis redatis et mox in communi prefatis conventui publicatisfactaque collactione numeri ad numerum, meriti ad meritum et zeli ad zelumcompertum extitit evidenter maiorem et saniorem partem eorundem conven-tus in dictum Thomam balivum, ordinem ipsum expresse professum et insacerdotio constitutum, direxisse in predicto scrutinio vota sua. Sicquea) pre-dictus Iohannes de Ringstede confestim vice sua et eorundem collegarumsuorum et ipsorum conventus ac de ipsorum omnium mandato prefatumThomam balivum in abbatem dicti monasterii elegit et electionem huiusmodiprefatis conventu presentibus solemniter publicavit dictique conventus elec-tionem unanimiter acceptarunt ac deinde idem Thomas balivus electionipredicte per dictos conventus sibi presentate ad ipsorum conventus instan-ciam legittime consenssit et, ad sedem apostolicam personaliter accedens,tam ipse per se ipsum quam eciam predicti conventus per certos eorumprocuratores ydoneos ad sedem ipsam propterea destinatos confirmari a nobiselectionem eandem illius nobis presentato decreto suppliciterb) postularunt inhiis omnibus statutis a iure temporibus observatis.

Nos itaque dictam electionem ipsiusque Thome balivi persone merita pervenerabilem fratrem nostrum Gaucelmum9), episcopum Albanen(sem), et

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 192

Edizione192

dilectos filios nostros Raymundum10), tituli sancti Eusebii presbiterum, etNapoleonem11), sancti Adriani dyaconum cardinales, examinari fecimus dili-genter et facta nobis super hiis ab eisdem episcopo etc) cardinalibus relationeplenaria et fideli comperimus per huiusmodi relationem nobis factam eundemThomam balivum fore vita et moribus commendandum et in temporalibusplurimum circumspectum, sed, quod patitur, in litteratura defectum, ac elec-tionem ipsam alias fuisse canonicam et alias de persona ydonea canonicecelebratam.

Quia igitur habet fidedignorum relatio, quod magna est ipsius Thomeballivi circumspectionis industria quodque nullus alius ad regimen ipsiusmonasterii utilior eo in eodem monasterio reperiretur quodque per suamcircumspectam industriam esse poterit multipliciter fructuosus monasterioprelibato, nos attendentes, quod imperfectum scientie supplere potest perfec-tione caritatis et quod prelatus prudens, pervigil et fidelis, licet in litteraturapaciatur defectum, potest ecclesiam suam nedum gubernare feliciter, sed‹!›honoribus et profectibus cooperante Domino ampliare, fraternitati tue perapostolica scripta committimus et mandamus, quatinus, si est ita, cum eodemThoma ballivo super huiusmodi litterature defectu, quod ad dicti monasteriiregimen, non obstante huiusmodi litterature defectu, libere possit assumi,auctoritate nostra dispenses et postea de persona sua eadem auctoritate pro-videas monasterio memorato ipsumque illi preficias in abbatem necnon cu-ram et administrationem ipsius in spiritualibus et temporalibus plenam etliberam committas eidem sibique postmodum munus benedictionis impendasvel per aliquem alium antistitem | catholicum gratiam et communionem dictesedis habentem impendi facias eique a suis subditis obedienciam et reveren-ciam debitas exhiberi; tuque subsequenter recipias ab eodem Thoma ballivonostro et eiusdem ecclesie Romane nomine fidelitatis debite solitum iuramen-tum iuxta formam, quam sub bulla nostra mittimus interclusam; formamautem iuramenti, quod dictus Thomas prestabit, nobis per ipsius Thomepatentes litteras suo sigillo signatas per proprium nuncium quamtocius fide-liter destinare procures.

Datum et cetera.

a) siqque corr. con tratto di penna. b) Precede i- canc. con tratto di penna. c) nell’interlineo.

1) supra, XXXIV. n. 1. 2) St. Peter Abbey Westminster, OSB, Londra. Cf. MHR, 79-80. 3) William deCurtlyngton, abate di Westminster (1315-1333). Cf. Smith/London, 78-79. 4) Thomas de Henlee, abatedi Westminster (1333-1334). Cf. Smith/London, 79. 5) John de Ringstede, infirmarius di Westminster. Nonidentificato. 6) John de Gothale, monaco di Westminster. Non identificato. 7) Simon de Pyreforde,monaco di Westminster. Non identificato. 8) Richard de Lardene, monaco di Westminster. Non identifi-cato. 9) supra, I. n. 2. 10) supra, I. n. 15. 11) supra, I. n. 17.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 193

Parte prima 193

XXXVIII

Giovanni XXII concede la dispensa matrimoniale dal difetto di consangui-neità in favore di John, earl of Cornwall, fratello di Edward (III), e di Maria,figlia di Ferdinando IV, re di Castiglia e León, signore di Lara.

1334 ottobre 11, Avignone

fol. 147rv

Regesti: Mollat, 64139; CPL, II 413.Cf. infra, Parte seconda, LIV.

Tenor littere gratie facte per dominum papam super dispensationematrimonii contrahendi inter dominum Iohannem comitem Cornubie

fratrem domini regis Anglie, et dominam Mariam,filiam domini Ferrandi de Ispania

Iohannes episcopus servus servorum Dei, dilecto filio nobili viro Iohan-ni1), comiti Cornubie, et dilecte in Christo filie nobili mulieri Marie2), natedilecti filii nobilis viri Ferrandi de Ispania3), domini de Lara, Burgensisdiocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Romanus pontifex collatis sibi in personam beati Petri clavibus regnicelestis, ligandi obtinens pontificium et solvendi, nonnumquam supra iusdispensando de iure necessitatis vinculum, quo ad ipsius iurisa) observantiamcuncti tenentur, laxat provide suadentibus causis racionabilibus de sue pote-statis plenitudine circa quosdam interdum et precipue circa personas nobilesublimi generositate fulgentes erga Deum et sedem apostolicam devotioneprecipua prenitentes.

Exhibita siquidem pro parte vestra nobis peticionis series continebat,quod vos carissimorum in Christo filiorum nostrorum Phylippi4) Francie etEdwardi5) Anglie regum illustrium ac aliorum consanguineorum et amicorumvestrorum prehabito et interveniente tractatu pro bono pacis et concordie interreges eosdem annuente pacis auctore iugiter conservando desideratis invicemmatrimonialiter copulari et quod huiusmodi matrimonium, si perficiatur,multis discordiarum materiis, que ab olim inter Francie et Anglie regesipsorum regum progenitoresb) faciente satore discordie viguerunt, poteritsalubriter obviari.

Verum quiac) in multis et diversis generibus et gradibus consanguinitatisvos contingitis, matrimonium huiusmodi contrahere non potestis dispensa-tione super hoc apostolica non obtenta. Quare pro parte vestra nobis fuithumiliter supplicatum, ut providere super hiis de oportune dispensationisbeneficio misericorditer dignaremur. Nos itaque, qui salutem querimus sin-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 194

Edizione194

gulorum et libenter Christi fidelibus quietis et pacis commoda procuramus,huiusmodi discordiis obviare pacemque ac concordiam inter reges eosdemnutrire summo opere cupientes, dictorum regum | nobis superd) hocd) suppli-cancium vestrisque supplicationibus inclinati vobiscum, ut non obstantibusconsanguinitatibus, quibus invicem ex utroque ine) tercio, vel ex uno in tercioet ex altero lateribus in quarto vel ulteriori gradibus vos contingitis, matri-monialiter copulari possitis, auctoritate apostolica dispensamus, prolem su-scipiendam ex vobis ex huiusmodi matromonio legittimam nunciantes.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre dispensationiset nunciationis infringere vel ei ausuf) temerario contraire. Siquis autem hocattemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petriet Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, V idus octobris pontificatus nostri anno decimonono.

a) nell’interlineo. b) segue reges canc. con tratto di penna. c) segue vos canc. con tratto di penna. d-d) nell’interlineo. e) segue gradu canc. con tratto di penna. f) su rasura.

1) John of Eltham, earl of Cornwall (1316-1336). Cf. DNB, X 854. 2) Maria di Lara. Cf. CP, III 435. 3)Ferdinando IV, re di Castiglia e León, dioc. Burgos (1295-1312). 4) supra, XIV. n. 3. 5) supra, IX. n. 1.

XXXIX

Giovanni XXII dispone che si proceda secondo la consuetudine all’elezionedell’abate di S. Salvatore in Settimo, OCist., e di S. Bartolomeo di Buonsol-lazzo, sua filiazione, dioc. Firenze, nonostante la riserva della sede apostolica.

1328 agosto 1, Avignone

fol. 147v-148r

Regesto: Mollat, 42062.

Sul legame tra la famiglia Sapiti e il monastero di S. Bartolomeo di Buonsollazzovedi anche Mollat, 64326. Il figlio di Andrea Sapiti, Remigio, divenne abate di S.Salvatore in Settimo nel 1338 (Cf. Vidal, 5281; 6304; 6327; ASV, Cam. Ap., Oblig.et Sol., 6, fol. 161r; Jones, Appendice, 121).

Copia littere dimisse michi Andree Sapitiper abbatem de Bonosolario1), ut tollatur hec gratia

et reserventur hec duo monasteria

Iohannes episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis conventui mona-sterii sancti Salvatoris de Septimo2), Cisterciensis ordinis, Floren(tine) dio-cesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 195

Parte prima 195

Dudum ex certis rationabilibus causis, que ad id nostrum animum in-duxerunt, provisionem omnium collegiatarum ecclesiarum et monasteriorumin partibus Tuscie existencium, ad quorum regimina hii, qui preficiuntureisdem, consueverunt per electionem assumi, tunc vacancium et vacaturoruminantea ordinationi et disposicioni nostre et sedis apostolice usque ad nostrumet eiusdem sedis beneplacitum specialiter reservantur‹!›, decrevimus ex tuncirritum et inane, si secus super hiis per quoscumque quavis auctoritate scien-ter vel ignoranter contingeret attemptari.

Cum autem, sicut dilecti filii populus et commune civitatis Florentienobis significare curarunt, in monasterio vestro, quod est in predictis partibusconstitutum, adheo viguerit hactenus et vigere noscatur observancia regula-ris, ut sit in partibus illis religionis speculum et sancte conversationis exem-plum, propter que dicti populus et commune de monacis predicti monasteriiplenarie confidentes omnia secretiora ipsorum salutem eorum respicienciacommittunt eisdem fiducialiter pertranctanda, ac propterea prefati populus etcommune nobis humiliter supplicarunt, ut, ne propter reservationem et de-cretum predicta provisionem eiusdem sancti Salvatoris de Septimo necnonsancti Bartholomei de Bonosolario3), monasteriorum ordinis et diocesis pre-dictorum, quod est filia eiusdem monasterii sancti Salvatoris de Septimo, cumipsa vel eorum alterum vacare contingerit, retardari contingat vel impediri,providere in hac parte prefatis monasteriis paterna diligencia dignaremur.

Nos propter causas predictas eorum supplicationibus inclinati, ut tam vosvestro sancti Salvatoris quam dilecti filii conventus eiusdem monasterii sanctiBartholomei eidem sancti Bartholomei monasteriis prima vice, qua cuiuslibeteorum simul vel separatim per mortem vel cessionem abbatum dictorummonasteriorum | vel alias quocumque modo vacacio imminebit, positis perviam electionis, ut moris est in dicto ordine, de persona seu de personisydoneis providere, huiusmodi reservatione et decreto nequaquam obstanti-bus, vobis auctoritate presencium de speciali gratia indulgemus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, kal. augustii pontificatus nostri anno duodecimo.

1) Non identificato. 2) S. Salvatore in Settimo, OCist., dioc. Firenze, Italia. 3) S. Bartolomeo diBuonsollazzo, OCist., dioc. Firenze, Italia.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 196

Edizione196

XL

Bonifacio VIII esenta John de Pontissara, vescovo di Winchester, il suo capi-tolo e i suoi ufficiali dalla giurisdizione dell’arcivescovo di Canterbury.

1297 febbraio 26, S. Pietro

fol. 148r-149r

Regesti: Digard, 1680; CPL, I 569.

Bonifacius1) episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri Iohanni2),episcopo Wynton(iensi), salutem et apostolicam benedictionem.

Laudanda sedis apostolice rectitudo, que in suis actibus circumspectioneprovida regitur et in providencia circumspecta procedit, personarum meritasolicita consideratione discuciens, illas libenter prosequitur graciis, favoribusprospicit, attolit honoribus, quas circa se fide ac devotione sequentes agnoscitet dignansa) exibit excellenciam meritorum.

Unde nos diligencius attendentes afluentis devotionis affectum, uberisreverencie zelum et solide fidei puritatem, quibus erga Romanam matremecclesiam a longis retro clavisse temporibus et clarere continueb) comproba-ris, pensantes eciam grandia virtutum insignia, quibusc) personam tuam bo-norum dator altissimus decoravit, dignum arbitramur et congruum, ut tibiapostolice munificentie ianuam reserantes te ac tua Wyntonien(sem)3) eccle-siam prerogativa specialis favoris et gratie prosequamur. Ut igitur paternedilectionis affectum, quem ad te huiusmodi claris exigentibus tuis meritisgerimus, per effectum operis ostendamus, te a iuramento fidelitatis, obedien-cie ac subiectionis omnimode, quibus venerabili fratri nostro archiepiscopoet ecclesie Cantuarien(si)4), quorum suffraganeus esse dinosceris, tenerisastrictus, ex nunc auctoritate apostolica de gratia absolvimus speciali tequeac prefatam Wyntonien(sem) ecclesiam, capitulum seu collegium et personasipsius ecclesie ac etiam civitatem et diocesim Wyntonien(ses) omnesquefamiliares et officiales ac subditosd) tuose) religiosos aut seculares cuiuscum-que status seu conditionis existant in eisdem civitate aut diocesi commo-rantes cum bonis omnibus existentibus in eisdem ab ipsius archiepiscopi etsuccessorum suorum, qui pro tempore fuerint, ac prioris et capituli Cantua-rien(sis) ecclesie memorate ac eciam cuiusvis alterius iurisdictionem quam-libet sede Cantuarien(si) vacante in Cantuarien(si) provincia de iure vel deconsuetudine exercentis, necnon castra, maneria, villas, domos, grangias etpossessiones ad te ac eandem ecclesiam Wynton(iensem) spectantia in qui-buslibet ipsius provincie partibus constituta omniaque bona ibidem existenciaet homines moram contrahentes in eis ac illos eciam, qui easdem | sive a tevel ab ipsa Wynton(iensi) ecclesia ut feudum vel alio quovis modo tenere

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 197

Parte prima 197

noscuntur, tam ab archiepiscopi et successorum suorum ac prioris, capituli etecclesie Cantuarien(sis) eorundem ac cuiuscumque alterius, sicut premittitur,quam eciam ipsorum archidiaconorum et officialium omnium quamcumqueiurisdictionem habencium vel exercencium de consuetudine vel de iure, inquorum diocesi sive terris eorum iurisdictioni subiectis homines, castra etalia loca et bona predicta consistunt, omni iurisdictione, potestate ac dominioquamdiu vixeris, prorsus eximimus, liberamus et eripimus de apostoliceplenitudine potestatis, ita quod prefatus archiepiscopus nec iure metropoliti-co nec legationis pretextu, quam habere se asserit in provincia memorata, necprior et capitulum Cantuar(ienses) predicti nec quivis alius iurisdictionemquamlibet in eadem provincia tempore vacantis ecclesie exercens nec idemarchiepiscopus nec aliquis ex episcopis, archidiaconis, officialibus prelibatisiure ordinario vel alio quomodolibet, eciam si auctoritate apostolica legatio-nis officio in illis partibus fungeretur, nullusque alius, nisi legatus de laterenostro missus, huiusmodi fungeretur, officio in partibus supradictis, in teeandem ac Wynton(iensem) ecclesiam et capitulum seu collegium et personasipsius ac tuos et eiusdem ecclesie subditos religiosos et seculares, cuiuscum-que status seu conditionis existant, seu castra et alia loca et bona predictaubilibet consistencia utpote omnino libera et exempta possit nullatenus siveex causa visitationis vel appellationis cuiuslibet aut inhibitionis faciend(e)pretextu tuitionis, quam prefatus archiepiscopus et capitulum in provinciapredicta exercent, vel ex altera quacumque occasione vel tam iurisdictionem,potestatem et dominium aliqua exercere sine mandato sedis apostolice spe-ciali, sed tuf) et ecclesia, capitulum seu collegium Wynton(iense) ac personefamiliares, officiales et subditi supradicti religiosi et seculares cum locis etbonis omnibus prelibatis infra tempus huiusmodi omnimode immediate, pre-cise et absolute solo dumtaxat Romano pontifici et sedi subiaceatis apostolicememorate ac ecclesie, capituli, collegii Wynton(iensis) et omnium religioso-rum et secularium et locorumg) et bonorum omnium iurisdictio predictorumtam infra civitatem et diocesim Wynton(ienses) easdem quam eciam extra easex nunc ad te libere devolvatur, per te vel per alium seu alios, cui vel quibuseam commiseris exercendam, auctoritate predicta nichilominus decernentespredictum archiepiscopum, episcopos et quoscumque alios, si secus attemp-tare presumpserint, ipso facto excommunicationis et interdicti sentenciasinodatos ac processus quoslibet quomodolibet habitos sive factos latasquesentencias per eosdem nullos | fore omnino ac nullius existere firmitatis,qualibet constitutione contraria non obstante. Ceterum licet tibi ex certis etracionabilibus causis, quas presentibus inseri non oportet, huiusmodi exemp-tionis gratiam duxerimus faciendam, volumus tamen quod, si cedere veldecedere siveh) ad aliam transferri ecclesiam te contingat, predicta exemptiosit ex tunc omnino irrita, cassa, vacua et inanis nullamque prorsus obtineatfirmitatem et Wynton(ienses) episcopi, qui pro tempore fuerint, et ecclesia,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 198

Edizione198

capitulum Wynton(iense) et persone ipsius necnon civitas et diocesis Wyn-ton(ienses) omnesque familiares, officiales, subditi episcoporum ipsorum etipsius ecclesie religiosi et seculares predicti cum bonis omnibus memoratiseisdem archiepiscopo et ecclesie Cantuar(iensis) omnino subiaceant sicutprius nullumque pro inde ipsis in posterum preiudicium generetur.

Nulli ergo omnino liceat hanc paginam nostre absolutionis, exemptionis,liberationis et constitutionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquisautem et cetera.

Datum Rome, apud sanctum et cetera Petrues‹!› IIII kal. marcii pontifi-catus nostri et cetera.

a) dignantes corr. con tratto di penna. b) segue continue canc. con tratto di penna. c) segue bonam canc.con tratto di penna. d) -b- nell’interlineo. e) nell’interlineo. f) M tui. g) su rasura. h) segue vel canc.con tratto di penna.

1) Bonifacio VIII, papa (1295-1303). 2) John de Pontissara, vescovo di Winchester (1282-1304). 3)Winchester. 4) Canterbury.

XLI

Costituzione di Giovanni XXII sul tema della visione beatifica.

1334 dicembre 3, Avignone

fol. 149r

Altra edizione: Denifle, II 987, 440-442.Regesti: Mollat, 64227 e 64239 (1334 dicembre 2, Avignone).Cf. infra, XLVI. n. 7; XLVIII; XLIX.

Ad perpetuam rei memoriam

Ne super hiis, que de animabus purgatis separatis a corporibus an citraresumptionem corporum divinam essenciam in illa visione, videlicet quamvocat apostolus, facialem videant tam per nos quam per nonnullos alios inpresencia nostra recitando et allegando sacram scripturam et originalia et dictasanctorum vel alias raciocinando sepius dicta sint, aliter, quam per nos dictaet intellecta fuerint et intelligantur et dicantur, auribus valeant fidelium incul-cari, ecce quidem nostram intentionem, quam cum sancta ecclesia catholicacirca hoc habemus et habuimus, serie presencium, ut sequitur, declaramus.

Fatemur siquidem et credimus, quod anime purgate et seperate a corpo-ribus sint in celo, celorum regno et paradiso et cum Christo in consorcio

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 199

Parte prima 199

angelorum congregate et vident Deum et divinam essenciam facie ad faciemclare, in quantum status et condicio compatitur anime separate. Si vero alitervel alias circa materiam huiusmodi per nos dicta, predicata seu scripta fuerintquoquomodo, illa duximus, predicavimus seu scripsimus recitando et confe-rendo vel scripsimus circa premissa vel alia, que fidem concernunt catholi-cam, sacram scripturam aut bonos mores, ea in quantum sint consona fideicatholice, determinationi ecclesie, sacre scripture ac bonis moribus approba-mus; alias autem illa habemus et habere volumus pro non dictis predicatis etscriptis eaque revocamus expresse ac predicta omnia et alia quecumque dicta,predicata et scripta per nos de quacumque materia, ubicumque et quocumqueloco et in quocumque statu, quem habemus vel habuerimus hactenus, submit-timus determinationi ecclesie et successorum nostrorum.

Nulli ergo omnino hominum et cetera.Datum Avinione, III non. decembris anno XVIIII.

XLII

Giovanni XXII proroga di due anni la riserva papale concernente le prov. inToscana.

1333 dicembre 29, Avignone

fol. 149v-150r

La costituzione, con cui Giovanni XXII riservava alla sede apostolica il diritto diassegnare le prov., è datata 13 settembre 1319 (Cf. Mollat, 12007). Essa venne piùvolte prorogata in singole diocesi (Cf. Mollat, 12247, 16165, 16185, 23400, 29729,46322).Nota agg. nel margine inferiore di fol. 149v, fuori dal campo scrittorio: Hic adverte,quod anno domini MCCC XXX III, III Kal. ianuarii finivit reservatio pape Iohannis.

Iohannes episcopus servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.Ad statum pacificum et tranquillum parcium Tuscie1) et terrarum ad nos

et Romanam ecclesiam spectancium dudum solicitis studiis intendentes accupientes actenus, quod archiepiscopales et episcopales ac collegiate ecclesienecnon abbacie, monasteria, prioratus et alia loca ecclesiastica quecumquesecularia et regularia, exempta et non exempta, ad quorum regimina perelectionem prelati consueverunt assumi, in eisdem partibus ac terris consi-stencia ubicumque dicte terre consisterent, cum illas seu illa pro tempore percessum vel decessum seu alias quomodocumque pastor(um) vel administra-tor(um) regimine carere contingeret, personis pacem amantibus, nobis et

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 200

Edizione200

eidem ecclesie Romane fidelibus et alias ydoneis nostre cooperationis mini-sterio committerentur, provisionem omnium et singularium archiepiscopa-lium, episcopalium aliarumque collegiatarum ecclesiarum necnon abbacia-rum, monasteriorum, prioratuum et aliorum locorum ecclesiasticorum quo-rumlibet predictorum consistencium in partibus et terris predictis tunc vacan-tium eta) vacaturarum inantea, quociens eas vel ea quocumque modo vacarecontingeret aut aliquam seu aliquod eorundem, dispositioni nostre et sedisapostolice usque ad nostrum et ipsius sedis beneplacitum reservavimus deapostolice plenitudine potestatis, auctoritate apostolica universis ecclesia-rum, abbaciarum, monasteriorum, prioratuum et aliorum locorum ecclesia-sticorum quorumlibet predictorum capitulis et collegiis, conventibus et per-sonis districtius inhibentes, ne in eisdem ad aliquam electionem vel postula-cionem seu provisionem quamcumque, si vacationis tempus in eis vel aliquaseu aliquo ex eisdem tunc forsitan imminebat vel in posterum immineret,procederent quoquomodo, ac decrevimus ex tunc irritum et inane quicquidcontra huiusmodi reservationem et inhibitionem nostras a predictis capitulis,collegiis, conventibus et aliis quibuscumque personis quavis auctoritatescienter vel ignoranter existeret attemptatum; certis igitur racionabilibus cau-sis et considerationibus moti pariter et inducti reservationem, inhibitionemet decretum et beneplacitum supradicta usque ad duos annos a kalendis2)

mensis ianuarii pontificatus nostri anni quartidecimi2) tunc instantibus ina-tea‹!› computandos dumtaxat volumus perdurare, nisi illa aliis rationibusforsam‹!› inducti provideremus in tempus amplius proroganda; voluimusinsuper et decrevimus reservationem, inhibitionem, decretum et beneplaci-tum supradicta ad monialium et aliarum religiosarum mulierum ecclesias,exemptas et non exemptas, aliquatenus non extendi. Et deinde instante finedicti biennii nos similibus considerationibus et nonnullis aliis racionibus etb)

iustis causis inducti reservationem, decretum ac beneplacitum et voluntatempredicta usque ad alios duos annos a fine dicti biennii computandos exten-denda duximus et eciam propaganda, prout in nostris inde confectis litteriscontinetur. Cum autem finis dicti secundi biennii eciam instare noscatur, nosinducti causis, rationibus et considerationibus supradictis reservationem, in-hibitionem, decretum et beneplacitum supradicta usque ad duos annos a finedicti secundi biennii computandos tenore presencium extendimus et eciamprorogamus, volentes et eciam decernentes reservationem, inhibicionem, |decretum et beneplacitum supradicta ad monialium et aliarum religiosarummulierum ecclecias, exemptas et non exemptas, aliqualiter non extendi.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre extensionis,prorogationis, voluntatis et constitutionis infringere vel ei ausu temerariocontraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-tentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 201

Parte prima 201

Datum Avinione, quarto kal. ianuarii pontificatus nostri anno decimooctavo.

a) vel canc. con tratto di penna. b) ex canc. con tratto di penna.

1) Toscana, Italia. 2) 1329 I 31.

XLIII

Edward (III), re d’Inghilterra, ratifica a Simone Sapiti la prov. della preb. diEgglescliffe e della preb. di Tachbrook, nella chiesa di St. Chad pressoLichfield.

1334 settembre 25, Westminster

fol. 150r

Copia: PR, 184, m. 25.Regesto: CPR, 1334-38, 24.

La suddetta prov. era stata assegnata a Simone Sapiti da papa Giovanni XXII il 20febbraio 1332, in seguito alla resignazione di Eduardo Sapiti, avvenuta prima diquella data (Cf. FEA, X 58). In seguito, il 2 luglio 1332 Roger de Northburg, vescovodi Coventry e Lichfield, confermò la prov. in favore di Simone Sapiti (Reg. RogerNorthburg, LROB/A/1/2, fol. 151r). Infine Edward III ratificò la prov. il 1 ottobre1336 (Cf. CPR, 1334-1338, 321).Contestualmente, il 1 ottobre 1336 la preb. di Egglescliffe, menzionata nel documen-to regio, venne assegnata da Edward III a Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenza, cheaveva operato come rappresentante in Inghilterra e Irlanda per conto di AndreaSapiti (Cf. CPR, 1330-1334, 420 e 558) e di Ottone Sapiti (Cf. CPR, 1348-50, 142).Tale prov. regia fu confermata da Benedetto XII il 27 aprile 1338 (Cf. Vidal, 5380;CPL, II 543; Richard d’Aungerville, 240-241).

Copia litterarum gratie facte per dominum regem Angliedomino Symoni Sapiti super confirmatione ecclesie de Eggescliff

Edwardusa) 1), Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie et dux Aquitaniea),omnibus ad quos presentesb) littere pervenerint, salutemb).

Volentes dilectum nobis Symonem Sapiti2), personam ecclesie de Egge-scliff3) et prebendarium prebende de Thachebrok in ecclesia sancti Cedde4)

Lich(efeldensis), favore prosequi gratioso statum et possessionem, quos idemSymonc) habet in ecclesia et prebenda predictis, quantum in nobis est, accep-tamus, ratificamus et approbamus, nolentes quod idem ratione aliquarumvacationum episcopatuum Dunelmen(sis)5) et Lich(efeldensis)6) in manibus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 202

Edizione202

progenitorum nostrorum seu nostris existencium per nos vel heredes nostrosseu ministros nostros quoscumque occasionetur, molestetur in aliquo seugravetur.

In cuius reid) testimonium has litteras nostras fieri fecimus patentesd),teste mee) ipsoe), apud Westmonasterium, XXV die septembris anno r(egni)nostri octavof).

a-a) PR: Rex. b-b) PR: et cetera. c) PR: super possessione sua earundem ecclesie et prebende pretextualicuius iuris, quod nobis competit. d-d) PR: et cetera. e-e) PR: rege. f) PR: per ipsum regem.

1) supra, IX. n. 1. 2) Simone Sapiti, figlio di Andrea, prebendario di Egglescliffe e di Tachbrook (1332-† 1340 ca.). Cf. FEA, X 58. 3) Egglescliffe, presso Durham. 4) Preb. Tachbrook, chiesa di St. Chad,Lichfield. 5) Durham. 6) Lichfield.

XLIV

Edward (III), re d’Inghilterra, ratifica ad Ottone Sapiti la prov. della preb.di Sutton, nella chiesa di Holy Trinity presso Chichester.

1334 settembre 25, Westminster

fol. 150r

Copia: PR, 184, m. 25.Regesto: CPR, 1334-38, 24.

La suddetta prov. venne ratificata da Edward III a Simone Sapiti il 1 ottobre 1336(Cf. CPR, 1334-1338, 321; FEA, VII 43).

Copia littere confirmationis facte per dominum regem Anglie superprebenda de Soton, quam dominus Ottho Sapiti obtinet

in ecclesia sancte Trinitatis Cicestren(sis)

Edwardusa) 1) et ceteraa).Volentes dilectum nobis Otthonem Sapiti2), prebendarium prebende de

Sotonb) in ecclesia sancte Trinitatis3) Cicestren(sis), favore prosequi gratiosostatum et possessionem, quos idem Ottho habet in prebenda predicta, quan-tum in nobis est, acceptamus, ratificamus et approbamus, nolentes quod idemOtto super possessione sua eiusdem prebende pretextu alicuius iuris, quodnobis competit, ratione alicuius vacationis in manibus progenitorum nostro-rum seu nostri existentis per nos vel heredes nostros seu ministros nostrosquoscumque ocasionetur, molestetur in aliquo seu gravetur.

In cuiusc) rei testimonium has litteras nostras fecimus fieri patentesc),

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 203

Parte prima 203

t(este) med) ipso, apud Westmonasterium, XXV die septembris anno r(egni)nostri octavod).

a-a) PR: Rex omnibus ad quos. b) PR: Sotton. c-c) PR: et cetera. d-d) PR: ut supra.

1) supra, IX. n. 1. 2) Ottone Sapiti, figlio di Andrea, prebendario di Sutton (1331-post 1350). Cf. FEA, VII43. 3) Preb. Sutton, chiesa Holy Trinity, Chichester.

XLV

Edward (III), re d’Inghilterra, ratifica a Egidio Madalberti di Cremona laprov. della preb. di Selsey (?), nella chiesa di Holy Trinity presso Chichester.

1334 settembre 25, Westminster

fol. 150rv

Copia: PR, 184, m. 25.Regesto: CPR, 1334-38, 24.

Copia littere confirmationis facte per suprascriptum dominum regemAnglie de prebenda ‹...›a), quam in ecclesia sancte Trinitatis

Cicestren(sis) habet dominus Egidius de Maldesbertis de Cremona

Edwardusb) 1), Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie et dux Aquita-nieb), omnibus ad quos presentesc) littere pervenerintc), salutem.

Volentes dilectum nobis Egidium de Maldesbertis2) de Cremona, preben-darium prebende de ‹...›d) 3) in ecclesia sancte Trinitatis Cicestren(sis), favoreprosequi gratioso statum et possessionem, quos idem Egidius habet in pre-benda predicta, quantum in nobis est, acceptamus, ratificamus et aprobamus,nolentes quod idem Egidius super possessione sua eiusdem prebende pretex-tu | alicuius iuris, quod nobis competit, ratione alicuius vacationis episcopa-tus Cicestren(sis) in manibus progenitorum nostrorum vele) nostris existentis,per nos vel heredes nostros seu ministros nostros quoscumque ocasionetur,molestetur in aliquo seu gravetur.

In cuiusf) rei testimonium has litteras nostras fieri fecimus patentesf),t(este) meg) ipsog), apud Westmonasterium, XXV die septempris anno r(egni)nostri octavoh).

a) segue spazio bianco. b-b) PR: Rex. c-c) PR: et cetera. d) segue spazio bianco. PR: Sotton. e) PR:seu. f-f) PR: et cetera. g-g) PR: rege. h) PR agg.: per ipsum regem.

1) supra, IX. n. 1. 2) Egidio Madalberti di Cremona, cadetto dell’omonima famiglia cremonese († ante

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 204

Edizione204

1342) e omonimo di Egidio Madalberti, vescovo di Cremona (1318-1327). Cf. FEA, VII 39. 3) In CPR,1334-1338, 24, è indicata la preb. di Sutton, attribuita nella stessa data a Ottone Sapiti (Cf. supra, XLIV.n. 2-3). In FEA, VII 43, n. 3, il toponimo viene corr. in Selsey, chiesa Holy Trinity, Chichester.

XLVI

Andrea Sapiti scrive a Roberto d’Angiò, re di Sicilia, affinché interceda infavore del figlio Remigio Sapiti, magister sacre pagine presso lo Studio diParigi.

(post 1335 ottobre 4)

fol. 150v

Altra edizione: Maier, 179-180.

Il termine post quem conteggiato in base alla concessione di Benedetto XII a RemigioSapiti riguardante il magistrato a Parigi (Cf. Denifle, II 995, 453-454). Secondo laMaier questa lettera deve essere datata dopo il 1337-1338 (Cf. Maier, 179-180).Cf. supra, XLI; infra, XLVIII; XLIX; infra, Parte seconda, XVI. 1-2; XVIII.

Sacre regie maiestati1) Ierosolimitani et Sicilie, suus humilis et devotussubditus Andreas Sapiti2) de Florencia, illustris regis3) Anglie procurator incuria, cum reverencia debita terre osculum ante pedes.

Frustra, rex inclite, vulgaris populi conscientia non vacat opinio et sonoradulcis eloquii concio non laborat vos esse pre regibus angulum orbis solum,in quo regnat et corruscat humilitas, in quo tanquam unio dogmatis et secu-laris glorie speculo virtutum omnium socia micata) et militat altitudo. Qua-propter, quod regia tam mira sublimitas me subditum infirmum pusilumquedevotum eius indigne aspiciens eob) se pro pudor humiliasse dignetur, ut proservulo suo fratre Remigio4), Cisterciensis ordinis nato meo, suis tam gran-dibus intercessit litteris apud dominum nostrum papam, ex hoc michi et meisfiducie hostium et securitatis aperiens et ut de benignitate regia sperare plusvaleat, petitionis impartiens facultatem ore cordis et corporis, ecce humodefixus summas efundo preces Altissimo, ut in presenti retribuat inde vobiset etiam in futuro; illud celsitudini regie innotescere cupiens ex devotionisaffectu, quod dum ante presentationem litterarum ipsarum idem natus meusutique in sacra theologia bachalarius esset presens in curia, dictus dominusnoster papa5) de ipsius sufficientia informatus suis litteris cancellario Pari-sien(si)6) mandavit, ut examinatione previa et servatis solemnitatibus consue-tis, si reperiretur sufficiens, honorem sibi doctoratus impenderet et cathedra-liter legendi licenciam exhiberet. Sicque, servata in hiis forma apostolice

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 205

Parte prima 205

iussionis, dictus natus meus auctore Deo sufficiens comprobatus iam titulumdoctoratus obtinuit et licentiatus existit in theologica facultate. Et quia qui-dam de prefato ordine scientie prelibate magister prius legens Parisius rationequestionis super opinione divine visionis7) vocatus extiterat ab eodem dominonostro papa, ipse dominus noster terminata iam questione huiusmodi manda-vit eidem oraculo vive vocis, ut recederet statim de curia et predicto nato meoin cathedra cederet ordinarie lectionis, qui natus meus est orator ad Deumexcellencie vestre continuus et una cum patre servus et servitor tam sedulusquam devotus. Sane asserit magister prefatus, quod idem natus meus illoprerogative privilegio gaudeat, quod de Ythalie partibus non recolatur, utipsum aliquis de ordine predicto in eodem magisterio antecedat.

a) su rasura. b) nell’interlineo.

1) Roberto d’Angiò, re di Sicilia (1278-1343). 2) supra, XXII. n. 1. 3) supra, IX. n. 1. 4) Remigio Sapiti(† 1348). 5) supra, II. n. 1. Cf. infra, Parte seconda, XVI. 1-2; XVIII. 6) Guglielmo Bernardi de Narbona,cancelliere dello Studio di Parigi (1329-1336). Cf. Denifle, II xv. 7) Cf. supra, XLI. Vedi anche infra,XLVIII.

XLVII

Lettera patente di Watrinus de Scanno, chierico e notaio, contenente uninstrumento in vernacolo italiano, datato 18 giugno 1311, concernente lapromessa da parte della compagnia dei Canigiani di Firenze di restituire unprestito di 8000 fiorini fatto ad essa da Guy d’Aspremont, fratello del vescovodi Verdun, Henri d’Aspremont, e da sua madre.

1332 novembre 22, Carneyum

fol. 151rv

Copia instrumenti per quod mercatores de Cavigianis debent matriet fratri domini episcopi Virdunen(sis) octo milia florenos auri

In nomine domini amen. Per hoc presens publicum instrumentum pateatuniversis, quod anno a nativitate domini millesimo trecentesimo tricesimosecundo, indictione quintadecima, die vicesima secunda mensis novembris,pontificatus sanctissimi in Christo patris domini Iohannis divina providenciapape XXII anno XVII.

Ego Wantrinus de Scanno1), Virdunen(sis) diocesis clericus, publicusnotarius infrascriptus vidi, tenui et legi de verbo ad verbum quandam apo-dixam seu cedulam de carta bombacina scriptam in sermone vulgari Floren-tino patentem signatam, prout prima facie apparebat signo societatis Cani-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 206

Edizione206

gianorum2) de Florencia, non cancellatam, non abrasam, non abolitam, nonviciatam omni vicio et suspitione carentem. In qua eciam cedula sive apodixaerat quoddam sigillum oblungum subtus scripturam contentam in eademimpressum coopertum de bombace eidem sigillo adherenti et in medio ipsiussigilli apparebat et videbatur forma sive figura dicti signi societatis predicte,sed littere in circumferencia dicti sigilli existentes legi non poterant propterbombacem suprappositam, ut est dictum. Cuius quidem apodixe seu ceduletenor sequitur, qui talis est:

«M CCC XI, di XVIII de giunio, Ghoberto segniore d’Asproamonte3) de’abere de Bochaccino4) e da Rinieri5) e da kompagni de’ Chanigiani de Firenze,quod sto di disopro a octomilia fiorini d’oro, qua de’ e diede egli e la madrea’ nostri kompa(gni) a ttulia) pro ravereb) in korte de Roma; e pro i deti ottomilafiorini d’oro gli dovemo paghare a soa voluntà in corte e pro più sichuta delui gli n’avemo dato, quod sta scrita sugielata di nostro sugiello et iscrita dimano del detto Rineri».

Et ego Wantrinus quondam Symonis de Scanno, Virdunensis diocesisclericus publicus imperiali auctoritate notarius, orriginale autenticum huius-modi exempli, ut supra legitur, vidi, tenui et legi et quicquid in eadem reperipredicta signum et sigillum dicte societatis Canigianorum hic manu propriafideliter exemplando scripsi et transsumpsi, nil addito, immutato vel detracto,quod mutet substanciam aut in aliquo viciet intelectum et una cum Iohannede Duzeyo6), clerico notario publico et testibus infrascriptis, ipsum orriginaleascultavi et legi una cum supradicto transsumpto et quia utrumque concordareinveni, presens instrumentum publicum exinde confectum in eo consuetosigno publicavi et signavi, ad instanciam et requisitionem reverendi in Christopatris et domini domini Henrici7), Dei gratia episcopi Virdun(ensis), anno,indictione, die et pontificatu predictis in castro episcopatus Virdunen(sis)quod vocatur Carneyum, in camera eiusdem reverendi patris hora ipsius dieicirca nonam, presentibus predicto reverendo patre necnon testibus viris di-scretis dominis, videlicet Symone de Calnom(ensi)8) canonico Virdunen(si),Sanctino9) beate Marie de sancto Desiderio, Iohanne de Viciaco villa10) Catha-lann(ensi) et Nicolao de Geneicovit11) Virdunensis diocesis, ecclesiarum rec-toribus, testibus ad hoc vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Iohannes de Anzeio12), Virdunensis diocesis clericus, publicusapostolica auctoritate notarius, quia suprascripti trassumpti predicte apodixeascultationi cum ipsa apodixa | una cum Vantrino publico notario et testibussuprascriptis presens fui, ideo huic publico instrumento seu transsumpto manupropria publice subscripsi signumque meum apposui consuetum rogatus.

a) sta per tituli. b) sta per reavere o riavere.

1) Watrinus de Scanno, figlio di Simone, dioc. Verdun. Non identificato. 2) Canigiani. Cf. Davidsohn, 279.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 207

Parte prima 207

3) Guy d’Aspremont, fratello di Henri d’Aspremont, vescovo di Verdun. Non identificato. 4) Bocaccino deiCanigiani. Non identificato. 5) Raniero di Canigiani. Non identificato. 6) Giovanni de Duzeyo, notaio.Non identificato. 7) supra, XIV. n. 2. 8) Simone de Calnomensi, can. di Verdun. Non identificato. 9)Santino, rettore di b. Maria di S. Desiderio, dioc. Verdun. Non identificato. 10) Giovanni di Viciacovilla,rettore, dioc. Verdun. Non identificato. 11) Nicholas de Geneicovit, rettore, dioc. Verdun. Non identificato.12) Giovanni de Azeio, notaio e chierico, dioc. Verdun. Non identificato.

XLVIII

Costituzione di Benedetto XII sul tema della visione beatifica.

1336 gennaio 29, Avignone

fol. 152rv

Originale: ASV, A.A., Arm. I-XVIII, 3225.Regesto: Vidal, 4033.Cf. supra, XLI. Vedi anche supra, XLVI. n. 7.

Copia littere apostolicesuper determinatione questionis visionis facialis

Benedictus episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam.Benedictus Deus in donis suis et sanctus in omnibus operibus suis, qui

sacrosanctam Romanam, catholicam et apostolicam ecclesiam, quam ut vi-neam planctavit dextera sua quamque ut precipuam in ecclesiarum omniumcaput erexit et verticem dicente Domino ad Petrum «tu es Petrus et super hancpetram hedificabo ecclesiam meam», sua miseratione non deserit, sed perbeatos apostolos suos, precipue Petrum et Paulum singularius eiusdem eccle-sie defensores, pia benignitate et continua pietate custodit, quatenus hiisdemrectoribus gubernata in se stabilis maneat fundata supra firmam petram om-nesque fidei christiane cultores illi obediant, illi pateant, illi intendant, subillius magisterio degant, sub eiusdem disciplina et correctione consistant, nein illis aliquid dogmatizetur improvidum, inseratur incautum, in fide temera-rium ingeratur, sicque declinent homines a malo et faciant bonum, ambulentper vias rectas et ad meliora per sancta desideria proficiscantura), sperentiustorum propinquas eterne vite retributiones, timeant inferni malorum per-petuas calamitates non remotas. Nam scriptum est «ecce venio cito et mercesmea mecum est reddere unicuique secundum opera sua». Quod si secus aquoquam fuerit attemptatum, id protinus sua auctoritate penis etiam adiectisprout expedire viderit prorsus evellat, pro qua, ut in se ipsa subsisteret, aliosreformaret, passionis sue tempore Salvator noster Ihesus Christus patremexorasse perhibetur, dicens «Symon ecce Sathanas expetivit vos, ut cribaret,sicut triticum. Ego autem pro te rogavi, ut non defficiat fides tua et tu aliquan-do conversus confirma fratres tuos».

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 208

Edizione208

Sane dudum tempore felicis recordationis Iohannis1) pape XXII, prede-cessoris nostri, inter nonnullos etiam in theologica facultate magistros supervisione animarum iustorum hominum post mortem suam, in quibus nichil eratpurgabile, cum de hoc seculo decesserunt, vel, si fuerat iam purgatum, eratex toto, an divinam essentiam videant ante suorum corporum resureptionemet iuditium generale et super nonnullis aliis orta materia questionis ipsorumaliqui negativam, aliqui affirmativam, alii vero secundum suas ymaginationesde visione divine essentie ab animabus huiusmodi diversa et diversimodeostendere nitebantur, prout ex dictis et scriptis ipsorum noscitur apparere.Super reliquis vero suis concertationibus, quas hic brevitatis causa obmitti-mus, quia infra ex nostris determinationibus apparebunt, inter se etiam diffi-debant. Cumque idem predecessor noster, ad quem determinatio predictorumpertinebat, ad decisionem concertationum huiusmodi se pararet, in suo con-sistorio publico tam fratribus suis sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus,de quorum numero tunc eramus2), quam prelatis et magistris in theologia, quimulti aderant tunc presentes, iniungendo districtius et mandando, ut supermateria de visione predicta, quando requirerentur ab eo, deliberate unusquis-que diceret, quod sentiret, tamen morte preventus, sicut Domino placuit,perficere id nequivit.

Defuncto itaque predecessore prefato, nos divina dignatione ad apicemsummi apostolatus assumpti diligentius attendentes, quanta ex premissiseorum concertationibus non solutis animarum imminerent pericula, quanta-que exinde possent scandala suboriri, ut ipsarumb) veritas pateat et veritatissoliditas innotescat, habita prius super predictis solicita examinatione etdiligenti deliberatione cum fratribus nostris dicte sacrosancte Romane eccle-sie cardinalibus de ipsorum fratrum nostrorum consilio hac imperpetuumvalitura constitutione auctoritate apostolica diffinimus, quod secundum co-munem Dei ordinationem anime sanctorum hominum, qui de hoc mundo antedomini nostri Ihesu Christi passionem decesserunt, necnon sanctorum apo-stolorum, martirum, confessorum, virginum et aliorum fidelium defunctorumpost sacrum ab eis Christi baptisma susceptum, in quibus nil purgabile | fuit,quando decesserunt, neque erit, quando decedent etiam in futurum, vel si tuncfuit aut erit purgabile aliquid in eisdem, cum post mortem suam fuerintpurgate, ac quod anime puerorum eodem Christi baptismate renatorum etbaptizandorum, cum fuerint baptizati, ante usum liberi arbitrii decedentiummox post mortem suam et purgationem prefatam in illis, qui purgationehuiusmodi indigebant, etiam ante resureptionem suorum corporum et iudi-cium generale post ascensionem Salvatoris nostri Ihesu Christi in celumfuerunt, sunt et erunt in celo celorum, regno et paradiso celesti cum Christosanctorum angelorum consortio aggregate ac post domini nostri Ihesu Christipassionem et mortem viderunt, vident et videbunt divinam essentiam visioneintuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 209

Parte prima 209

habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendentequodque sic videntes eadem divina essentia perfruuntur; necnon quod ex talivisione et fruitione eorum anime, qui iam decesserunt, sunt vere beate ethabent vitam et requiem eternam et erunt illorum, qui postea decedent, cumeandem divinam videbunt essentiam, ipsaque perfruantur ante iudicium ge-nerale, ac quod visio huiusmodi divine essentie eiusque fruitio actus fidei etspei in eis evacuent, prout fides et spes proprie theologice sunt virtutes,quodque postquam inchoata fuit vel erit talis intuitiva et fatialis visio et fruitioin eisdem, eadem visio et fruitio sine aliqua intercisione seu evacuationepredicte visionis et fruitionis continuata extitit et continuabitur usque adfinale iuditium et ex tunc usque in sempiternum.

Diffinimus insuper, quod secundum communem Dei ordinationem animedecedentium in actuali mortali peccato mox post mortem suam ad infernadescendunt, ubi penis infernalibus crutiantur, et quod nichilominus in dieiuditii omnes homines ante tribunal Christi cum suis corporibus comparebunt,reddituri de factis propriis rationem, ut referat unusquisque propria corporis,prout gessit sive bonum sive malum, decernentes predictas nostras diffinitio-nes seu determinationes et ipsarum singulas ab omnibus fidelibus esse tenen-das. Quicumque autem deinceps predictarum nostrarum diffinitionum seudeterminationum aut singularium ipsarum contrarium scienter et pertinacitertenere, asserere, predicare, docere aut deffendere verbo vel scripto presump-serit, contra eum sicut contra hereticum modo debito procedatur.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre diffinitionis etconstitutionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hocattemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petriet Pauli apostolorum eius de noverit incursurum.

Datum Avinione, IIII kal. februarii pontificatus nostri anno secundo.

a) M proficiscantur con ci- espunto. b) corr. da ipsorum con -a nell’interlineo.

1) supra, XLI. 2) supra, I. n. 10.

XLIX

Benedetto XII dispone che tutti i presuli, provvisti di ben. curati e presentipresso la curia papale, tornino nelle proprie sedi entro 15 giorni, pena lascomunica.

(1335 gennaio 10, Avignone)

fol. 152v

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 210

Edizione210

Altra edizione: Maier, 178, n. 111.

La datazione proposta è ripresa da Maier, 178.Cf. supra, XLI; XLVI; XLVIII; Parte seconda, XVI. 1-2; XVIII.

Copia mandati facti per dominum meum papam,quod omnes prelati et alii curam habentes animarum

recedant de curia sub pena excommunicationis

Mandat dominus noster summus pontifex sub pena excommunicationisomnibus patriarchis, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, prioribus, decaniset prepositis conventualibus, qui sunt in curia Romana, ut infra XV diesimmediate sequentes recedant de ipsa curia et ad ecclesias, monasteria seualia loca sibi commissa accedant, nisi ab eodem domino nostro mandatumvel licentiam habeant remanendi vel nisi in officio vel servitio suo vel apo-stolice sedis existant vel nisi ab illis, quorum interest, sint delati.

Si quas vero alias causas rationabiles remanendi habere se dicant, infradictum tempus eidem domino nostro exponant vel vicecancellario exponen-das per eum eidem domino nostro.

Item in omnibus et per omnia et eodem modo mandat omnibus prioribus,prepositis non conventualibus, decanis, archidiaconis ac personatus obtinen-tibus, si curam habeant animarum, et omnibus aliis curam animarum haben-tibus, qui in dictis offitio vel servitio aut familiares domestici dominorumcardinalium non existant.

L

Benedetto XII revoca tutte le prov. sub expectatione, poiché la moltitudine dirichieste grava sulle chiese.

1335 dicembre 18, Avignone

fol. 153rv

Regesti: Vidal, 2454; Daumet, 129.

Copia litterarum apostolicarum super cassatione expectancium

Benedictus servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam.Experimento didicimus, quod per importunam instantiam multi hactenus

a nonnullis predecessoribus nostris Romanis pontificibus in multis et diversisecclesiis atque locis per orbem diffusis super collactionibus, provisionibus,reservationibus et concessionibus canonicatuum, prebendarum, dignitatum,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 211

Parte prima 211

prioratuum, personatum, officiorum, ecclesiarum portionum, prestimonio-rum aliorumque beneficiorum ecclesiasticorum vacaturorum multas et diver-sas litteras apostolicas impetrarunt, ex quorum impetrantium multitudineeedem ecclesie sunt plurimum pergravate.

Nos igitur ob premissa et alias certas causas, que ad hoc rationabiliternos inducunt, super hiis providere volentes, presentis constitutionis edictopresentes reservationes et constitutiones super canonicatibus et prebendis,dignitatibus, prioratibus, personatibus, officiis, portionibus, prestimoniis, ec-clesiis parochialibus et ruralibus et aliis quibuscumque ecclesiasticis benefi-ciis vacaturis secularibus, cum cura vel sine cura, quocumque nomine cen-seantur, et etiam collactiones, provisiones super canonicatibus in cathedrali-bus seu collegiatis ecclesiis cum reservationibus prebendarum, dignitatum,personatuum, officiorum, portionum, prestimoniorum vel aliorum ecclesia-sticorum beneficiorum quorumcumque, cum cura vel sine cura, ac etiamreservationes de certis et expressis huiusmodi beneficiis, cum vacarent perassecutionem pacificam alterius beneficii vel per munus consecrationis su-scipiendum vel alio quovis modo, commissiones seu concessiones superfacultatis‹!› seu potestatis‹!› quibusvis factas super huiusmodi beneficiisecclesiasticis vacaturis auctoritate apostolica etiam ad nominationem alteriusreservandis aut etiam conferendis, in quibus nondum est in re, licet ad remalicui ius quesitum, commissiones quoque eta) mandata super recipiendispersonis aliquibus in ecclesiis vel monasteriis sive locis aliis regularibus, quein eis minime sunt recepte, a quibuscumque predecessoribus nostris Romanispontificibus factas seu facta, concessas seu concessa quibuscumque personiscuiuscumque conditionis, preheminentie, ordinis sive status per eorundempredecessorum litteras sub quibuscumque tenore, modo, forma vel concep-tione verborum, omnesque processus habitos per easdem, eciam si in ecclesiissecularibus earum alique in canonicos sint recepte ac etiam si per executoresearum facte fuerint reservationes, inhibitiones et decreti interpositiones autsi earum alique auctoritate dictarum litterarum in aliquibus ecclesiis secula-ribus ultra statutum canonicorum numerum in canonicos sint recepte, quan-tum ad capitulum et ad chorum et perceptionem distributionum cotidianarumet plenitudinem iuris canonici habeant, si in eis prebendas, dignitates, perso-natus sive portiones et alia beneficia, que dantur, tantum existentibus denumero nunc expectent, auctoritate apostolica de fratrum nostrorum consiliorevocamus, cassamus, irritamus et vacuamus eaque cassa, irrita et vacuanuntiamus et nullius existere firmitatis.

Verum si huiusmodi persone recepte ultra numerum distributiones et aliaut canonici de numero existentes sic percipiunt, quod per cessionem veldecessum illorum, qui sunt intra numerum, ex vigore dictarum litterarumamplius | assequi nil expectent, nisi distributionem seu partium suarum aug-mentum, cum forsan sit in ecclesia, in qua canonicorum non autem portionum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 212

Edizione212

numerus vel prebendarum distinctio habeatur quantoque inter pauciores eiu-sdem ecclesie dividuntur proventus, tanto maiores fieri possunt singulorumpercipientium portiones ad istos necnon ad eos, quibus de certis expressisbeneficiis ecclesiasticis, que certo modo proponebantur vacare, datis superhoc per litteras dictorum predecessorum executoribus ad illas, etiam quibusde certis et expressis huiusmodi beneficiis, cum vacarent per assecutionempacificam alterius beneficii vel per munus consecrationis suscipiendum velquovis alio modo, ut prefertur, et ad eos, quibus per dictos predecessores factefuerant gratie cum reservationibus prebendarum, dignitatum, personatuum,officiorum, prioratuum, ecclesiarum portionum, prestimoniorum aliorumquebeneficiorum ecclesiasticorum vacaturorum huiusmodi, que ante datam pre-sentium vacaverunt et adhuc vacant, et per impetrantes, quibus erant provi-siones huiusmodi faciende, a suis executoribus petitum fuerit, quod taliabeneficia sic vacantia eis conferrent nec per eos stetit, quominus conferrentureisdem necnon ad eos, qui per litteras dictorum predecessorum in aliquibusecclesiis in canonicos sint recepti ac dignitates, personatus vel officia cano-nicis dumtaxat consueta conferri dictarum litterarum vel alia quavis auctori-tate inhibi fuerint assecuti, licet prebende spectent ad eos, etiam qui perlitteras facultatis dictorum predecessorum in aliquarum ecclesiarum canoni-cos non apostolica, sed auctoritate recipientium sunt recepti, licet prebendasvel alia beneficia spectent ibidem et ad eos, qui super receptione sua inecclesiis vel monasteriis seu locis aliis regularibus, in quibus non erat certuscanonicorum vel canonicarum regularium vel monachorum seu monialium autquorumvis aliorum personarum religiosarum quocumque nomine nuncupen-tur numerus vel, si erat, aut aliquis vel aliquab) de numero predicto ante datampresentium deffuerit vel adhuc desit, licteras apostolicas impetrarunt; si pereos vel eas non steterit, quominus recepti seu recepte fuerint in dictis ecclesiis,monasteriis sive locis presentem constitutionem volumus non extendi.

Nos insuper irritum decernimus et inane, si secus a quoquam quavis aucto-ritate scienter vel ignoranter cotingerit‹!› attemptari. Nulli ergo et cetera.

Datum Avinione, XV kal. ianuarii pontificatus nostri anno primo.

a) nell’interlineo. b) aliquam corr. con tratto di penna.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 213

Parte prima 213

LI

Benedetto XII concede una dispensa a Edward (III), re d’Inghilterra, affinchépossa avere come suo consigliere su questioni secolari lo scomunicato arci-vescovo di Dublin, Alexander (Biknor).

1337 dicembre 4, Avignone

fol. 154r

Altra edizione: Theiner, dxxxix 272.Regesti: Vidal, 3787; CPL, II 536.

Benedictus servus servorum Dei, carissimo in Christo filio Edwardo1),regi Anglie illustri, salutem et apostolicam benedictionem.

Regie tue devocionis sinceritas, quam ad nos et apostolicam sedemgerere nosceris, promeretur, ut peticionibus tuis in hiis, que tibi et regno tuopossunt reddi proficua, quantum cum Deo possumus, annuamus.

Hinc est, quod nos tuis supplicationibus inclinati, ut cum Alexandro2),archiepiscopo Dublinen(si), quem venerabilem fratrem appellare non possu-mus pro eo, quod est excommunicationum sententiis innondatus, possisusque ad tres menses pro tuis et regni tui negociis consilia tua communicareac super hiis cum dicto archiepiscopo loquendo participare sine conscienciescrupulo, cum eius, sicut asseris, consilium tibi sit plurimum oportunuum,ita tamen quod in divinis et aliis, que huiusmodi consilia non contingunt, proeo maxime quod dictus archiepiscopus animo obstinato per multos annossubstinuit sentencias supradictas nullatenus participes cum eodem, excellen-cie tue auctoritate apostolica tenore presencium indulgemus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, secundo non. decembris pontificatus nostri anno secundo.

1) supra, IX. n. 1. 2) supra, XXIV. 3 n. 2.

LII

Benedetto XII dispone che gli arcivescovi di Canterbury e York e gli altripresuli delle suddette arcidiocesi sospendano la colletta della decima per lacrociata in Terra Santa, ordinata per sei anni da papa Giovanni XXII, e

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 214

Edizione214

assolvano coloro che sono stati colpiti da sentenze di scomunica, sospensionee interdetto per il mancato pagamento della predetta decima.

1336 dicembre 18, Avignone

fol. 154rv

Altra edizione: Daumet, 251-252.Regesti: Vidal, 3999; CPL, II 534.

Copia revocationis decimarum, que dirigitur omnibus et singulisarchiepiscopis eorumque suffraganeis ubique locorum,

videlicet in omnibus regnis et provinciis

Benedictus episcopus servus servorum Dei, et cetera.Ex cotidiana instancia nobis licet immeritis superne dispositionis arbitrio

super cunctas orbis ecclesias incombente, super eorum cura solicite vigila-mus easque, cum possumus, ab oneribus libenter eximimus et ab eis grava-mina submovemus.

Dudum siquidem felicis recordationis Iohannes1) papa XXII, predecessornoster, totis aspirans desideriis ad subventionem, quinymmo recuperationemhereditatis dominice, videlicet Terre Sancte, auctoritate apostolica de fratrumsuorum consilio, de quorum numero tunc eramus, passagium generale adterram ipsam indixit et, ut tantum negocium feliciter prosperaretur auspiciis,imposuit decimam omnium reddituum ecclesiasticorum videlicet VII kal.augustii pontificatus sui anno decimoseptimo, per universas mundi partesusque ad VI annos ex tunc computandos, certis terminis cum certis modifi-cationibus persolvendam, mandans vobis, quod per vos vel alios, quos adcollectionem et exactionem duceretis huiusmodi decime assumendos tam anobis ipsis quam ceteris aliis personis ecclesiasticis nobis subiectis exigeretiseandem. Idem quoque predecessor in impositione huiusmodi decimam col-lectam ab aliis et quam de vestris redditibus solveretis, singuli videlicetvestrum una cum capitulo ecclesie cathedralis infra ipsam ecclesiam aut alibi,prout magis expedire cognosceretis, in tuciori loco repositam, vestris et ipsiuscapituli expensis faceretis cauptius custodiri assignandam, cui idem prede-cessor vellet, sive in dicte Terre Sancte subsidium sive contra hostes fideiconvertendam. Quod si forte decimam ipsam huiusmodi commissam custodievel eius partem in alios usus commicti vel usurpari contingeret eos, qui inhoc culpabiles forent, excommunicationis incurrere voluit sententiam ipsofacto, prout in litteris eiusdem predecessoris super hiis confectis vobis direc-tis plenius et seriosius continetur. Cum autem in nonnullis provinciis atqueregnis iuxta ordinationes et modificationes in dictis litteris contentas exactio,solutio et depositio seu reposicio facte fuerint certe partis decime supradicteet adhuc restet alterius partis eiusdem decime exactio seu solutio faciende ac

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 215

Parte prima 215

predictum passagium propter impedimenta aliqua, que pecatis exigentibusvidentur obicere dicto passagio perstitisse, sit pro presenti tempore, quoddolenter | referimus impedimentum, nos decens et congruum reputantes, quodpostquam causa secuta non est nec vicinitas sequi speratur, propter quamimpositio ac solutio huiusmodi decime facte fuerint, eius deinceps exactio etsolutio debeant omnino cessare, quinymmo eorum, que pro dicta decima suntsoluta, sit restitucio facienda, de fratrum nostrorum consilio vobis et vestrumcuilibet districtius inhibemus, ne de cetero ad levationem, collectionem velexactionem huiusmodi decime per vos vel alios procedere presumatis.

Nos enim omnes processus et sentencias excommunicationis, suspensio-nis et interdicti, quos contra inhibitionem huiusmodi per vos vel auctoritatemcommissionis vel subdelegationis nostre, per quoscumque haberi vel fieri seuferri vel promulgari continget, decernimus cassos, vacuos, irritos et inanes etnullius penitus existere firmitatis, precipientes nichilominus vobis et vestrumcuilibet, ut prefatam decimam siquam propterea per vos vel alios collegistis,eciam si iuxta ordinationem predecessoris eiusdem una cum capitulis cathe-dralium ecclesiarum infra ipsas ecclesias aut alibi in tutioribus locis reponifecistis singulis personis ecclesiasticis, a quibus exacta extitit et soluta, sidicte persone adhuc superstites rebus humanis existant et presint eisdembeneficiis, ratione quorum huiusmodi decimam persolverunt; alioquin si dic-te persone defecerint vel alias dicta beneficia dimiserint eisdem beneficiis,ratione quorum huiusmodi decima extitit persoluta, in utilitatem dictorumbeneficiorum per certas personas, que super hoc vobis rationem reddereteneantur fideliter convertendam, infra unius mensis spacium post receptio-nem presencium cum integritate, quantum ad vos pertinet, restituatis et peralios restitui faciatis; alioquin ex tunc singuli vestrum, si ultra predictumtempus predictam decimam eisdem contra preceptum huiusmodi restituereseu restitui facere diferatis, duplum eius personis seu beneficiis huiusmodiinfra alium mensem solvere teneamini. Quod si forte duplum ipsum eis, utpremittitur, infra dictum tempus restituere distuleritis, ingressum ecclesievobis noveritis interdictum, capitula vero suspensionis sentenciam incurrerevolumus ipso facto, nulla nobis super hiis remissione, donatione vel gratiaeorum, quibus huiusmodi fieret restitutio valitura, vobis nichilominus penasalias iuxta nostrum arbitrium procul dubio subituris, si super hoc detectifueritis committere negligentiam sive fraudem. Ceterum volimus et manda-mus, quod omnes sententias excommunicationis, suspensionis et interdicti inquascumque personas, capitula seu conventus eorumque ecclesias sive locaoccasione huiusmodi decime in statutis terminis non solute prolatas absquedificultate qualibet relaxetis, imposita tamen eisdem personis pro modo culpepenitencia salutari.

Datum Avinione, XV kal. ianuarii pontificatus nostri anno secundo.

1) Mollat, 61220-61224; CPL, II 369: 1333 VII 26, Avignone.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 216

Edizione216

LIII

Benedetto XII concede la dispensa matrimoniale dal quarto grado di paren-tela a Thomas, figlio di Sir John de Haudlo, e a Joan, figlia di Thomas, lordBerkeley, sancendo la pace tra i due baroni.

1337 gennaio 17, Avignone

fol. 155r

Regesti: Vidal, 4826; CPL, II 541.

La supp. sulla questione venne presentata due volte da Andrea Sapiti alla cancelleriapontificia e approvata il 30 novembre 1334 da papa Giovanni XXII, prima della suamorte (Cf. infra, Parte seconda, LXVI). Questa LE pertanto venne prodotta dallacancelleria pontificia solo tre anni più tardi, probabilmente in seguito a una nuovapetizione di Edward III e Philippa di Hainaut rivolta a papa Benedetto XII. Inoltre,accanto a questo documento registrato in ASV, Reg. Aven. 51, c. 26, fol. 26r, si trovala nota: non detur copia in consulto magistro Andrea Sapiti. Cf. infra, Parte seconda,LXIV; LXVI.

Dispensatio super matrimonio contrahendointer Thomam de Hantlo et Iohannam de Berkeleye

Benedictus episcopus et cetera, dilecto filio Thome1), nato dilecti filiiIohannis de Hantlo2) domicello, et dilecte in Christo filie Iohanne3), natedilecti filii Thome de Berkeleye4) militis Lincolnien(sis) et Wygornien(sis)diocesuma), salutem et apostolicam benedictionem.

Cunctis prelata fidelibus Romani pontificis auctoritas ex concesse sibidivinitus plenitudine potestatis interdum suadentibus racionabilibus causisindulget, quod sanctio canonica interdicit, prout secundum Deumb) conspicitsalubriter expedire.

Ex tenore siquidem peticionis pro parte vestra nobis exhibite collegimus,quod periculose dissensiones et guerre inter dilectos filios Iohannem deHantlo, domicellum, tuum, filii‹!› Thoma, et Thomam de Berkeleye, militemLincolnien(sis) et Wygornien(sis) diocesum, tuum, filia Iohanna, parentes,dudum exorte fuerunt pro eo quod miles cum sua potentia quondam Rogerode Mortuomari5) et Iohannes de Hantlo prefati quondam Hugoni Dispensato-ri6) adversariis potenter eciam adheserunt et inter se mutuo irruerunt ac ipso-rum terras invaserunt hostiliter, ex quibus plurima terrarum et possessionumdepopulationes et dampna, scandala gravia et pericula diversa in regno Anglieimminebant, que adhuc minime sunt sopita, quodque vos insimul matrimo-nium contrahere affectantes et quod per huiusmodi matrimonium contractumdissensiones et guerre huiusmodi sedabuntur. Unde cum absque dispensatio-nis apostolice gratia nequeatis matrimonialiter copulari pro eo, quod estis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 217

Parte prima 217

quarto consanguinitatis gradu coniuncti, ex parte vestra nobis extitit humilitersupplicatum, ut ex pretactis causis vobis de huiusmodi prefate dispensationisgratia providere de benignitate apostolica dignaremur.

Nos igitur, qui christicolarum omnium salutem et pacem summis desi-deriis affectamus, propter generale et particulare pacis bonum et concordievolentes in hac parte graciose ac benigne annuere votis vestris carissimorumin Christo filiorum nostrorum Edwardi7) regis et Philippe8) regine Anglie nobissuper hoc humiliter supplicantium et vestris devotis supplicationibus inclinativobiscum, quod non obstante consanguinitatis impedimento matrimoniuminsimul libere contrahere ac in eo licite remanere possitis, auctoritate aposto-lica de speciali gratia dispensamus, prolem suscipiendam ex eodem matrimo-nio legitimam nunciantes.

Nulli ergo et cetera.Datum Avinione, XVI kal. februarii anno tercio.

a) segue diocesum. b) segue Deum.

1) Thomas, figlio di John de Haudlo. Cf. CP, VI 399, n. o. 2) Sir John, baron de Haudlo († 1346). Cf. CP,VI 398-400. 3) Joan, figlia di Thomas de Berkeley, dioc. Lincoln e Worcester. Cf. CP. VI 399, n. o. 4)Thomas, lord de Berkeley, († 1361). Cf. DNB, II 341; CP, II 129-130. 5) Roger V Mortimer, earl of March(1287-1330). Cf. DNB, XIII 1033-1041. 6) Hugh Despenser junior, lord († 1326). Cf. DNB, V 865-867. 7) supra, IX. n. 1. 8) supra, IX. n. 2.

LIV

1) Notizia concernente la consegna del pallio a John Stratford, vescovo diWinchester traslato a Canterbury, inviato da papa Giovanni XXII a Hamo deHethe, vescovo di Rochester, attraverso Andrea Sapiti.

1334 aprile 18, Halling

fol. 160v

Altra edizione: Kirsch, 593.

I fol. 155v-160r sono bianchi.Hamo de Hethe, vescovo di Rochester, scriveva a papa Giovanni XXII il 23 aprile1334, confermando l’avvenuta consegna del pallio a John Stratford, eletto arcive-scovo de Canterbury, così come era stato predisposto dallo stesso pontefice nelmandato di cui supra, XXXV (Cf. Reg. Hamonis Hethe, 549-551).

M CCC XXX IIII, die lune, XVIII Aprille‹!› Anglia, in diocesi Roffen(si)in manerio domini episcopi Roffen(sis) apud Hallying1), presentibus fratreIacobo de Hech2), monaco de Boxle Cistercien(sis) ordinis, domino Iohannea)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 218

Edizione218

Drake3), canonico de Ledes, domino Iohanne de Wyndesorb) 4), rectore ecclesiede Wykham, Cantuariensis diocesis, et dominoc) Hugone de sancto Yuone5),monacho ecclesie Christi Cantuar(iensis), domino Iohanne de Danynton6),rectore ecclesie de Trottescliue, Roffensis diocesis, notariod) publico clericodicti domini Roffen(sis)d), domino Iordano de Bricle7), rectore ecclesie deRokesle, Roffensis diocesis, ete) Alberto de Garetis8), clerico Coloniensisdiocesis, notario publico.

Presentatum fuit super altari ipsif) capellef) dominog) fratri Amoni9), Deigratia episcopo Roffen(si), palleum tradendum domino archiepiscopo10) Can-tuarien(si) ex parte domini papeh) 11), cum literis directis eidem bullatis permagistrum Andream Sapiti12), procuratorem dicti domini Cantuarien(sis).

a) segue Dragh canc. con tratto di penna. b) segue de canc. con tratto di penna. c) segue Ug- canc. contratto di penna. d-d) nell’interlineo. e) segue multis aliis canc. con tratto di penna. f-f) nell’interlineo. g) segue e- canc. con tratto di penna. h) segue per canc. con tratto di penna.

1) Halling, com. Kent, dioc. Rochester. 2) Jacob de Hech, OCist., abbazia Boxley, com. Kent. 3) JohnDrake, can. di Leeds. Non identificato. 4) John de Wyndesore, rettore di West Wickham, com. Kent, dioc.Canterbury († 1361). Cf. BRO, III 2123. 5) Hugh de St. Ives, OSB, can. di Christ Church, Canterbury (†1336). Cf. Greatrex, 271-272. 6) John de Danynton, rettore della chiesa di Trottiscliffe, com. Kent, dioc.Rochester. Non identificato. 7) Jordan de Bricle, rettore della chiesa di Rokesle, dioc. Rochester. Nonidentificato. 8) Albertus de Garetis, chierico di Colonia, notaio. Non identificato. 9) supra, XXXIV. n. 4. 10) supra, XXXIV. n. 1. 11) supra, II. n. 1. 12) supra, XXII. n. 1.

2) Notizia circa un procuratorium di Robert Stratford in favore di AndreaSapiti.

(1334) aprile 20

fol. 160v

Nel margine sinistro: suprascripto modo.

Die XX mensis Aprilis. Dominus Robertus de Stratford1), archidiaconusCantuarien(sis), fecit suum procuratorem magistruma) Andreama) 2) ad facien-dum grossari et bullari et de regestro facere extrahi gratiam3) sibi factamdecennio iam elapso de ecc(lesiastico) canonicatu ecclesie London(iensis)4).Presentibus domino Othone Sapiti5), canonico Cicestren(si), Alberto deb) Ga-retis6), clerico Colonien(si)b), et Contolo Geroli de Castropregii7), Perusinediocesis.

a-a) nell’interlineo. Segue Adam. b-b) nell’interlineo.

1) Robert Stratford, arcidiacono di Canterbury e can. presso St. Paul, Londra (1336-1337). Cf. FEA, V 47;

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 219

Parte prima 219

BRO, III 1799-1800. 2) supra, XXII. n. 1. 3) Robert Stratford ricevette l’aspettativa di preb. il 12 giugno1334. Cf. Mollat, 63317; CPL, II 401. 4) Si tratta forse della prebenda di Portpool, tenuta da RobertStratford tra il 1313 e il 1338 (Cf. FEA, V 56). In questo caso si dovrebbe tuttavia posticipare il terminepost quem al 1324, dal momento che la nota parla di dieci anni appena passati. 5) Ottone Sapiti, can. diChicester. Cfr. supra, XLIV. n. 2. 6) supra, LIV. 1 n. 8. 7) Contolo Geroli di Preggio, dioc. Perugia. Nonidentificato.

3) Andrea Sapiti presenta al mayor of London la lettera esecutoria in favoredi John Stratford.

(1334) aprile 23

fol. 160v

Nel margine sinistro: suprascripto.

Die XXIII Aprilis. Dominus magister Andreas1) presentavit coram maio-re London(iarum)2) litteras, in camera magistri Roberti suprascripti3), presen-tibus Umbertino4), Guillelmo5) et Alberto6).

1) supra, XXII. n. 1. 2) Reginald-atte-Conduit (Vintner), mayor of London (1334-1335). Cf. Home, 357. 3) supra, LIV. 2 n. 1. 4) Umbertino, forse da identificare con Ubertino Gerardi Zanetti di Piacenza (†dopo 1348). 5) Non identificato. 6) supra, LIV. 1 n. 8.

LV

David, arcivescovo di Armagh, si impegna a pagare Andrea Sapiti per iservizi compiuti da quest’ultimo per conto suo e dei suoi predecessori pressola camera apostolica.

(1334) aprile 9, Wissant

fol. 160v

Altra edizione: Kirsch, 593-594.

Die VIIII Aprilis, ind(ictione) secundaa) in Wyssant factum fuit instru-mentum, per quod magister David1) electus in archiepiscopum Armacanu(m)promisit et iuravit, quod, postquam fuerit confirmatus in archiepiscopumArmacanu(m), satisfaciet et solvet magistro Andree Sapiti2) de omni summaet quantitate pecunie, in qua constabit per publica instrumenta archiepiscoposquondam Armacanos teneri dicto magistro Andree, submittendo se ex nunccamere domini pape3) et cetera. Et de predictis confecit adhuc publicum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 220

Edizione220

instrumentum magister Roggerus de Scolis4) et eciam rogati fuerit inde con-ficere instrumentum Albertus5) et Leonardus6).

Presentibus domino Icerio7) in manibus cuius iur(avit) et cetera.Et presentibus Alberto de Garetisb) filio quondam [...] clerico Colo-

nien(si), Leonardo de Gragnano de Placentia filio quondam Guillelmi, nota-riis publicisc), et Contolo Geroli8) de Castropregii, Perusine diocesis, dominoOttoned) de Sapitis9), canonico Cicestren(si).

Actum apud Wyssant10) in hospicis Guidonis Bollon11) dicti de Vacharia,hospitise) Morinen(sis) diocesis.

a) nell’interlineo. b) segue clerico Coloniensi canc. con tratto di penna:. c) segue et etiam canc. contratto di penna. d) segue magistro canc. con tratto di penna. e) nell’interlineo.

1) David O’Hiraghty, arcivescovo di Armagh (1334-1346). 2) supra, XXII. n. 1. 3) Cf. Die Einnahmen,191 e ASV, Cam. Ap., Intr. et Ex., 81, fol. 10r e Ibid., 82, fol. 10r: 1326 XI 13; Ibid., 92, fol. 11v e Ibid.,100, fol. 21v: 1328 VIII 9; ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 12, fol. 39v: 1329 VIII 9; ASV, Cam. Ap., Intr. etEx., 119, fol. 13r e Ibid., 120, fol. 10r e Ibid., 124, fol. 11r: 1332 VIII 20; Die Einnahmen, 263: 1333 VIII20. 4) Roger de Scolis, notaio apostolico. Cf. WC, 177;199; 202. 5) supra, LIV. 1 n. 8. 6) Leonardo deGragnano di Piacenza, figlio di Guglielmo, notaio. Alcuni esponenti della famiglia di notai de Gragnanosono ancora segnalati nella matricola del Collegio dei Notai di Piacenza del 1420 e del 1454. Cf. Pecorella,34 e 109. 7) Icherio di Concorezzo (?). Cf. supra, XVI. n. 1. 8) supra, LIV. 2 n. 7. 9) supra, XLIV. n. 2. 10) Wissant, dioc. Terouane, Pas-de-Calais, Francia. 11) Guidone de Bollon de Vacharia, Wissant, dioc.Terouane, Francia. Non identificato.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 221

Parte prima 221

fol. 161r

Quaternus supplicationum

fol. 162r

In isto quaterno continentur de verbo ad verbum supplicationes, que fiuntdomino nostro pape tam ex parte domini mei domini regis Anglie quam exparte aliorum dominorum meorum et nomina supplicantium ex oposito‹!›supplicationum describuntur. In primis.

I

Supplicationes domini .. regis Anglie

1) Supp. Edward (III), affinché Thomas Neville sia provvisto del can. vac.nella chiesa di York con aspettativa di preb., dign., pers. e off. con o senzacura d’anime.

(1333 gennaio 4, Avignone)

fol.162r

LE: Mollat, 59250; CPL, II 385.

Nel margine sinistro: Concessa. Supplica canc. con tratto di penna.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus, rex An-glie1), quatinus dilecto clerico suo magistro Thome de Neville2), bacalario iniure civili germano nobilis viri domini Radulphi de Neville3) militis, senescal-li hospitii dicti regis, de canonicatu, prebenda et dignitate vel personatu seuofficio cum cura vel sine cura siqui vel sique aut siqua in ecclesia Ebora-cen(si)4) vacant ad presens vel cum simul aut successive vacaverint cumacceptatione, reservatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri de spe-

Parte seconda

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 223

ciali gratia dignemini providere, non obstante, quod parrochialem ecclesiama)

de Stanop5), Dunelmensis diocesis, noscitur obtinere et omnibus aliis nonobstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

a) M: decclesiam.

1) Edward III, re d’Inghilterra (1327-1377). 2) Thomas Neville, figlio di Ralph († 1363). Cf. BRO, II1351. 3) Ralph, fourth lord Neville Raby (1291 ca.-1367). Cf. CP, IX 499-501. 4) York. 5) Stanhope,com. Durham, dioc. Durham.

2) Supp. Edward (III) e John (of Eltham), earl of Cornwall, affinché John,figlio di Robert Lisle, e Maud, figlia di Henry Grey, ottengano la dispensa peraver contratto matrimonio, pur essendo consanguinei di quarto grado.

(1332 dicembre 16, Avignone)

fol. 162r

LE: supra, Parte prima, XXI; Mollat, 59165; CPL, II 380.

Una nota, agg. nel margine sinistro, numera la supplica come I. Essa sembra esserela prima di una serie, ordinata in un secondo momento da uno dei compilatori delms. (cf. infra, I. 3; I. 4; IV; VI). Nel margine sinistro agg.: Concessa. Supplica canc.con tratto di penna.Sul matrimonio tra John e Maud vedi anche CPR, 1330-1334, 493.

Significant s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri Edwardus, rex Anglie1),et Iohannesa), comes Cornubie2) frater eiusa), quod cum nobilis vir Iohannes3),natus nobilis viri domini Roberti de Insula4), et Matildis5), filia nobilis viridomini Henrici de Grey6) militum, matrimonium per verba de presenti mu-tuum consensum exprimentia adinvicem contraxissent possessionesquequamplurime et bona dotalitia causa huiusmodi matrimonii adinvicem etutrobique per parentes eorundem tradita et collata fuissent nullumque impe-dimentum tempore contractus nec diu post apparuisset, licet postea ex ali-quorum relatione sit detectum, quod in quarto gradu consanguinitatis seattingunt.

Supplicant iidem rex etb) comesb), quatinus pro bono pacis et concordiepotissime cum parentes eorum magne reputationis existant et pro periculocontentionis et discordie vitando, dignetur s(anctitas) v(estra), ut matrimo-nialiter invicem stare possint cum eis misericorditer dispensare prolem su-scipiendam ex eis legitimam nuntiantes.

a-a) nell’interlineo. b-b) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) John of Eltham, earl of Cornwall (1316-1336). Cf. DNB, X 854. 3) John, lord Lisle(† 1355 ca). Cf. CP, VIII 73-76. 4) Robert, lord Lisle (1287/8-1343/4). Cf. CP, VIII 71-73. 5) Maud,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 224

Edizione224

figlia di Henry, lord Grey di Wilton. Non identificata. 6) Henry, lord Grey di Wilton (1281-1342). Cf. CP,VI 175.

3) Gli stessi, affinché i frati Minori presso Maidstone possano costruire case,oratori e officine.

Senza data

fol. 162rv

Una nota, agg. nel margine sinistro, numera la supplica come V. Questa nota èseguita da It(em). Inoltre altre suppliche facenti parte della stessa serie recano unastessa correzione riguardante il petente, apportata grazie alla nota va-cat (cf. infra,I. 4; IV). Anch’essa sembra essere parte della serie, ordinata in un secondo momentoda uno dei compilatori del ms. (cf. infra, I. 2; I. 4; IV; VI). Nel margine sinistro difol. 162r e di fol. 162v: Concessa. Supplica canc. con tratto di penna.

Significanta), quod cum ipse dudum pro ampliatione divini cultus ad Deilaudem et gloriam ac eciam pro anima clare memorie domini Edwardi, regisAnglie1) patris sui, et progenitorum suorum unum locum in regno Anglie,videlicet in villa de Maidenstan2), Cantuariensis diocesis, situatum cum eius-dem edificiis et pertinentiis ordini fratrum Minorum3) et ipsis fratribus duxeritspecialiter concedendum ipsique ordo et fratres dictum locum absque sedisapostolice permissione apprehendere et ecclesias seu oratoria, domos et of-ficinas ibidem pro ipsorum habitatione construere nequeant constitutionefelicis recordationis domini Bonifacii pape VIII4), | predecessoris vestri, superlocis per religiosos ordinis Mendicantium de novo non recipiendis obstante.

Supplicat idem rex, quatinus eisdem ordini et fratribus Minoribus, utpredictum locum apprehendere et in eo ecclesias seu oratoria ac domosb) etofficinas ibidem pro ipsorum habitatione construere licite valeant constitu-tione predicta seu quacumque alia super hoc in contrarium editis nequaquamobstante dignemini specialem licentiam elargiri et ut predictus locus eisdemprivilegiis et libertatibus sicut alia loca fratrum impune gaudere valeant etquiete.

a) segue s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus, rex Anglie canc. con la nota va-cat nell’inter-lineo. b) corr. da donmos con n- espunta.

1) Edward II, re d’Inghilterra (1308-1327). 2) Maidstone, com. Kent, dioc. Canterbury. 3) Minori,Canterbury. Cf. MRH, 224. 4) Liber Sextus 3. 17. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 225

Parte seconda 225

4) Gli stessi, affinché John de Gaddesden sia provvisto del can. vac. nellachiesa di London con aspettativa di preb., dign., pers. e off. con o senza curad’anime.

(1332 dicembre 16, Avignone)

fol. 162v

LE: Mollat, 59161.

Una nota, agg. nel margine sinistro, numera la supplica come III. La suddetta notaè seguita da It(em). Inoltre, come accade per altre suppliche facenti parte dellastessa serie, l’incipit reca la stessa correzione riguardante il petente, apportatagrazie alla nota va-cat (cf. I. 3; IV). Sembra pertanto che essa faccia parte della serieordinata in un secondo momento da uno dei compilatori del ms. (cf. infra, I. 2; I. 3;IV; VI) e che sia stata rinumerata per seguire la supplica IV. Nel margine sinistro:Concessa de canonicatu et prebenda tantum.

Supplicanta), quatinus magistro Iohanni de Gatesdene1), dilecto clericosuo phisico dicti comitis in artibus et medicina magistro, de canonicatu,prebenda ac dignitate vel personatu seu offitio cum cura vel sine cura siquivel sique aut siqua in ecclesia Londonien(si)2) vacant ad presens vel cum simulaut successive vacaverint cum acceptatione, inhibitione, reservatione, decretoet clausula anteferri de speciali gratia dignemini providere, non obstante,quod idem magister Iohannes parrochialem ecclesiam de Chepingnorton3),Lincolniensis diocesis, noscitur obtinere ac cum ceteris non obstantibus etclausulis oportunis et executoribus.

a) segue s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri Edwardus, rex Anglie, et Iohannes, comes Cornubie fratereius canc. con la nota va-cat nell’interlineo.

1) John de Gaddesden († 1349). Cf. BRO, II 739; Talbot, 148-150. 2) Londra . 3) Chipping Norton, com.Oxfordshire, dioc. Lincoln.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 226

II

Supplicationes comitis Lancastrie

1) Supp. Henry, earl of Lancaster, affinché presso l’ospedale da lui costruitoa Leicester possano essere esercitati i diritti di sepoltura e l’amministrazionedei sacramenti.

(1334 gennaio 26, Avignone)

fol. 162v

LE: infra, XLIV. 1 e 3; Mollat, 62558; 62559.

Nel margine destro: responsio domini pape est: absque preiudicio matricis ecclesie- fiat B. [= Giovanni XXII].

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Henricus, Lancastrieet Leycestrie comes1), quatinus hospitali, quod in villa sua Leycestrie2) auc-toritate s(anctitatis) v(estre) construxit et dotavit ad sustentationem paupe-rum et infirmorum quamplurimum ibidem confluentium, custodique et ca-pellanis eiusdem hospitalis ibidem communi vita imperpetuum degentibuscimiterium, in quo ecclesiastice sepulture ipsi et pauperes infirmi ac servien-tes dicti hospitalis decedentes tradi valeant, ac facultatem pauperibus, infir-mis et servientibus huiusmodi Eucaristie, penitentie et cetera sacramenta etsacramentalia ecclesiastica libere conferendi et ministrandi concedere digne-mini gratiose cum clausulis oportunisa).

a) segue absque preiudicio canc. con tratto di penna.

1) Henry, third earl of Lancaster (1280 ca.-1345). Cf. DNB, IX 551-552; CP, VII 396-401. 2) TheAnnunciation of St. Mary, Leicester. Cf. MRH, 369.

2) Lo stesso, affinché il medesimo ospedale possa ricevere le oblazioni deipellegrini.

(1334 gennaio 26, Avignone)

fol. 162v

LE: Mollat, 62557; CPL, II 398.

Nel margine destro: in ista respondet dominus papa simili modo [segue simili modocanc. con tratto di penna]: absque preiudicio matricis ecclesie - fiat B. [= GiovanniXXII].

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 227

Parte seconda 227

Item supplicat, quatinus concedere dignemini gratiose, ut omnes obla-tiones pia devotione peregrinorum et aliorum dictum hospitalem1) visitantiumibidem imperpetuum faciende per custodem usibus dicti hospitalis ac paupe-rum et infirmorum huiusmodi applicentur.

1) supra, II. 1 n. 2.

3) Lo stesso, affinché sia confermata dal papa ex certa scientia la carta difondazione del predetto ospedale.

(1334 aprile 30, Avignone)

fol. 162v

LE: Mollat, 63101.

Nel margine destro: exhibeatur vicecancellario dicta littera et examinet eam etreferat.Cf. infra, XXXIII. 1.

Item supplicat, quatinus fundationem et ordinationem, quas statuit etfecit idem comes huiusmodi fundationis tempore circa personas et res hospi-talis predicti1), ut patet per cartam suo sigillo communitam, dignetur s(ancti-tas) v(estra) ex certa scientia confirmare tenorem ipsius in litteris vestresanctitatis inseri facientes.

1) supra, II. 1 n. 2.

4) Lo stesso, affinché l’ospedale suddetto possa deputare conservatori eesecutori.

Senza data

fol. 162v

Supplica canc. con tratto di penna.

Item supplicat, quatinus dignetur s(anctitas) v(estra) eidem hospitali1)

super premissis conservatores et executores deputare.

1) supra, II. 1 n. 2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 228

Edizione228

5) Lo stesso, affinché il suo confessore possa concedere l’assoluzione inmortis articulo.

(1334 gennaio 26, Avignone)

fol. 162v

LE: Mollat, 62562.

Nel margine destro: Fiat, ut in forma. B. [= Giovanni XXII].

Item supplicat, quatinusa) confessor suus, quem habet seu duxerit eligen-dum, ipsum absolvere possit a pena et culpa semel in mortis periculo sibiauctoritate apostolica per vestras litteras dignemini misericorditer indulgereut in forma.

a) segue ut nell’interlineo.

6) Lo stesso, affinché Thomas, abate di Barlings, confessore di Henry, earlof Lancaster, possa impartire l’assoluzione.

1334 gennaio 26, Avignone

fol. 162v-163r

Supplica canc. con tratto di penna.

Item supplicat, quatinus venerabili patri domino fratri Thome1), abbatimonasterii de Barlinges2), ordinis | Premonstraten(sis), Lincolniensis dioce-sis, confessori suo, ut confessor suus simili modo ipsum absolvere possit, pervestras litteras dignemini indulgere.

Datuma) Avinione, VII kal. februarii anno XVIIIa).

a-a) agg. nel margine inferiore di fol. 162v. La data si riferisce probabilmente alle supp. II. 1, 2, 5, 6.

1) Thomas di Edenham, abate di Barlings (1322-1340). Cf. Colvin, 394; Smith/London, 492. 2) Barlings,priorato, OPrem., com. Lincolnshire, dioc. Lincoln. Cf. MHR, 185.

7) Lo stesso, affinché Henry de la Dale, suo chierico, sia provvisto del can.e preb. vac. nella chiesa di Lincoln.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 229

Parte seconda 229

(1333 ottobre 25, Avignone)

fol. 163r

LE: Mollat, 61933; CPL, II 407.

Nel margine sinistro: Concessa per dominum papam.

Su Henry de la Dale vedi Mollat, 62627: Henry è in questo caso esecutore insiemea Ottone Sapiti di un mandato papale inviato a John Genvyle, chierico di EdwardIII.

Item supplicat, quatinus magistro Henrico de la Dale1), dilecto clericosuo, de canonicatu et prebenda ecclesie Lincolnien(sis)2) vacante vel vacaturacum acceptatione, reservatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri despeciali gratia dignemini providere, non obstante, quod idem magister Hen-ricus .. benefitium curatum noscitur obtinere ac cum ceteris non obstantibuset clausulis oportunis et executoribus.

Item supplicat quod predicta transeant sine alia lectione.

1) Non identificato. 2) Lincoln.

III

Memorandum

1) Si richiede una littera gratiosa, affinché Walter de Shobdone possa sceglie-re un confessore in mortis articulo.

(1332 ottobre 27, Avignone)

fol. 163r

LE: Mollat, 58615; CPL, II 380.

Nel magine sinistro agg. su rasura: f(iat). In luogo della rasura si legge con lalampada di Wood: impetretis per eum Waltero de S.. Petizione canc. con tratto dipenna. Nel margine destro agg. nota riferita a III. 1-2: dedit eas mihi magisterParvulus.

Quod impetretur pro domino Waltero de Shobdone1), senescallo hospitiidomine Philippe2) regine Anglie, littera gratiosa a domino papa, per quampossit absolvi in mortis articulo a confessore, quem duxerit eligendum.

1) Non identificato. 2) Philippa di Hainaut, regina d’Inghilterra (1314?-1369). Cf. DNB, XV 1050-1053.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 230

Edizione230

2) Una simile littera gratiosa viene richiesta per Isabel, vedova di John deAcon.

(1332 ottobre 27, Avignone)

fol. 163r

LE: Mollat, 58614; CPL, II 380.

Nel magine sinistro: f(iat). Petizione canc. con tratto di penna.

Item impetretur similis gratia pro domina Ysabella, relicta quondamIohannis dicti de Acon1), cive‹!› Londoniarum.

1) Non identificata.

IV

Supp. Edward (III), affinché siano confermati ex certa scientia i diritti dipatronato dell’abate e del convento di Evesham, OSB, sulla parrocchia diOmbersley contro le pretese di unione e appropriazione avanzate dal vescovoe dal capitolo di Worcester.

(1333 dicembre 1, Avignone)

fol. 163r

LE: supra, Parte prima, XXVIII; Mollat, 62197; CPL, II 397.

Una nota, agg. nel margine sinistro, numera la supplica come II. La suddetta notaè seguita da It(em). Inoltre, come accade per altre suppliche facenti parte dellastessa serie, l’incipit reca la stessa correzione riguardante il petente, apportatagrazie alla nota va-cat (cf. I. 3; I. 4). Sembra pertanto che anch’essa faccia partedella serie ordinata in un secondo momento da uno dei compilatori di M (Cf. supra,I. 2; I. 3; I. 4; infra, VI) e che sia stata rinumerata per seguire la supplica I. 2. Nelmargine sinistro: C(oncessa) et f(iat).Cf. supra, Parte prima, XXVIII, XXXI; infra, VIII, XII.

Pro ... abbate de Evesham

Supplicanta)‹!›, quatinus unionem seu apropriacionem per reverendumpatrem .. episcopum Wygornien(sem)2) et eiusdem loci capitulum certis, iustiset rationabilibus causis factam de parrochiali ecclesia de Ambresleye3), dictediocesis, religiosis viris .. abbati et conventui ac monasterio de Evesham1),ordinis sancti Benedicti, eiusdem diocesis, sedi apostolice immediate subiec-tis, qui in ipsa ecclesia ius obtinent patronatus, de benignitate sedis apostolice

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 231

Parte seconda 231

et ex certa scientia dignemini de speciali gratia confirmare, apropriacionishuiusmodi litteras4) inseri faciendo, providentes, si placet, quod abbas, quiest vel erit pro tempore, obedientiam manualem et iuramentum occasionehuiusmodi apropriationis loci dyocesano seu alteri ordinario prestare minimeteneantur‹!› obsequiis tamen, reverentia et honore dictis ordinariis debitissemper salvis.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

a) segue s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus, rex Anglie canc. con la nota va-cat nell’inter-lineo.

1) Evesham, monastero, OSB, com. Worcestershire, dioc. Worcester. Cf. MRH, 65. 2) Thomas Cobham,vescovo di Worcester (1317-1327). 3) Ombersley, com. Worcestershire, dioc. Worcester. 4) Cf. Reg.Thomas Cobham, 199-201: 1326 V 2, Hartlebury; supra, Parte prima, XXVIII; XXXI.

V

Supp. Edward (III) e Thomas Wake, affinché quest’ultimo possa donare eunire al priorato agostiniano di Haltemprice, da lui fondato in dioc. York, leparrocchie di Ella Kirk, dioc. York, e di Belton, dioc. Lincoln, su cui detieneil diritto di patronato.

Senza data

fol. 163v

La petizione di Edward III circa la conferma della fondazione del priorato diHaltemprice è datata 15 agosto 1332 (RR, 12, m. 4).Cf. infra, XLVII. 1-2.

Supplicatio domini .. regis Anglie et .. domini de Wake

Supplicant s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri Edwardus, rex Anglie1),et Thomas de Wake2), dominus de Lidell, quod, cum de sanctitatis vestrelicencia speciali prioratum de Hautemprise3), ordinis sancti Augustini, Ebo-racensis diocesis, dictus Thomas de novo fundaverit, in quo tredicim canoni-cos regulares divina celebraturos disposuit perpetuo moraturos, sed dictumnumerum proponit Deo duce, cum potuerit augmentare redditus tamen etproventus dicti prioratus, adhuc adeo sunt tenues et exiles, quod pro tantorumcongrua sustentatione ac hospitalitate iuxta morem patrie et aliis oneribusdicti prioratus supportandis non possit sufficere, nisi provideatur eisdemuberius aliunde quodque, cum etiam idem Thomas in dicto prioratu quandamincepit ecclesiam construere plurimum sumptuosam, in qua pro corpore suo

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 232

Edizione232

ecclesiasticam elegit sepulturam, quatinus sibi in personas .. prioris et cano-nicorum dicti prioratus gratiam facere specialem de Elvele4) et de Belton5)

parochiales ecclesias, Eboracen(sis)6) et Lincolnien(sis)7) diocesum, in quibusdictus Thomas ius obtinet patronatus, quarum fructus et proventus octuagintaseptem librarum sterlingorum iuxta taxationem decime valorem annuum nonexcedunt, in faciliorem supportationem onerum predictorum et pro fabricadicte ecclesie expeditius perficienda ac in posterum sustinenda dicto priora-tui, priori et canonicis eiusdem donare, unire et apropriare dignemini, ita quodcedentibus vel decedentibus rectoribus earundem liceat dictis religiosis auc-toritate propria irrequisito cuiusquam assensu possessionem dictarum eccle-siarum corporalem apprehendere et fructus ex ea provenientes in usus pro-prios ac in fabricam et sustentationem dicte ecclesie et domorum dicti prio-ratus perpetuo convertere et tenere et ecclesie de Elvele per unum de canoni-cis suis deservire considerato, si placet, quod dictus prioratus infra limitesdicte parrochie de Elvele situatur ac de fructibus ecclesie de Belton reservatacongrua portione .. vicario inibi perpetuo servituro, ex qua comode viverepossit, iura episcopalia solvere et alia incumbentia onera supportare.

Item supplicant quod huiusmodi gratia transeat sine alia lectione.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Thomas Wake, second lord Liddel (1297-1349). Cf. DNB, XX 442-445. 3)Haltemprice, priorato, OSA, dioc. York. Cf. MHR, 158. 4) Ella Kirk, com. The East Riding of Yorkshire,dioc. York. 5) Belton, com. Leicestershire, dioc. Lincoln. 6) York. 7) Lincoln.

VI

Supp. Edward (III), Philippa di Hainaut e John of Cornwall, affinché JohnTonyot de Chesterfield sia provvisto di una preb. vac. spettante alla collazionedella badessa di Wilton, dioc. Salisbury.

(1332 dicembre 16, Avignone)

fol. 164r

LE: Mollat, 59160; CPL, II 372.

Nel margine destro agg. numero VI. Questa nota sembra indicare che anche lasuddetta supplica facesse parte del gruppo di suppliche numerate e ordinate succes-sivamente alla registrazione nel manoscritto (cf. supra, I. 2; I. 3; I. 4; IV). In tal caso,questa supplica sarebbe successiva alla I. 3, che reca il numero V. Nel marginesinistro: Concessa. Supplica canc. con tratto di penna.La petizione di Edward III sulla questione è datata 15 settembre 1332 (RR, 12, m. 3).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 233

Parte seconda 233

Pro clerico thesaurario domini regis

Item supplicant iidem rex1) et .. regina2) ac .. comes3), quatinus IohanniTonyot de Chestrefeld4), dilecto suo clerico thesaurarii‹!› sui‹!›, Conven-tren(sis) et Lichfelden(sis) diocesis5), nullum beneficium ecclesiasticum ob-tinenti de ecclesia prebendali vacante vel vacatura spectante communiter veldivisim ad collactionem, provisionem, presentationem seu quamcumquealiam dispositionem .. abbatisse et conventus monasterii de Wilton6), ordinissancti Benedicti, Saresbiriensis diocesis, cum acceptatione et aliis clausulisconsuetis de speciali gratia dignemini providere et omnibus aliis non obstan-tibus et clausulis oportunis et executoribus.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, III. 1 n. 2. 3) supra, I. 2 n. 2. 4) Non identificato. 5) Coventry e Lichfield. 6) Wilton, abbazia femminile, OSB, dioc. Salisbury. Cf. MRH, 267-268.

VII

Supp., affinché nella supp. in favore di Thomas Crist, provvisto del prioratodella chiesa di Bath, OSB, vac. in seguito alla resignazione di Robert Clop-cote presso la sede apostolica, venga specificata la prov. della cura d’anime,che compete al suddetto priorato.

(1332 luglio 14, Avignone)

fol. 164r

LE: Mollat, 57788; CPL, II 357.

Sanctissime pater, cum s(anctitas) v(estra) nuper prioratum ecclesieBathonien(sis)1), ordinis sancti Benedicti, vacantem apud sedem apostolicamper liberam resignationem procuratoris legittimi quondam Roberti Clopeto-te2), olim eiusdem ecclesie prioris, in manibus reverendia) patrisa) dominib)

Anibaldi cardinalis3) factam et de mandato eiusdem sanctitatis receptam adc)

supplicationem devote creature vestre .. episcopi Wyntonien(sis)c) 4) contuleritfratrid) Thome Christi5) eiusdem ecclesie priori de cura animarum, que eidemprioratui imminet et quame) quivis ad eum per electionem assumitur, nonhabita mentione supplicat idemf) episcopusf), quatinus ad serenendam dictifratrisg) Thome conscientiam declarare dignemini ipsam provisionem et que-cumque inde secuta perinde tenere ac, si de cura eth) electione huiusmodi inea mentio facta foret, cum etiam sine hiis satis constet de corpore beneficiisupradicti.

Item quod transeat et cetera.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 234

Edizione234

a-a) agg. nel margine destro. b) corr. da dicti con tratto di penna. c-c) agg. nel margine destro. d) nell’in-terlineo. e) M: quod. f-f) agg. nel margine destro. g) nell’interlineo. h) segue de espunto.

1) Capitolo cattedrale di Bath, OSB. Cf. MRH, 59. 2) Robert Clopcote (1292/3 ca.-1332). Cf. Greatrex,19-20. 3) Annibaldo Gaietani de Ceccano, card. di S. Lorenzo in Lucina († 1350). Cf. Eubel, I. xxi 18. 4)John Stratford, vescovo di Winchester (1323-1333). 5) Thomas Crist (1329 ca.-1340 ca.). Cf. Greatrex, 21.

VIII

Supp. Edward (III) e John of Cornwall, affinché la supp. di cui supra, IV,passata all’esame del vicecancelliere, venga spedita.

(1333 dicembre 1, Avignone)

fol. 164rv

LE: supra, Parte prima, XXVIII; Mollat, 62197; CPL, II 397.Cf. infra, XII; supra, Parte prima, XXVIII; XXXI.

Supplicatio pro ... abbate de Eveshamfacta post relationem .. vicecancellarii

Sanctissime pater, cum devoti filii vestri Edwardus, rex Anglie1), et Io-hannes, comes Cornubie2), eius frater, nuper vestre supplicaverint sanctitatiin hunc modum:

«Itema) supplicant, quatinus unionem seu apropriationem per reveren-dum patrem dominumb) .. episcopum Wygornien(sem)3) et eiusdem loci capi-tulum certis, iustis et racionabilibus causis factam de parrochiali ecclesia deAmbresleye4), Wygorniensisc) diocesis, religiosis viris .. abbati et conventuiac monasterio de Evesham5), ordinis sancti Benedicti, eiusdem diocesis, sediapostolice immediate subiectis, qui in ipsa ecclesia ius obtinent patronatus,de benignitate sedis apostolice et ex certa scientia dignemini de speciali gratiaconfirmare apropriationis huiusmodi litteras ind) dicte confirmationis litterisd)

inseri faciendo, providentes, si placete), quod abbas, qui est vel erit protempore, obedientiam manualem et iuramentum occasione huiusmodi apro-priacionis loci diocesano seu alteri ordinario prestare minime teneantur‹!›,obsequiis tamen, reverentia et honore dictis ordinariis debitis semper salvis».Et in ipsa supplicatione beata manu vestra scripseritis: «exibeat .. vicecan-cellario litteras | unionis predicte, qui eas examinet et referat nobis. B.6)».

Dictusque dominus vicecancellarius litteras ipsas viderit et per eas dic-tam unionem rite et canonice ac ex veris et iustis causis factam repererit etvestre sanctitati relationem fecerit, dignetur ipsa sanctitas mandare eidemdominof) vicecancellario, quod litteras super huiusmodi unionis confirmatio-ne iuxta formam supplicationis predicte fieri faciat et bullari.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 235

Parte seconda 235

Item quod eas expediat sine alia lectione.

a) IV agg. a margine. b) IV om. c) IV: dicte. d-d) IV om. e) segue quod abbas canc. con tratto di penna. f) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, I. 2 n. 2. 3) supra, IV. n. 2. 4) supra, IV. n. 3. 5) supra, IV. n. 1. 6) GiovanniXXII, papa (1316-1334). Cf. Bresslau, 767.

IX

Supp. Edward (III), affinché la chiesa parroc. di Kidderminster, dioc. Worce-ster, possa essere unita al convento di Maiden Bradley, OSA, e alle monialidel Leprosario, dioc. Salisbury. La stessa supp. è inoltre avanzata da WilliamMontagu, che ha scelto, insieme a sua moglie (Katharine), il suddetto prio-rato come luogo di sepoltura.

Senza data

fol. 164v

Cf. infra, XI.

Supplicatio domini .. regis Anglie pro unione facienda .. prioriet conventui prioratus de Maydenbradeley, ordinis sancti Augustini,

pro qua etiam supplicavit dominus Willelmus de Monteacuto

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus, rex An-glie1), quatinus dilectis suis religiosis viris .. priori et conventui prioratus deMaydenbradeley2), ordinis sancti Augustini, et eiusdem loci mulieribus Le-prosarii3), Saresbiriensis diocesis, Deo et sanctissime matri sue servientibus,quibus propter possessionum paupertatem atque paucitatem terrarumque sua-rum sterilitatem et exaxtiones graves atque diversas ad eorum sustentationemnon suppetunt facultates, ecclesiam parrochialem de Kydeministre4), Vygor-niensisa) diocesisa), in qua ipsi ius obtinent patronatus, ad divini cultus aug-mentum et ut onera ad dictam domum spectantiam supportare valeant, desedis apostolice pleno iure cum suis iuribus et pertinentiis universis, salvaloci vicario congrua portione, eisdem perpetuis temporibus ex certa scientiaappropriare dignemini et unire vel saltem committere locib) diocesanob), quodde causis supradictis se informet et, si eas invenerit fore veras, ut proponitur,quod ipse auctoritate vestre sanctitatis dictis priori et conventui et eorumprioratui appropriet et uniat, ut supra supplicatur et petitur per dictum domi-num regem pro eis.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 236

Edizione236

Item supplicat vestre reverendissime sanctitati devotus miles vester Wil-lelmus de Monteacuto5), quatinus dictam unionem et appropriacionem, proutsupra petitur per dictum dominum regem, dignemini facere vel fieri facereex dictis veris et legitimis causis et etiam ratione devotionis, quam multihabent ad prioratum predictum propter bona et pia opera, que fiunt ibidem inhonorem et laudem omnipotentis Dei et beate Virginis gloriose, propter quedictus Willelmus et .. uxor6) eius disposuerunt sepeliri in loco dicti prioratus,quando dictus omnipotens Deus ipsos de hoc seculo duxerit revocandos.

a-a) nell’interlineo. b-b) agg. nel margine destro. Segue canc. con tratto di penna: alteri de reverendispatribus videlicet domino Wyntonien(si) seu domino Saresbirien(si) episcopis. Nell’interlineo segue canc.con tratto di penna: Cantuarien(si) archiepiscopo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Maiden Bradley, priorato, OSA, com. Wiltshire. Cf. MRH, 165. 3) Forse St. Nicholas,Salisbury. Cf. MRH, 389. 4) Kidderminster, com. Worcestershire, dioc. Worcester. 5) William, baronMontagu, first earl of Salisbury († 1344). Cf. DNB, XIII 659-660. 6) Katharine, figlia di William, firstbaron Grandisson († 1349) . Cf. DNB, XIII 660.

X

1) Supp. John (Stratford), vescovo di Winchester, affinché sia confermatal’unione della chiesa parroc. di Crondall, dioc. Winchester, al capitolo cat-tedrale di Winchester, OSB.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 165r

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.:Concessionem predictam factam per nostros predecessores, ut premictitur, appro-bantes, eam etiam innovamus ac priori et capitulo predictis connectimus et unimus.B. [= Giovanni XXII]. La datazione è calcolata in base alla lettera executoriarelativa a questa supp. (infra, XL). Roger de Scolis recapitò personalmente daAvignone in Inghilterra una copia di questa petizione, come è attestato in un atto del27 ottobre 1333 (Cf. WC, 202).Cf. infra, XXIII; XL; XLI.

Significat s(anctitati) v(estre) devota creatura vestra Iohannes, episcopusWyntonien(sis)1), quod, licet olim parrochialis ecclesia de Crundal2), Wynto-niensis diocesis, cum suis iuribus et pertinentiis universis, que ad collactio-nem Wynton(iensis) episcopi3), qui erat pro tempore, pertinebat, per nonnul-los Romanos pontifices ... priori4) et capitulo Wynt(oniensis) ecclesie, ordinissancti Benedicti, auctoritate apostolica in proprios usus concessa fuisset,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 237

Parte seconda 237

tantum nonnulli episcopi Wynt(onienses) predecessores sui contra concessio-nem huiusmodi clericis secularibus usque ad hec tempora contulerunt sicqueprefati prior et capitulum frustrati fuerunt predicte concessionis effectu.

Cum autem, pater sanctissime, redditus et proventus dictorum prioris etcapituli, qui bona ab aliis bonis mense episcopalis Wynt(oniensis) discretahabere noscuntur, sint ab eo tempore citra non adaucti, sed quamplurimumdiminuti, idemque episcopus desideret ipsis priori et capitulo, quorum oneraplene novit, eorum iura illibata servare, supplicata) humiliter, quatinus sibiconcedendi auctoritate apostolica de novo predictam parrochialem ecclesiamcum omnibus iuribus et pertinentiis supradictis eisdem priori et capituloinperpetuum in usus prefatos ac cedente vel decedente .. rectore ipsius etcetera prefatos priorem et capitulum in corporalem possessionem et ceterainducendi, reservata perpetuo vicario et cetera, necnon contradictores etcetera, concedere dignemini per vestras litteras facultatem cum omnibus nonobstantibus et clausulis oportunis.

a) nell’interlineo.

1) supra, VII. n. 4. 2) Crondall, com. Hampshire, dioc. Winchester. 3) Cf. CPL, I 21, Innocenzo III, oCPL, I 201, Innocenzo IV. Il menzionato priore potrebbe essere Stephen de Luci (1201-1214), Cf. Greatrex,737, o John Cauz (1243-1244), Cf. Greatrex, 681.

2) Lo stesso, affinché la chiesa parroc. di Wonston, dioc. Winchester, possaessere unita al capitolo cattedrale di Winchester, OSB, per il mantenimentodell’ospedale di St. Mary Magdalen di Winchester.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 165r

LE: Mollat, 59767; CPL, II 381.

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.: fiat,si est ita. B. [= Giovanni XXII]. Andrea Sapiti e Roger de Scolis inviarono due copiedella LE da Avignone in Inghilterra attraverso alcuni membri della compagnia deiPeruzzi, come è attestato in un atto del 27 ottobre 1333 (Cf. WC, 202).

Item significat idem episcopus1), quod olim bone memorie .. episcopusWyntonien(sis)2), predecessor suus, zelo pie devotionis accensus ad sustenta-tionem infirmorum et pauperum in hospitali beate Marie Magdalene3) iuxtaWyntoniam degentium XXV libras XVIIII solidos et IIII denarios ster-lingorum de pecunia camere sue deputavit hospitali predicto singulis annis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 238

Edizione238

persolvendas, que quidem summa pecunie per episcopos Wyntonien(ses) fuitdicto hospitali usque ad hec tempora persoluta.

Verum quia, cum ecclesia Wyntonien(sis) pro tempore vacare dinoscitur,prefata pecunia eius vacatione durante hospitali predicto interdum pro parteinterdum alias male extitit persoluta, ex quo pauperes et infirmi predictialiquando vite necessariis caruerunt dictusque episcopus arbitrans et cogno-scens deputationem huiusmodi esse piam ipsam desideret observari, humili-ter supplicat idem episcopus, quatinus, cum dictum hospitalem nullum aliumtitulum super perceptione dicte pecunie habere noscatur, dignemini sibiuniendi et incorporandi imperpetuum auctoritate apostolica parrochialemecclesiam de Wonsyngton4) sue diocesis, ad ipsius episcopi collactionempertinentem, cuius fructus, redditus et proventus XL librarum sterlingorumsecundum decimam valorem annuum non excedunt, priori et capitulo ante-dictis ac constituendi auctoritate predicta dictam summam pecunie prefatohospitali super fructibus ipsius ecclesie annis singulis persolvendam ac indu-cendi et cetera, reservata et cetera, contradictores et cetera, concedere pervestras literas facultatem cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis.

1) supra, VII. n. 4. 2) Forse Henry di Blois, vescovo di Winchester (1129-1171), che fondò l’ospedale nel1158. Cf. MHR, 404. 3) Ospedale di St. Mary Magdalen, Winchester. Cf. MHR, 404. 4) Wonston, com.Hampshire, dioc. Winchester.

3) Lo stesso, affinché il suddetto vescovo di Winchester possa scegliere unanuova badessa per il monastero di Wherwell.

Senza data

fol. 165rv

Nel margine sinistro: Ne(gata).Vedi anche Mollat, 51292: il 21 ottobre 1330 Simone Sapiti, canonico fiorentino efratello di Andrea, è incaricato come esecutore in un negozio concernente il mona-stero di Wherwell.

Item significat, quod monasterium monialium de Wherewelle1), ordinissancti Benedicti, sue diocesis, pro eo quod domina Isabella2) abbatissa ipsiusest iam senio et imbecillitate confracta et alias impotens ad regimen dictimonasterii exercendum, speratur in proximum vacaturum quodque canonica-tus‹!› eiusdem monasterii in partes iam pacis emulo faciente divise nonnulleex ipsis magnatibus et nobilibus, ut eis in future abbatisse electione faveant,et alique inter se confederationes etiam inierunt sicque ex huiusmodi discor-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 239

Parte seconda 239

dia, si dictum monasterium vacare contigerit, provenirent eidem maximadetrimenta et alia multa scandala orirentur.

Quare humiliter supplicat idem episcopus3), quatinus huiusmodi dispen-diis et periculis salubriter | occurrentes, sibi providendi hac vice prefatomonasterio de abbatissa, cum vacaverit de gremio ipsius, ac faciendi illi, dequa ipsi monasterio providebit, a suis subditis obedientiam et cetera, curamet cetera, contradictores et cetera, concedere dignemini per vestras litterasfacultatem, cuius quidem monasterii provisionem ex nunc dispositioni sedisapostolice reservetis, cum decreto et cetera.

1) Wherwell, monastero femminile, OSB, com. Hampshire. Cf. MHR, 267. 2) Forse Isabel (de)Wynt(e)reshull(e), badessa di Wherwell (1298-1333). Cf. Smith/London, 617-618. 3) supra, VII. n. 4.

4) Lo stesso, affinché siano confermati ex certa scientia la composizione circal’elezione del priore di Winchester e altri diritti, concessi al tempo del vesco-vo John de Pontissara.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 165v

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.:Exibeantur littere vicecancellario et examinet eas et referat B. [= Giovanni XXII].Per la data vedi infra, X. 10. Inoltre secondo la notizia contenuta in WC, 202, datata27 ottobre 1333, Roger de Scolis recapitò personalmente una sua copia da Avignonein Inghilterra.

Item significat dictus episcopus1) necnon prior2) et capitulum supradicti,quod, cum olim inter nonnullos Wyntonien(ses) episcopos predecessoressuos ex parte una et dictos priorem et capitulum ex altera super electioneprioris ecclesie predicte ac obedientiariis preficiendis et servientibus secula-ribus et ministris aliis in prioratu dicte ecclesie et bonis ipsius constituendisnecnon super quibusdam maneriis quarundam ecclesiarum advocatione acrebus aliis in dicta diocesi consistentibus orta fuisset materia questionis etlongo tractatu temporis perdurasset, ex qua quidem discordia utrique partidampna plurima, labores et sumptus provenerunt infiniti, tandem inter bonememorie dominum Iohannem de Pontisera3), episcopum Wyntoniensem pre-decessorem suum, et priorem ac capitulum antedictos super premissis omni-bus mediante clare memorie domino .. rege Anglie4), qui tunc erat eiusdemecclesie fundatore, quedam amicabilis compositio intervenit, prout in litterisinde confectis dictorum episcopi ac prioris et capituli sigillis munitis plenius

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 240

Edizione240

continetur, que quidem compositio usque ad hec tempora fuerit pacificeobservata.

Quare humiliter supplicant episcopus, prior et capitulum supradicti, qua-tinus compositionem huiusmodi ratam et gratam habentes illam auctoritateapostolica ex certa scientia dignemini confirmare, tenorem dictarum littera-rum de verbo ad verbum in huiusmodi confirmationis vestre litteris inserifacientes ac supplentes omnem defectum, siquis in ea fuisset, de plenitudinepotestatis.

1) supra, VII. n. 4. 2) Alexander de Heriard, priore di Winchester (1328-1349). Cf. Greatrex, 700-701. 3) John de Pontissara, vescovo di Winchester (1282-1304). 4) Henry Woodlock, priore di Winchester(1282-1304/5). Cf. Greatrex, 749-750. 5) Edward I, re d’Inghilterra (1280-1307). Cf. CPR, 1281-1292,135: 1284 IX 27, Overton.

5) Lo stesso, affinché sia confermata ex certa scientia la lettera patente diEdward (III) circa la custodia delle chiese parroc. di East Meon e Hamble-don, dioc. Winchester, essendo il suddetto capitolo cattedrale vac.

(1333 dicembre 1, Avignone)

fol. 165v

LE: Mollat, 62195; CPL, II 397.

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.: fiatut in proxima. Roger de Scolis recapitò personalmente una copia della LE da Avignonein Inghilterra, come è affermato in un atto datato 27 ottobre 1333 (Cf. WC, 202).

Item significant iidem episcopus, prior et capitulum, quod illustrissimusprinceps dominus rex Anglie1), qui nunc est, dictis priori et capitulo gratioseconcessit, quod ipsa ecclesia Wyntonien(si)2) vacante de Estimines3) et deHameldon4) parochialium ecclesiarum, Wyntoniensis diocesis, mense episco-pali Wyntonien(si) canonice unitarum, quarum custodia necnon fructuum,reddituum et proventuum perceptio ad regem Anglie, qui erat pro tempore,iure regalium etiam de antiqua consuetudine pertinebant, custodiam gererentet fructus earum, quandocumque ipsam Wyntonien(sem) ecclesiam vacarecontingeret, perciperent antedictos, ita quod idem dominus rex seu successo-res sui de predictis fructibus et custodia se nullatenus intromittant, iuribusepiscopalibus semper salvis, prout in patentibus litteris inde confectis eius-dem regis sigillo munitis plenius continetur.

Quare humiliter supplicant, quatinus, quod super hoc ab eodem dominorege pie factum est, ratum et gratum habentes id dignemini auctoritate apo-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 241

Parte seconda 241

stolica ex certa scientia confirmare, tenorem dictarum litterarum in confir-mationis vestre litteris de verbo ad verbum inseri faciendo.

1) supra, I. 1 n. 1. Cf. CPR 1330-1334, 73: 1331 II 6, Westminster. 2) Winchester. 3) East Meon, com.Southampton, dioc. Winchester. 4) Hambledon, com. Surrey, dioc. Winchester.

6) Lo stesso, affinché sia confermata ex certa scientia l’esenzione del prioree del capitolo di Winchester dal pagamento della pensione in favore del card.Luca Fieschi, concessa al menzionato priore e capitolo dallo stesso card.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 165v-166r

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.:Exhibeantur et cetera. B. [= Giovanni XXII]. Per la data vedi infra, X. 10.

Item supplicant, quatinus, cum reverendus pater dominus Lucas1), sancteMarie in Vialata dyaconus cardinalis, prefatos priorem et capitulum a solu-tione pensionis XL marcharum sterlingorum, | in qua ipsi prior et capitulumprefato domino cardinali ex cocessione‹!›2) sedis apostolice sibi facta annissingulis tenebantur, per procuratorem suum ad hoc legitime constitutumabsolverit et totaliter liberaverit, dignemini, que super hiis ab eodem dominocardinali seu procuratore predicto pro eo facta sunt, rata et grata habereillaque auctoritate apostolica ex certa scientia confirmare, cum insertionetenoris instrumentorum super absolutionea) et liberatione huiusmodi confec-torum.

a) segue et confectione canc. con tratto di penna.

1) Luca Fieschi, diac. card. S. Maria in Via lata (1300-1305); SS. Cosma e Damiano (1305-1318). Cf.Eubel, I. xviii 13. 2) CPL, I 616: 1304 I 1, Laterano. Cf. Wright, 290.

7) Lo stesso, affinché John Loveryng de Northlecch (Lecche) sia provvistodel can. presso Salisbury, con aspettativa di preb., dign., pers. e off. con osenza cura d’anime.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 166r

LE: Mollat, 59762; CPL, II, 373.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 242

Edizione242

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.: fiatB. [= Giovanni XXII].

Item supplicat dictus episcopus1), quatinus sibi in personam Iohannisdicti Loveryng de Northlecch2), presbiteri utriusque iuris bacalarii officialissui, specialem gratiam facientes eidem de canonicatu ecclesie Sar(esbirien-sis)3) dignemini providere, prebendam vero et dignitatem seu personatum velofficium cum cura vel sine cura sique vel siqui aut siqua in dicta ecclesiavacant ad presens vel simul aut successive vacaverint, conferendas vel con-ferendos aut conferenda sibi donationi apostolice dignemini reservare, cumacceptatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri, non obstante, quodparrochialem ecclesiam de Melles4), Bathoniensis diocesis, noscitur obtinereet omnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

1) supra, VII. n. 4. 2) John Lecche († 1361). Cf. BRO, II 1118-1119. 3) Salisbury. 4) Melles, com.Somerset, dioc. Bath e Wells.

8) Lo stesso, affinché siano rivisti i privilegi in favore del priore di Winchesterconcessi da papa Innocenzo IV e concernenti i pontificali.

Senza data

fol. 166r

Nel margine sinistro: Ne(gata).Cf. infra, XXXIX.

Item significat, quod felicis recordationis dominus Innocentius papaIIII1), predecessor vester, priori2) eiusdem ecclesie, qui tunc erat, suisquesuccessoribus prioribus dicte ecclesie, qui forent pro tempore, utendi anulo,mitra, baculo, pastorali, tunica, dalmatica, cirotecis et sandalibus benedicen-dique calices et pallas altaris et alia ornamenta ecclesia dandique benedictio-nem corone ac duos minores ordines, ostiariatum videlicet et lectoratum, acbenedictionem solempnem in divinis officiis et in missa concessit auctoritateapostolica facultatem.

Cum igitur, pater sanctissime, concessio huiusmodi nimis generalis exi-stat, humiliter supplicat idem episcopus, quatinus concessionem huiusmodidignemini de benignitate apostolica moderari, quod idem prior in presentiaipsius episcopi in suis civitate et diocesi non possit uti baculo pastorali acnichilominus ipsam concessionem cum tali moderamine auctoritate predictaex certa scientia dignemini confirmare.

1) Innocenzo IV, papa (1243-1254). Cf. Berger, III 7995: 1254 IX 5, Anagni. 2) John Cauz, vedi supra, X.1 n. 3.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 243

Parte seconda 243

9) Lo stesso, affinché al priore di Winchester, in assenza del vescovo, siaconcesso di riconsacrare la chiesa e il cimitero, allorché essi vengano violatiper lo svolgimento del mercato nella piazza antistante la chiesa.

(1333 marzo 9, Avignone)

fol. 166r

LE: Mollat, 59766.

Nel margine sinistro: C(oncessa). Al termine della supplica un’altra mano agg.: fiatusque ad triennium in forma. B. [= Giovanni XXII]. Andrea Sapiti e Roger de Scolisinviarono una copia della LE da Avignone in Inghilterra attraverso alcuni membridella compagnia dei Peruzzi, come è attestato in un atto del 27 ottobre 1333 (Cf.WC, 202).

Item supplicat, quatinus cum ecclesia Wyntonien(sis)1) et eius cimiteriumin civitatis Wyntonien(sis) medio constituta et publicum forum ibidem emen-tium et vedentium sicque frequenter contingat propter concursum et multitu-dinem gentium, que inibi conveniunt, ecclesiam et cimiterium predicta vio-lari, eidem priori et suis successoribus imperpetuum reconciliandi ecclesiamet cimiterium predicta in absentia ipsius episcopi, quociens ea violari conti-gerit, cocedere‹!› dignemini auctoritate apostolica facultatem.

1) Winchester.

10)

1333 marzo 9, Avignone.

fol. 166r

Nel margine sinistro: C(oncessa).

Item supplicant quod predicta tanseant sine alia lectione. Fiata) B.a) 1).Datumb) Avinione, VII idus martii anno XVII. Recipe P.2). Vicecancella-

riusc) P. Pen.b) 3).

a-a) agg. al termine della supplica da un’altra mano. b-b) note vergate nel margine inferiore del fogliodalla stessa mano che appone i responsi alla fine delle supp. c) segue Pen. canc. con tratto di penna.

1) supra, VIII. n. 6. 2) Non identificato. 3) Pietro de Pratis, card. vescovo di Palestrina, vicecancelliere(1325-1361). Cf. Eubel, xxi n. 12.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 244

Edizione244

XI

1) Supp. Edward (III), affinché al priore e al convento di Maiden Bradley,OSA, e alle moniali del Leprosario, dioc. Salisbury, venga confermata excerta scientia l’unione della chiesa parroc. di Kidderminster (Cf. supra, IX).

Senza data

fol. 166v

Significat s(anctitati) vestre devotus filius vester Edwardus, rex Anglie1),quod dilectis suis priori et conventui prioratus de Maidenbradeley2), ordinissancti Augustini, et eiusdem loci mulieribus Leprosarii3), Saresbiriensis dio-cesis, Deo et sanctissime matri sue servientibus propter possessionum pau-pertatem atque paucitatem terrarumque suarum sterilitatem et exactionesgraves atque diversas ad eorum sustentationem non suppetunt facultates.

Quare supplicat idem rex, quatinus eidem .. priori et conventui pio com-patientes affectu alteri ex reverendis patribus dominis, videlicet Wynto-nien(si)4) vel Saresbirien(si)5) episcopis, quod de predictis se informet et, siea invenerit esse vera, eisdem priori et conventui eorumque prioratui parro-chialem ecclesiam de Kydeministre6), in qua ipse ius obtinet patronatus, addivini cultus augmentum et, ut onera ad dictum prioratum spectantia suppor-tare valeant, cum omnibus iuribus et pertinentiis suis imperpetuum in pro-priorum‹!› usus ipsorum prioris, conventus ac prioratus auctoritate apostolicaex certa scientia apropriare valeat et unire, per vestras litteras concederedignemini facultatem, ita quod cedente vel decedente rectore ipsius ecclesie,qui nunc est, iidem religiosi possessionem eiusdem ecclesie auctoritate pro-pria apprehendere possint, loci dioc(esani) vel alterius cuiuscumque licentiaminime requisita, quacumque constitutione contraria non obstante, reservata.. vicario et cetera, contradictores et cetera, et aliis non obstantibus et clausulisoportunis.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, IX. n. 2. 3) supra, IX. n. 3. 4) Winchester. 5) Salisbury. 6) supra, IX. n. 4.

2) La stessa supp. viene inoltre avanzata da William, baron Montagu, che hascelto insieme a sua moglie (Katharine) il suddetto priorato come luogo disepoltura (Cf. supra, IX).

Senza data

fol. 166v

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 245

Parte seconda 245

Et pater sanctissime pro dicta gratia obtinenda supplicat eciam devotusmiles vester Guillelmus de Monteacuto1), qui et uxor2) sua im‹!› dicto prioratupropter devotionem loci suam sepulturam elegerunt.

1) supra, IX. n. 5. 2) supra, IX. n. 6.

XII

Ripete la supp. di cui supra, VIII.

(1333 dicembre 1, Avignone)

fol. 166v-167r

LE, supra, Parte prima, XXVIII; Mollat, 62197; CPL, II 397.Cf. supra, IV. Vedi anche supra, Parte prima, XXVIII; XXXI.

Sanctissime pater, cum devoti filii vestri Edwardus1), rex Anglie, et Io-hannes2), comes Cornubie, eius frater, nuper vestram supplicaverint s(ancti-tatem) in hunc modum:

«Item supplicant, quatinus unionem seu appropriationem per reveren-dum patrem dominum .. episcopum Wygornien(sem)3) et eiusdem loci capi-tulum certis, iustis et rationabilibus causis factam de parrochiali ecclesia deAmbreleye4), Wygorniensis diocesis, religiosis viris .. abbati ac conventui, acmonasterio de Evesham5), ordinis sancti Benedicti, eiusdem diocesis, | sediapostolice immediate subiectis, qui in ipsa ecclesia ius obtinent patronatus,de benignitate sedis apostolice ex certa scientia dignemini de speciali gratiaconfirmare apropriationis huiusmodi litteras in dicte confirmationis litterisinseri faciendo, providentes, si placet, quod abbas, qui est vel erit pro tempo-re, obedientiam manualem et iuramentum occasione huiusmodi apropriatio-nis loci diocesano vela) alteri ordinario prestare minime teneantur‹!› obsequiistamen reverentia et honore dictis ordinariis debitis semper salvis». Et in ipsasupplicatione beata manu vestra scripseritis: «exhibeat .. vicecancellario lit-teras unionis predicte, qui eas examinet et referat nobis. B.6)».

Dictusque dominus vicecancellarius litteras ipsas7) viderit et per easdictam unionem rite et canonice ac ex veris et iustis causis factam repereritet v(estre) s(anctitati) relationem fecerit, dignetur ipsa sanctitas mandareeidem domino vicecancellario, quod litteras super huiusmodi unionis confir-matione iuxta formam supplicationis predicte fieri faciat et bullari.

Et quod eas expediat sine alia lectione.

a) VIII: seu.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 246

Edizione246

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, I. 2 n. 2. 3) supra, IV. n. 2. 4) supra, IV. n. 3. 5) supra, IV. n. 1. 6) supra,VIII. n. 6. 7) supra, IV. n. 4.

XIII

1) Supp. Edward (III), affinché John de St. Paul, suo chierico e cancelliere,rettore della chiesa di Ashby (Castle Ashby), dioc. Lincoln, dispensato daldifetto di nascita, sia provvisto di altri due ben. curati (Cf. infra, XIX. 1).

(1330 maggio 2, Avignone)

fol. 167r

LE: Mollat, 49490.

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), rexAnglie, quod dudum cum dilecto clerico et cancellario suo et tocius regniAnglie negotiorum gestore Iohanne de Sancto Paulo2), rectore ecclesie deAssheby Davyd3), Lincolniensis diocesis, super defectu natalium, quem pa-titur de soluto genitus et soluta, ut defectum huiusmodi non obstante possetad omnes sacros ordines promoveri et ecclesiasticum beneficium obtinere,eciam si curam animarum haberet, fuit auctoritate apostolica dispensatum,cuius dispensationis vigore idem Iohannes2) eandem ecclesiam extitit cano-nice assecutus, postmodum vero ad dicti regis supplicationem cum eodemIohanne, ut unum aliud beneficium ecclesiasticum cum cura vel sine cura, sisibi alias canonice conferetur, libere recipere et illud, si sine cura foret, unacum dicta ecclesia licite retinere valeret, defectu predicto et qualibet consti-tutione contraria non obstante fuit de novo auctoritate dispensatum predicta.

Cum autem dictus Iohannes per varias et diversas expensas, quas ipsumsustinere oportet, non possit de ipsius ecclesie redditibus, qui tantum ad XVIlibras XIII solidos et IIII denarios sterlingorum ad decimam sunt taxati,secundum status sui decentiam sustentari, humiliter supplicat dictus rex,quatinus, cum dicto Iohanne, ut huiusmodi defectu et qualibet constitutionecontraria non obstante, possit duo alia curata beneficia successive libererecipere et unum de ipsis cum beneficio sine cura, si ei alias canonice confe-ratur, licite retinere valeat, dignemini auctoritate apostolica de speciali gratiadispensare, cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) John di St. Paul (1295?-1362). Cf. DNB, XVII 662-663. 3) Castle Ashby, com.Northamptonshire, dioc. Lincoln.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 247

Parte seconda 247

2) Lo stesso, affinché il suddetto John sia provvisto di can. e preb. presso lachiesa cattedrale di Chichester o nella chiesa collegiata di St. John di Bever-ley o in quella di St. Wulfrid di Ripon (Cf. infra, XIX. 2).

Senza data

fol. 167r

Item1), ut huiusmodi onera tam pro nobis quam pro communi regni nostriutilitate iuxta status sui convenientiam valeat facilius supportare, digneturvestra summa benignitas eidem de aliquo canonicatu et prebenda in ecclesiacathedrali Cicestren(si)2) vel in ecclesiis collegiatis sancti Iohannis Beverla-ci3) seu sancti Wulfridi Riponen(sis)4), que de patronatu reverendi patris ar-chiepiscopi Eboracen(sis)5) existunt, cum clausulis et cetera providere defec-tu huiusmodi seu quavis constitutione contraria non obstante.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Chichester. 3) St. John di Beverley, com. The East Riding of Yorkshire, dioc. York. 4) St. Wulfrid di Ripon, com. The West Riding of Yorkshire, dioc. York. 5) William Melton, arcivescovo diYork (1316-1340).

XIV

1) Supp. Edward (III), affinché Simon Montagu, arcidiacono di Canterbury,sia esentato dalla giurisdizione di Simon, arcivescovo di Canterbury, e delsuo capitolo.

(1332-1333)

fol. 167v

La datazione è attribuita in base all’ufficio di arcidiacono ricoperto da SimonMontagu presso Canterbury (1332-1333).

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), rexAnglie, quod, cum ipse devotum capellanum vestrum dominum Symonem deMonteacuto2), archidiaconum Cantuarien(sem) et clericum suum dilectissi-mum, consideratione domini Guillelmi de Monteacuto3) germani sui, qui inarduis et magnis suis et regni sui negociis quasi continue semper assistit eteius‹dem›a) domini Guillelmi obsequiis noscitur indigere nec potest obsequiocarere, ipsius prosequitur benivolentia speciali, quodque venerabilis paterdominus Symon4), archiepiscopus Cantuarien(sis), quia quibusdam suis offi-cialibus et exactionatoribus, quos elegit, potius regitur quam regat quique selegatum apostolice sedis intitulans provinciam Cantuarien(sem)5), prout ha-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 248

Edizione248

bet multorum prelatorum et aliorum clamosa insinuatio pluries vobis factamultis zizanniis et discordiis ac dissentionibus lacessivit, dictum capitulumvestrum in iuribus et iurisdictionibus archidiaconatus Cantuarien(sis) per seet officiales predictos molestat multipliciter et perturbat, ita quod non potestiurisdictionem suam archidiaconalem, sicut fecerant predecessores sui Can-turien(ses) archidiaconi exercere; immo idem archiepiscopus toto posse iu-risdictionem suam huiusmodi nititur usurpare et alias ipsum cappellanumvestrum ea ratione, sicut asseritur, prosequitur odio capitali, quod ipse vestercapellanus venerabili patri domino Iohanni6), episcopo Exonien(si), quem aiurisdictione ipsius archiepiscopi, quoad vixerit, exemistis, proxima affinita-tis linea est coniunctus, ita quod propter hec et alia infinita gravamina, quedictus archiepiscopus eidem archidiacono continue inferre non desinit, pre-fatus archidiaconus vexatur et turbatur multipliciter non sine ipsius archidia-coni magnis iniuriis et molestiis et gravi displicentia regis.

Quare humiliter supplicat idem rex, quatinus adhoc, ut idem dominusSymon iura sua et iurisdictiones archidiaconatus eiusdem, ut non depereant,valeat defendere, dignemini prefatum capellanum vestrum necnon officialeset familiares suosb) quoslibet in archidiaconatu predicto presentes pariter etfuturos ab omni iurisdictione, dominio et potestate prefati Symonis archiepi-scopi et capituli sui, quamdiu eundem Symonem archiepiscopum regiminiCantuarien(sis) ecclesie presidebit, eximere auctoritate apostolica totaliter etetiam liberare ac ex nunc decernere illos soli sedi apostolice subiacere necnonquicquid contra exemptionem huiusmodi attemptari contigerit, decerneresimiliter ex nunc irritum et inane quacumque constitutione contraria nonobstante cum aliis non obstantibus et clausulis oportunis ex‹!› executoribus.

a) buco nella carta. b) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Simon Montagu, arcidiacono di Canterbury (1332-1333). Cf. FEA, IV 7. 3) supra,IX. n. 5. 4) Simon Mepham, arcivescovo di Canterbury (1327-1333). 5) Canterbury. 6) John Grandis-son, vescovo di Exeter (1327-1369). Cf. supra, Parte prima, XXIX; Mollat, 55987; CPL, II 354: 1331 XII20, Avignone.

2) Lo stesso, affinché il suddetto arcidiacono possa deputare alcune personeidonee per visitare il proprio arcidiaconato e riscuotere le esazioni.

(1332-1333)

fol. 167v

La datazione è calcolata in base all’ufficio di arcidiacono ricoperto da SimonMontagu presso Canterbury (1332-1333).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 249

Parte seconda 249

Item supplicat idem rex1), quatinus eidem capellano2) vestro auctoritatevestra apostolica dignemini indulgere, ut ipsius domini regis obsequiis vellitterarum studio in loco, ubi illud generale vigeat insistendo, possit ecclesias,monasteria et loca ecclesiastica eorumque personas archidiaconatus predicti,in quibus sibi visitationis offitium de consuetudine competit vel de iure peraliquam seu aliquas personam seu personas ydoneas, quam vel quas ad iddeputandas duxerit visitare, et procurationes ratione visitationis huiusmodisibi debitas in pecunia numerata recipere moderatas quacumque constitutionecontraria non obstante cum aliis non obstantibus et clausulis oportunis etexecutoribus.

Et quod transeant sine alia lectione.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XIV. 1 n. 2.

XV

Pro magistro Iacobo de Bononia

1) Supp. Edward (III), affinché Giacomo di Bologna, suo chierico, sia prov-visto di can. e preb. nella chiesa di Lincoln.

(1330 novembre 1, Avignone)

fol. 168r

LE: Mollat, 51443.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), Deigratia rex Anglie, quatinus sibi in personam magistri Iacobi de Bononia2),dilecti clerici sui, pro quo alias eidem s(anctitati) v(estre) supplicat specialemgratiam facientes de canonicatu et prebenda Lincolnien(sis)3) ecclesie, sivacat ad presens vel cum vacabit, eidem magistro Iacobo dignemini providerecum acceptatione, reservatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri, nonobstante, quod idem magister Iacobus clericatum ecclesie sancti Christoforide Montesuvero4), Bononiensis diocesis, noscitur obtinere seu quod ad col-lactionem .. prioris et conventus prioratus Lewen5), ordinis Cluniacensis,Cicestrensis diocesis, benefitium ecclesiasticum cum cura vel sine cura ubi-cumque in regno Anglie noscitur expectare, et cum omnibus aliis non obstan-tibus et clausulis oportunis et executoribus.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Non identificato. 3) Lincoln. 4) S. Cristoforo di Monte Severo, dioc. Bologna,Italia. Cf. DI, IV 43-46. 5) Lewes, priorato OCl., com. Sussex, dioc. Chichester. Cf. MRH, 100.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 250

Edizione250

2) Supp. Bertrando, card. vescovo di Ostia, affinché la supplica di Edward(III) in favore di Giacomo di Bologna venga accolta.

(ante 1330 novembre 1, Avignone)

fol. 168r

La data è attribuita in base alla menzionata LE (Mollat, 51443).

Supplicat s(anctitati) v(estre) devota creatura vestra Bertrandus Ostien-sis episcopus1), quatinus supplicationem ipsius domini .. regis Anglie2), proqua eciam alias per suas litteras idem dominus rex eidem s(anctitati) v(estre)supplicavit et mihi pro eodem Iacobo Bononie3) per suas litteras effectuosescripsit.

Et quod transeat sine alia lectione.

1) Bertrando de Poietto, card. vescovo d’Ostia (1327-1352). Cf. Eubel, xxi n. 4. 2) supra, I. 1 n. 1. 3)supra, XV. 1 n. 2.

XVI

1) Supp. Andrea Sapiti, affinché il figlio Remigio sia insignito del grado dimagister sacre pagine.

(1333-1334)

fol. 168r

Altra edizione: Denifle, II 969, 413.

La data è segnalata in Denifle, II 969, 413. Secondo la Maier il papa a cui venneinoltrata la supp. sarebbe Benedetto XII e la datazione dovrebbe essere posticipataal 1336/1337 (Cf. Maier, 180 n. 117). Mi sembra tuttavia una asserzione pocoprobabile, dal momento che la supp. è registrata nella prima parte del Quaternussupplicationum di Andrea Sapiti tra altre supp. decisamente antecedenti rispetto alladatazione proposta dalla Maier. Supp. canc. con tratto di penna.Cf. infra, XVIII; Parte prima, XLVI.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus servus vester Andreas Sapiti1),quatinus sibi in personam dompni Remigii2), filii sui, monachi ordinis Cister-cien(sis), Parisius3) actu legentis sententias, specialem gratiam facientes man-dare dignemini venerabili viro domino .. cancellario Parisien(si)4), ut, sidictum dompnum Remigium sufficientem repererit, ad magistratus gradumsacre pagine ipsum ad illum debeat promovere, quacumque studii Pari-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 251

Parte seconda 251

sien(sis) vel alterius studii consuetudine, constitutione vel privilegio nonobstante.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

1) Andrea Sapiti († ante 1338 XI). 2) Remigio Sapiti († post 1348). 3) Parigi. 4) Guglielmo Bernardidi Narbona, cancelliere dello Studio di Parigi (1329-1336). Cf. Denifle, II xv.

2) Lo stesso, affinché il suddetto Remigio sia insignito del grado di magistersacre pagine.

(1333-1334)

fol. 168r

Altra edizione: Denifle, II 969, 413.

Nel margine sinistro agg. nota: Vacat. La rubrica è preceduta da una nota dirichiamo, che si trova anche alla fine della supp. (Cf. infra, n. b). Supp. canc. contratto di penna. La data è segnalata in Denifle, II 969, 413. Sulla datazione vedisupra, XVI. 1.Cf. infra, XVIII; Parte prima, XLVI.

Pro dompno Remigioa) 1)

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus servus vester Andreas Sapiti2),quatinus sibi in personam dompni Remigii1), filii sui, monachi ordinis Cister-cien(sis), Parisius3) actu legentis sententias, specialem gratiam facientes man-dare dignemini venerabili viro domino .. cancellario Parisien(si)4), ut, sidictum dompnum Remigium sufficientem repererit ad magistratus gradumsacre pagine ipsum ad illum debeat promovere immediate, quod perfeceritcursum suum de lectura sententiarum, quem circa proximum festum aposto-lorum Petri et Pauli5) compleverit, quacumque studii Parisien(sis) vel alteriusstudii consuetudine, vacatione, constitutione seu privilegio non obstante.

Item supplicat quod transeat sine alia lectioneb).

a) segue nota di richiamo. b) segue nota di richiamo.

1) supra, XVI. 1 n. 2. 2) supra, XVI. 1 n. 1. 3) Parigi. 4) supra, XVI. 1 n. 4. 5) 1333/1334 VI 29.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 252

Edizione252

XVII

Pro domno episcopo Wyntonien(si)1)

1) Supp. John (Stratford), vescovo Winchester, affinché suo nipote RalphStratford sia provvisto di can. e preb. presso la chiesa di Beverley, dioc. York,vac. per la morte di Robert Pickering.

(post 1333)

fol. 168v

La data è attribuita in base all’anno della morte di Robert Pickering (Cf. infra, n. 4).

Supplicat s(anctitati) v(estre) devota creatura vestra Iohannes, episcopusWyntonien(sis)1), quatinus sibi in personam dilecti nepotis sui magistri Ra-dulphi de Stratford2), magistri in artibus et bacalarii in iure civili studentisBononie, specialem gratiam facientes eidem magistro Radulpho de canoni-catu et prebenda ecclesie Beverlacen(sis)3), Eboracensis diocesis, vacantibusper mortem domini quondam Roberti de Pykering4), nuper decani Ebora-cen(sis) ac ipsius ecclesie Beverlacen(sis) canonici prebendati, cuius benefi-cia ante ipsius obitum collactioni vestre reservastis, cum omnibus iuribus etpertinentiis suis dignemini providere, non obstante, quoda) parrochialem ec-clesiam de Walton5), Wyntoniensis diocesis, ac inb) ecclesia Eborancen(si)canonicatum sub expectatione prebende ac dignitatis vel personatus seu of-ficii cum cura vel sine cura noscitur obtinere et omnibus aliis non obstantibuset clausulis oportunis et executoribus.

a) segue parol canc. con tratto di penna. b) segue eadem canc. con tratto di penna.

1) supra, VII. n. 4. 2) Ralph Hatton Stratford († 1354). Cf. DNB, XIX 34. 3) supra, XIII. 2 n. 3. 4) RobertPickering, decano di York (1312-1333). Cfr, FEA, VI 6. 5) Forse Walton-on-the-Hill, com. Surrey, dioc.Winchester.

2) Lo stesso, affinché sia accolta la supp. di Edward (III) in favore di Nicholasde Ak, che chiede di essere provvisto di can. e preb. della chiesa del monasterodi Ramsey, OSB, dioc. Winchester.

(1332 ottobre 5, Avignone)

fol. 168v

LE: Mollat, 58529; CPL, II 372.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 253

Parte seconda 253

Tra gli esecutori di questo mandato compare anche Simone Sapiti, canonico diFirenze.

Item significat, quod nuper ad supplicationem devoti filii vestri domini.. regis Anglie1) domino Nicholao de Ak2), rectori parochialis ecclesie deAvington3), Wyntoniensis diocesis, dilecto familiari suo, fecistis gratiam spe-cialem de beneficio ecclesiastico vacante vel vacaturo spectante communitervel divisim ad collactionem, provisionem, presentationem et cetera .. abbatis4)

et conventus monasterii de Hyda5), ordinis sancti Benedicti, dicte diocesis,cuius fructus, redditus et proventus si cum cura XXV, si vero sine cura foretXV marchas argenti secundum taxationem decime valorem annuum nonexcederent.

Cum autem, pater sanctissime, idem dominus Nicolaus vigore dictegratie aliquod beneficium valoris ecclesie, quam obtinet, habere non posset,humiliter supplicat idem episcopus, quatinus eidem domino Nicholao locodicte gratie, cui renuntiare paratus est, de canonicatu et prebenda ecclesiemonasterii de Romeseye6), ordinis et diocesis predictorum, consuetis clericissecularibus assignari vacante vel vacatura cum acceptatione, reservatione,inhibicione, decreto et clausula anteferri de speciali gratia dignemini provi-dere, non obstante, quod dictam parrochialem ecclesiam de Avington nosciturobtinere et ceteris non obstantibus et clausulis opurtunis et executoribus.

Itema) supplicat, quod transeant sine alia lectionea).

a-a) precede e segue nota di richiamo, che probabilmente è da riferire alla supp. successiva riguardanteRemigio Sapiti.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Nicholas de Ak. Cf. CPR, 1330-1334, 563. 3) Avington, com. Hampshire, dioc.Winchester. 4) Walter of Fifehead, abate di Hyde (1319-1362). Cf. Smith/London, 82. 5) Hyde Abbey,OSB, com. Hampshire, dioc. Winchester. Cf. MRH, 81. 6) Ramsey, OSB, com. Huntingdonshire, dioc.Winchester. Cf. MHR, 73.

XVIII

Supp. Andrea Sapiti, affinché il figlio Remigio sia insignito del grado dimagister sacre pagine presso lo Studio di Parigi.

(1333-1334)

fol. 168v

Altra edizione: Kirsch, 594.

La datazione è segnalata in Denifle, II 969, 413. Le note di richiamo indicate supra,XVIII. n. a-a, si riferiscono a questa supp. Esse sono identiche a quelle segnalate in

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 254

Edizione254

XVI. 2 e dovevano verosimilmente servire per collegare la suddetta supp. e leprecedenti di cui supra, XVI. 1-2.Cf. supra, XVI. 1-2. Vedi anche Parte prima, XLVI;

Supplicat sanctitati vestre devotus filius vester Andreas Sapiti1), quatinussibi in personam dilecti filii sui religiosi viri dompni Remigii2), monachiCistercien(sis) ordinis, in sacra pagina bacalarii, specialem gratiam facientesmandare dignemini venerabili viro domino .. cancellario Parisien(si)3), ut, sidictum dompnum Remigium sufficientem reperit, ad magistratus gradumipsum ad illum infra mensem post presentationem litterarum vestrarum superhoc sibi factam debeat promovere quacumque studii Parisien(sis) consuetu-dine, constitutione seu privilegio non obstante.

1) supra, XVI. 1 n. 1. 2) supra, XVI. 1 n. 2. 3) Parigi.

XIX

1) Supp. Edward (III), affinché John de St. Paul, suo chierico e cancelliere,sia provvisto di altri due ben. con cura d’anime (Cf. supra, XIII. 1).

(1330 maggio 2, Avignone)

fol. 169r

LE: Mollat, 49490.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), rex An-glie, quatinus sibi in personam karissimi clericia) cancellarie sue et totiusAnglie negociorum gestoris Iohannis de Sancto Paulo2) rectoris ecclesie deAssheby David3), Lincolniensis diocesis, specialem gratiam facientes, ut cumeodem Iohanne dudum super defectu natalium, quem patitur de soluto genituset soluta, fuisset per sedem apostolicam dispensatum, quod ipse non obstantedefectu huiusmodi ad omnes sacros ordines promoveri et simplex ecclesia-sticum beneficium, eciam si curam haberet animarum, valeret obtinere. Etidem Iohannes virtute dispensationis predicte dictam ecclesiam de AsshebyDavid fuisset postmodum canonice assecutus ac subsequenter ad requisi-tionem nostram prefato Iohanni per dictam sedem concessum fuisset gratiose,quod ipse aliud beneficium ecclesiasticum cum cura vel sine cura, si sibicanonice conferatur, licite repere‹!› et illud, si sine cura fuerit, una cum dictaecclesia de Assheby David licite retinere posset defectu predicto seu quavisconstitutione contraria non obstante.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 255

Parte seconda 255

Placeat vestre piissime sanctitati considerationem habere ad exilitatemecclesie ipsius Iohannis predicte, que tantum ad sexdecim libras tredecimsolidos et quatuor denarios sterlingorum taxatur, necnon ad varios expensaset labores, quos in cancellaria nostra tam circa communia totius dicti regninostri negotia quam nostra specialia in dies sustinet, et ei gratiam impendereuberiorem secumque de vestre potestatis plenitudine dispensare, quod ipsedimissa dicta ecclesia de Assheby David, ad duo alia benefitia curata succes-sive, si sibi canonice conferantur, dimisso semper obtento benefitio curatomigrare possit et cum illo benefitio, quod sic optinuerit quodcumque benefi-tium non curatum, si conferatur, recipere et tenere defectu huiusmodi seuquavis constitutione contraria non obstantibus.

a) segue sui canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XIII. 1 n. 2. 3) supra, XIII. 1 n. 3.

2) Ripete la supp. di cui supra, XIII. 2.

Senza data

fol. 169r

Item1), ut huiusmodi onera tam pro nobis quam pro communi regni nostriutilitate iuxta status sui convenientiam valeat facilius supportare, digneturvestra summa benignitas eidem de aliquo canonicatu et prebenda in ecclesiacathedrali Cicestren(si)2) vel in ecclesiis collegiatis sancti Iohannis Beverla-ci3) seu sancti Wulfridi4) Riponen(sis), que de patronatu reverendi patris ar-chiepiscopi Eboracen(sis)5) existunt cum clausulis et cetera providere defectuhuiusmodi seu quavis constitutione contraria non obstante.

Item traseant sine alia lectione per omnia.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XIII. 2 n. 2. 3) supra, XIII. 2 n. 3. 4) supra, XIII. 2 n. 4. 5) supra, XIII. 2 n. 5.

XX

Supp., affinché il card. (Pietro de Capis) decida circa la disputa tra Robert,vescovo di Salisbury, e Nicholas de Lodelowe, canonico di Salisbury, suooppositore nell’elezione vescovile.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 256

Edizione256

(ante 1333 ottobre 21)

fol. 169r

La data è attribuita in base all’elezione di Nicholas de Lodelowe a vescovo diSalisbury.

Placeat s(anctitati) v(estre) mandare reverendo patri domino ... Carno-ten(si)1), ut referat v(estre) s(anctitati) more consueto acta et actitata in causapendente coram eo ex commissione v(estre) s(anctitatis) inter reverendumpatrem dominum Robertum2), Saresbirien(sem) episcopum, devotam creatu-ram vestram ex parte una et Nicholaum de Lodelowe3), canonicum Saresbi-rien(sem) et ipsius episcopi oppositorem ex altera super dicto episcopatu eteius occasionea).

Et si per huiusmodi relationem vel alias appareat dictum dominum epi-scopum penam constitutionis Cupientes4) in aliquo incurrisse, dignetur eademsanctitas huiusmodi penam remittere et defectum in ea parte supplere deapostolice plenitudinis potestate maxime, cum casus reservationis et provi-sionis secute in dicto capitulo Cupientes non exprimitur et utrum extendaturad hunc casum v(estre) s(anctitatis) est declarare.

Responsio pape: referat cardinalis predictus. B.5)

a) su rasura.

1) Pietro de Capis, vescovo di Chartres, card. S. Martino in Monte († 1336). Cf. Eubel, I. xxi n. 22. 2)Robert Wyville, vescovo di Salisbury (1315-1330). 3) Nicholas de Lodelowe, canonico di Salisbury,vescovo eletto dal 1333 X 21. Cf. FEA, III 1. 4) Liber Sextus 1. 6. 16. 5) supra, VIII. n. 6.

XXI

Supp. Edward (III) concernente la causa circa la prepositura di Wells dispu-tata presso la curia tra il suo chierico e tesoriere Robert Tawton e Alano diConingesburgh.

(post 1333 aprile 20, Newcastle-on-Tyne)

fol. 169rv

Il 20 aprile 1333 Edward III inviò a Giovanni XXII la richiesta di giungere a unasoluzione per la suddetta causa (Cf. RR, 13, m. 3). Nel margine sinistro agg. nota:cancellata est eo quod infra in quinto folio est in breviori forma. Supplica canc. contratto di penna al fol. 169r.Cf. infra, XXVI; XXXVII; XXXVIII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 257

Parte seconda 257

Supplicatio pro domino Roberto de Tauton

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), rexAnglie, quod nuper eadem s(anctitas) v(estra) causas appellationis et negociiprincipalis, que verti sperabantur seu vertuntur in Romana curia inter dilec-tum clericum suum Robertum de Tauton2), thesaurarium camere sue ex parteuna, et Alanum de Conesbourgh3) ex altera super prepositura Wellen(si)4) eteius occasione venerabili viro domino Egidio de Benevento5), vestri sacripalacii causarum in primo gradu auditori, cum de ipsarum causarum devolu-tione dubitaretur, ad supplicationem eiusdem Alani commisit audiendas etfine debito terminandas, cum potestate citandi ad partes et extra | curiam dictiscausis eciam comissis eidem domino auditori per reverendum patrem domi-num .. vicecancellarium in forma consueta, coram quo tam in petitorio quamin possessorio iudicio oblato libello seu summaria petitione pro parte ipsiusAlani inter partes ipsas usque ad dationem positionum et articulorum utrius-que partis ac suspensionem petitorii per ipsum Alanum in causis predictis estprocessum inclusive.

Verum, sanctissime pater, quia firmiter creditur, eundem A(lanum) inpremissis iniustam causam fovere et prosequi et, quod in petitorio iudiciodiffidat, maxime cum viciosum ingressum habuit in eadem, nichilominus abeadem per sententiam diffinitivam sui iudicis extitit postea canonice amotus,que nulla appellatione suspensa transivit in auctoritatem rei iudicate, suppli-cat idem rex, quatinus, ut puritati tituli dicte prepositure et utrique partiumpredictarum provideatur ac vicioso ingressui et regressui ad dictam preposi-turam seu ipsius possessionem cautius et saluberrime occurratur, mandaredigneminia) dicto domino Egidiob), quod huiusmodi causas tam petitorii quampossessorii etiam recuperande possessionis una et eadem sententia terminetet decidat, huiusmodi suspensione petitorii et constitutione felicis recorda-tionis domini Clementis pape V6), predecessoris vestri, et quocumque alioiure in contrarium edito non obstantibus; non obstante eciam, quod idemdominus Robertus, clericus et familiaris dicti domini regis, huiusmodi pre-posituram fuerit canonice assecutus, lite pendente super ipsa prepositura inRomana curia inter dictum Alanum ex parte una et dominos Petrum deBercleye7) et Rogerum Brekebek8) divisim ex altera, quorum litigantium nul-lus in dicta prepositura vel ad ipsam preposituram ius obtinuit nec obtinet inpresenti.

a) segue et committere domino Leonardo de Urbe auditori in causis ipsis canc. con tratto di penna. b) segueabsenti usque ad ipsius reditum subrogato canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Robert Tawton († 1335). Cf. FEA, VIII 34. HBC, 80; 94; Tout, VI 87; 51. 3) AlanoConingesburgh († 1362). Cf. BRO, I 476-477. 4) Wells. 5) Egidio di Benevento, uditore del sacro palazzoe cappellano papale. Cf. Cerchiari, II 116. 6) Clementinarum 2. 3. 1. 7) Peter Berkeley († 1342). Cf.BRO, I 175. 8) Non identificato.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 258

Edizione258

XXII

1) Supp. Edward (III) e Philippa di Hainaut, affinché a William Montagu, siaconcessa l’utilizzazione di un altare portatile.

(1333 ottobre 21, Avignone)

fol. 169v

LE: Mollat, 61907; CPL, II 409.

Nel margine sinistro: concessa et expedita. Supplica canc. con tratto di penna.

Supplicant s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri E(dwardus)1), rex, etPhilippa2), regina Anglie, quatinus dilecto militi et consiliario suo dominoG(uillelmo) de Monteacuto3), vestroque devoto servitori, habendi secum al-tare portatile, super quo possit in locis congruis et honestis ac etiam in locisecclesiastico interdicto suppositis et antequam illucescat dies, cum id qualitasnegotiorum exegerit, missam et alia divina officia facere in sua uxoris, libe-rorum et familiarium suorum presentia celebrari, concedere dignemini pervestras litteras in forma solita de speciali gratia facultatem.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, III. 1 n. 2. 3) supra, IX. n. 5.

2) Gli stessi, affinché i religiosi di qualsiasi ordine presenti presso la curiaregia possano mangiare carne.

(1333 ottobre 17, Avignone)

fol. 169v

LE: Mollat, 61852; CPL, II 410 (?).

Nel margine sinistro: concessa et expedita. Supplica canc. con tratto di penna.

Item supplicant, quatinus omnibus religiosis quorumcumque ordinumexistant, ipsorum obsequiis insistentibus vel ad eorum curiam accedentibus,ut in ipsorum presentia seu in eorum aula regia possint vesci carnibus diebus,quibus a iure non prohibentur, per vestras litteras dignemini indulgere, ut informa, quibuscumque ordinum ipsorum statutis, consuetudinibus seu obser-vantiis contrariis nequaquam obstantibus et omnibus aliis non obstantibus etclausulis oportunisa).

a) segue nota di richiamo.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 259

Parte seconda 259

3) Gli stessi, affinché Gaefridus de Mildenhall e i suoi familiari RiccardusGole e Lucia de Forsham possano ricevere dal proprio confessore l’assolu-zione in articulo mortis.

Senza data

fol. 169v

Nel margine sinistro: non est adhuc concessa.

Item supplicant, quatinus Galfrido de Mildenhale1), marescallo aule dictiregis, qui eidem regi et clare memorie domino patri suo diu fideliter deservi-vit, Riccardo Gole2) et Lucie de Forsham3), domicellis et familiaribus suisdilectis, ut confessores eorum, quos duxerint eligendos, ipsos absolvere pos-sint a pena et culpa semel in mortis articulo iuxta formam per s(anctitatem)v(estram) in talibus fieri consuetam per vestras litteras dignemini indulgerea).

Item supplicant quod predicta transeant sine alia lectione.

a) segue nota di richiamo.

1) Non identificato. 2) Non identificato. 3) Non identificato.

XXIII

Supp. di (Adam Orleton), vescovo di Winchester, affinché venga confermatal’unione della chiesa parroc. di Crondall al capitolo cattedrale di Winchester.

(1334 marzo 31, Avignone)

fol. 170r

LE: Mollat, 62938; CPL, II 400.Cf. supra, X. 1; infra, XL; XLI.

Supplicatio domini Vyntonen(sis)

Sanctissime pater, supplicante nuper devoto vestro episcopo Wynto-nien(si)1) concedi sibi licentiam unendi auctoritate apostolica .. priori2) etcapitulo ecclesie Wynt(oniensis) parochialem ecclesiam de Crondal3), suediocesis, et de patronatu suo alias eis per nonnullos pontifices unita, licet postet contra unionem ipsam nunnulli episcopi Wyntonien(ses) ecclesiam ipsamauctoritate propria contulerint. Et s(anctitas) respondit: «concessionem pre-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 260

Edizione260

dictam factam per predecessores nostros approbantes, eam etiam innovamusac capitulo et priori predictis connectimus et unimus B.4)».

Verum cum propter diuturnitatem temporis de huiusmodi unione dicto-rum predecessorum doceri non possit, dignemini auctoritate predicta eidemepiscopo unionem huiusmodi per eum faciendam de novo iuxta formamsupplicationis eiusdem comictere cum clausulis oportunis.

1) Adam Orleton, vescovo di Winchester (1333-1345). 2) Alexander de Heriard, priore di Winchester(1328-1349). Cf. Greatrex, 700-701. 3) supra, X. 1 n. 2. 4) supra, VIII. n. 6.

XXIV

Supp. Edward (III), affinché Robert Stratford venga provvisto dell’arcidia-conato di Canterbury.

(1334 febbraio 7, Avignone)

fol. 170r

LE: Mollat, 62651; CPL, II 401 (?).

Nel margine sinistro agg.: Concessa.

Magistro Roberto de Stratford

Sanctissime pater, cum devotus filius vester Edwardus1), rex Anglie, vestresupplicaverit sanctitati, ut archidiaconatum Cantuarien(sem), quem devotusfilius vester dominus Symon de Monteacuto electus Wygornien(sis)2) in Can-tuarien(si)3) ecclesia obtinet, conferendum dilecto capellano vestro magistroRoberto de Stratford4), fratri devote creature vestre .. archiepiscopi Cantua-rien(sis)5), cum archidiaconatum ipsum per consecrationem dicti electi vacarecontingeret, cum omnibus iuribus et pertinentiis suis dignemini reservare. Etin dicta supplicatione beata vestra manu scripseritis: «exprimat beneficia».

Humiliter supplicat, quatinus consideratione dicti domini regis eidemmagistro Roberto de dicto archidiaconatu per consecrationem dicti electi, utpremittitur, vacaturo cum suis iuribus et pertinenciis universis de specialigratia dignemini providere, non obstante, quod idem magister Robertus inSaresbirien(si)6) et Lincolnien(si)7) ac in de Romeseye8) eta) de Hwerewell9)

monasteriorum ecclesiis canonicatus et prebendas ac parochialem ecclesiamde Stratford10), Wyntonien(sis)11) et Wigornien(sis)12) diocesum, noscitur ob-tinere et omnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item, quod transeat sine alia lectione.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 261

Parte seconda 261

a) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Simon Montagu, vescovo di Worcester (1333-1337). Cf. supra, XIV. 1 n. 2; FEA, IV56. 3) Canterbury. 4) Robert Stratford, arcidiacono di Canterbury (1334-1337). Cf. BRO, III 1799-1800. 5) John Stratford, arcivescovo di Canterbury (1333-1348). Cf. supra, VII n. 4. 6) Salisbury. 7)Lincoln. 8) supra, XVII. 2 n. 6. 9) Harwell, com. Berkshire, dioc. Salisbury. 10) Stratford, com. Essex. 11) Winchester. 12) Worcester.

XXV

Supp. William Montagu, affinché Alice Tyeys possa far esumare i corpi delmarito Warin Lisle e del fratello Henry Tyeys e farli seppellire presso la chiesaparroc. di Chilton.

(1334 gennaio 28, Avignone)

fol. 170r

LE: Mollat, 62577; CPL, II 410.

Supp. agg. nel margine inferiore, fuori dal campo scrittorio.Cf. infra, XXXIII. 3.

Sanctissime pater, cum devotus miles vester dominus Guillelmus deMonteacuto1) vestre supplicaverit sanctitati, ut dilecte consanguinee sue do-mine Alicie de Insula2), relicte domini Warini de Insula3), eorumque heredibusliceret corpora dicti domini Varini et domini Henrici Tyais4) militum, fratrisdicte domine Alicie, de locis, in quibus requiescunt humata, in supplicationesignata expressis facere exhumari et in parochiali ecclesia de Chilton5) cumantecessoribus dictorum Alicie et Henrici facere sepeliri. Et in dicta suppli-catione beata vestra manu scripseritis: «fiat, si est ita, quod in illa ecclesiaelegerint sepeliri et aliud canonicum impedimentum non existat. B.6)».

Dignetur sanctitas vestra mandare domino vicecancellario, quod mandetfieri litteras executoribus et bullari, quod ipsi auctoritate apostolica predictafacere possint, cum clausula contradictores et cetera et cum aliis clausulisoportunis B(onifacii) pape VIII7), predecessoris vestri, et qualibet alia consti-tutione contrariis non obstantibus.

1) supra, IX. n. 5. 2) Alice Tyeys (†1347). Cf. CP, VIII 49. 3) Warin Lisle, miles (†1322). Cf. CP, VIII48-49. 4) Henry Tyeys, miles (1307-1322). Cf. CP, XII/2, 103-105. 5) Chilton, com. Wiltshire, dioc.Salisbury. 6) supra, VIII. n. 6. 7) Liber Sextus 3. 12. 3.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 262

Edizione262

XXVI

Supp. Edward (III) circa la controversia tra il suo chierico e tesoriere RobertTawton e Alano di Coningesburgh concernente la prepositura di Wells (Cf.supra, XXI).

(post 1333 aprile 20, Newcastle-on-Tyne)

fol. 170v

Il 20 aprile 1333 Edward III chiedeva a Giovanni XXII una soluzione per la suddettacontroversia (Cf. RR, 13, m. 3). Nel margine sinistro agg. nota: Canzelata est quiaest infra in minori forma in quarto folio. Supp. canc. con tratto di penna.Cf. infra, XXXVII; XXXVIII.

Supplicacio domini regis Angliepro domino Roberto de Tauton, thesaurario suo

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quod nuper eadem s(anctitas) v(estra) causas appellationis et negociiprincipalis, que verti sperabantur seu vertuntur in Romana curia inter dilec-tum clericum suum dominuma) Robertum de Tauton2), nuncb) thesaurariumregnic) suic) ex parte una et magistrumd) Alanum de Conesbourgh3) ex alterasuper prepositura Wellen(si)4) et eius occasione venerabili viro domino Egidiode Benevento5), vestri sacri palacii causarum in primo gradu auditori, cum deipsarum causarum devolutione dubitaretur, ad supplicationem eiusdem Alanicommisit audiendas et fine debito terminandas, cum potestate citandi adpartes et extra curiam dictis causis eciam priuse) commissis eidem dominoauditori per reverendum patrem dominum .. vicecancellarium in forma con-sueta, coram quo tam in petitorio quam in possessorio iudicio oblato libelloseu summaria peticione pro parte ipsius Alani inter partes ipsas usque addationem positionum et articulorum utriusque partis ac suspensionem peti-torii per ipsum Alanum in causis predictis est processum inclusive.

Verum, sanctissime pater, quia firmiter creditur predictum Alanumf) iniu-stam causam fovere et prosequi ing) hac parteg) et, quod in petitorio iudiciodiffidath), cum viciosum ingressumi) reputeturl) habuisse et habere in dictampreposituram presertim cuml) ab eadem per sentenciam diffinitivam sui iudi-cis competentism),videlicet metropolitani sui iure metropolitico visitantis etsuper titulo dicte prepositure cognoscentism), extitit postean) amotus, que nullaappellatione fuerito) suspensap), supplicat idem rex, quatinus, ut puritati tituliinq) dictar) prepositurar) et utrique partium predictarum provideatur et viciosoingressui seus) regressui ad dictam preposituram seu ipsius possessionemcauticiust) et saluberime occurratur, mandare dignemini etu) committereu) dic-to domino Egidio, quod huiusmodi causas tam petitorii quam possessorii

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 263

Parte seconda 263

eciam recuperande possessionis, una et eadem sentencia terminet et decidat,huiusmodi suspensione petitorii et constitutione felicis recordationis dominiClementis pape V6), predecessoris vestri, et quocumquev) iure in contrariumedito non obstantibus; non obstante eciam, quod idem dominus Robertusz)

huiusmodi preposituram fuitaa) assecutus, lite pendente super ipsa prepositurain Romana curia inter dictumbb) Alanum ex una parte et dominos Petrum deBercleye7) et Roggerum Brekbek8) divisim ex altera. Incc) cuius litis prosecu-tione ante assecutionem predictam cessatum fuit propter non interesse dicto-rum dominorum Petri et Rogeriicc), quorum eciamdd) litigancium neuteree) indicta prepositura seuff) ad eamgg) ius si‹!›hh) pretendit haberehh) in presenti

a) XXI om. b) nell’interlineo. XXI om. c-c) camere canc. con tratto di penna; sue corr. in sui. XXI: cameresue. d) nell’interlineo. XXI om. e) nell’interlineo. XXI om. f) segue in premissis canc. con tratto dipenna. g-g) nell’interlineo. XXI om. h) segue maxime canc. con tratto di penna: i) segue habuit ineadem nichilominus canc. con tratto di penna. l-l) nell’interlineo. m-m) agg. nel margine destro. XXIom. n) segue canonice canc. con tratto di penna. o) nell’interlineo, preceduto da extitit canc. con trattodi penna. p) segue transivit in auctoritatem rei iudicate canc. con tratto di penna. q) In nell’interlineo. r-r) dicte prepositure corr. in dicta prepositura. XXI: dicte prepositure. s) nell’interlineo. M et canc. contratto di penna. t) XXI: cautius. u-u) XXI om. v) segue alio canc. con tratto di penna. z) segue clericuset familiaris dicti regis canc. con tratto di penna. aa) segue canonice canc. con tratto di penna. XXI: fueritcanonice. bb) nell’interlineo segue magistrum canc. con tratto di penna. XXI om. cc-cc) agg. nel marginesinistro. XXI om. dd) nell’interlineo. XXI om. ee) nell’interlineo. M nullus canc. con tratto di penna. ff) nell’interlineo. M vel canc. con tratto di penna. gg) nell’interlineo. M ipsam preposituram canc. contratto di penna. hh-hh) nell’interlineo. M obtinuit nec obtinet canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXI. n. 2. 3) supra, XXI. n. 3. 4) supra, XXI. n. 4. 5) supra, XXI. n. 5. 6)supra, XXI. n. 6. 7) supra, XXI. n. 7. 8) supra, XXI. n. 8.

XXVII

1) Supp. Edward (III), affinché Robert de Aylestone sia provvisto di can. epreb. nella chiesa di Salisbury.

(ante 1334 marzo 21)

fol. 170v

La datazione è attribuita in base alla morte de Robert de Aylestone (BRO, I 83).Supp. canc. con tratto di penna.

Supplicacio domini regis Angliepro magistro Roberto de Ayleston, thesaurario suo

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester E(dwardus)1), rex An-glie, quatinus canonicatum et prebendam ecclesie Saresbiren(sis)2) vacaturosin eadem ecclesia per consecrationem venerabilis patris domini Symonis de

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 264

Edizione264

Monteacuto3), electi Wygornien(sis), conferendos venerabili viro magistroRoberto de Ayleston4), archidiacono de Berkesir5) in ecclesia Saresbiren(si)thesaurario suo, cum per ipsius domini Symonis consecrationem vel alioquovismodo ubicumque vacare contingerit cum omnibus iuribus et pertinen-ciis suis, donationi apostolice de speciali gratia dignemini reservare, nonobstante, quod dictus magister Robertus canonicatum et prebendam in eademecclesia Saresbirien(si), quos paratus est dimittere, cum predictos canonica-tum et prebendam ipsius domini Symonis, ut premittitur, vacaturos fuerit,canonice assecutus et ipsorum pacificam possessionem adeptus ac predictumarchidiaconatum necnon canonicatum et prebendam ecclesie Cicestren(sis)6)

noscitur obtinere et aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Salisbury. 3) supra, XIV, 1 n. 2. 4) Robert de Aylestone, arcidiacono di Berkshire(1331-?; † 1334). Cf. FEA, III 9; BRO, I 83. 5) Berkshire, dioc. Salisbury. 6) Chichester.

2) Lo stesso, affinché il predetto Robert sia dispensato per rimanere in pos-sesso dell’ufficio di arcidiacono e di un ben. con cura d’anime.

(ante 1334 marzo 21)

fol. 170v-171r

La datazione è calcolata in base alla morte di Robert de Aylestone (BRO, I 83). Supp.canc. con tratto di penna.

Item supplicacio dicti domini regis pro eodem

Item supplicat, quatinus predicto magistro Roberto1), thesaurario suopredicto, specialem gratiam facientes, ut ipse cum predicto archidiaconatualiud beneficium | ecclesiasticum curatum, si alias sibi canonice conferatur,libere recipere et licite retinere valeat usque ad beneplacitum sedis apostolice,qualibet alia constitutione contraria non obstante, secum auctoritate aposto-lica dignemini dispensare.

1) supra, XXVII. 1 n. 4.

3) Supp. il predetto Robert, affinché il nipote Richard, figlio di John de Peirede Aylestone, sia dispensato dal defectu etatis rimanendo in possesso di unben. curato.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 265

Parte seconda 265

Senza data

fol. 171r

Supp. canc. con tratto di penna.

Supplicacio suprascripti domini Roberti pro Ricardo,nato Iohannis de Preys

Item supplicat s(anctitati) v(estre) prefatus Robertus1), thesaurarius pre-dicti domini regis2), quatinus, cum dilectus nepos suus Riccardus3), natusIohannis de Preys de Ayleston4) clericus, Lincolniensis5) diocesis, patiatur inetate defectum ad beneficium, cui cura imminet animarum, obtinendum, cumin vigesimo sue etatis anno vel circa constitutus existat, quod huiusmodi etatisnon obstante defectu possit quodcumque beneficium curatum, etiam si inecclesia cathedrali fuerit, si alias sibi canonice conferatur, libere recipere etlicite retinere, secum dignemini auctoritate apostolica de speciali gratia di-spensare predicto defectu et qualibet constitutione non obstante.

1) supra, XXVII. 1 n. 4. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Non identificato. 4) John de Peire. Nichols, IV/1, 26.5) Lincoln.

4) Lo stesso, affinché Robert de Burbache sia provvisto di un ben. ecclesia-stico senza cura d’anime spettante alla collazione della badessa e del con-vento di Shaftesbury, OSB.

Senza data

fol. 171r

Supp. canc. con tratto di penna.

Supplicacio suprascripti domini Robertipro magistro Roberto de Burbache

Item supplicat dictus thesaurarius1), quatinus dilecto clerico suo magistroRoberto de Burbache2), rectori ecclesie de Compton3), Saresbiriensis diocesis,qui in servicio dicti domini una cum eo fideliter laboravit, de beneficioecclestico cum cura vel sine cura spectante communiter vel divisim ad col-lactionem, presentationem seu quamvis alia‹!› disposicionem .. abbatisse4) etconventus monasterii de Scastebury5), ordinis sancti Benedicti, predicte dio-cesis, eciam si beneficium huiusmodi canonicatus et prebenda in ecclesiacollegiata existant, vacante vel vacaturo cum acceptatione, inhibitione, de-creto et clausula anteferri, eidem magistro Roberto gratiose dignemini pro-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 266

Edizione266

videre, non obstante, quod predictam ecclesiam noscitur obtinere et aliis nonobstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item, quod transeant sine alia lectione.

1) supra, XXVII. 1 n. 4. 2) Non identificato. 3) Compton, com. Somerset, dioc. Salisbury. 4) Denise laBlounde, badessa di Shaftesbury (1329-1345). Cf. Smith/London, 606. 5) Shaftesbury, monastero femmi-nile, OSB, com. Dorset. Cf. MRH, 265.

XXVIII

Supp. Richard Bury, affinché venga confermata la sua provisione a vescovodi Durham contro il candidato eletto dal capitolo cattedrale Robert Gray-stanes.

(post 1333 novembre 9-10)

fol. 171rv

In questa data William Melton, arcivescovo di York, confermò l’elezione di RobertGraystanes a vescovo di Durham contro Richard Bury (Cf. Reg. Melton, I 98-100).Cf. supra, Parte prima, XXX.

Supplicacio domini Ricardi de Bury electi Dunelmen(sis)

Significat s(anctitati) v(estre) devotissimus vester Riccardus de Bury1),electus Dunelmen(sis), quod vos olim vivente bone memorie Ludovico2),episcopo Dunelmen(si), provisionem ecclesie Dunelmen(sis)3), cum eamquovis modo vacare contingeret primo et deinde dicto Ludovico sublato demedio, dispositioni apostolice specialiter reservastis et die XIIII mensis Oc-tobris4) proxime preterito prefatum Riccardum ipsi Dunelmen(si) ecclesieprefecistis in episcopum et pastorem ac deinde, videlicet die XV dicti men-sis5), capitulum eiusdem ecclesie ordinis sancti Benedicti quemdam mona-chum6) eiusdem ecclesie in Dunelmen(sem) episcopum de facto eligere pre-sumpserunt idemque monacus taliter electus per dominum archiepiscopumEboracen(sem)7) loci metropolitanum procuravit et fecit de facto eciam elec-tionem | suam huiusmodi confirmari seque in Dunelmen(sem) episcopumconsecrari, quorum electionis, confirmationis et consecrationis pretextu epi-scopatum Dunelmen(sem) occupavit et detinet occupatum ac, post publica-tionem litterarum vestrarum tam super reservatione quam prefectione ipsiusRiccardi predictis in partibus illis et dicto monacho sic intruso factam, admi-nistrationi spiritualium et temporalium eiusdem ecclesie se ingescit‹!› etingerit ipsumque episcopatum prefato Riccardo dimittere indebite contradicit

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 267

Parte seconda 267

in apostolice sedis contemptum, eiusdem Riccardi grande preiudicium,exempli perniciem et multarum periculum animarum percipiendo ex episco-patu ipso fructus, redditus et proventus.

Quare humiliter supplicat, quatinus aliquibus discretis in partibus illisdare dignemini vestris litteris in mandatis, ut ipsi vel duo aut unus eorum perse vel alium seu alios, si eis de reservatione electionem, confirmationem etconsecrationem predictas precedente, summarie et de plano sine strepitu etfigura iudicii constiterit, monachum predictum ad dimittendum libere etabsolute dictum episcopatum Dunelmen(sem) Riccardo prefato sibique fruc-tus, redditus et proventus perceptos ex eo restituendum integre necnon pre-fatum archiepiscopum et quoslibet alios dicti monaci valitores, consiliarios,fautores et auxiliatores in hac parte ad desistendum a favore, auxilio etvalitoria et consilio huiusmodi spiritualibus et temporalibus penis, prout opusfuerit et negocii qualitas persuadet, per censuram ecclesiasticam et invoca-tionem auxilii secularis brachii vestra auctoritate compellant, cum omnibusnon obstantibus et clausulis oportunis.

Et quod traseat sine alia lectione.

1) Richard Bury, eletto vescovo di Durham (1333 ottobre 7-1345). 2) Louis de Beaumont, vescovo diDurham (1317-1333). 3) Durham. 4) 1333 X 14, Avignone. Cf. supra, Parte prima, XXX. 5) Cf. FEA,VI 107. 6) Robert Graystanes († 1336). Cf. BRO, II 814. 7) William Melton, arcivescovo di York(1316-1340), confermò l’elezione di Robert Graystanes il 9-10 novembre 1333. Cf. Reg. Melton, I 98-100.

XXIX

Supp. Richard, eletto vescovo di Durham, affinché Robert de Farendon siaprovvisto della metà del reddito proveniente dalla chiesa parroc. di Elstowvac. per la resignazione di William de Tickhill.

(post 1333 ottobre 7)

fol. 171v

In tale data Richard Bury venne eletto vescovo di Durham (Cf. supra, XXVIII. n. 1).

Supplicacio suprascripti domini electi Dulmen(sis)pro clerico suo Roberto de Farendon

Supplicat s(anctitati) v(estre) devota creatura vestra Riccardus1), electusDunelmen(sis), quatinus dilecto clerico suo Roberto de Farendon2), Saresbi-riensis3) diocesis, nullum beneficium ecclesiasticum obtinenti, de medietateparrochialis ecclesie de Elvestowe4), Lincolniensis diocesis, vacante per libe-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 268

Edizione268

ram resignationem dilecti capellani sui domini Willelmi de Tikhull5), ultimirectoris eiusdem medietatis parrochialis ecclesie, in manibus reverendi patrisdomini .. vicecancellarii vestri6) de mandato vestro recipientis apud sedemapostolicam factam, cuius medietatis ecclesie fructus, redditus et proventusquinque librarum sterlingorum secundum taxationem decime valorem an-nuum non excedunt, cum omnibus iuribus et pertinenciis de speciali gratiadignemini providere, cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis etexecutoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

1) supra, XXVIII. n. 1. 2) Robert de Farington. Cf. CPR, 1330-1334, 18. 3) Salisbury. 4) Elstow, com.Bedfordshire, dioc. Lincoln. 5) Non identificato. 6) supra, X. 10 n. 3.

XXX

Supp. Sir William Trussell, affinché Thomas Trussell sia nominato cappellanopapale.

Senza data

fol. 172r

Supp. canc. con tratto di penna.Cf. infra, LVI; LVIII.

Supplicacio domini Willelmi Trussellpro magistro Thoma Trussell, consanguineo suo

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Guillelmus Trussel1),miles illustris domini regis Anglie2) nuncius, quatinus dilectum consangui-neum suum magistrum Thomam Trussel3), canonicum Londonien(sem), investrum capellanum commensalem recipere aliorumque vestrorum capella-norum comensalium consortioa) de speciali gratia dignemini aggregare, cumnon obstantibus et clausulis consuetis.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

a) nell’interlineo.

1) Sir William Trussell († 1346/7). Cf. DNB, XIX 1197-1998. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Thomas Trussell. Cf.FEA, V 11.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 269

Parte seconda 269

XXXI

Pro consanguineisa) magistrib) Roggeriic) de Scolis1)

1) Supp. Edward (III), affinché John de Nugg, figlio di John Nugg di Salis-bury, sia provvisto del can. vac. presso la chiesa collegiata di Haytesbury,dioc. Salisbury.

Senza data

fol. 172r

Supp. canc. con tratto di penna.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus2), rex An-glie, quatinus sibi in personam Iohannis dicti Nugg3) clerici, filii IohannisNugg de Saresbiria4), eidem Iohanni clerico de canonicatu collegiate ecclesiede Hegtreburye5), Saresbiriensis diocesis, cum plenitudine iuris canonici aceciam de prebenda in dicta collegiata ecclesia vacante vel vacatura, cumreservatione, inhibitione, decreto, clausula anteferri et quam duxerit accep-tandam et aliis oportunis et consuetis ac executoribus in forma consuetadignemini providere, non obstante, quod parochialem ecclesiam de Warne-ford6), Wyntoniensis diocesis, obtinere noscatur.

a) -is corr. su -o. b) -i corr. su -o. c) l’ultima -i corr. su -o.

1) Roger de Scolis, notaio apostolico. Cf. WC, 177;199; 202. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Non identificato. 4)Non identificato. 5) Haytesbury, com. Wiltshire, dioc. Salisbury. Cf. VCH, Wiltshire, II/1, 389-392. 6)Warnford, com. Hampshire, dioc. Winchester.

2) Lo stesso, affinché William de Bolusdon sia provvisto di un ben. con o senzacura d’anime spettante alla collazione dell’abate e del monastero di Hyde,OSB.

Senza data

fol. 172r

Supp. canc. con tratto di penna.

Item supplicat dictus rex1), quatinus dilecto suo Willelmo de Bolusdon2),Herefordensis3) diocesis, nullum beneficium ecclesticum assecuto de benefi-cio ecclesiastico cum cura vel sine cura spectante communiter vela) divisima)

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 270

Edizione270

ad collactionem, provisionem, presentationem seu quamvis aliam dispositio-nem abbatis4) et conventus monasterii de Hyda5), ordinis sancti Benedicti,Wyntoniensis diocesis, vacante vel vacaturo, cum acceptatione, reservatione,inhibitione, decreto et clausula anteferri de speciali gratia dignemini provi-dere, cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus

Item supplicat quod transeant sine alia lectione.

a-a) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Non identificato. 3) Hereford. 4) supra, XVII. 2 n. 4. 5) supra, XVII. 2 n. 5.

XXXII

Memorandum pro tribus graciis corrigendisper dominum vececancellarium1)

1) (Andrea Sapiti) sollecita una grazia di Edward (III) circa il transitus diBenedict de Eure al monastero di Selby, OSB.

Senza data

fol. 172r

Altra edizione: Kirsch, 588.

Reverende pater, dignemini obtinere licenciam a domino nostro papaexpediendi gratiam factam ad supplicationem domini regis Anglie2) Benedic-to de Eure3), monacho mosterii de Seleby4), ordinis sancti Benedicti, olimordine‹!› fratrum Predicatorum expresse professo, super abilitatione ipsius,in qua scriptum est in cancellaria: «non potest eam habere sine specialimandato domini».

1) supra, X. 10 n. 3. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Non identificato. 4) Selby, monastero, OSB, com. Yorkshire.Cf. MRH, 76.

2) Lo stesso, affinché sia corretta la grazia concernente William de Northwellprovvisto della chiesa parroc. di Wainfleet vac. per la resignazione di AnthonyBek.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 271

Parte seconda 271

(post 1329 febbraio 7)

fol. 172r

Altra edizione: Kirsch, 588.

In tale data Anthony Bek veniva eletto decano del capitolo cattedrale di Lincoln (Cf.FEA, I 3).

Item, corigendi eciam gratiam ad ipsius domini regis1) supplicationemfactam Willelmo de Northwell2) de ecclesia parrochiali de Wayneflete3) va-cante per dimisionem magistri Antonii Beek4), sedis apostolice capellani, eoquod fuit per capitulum ecclesie Lincoln(iensis)5) electus in decanum et indictis litteris continetur, quod auctoritate litterarum apostolicarum decana-tum ipsum fuerat assecutus.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) William de Northwell († 1362). Cf. FEA, X 39. 3) Wainfleet, com. Lincolnshire,dioc. Lincoln. 4) Anthony Bek, decano di Lincoln (1329-1337/† 1343). Cf. BRO, I 152-153. 5) Lincoln.

3) Lo stesso, affinché sia spedita la grazia concernente Walter di London.

(post 1334 novembre 30)

fol. 172r

Altra edizione: Kirsch, 588.

La data è attribuita sulla base dell’approvazione della supp. in favore di Walter diLondon (infra, LXV). Il 6 marzo 1335 Benedetto XII spediva un mandato concernentela suddetta provisione in favore di Walter (Cf. Vidal, 96). Esso tuttavia non dovevaessere ancora giunto in Inghilterra in ottobre, allorché Edward III nuovamentesollecitò al pontefice la spedizione della grazia (Cf. RR, 14, m. 5: 22 ottobre 1335,Rockbourne).Cf. infra, XXXIV; LXI; LXV. Vedi anche infra, LXXXIII.

Item, expediendi litteram gratie facte domino Walterio de Londoniis1),elemosinario dicti domini regis, quod possit parrochialem ecclesiam2), quamobtinet, postquam in ecclesia Lyncolnen(si)3) dignitatem, personatum seucuratum officium assecutus fuerit, usque ad beneplacitum sedis apostoliceretinere in commendam, in qua scripsistis: «tolle: non obstante etiam, quodobtinet».

1) Walter di London († 1340). Cf. BRO, II 1158. 2) supra, XXIV n. 9. 3) Lincoln.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 272

Edizione272

XXXIII

Item memorandum pro infrascriptis tribusa) expediendisper dictum dominum vicecancellarium

1) (Andrea Sapiti) sollecita al vicecancelliere (Pietro de Pratis) l’esame circala veridicità dell’instrumento di fondazione dell’ospedale fondato da Henry,earl of Lancaster.

(post 1334 aprile 30)

fol. 172v

Altra edizione: Kirsch, 588.

La data è attribuita in base alla supp. corripondente di cui supra, II. 3.

In primis, videre instrumentum vobis presentatum super negociis hospi-talis1) domini mei, domini comitis Lancastrie2), et referre, ita quod littere superhoc conficiende valeant expediri.

a) nell’interlineo.

1) supra, II. 1 n. 2. 2) supra, II. 1 n. 1.

2) Lo stesso, affinché venga esaminata la questione concernente l’ospedaledi St. Mary within Cripplegate, London.

Senza data

fol. 172v

Altra edizione: Kirsch, 588.

Item, facere relationem super negocio hospitalis de Crepelsgate1) Lon-donien(sis) vobis similiter commisso.

1) St. Mary within Cripplegate, Londra. Cf. VCH, London, I 535-537.

3) Lo stesso, intorno alla licenza per esumare i corpi di Warin Lisle e HenryTyeys.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 273

Parte seconda 273

(post 1334 gennaio 28)

fol. 172v

Altra edizione: Kirsch, 588.

La data è attribuita in base alla supp. corrispondente di cui supra, XXV.

Item obtinere licenciam, quod executores, quibus scribetur super exhu-matione corporum dominorum Varini de Insula1) et Henrici Tyais2) militum,habeant potestatem compellendi contradictores.

1) supra, XXV. n. 3. 2) supra, XXV. n. 4.

XXXIV

Supp. Edward (III), affinché Walter di London sia provvisto del decanato vac.presso Wells.

(post 1333 dicembre 19)

fol. 172v

Nel margine sinistro agg. nota: Cancellata est, quia infra continetur et concessa est.Supp. canc. con tratto di penna. La datazione è attribuita in base alla consacrazionedel menzionato Richard Bury a vescovo di Durham (Cf. FEA, VI 107-108).Cf. supra, XXXII. 3; ripetuta in differenti lezioni infra, LXI; LXV. Vedi anche infra,LXXXIII.

Supplicacio pro domino Valtero de Londoniispro decanatu Wellen(sis) ecclesie

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus dilecto confessori suo domino Valtero de Londoniis2) de deca-natu Wellen(sis)3) ecclesie vacante per consecrationem devote creature vestredomini Ricardi de Bury4), episcopi Dunelmen(sis), extra Romanam curiamde mandato vestro consecrati, cum omnibus iuribus et pertinenciis suis despeciali gratia dignemini providere, non obstante, quod idem dominus Wal-terus parrochialem ecclesiam de Arewell5), Saresbiriensis diocesis, ac in Sa-resbirien(si)6) et in Maiori7) ac sancti Martini Magni8) London(iensis)a) acb)

etiam inc) collegiata de Hasting9), Cicestrensisb) diocesis, canonicatus et pre-bendas, et in Lyncoln(iensi)10) ecclesiis canonicatumd) ete) prebendam sube)

expectationef) dignitatis vel personatus seu officii noscitur obtinere et omni-bus aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item, quod transeant‹!› sine alia lectione.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 274

Edizione274

a) segue et sancti Wulframi de Abbatis villa Ambrancien(si) canc. con tratto di penna. b-b) agg. nel marginedestro. Segue et canc. con tratto di penna. c) segue ecclesia canc. con tratto di penna. d) segue sub canc.con tratto di penna. e-e) nell’interlineo. f) segue prebende ac canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXXII. 3 n. 1. Cf. FEA, VIII 3. 3) Wells. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) supra,XXIV. 9 n. 2. 6) Salisbury 7) St. Paul, Londra. 8) St. Martin-le-Grand, Londra. 9) Hastings, com.Sussex, dioc. Chichester. 10) Lincoln.

XXXV

Supp. Thomas Mc Karwyll, affinché venga riservata per lui una provvisioneepiscopale in Irlanda.

Senza data

fol. 172v

Supplicacio pro domino Thoma, qui electus fuerat in episcopumClonen(sem), pro reservatione aliarum fienda

Sanctissime pater, vacavit episcopatus Clonen(sis)1) in Hybernia, qui estin provincia Casselen(si)2), per mortem sui episcopi3) et capitulum elegitconcorditer Thomam Mc Karwyll4), dicte ecclesie canonicum et omniumecclesiarum dicte provincie propter sue probitatis merita, qui ad prosequen-dum ius suum venit ad curiam personaliter, non absque magnis laboribus etexpensis, et invenit per sanctitatem vestram provisum esse dicte ecclesie dequodam alio in episcopum5).

Quare, pater sanctissime, si placet, ne dictus Thomas in futurum rema-neat improvisus, qui electus fuerat concorditer, dignemini reservare dictasecclesias Cassellen(sem), Clonen(sem), Ossorien(sem)6), Miden(sem)7), Tua-men(sem)8) ac Lymiricen(sem)9) et alias de dicta provincia Cassel(ensi), inquibus est canonicus, ita quod de aliqua illarum vacatura sanctitas vestrapossit Thome predicto providere de speciali gratia, si vestre placuerit sancti-tati.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

1) Cloyne, Irlanda. 2) Cashel, Irlanda. 3) Maurice O’Solehan, vescovo di Cloyne (1321-1333). 4)Thomas O’Lonchy, arcidiacono di Cashel (1303-1318). Cf. FEH, I 53. 5) John de Cumba, vescovo diCloyne (1333-1351). 6) Ossory, Irlanda. 7) Meath, Irlanda. 8) Tuam, Irlanda. 9) Limerick, Irlanda.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 275

Parte seconda 275

XXXVI

Supp. Andrea Sapiti, affinché John de Kylleylac Okannin di Meath in Irlandasia provvisto di un ben. curato vac. spettante alla collazione del vescovo diMeath in Irlanda.

Senza data

fol. 173r

Supplicacio facta pro magistro Iohanne Okannyn de Hybernia medico,quia) est in Montephesulanoa) 1)

Significat s(anctitati) v(estre) devotus servus vester Andreas Sapiti2),quod discretus vir magister Iohannes deb) Kylleylacb) Okannin3) de Hyberniamedicus, Midensis4) diocesis, in medicina bacalarius, nullum beneficiumecclesiasticum obtinens, ad curiam sanctitatis vestre accessit et in ea lungammoram traxit sub spe aliquod beneficium a sanctitate vestra impetrandi.

Quare supplicat, quatinus eidem magistro Iohanni de beneficio ecclesia-stico curato vacante vel vacaturo spectante ad collactionem, provisionem seuquamvis aliam dispositionem episcopi Miden(sis) in Hybernia, de qua idemmagister Iohannes oriundus existit, cuius fructus, redditus et proventus libra-rum viginti sterlingorum secundum taxationem decime valorem annuum nonexcedant, cum acceptatione, reservatione, inhibitione, decreto et clausulaanteferri et cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis, de specialigratia intuytu solite pietatis dignemini providere.

Item supplicat quod transeat sine alia lectione.

a-a) agg. da un’altra mano. b-b) agg. nel margine superiore.

1) Montpellier, dep. Hérault, Francia. 2) supra, XVI. 1 n. 1. 3) Non identificato. 4) supra, XXXV. n. 7.

XXXVII

Nuova lezione della supp. di cui supra, XXVI.

(post 1333 aprile 20, Newcastle-on-Tyne)

fol. 173rv

La data è attribuita in base alla petizione inviata da Edward III a Giovanni XXII perchiedere la soluzione della suddetta causa (Cf. RR, 13, m. 3). Supp. canc. con trattodi penna. Nel margine sinistro agg. sotto la rubrica: Canzelata est, quia alia est infrain breviori forma.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 276

Edizione276

Cf. supra, XXVI; infra, XXXVIII.

Supplicacio domini regis Anglie pro domino Roberto de Tauton,nunc thesaurario regni sui

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quod nuper eadem sanctitas vestra causas appellationis et negocii prin-cipalis, que verti sperabantur seu vertuntur in Romana curia inter dilectumclericum suum dominum Robertum de Tauton2), nunc thesaurarium regni suiex parte una et magistrum Alanum de Conigesbourgh3) ex altera super prepo-situra Welliea) 4) et eius occasione venerabili viro domino Egidio de Beneven-to5), vestri sacri palacii causarum in primo gradu auditori, cum de ipsarumcausarum devolutione dubitaretur, ad supplicationem ipsiusb) Alani commisitaudiendas et fine debito terminandas, cum potestate citandi ad partes et extracuriam dictis causis eciam prius commissisc) eidem domino auditori perreverendum patrem dominum vicecancellarium in forma consueta, coramquo tam in petitorio quam in possessorio iudicio oblato libello seu summariapeticione pro parte ipsius Alani inter ipsas partes usque ad dationem positio-num et articulorum utriusque partis ac suspensionem petitorii per ipsumAlanum in causis predictis est processum inclusive.

Verum, sanctissime pater, quia firmiter creditur predictum Alanum iniu-stam causam fovere et prosequi in hac parte et, quod in petitorio iudiciodiffidat, cum viciosum ingressum reputetur habuisse et habere in dictampreposituram presertim, cum ab eadem per sentenciam diffinitivam sui iudiciscompetentis videlicet metropolitani sui iure metropolitico visitantis et supertitulo dicte prepositure cognoscentis seud) ipsius auctoritated) extitit posteaamotuse), supplicat idem rex, quatinus, ut puritati tituli in dicta prepositura etutrique partium predictarum provideatur et vicioso ingressui et regressui addictam preposituram seu ipsius possessionem cautiusf) et saluberime occur-ratur, mandare dignemini et committere dicto domino Egidio, quod huiusmo-di causas tam petitorii quam possessorii, eciam recuperande possessionis, unaet eadem sentencia terminet et decidat, huiusmodi suspensione petitorii etconstitutione felicis recordationis domini Clementis pape V6), predecessorisvestri, et quocumque alioh) iure in contrarium edito non obstantibus; nonobstante eciam, quod idem dominus Robertus huiusmodi preposituram fuit |assecutus, lite pendente super ipsa prepositura in Romana curia inter dictumAlanum ex una parte et dominos Petrum de Bercleye7) et Roggerum Breke-bek8) divisim ex altera. In cuius litis prosecutione ante assecutionem predic-tam cessatum fuit propter non interesse dictorum dominorum Petri et Rog-gerii, quorum eciam litigancium neuter in dicta prepositura seu ad eam iussei) pretendit habere in presenti.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 277

Parte seconda 277

a) XXVI: Wellen(si). b) XXVI: eiusdem. c) su rasura. d-d) XXVI om. e) XXVI segue que nulla appella-tione fuerit suspensa. f) XXVI: caticius. g) XXVI om. h) XXVI: si‹!›.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXI. n. 2. 3) supra, XXI. n. 3. 4) supra, XXI. n. 4. 5) supra, XXI. n. 5. 6)supra, XXI. n. 6. 7) supra, XXI. n. 7. 8) supra, XXI. n. 8.

XXXVIII

Nuova lezione della supp. di cui supra, XXXVII.

(post 1333 aprile 20, Newcastle-on-Tyne)

fol. 173v

In tale data Edward III inviò a Giovanni XXII una petizione per la soluzione dellasuddetta causa (Cf. RR, 13, m. 3).Cf. supra, XXI; XXVI.

Supplicacio domini regis Angliepro domino Roberto de Tauton, thesaurario regni sui

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quod dudum super prepositura Wellie2) inter magistrum Alanum deConygesburgh3) ex una parte et dilectum clericum suum Robertum de Tau-ton4), nunc thesaurarium regni sui, ex altera, questione suborta et ea adapostolice sedis examen deducta ipsaque in palacio apostolico venerabili virodomino Egidio de Benevento5) commissa et pro parte dicti magistri Alanicoram eodem domino auditore in petitorio et possessorio oblato libello etsuper utroque posicionibus et articulis hinc inde datis et nonnullis obiectibuset exceptionibus et defenssionibus‹!› in eisdem articulis et aliis in actis etproductis propositis et datis contra Alanum prefatum et intencionem ipsius,idem Alanus petitorium suspendit predictum, dicto possessorio recuperandepossessionis, qua se pretendit spoliatum, insistendo, nitens per huiusmodisuspensionem vitare discusionem petitorii et obiectuum et exceptionum etdefenssionum‹!› predictorum.

Cum itaque talia sine titulo legittimoa) non debeant obtineri de iure,supplicat idem rex, quatinus auditori predicto mandare dignemini, quod depetitorio et possessorio et aliis predictis pariter cognoscat et utrumque simuluna eademque sentencia terminet et decidat suspensione predicta et quocum-que iure contrario nequaquam obstantibus.

a) nell’interlineo.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXI. n. 4. 3) supra, XXI. n. 3. 4) supra, XXI. n. 2. 5) supra, XXI. n. 5.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 278

Edizione278

XXXIX

Supp. John (Stratford), eletto arcivescovo di Canterbury, affinché siano con-fermati ex certa scientia i privilegi in favore del priore di Winchester concessida papa Innocenzo IV concernenti i pontificali.

(post 1333 ottobre 15)

fol. 173v

In tale data John Stratford ottenne la prov. presso Canterbury (Cf. FEA, IV 3). Cf.supra, X. 8: una supp. dal contenuto opposto era stata avanzata dal suddetto JohnStratford, vescovo di Winchester, e respinta dal papa.

Supplicacio domini electi Cantuarien(sis)pro priore Wyntonien(sis) ecclesie pro pontificalibus

Significat s(anctitati) v(estre) devotus vester Iohannes1), Cantuarien(sis)electus, quod olim felicis recordationis Innocencius papa IV2), predecessorvester, .. priori3) ecclesie Wyntonien(sis), ordinis sancti Benedicti, qui tuncerat, et successoribus suis prioribus dicte ecclesie, qui forent pro tempore, inperpetuum ad decorem ipsius ecclesie utendi mitra, anulo, baculo, pastorali,tunica, dalmatica, cirothecis et sandalibus necnon benedicendi calices etpallas altaris et alia ecclesiastica ornamenta dandique benedictionem coroneac duos minores ordines, hostiaratum videlicet et lectoratum, ac benedictio-nem solennem in divinis officiis et in mensa faciendi concessit per suaslitteras auctoritate apostolica facultatem, certis sibi super hoc per alias suaslitteras conservatoribus seu executoribus deputatis.

Cum autem, pater sanctissime, priores eiusdem ecclesie, qui fuerunthactenus in aliquibus, concessione huiusmodi non sint usi et principalis litteraconcessionis huiusmodi reperiri non possit, licet eius tenor per publicuminstrumentum et dicta conservatoria seu executoria sub bulla appareantidemque electus, qui dicte Wyntonien(sis) ecclesie hactenus regimini prefuit,cupiat eius honorem nedum conservari, sed etiam augmentari, humiliter sup-plicat idem electus, quatinus concessionem huiusmodi premissis omnibusnon obstantibus dignemini auctoritate apostolica ex certa scientia confirmarevel de novo litteras sub bulla vestra concedere, tenores litterarum principalisconcessionis et conservatorie seu executorie predictarum in confirmationisseu concessionis vestre litteris de verbo ad verbum inseri facientes ac decer-nentes huiusmodi litteras vestre confirmationis seu concessionis, eciam quo-modo ad principalem concessionem ammissam perinde valere illam vimillumque vigorem ac plenam fidem habere et ubique facere debere ac, si dicteconcessionis orriginales littere apparerent, cum omnibus non obstantibus etclausulis oportunis et executoribus.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 279

Parte seconda 279

Et quod transeat sine alia lectione.Responsio: «producantur et dentur vicecancellario4) bulla et instrumen-

tum, de quibus fit mencio, et referat nobis».

1) supra, XXIV. n. 5. 2) supra, X. 8 n. 1. 3) John Cauz, supra, X. 8 n. 2. 4) supra, X. 10 n. 3.

XL

Giovanni XXII al priore (Alexander de Heriard) e al capitolo cattedrale diWinchester, OSB, affinché ottengano la facoltà di unire la chiesa parroc. diCrondall, dioc. Winchester, spettante alla collazione di John (Stratford),vescovo di Winchester.

1333 marzo 9, Avignone

fol. 174rv

M a seguito della rubrica agg.: que non est bullata ante recessum meum. Roger deScolis recapitò personalmente da Avignone in Inghilterra una copia della supp.relativa a questo mandato, come è attestato in un atto del 27 ottobre 1333 (Cf. WC,202).Cf. supra, X. 1; XXIII; infra, XLI.

Transcriptum gracie facte .. priori et capitulo Wyntonien(sis) ecclesiede unione ecclesie de Crumdal

Iohannes1), episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis .. priori2) etcapitulo ecclesie Wyntonien(sis), ordinis sancti Benedicti, salutem et aposto-licam benedictionem.

Religionis vestre meretur honestas et devocionis sinceritas, quam ad noset Romanam habetis ecclesiam, nos inducit, ut vos et ecclesiam vestram illaprosequamur gracia, quam vestris necessitatibus conspicimus oportunam.

Sane peticio venerabilis fratris nostri Iohannis3), episcopi Wynto-nien(sis), nobis exhibita continebat, quod, licet olim parochialis ecclesia deCrundal4), Wyntoniensis diocesis, ad collactionem episcopi Wyntonien(sis),qui est pro tempore, pertinens cum suis iuribus universis vobis per nonnullosRomanos pontifices in proprios usus concessa fuisset, tamen nonnulli suipredecessores episcopi Wynton(ienses) contra eandem concessionem clericissecularibus pro tempore contulerunt, propter quod frustati fuistis huiusmodiconcessionis effectu quodque redditus et proventus dicte ecclesie spectantesad vos, qui, sicut ipse asserit, bona ab aliis bonis mense sue episcopalis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 280

Edizione280

Wynton(iensis) discreta habetis, sunt ab eo tempore citra nona) adauctib), sedquamplurimum diminuti.

Quare dictus episcopus desiderans vobis iura vestra illibata servare,nobis humiliter supplicavit, ut parochialem ecclesiam predictam vobis et pervos ecclesie vestre predicte unire et annectere de benignitate apostolica di-gnaremur.

Nos igitur volentes vos premissorum intuytu prosequi graciose, eiusdemepiscopi in hac parte supplicationibus inclinati, concessionem predictam perpredecessores nostros, ut premittitur, factam auctoritate apostolica aproba-mus et eciam innovamus ac nichilominus ad cautelam eandem parochialemecclesiam cum omnibus iuribus et pertinenciis suis vobis et per vos ecclesievestre imperpetuum auctoritate predicta connectimus et unimus, ita quodcedente vel decedente rectore ipsius ecclesie, qui nunc est, liceat vobis cor-poralem possessionem ipsius parocchialis ecclesie auctoritate propria appre-hendere et eciam retinere episcopi Wynton(iensis), qui, ut premictitur, est velerit pro tempore, seu alterius cuiuscumque licencia seu assensu minimerequisitis fructusque redditus et proventus eiusdem ecclesie recipere in ususproprios ad utilitatem vestram et eiusdem ecclesie convertendos, reservatatamen de ipsius ecclesie proventibus perpetuo vicario inibi domino serviturocongrua portione, ex qua possit commode substentari, episcopalia iura sol-vere et alia incumbencia sibi onera supportare, non obstantibus, si aliqui superprovisionibus sibi faciendis de huiusmodi ecclesiis vel aliis beneficiis eccle-siasticis in illis partibus speciales vel generales sedis apostolice vel | legato-rum eius litteras impetrarint, eciam si per eas ad inhibitionem, reservationemet decretum vel alias quomodolibet sit processum, quas litteras et processushabitos per easdem ad dictam ecclesiam volumus non extendi, sed nullumper hoc eis, quo ad assecutionem ecclesiarum ac beneficiorum aliorum pre-iudicium generari seu quibuslibet privilegiis, indulgenciis et litteris aposto-licis generalibus et specialibus quorumcumque tenorum existant, per quepresentibus non expressam vel totaliter non insertam, effectus earum impedirivaleat quomodolibet vel differri et de quibus quocumque totis tenoribushabenda sit in nostris litteris mencio specialis.

Nos enim ex nunc irritum decernimus et inane, si secus super hiis aquoquam quavis auctoritate, scienter vel ignoranter contigerit attemptari.Nulli ergo et cetera.

Datumc) Avinione, VII idus marcii pontificatus nostri anno decimo sep-timoc) .

a) nell’interlineo. b) agg. nel margine sinistro supp(licatio). c-c) la data è legata alla supp. successivacon tratto di penna.

1) supra, VIII. n. 6. 2) supra, X. 4 n. 2. 3) supra, VII. n. 4. 4) supra, X. 1 n. 2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 281

Parte seconda 281

XLI

Supp. John (Stratford), vescovo di Winchester, traslato a Canterbury, affinchésia confermata l’unione della chiesa parroc. di Crondall, dioc. Winchester,al capitolo cattedrale di Winchester, OSB.

(post 1333 novembre 26)

fol. 174v

In tale data John Stratford venne traslato da Winchester a Canterbury (Cf. FEA, IV, 3).Cf. supra, X. 1; XXIII; XL.

Supplicacio dicti domini episcopi nunc Cantuarien(sis) electi de eodem

Sanctissime pater, pridem devota creatura vestra Iohannes1), episcopusWyntonien(sis), nunc Cantuarien(sis) electus, s(anctitati) v(estre) supplica-vit, quod sibi concedere dignaremini potestatem uniendi .. priori2) et capituloecclesie Wyntonien(sis) parochialem ecclesiam de Crundal3) sue diocesis etde suo patronatu existentem, olim per nonnullos summos pontifices eisdempriori et capitulo unitam, quamvis nonnulli episcopi Wynton(ienses) post etcontra dictam unionem ecclesiam ipsam auctoritate propria aliquibus secu-laribus clericis contulerint, licet in ipsa peticione s(anctitas) v(estra) respon-derit hoc beata manu vestra scribendo: «Videlicet concessionem predictamfactam per nostros predecessores, ut premittitur, approbantes, eam eciaminnovamus ac priori et capitulo predictis connectimus et unimus. B.4)». Can-cellaria tamen vestra litteras super hoc grossatas expedire non vult, nisi fiatei fides de concessionibus Romanorum pontificum predictorum.

Cum autem, pater sanctissime, de concessionibus huiusmodi propterdiuturnitatem temporis posse fidem facere impossibile quasi foret, digneturs(anctitas) v(estra) mandare dictas litteras expediri, eciam si non possit fidesfieri de concessionibus supradictis, vel saltem eidem Iohanni electo uniendide novo ecclesiam de Crundal predictam cum omnibus iuribus et pertinentiissuis prefatis priori et capitulo inperpetuum auctoritate apostolica per vestraslitteras concedere dignemini facultatem, cum omnibus non obstantibus etclausulis oportunis.

Concessum, quod committatur episcopo Wynton(iensi): «quod, si ita sit,faciat dictam unionem».

Item quod transeat sine alia lectione.Recipe Sycarde5). P. Penestrinus6).

1) supra, XXIV. n. 5. 2) supra, X. 4 n. 2. 3) supra, X. 1 n. 2. 4) supra, VIII. n. 6. 5) Sicardus de Galhaco,scrittore e tassatore (1309-1326). Cf. Barbiche, III 464; 470-471; Schwarz, 228; 232; Schmidt, 664; Zutshi,69. 6) supra, X. 10 n. 3.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 282

Edizione282

XLII

Alessandro IV concede all’abate e al convento di Selby, OSB, la facoltà difare uso dei pontificali e di conferire la prima tonsura.

1256 maggio 31, Anagni

fol. 175r

Regesto: Bourel de La Ronciere, 1367.

Tenor privilegii concessi .. abbati monasterii de Seleby,ordinis sancti Benedicti, Eboracensis diocesis, et suis successoribus

per dominum Alexandrum1) papam infrascriptum

Alexander, episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis .. abbati2) etconventui monasterii sancti Germani de Seleby3), ordinis sancti Benedicti,Eboracensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Ut pulcra et decora filia Ierusalem fidelibus et terribilis infidelibus ap-pareat, ut castrorum acies ordinata ecclesia variis insignitur titulis dignita-tum, per quas tanquam ornata monilibus et circumamicta varietate illustriumvirtutum exhibet maiestatem, et, quod tandem in re habebit, in spe gerere seestendens, veritatem indicat per figuram.

Quare sedes apostolica mater ecclesiarum omnium et magistra ecclesiasalias tanquam adolescentulas suas honorum insigniis libenter adornat promeritis singularum, sperans, ut ornate tanto se immaculatas diligencius stu-deant conservare, quanto propensius tenentur diligere decus proprium etdecorem.

Eapropter dilecti in Domino filii vestris supplicationibus inclinati tibi,fili abbas, et successoribus tuis inperpetuum utendi anulo, mitra, baculo,pastorali, tunica, dalmatica, cirothetis et sandalis ac benedicendi pallas altariset alia ornamenta ecclesiastica et conferendi primam tonsuram plenam con-cedimus auctoritate presencium facultatem.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Anagnie, II kal. iunii pontificatus nostri anno secundo.

1) Alessandro IV, papa (1254-1261). 2) Thomas of Whalley, abate di Selby (1254-1264). Cf. Smith/London,67. 3) supra, XXXII. 1 n. 4.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 283

Parte seconda 283

XLIII

Nuova lezione della supp. di cui supra, VII.

(1332 luglio 14, Avignone)

fol. 175r

LE: Mollat, 57788; CPL, II 357.

Supp. canc. con tratto di penna.

Pro priore Bathonen(si)1)

Sanctissime pater, cum sanctitas vestra nuper prioratum ecclesie Batho-nien(sis), ordinis sancti Benedicti, vacantem apud sedem apostolicam perliberam resignationem .. procuratoris legittimi quondam Roberti Clopetote2),olim eiusdem ecclesie prioris, in manibus reverendi patris domini Anibaldicardinalis3) factama) de mandato eiusdem sanctitatisb), ad supplicationem de-vote creature vestre .. episcopi Wyntonien(sis)4) contuleritisc) religioso viroc)

fratri Thome Christi eiusdem ecclesie priori de cura animarum, que eidemprioratui imminet et quodd) quisd) ad eum per electionem assumitur, non habitamentione, supplicature), quatinus ad serenandam dicti fratris Thome conscien-tiam declarare dignemini dictamf) provisionem et quecumque inde secutasuntg), perinde tenere ac, si de cura et electione huiusmodi in ea mentio factaforet, cum eciam sine hiis satis constet de corpore beneficii supradicti.

«Et mandare reverendo patri domino .. vicecancellario5), quod superdeclaratione huiusmodi faciat fieri literas et bullari».

a) VII segue et. b) VII segue receptam. c-c) VII: contulerit. VII om.: religioso viro. d-d)VII: quam quivis. e) VII: supplicat idem episcopus. f) VII: ipsam. g) VII om.

1) Thomas Crist. Cf. supra, VII. n. 5. 2) supra, VII. n. 2. 3) supra, VII. n. 3. 4) supra, VII. n. 4. 5) supra,X. 10 n. 3.

XLIV

Infrascripte tres gratie concesse fueruntad supplicationem domini comitis Lancastrie

1) Giovanni XXII concede al custode e ai cappellani dell’ospedale di TheAnnunciation of St. Mary di Leicester la facoltà di esercitare i diritti disepoltura.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 284

Edizione284

1334 gennaio 26, Avignone

fol. 175v

Regesto: Mollat, 62558.Cf. supra, II. 1.

Iohannes1), episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis .. custodi2) etperpetuis capellanis hospitalis3) pauperum ville de Leycestria, Lincolniensisdiocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Devotionis vestre sinceritas promeretur, ut votis vestris in hiis presertim,que ad animarum salutem vestrarum cedere valeant, quantum cum Deo pos-sumus, favorabiliter annuamus.

Hinc est, quod nos vestris supplicationibus inclinati, ut in hospitali ve-stro, quod dilectus filius nobilis vir Henricus4), Lancastrie et Leycestriea)

comes, zelo devotionis accensus pro sustentatione pauperum et infirmorumibidem, ut dicitur, quamplurimum confluencium de licencia speciali sedisapostolice, ut asseritur, construxit pariter et dotavit et in quo sub communivita degitis, cimiterium, in quo vestra et pauperum et infirmorum ac servien-cium dicti hospitalis ibidem decedencium corpora tradi valeant, ecclesiasticesepulture habere libere et licite valeatis, quacumqueb) constitutione contrarianequaquam obstante, absque tamen preiudicio matricis ecclesie et alteriuscuiuscumque auctoritate vobis presenticium indulgemus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, VII kal. februarii, pontificatus nostri anno decimooctavo.

a) e nell’interlineo. b) nell’interlineo.

1) supra, VIII. n. 6. 2) John Horncastre, custode dell’ospedale The Annunciation of St. Mary, Leicester(1332-1336). VCH, Leicestershire, II 51; MRH, 369. 3) supra, II. 1 n. 2. 4) supra, II. 1 n. 1.

2) Giovanni XXII concede al custode del menzionato ospedale di Leicester,fondato da Henry, earl of Lancaster, la facoltà di utilizzare le oblazioni deipellegrini.

1334 gennaio 26, Avignone

fol. 175v-176r

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 285

Parte seconda 285

Regesto: Mollat, 62557.Cf. supra, II. 2.

Iohannes1), episcopus servus servorum Dei, dilecto filio .. custodi2) ho-spitalis3) pauperum ville de Leycestria, Lincolniensis diocesis, salutem etapostolicam benedictionem.

Honestis petencium desideriis dignum est nos facilem prebere consen-sum et eorum vota, que a rationis tramite non discordant, effectu prosequentecomplere.

Hinc est, quod nos eius supplicationibus inclinati, ut omnes oblationeshospitali tuo pauperum, quod dilectus filius Henricus4), Lancastrie et Leyce-strie comes, in villa de Leycestria, Lincolniensis diocesis, de licencia aposto-lice sedis fundavit, ut asseritur, et dotavit pia devotione peregrinorum etaliorum Christi fidelium dictum hospitale visitancium in perpetuum faciende,per te et alios custodes ipsius hospitalis, qui erunt pro tempore, usibus dictihospitalis ac pauperum et infirmorum illuc confluencium applicentur, absquepreiudicio matricis ecclesie et alterius cuiuscumque, presencium tenore tibiconcedimus de gratia speciali.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et | beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, VII kal. februarii nostri anno decimo octavo.

1) supra, VIII. n. 6. 2) supra, XLIV. 1 n. 2. 3) supra, II. 1 n. 2. 4) supra, II. 1 n. 1.

3) Giovanni XXII concede al custode e ai cappellani del suddetto ospedalela facoltà di amministrare i sacramenti.

1334 gennaio 26, Avignone

fol. 176r

Regesto: Mollat, 62559.Cf. supra, II. 1.

Iohannes1), episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis .. custodi2) etperpetuis capellanis hospitalis3) pauperum ville de Leycestria, Lincolniensisdiocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Eximie devotionis affectus, quem ad nos et Romanam geritis ecclesiam,promeretur, ut in hiis, que animarum vestrarum salutem respiciunt, votisvestris, quantum cum Deo possumus, favorabiliter annuamus.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 286

Edizione286

Vestris itaque supplicationibus inclinati, ut pauperibus et infirmis etservitoribus hospitalis vestri, quod dilectus filius nobilis vir Henricus4), Lan-castrie et Leycestrie comes, nuper, ut asseritur, pro sustentatione pauperumet infirmorum ibidem quamplurimum, ut dicitur, confluencium, nuper delicencia speciali sedis apostolice construxit et dotavit, vos et successoresvestri custodes dicti hospitalis, qui erunt pro tempore, dummodo vos etsuccessores ipsi sitis in presbiteratus ordine constituti, quociens expedieritpenitencie et Eucharistie, et alia ecclesiastica sacramenta ministrare valeatis,absque matricis ecclesie et alterius cuiuscumque preiudicio constitutionibusquibuscumque contrariis nequaquam obstantibus, auctoritate vobis presen-cium indulgemus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, VII kal. februarii pontificatus nostri anno decimo oc-tavo.

1) supra, VIII. n. 6. 2) supra, XLIV. 1 n. 2. 3) supra, II. 1 n. 2. 4) supra, II. 1 n. 1.

XLV

Supp. Edward (III), affinché siano confermati i suoi diritti sul regno di Scoziacontro Robert Bruce.

(1332 ca.)

fol. 176v

Altra edizione: Kirsch, 601-603.

La data è attribuita sulla base dell’incoronazione di Edward Baliol a re di Scozia.

Informatio pro domino meo rege Anglie in facto Scotie

Significant s(anctitati) v(estre) nuncii devotissimi filii vestri .. regisAnglie1) illustris, quod antecessores et progenitores dicti filii vestri .. regisAnglie iure superioris et directi dominii ab antiquis retro temporibus regnoScotie2) et ipsius regibus in temporalibus et annexis eiusdem perfuerunt et abeisdem regibus pro regno Scotie ligia, homagia et fidelitatis iuramenta rece-perunt fueruntque iidem reges progenitores dicti filii vestri in possessionepacifica iuris predicti usque ad tempus inclite memorie domini Edwardi3), aviipsius filii vestri regis Anglie illustris, qui plenum dominium dicti regni

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 287

Parte seconda 287

Scotie iusto titulo acquisivit et in possessione eiusdem regni Scocie iure plenidominii usque ad obitum suum inconcuse permansit. Sicque ipsum regnumScocie ad dictum filium vestrum debet merito pertinere et, licet idem filiusvester incoronatione sua iuraverit, ut moris est, iura et libertates ac dignitatesconservare regales, cum, prevalente oculto Dei iudicio, potencia et tyrannideR(oberti) de Bruys regnum Scocie tyrannice et iniuste tunc occupantis defacto, qui fines regni Anglie hostiliter ingressus, castra quedam obsedit,depredationes, strages et alia dampna varia ad destructionem populi eidemfilio vestro subditi perpetrando, ut sic prefatum filium vestrum ad renuncia-tionem iuris, quod in regno Scocie, ut premittitur, obtinebat, non tam fraudu-lenter quam violenter induceret, cum eidem filio vestro in minori etate utpoteXVI annum etatis sue attingenti notorie constituto, tunc deesset thesauri copiaad congregandum exercitum, et obortis simultatibus et discordiis in regnoAnglie tam in proceribus quam in populo eorundem auxilia necessaria etpresidia deficerent oportuna, sine quibus eidem Roberto4) regis et regni Angliehosti publico solus vel cum paucis tunc resistere non valebat, coactus est pervim et metum huiusmodi, qui cadere poterat inconstantem, cum prefatoR(oberto) pacem facere et de facto, cum de iure non poterat, in preiudiciumdignitatis sue et corone regie iuri, quod sibi in regno Scocie competebat,renunciare et eadem iura improvide alienare et de non veniendo contra re-nunciationem et alienationem huiusmodi sacramentum prestare nonnullisprelatis et proceribus regni Anglie sibi hoc suadentibus et pertinaciter affir-mantibus hoc de necessitate fieri oportere, si regnum Anglie a Scotorumirruptione vellet illibatum servare, ante tantum quamcumque compositionem,renunciationem, alienationem aut iuramenti prestationem, protestatione ex-pressa secretius coram notario publico, cum eam non auderet, propter iustummetum publice facere se munivit, firmum semper gerens propositum huius-modi alienationem in preiudicium regni et detrimentum corone regie de factopresumptam et, quicquid ex ea vel ob eam secutum est, arridente sibi meliorifortuna, captato ad id tempore congruo revocare. Eta) insuper, cum dominusEdwardus de Baliolo5) verus rex Scocie et quidam alii barones et domini dedicto regno Scocie exinde expulsi per dictum Robertum de Bruys, dicentemse regem Scocie, qui de iure non erat nec esse debebat, et privati omnibusbonis eorum, que in regno Scocie habebant predicto per Robertum prefatum,per se ipsos, ut bona et iura eorum predicta recuperarent absque dicto regeAnglie suoque auxilio, pars dictorum Scotorum, que dicebatur et erat de partedicti Roberti de Bruys et David6), filii sui, nichilominus contra pacem et pactapredicta in regnum Anglie intraverunt hostiliter, dampna quamplurima tamin personis quam bonis Anglicorum multipliciter inferendo, ob quam causamdictus filius vester rex Anglie pro defensione iuris et regni sui et subditorumsuorum intravit Scociam manu potenti et fortia).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 288

Edizione288

Quare supplicant eidem sanctitati, quatinus premissa provida meditatio-ne pensantes, cum Deus omnipotens, in cuius manu sunt omnium potestateset omnia iura regnorum, sepedicto filio vestro de gente Scotorum in suaferocitate confidencium victoriam dederit et triumphum ipsosque Scotosnotorie proditores contumaces et publicos hostes sue subegerit ditioni acprelibatum regnum Scotie tam ratione proprietatis quam possessionis adipsum petineat et pertinere debeat pleno iure, statum eiusdem filii vestri etiura sua regia supradicta habere dignetur vestra sanctitas solite benignitatisaffectu propensius commendata sibique super alienatione et iuramento pre-dictis, quatinus de facto processerunt, presertim cum divinis et humanislegibus contraire noscantur, more sanctorum patrum predecessorum vestro-rum per litteras apostolicas, quibus contra latrancium morsus tutus et premu-nitus existat, de oportuno remedio providere.

a-a) agg. nel margine sinistro.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Scozia. 3) supra, X. 4 n. 5. 4) Robert Bruce, re di Scozia (1306-1329). 5) EdwardBaliol († 1363). Cf. DNB, I 983-985. 6) David II Bruce, re di Scozia (1329-1371).

XLVI

1) Supp. abate di Bardney, OSB, affinché vengano confermati i diritti dipatronato concessi da papa Clemente V sulle chiese parroc. di Hale e diHeckington, dioc. Lincoln.

(post 1334 dicembre 20)

fol. 177r

Nota agg. sotto la rubrica: alibi scripta est in libro novo supplicacionum factarumcoram domino Benedicto papa XII. La datazione è attribuita sulla base della sud-detta nota apposta nel margine, allorché Benedetto XII salì al soglio pontificio. Dallapetizione inviata da Edward III a papa Giovanni XXII, registrata da Andrea Sapiti,si evince tuttavia che la petizione regia era già stata inviata alla curia il 14 luglio1334 (Cf. infra, XLVI. 3).

Supplicacio pro negotio de Bardenaye,quam mihi exhibuit dominus decanus Eboracen(sis)1)

Significant s(anctitati) v(estre) devoti vestri filii .. abbas2) et conventusmonasterii de Bardenaye3), ordinis sancti Benedicti, Lincolniensis diocesis,quod sacre memorie dominus Clemens4) papa V, consideratione domini Ed-wardi5), quondam regis Anglie, avi regis Anglie6), qui nunc est, ac nobilis viriEdwardi7), tunc principis Wallie, super hoc cum multa instancia supplican-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 289

Parte seconda 289

cium, ipsis abbati et conventui et eorum successoribus ecclesias parocchialesde Hale8) et Hekyngton9), dicte diocesis, in quibus ipsi abbas et conventus iusobtinent patronatus, cum omnibus iuribus et pertinenciis eorundem, in suosusus proprios perpetuo possidendas auctoritate apostolica concessit ac eciamdeputavit. Ita quod cedentibus vel decedentibus ipsarum ecclesiarum recto-ribus, qui tunc fuerant, vel ecclesiis ipsis alio modo quocumque vacantibus,possessionem earundem ecclesiarum ac iurium et pertinentiarum predicta-rum loci diocesani vel alterius cuiuscumque consensu ad id minime requisitisauctoritate propria ingredi et recipere easque in usus retinere predictos liberepoterant et debebant, assignatis nichilominus annuis porcionibus vicariis ineisdem ecclesiis perpetuo servituris, videlicet vicario de Hale decem librasstrerlingorum, vicario autem de Hekyngton decem marcas argenti, de eccle-siarum predictarum proventibus recipiendis, ex quibus substentari valerent,episcopalia iuria et alia incombencia eis onera supportare, non obstantibusquibuscumque litteris apostolice sedis super quorumcumque provisionibusimpetratis vel etiam impetrandis, seu reservationibus vel eciam inhibitionibusearum auctoritate factis aut eciam faciendis. Quea) littere dicte gratie bullateet registrate fuerunta) sub data Burdegale octavo kal. octobris10) pontificatusdicti domini Clementis pape anno primo. Verumb), pater sanctissime, quialittere dicte gratie, que, ut predicitur, bullate et registrate fuerunt, reperiri nonpossunt in dicto monasterio propter obitum dicti domini abbatis11), qui easimpetravit cum clare memorie dominorum regis Anglie avi et ducis Valliesuccessoris, postmodum dicti dominic) regis et patris dicti domini regis An-glie, nunc regentis, auxilio et favore .. abbas et conventus predicti possessio-nem earundem hucusque nullatenus habere potuerunt, nec effectum dictegratie consequi quovis modob).

Quared) dictid) abbas et conventus sanctitati vestree) supplicant humiliteret devote, quatinus ex plenitudine vestre potestatis et gratie dictam gratiamapropriationis in forma supradicta eis concedere et innovare digneminif) deg)

gratia speciali ipsis abbati et conventui in predictis deputando conservatoresg).Deputentur conservatores .. episcopus Elien(sis)12) et abbas sancti Ed-

mundi13), Norvicensis diocesis.

a-a) su rasura. b-b) agg. nel margine sinistro. Segue canc. con tratto di penna.: in custodia quondam dominiReymundi de Gota14) cardinalis dicti abbas et conventus dimisissent ipsoque domino cardinali inframodicum tempus postmodum decedente dicte littere subtrate fuissent [nell’interlineo obiit canc. con trattodi penna], sic quod ipsi abbas et conventus predicti [nell’interlineo] possessionem earundem hucusquenullatenus habere potuerunt nec effectum gratie predicte consequi quovis modo. c) nell’interlineo. d) surasura. e) segue mitissime canc. con tratto di penna. f) nell’interlineo. Segue canc. con tratto di penna:litteras supradictas dignetur vestra sanctitas reverenda. g-g) agg. nella riga inferiore.

1) William Colby, decano di York (1333-1336). 2) Richard of Gainsborough, abate di Bardney (1318-1342). Cf. Smith/London, 21. 3) Bardney, abbazia, OSB, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln. Cf. MRH, 59. 4) Clemente V, papa (1305-1314). 5) Edward I. Cf. supra, X. 4 n. 5. 6) Edward III. Cf. supra, I. 1 n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 290

Edizione290

7) Edward II. Cf. supra, I. 3 n. 1. 8) Hale, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln. 9) Heckington, com.Lincolnshire, dioc. Lincoln. 10) 1306 IX 24, Bordeaux. Cf. infra, XLVI. 2; Reg. Clem. V, 1452; CPL, II20. 11) Robert of Wainfleet, abate di Bardney (1280-1318). Cf. Smith/London, 20. 12) John Hotham,vescovo di Ely (1316-1337). 13) Richard of Draughton, abate di Bury St. Edmunds (1312-1335). Cf.Smith/London, 27. 14) Raimond de Goth, card. S. Maria Nuova († 1310 VI 26). Cf. Eubel, xx, 9.

2) Clemente V conferma all’abate Robert e al monastero di Bardney il dirittodi patronato sulle chiese parroc. di Hale e Heckington, dioc. Lincoln.

1306 settembre 24, Bordeaux

fol. 177rv

Regesti: Reg. Clem. V, 1452; CPL, II 20.Cf. supra, XLVI. 1.

Pro eodem

Clemens1), episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis Roberto2) abbatiet conventui monasterii de Bardenaye3), ordinis sancti Benedicti, Lincolnien-sis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Grate devotionis studia, quibus erga nos et Romanam vigetis ecclesiam,digne merentur, ut peticiones vestras in hiis presertim, que vestrum et mona-sterii vestri respiciunt commodum, favorabiliter ad exauditionis gratiam ad-mittamus, volentes itaque vos et monasterium ipsum propter hoc necnon etconsideratione karissimi in Christo filii nostri Edwardi4), regis Anglie illu-stris, ac dilecti filii nobilis viri Edwardi5), primogeniti sui principis Wallie,nobis super hoc cum multa instancia supplicancium favore prosequi gratiespecialis, vestris eciam supplicacionibus inclinati, parochiales ecclesias deHale6) et Hekyngton7), Lincolniensis diocesis, in quibus vos et nullus alius, utasseritis, ius obtinet patronatus | cum omnibus iuribus et pertinenciis earun-dem, ex nunc vobis et successoribus vestris perpetuo in usus proprios aucto-ritate apostolica concedimus ac eciam deputamus, ita quod cedentibus veldecedentibus ipsarum ecclesiarum rectoribus, qui nunc sunt, vel ecclesiisipsis alio modo quocumque vacantibus, possessionem earundem ecclesiarumac iurium et pertinenciarum predictarum, diocesani loci vel alterius cuiuscum-que consensu ad id minime requisito, auctoritate propria ingredi et recipereeasque vos et successores predicti in usus retinere predictos libere valeatis,assignatis nichilominus annuis porcionibus vicariis in eisdem ecclesiis per-petuo servituris, videlicet vicario de Hale decem libras sterlingorum, vicarioautem de Hekyngton dictarum ecclesiarum decem marcas argenti de eccle-siarum proventibus earundem, ex quibus substentari valeant ac episcopaliaiura et alia incombencia eis onera supportare, non obstantibus quibuscumque

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 291

Parte seconda 291

litteris apostolice sedis super quorumcumque provisionibus impetratis veleciam impetrandis seu reservationibus vel inhibitionibus earum auctoritatefactis aut eciam faciendis, quibus quo‹!› ad executionem aliarum ecclesiarumvel beneficiorum nullum per hoc volumus preiudicium generari.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Burdegale, VIII kal. octobris pontificatus nostri anno primo.

1) supra, XLVI. 1 n. 4. 2) supra, XLVI. 1 n. 11. 3) supra, XLVI. 1 n. 3. 4) Edward I. Cf. supra, X. 4 n.5. 5) Edward II. Cf. supra, I. 3 n. 1. 6) supra, XLVI. 1 n. 8. 7) supra, XLVI. 1 n. 9.

3) Petizione di (Edward III), affinché vengano confermati i diritti di patronatoconcessi da papa Clemente V all’abate di Bardney sulle chiese parroc. diHale e di Heckington, dioc. Lincoln.

1334 luglio 14, Nottingham

fol. 177v

Copia: RR, 13, m. 2.

Pro eodem

Sacrea) sedis apostolice providenciam cunctorum fidelium necessitatibussemper intentam talem credimus in distributione gratiarum optinere fervo-rem, ut piis locis et devotis ingruentis fortune varietate gravatis habundanciussua moderatione subveniat piisque precibus in ea parte profusis facilius con-descendat. Quam ob rem, pie pater, dilectis nobis in Christo .. abbati1) etconventui de Bardeneye, Lincolniensis diocesis, quorum monasterium variiseventibus a iamdiu depensum extitit, compacientes, ut tenemur, clemenciamvestram pro eisdem duximus deprecandam, quatinus ad gratiam, quam felicisrecordationis Clemens papa2), predecessor vester, de ecclesiis de Hale3) etEkyngton4), Licolniensis diocesis, ipsorum religiosorum patronatus ad requi-sitionem celebris memorie domini E(dwardi)5), quondam regis Anglie avinostri, dictis religiosis fecerat, pium, si placet, intuytum condicentes ipsamgratiam renovare et sub eadem forma, qua prius concedere vestra digneturapostolica celsitudo. Conservet etb) ceterab).

Datum Nothyngham, XIIII die iulii anno regni nostri octavo.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 292

Edizione292

a) RR precede: Pro abbate et convento de Bardeneye. Sanctissimo in Christo patri domino Iohanni, divinaprovidencia sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici, Edwardus eiusdem gratia rexAnglie, dominus Hibernie et dux Aquitanie, devota pedum oscula beatorum. b-b) RR: vos Altissimus adregimen ecclesie sue sancte pro tempora prospera et longeva.

1) supra, XLVI. 1 n. 2. 2) supra, XLVI. 1 n. 4 3) supra, XLVI. 1 n. 8. 4) supra, XLVI. 1 n. 9. 5) supra,X. 4 n. 5.

XLVII

1) Supp. Thomas Wake, second lord Liddel, affinché al priorato agostinianodi Haltemprice possa essere unita la chiesa parroc. di Ella Kirk, dioc. York.

(post 1332 agosto 15)

fol. 177v-179r

La petizione di Edward III circa la conferma della fondazione del priorato diHaltemprice è datata 15 agosto 1332 (RR, 12, m. 4).Cf. supra, V.

Supplicacio domini Thome Vake de Lydell pro prioratu suo

Supplicat s(anctitati) v(estre) filius vester humilis Thomas Wake1), do-minusa) de Lydell, quod, cum de sanctitatis vestre licencia speciali prioratumde Hautemprise2), ordinis sancti Augustini, Eboracensis diocesis, nuper denovo fundaverit, in quo est tresdecim canonicos regulares, divina celebraturosdisposuit moraturos, sed dictum numerum proponit, Deo duce, cum potueritaugmentare, redditus tamen et proventus dicti prioratus adhuc adeo sunttenues et exiles, quod pro tantorum congrua substentatione ac hospitalitateiuxta morem patrie et aliis oneribus dicti prioratus supportandis non possunt| sufficere, nisi provideatur eisdem uberius aliunde, quatinus sibi in personasprioris et canonicorum dicti prioratus graciamb) facientesb), ecclesiam paro-chialem de Elvele3), dicte Eboracensis diocesis, in qua dictus Thomas iusoptinet patronatus, cuius fructus et proventus quadragintac) et otto librarumc)

sterlingorum iuxta taxationem decime valorem annuum non excedunt, infaciliorem supportationem onerum predictorum dicto prioratui et priori etcanonicis eiusdem donare, unire et apropriare dignemini, ita quod, cedentevel decedente rectore eiusdem, liceat dictis religiosis auctoritate propriairrequisito cuiusquam assensu possessionem corporalem dicte ecclesie ap-prehendere et fructus ex ea provenientes in usus proprios convertere et tenereet per unum de concanonicis suis eidem ecclesie deservire et incombencia

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 293

Parte seconda 293

eidem onera supportare, considerato, si placet, quod dictus prioratus infralimites parochie predicte ecclesie situatur.

a) nell’interlineo. b-b) su rasura. c-c) agg. nel margine destro. M septuaginta marcarum canc. con trattodi penna.

1) supra, V. n. 2. 2) supra, V. n. 3. 3) supra, V. n. 4.

2) Supp. Thomas Wake, second lord Liddel, affinché le parrocchie di EllaKirk, dioc. York, e Belton, dioc. Lincoln, vengano unite al priorato agostinia-no di Haltemprice, da lui fondato in dioc. York.

(post 1332 agosto 15)

fol. 179r

La petizione di Edward III circa la conferma della fondazione del priorata diHaltemprice è datata 15 agosto 1332 (RR, 12, m. 4).Cf. supra, V.

Proa) eodem

Item supplicat idem Thomas1), quod, cum in dicto prioratu2) quandamincepit ecclesiam construere plurimum sumptuosam, in qua pro corpore suoecclesiasticam elegit sepulturam, quatinus ecclesiam parochialem de Belto-ne3), Lincolniensis diocesis, in qua idem Thomas ius obtinet patronatus, cuiusfructus et proventus annui quadragintab) librarum sterlingorum iuxta taxatio-nem decime non excedunt, dictis priori et canonicis et eorum prioratui profabrica dicte ecclesie expedicius perficienda ac in posterum substinenda,donare, unire et apropriare de benignitate sedis apostolice dignemini gracio-se, ita quod, cedente vel decedente rectore dicte ecclesie, liceat ipsis eiusdemecclesie possessionem corporalem auctoritate propria irrequisito cuiuscum-que assensu apprehendere et fructus provenientes ex ea in fabricam et susten-tationem dicte ecclesie et domorum dicti prioratus perpetuo convertere et perunum de concanonicis suis eidem ecclesie deservire et incombencia eidemonera supportare.

Item quod dicte gratie transeant sine alia lectione.

a) de corr. con tratto di penna. b) agg. nel margine destro. M sexuaginta marcarum canc. con tratto dipenna.

1) supra, V. n. 2. 2) supra, V. n. 3. 3) supra, V. n. 5.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 294

Edizione294

XLVIII

1) Supp. Richard de Hante, figlio di William, affinché il pontefice decida circail possesso della rettoria con cura d’anime nelle chiese di Westham e diEdenbridge, dioc. Rochester, di cui è stato provvisto da Thomas de Wouldham,vescovo di Rochester.

(ante 1334 dicembre 4)

fol. 179r-180r

La data è attribuita in base alla morte di papa Giovanni XXII, a cui Richard de Hanteaveva avanzato la supp. (Cf. infra, XLVIII. 2).

Supplicacio domini Riccardi de Hante

Infrascripta supplicacio fuit michi exhibita in Cantuaria1) per infrascrip-tum dominum Riccardum2), de qua supplicacione dominus Iohannes de Sor-duic3) debebat michi loqui et non fuit locutus. Et ego4), cum citius scire poterode expeditione huiusmodi supplicationis, vel non habeo rescribere dicto do-mino Riccardo et mittere litteras apud Catuariam Stephano de Bek5), morantiin Cantuaria iuxta ecclesiam beate Margarite6), mittendas dicto domino Ric-cardo ubicumque fuerit.

Significat sanctitati vestre Riccardus, quondam Willelmi de Hante7) mi-litis filius, quod, cum ipse ad parochialem ecclesiam de Westham8) matricemet ecclesiam de Edelmesbregge9) tanquam capellam a dicta ecclesia deWestham dependentem, Roffensis diocesis, vacantem bone memorie dominoThome10), olim Roffen(si) episcopo, loci diocesano fuisset canonice presen-tatus ac super vacatione eiusdem ecclesie statuque presentati omnibusquealiis articulis debitis et consuetis de mandato eiusdem | episcopi legittimerequisitam ac in quodam festo sancte Katerine11), antequam constitutionesdomini Bonifacii12) pape octavi ederentur, per eundem presentatum ab eodemepiscopo petitum, ut ipsum presentatum secundum formam et effectum in-quisitionis eiusdem, que, ut eiusdem presentato videbatur, pro ipso sufficien-ter faciebat, admitteret ad ecclesiam et capellam antedictam et rectoreminstitueret in eadem, ac episcopus respondisset in hec verba: «Admitto te. -et adiecisset - Verum quia constat per inquisitionem predictam te sacrumordinem non habere, institutionem et regimen animarum tibi in eadem eccle-sia non committam, quousque fueris in sacris ordinibus constitutus». Undeofficiali archidiaconi Roffen(sis)13), ad quem indutiones et beneficiatus eius-dem diocesis pertinent, rescripsit dictus episcopus in hac verba: «Quia Ric-cardum de Hante clericum ad ecclesiam de Vestham, nostre diocesis, vacan-tem nobis ab eiusdem ecclesie patronis presentatum admisimus in proximis

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 295

Parte seconda 295

ordinibus in subdiaconum ordinandum, vobis mandamus, quatinus ipsumRiccardum in possessionem corporalem dicte ecclesie cum solempnitatedebita et consueta inducatis». Nec premisit idem episcopus dictis litterisinseri verba in huiusmodi consueta, hec videlicet, «et ipsum rectorem insti-tuimus sibique curam animarum commisimus in eadem», ad insinuandum,quod non erat intencionis sue dictum Riccardum instituere aut sibi in eademcuram committere animarum. Unde idem Riccardus post admissionem inpredicta forma sibi factam, verbis et intentioni dicti episcopi se conformansin premissis, in possessionem corporalem eiusdem ecclesie se induci permisitab officiali supradicto bona fide sine dolo et fraude et absque animo diffu-giendi recipere ordines, quos beneficium huiusmodi exigit et requirit necaviditate percipiendi fructus ab eadem, quod ex eo apparuit, quia in proximisordinibus post festum sancte Lucie14) se in subdiaconum et in vigilia Pasce15)

tunc proxime sequentis in diaconum se fecit ab eodem episcopo ordinari etin festo sancti Georgii16) tunc proxime sequentis mense aprilis idem episcopusdictum Riccardum per susceptionem dictorum sacrorum ordinum habilitatumin eadem ecclesia rectorem insituit sibique in eadem curam tradidit anima-rum. Tandem in festo purificationis beate Marie17) tunc proxime sequentea)

infra annum a dicto festo sancti Georgii, in quo institutionem et curamanimarum eiusdem ecclesie fuerat, ut premittitur, assecutus, idem episcopusin forma constitutionis Bonefaciane, que incipit Cum ex eo18), cum eodemRiccardo, ut per tempus in eadem constitutione comprehensum vacare posset,studio litterarum et interim ordinem sacerdocii suscipere minime teneretur,dispensavit, infra que dispensationis tempora fuit ab eodem episcopo inpresbiterum ordinatus, firma fide credens idem Riccardus tam dictum episco-pum quam se in premissis omnibus | et singulis rite fecisse et legittimeprocesisse nec se in premissis aut eorum aliquo deliquisse. Cumque prefatusRiccardus postmodum occasione premissorum remorsum conscientie pate-retur habuissetque super hiis consilium cum peritis, quorum quidam oppina-bantur dictum Riccardum in pena constitutionis De electione Avaricie19) in-cidisse, aliis in contrarium sencientibus tam propter auctoritatem episcopiipsum in subdiaconum in proximis ordinibus ordinandum admittentis quampropter bonam fidem dicti Riccardi, qui statim in proximis ordinibus insubdiaconum et successive in diaconum se fecerit ordinari, credentibus, ip-sum Riccardum a pena dicte constitutionis Avaricie excusari, ex quibus con-scientia dicti Riccardi multo magis flutuare cepit et anxius conturbari quan-doque primorum et quandoque secundorum oppinioni adherendo.

Quocirca ad pedes sanctitatis vestre graciose idem Riccardus provolutuspetit et humiliter implorat, quatinus super statu dicti Riccardi in premissisdignetur vestra sanctitas favorabiliter interpretari et, si in aliquem defectuminciderit per errorem aliorum circumventus, super defectu huiusmodi necnonut predictam ecclesiam et aliam ecclesiam tanquam capellam dicte ecclesie

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 296

Edizione296

annexam, cum aliud beneficium ecclesiasticum non obtineat aut habere speretin futurum, cum etatis sexaginta annorum et amplius iam existat, valeatretinere et habere ac super fructibus ab eadem ecclesia perceptis, cuius siqui-dem ecclesie et capelle proventus secundum ultimam taxationem summamtrigintatrium librarum et septem solidorum sterlingorum annuatim non exce-dant, dignetur vestra sanctitas misericorditer dispensare, non obstante, quoddicta ecclesia cuidam domui religiose de assensu eiusdem Riccardi postmo-dum fuerit et sit apropriata et in apropriatione predicta canonice provisum,ut prefato Riccardo eidem ecclesie incombenti, quousque idem Riccarduseidem ecclesie cesserit aut decesserit, licitum foret dictam ecclesiam pacificeretinere pro pensione septem denariorum usualis monete ab eodem Riccardoipsis religiosis in signum possessionis eiusdem tradite annuatim exsolvendo-rum.

a) sub- canc. con tratto di penna.

1) Canterbury. 2) Non identificato. 3) John Shordich († 1345). Cf. BRO, III 1695-1696. 4) AndreaSapiti, supra, XVI. 1 n. 1. 5) Non identificato. 6) Chiesa di St. Margaret, Canterbury, com. Kent. 7)Non identificato. 8) Westham, com. Sussex, dioc. Rochester. 9) Edenbridge, com. Kent, dioc. Rochester. 10) Thomas de Wouldham, vescovo di Rochester (1292-1319). 11) (?) novembre 25. 12) Potthast, 24632:«Sacrosanctae Romanae ecclesiae», 1298 III 3, S. Pietro. Si tratta di un esempio di come la pubblicazionedel Liber Sextus sia stata immediatamente recepita. 13) Roger de Weseham, arcidiacono di Rochester(1289-1321). Cf. FEA, I/II 82. 14) 1297 XII 13. 15) 1298 IV 5. 16) 1298 IV 23. 17) 1299 II 2. 18)Liber Sextus 1. 6. 34; Potthast, 24634: 1298 III 3, S. Pietro. 19) Liber Sextus 1. 6. 5.

2) Richard de Hante invia una nota di sollecito ad Andrea Sapiti, affinchévenga spedita la supp. che lo riguarda avanzata alla curia prima della mortedi papa Giovanni XXII.

1335 gennaio 13, Canterbury

fol. 178r

Nota di mano inglese vergata su supporto membranaceo inserito nella legatura.

Viro provido et discreto magistro A(ndree) Sapiti1), suus Ricardus deHante2), si placet, salutem cum reverentia et honore.

Scire velit vestra dominacio reverenda, quod parum ante festum Nativi-tatis domini proxime preteritum, antequam mors pie recordationis dominiIohannis pape3) ultimi ad meam noticiam pervenisset, discretioni vestre re-scripsi, quod venerabilis pater dominus Cantuarien(sis)4) archiepiscopus dic-tum dominum papam, dum vixerit, intendens personaliter visitare, mihi pro-misit negocium meum, quod discretioni vestre commiseram, in curia aposto-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 297

Parte seconda 297

lica prosequendum, vestra perhabita super hoc instructione, informatione etconsilio coram dicto domino papa promovere et pro ipsius negocii expedi-cione apud ipsum facere, quicumque posset. Cumque idem dominus archie-piscopus occasione premissa in dicto itinere processisset, tandem auditamorte dicti pape ab incepto itinere destitit et ad propria remeavit et sicut desuffragio dicti domini archiepiscopi, unde promptum remedium habere spe-ravi, disperare compellor et anxie conturbari.

De vestra igitur fidelitate, discretione et industria fiduciam plenam ha-bens, consilio vestro adhereo confidenter, sperans, quod hoc negotium meumsicut et multa alia maiora sine dicti archiepiscopi auxilio feliciter consump-mastis, sic et istud ad optatum effectum dante Domino perducetis, et quia,sicut vosmet ipse melius noscis, Romani pontifices in nova creatione suagratias petentes consueverunt prompte et favorabiliter exaudire, quorum mo-res et actus laudabiles iste dominus novus papa imitabitur, ut speratur.

Quocirca placeat dominacioni vestre reverende in hac novitate dominipape circa expeditionem dicti negocii mei cum diligencia vigilare, promittensbona fide, quod remunerabo vestram diligentiam iuxta posse et, quia testantesapiente eloquio, spes, que differtur, affligit animam, supplico dominacionivestre, quatinus animam meam ex dilatione dispensacionis sperate multipli-citer conturbatam de solita bonitate vestra dignemini veridice consulari,michi per proximum intervenientem rescribendo, quid et quantum actum sitin negotio supradicto et quid inde finaliter fore creditis faciendum. Valete.

Scriptum apud Catuariam, in octava Epiphanie domini anno primo pape,qui nunc est.

1) supra, XVI. 1 n. 1. 2) supra, XLVIII. 1 n. 2. 3) Giovanni XXII morì il 4 dicembre 1334. Vedi supra,VIII. n. 6. 4) John Stratford, arcivescovo di Canterbury. Vedi supra, XXIV. n. 5.

XLIX

Supp. Edward (III), affinché John di Hildesley sia dispensato e possa rima-nere in possesso del can. vac. di Wells e della chiesa parroc. di Finedon, dioc.Lincoln.

(1331 giugno 20, Avignone)

fol. 180rv

LE: Mollat, 54036; CPL, II 343.

Tra gli esecutori del mandato compare anche Simone Sapiti, cappellano papale ecanonico di Firenze, fratello di Andrea.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 298

Edizione298

Supplicacio domini regis Anglie pro magistro Iohanne de Isdesleye

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quod dudum volentes sibi pro dilecto clerico suo magistro Iohanne deIsdesleye2), rectore parochialis ecclesie de Thynden3), Lincolniensis diocesis,gratiam facere specialem eidem de canonicatu ecclesie Wellen(sis)4) providi-stis prebendam vero necnon dignitatem, personatum vel officium cum curavel sine cura sique, siqui vel siqua in dicta ecclesia, tunc vacabant vel cumsimul aut successive vacarent, ibidem conferendas seu conferenda dicto rec-tori donationi apostolice cum acceptationis clausula per vestras certi tenorislitteras, quarum auctoritate in canonicum | dicte ecclesie receptus existit,reservastis certis sibi super hoc executoribus deputatis, non obstante interalia, quod dictam parochialem ecclesiam obtineret, sicut adhuc noscitur ob-tinere.

Quare humiliter supplicat idem rex, quatinus dilectum clericum suumpredictum plurimum in Dei ecclesia eius consideratis meritis et virtutibushonorandum eiusdem regis, qui eum benevolencia prosequitur speciali, etprogenitorum suorum, quibus servivit fideliter et longeve, interventu pecca-minum uberiori gratia prosequentes secum, quod huiusmodi dignitatem, per-sonatum vel officium, eciam si curatum fuerit, libere recipere et una cum dictaecclesia parochiali, que est de patronatu dicti regis, licite valeat retinere,constitutionibus contrariis quibuscumque nequaquam obstantibus digneminiex uberioris dono gratie dispensare, non obstantibus, que in dictis litterisvoluistis non obstare et aliis non obstantibus et clausulis oportunis; nonobstante etiam, quod canonicatus et prebendas in Cicestren(si)5) et Exo-nien(si)6) ecclesiis noscitur obtinere, cuius quidem parochialis ecclesie etprebendarum predictarum fructus, redditus et proventus LX librarum ster-lingorum secundum taxationem decime valorem annuum non excedunt.

Item quod transeat sine alia lectione.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) John di Hildesley († dopo 1345). Cf. BRO, II 933-934. 3) Finedon, com.Northamptonshire, dioc. Lincoln. 4) Wells. 5) Chichester. 6) Exeter.

L

Supp. William de Boys e suo figlio Thomas, affinché si possano recare inpellegrinaggio in Terra Santa.

Senza data

fol. 181r

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 299

Parte seconda 299

Supp. vergata su supporto membranaceo inserito nella legatura. Scrittura libraria.Rigatura a penna.

Supplicant s(anctitati) v(estre) vestri servuli devoti Willelmus de Bosco1)

et Thomas2), eiusdem Willelmi filius sub paterna potestate constitutus, suipersonis sequens voluntatem, Henrici de Middelton3), Thomasi de Ak4), Exo-nien(sis)5) et Eboracen(sis)6) diocesum, qui Willelmus, Henricus et Thomasultimo nominatus nunc in curia presentes existunta), versus partes Iherosoli-mitanas, ad quas petendas dudum se voto astrixerunt, quatinus cum gratia etlicentia sedis apostolice ipsa loca Iherosolimitana et alia loca transmarinapetere possint ad predicti voti solutionem et observationem faciendum, nonobstante inhibitionibus per sedem apostolicam factis et in censuris in contra-facientes‹!› promulgatis.

a) exist ut corr. con tratto di penna.

1) William de Boys († 1362). Cf. BRO, I 239. 2) Non identificato. 3) Non identificato. 4) Nonidentificato. 5) Exeter. 6) York.

LI

Supp. Nicholas, third lord Cantilupe, affinché possa essere istituito un prio-rato Premostratense nella chiesa parroc. di Ilkeston, dioc. Lichfield, e pos-sano essere uniti ad essa il maniero e la chiesa parroc. di Greasley, dioc. York(Cf. supra, Parte prima, XXXIII).

Senza data

fol. 180v

Cf. supra, Parte prima, XXXIII: una identica lezione della suddetta supp. è vergatasu supporto membranaceo inserito nella legatura. Vedi anche infra, LII. 1.

Supplicationes domini Nicolai de Cantalupo

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Nicolaus de Cantalu-po1), miles et baro Anglie, Lichefeldensis diocesis, patronus parochialis ec-clesie de Ilkeston2) dicte diocesis, in qua parentum et multorum aliorumprogenitorum suorum corpora requiescunt, quod ipse pro sue ac patronuma)

et progenitorum predictorum animarum salute in dicta ecclesia prioratumconventualem Premonstraten(sis) ordinis, in quo prior et duodecim canonicidicti ordinis perpetuis futuris temporibus Domino famulentur, desiderat erigi

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 300

Edizione300

et eciam ordinari et pro sustentatione dictorum prioris et conventus quoddamsuum manerium de Greseleye3) nuncupatum, Eboracensis diocesis, de here-ditate sua, cuius fructus, redditus et proventus ad sexaginta marcas ster-lingorum annuatim ascendunt, eidem prioratui donare proponit et, ut dictiprior et conventus sustentationem meliorem habere possint et Domino libe-rius famulari desiderat, ut parochialis ecclesia de Greseleye, Eboracensisdiocesis, in qua similiter idem miles ius obtinet patronatus, eidem novoprioratui uniatur.

Quare humiliter supplicat, quatinus venerabili patri dominob) 4) Lichefel-den(si) et Conventren(si) committere dignemini, ut in dicta ecclesia de Ilke-ston, cedente vel decedente rectore ipsius dicto nobilec) faciente, quod offert,predictum auctoritate apostolica ordinet prioratum ac in eo priorem et duo-decim canonicorum numerum statuat in eodem ipsique prioratui dictam ec-clesiam de Greseleye cum omnibus iuribus et pertinenciis suis uniat imper-petuum et connectat, reservata de ipsius proventibus et cetera, ita quod ce-dente vel decedente rectore ipsius, qui nunc est, liceat priori et conventui dictiprioratus possessionem corporalem ipsius ecclesie de Greseleye auctoritatepredicta aprehendere et tenere, diocesani loci vel alterius licencia minimerequisita, cum aliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

a) Parte prima, XXXIII: parentum. a) Parte prima, XXXIII segue episcopo. c) Parte prima, XXXIII: nobili.

1) Nicholas, baron of Cantilupe, lord of Greasley († 1355). Cf. DNB, III 899. 2) Ilkeston, com. Derbyshire,dioc. Coventry e Lichfield. 3) Greasley, com. Nottinghamshire, dioc. York. 4) Roger de Northburgh,vescovo di Coventry e Lichfield (1321-1358).

LII

Item alia supplicacio dicti domini Nicolai

1) Supp. il suddetto Nicholas, third lord Cantilupe, affinché i proventi dellachiesa parroc. di Ilkeston possano essere ricevuti dai canonici Premostratensi.

(post 1320 aprile 17)

fol. 182r

In tale data papa Giovanni XXII canonizzò Thomas Cantilupe, vescovo di Hereford.Cf. supra, Parte prima, XXXIII; Parte seconda, LI.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 301

Parte seconda 301

Significat s(anctitati) v(estre) devotus vester filius Nicolaus de Cantilu-po1), baro Anglie filius et heres nobilis viri et sancte vite quondam dominiWillelmi de Cantilupo2), militis et baronis ac nepotis confessoris almificisancti Thome de Cantilupo3), quondam Hereforden(sis) episcopi, auctoritatedicte sanctitatis vestre canonizati nuper et translati, quod ipse Nicolaus limi-naa) sanctorum locorum Ierusalem de permissione eiusdem s(anctitatis)v(estre) dudum ‹...› divini cultus diligere dinoscimini augmentuma), pro de-siderio proposuit mente firma in ecclesia parochiali de Ilkestone4), Conven-tren(sis) et Lichefelden(sis) diocesum, cuius ecclesie patronus et loci domi-nus verus indubitanter existit, ad quam eciam ecclesiam et dicti Willelmipatris sui in eadem humati sepulcrum multitudine populi confluente innume-rosa Deus facit miracula, ut creditur, pro eodem regulares canonicos ordinisPremostrat(ensis), de quibus in illis partibus pauci sunt, poni et monasteriuminibi construi seu erigi de auctoritate et consenssu in ea parte requirendisfacere illud de possessionibus et bonis suis temporalibus pro abbate et con-ventu canonicorum huiusmodi Deo in ipsis perpetuo servituris pro ipsiusNicolai et cunctorum fidelium animarum salute secundum patrimonii iurescompetenter dotare et adhuc etiam proponit Deo duce.

Quare dicte s(anctitati) v(estre) devote supplicat dictus Nicolaus, quati-nus de apostolica auctoritate dignemini concedere, ut ea efficere ac abbas etconventus huiusmodi, cum fuerint predicte parochialis ecclesie cedente veldecedente rectore, eandem ecclesiam in proprios usus et obventiones fructuset proventus eiusdem ecclesie, qui secundum taxationem quadragintasexmarcas sterlingorum annuatim non excedunt, in huiusmodi usus obtinere etconvertere perpetuo valeant ad onerum supportationem leviorem et augmen-tum supradictum ac etiam per ipsorum concanonicum vel secularem presbi-terum ydoneum, quem duxerint assumendum, parochianis dicte ecclesie inspiritualibus deserviturum cum clausulis non obstantibus et ceteris oportuniset executoribus.

Et quod huiusmodi gratia transeat sine alia lectione.

a-a) lo spazio bianco a seguito di dudum è da collegare alla mancanza di un verbo che regga liminasanctorum Ierusalem e di una congiunzione alla frase dudum divini cultus diligere dignoscimi augmentum.

1) supra, LI. n. 1. 2) William, baron of Cantilupe († 1239). Cf. DNB, III 906. 3) Thomas di Cantilupe,vescovo di Hereford (1275-1283), canonizzato da Giovanni XXII il 17 aprile 1320. 4) supra, LI. n. 2.

2) Supp. Nicholas, baron of Cantilupe, affinché John de Wolveleye sia prov-visto di can. e preb. presso il monastero di St. Mary di Worcester, OSB.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 302

Edizione302

Senza data

fol. 182r

Cf. infra, LIII.

Item supplicat s(anctitati) v(estre), quatinus in personam dilecti sui ma-gistri Iohannis de Wolveleye1), eidem magistro Iohanni de canonicatu etprebenda ecclesie monasterii beate Marie Wynton(iensis)2), ordinis sanctiBenedicti, consuetis clericis secularibus assignari vacante vel vacatura cuma)

inhibitione, decreto, acceptatione et clausula anteferri, de speciali gratiadignemini providere, non obstante, quod parochialem ecclesiam de Atherton3)

in Insulavectab) noscitur obtinere et omnibus aliis non obstantibus et clausulisoportunis et executoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

a) segue acceptatione canc. con tratto di penna b) nell’interlineo. M -uta canc. con tratto di penna.

1) Non identificato. 2) St. Mary di Worcester, OSB, com. Worcestershire. Cf. MRH, 81. 3) Arreton, Isoladi Wight, dioc. Worcester.

LIII

Supp. il suddetto John de Wolveleye, affinché sia provvisto di can. e preb.presso la chiesa conventuale di St. Mary di Worcester.

Senza data

fol. 182r

Cf. supra, LII. 2.

Supplicacio magistri Iohannis de Wolveley

Supplicat s(anctitati) v(estre) Iohannes de Wolveley1), quatinus sibi gra-tiam specialem facientes de canonicatu et prebenda in ecclesia conventualibeate Marie Wynton(iensis)2) cum plenitudine iuris canonici dignemini pro-videre, prebendam vero, siqua in dicta ecclesia vacat ad presens vel cumvacaverit, conferendam sibi donationi apostolice dignemini reservare cumacceptatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri, non obstante, quodidem Iohannes ecclesiam curatam de Atherton3) in Insulavecta, Wyntoniensisdiocesis, noscitur obtinere, cuiusa) fructus, redditus et cetera summamXXXIIII librarum sterlingorum annui non excedunta), et cum aliis omnibus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 303

Parte seconda 303

non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus etb) cum clausula ante-ferri et ceterab).

Item quod transeat sine alia lectione.Velc) in ecclesia Sar(esbiriensi)4) veld) Vellen(si)d) 5) in forma predictac).

a-a) agg. nel margine destro. b-b) agg. al termine della supp. c-c) agg. nel margine inferiore del foglio. d-d) nell’interlineo.

1) supra, LII. 2 n. 1. 2) supra, LII. 2 n. 2. 3) supra, LII. 2 n. 3. 4) Salisbury. 5) Wells.

LIV

Supp. Filippo, re di Francia, e Edward (III), re d’Inghilterra, affinché John,earl of Cornwall, fratello di Edward (III), e Maria, figlia di Ferdinando IV,re di Castiglia e León, signore di Lara, siano assolti dal vincolo di consan-guineità e possano contrarre matrimonio.

1334 ottobre 11, Avignone

fol. 182v

LE: supra, Parte prima, XXXVIII; Mollat, 64139; CPL, II 413.

Nel margine sinistro: C(oncessa).

Supplicacio dominorum Francie et Anglie regum pro matrimoniocontrahendo inter dominum I(ohannem), comitem Cornubie,

et dominam Mariam, filiam domini Ferrandi de Ispania

Significant s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri Philippus1) Francie etEdwardus2) Anglie reges, quod dominus Iohannes3), comes Cornubie, fraterdicti regis Anglie, et nobilis mulier domicela Maria4), nata nobilis viri Fer-randi5) de Ispania domini de Lara, interventu dictorum regum aliorumqueconsanguineorum et amicorum suorum pro pace et concordia inter ipsos regesnutrienda et conservanda desiderant invicem matrimonialiter copulari et quodex huiusmodi matrimonio, si perficiatur, multis discordiarum materiis, queab olim inter Francie et Anglie reges faciente satore discordie viguerunt,poterit salubriter obviari. Verum quia Iohannes et Maria predicti in multis etdiversis generibus attinencie consanguinitatis, ut apparet superius, invicemse contingunt, matrimonium huiusmodi contrahere nequeunt dispensationesuper hoc apostolica non obtenta.

Quare humiliter supplicant dicti reges ad obviandum predictis discordiisac nutriendum pacem et concordiam inter eos, cum Iohanne et Maria predic-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 304

Edizione304

tis, quod impedimento seu impedimentis ex huiusmodi consanguinitatibusvel alias undecumque provenientibus, dum tamen in proximiori quam intercio gradu consanguinitatis se invicem non contingant, nequaquam obstan-tibus matrimonium simul libere contrahere valeant et in eo postquam con-tractum fuerit licite remanere, dignemini auctoritate apostolica de specialigratia dispensare, prolem suscipiendam ex eis legittimam nunciantes.

Responsio domini nostri pape: «dispensamus cum eis, ut non obstantibusconsanguinitatibus, quibus invicem ex utroque latere in gradu tertio vel uno,tertio gradu ex altero, quarto vel ulteriori coniunguntur, valeant matrimonia-liter copulari. B.6)».

Item quod transeat sine alia lectione. Fiat B.Datum Avinione, V idus octobris anno decimonono.Recipe P. de Cam.7). P. Pen.8).

1) Filippo VI di Valois, re di Francia (1328-1350). 2) supra, I. 1 n. 1. 3) supra, I. 2 n. 2. 4) Maria diLara. Cf. CP, III 435. 5) Ferdinando IV, re di Castiglia e León (1295-1312). 6) supra, VIII. n. 6. 7)Petrus de Campanhaco/Campinhaco, scrittore e tassatore. Cf. Barbiche, III 456; 470; Schwarz, 225; 232;Schmidt, 654; Zutshi, 297; 672. 8) supra, X. 10 n. 3.

LV

Supp. Edward (III), affinché Gregory de Hedersete sia provvisto di can. epreb. vac. nella chiesa di Dublin in Irlanda (Cf. infra, LIX).

(1333 ottobre 2, Avignone)

fol. 183r

LE: Mollat, 61629; CPL, II 404.

Supp. vergata su supporto membranaceo incollato nel margine sinistro di fol. 183r.All’incipit è preposta la nota: f(iat). Un’altra nota è vergata nel lato destro delmargine inferiore: R(egistrata) est in libro. Essa si riferisce alla registrazione dellasuddetta supp., che è stata copiata senza alcuna variante infra, LIX.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus sibi in personam clerici sui carissimi Gregorii de Hederstete2),in artibus magistri et iuris civilis bachalarii, specialem gratiam facientesprovidere sibi dignemini de canonicatu et prebenda ecclesie Dublinen(sis)3)

in Ybernia vacantibus vel vacaturis cum acceptatione, reservacione, inhibi-cione, decreto et clausula anteferri, non obstante, quod parocchialem eccle-siam de Norton4), Norwicensis diocesis, ac canonicatum sub expectationeprebende in ecclesia Lyncolnien(si)5) noscitur obtinere seu quod beneficium

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 305

Parte seconda 305

ecclesiasticum cum cura vel sine ad collactionem eta) ceteraa) episcopiElyen(sis)6) noscitur expectare et cum omnibus aliis non obstantibus, clausu-lis oportunis et executoribus.

Et quod transeat sine alia lectione.

a-a) agg. nel margine sinistro.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Gregory de Hedersete. Cf. BRC, 295-296. 3) Dublin, Irlanda. 4) Norton, com.Norfolk, dioc. Norwich. 5) Lincoln. 6) Ely.

LVI

Nota inviata ad Andrea Sapiti da Robert, armigero di Sir William Trussell,circa una lettera presentata in curia da Andrea per conto del suddetto William(Cf. infra, LVIII).

(post 1334 agosto 2, Windsor)

fol. 183r

La datazione è attribuita in base alla petizione con cui Edward III commendava alpontefice l’arrivo di William Trussel e Richard Bentworth ad Avignone (Cf. RR, 13,m. 1). Supp. vergata da mano inglese su supporto membranaceo incollato nel mar-gine destro di fol. 183r. La stessa supp. è copiata senza varianti infra, LVIII.Cf. supra, XXX.

Supplico vos ex intimo cordis afectu, quatenus diligenter habeatis ina)

cordea) negocia litere domini comitis marescalchi Anglie1), ita quod negociasint expedita et ego Deo dante sic faciam vobis, quod vos bene et sufficientereris contentus. Et ego subiectioni vestre semper ero paratus.

Magistro Andree Sapiti2) per Robertum3), armigerem domini W(illelmi)Trussal.

a-a) nell’interlineo.

1) Sir William Trussell. Cf. supra, XXX. n. 1. 2) supra, XVI. 1 n. 1. 3) Non identificato.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 306

Edizione306

LVII

Supplicationes domini episcopi Dunelmen(sis)

1) Supp. Richard (Bury), vescovo di Durham, affinché la sua diocesi possaessere esentata dalla giurisdizione dell’arcivescovo di York.

(post 1333 dicembre 19)

fol. 182v-183v

In tale data Richard Bury fu consacrato vescovo di Durham (Cf. FEA, VI 108).

Significat s(anctitati) v(estre) humilis eta) devotaa) creatura vestra Riccar-dus1), episcopus Dunelmen(sis), quod terras, redditus, possessiones et mane-ria sui episcopatus in confiniis Scocie situata, per frequentes Scotorum inva-siones a XL annis citra hostiliter factas notorie vastata adeo ac predatacombustaque reperit et destructa, quod suis temporibus debite refici nonpoterunt, sic quod de medietate valoris respondeant consueti, commune si-quidem servicium ipsius episcopatus grave est, eo quod ultra summam decemmilium florenorum se extendit .. archiepiscopus2) etiam Eboracen(sis) taliaet tam notoria inimicicie prefacte indicia in assecutione ipsius episcopatuscirca ipsam exercuit, attenta precipue confederatione, quam iniit cum ipsiuscreature vestre adversario, qui eius singulari fretus auxilio tam in pecunianumerata in consilio et potestate, alias suffultus, ipsum episcopatum aliquam-diu tenuit occupatum et aliis, quibus plene docebitur, si oportet, quod si ipsesue visitationis officium circa ipsam creaturam vestram et sua libere valeatexercere, quod quidem | officium ipsius episcopatus subditi adhuc quasineofiti propter guerram, sine gravi effusione sanguinis non subibunt, proutliquido patuit temporibus ultimis bone memorie Ludovici3), eposcopi Dunel-men(sis), ita rigide immo forte tyrannice ipsum officium impenderet, quodipsa Dunelmen(sis) ecclesia verisimiliter ad irreparabile dissolutionis obpro-brium duceretur.

Quare humiliter supplicat dicta creatura vestra, quatinus personam, eccle-siam, civitatem et diocesim suas ac manerium de Alverton et Alvetonschire4)

in Eboracen(si) diocesi situatum, ad ipsam ecclesiam Dunelmen(sem) spec-tans pleno iure, in quo semper sue visitationis officium hactenus inciperesolebat et incipere oportet, ubi numerus hominum ad arma copiosus ex utraqueparte congregari consuevit, non sine expensis dispendio utriusque nec absqueeffusione sanguinis Christianorum multiplici et diffusa, saltem ad vitam ipsiusRiccardi prefata sanctitas dignetur eximere a iurisdictione omnimoda archie-piscopi prelibati cum omnibus non obstantibus et clausulis oportunis.

a-a) nell’interlineo.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 307

Parte seconda 307

1) supra, XXVIII. n. 1. 2) supra, XIII. 2 n. 5. 3) supra, XXVIII. n. 2. 4) Alverton e Alvertonshire, com.Nottinghamshire, dioc. York.

2) Lo stesso, affinché William de Tickhill sia dispensato dal difetto di nascitae sia promosso ad un ben. con cura d’anime.

(1333 luglio 29, Avignone)

fol. 183r

LE: Mollat, 60817.

Item significat s(anctitati) v(estre), quod dudum post dispensationemauctoritate apostolica cum consanguineo eius carissimo Willelmo de Tike-hull1) presbitero, Eboracensis diocesis, ex relatione quorundam sursuranciumse defectum natalium hesitante factam utpote de soluto genitus et soluta, quodeo non obstante defectu posset ad omnes ordines promoveri et ecclesiasticumbeneficium obtinere, eciam si curam animarum haberet, fecit idem Willelmusse ad omnes ordines promoveri et de tribus ecclesiis beneficiis curatis suc-cessive sibi canonice collatis provideri ac super eorum receptione, detentioneet fructuum perceptione ex eis ad preces domini regis2) Anglie se habilitariobtinuit et fructus eosdem remitti.

Verum cum idem Willelmus subsequenter certioratus effectus se postcontractum inter parentes eius per verba de presenti matrimonium, quodpostmodum carnali copula extitit consumatum, non tamen in facie ecclesiesolempnizatum ex dictis parentibus fuisse progenitum et ob hoc dispensatio-ne nullatenus indigere ad deprimendum tantum obiugia‹!› latratorum, adcautelam eiusdem consanguinei sui remorsum conscientie super hoc habentiset infamia huiusmodi abolenda, huiusmodi supplicat idem episcopus, quati-nus huiusmodi non obstante defectu, si quem patitur, sibi in aliquo non obstetquominus beneficia ecclesiastica quecumque et qualicumque, eciam si digni-tates, personatus vel officia et in cathedralibus seu quibusvis fuerint ecclesiiset curam habuerint animarum, et qui per electionem assumantur ad illam, sisibi alias canonice conferatur, libere recipere et licite valeat obtinere illaqueet eorum quodlibet pro aliis beneficiis quibuscumque, quociens voluerit per-mutare et sic permutata tenere, predicto defectu et generalis concilii et qua-libet alia constitutione seu statutis vel consuetudinibus ecclesiarum, in quibushuiusmodi beneficia forsan fuerint contrariis iuramento et cetera, nequaquamobstantibus, dignemini de solita clemencia dispensare cum ceteris aliis nonobstantibus et clausulis oportunis.

1) supra, XXIX. n. 5. 2) supra, I. 1 n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 308

Edizione308

3) Lo stesso, affinché Robert de Foxton e Walter de Turke, familiari, domesticie commensali di Edward (III), e la moglie del suddetto Walter possanoeleggere un confessore in articulo mortis.

(post 1333 dicembre 19)

fol. 183rv

In tale data Richard Bury fu consacrato vescovo di Durham (Cf. FEA, VI 108).

Item supplicat, quatinus dilectis suis Roberto de Foxton1), Lincolniensisdiocesis, et Waltero Turk2), civi Londonien(si), familiaribus, domesticis et |commensalibus domini regis Anglie3) et ydonee uxori4) dicti Valterii, ut ipso-rum quilibet possit eligere confessorem, qui eos a pena et culpa ut in formaab omnibus pecatis eorum, de quibus ore confessi et corde contricti fuerint,semel in mortis periculo absolvere possit, per vestras litteras de speciali gratiaconcedere dignemini facultatem cum clausulis oportunis.

1) Robert de Foxton. Cf. CPR, 1330-1334, 281; 308. 2) Walter de Turke. Cf. Barron, 329, 321. 3) supra,I. 1 n. 1. 4) Non identificata.

4) Lo stesso, affinché Walter di Walter de Altrachia sia provvisto del can. nellachiesa di Westbury e della preb. nella chiesa di St. Lawrence, dioc. Worcester,vac. per la consacrazione di Richard, vescovo di Durham.

(post 1333 dicembre 19)

fol. 183v

In tale data Richard Bury fu consacrato vescovo di Durham (Cf. FEA, VI 108).

Item supplicat, quatinus dilecto clerico et familiari suo Gualterio Gual-tieri de Altrachia1) canonicatum ecclesie de Westbury2), diocesis Wygornien-sis, et prebendam sancti Laurencii3) in eadem ecclesia vacantes apud sedemapostolicam per consecrationem dicte creature vestre episcopi Dunelmensis4)

extra Romanam curiam de mandato vestro consecrati, olim dicte ecclesie deWestbury tempore promotionis sue ad ecclesiam Dunelmen(sem) canoniciprebendati, cum omnibus iuribus et pertinenciis suis de speciali gratia con-ferrea) et sibi providerea) de eisdem, non obstante, quod idem Walterus inparochiali ecclesia de Billiaco supra Urcum5) capelaniam obtinet sine cura etin montis beate Marie Magdalene6) ac in monasterii de Wherewell7) ecclesiis,in quibus canonicus existit, prebendas et beneficium ecclesiasticum cum curavel sine cura ad collactionem seu presentationem .. abbatis et conventus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 309

Parte seconda 309

monasterii Fiscanen(sis)8), ordinis sancti Benedicti, Suess(onensis)9) et Wyn-tonien(sis)10) et Rothomagen(sis)11) diocesum, noscitur expectare et omnibusaliis non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item supplicat, quod predicta transeant sine alia lectione.

a-a) manca il verbo dignemini a reggere conferre e providere.

1) Non identificato. 2) Westbury, dioc. Worcester. 3) St. Lawrence, dioc. Worcester. Non identificato. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) Billy-sur-Ourcq, dep. Aisne, Francia. 6) Non identificato. 7) supra, X. 3 n. 1. 8) Fécamp, dep. Seine-Inférieure, Francia. 9) Soissons, dep. Aisne, Francia. 10) Winchester. 11) Rouen,dep. Seine-Inférieure, Francia.

LVIII

Elenco di supp. di Edward (III) presentate a Giovanni XXII da Sir WilliamTrussell, e Richard Bentworth, nunzi regi.

(post 1334 agosto 2, Windsor)

fol. 183v-184r

In tale data Edward III commendava al pontefice l’arrivo di William Trussell eRichard Bentworth ad Avignone (Cf. RR, 13, m. 1). L’ultima delle petizioni si trovavergata senza varianti anche su una striscia membranacea incollata nel marginedestro del fol. 183r (Cf. supra, LVI).

Memorandum missum mihi Andree Sapitiper dominum Guillelmum Trussel

Memorandum, quod iste sunt supplicationes domini regis Anglie1), exhi-bite domino pape per dominum Willelmum Trussell2) et magistrum Riccar-dum Byntheworth3), nuncios dicti domini regis.

In primis, quod magister Iohannes de Hildesley4) possit tenere ecclesiamsuam parrochialem cum dignitate, quandoquea) pro eo petit, et cuma) aliisbeneficiis suisb), cum ecclesia sua predicta sit de patronatu domini regisAnglie.

Item, quod dominus Edmundus de Labeche5) possit procedere in causasua super archidiaconatu Barkehnie6) in petitorio et possessorio simul.

Item, pro domino Iohanne de Hecton7) petitur, quod sibi provideatur decanonicatu et prebenda vacaturis vel siqui vacant ad presens in ecclesiaBeverlacen(si)8).

Item, pro domino Iohanne de Scharshulle9) petitur dignitas cum prebendain ecclesiac) Meneven(si)10).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 310

Edizione310

Item pro domino Rogero de Swynerton11), quod possit unam capellamportare pro eo, quod diebus sabbati et dominice non comedit nec aliquemcibum assumit, donec audiverit missam.

Item, pro hospitali de Bischopesgat12), quod possint optinere in propriosusus unam ecclesiam parrochialem pro substentatione pauperum. |

Item, pro abbate de Waltham sancte Crucis13) petitur, quod ex quo suntexempti et sedi apostolice inmmediate subiecti, quod nulli liceat facere capi-tulum generale in monasterio de Waltham in preiudicium exemptionis ipsiusmonasterii.

Item, reducatur ad memoriam magistri Andree Sapiti14), quod dominusHenricus15), filius domini comitis Lancastrie, supplicat, quod provideaturdomino Iohanni de Kynewel16), clerico suo, de dignitate in ecclesia Lin-coln(iensi)17), ubi expectat prebendam.

Item pro negocio magistri Thome Gyvel18).Item, quod reducatur ad memoriam domini archidiaconi Norwy-

cen(sis)19), quod scribat in executione facienda pro filio meo abbatibus deTavistochia20), de Forda21) et de Bynindoned) 22) et aliis abbatibus, prioribus,rectoribus et vicariis ac presbiteris parochialibus per civitates et diocesesSaresbirien(sem)23) et Exon(iensem)24) constitutis.

Supplicacio vobis ex intimo cordis affectu, quatinus diligenter habeatisin corde negocia littere domini comitis marescalli Anglie25), ita quod negociasint expedicta et ego Deo dante sic faciam vobis, quod vos bene et sufficientereritis contentus. Et ego subiectioni vestre semper ero paratus.

Magistro Andree Sapiti

a-a) nell’interlineo. b) segue curatis canc. con tratto di penna. c) segue sancti David corr. con tratto dipenna. d) et abbati canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXX. n. 1. 3) Richard Bentworth († 1339). Cf. BRO, I 170-171. 4) supra,XLIX. n. 2. 5) Edmund de La Bech (1334, 1359). Cf. FEA, III 9. HBC, 80. 6) Berkshire, dioc. Salisbury. 7) Non identificato. 8) supra, XIII. 2 n. 3. 9) Non identificato. 10) St. David’s. 11) Non identificato. 12) Ospedale di St. Mary without Bishopsgate (?), Londra. Cf. MHR, 372-373. 13) Waltham, Holy Cross,OSA, com. Essex. Cf. MRH, 178; Richard de Hereford, abate di Waltham (1308-1345). Cf. Smith/London,479. 14) supra, XVI. 1 n. 1. 15) supra, II. 1 n. 1. 16) John de Kynebelle. Cf. BRO, II 1070. 17) Lincoln. 18) Non identificato. 19) William Bateman, arcidiacono di Norwich (1328-1340). Cf. FEA, IV 26. 20)John de Courtenay, abate di Tavistock, OSB (1334-1349). Cf. Smith-London, 73. 21) John de Worton,abate di Forde, OCist. (1328-1337?). Cf. Smith-London, 279. 22) Roger Harnhull of Faringdon, abate diBindon, OCist. (1332-1337?). Cf. Smith-London, 263. 23) Salisbury. 24) Exeter. 25) supra, XXX. n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 311

Parte seconda 311

LIX

Ripete la supp. di cui supra, LV.

(1333 ottobre 2, Avignone)

fol. 184r

LE: Mollat, 61629; CPL, II 404.

La stessa supp. è vergata anche su supporto membranaceo incollato nel marginesinistro di fol. 183r (Cf. supra, LV).

Supplicacio domini regis pro magistro Gregorio de Hadersete

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus sibi in personam clerici sui karissimi Gregorii de Hadersete2),in artibus magistria) iuris civilis bacalarii, specialem gratiam facientes provi-dere sibi dignemini de canonicatu et prebenda ecclesie Dublinen(sis)3) inHybernia vacantibus vel vacaturis cum acceptatione, reservatione, inhibitio-ne, decreto et clausula anteferri, non obstante, quod parochialem ecclesiamde Norton4), Norwycensis diocesis, ac canonicatum sub expectatione preben-de in ecclesia Lyncoln(iensi)5) noscitur obtinere, seu quod beneficium eccle-siasticum cum cura vel sine cura ad collactionem et cetera episcopiElien(sis)6) noscitur expectare et cum omnibus aliis non obstantibus clausulisoportunis et executoribus.

Et quod transeat sine alia lectione.

a) LV: et.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, LV. n. 2. 3) supra, LV. n. 3. 4) supra, LV. n. 4. 5) supra, LV. n. 5. 6) supra,LV. n. 6.

LX

Supp. John de Grey, affinché sia giudicata presso la sede apostolica ex certascientia la questione concernente il matrimonio tra Eleanor, vedova di HughDespenser il giovane, e William, first lord Zouche of Mortimer, dal momentoche quest’unione sarebbe successiva a quella tra il suddetto John e la predettaEleanor.

(1333 maggio 15, Avignone)

fol. 184v-185r

LE: Mollat, 60372; CPL, II 394.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 312

Edizione312

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Iohannes de Grey1),miles Lincolnien(sis) diocesis, quod quamquam ipse dudum cum Elianora2),tunc vidua, olim uxore Hugonis Despenser iunioris, matrimonium per verbade presenti legittime contraxisset ipsumque per carnalem copulam consumas-set ac in eiusdem Alienore tanquam sue uxoris legittime possessione foret,tamen Willelmus Lazoucha3), miles Wygornien(sis) diocesis, pretendens secum dicta Elianora matrimonium contraxisse ac ipsum modo simili consu-masse, eundem Iohannem spoliavit et spoliatum detinuit possessione predic-ta, cuius rei causa inter Iohannem, Willelmum et Elianoram predictos subortamateria questionis eaque coram diversis iudicibus quandoque apostolica etquandoque ordinaria auctoritate fungentibus diucius ventilata per appellatio-nes et diversa rescripta apostolica, involutiones, intricationes et processusmultiplices effectum extitit, quo minus ipsa questio sententialiter fuerit ter-minata, quinymmo propter hoc est multipliciter involuta cumque propterpremissa idem Iohannes ad vestram sanctitatem habuisset recursum, ipsiussanctitatis super hiis provisionem humiliter implorasset, vos, sancte pater,animarum pericula pie considerantes et materiam litium amputare volentes,vestras sub certa forma venerabili patri episcopo Conventren(si)4) pro abre-viatione et aceleratione huiusmodi questionis et finalis decisionis eiusdemlitteras direxeritis, per ipsas litteras ipsi episcopo demandantes, quod vocatisevocandis omnes et singulos processus in causa seu negotio huiusmodi coramsupradictis iudicibus habitos ante omnia sibi faceret exhiberi et quod, si sibiper processus constaret eosdem ipsum Iohannem possessione predicta forespoliatum, ante omnia declararet, prout iustum foret eundem Iohannem resti-tuendum fore ac mandaret et faceret restitui plene et libere ad possessionemeandem et quod nichilominus, si per processus predictos constaret de meritishuiusmodi negocii principalis, negocium ipsum sententialiter difiniret, sialiud canonicum non obstaret, alioquin idem episcopus in huiusmodi causispossessorii et petitorii ex tunc procederet continuando processus predictos,si ipsi processus tenerent, si vero non tenerent processum, a capite incoaret,iusticiam faceret in premissis simpliciter ac de plano, prout in ipsis litterisplenius continetur. Cum autem prefatus episcopus Conventren(sis) vigorehuiusmodi litterarum ad citationem processisset, Willelmus et Elianora pre-nominati finem huiusmodi negocii protelare satagentes ac precedentes, quodidem episcopus Conventren(sis) ipsos citaverat ad locum non tutum eisquelocum securum assignare et copiam litterarum predictarum eis facere contraiusticiam denegaverat humiliter requisitus ac etiam quod ad comparendumcoram eo terminum ipsis assignaverat nimis brevem et se propter hec adsedem appellasse predictam per procuratorem ipsorum Willelmi et Elianorelitteras impetrare per vestram audientiam super huiusmodi appellationibuspretensis talibus narrationibus suggestis sunt conati, sed licet fuerit eisdemlitteris per procuratorem Iohannis prefati ad impetrandum et contradicendum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 313

Parte seconda 313

constitutum aliquamdiu contradictum, tamen idem procurator nequens prop-ter suggesta predicta finaliter obviare quominus huiusmodi littere concede-rentur in certos iudices et locum convenerit in litteris eisdem expressos et,huiusmodi conventione facta, ipse littere sunt concesse sicque involutionesinvolutionibus super addite sunt negocio sepedicto.

Cum igitur tam ex appellationibus, rescriptis, processibus, intricationi-bus et involutionibus supradictis et litteris proxime dictis, quod ex provitateappellandi | Willelmi et Elianore predictorum, quam etiam ex quadam con-suetudine curie Cantuarien(sis)5) loci metropolice, secundum quam archiepi-scopus Cantuar(iensis) seu ipsius curie pro tempore presidentes, iudicibussive ordinaria sive apostolica auctoritate infra provinciam Cantuarien(sem)cognoscentibus, a quibus ad ipsam curiam Cantuar(iensem) directe sive adipsam curiam pro tuitione et ad curiam Romanam directe appellari contingit,consueverunt inhibere et inhibent, etiam nulla super causa appellationis huius-modi cognitione premissa et inhibitionibus suis non parentes, propter conten-tum punire consueverunt et puniunt, presumat et dubitet vehementer idemIohannes, qui possessione predicta per multa tempora extitit spoliatus etexistit, quod huiusmodi causa fiat immortalis, que tamen propter animarumomnibus intricationibus et involutionibus reiectis disiderat celeritatem.

Supplicat humiliter idem Iohannes, quatinus totum dictum negociumcum emergentibus et dependentibus ab eodem et ipsum contingentibus digne-mini ad examen sedis apostolice ex certa scientia revocare ipsumque alicuiin vestra curia committere audiendum et terminandum summarie et sinefigura iudicii et cetera, cum potestate citandi eciam extra curiam et ad partesad curiam ipsam dominum Willelmum et Elianoram predictos et mandandisibi et partibus predictis et utrique ipsarum exhiberi eciam in forma publicaprocessus predictos et quosvis notarios, auditores et iudices et quoslibet aliosipsos exhibendi potestantem habentes, eciam per censuram ecclesiasticamcompellendi ac, si ipsi auditori videbitur iuxta formam et ordinem litterarumpredictarum ad dictum episcopum Conventren(sem) directarum procedendi,non obstantibus omnibus et singulis supradictis et aliis non obstantibus inipsis litteris comprehensis et quibusvis processibus habitis per episcopumantedictum, que omnia pro nominatim et plenarie ac specifice expressisvelitis haberi, et non obstante, quod huiusmodi negocium non est alias deiuris necessitate in curia Romana pertractandum.

1) John, first lord Grey of Rotherfield (1300-1359). Cf. DNB, VIII 635. 2) Eleanor de Clare, figlia diGilbert de Clare, seventh earl of Gloucester, e vedova di Hugh, first lord Despenser junior († 1337). Cf.DNB, V 865; CP, IV 269-271. 3) William, first lord Zouche of Mortimer († 1352). Cf. BRO, II 1115-1116;CP, XII/2, 957-960. 4) supra, LI. n. 4. 5) Canterbury.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 314

Edizione314

LXI

Nuova lezione della supp. di cui supra, XXXIV.

Senza data

fol. 185r

Nel margine sinistro: C(oncessa), ut infra continetur.Cf. supra, XXXII. 3; infra, LXV. Vedi anche infra, LXXXIII.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus dilecto confessori eta) elemosinarioa) suo domino Waltero deLondoniis2) de decanatu ecclesieb) Wellen(sis)b) 3) vacante per consecrationemdomini Ricardic) 4), episcopi Dunelmen(sis), extra Romanam curiam de man-dato vestro consecrati, cum omnibus iuribus et pertinenciis suis de specialigracia dignemini providere, non obstante, quod idem dominus Walterus ind)

Lincoln(iensi)5) sub expectatione dignitatis vel personatus seu officii cumcura vel sine curad) ac in Saresbirien(si)6) et in Maiori7) et in sancti MartiniMagni8) Londonien(si) ecclesiise), ac in liberis capellis regiis de Brugge-norchf) 9) et de Hasting10) canonicatus et prebendas, et parochialem ecclesiamde Harewellis11), Lichefelden(sis)12), Cicestren(sis)13) et Saresbirien(sis) dio-cesum, noscitur obtinere cume) omnibus aliis non obstantibus et clausulisoportunis et executoribus.

Item quod transeant‹!› sine alia lectione.

a-a) XXXIV om. b-b) XXXIV: Wellen(sis) ecclesie. c) XXXIV segue de Bury. d-d) XXXIV: parrochialemecclesiam de Arewell, Saresbiriensis diocesis. e-e) XXXIV: ac etiam in collegiata de Hasting, Cicestrensisdiocesis, canonicatus et prebendas, et in Lyncoln(iensi) ecclesiis canonicatum et prebendam de expecta-tione dignitatis vel personatus seu officii noscitur obtinere, et. f) segue d- canc. con tratto di penna.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXXIV. n. 2. 3) supra, XXXIV. n. 3. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) Lincoln. 6)Salisbury. 7) supra, XXXIV. n. 7. 8) supra, XXXIV. n. 8. 9) Bridgnorth, com. Shropshire, dioc. Chiche-ster. 10) supra, XXXIV. n. 9. 11) supra, XXXII. 3 n. 2. 12) Lichfield. 13) Chichester.

LXII

Supp. John Piers, affinché venga provvisto di preb. e can. nella chiesa di Yorkvac. in seguito alla consacrazione di Richard (Bury) a vescovo di Durham.Inoltre, chiede di essere provvisto di can. e preb. vac. nella chiesa di Salisburyo nella chiesa di London.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 315

Parte seconda 315

(post 1333 dicembre 19)

fol. 185rv

La data è attribuita in base alla consacrazione di Richard Bury a vescovo di Durham(Cf. FEA, VI 108).

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus vester Iohannes Petri1), iuris civilisprofessor dicti domini regis Anglie2) consiliarius et ambasiator seu nuncius, perlitteras dicti domini regis sub parvo signeto suo signatas predicte s(anctitatis)v(estre) specialiter recomendatus, quatinus sibi caritatis ac meritorum suorumintuytu ac dicti domini regis obtentu de canonicatu et prebenda in ecclesiaEbor(acensi)3) per consecrationem domini Dunelmen(sis)4) extra Romanamcuriam de mandato s(anctitatis) v(estre) consecrati vel alio quocumque modovacantea) dignemini providere eo, non | obstante, quod dictus Iohannes eccle-siam parochialem de Alwington5), Exoniensis diocesis, dinoscitur obtinere acaliis non obstantibus et clausulis necessariis et oportunis et executoribus.

Vel de canonicatu et prebenda, dignitate, personatu aut officio cum curavel sine cura animarum sique, quis vel quod in ecclesia Saresbir(iensi)6)

vacaverit ad presens vel quam primo vacare contingerit in eadem cum reser-vatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri, cum non obstantibus etclausulis supradictisb) et executoribus.

Vel consimilem gratiam in ecclesia Londonien(si)7) dignemini sibi facerecum non obstantibus clausulis supradictis et executoribus.

Item, quod transeant sine alia lectione.

a) vacaret corr. b) oportunis canc. con tratto di penna.

1) John Piers († 1344 ca.). Cf. BRO, III 1481-1482. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) York. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) Alwington, com. Devonshire, dioc. Exeter. 6) Salisbury. 7) Londra.

LXIII

1) Supp. Edward (III), affinché Henry, vescovo di Lincoln, venga elevato alpatriarcato di Costantinopoli e Alessandria vac.

Senza data

fol. 185v

Nel margine sinistro: Negate per papam.Su Henry Burghersh, vescovo di Lincoln, vedi anche infra, LXXXII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 316

Edizione316

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus cum ipse venerabilis patris domini Henrici2), Lincolnien(sis)episcopi, propter sui sufficienciam generis nobilitatem necnon multa et arduaobsequia, que recepit, ab eo et suis omnibus desideret status et honorisaugmentum dignemini eum in patriarcam Constantinopolitanum3) velAlexandrinum4) nunc vacantes et in sanctitatis vestre manibus existentesauctoritate apostolica promovere sibique Lincolnien(sem) ecclesiam in spi-ritualibus et temporalibus, quoad vixerit, commendare presertim, cum idemrex ipsum proponat Deo duce secum ducere specialiter in sancto ultramarinopassagio nunc indicto.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Henry Burghersh, vescovo di Lincoln (1320-1340). 3) Costantinopoli/Istanbul,Turchia. 4) Alessandria d’Egitto, Egitto.

2) Lo stesso, affinché il capitolo cattedrale di Lincoln e il clero della diocesisiano esentati dalla giurisdizione del metropolita di Canterbury.

Senza data

fol. 185v

Nel margine sinistro tratto di penna lega la supp. alla menzionata nota: Negate perpapam.Su Henry Burghersh, vescovo di Lincoln, vedi anche infra, LXXXII.

Item supplicat, quatinus ipsum capitulum Lincoln(iensis)1) ecclesie nec-non clerum civitatis et diocesis Lincoln(iensis) ab omni iurisdictione, domi-nio et potestate domini .. archiepiscopi et capituli Cantuarien(sium)2) locimetropolitani, ac ipsius episcopi officiales, vicarios et ministros eximeredignemini, quamdiu ipsum Constantinopolitane vel Alexandrine ecclesie, adquam ipsum sanctitas vestra promoverit, presidebit de gratia speciali, decer-nentes omnes excommunicationis, suspensionis et interdicti sentencias, quasin ipsum Henricum3) episcopum, capituluma), clerum, officiales, vicarios etministros predictos aut singulares personas cleri et capituli Lincoln(iensium)predictorum per archiepiscopum predictum autb) vicarios, officiales et mini-stros ipsius et capituli Cantuarien(sis) ecclesie contra huiusmodi exemptionistenorem proferri contingat, irritas et inanes, cum non obstantibus et clausulisoportunis ac conservatoribus, qui non permittant eos vel ipsorum aliquemcontra huiusmodi exemptionis tenorem quomodolibet molestari.

Et quod transeant sine alia lectione.

a) nell’interlineo. b) ac canc. con tratto di penna.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 317

Parte seconda 317

1) Lincoln. 2) Canterbury. 3) supra, LXIII. 1 n. 2.

LXIV

Supp. Edward (III), affinché sia concessa la dispensa matrimoniale dal quar-to grado di parentela a Thomas, figlio di Sir John de Haudlo, e a Joan, figliadi Thomas, lord de Berkeley.

(ante 1334 novembre 30)

fol. 186r

In tale data Giovanni XXII approvava una seconda lezione della supp. (Cf. infra,LXVI).Cf. supra, Parte prima, LIII.

Supplicacio michi exhibita per d(ominum) Radulfum de Honicastro1)

Significat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus2), rex An-glie, quod, dudum operante humani generis inimico, orta dissensionis materiainter nobiles viros barones nostros dominum Thomam de Berkeleya3) etdominum Iohannem de Hauchlo4), propter que inter dictos nobiles et aliosregni nostri proceres diversa imminebant pericula, sed eandem auctore pacisdisponente, ipsi nobiles quorumdam magnatum instancia ad viam pacis de-scenderunt, ita quod Thomas5), filius Iohannis de Hauchlo, Iohannam6), filiamdomini Thome de Berkeleya, duceret in uxorem, sedata ex tunc omnis que-stionis et dissensionis materia inter eos. Verum quia predicti Thomas etIohanna in quarto consanguinitatis gradu ab utroque latere adinvicem seattingunt, effectus huiusmodi concordie adhuc remanet in suspenso sub ex-pectatione gratie v(estre) s(anctitatis).

Quare humiliter supplicat, quatinus ad sedandum huiusmodi dissensio-nes de solita vestra clemencia providenter cum eisdem Thoma et Iohanna, utlibere adinvicem matrimonium contrahere valeant et in eo, postquam contrac-tum fuerit, licite permanere, impedimento, quod ex dicta consanguinitateprovenit, aliquatenus non obstante, dignemini de speciali gracia dispensareprolem et cetera.

Et quod transeat sine alia lectione.

1) Non identificato. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Thomas, lord de Berkeley, († 1361). Cf. DNB, II 341; CP, II129-130. 4) Sir John, baron de Haudlo († 1346). Cf. CP, VI 398-400. 5) Thomas, figlio di John de Haudlo.Cf. CP, VI 399 n. o. 6) Joan, figlia di Thomas de Berkeley. Cf. CP. VI 399 n. o.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 318

Edizione318

LXV

Ripete la supp. di cui supra, LXI.

1334 novembre 30, Avignone

fol. 186r

Nel margine sinistro agg.: C(oncessa).Cf. supra, XXXII. 3; XXXIV. Vedi anche infra, LXXXIII.

Supplicacio domini regis pro domino Waltero de Londoniis

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1), rex An-glie, quatinus dilecto confessori et elemosinario suo domino Waltero deLondoniis2) de decanatu ecclesie Wellen(sis)3) vacante per consecrationemvenerabilisa) patris d(omini)a) Ricardi4), episcopi Dunelmen(sis), extra Roma-nam curiam de mandato vestro consecrati cum omnibus iuribus et pertinenciissuis de speciali gratia dignemini providere, non obstante, quod idem dominusWalterus in Lincoln(iensi)5) sub expectatione dignitatis vel personatus seuofficii cum cura vel sine cura ac in Saresbirien(si)6) et in Maiori7) et sanctiMartini Magni8) Londonien(si) ecclesiis, ac in liberis capellis regiis de Brug-genorch9) et de Hastynge10) canonicatus et prebendas, acb) parocchialem ec-clesiam de Varewell11), Lychefelden(sis)12) et Cicestren(sis)13) et Saresbi-rien(sis) diocesum, noscitur obtinere etc) aliis non obstantibus et clausulisoportunis et executoribus.

Responsio domini pape:«fiat et sit cassa gratia, quam expectat in Lincoln(iensi) ecclesia supra-

dicta, et vacet predicta parochialis ecclesia, cum gratie huiusmodi possessio-nemd) pacifice fuerit assecutus. B.14).»

Et quod transeat sine alia lectione. Fiat B.Datum Avinione, II kal. decembris anno decimonono.Recipe P.15). Vicecancellarius P. Pen.16).

a-a) LXI om.: venerabilis patris. Su rasura: patris domini. b) LXI: et. c) LXI: cum omnibus. d) seguehuiusmodi gratie ripetuto.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, XXXII. 3 n. 1. 3) supra, XXXIV. n. 3. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) Lincoln. 6) Salisbury. 7) supra, XXXIV. n. 7. 8) supra, XXXIV. n. 8. 9) supra, LXI. n. 9. 10) supra, XXXIV. n. 9. 11) supra, XXIV n. 9. 12) Lichfield. 13) Chichester. 14) supra, VIII. n. 6. 15) supra, X. 10 n. 2. 16)supra, X. 10 n. 3.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 319

Parte seconda 319

LXVI

Supp. Edward (III) e Philippa di Hainaut, affinché sia concessa la dispensamatrimoniale dal quarto grado di parentela a Thomas, figlio di Sir John, deHaudlo, e a Joan, figlia di Thomas, lord Berkeley (Cf. supra, LXIV).

1334 novembre 30, Avignone

fol. 186rv

LE: supra, Parte prima, LIII.

Nel margine sinistro al fol. 186v: C(oncessa).Cf. supra, LXIV.

Supplicacio pro matrimonio contrahendo

Supplicant s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Edwardus1) rex etdevota filia vestra regina2) Anglie, consors eiusdem regis, quatinus eisdem inpersonas dilectorum suorum | Thome3), filii Iohannis de Hautlo4), et Iohanne5),filie domini Thome de Berkeleye6) militis, specialem gratiam facientes cumeisdem Thoma et Iohanna de benignitate sedis apostolice dignemini dispen-sare, ut quarto consanguinitatis gradu, quo adinvicem sunt coniuncti, nonobstante possint matrimonialiter copulari tam propter bonum amicitie quamalia bona, que sequi sperantur ex matrimonio huiusmodi, si dispensationemhuiusmodi vestra benigna sanctitas duxerit concedendam, prolem inde susci-piendam legittimam decernentes.

Fiat B.7). Et quod transeat sine alia lectione. Fiat B.Datum Avinione, II kalendas decembris anno decimonono.Recipe P.8). Vicecancellarius P. Pen.9).

1) supra, I. 1 n. 1. 2) supra, III. 1 n. 2. 3) supra, LXIV. n. 5. 4) supra, LXIV. n. 4. 5) supra, LXIV. n. 6. 6) supra, LXIV. n. 3. 7) supra, VIII. n. 6. 8) supra, X. 10 n. 2. 9) supra, X. 10 n. 3.

LXVII

Supplicationes domini Nicolai de Lebete militis,ambasiatoris domini regis Anglie

1) Supp. Sir Nicholas de la Bech, affinché Edmund de Eldesleye sia provvistodella chiesa parroc. di Hagborne vac. per la promozione di Edmund de laBech all’arcidiaconato di Berkshire, dioc. Salisbury.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 320

Edizione320

(1334 novembre 30, Avignone)

fol. 186v

Nel margine sinistro agg.: C(oncessa).Nicholas de la Bech fu inviato da Edward III ad Avignone l’11 ottobre 1334, con ilmandato di revocare ad Andrea Sapiti l’incarico di procuratore del re presso la curiapapale (CPR, 1334-38, 33). Su Edmund de la Bech provvisto dell’arcidiaconato diBerkshire il 1 ottobre 1334 (Cf. FEA, III 9), vedi supra, LVIII.

Supplicat s(anctitati) v(estre) Nicolaus de Lebeche1) miles ambasiatordomini Edwardi2), regis Anglie, quatinus domino Edmundo de Eldesleye3),clerico Saresbirien(sis) diocesis consanguineo suo, de parochiali ecclesia etcurata de Hakebourne4) dicte diocesis vacante pro promotione domini Edmun-di de Labeche5) apostolica auctoritate ad archidiaconatum Berkshirie6) in dictaecclesia Saresbirien(si) et ad collactionem s(anctitatis) v(estre) spectante,misericorditer dignemini providere, cum inhibitione et decreto et aliis clau-sulis consuetis.

Responsio domini pape: «Fiat B.7)».

1) Sir Nicholas de la Bech (†1344/45). Cf. CP, IV 134-135. 2) supra, I. 1 n. 1. 3) Non identificato. 4)Hagbourne, com. Berkshire, dioc. Salisbury. 5) supra, LVIII. n. 5. 6) supra, LVIII. n. 6. 7) supra, VIII.n. 6.

2) Lo stesso, affinché Edmund de la Bech sia provvisto di preb. e can. nellachiesa di Londra vac. per la promozione e la consacrazione di Richard (Bury)a vescovo di Durham.

(1334 novembre 30, Avignone)

fol. 186v

Nel margine sinistro agg.: C(oncessa).Su Edmund de la Bech, arcidiacono di Berkshire, vedi supra, LVIII.

Item supplicat, quatinus domino Edmundo de Labeche1), archidiaconoarchidiaconatus Berkshirie2) in ecclesia Saresbirien(si) curati‹!› germano suo,de canonicatu et prebenda ecclesie Londonien(sis)3) vacantibus in curia perpromotionem et consecrationem domini Ricardi4), episcopi Dunelmen(sis),providere dignemini gratiose, cum inhibitione et decreto et aliis clausulisconsuetis.

Fiat B.5).

1) supra, LVIII. n. 5. 2) supra, LVIII. n. 6. 3) Londra. 4) supra, XXVIII. n. 1. 5) supra, VIII. n. 6.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 321

Parte seconda 321

3) Lo stesso, affinché Philip de la Bech possa far erigere una cappella nelmaniero paterno di La Beche.

(1334 novembre 30, Avignone)

fol. 186v-187r

Nel margine sinistro agg.: C(oncessa).

Item supplicat, quod liceat nobili viro domino Philippo de Labeche1),militi Saresbirien(sis) diocesis patri suo, in manerio de Labegche2), in quoidem Nocolaus3) traxit originem, capellam sive oratorium construere et eri-gere, de bonis ipsorum sufficienter dotandum pro ipsius capelle ac perpetuicapellani substentatione loci ordinarii, per ipsos eorumque successores etheredes presentandi. Et, quod tam ipsi quam ipsorum heredes et successoresquicumque, qui in dicto manerio succedentes, et ipsorum familie in huiusmo-di capella sive oratorio missam et alia officia divina libere audire valeant,quocumque ecclesie parochialis loci et parochie supradicte eidem digneminimisericorditer indulgere, iure quocumque in contrarium edito et aliis quibus-cumque non obstantibus.

Responsio domini pape: «fiat dote sufficienti diocesani arbitrio assigna-ta, ad queque onera incombentia supportanda iusticia cuiuslibet alterius nonoffensa. B.4)». |

Item supplicat, quod dicte gratie transeant sine alia lectione. Fiat B.Datum Avinione, II kal. decembris anno decimonono.Recipe P.5). Vicecancellarius P. Pen.6).

1) Non identificato. 2) La Beche, com. Shropshire. 3) supra, LXVII. 1 n. 1. 4) supra, VIII. n. 6. 5)supra, X. 10 n. 2. 6) supra, X. 10 n. 3.

LXVIII

Supp. Benedicta, vedova di John de Stihlumgge, affinché possa scegliere unconfessore in articulo mortis.

Senza data

fol. 187r

Supplicacio domine Benedicte de Stihlumgg‹!› pro confessore habendo

Supplicat s(anctitati) v(estre) devota filia vestra Benedicta1), relicta do-mini Iohannis de Stihlumgg‹!›2), Cantuariensis diocesis, domina dicti loci de

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 322

Edizione322

Stihlumgg‹!› et etiam de Fforde3), Wodenesburg4), Bongton5), Monethosy6),quatinus sibi specialem gratiam facientes, ut confessor suus, quem habet inpresenti aut habere contingerit in futurum, ipsam semel in mortis articulo apena et culpa, in quantum claves ecclesie se extendunt, absolvere valeatsecundum formam per s(anctitatem) v(estram) in talibus fieri consuetam.

Item quod transeat sine alia lectione.

1) Non identificato. 2) Non identificato. 3) Ford, com. Shropshire. 4) Woodborough, com. Wiltshire.5) Forse Bonnington, com. Kent. 6) Non identificato.

LXIX

Supp. Roger de Rondes, affinché sia provvisto di un ben. ecclesiastico vac.con o senza cura d’anime spettante alla collazione del monastero di Wilton,OSB, dioc. Salisbury.

Senza data

fol. 187r

Supplicacio presbiteri Rogeri de Rondes, Saresbiriensis diocesis

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus orator vester Rogerus de Rondes1),presbiter Saresbirien(sis) diocesis, quatinus sibi specialem gratiam facientesde beneficio ecclesiastico cum cura vel sine cura spectante communiter veldivisim ad collactionem, provisionem, presentationem seu quamvis aliamdispositionem abbatisse et conventus monasterii de Wilton2), ordinis sanctiBenedicti, dicte diocesis, vacante vel proxime vacaturo, de benignitate apo-stolica eidem Rogero misericorditer dignemini providere, cum acceptatione,reservatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri et cum omnibus nonobstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

1) Non identificato. 2) supra, VI. n. 6.

LXX

Supp., affinché venga rinnovata la grazia concessa da papa Giovanni XXIIa Robert de Salins, che era stato provvisto del priorato vac. di Ste-Marie-Madeleine di Salins, dioc. Besançon.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 323

Parte seconda 323

(post 1334 dicembre 20)

fol. 187r

La data è attribuita in base all’elezione di Benedetto XII al soglio pontificio.

Supplicacio pro fratre Roberto monacho sancti Benigni Divion(ensis)priorea) electo beate Marie Magdalene Salinen(sis)

Sanctissime pater et domine, cum felicis recordationis dominus Iohan-nes1) pape XXII, predecessor vester, religioso viro fratri Roberto de Salinis2),monacho monasterii sancti Benigni3) Divionen(sis), ordinis sancti Benedicti,Lingonensis diocesis, ad preces dominarum ducisse Burgundie4) et DalphineVien(nensis)5), eius sororis, de voluntate et consenssu abbatis dicti monasteriiet superioris et ad ipsius requestam gratiam fecit specialem de prioratu beateMarie Magdalene6) Salinen(sis), Bisunt(ine) diocesis, tunc in curia vacante,fuerintque super huiusmodi gratia littere grossate, sed propter dicti dominipape supervenientem obitum bullande remanserunt et eciam imperfecte, sup-plicat humiliter dictus frater Robertus, quatinus dictam gratiam mandaredignemini sub v(estre) s(anctitatis) nomine renovari, cum acceptationis, an-teferri et aliis clausulis et non obstantibus oportunis et executoribus.

Item quod transeat sine alia lectione.

a) segue electo canc. con tratto di penna.

1) supra, XLVIII. 2 n. 3. 2) Non identificato. 3) St-Bénigne di Dijon, OSB, dep. Cote-d’Or, dioc. Langres,Francia. 4) Jeanne de Bourgogne, regina di Francia († 1348). 5) Dauphiné di Vienne. 6) Ste-Marie-Madeleine di Salins, dep. Jura, dioc. Besançon, Francia.

LXXI

Supp. John, vescovo di Ely, affinché venga rinnovata la grazia concessa dapapa Giovanni XXII in favore di William de Ouesthorp concernente la prov.di can. e preb. nella chiesa collegiata di Howden, dioc. York.

(post 1334 dicembre 20)

fol. 187v

La data è attribuita in base all’elezione di Benedetto XII al soglio pontificio.

Supplicacio domini episcopi Elien(sis) pro consanguineo suo

Significat s(anctitati) v(estre) devotus et humilis filius vester Iohannes1),episcopus Elien(sis), quod, cum dudum fuisset quedam gratia per recolende

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 324

Edizione324

memorie dominum Iohannem2) papam, predecessorem vestrum, dilecto cle-rico et consanguineo suoa) domino Willelmo de Ouschoro3), rectori ecclesiede Balsham4), Eliensis diocesis, de canonicatu et prebenda in ecclesia colle-giata de Hoveden5), Eboracensis diocesis, tunc vacante vel in proximo vaca-turo gratiose concessa nec dum virtute eiusdem gratie aliquod beneficiumextitit assecutus, supplicat eidem sanctitati vestre Iohannes antedictus, qua-tinus eandem gratiam renovantes de canonicatu predicte ecclesie de Hovedencum plenitudine iuris canonici sibi misericorditer dignemini providere, pre-bendam vero siqua in dicta ecclesia vacat ad presens vel, cum vacaverit,conferendam eidem domino Willelmo cum omnibus iuribus et pertinenciissuis donationi apostolice dignemini reservare, cum acceptatione, inhibitione,decreto et clausula anteferri, cum non obstantibus et ceteris clausulis oportu-nis et executoribus; non obstantibus, quod idem dominus Willelmus eccle-siam parochialem de Balsham predictam noscitur obtinere.

Et placeat eidem s(anctitati) v(estre), quod sine alia transeat lectione.

a) nostro canc. con tratto di penna.

1) supra, XLVI. 1 n. 12. 2) supra, XLVIII. 2 n. 3. 3) William de Ouesthorp. Cf. LE di Giovanni XIII (1333luglio 14), Mollat 60740; CPL, II 374. 4) Balsham, com. Cambridgeshire, dioc. Ely. 5) Howden, com.The East Riding of Yorkshire, dioc. York.

LXXII

Supplicationes domini Bartholomei Buruascie

1) Supp. Bartholomew, lord Burghersh, affinché si possa recare in pellegri-naggio in Terra Santa con dodici dei suoi familiari, domicelli e armigeri.

(?) maggio 31

fol. 187v

Nel margine sinistro agg. nota: Concessa est secundo [segue die canc. con tratto dipenna] kal. iunii: quod possit visitare dicta loca cum VIII personis. Supp. canc. contratto di penna. La supp. è ripetuta su supporto membranaceo inserito nella legaturainfra, LXXXV. 1.Cf. infra, LXXXII.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Bartholomeus Burua-scias1) miles, quod, cum ipse cupiat sepulcrum dominicum et alia sacra loca

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 325

Parte seconda 325

Terre Sancte personaliter et devotissime visitare, quod id efficere valeat, cuma)

militibus vel domicellis seu armigeris ac familiaribus suis et eorum usque adnumerum duodecimb), secum et cum eis pie dignemini dispensare, non ob-stantibus quibuslibet constitutionibus, prohibitionibus et processibus sedisapostolice et legatorum eius contrariis, quascumque penas et sententias con-tinentibus et cum omnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis ut informa solita.

a) segue decem canc. con tratto di penna. b) nell’interlineo. quadragenarium canc. con tratto di penna.

1) Bartholomew, second lord Burghersh († 1355). Cf. DNB, III 333-334.

2) Lo stesso, affinché il predetto Bartholomew e i suoi domicelli possanoposticipare il menzionato pellegrinaggio e essere assolti dalla pena in arti-culo mortis.

(?) maggio 31

fol. 187v

La supp., vergata dopo la clausola Et quod transeant sine alia lectione, è stataspostata in questa posizione con una nota di richiamo. Supp. canc. con tratto dipenna. La supp. è ripetuta su supporto membranaceo inserito nella legatura infra,LXXXV. 2.Cf. infra, LXXXII.

Item supplicat, quod, cum nunc ad propria remeare intendat et deinderedire ad Romanam curiam cum dictis duodecim, et ex tunc iter ultramarinumarripere, indulgere sibi pie dignemini, ut ipse et dicti duodecim post iterhuiusmodi assumendum, semel dumtaxat in mortis articulo a pena et a culpapossint absolvi ut in forma.

Et quod transeant sine alia lectione.

LXXIII

Supplicationes domini archiepiscopi Cantuarien(sis)

Infrascripte sunt supplicationes domini archiepiscopi Cantuarien(sis).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 326

Edizione326

1) Supp. John (Stratford), arcivescovo di Canterbury traslato da Winchester,affinché gli vengano inviate le grazie sottoelencate.

(post 1334 aprile 23)

fol. 188r

La data è attribuita sulla base della consegna del pallio da parte di Hamo de Hethe,vescovo di Rochester (Cf. FEA, IV 3). Inoltre, Andrea Sapiti, procuratore di JohnStratford, fu incaricato da Giovanni XXII per consegnare il pallio all’arcivescovo(Cf. supra, Parte prima, XXXIV: 1334 I 12, Avignone).

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotissima sedis apostolice planta Iohan-nes1), archiepiscopus Cantuarien(sis), de Wyntonien(si) ecclesia ad Cantua-rien(sem) onustiorem laboribus et sumptibus et minorem in facultatibus tran-slatus, quod, cum ipse a dicta sede receperit pallium2) nec habuit ab ea gratiasalias novellis prelatis fieri consuetas, dignemini sibi facere gratias infrascrip-tas vel iuxta sanctum vestrum beneplacitum aliquas earundem.

1) supra, XXIV. n. 5. 2) 1334 IV 23. Cf. FEA, IV 3.

2) Lo stesso, affinché possa compiere la visita pastorale nella sua provinciaecclesiastica.

(post 1334 aprile 23)

fol. 188r

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.Cf. supra, XIV. 1.

In primis supplicat idem archiepiscopus1), quatinus sibi indulgere digne-mini sine prefinitione temporis, quod, ecclesie sue capitulo et civitate acdiocesi suis visitatis in totum vel in partem aut non visitatis possit suamprovinciam visitare necnon completa vel non completa seu intermissa visita-tione in quibuslibet civitatibus et diocesibus dicte provincie valeat redire adillam ipsamque complere in quibusvis civitatibus et diocesibus ipsis vel eamiterare pera) eandem provinciam sine requisitione loci diocesani aut omni velmaioris partis episcoporum eiusdem provincie consilio etb) assensu et a lociset personis visitatis procurationes moderatas eciam in pecunia recipere nu-merata, Innocentiana super hoc edita2) et quavis alia constitutione contrariaseu appellationibus per episcopum Exonien(sem)3), suffraganeum suum, pre-textu visitationis huiusmodi emissis ad sedem apostolicam contra proximum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 327

Parte seconda 327

predecessorem suum Symonem4), civitatem et diocesim Exonien(sem) iuremetropolitano visitare volentem, aut lite super hiis ibi dependente et cumomnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis ut in forma.

a) p canc. con tratto di penna. b) nell’interlineo.

1) supra, XXIV. n. 5. 2) Liber Sextus 3. 20. 1. Cf. supra, Parte prima, XXXVI. n. 3. 3) supra, XIV. 1 n. 6. 4) supra, XIV. 1 n. 4. Simon de Mepham, arcivescovo di Canterbury, ottenne un mandato papale, in cui fugarantito il diritto di visita nella diocesi, il 14 luglio 1328 (Cf. supra, Parte prima, XXXVI; Mollat, 41926;CPL, II 278).

3) Lo stesso, affinché i giudici della curia arcivescovile possano ricevere ilprovento di ben. ecclesiastici con e senza cura d’anime.

(post 1334 aprile 23)

fol. 188r

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Item supplicat, quatinus indulgere dignemini, ut officiales et generalesauditores causarum sue curie seu alii officiales sui foranei et alii iurisdictio-nem suam metropolicam et ordinariam exercentes decem numero presenteset posteri, quos duxerit assumendos, iurisdictionem exercendo prefatam aliis-que suis obsequiis insistendo possint proventus suorum beneficiorum eccle-siasticorum cum cura vel sine cura, eciam si dignitates vel personatus seuofficia sint, que obtinent et in posterum obtinebunt, eciam si dignitates ipsemaiores post episcopales in cathedralibus et principales in collegiatis eccle-siis forent, integre recipere, ut presentes cotidianis distributionibus dumtaxatexceptis, non obstante de prima residencia non facta vel facienda in beneficiisipsis vel aliquibus seu aliquo eorum cum aliis omnibus non obstantibus etclausulis oportunis dicto archiepiscopo super hiis executore deputato, ut informa, scribendo vestra beata manu, quod «fiat, ut petitur».

4) Lo stesso, affinché canonici del capitolo cattedrale possano essere prov-visti di preb. vac. nelle chiese cattedrali e collegiate della diocesi.

(post 1334 aprile 23)

fol. 188v

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 328

Edizione328

Item, cum sua cathedralis ecclesia monachalis existat et ipse necessarioindigeat obsequiis secularium clericorum, quibus nequit in dicta ecclesiaprovidere, supplicat, quatinus sibia) concedere dignemini facultatem, ut auc-toritate apostolica possit in singulis cathedralibus et collegiatis ecclesiis sueprovincie recipi facere in canonicos et in fratres singulas personas ydoneas,quas elegerit, et providere ipsis de singulis prebendis, si tunc vacabunt velb)

vacarint, eciam si in ipsis non fuerint canonie et in eis vel in illis, in quibusnon est distinctio prebendarum, de communibus proventibus seuc) portionibuseorum eis responderi facere in corporalem possessionem ipsarum prebenda-rum inducere, cum acceptatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri,contradictores et cetera, non obstante, si habeant unum vel duo aut tria seuplura beneficia sibi compassibilia et cum omnibus aliis non obstantibus etclausulis oportunis.

a) nell’interlineo. b) segue cum canc. con tratto di penna. c) segue pro canc. con tratto di penna.

5) Lo stesso, affinché possa conferire a persone idonee ben. ecclesiastici vac.nella sua diocesi e provincia spettanti alla collazione della sede apostolica.

(post 1334 aprile 23)

fol. 188v

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Item supplicat, quatinus sibi concedere dignemini facultatem, quod pos-sit auctoritate apostolica conferre personis ydoneis omnia beneficia ecclesia-stica cum cura vel sine cura, que in suis diocesi et provincia tanto temporevacarunt et vacant, quod eorum collatio est ad sedem apostolicam iuxtaLateranen(sis)1) statuta concilii legittime devoluta, in illorum corporalempossessionem inducere, contradictores et cetera, non obstante, si persone ipseunum vel duo aut tria vel plura beneficia sibi compatientia obtinerent et cumomnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis ac interpositione decretiut in forma.

1) Conc. Lateranense IV, c. 26; Liber Extra 1. 6. 44.

6) Lo stesso, affinché possa unire e annettere agli uffici di decano e ufficialedella curia arcivescovile singole chiese parroc. spettanti alla sua collazione.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 329

Parte seconda 329

(post 1334 aprile 23)

fol. 188v-189r

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Item, cum in civitate Londonien(si)1) inter ceteras Anglie valde popullosaet sumptuosa archiepiscopus Cantuarien(sis)2), qui fuit pro tempore, curiamsuam regi fecerit et regatur per officialem suum et decanum ecclesie beateMarie de Arcubus3) Londonien(sis) generalem causarum ipsius curie audito-rem sicque oporteat officialem et auditorem prefatos, immo ipsum archiepi-scopum in eis magna subire onera expensarum, supplicat, quatinus ipsi ar-chiepiscopo concedere dignemini facultatem, quod possit auctoritate aposto-lica unire, annectere et applicare imperpetuum officialatui ac decanatui eius-dem ecclesie pro ipsis officiali et decano auditore, qui sunt et pro temporefuerint, in dictarum subsidium expensarum sungulas parochiales ecclesias adsuam collactionem vel eius seu aliorum presentationem spectantes, dummodopatronorum ipsarum ad id assensus accedat, ita quod, cedentibus vel dece-dentibus earumdem ecclesiarum rectoribus vel ipsis quovis alio modo vacan-tibus, liceat officiali et decano auditori predictis corporalem possessionemdictarum ecclesiarum iurium et pertinenciarum earum per se ipsos vel aliospro eis nancisci et retinere, non requisitis licencia vel assensu ipsius archie-piscopi seu alterius cuiuscumque, reservatis singulis portionibus congruis deproventibus dictarum ecclesiarum perpetuis vicariis earundem, ex quibuscongrue possint sustentari et episcopalia iura solvere aliaque incombencia eisonera supportare. Et quod eadem | auctoritate ordinare possit, quod presen-tatio vicariorum ipsarum ecclesiarum, si patronales fuerint, quociens vacarecontigerit, ad ipsos officialem ac decanum et auditorem, ad quemvis videlicetipsorum de ecclesia sibi unita, et ipsorum vicariorum institutio spectent adillum vel illos, ad quem vel ad quos earum collatio vel in ipsis rectorisinstitutio antea pertinebant, non obstantibus impetrantibus et expectantibusapostolicis et aliis et cum omnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunisac interpositione decreti, contradictores et cetera ut in forma.

1) Londra. 2) supra, XXIV. n. 5. 3) St. Mary Le Bow, Londra.

7) Lo stesso, affinché i presbiteri della diocesi possano riconsacrare conacqua benedetta i cimiteri e le chiese, in cui si sono verificati atti di violenza.

(post 1334 aprile 23)

fol. 189r

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 330

Edizione330

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Item supplicat, quod sibi1) pro ecclesie sue negociis plurimum occupatoindulgere dignemini, ut ecclesias et cimiteria sue diocesis nunc et inanteasanguinis vel seminis efusione polluta possit per aliquem vel aliquos presbi-teros, quociens id contigerit, reconsiliari facere aqua prius per eum vel aliumepiscopum benedicta, constitutione2), que id per episcopos tantum percipitfieri non obstante.

1) supra, XXIV. n. 5. 2) Liber Extra 3. 40. 4.

8) Lo stesso, affinché possa concedere l’officium tabellionatus a sei chierici.

(1334 marzo 8, Avignone)

fol. 189r

LE: Mollat, 62828.

Nel menzionato mandato papale viene concessa a John Stratford la facoltà diconferire l’ufficio del tabellionato solo a quattro chierici.

Item supplicat, quod sibi concedere dignemini potestatem concedendiauctoritate apostolica sex clericis ydoneis non coniugatis nec in sacris ordi-nibus constitutis tabelionatus officium ut in forma.

9) Lo stesso, affinché i subdelegati, gli esecutori e i conservatori della sedeapostolica non possano emettere sentenze di scomunica, interdetto o sospen-sione contro l’arcivescovo e i suoi familiari.

(post 1334 aprile 23)

fol. 189r

Per la datazione vedi supra, LXXIII. 1.

Item supplicat, quod indulgere sibia) dignemini, ne aliquis subdelegatusvel executor seu conservator a sede apostolica vel eius legatis seu subdelegatiab illis possint in ipsum archiepiscopum et familiares suos domesticos pre-sentes et posteros excommunicationis vel suspensionis aut interdicti seu incapitulum suum eiusdem suspensionis velb) interdicti vel in ecclesiam seucapellam suas ipsius interdicti sentencias promulgare, nisi in litteris aposto-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 331

Parte seconda 331

licis de hac indulgencia et archiepiscopo, familiaribus, capitulo, ecclesia etcapella plena et expressa mentio haberetur.

Et quod transeat sine alia lectione.

a) nell’interlineo. b) segue vel canc. con tratto di penna.

LXXIV

Supp. (Andrea Sapiti), procuratore di (John Stratford), arcivescovo di Can-terbury, affinché la causa tra il suddetto arcivescovo e il monastero di St.Augustine di Canterbury concernente il possesso di alcune chiese e cappellenelle diocesi di Canterbury e Rochester possa essere discussa davanti alconcistoro secondo quanto stabilito dal mandato di Giovanni XXII sullaquestione.

(post 1334 dicembre 20)

fol. 189rv

La data è attribuita sulla base dell’elezione di Benedetto XII al soglio pontificio. Cf.infra, LXXX. 2.

Supplicacio procuratoris dicti domini Cantuarien(sis) archiepiscopicontra abbatem et conventuum monasterii sancti Augustini

Cantuarien(sis) proponenda in consistorio

Significat s(anctitati) v(estre) procurator1) domini Iohannis2), Dei gratiaCantuarien(sis) archiepiscopi tocius Anglie primatis, quod dudum inter bonememorie dominum Symonem3), tunc Cantuarien(sem) archiepiscopum, exuna parte et abbatem4) et conventum monasterii sancti Augustini Cantua-rien(sis) ex altera super quibusdam ecclesiis et capellis et earum occasione,quas abbas et conventus monasterii predicti in diocesibus Cantuarien(si) etRoffen(si)5) detinuerunt et detinent occupatas, coram venerabili patre dominoBertrando de Sancto Genesio6), nunc patriarcha | Aquilegen(si), tunc sacripalacii apostolici primi gradus auditore, cui causas appellationum pro partedicti archiepiscopi interpositarum et negocium principalium earundem superdictis ecclesiis et capellis et earum ocasione felicis recordationis Iohannespapa XXII7), predecessor vester, commisit audiendas et fine debito terminan-das questione vertente, dictus predecessor vester eidem domino auditorimandavit et inhibuit, ne procederet in causa, que coram eo vertebatur, interarchiepiscopum Cantuarien(sem) ex parte una et abbatem et conventum mo-nasterii sancti Augustini Cantuarien(sis) super iure exemptionis ipsius mo-nasterii et dependencium ab eodem et eorum ocasione ex altera, cum ipse

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 332

Edizione332

super premissis in consistorio processerat inter partes predictas, cuius inhi-bitionis ocasione dictus auditor in dicta causa coram eo pendente inter partespredictas se ulterius procedere non posse asseruit nec processit.

Quare supplicat eidem s(anctitati) v(estre) procurator predictus, quatinuscausas appellationum et negociorum principalium, que inter partes predictascoram dicto domino auditore super ipsis ecclesiis et capellis ac earum oca-sione vertebantur, alicui vestri sacri palacii auditori committere dignemini instatu, in quo coram ipso domino auditore remanserunt resumendas et iuxtavim, formam et effectum commissionum eidem factarum audiendas et finedebito decidendas, inhibitione predecessoris vestri predicti dicto dominoauditori, ut premittitur, facta et processibus coram ipso in consistorio superiure exemptionis ipsius monasterii et dependencium ab eodem ac eciamdeclaratione super ipsa exemptione per dictum predecessorem vestrum, utdicitur, factis et habitis non obstantibus.

1) Andrea Sapiti, vedi supra, XVI. 1 n. 1. 2) supra, XXIV. n. 5. 3) supra, XIV. 1 n. 4. 4) Ralph de Borne,abate di St. Augustine di Canterbury (1310-1334). Cf. Smith/London, 29. 5) Rochester. 6) Bertrando diSt-Genès, patriarca di Aquileia (1334-1350). Cf. Cerchiari, II 110. 7) supra, VIII. n. 6.

LXXV

Lettera patente di Edward (III) in favore di Bartholomew Peyer, nipote delcardinale Guglielmo di S. Sabina, a cui vengono concessi alcuni ben. regi.

1334 settembre 24, Westminster

fol. 189v

Copia: GR, 46, m. 7.

Nel margine inferiore agg.: per consilium dupplicatur.

Gracia facta per dominum regem Anglie Bartholomeo,nepoti domini cardinalis Sabinen(sis)

Edwardusa) 1), Dei gratia rex Anglie, dominus Hibernie et dux Aquitaniea),omnibus ad quos presentesb) littere pervenerintb), salutem.

Sciatis, quod ad requisitionem venerabilis patris domini Guillelmi2),Sabinen(sis) episcopi sancte Romane ecclesie cardinalis, concessimus dilec-to nobis Bartholomeo de Beryesc) 3), nepotis‹!› ipsius cardinalis, bassam iu-sticiam, quam habemus in locis et hospiciis de Beryndos4), Usitaren5), Baleye-chomi6) et Anglet7), in parrochia sancti Leonis8) prope Baionam, in terra de laBometd) 9), habendam cum redditibus, proventibus, exitibus et aliis pertinen-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 333

Parte seconda 333

ciis suis quibuscumque nobis in locis et hospiciis predictis pertinentibus, sibiet heredibus suis usque ad terminum decem annorum a data confectionispresentium proxime sequentium plenarie completorum, iurisdictione altae) inlocis et hospiciis predictis nobis reservata.

In cuiusf) rei testimonium has litteras nostras fieri fecimus patentes, estme ipsof), apud Westmonasterium, XXIIII die septembris anno regni nostrioctavo.

a-a) GR: Rex. b-b) GR: et cetera. c) GR: Bereyes. d) GR: Bonre. e) GR: alia. f-f) GR: et cetera etcetera.

1) supra, I. 1 n. 1. 2) Guglielmo Petri Godin de Bayonne, card. vescovo di S. Sabina († 1336). Cf. Eubel,xx 22. 3) Membro della famiglia Peyer. Non identificato. 4) Forse Brindos, dep. Basses-Pyrénées,Francia. 5) Ustaritz, dep. Basses-Pyrénées, Francia. 6) Non identificato. 7) Anglet, dep. Basses-Py-rénées, Francia. 8) St-Léon presso Bayonne, dep. Pyrénées-Atlantique, Francia. 9) Forse Labourd, dep.Basses-Pyrénées, Francia.

LXXVI

1) Supp. Roger (Northburgh), vescovo di Conventry e Lichfield, affinché suonipote Michael Northburgh sia provvisto di can. e preb. vac. nella chiesa diLondra o nella chiesa di Lincoln o presso Longden nella chiesa di Lichfield.

1336 luglio 6, Pont-de-Sorgue

fol. 190r

LE: Vidal, 3034; CPL, II 530.

Nel margine sinistro: Concessa est. Supp. canc. con tratto di penna.

Supplicacio domini episcopi Lichefelden(sis)pro domino Michaele ipsius nepote

Supplicat s(anctitati) v(estre) vester minister humilis et devotus Roge-rius1), Conventren(sis) et Lichefelden(sis) episcopus, quatinus sibi in perso-nam dilecti nepotis suis‹!› Michaelis de Northburgh2) clerici Lincolnien(sis)diocesis, magistri in artibus et legum doctoris in Romana curia nunc perso-naliter existentis, gratiam specialem facientes de canonicatu et prebendaecclesie Londonien(sis)3) vacante vel vacatura cum acceptatione, reservationeet cetera, dignemini providere, cum omnibus non obstantibus et clausulisoportunis et executoribus

Vel similem eidem gratiam facientes in ecclesia Lincolnien(si)4).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 334

Edizione334

Vel eidem gratiam facientes de canonicatu et prebenda de Longedon5) inecclesia Lichefelden(si) vacante apud sedem apostolicam per obitum bonememorie domini Luce de Flisco6), quondam sancte Marie in Via Lata diaconicardinalis, cum non obstantibus et clausulis oportunis et executoribus.

1) supra, LI. n. 4. 2) Michael Northburg († 1361). Cf. BRO, II 1368-1370. 3) Londra. 4) Lincoln. 5)Longden, Lichfield. 6) supra, X. 6 n. 1.

2) Lo stesso, affinché Lawrence di William Northburgh, nipote del suddettovescovo Roger, sia provvisto di un ben. con o senza cura d’anime o di un ben.spettante alla collazione dell’abate del monastero di Ramsey, OSB.

1336 luglio 6, Pont-de-Sorgue

fol. 190r

LE: Vidal, 3188; CPL, II 531.

Nel margine sinistro: Concessa est. Supp. canc. con tratto di penna.

Item pro alio nepote suo

Item supplicat idem episcopus1), quatinus Laurentio, Willelmi de North-burgh2) nepoti suo scolari in iure civili, de beneficio ecclesiastico cum curavel sine cura spectante ad collactionem, provisionem, presentationem seuquamvis aliam dispositionem dicti episcopi, vacante vel vacaturo, cum ac-ceptatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri dignemini de specialigratia providere, cum non obstantibus et calusulis oportunis et executoribus.

Vel eidem ad collactionem et cetera ... abbatis3) et conventus monasteriide Rameseye, ordinis sancti Benedicti, Lincolniensis diocesis, simili modout supra dignemini providere.

Item, quod transeat sine alia lectione.Memorandum: quod dicte gratie fuerint concesse in Pontesorgie, die

sexto4) mensis iulii, et sunt expedite.

1) supra, LI. n. 4. 2) Non identificato. 3) Simon of Eye, abate di Ramsey (1316-1342). Vedi supra, XVII.2 n. 6. 4) Le due menzionate LE presenti nei registri papali recano la data del 5 luglio 1336.

LXXVII

Supp. John (Stratford), arcivescovo di Canterbury, affinché sia confermatala prov. concessa da papa Giovanni XXII, in favore di John di Eccleshaleconcernente la preb. e il can. vac. nella chiesa di Chichester.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 335

Parte seconda 335

(post 1335 maggio 18)

fol. 190rv

La data è calcolata sulla base della revoca dei benefici ad opera di papa BenedettoXII (cf. Vidal, 5447). Cf. infra, LXXVIII. 3: una supp. per lo stesso John di Eccleshale veniva avanzata incuria da Edward (III) e Philippa di Hainaut.

Supplicacio domini archiepiscopi Cantuarien(sis)pro magistro Iohanne de Eccleshale

Significat s(anctitati) v(estre) devotus capellanus vester Iohannes1), ar-chiepiscopus Cantuarien(sis), quod dudum felicis recordationis dominus Io-hannes2) papa XXII, predecessor vester, volens facere gratiam specialemmagistro Iohanni de Eccleshale3), presbitero dilecto capellanoa) et antiquofamiliari suo, eidem de canonicatu et prebenda ecclesie Cicestren(sis)4) va-cantibus vel proxime vacaturis gratiose providit. Qui magister Iohannes vi-gore predicte gratie nullum comodum reportavit, quia gratia ipsa propterrevocationem vestram5) de beneficiis per vos factam, iam totaliter expiravit.

Quare supplicat eidem s(anctitati) v(estre) archiepiscopus supradictus,quatinus sibi in personam dicti magistri Iohannis specialem gratiam facientesde canonicatu predicte ecclesie Cicestren(sis) dignemini providere, preben-dam vero siqua in eadem ecclesia vacat ad presens vel, quam primum vaca-verit, eidem magistro Iohanni conferendam, donacioni apostolice digneminireservare, cum acceptatione, inhibitione, decreto et clausula anteferri et aliisnon obstantibus et clausulis oportunis ac executoribus; non obstante, quodparrochialem ecclesiam de Cidton6), Wyntoniensis diocesis, noscitur obtine-re, cuius fructus, redditus et proventus annui summam XLVIII librarumsterlingorum secundum taxationem decime non excedunt, in qua est vicariuscontinue in ea serviens in divinis, qui XX marchas sterlingorum percipitannuatim.

Vel eidem providere dignemini de parochiali ecclesia de Tyrington7),Norwycensis diocesis, vacante per mortem domini Luce8), sancte Marie inVialata diaconi cardinalis, apud apostolicam sedem, cuius fructus, | reddituset proventus annui summam XL librarum sterlingorum secundum taxationemdecime non excedunt, cum idem magister Iohannes dictam parochialem ec-clesiam de Cidton, quam obtinet, sit paratus dimittere, quandocumque pos-sessionem dicte ecclesie de Tyrington fuerit pacifice assecutus.

Item supplicat, quod transeat sine alia lectione.

a) segue suo canc. con tratto di penna.

1) supra, XXIV. n. 5. 2) Cf. Mollat, 58527; CPL, II 372: 1332 X 5, Avignone. 3) John di Eccleshale. FEA,III, 63, 98; V, 35; VII, 56. 4) Chichester. Cf. FEA, VII, 56 (1332 ottobre 5) 5) Cf. Vidal, 2447 = 1335V 18. 6) Chilton Candover, com. Hampshire, dioc. Winchester. 7) Terrington, com. Norfolk, dioc. Nor-wich. 8) supra, X. 6 n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 336

Edizione336

LXXVIII

Infrascripte supplicationes exhibite fuerunt sanctissimo patri dominoBenedicto pape XII1) per magistrum Paulum de Monteflorumex parte infrascriptorum domini regis et domine regine Anglie

1) Supp. Edward (III) e Philippa di Hainaut, affinché Paul de Monte Florumsia provvisto di can. vac. nella chiesa di York o nella chiesa di Lincoln.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 190v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX). La rispostadi Benedetto XII giungeva 15 settembre 1336 (CPL, II 561). Inoltre il resoconto dellespese sostenute da Paul de Monte Florum nel corso del suo viaggio in curia registraun pagamento di 53 lire e 12 soldi in favore di Andrea Sapiti (Cf. London, TNA, E101/311/25: 1337).

Supplicant s(anctitati) v(estre) devoti filii vestri Edwardus2) rex et Phi-lippa3) regina Anglie, quatinus specialem eis gratiam facientes in personamkarissimi clerici et familiaris eorum magistri Pauli de Monteflorum4), qui eisdiu bene et fideliter deservivit et continuea) servire non cessat, eidem magistroPaulo de canonicatu ecclesie Eboracen(sis)5) cum plenitudine iuris canonicinecnon prebenda inibi vacante, si vacat vel de proxime vactura ibidem, cumreservatione, inhibitione, decreto et calusula, quam duxerit acceptandam, etanteferri et cum omnibus aliis clausulis oportunis et consuetis et executoribusdignemini providere, non obstante, quod idem magister Paulus capelam deTikil6), Eboracensis diocesis, sine cura, que spectat ad presentationem ipsiusregine, cum vacat, noscitur obtinere.

Vel eidem magistro Paulo similem gratiam facere dignemini in ecclesiaLincolnien(si)7) in forma predicta.

a) nell’interlineo.

1) Benedetto XII, papa (1334-1342). 2) supra, I. 1 n. 1. 3) supra, III. 1 n. 2. 4) Paul de Monte Florum.Cf. FEA, I 20; 31; VI 42. 5) York. 6) Tickhill, com. The West Riding of Yorkshire, dioc. York. 7) Lincoln.

2) Gli stessi, affinché Robert de Chykewell sia provvisto di can. vac. nellachiesa di Wells.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 337

Parte seconda 337

(1336 settembre 15, Pont-de-Sorgue)

fol. 190v

LE: Vidal, 3079; CPL, II 532.

Item supplicant s(anctitati) v(estre) dicti devoti filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in persona magistri Roberti de Chikewelle2),cancellarii sui, eidem de canonicatu ecclesie Wellen(sis)3) cum plenitudineiuris canonici necnon prebenda et dignitate, personatu, officio vel beneficio,eciam si dignitati huiusmodi cura imminet animarum, vacantibus vel vacatu-ris simul vel successive in dicta ecclesia, cum reservatione, inhibitione, de-creto et clausula, quam duxerit acceptandam, et anteferri et cum omnibus aliisclausulis oportunis et consuetis et executoribus dignemini providere, nonobstante, quod parochialem ecclesiam de Merseham4), Cantuariensis dioce-sis, cuius fructus, redditus et proventus annui summam XXVI librarum ster-lingorum secundum taxationem decime non excedunt, obtineat in presenti,quam dimittere paratus est, quandocumque predictorum canonicatus, preben-de et dignitatis, personatus, officii vel beneficii possessionem pacificamfuerit assecutus.

Pro quo magistro Roberto supplicat eciam venerabilis pater dominusBathonien(sis) et Wellen(sis)5) episcopus, ad quem spectat dictorum canoni-catus, prebende, dignitatis, personatus, officii vel beneficii collactio, quandovacant in dicta Wellensi ecclesia.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Robert de Chykewell. Cf. FEA,VIII 63. 3) Wells. 4) Merstham, com. Kent, dioc. Canterbury. 5) Ralph de Salopia, vescovo di Bath eWells (1329-1363).

3) Gli stessi, affinché venga confermata la prov. di Giovanni XXII in favoredi John di Eccleshale concernente il can. e la preb. vac. nella chiesa diChichester.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 190v-191r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).Cf. supra, LXXVII: una supp. dallo stesso contenuto veniva avanzata da JohnStratford, arcivescovo di Canterbury.

Item significant s(anctitati) v(estre) predicti devoti filii vestri1), quod,cum olim felicis recordationis dominus Iohannes papa2), predecessor vester,

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 338

Edizione338

fecerit gratiam venerabili et discreto viro magistro Iohanni de Eccleshale3)

devoto et fideli eorum de canonicatu ecclesie Cicestren(sis)4) et prebenda tuncibidem vacante vel in proxime vacatura cum clausula, quam duxerit accep-tandam, et | anteferri et aliis clausulis oportunis, prout in littera dicte gratieplenius continetur, et ipsam gratiam ac omnes alias quibuscumque expectan-tibus per predecessores vestros concessas vestra sanctitas revocaverit5), sup-plicant s(anctitati) v(estre), quatinus sibi in personam dicti magistri Iohannisspecialem gratiam facientes eidem providere dignemini de canonicatu dicteCicestren(sis) ecclesie cum plenitudine iuris canonici necnon prebenda, di-gnitate, personatu, officio vel beneficio, eciam si cura animarum imminerethuiusmodi dignitati simul vel successive vacantibus vel vacaturis cum clau-sulis supradictis et aliis oportunis et consuetis et executoribus, non obstante,quod quandam parochialem ecclesiam obtinere noscatur, quam dimittereparatus est, quandocumque dictorum canonicatus et prebende ac dignitatisfuerit possessionem pacificam assecutus.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) supra, VIII. n. 6. 3) supra,LXXVII. n. 3. 4) Chichester. Cf. FEA, VII 56. 5) Cf. Vidal, 2454 = 1335 XII 18; Daumet, 129; supra,Parte prima, L.

4) Gli stessi, affinché Bonifacio, figlio di Cambino Fantini di Firenze, siaprovvisto di can. vac. nella chiesa di Firenze o di can. e preb. nella chiesa diBologna.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 191r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) dicti devoti filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam devoti eorum Bonifacii2), natiquondam Cambini Fantini de Florentia clerici, nullum beneficium obtinentiseidema) providere dignemini de canonicatu ecclesie Florentine3) cum plenitu-dine iuris canonici et prebenda inibi vacante vel vacatura cum clausula, quamduxerit acceptandam, et anteferri etb) aliisb) clausulis consuetis et executoribus.

Vel de canonicatu et prebenda ecclesie Bononien(sis)4) in forma predicta.

a) nell’interlineo. b-b) nell’interlineo; cum canc. con tratto di penna.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato. 3) Firenze,Toscana, Italia. 4) Bologna, Emilia-Romagna, Italia.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 339

Parte seconda 339

5) Gli stessi, affinché Sir John Pulteney possa unire alla chiesa di St. Lawren-ce in Cannon Street a Londra da lui fondata le chiese parroc. di Napton, dioc.Conventry e Lichfield, e di Tilbury West, dioc. Londra.

(1337 maggio 23, Avignone)

fol. 191rv

LE: Vidal, 5044; CPL, II 542.

Le petizioni di Edward III sulla questione furono inviate alla curia il 20 aprile 1336(Cf. RR, 14, m. 3). Le petizioni per ottenere la conferma della fondazione della chiesafurono invece inoltrate da Edward III il 26 giugno e il 26 luglio 1332 (RR, 12, m. 4).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinus,cum idem rex dudum vestre sanctitati duxerit supplicandum, ut capelle, quamdilectus et fidelis ipsorum Iohannes de Pulteneye2), civis Londonien(sis),ecclesie sancti Laurencii de Candelwikestrete3) dicte civitatis contigue fecitad honorem et in reverenciam vivifici sacramenti preciosi corporis et sangui-nis domini nostri Ihesu Christi construi et decenter ornari, in qua constituitunum magistrum presbiterum principalem et sex alios capellanos perpetuodivina celebrantes ibidem, ecclesias de Napton4) Conventren(sis) et de Westi-lebury5) Londonien(sis) diocesum parochiales, quarum ius patronatus ad ca-pellanos eiusdem capelle ex concessione predicti Iohannis noscitur pertinere,annectere, unire et apropriare velletis, de gratia speciali nec ipsa sanctitasvestra adhuc prefate supplicationi, sicut intellexerunt dicti rex et regina,duxerit annuendum.

Dignetur vestra sancta clementia tam pro divini cultus augmento et dictiIohannis sincere devotionis obtentu quam eciam dictorum regis et regineintuytu supplicantium archiepiscopo Cantuarien(si)6) locorum metropolitanoconmittere gratiose, quod, cum utraque ecclesia de predictis XL librarumsterlingorum ad verum valorem valeat annuatim, licet prima ad XXV etsecunda ecclesia ad XX marchas sterlingorum iuxta currentem decimam sittaxata, sic quod attento dictarum ecclesiarum vero valore necnon habundan-cia et fertilitate locorum, in quibus situate sunt ecclesie memorate, congruaportione vicariis inibi servituris pro supportandis oneribus dictarum duarumecclesiarum remanente, poterit alia de dictis ecclesiis eidem capelle magistroet capellanis portio notabilis et sufficiens assignari, prefatus archiepiscopusveritate super premissis diligencius | inquisita auctoritate apostolica uniat,apropriet et annectat capelle predicte perpetuo et ipsis magistro et capellanisecclesias memoratas cum omnibus iuribus et pertinenciis congruis porcioni-bus vicariis predictis statuendis in ipsis pro suportandis et incombentibusoneribus, sicut convenit, reservatis ordinariorum locorum et alterius cuiusli-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 340

Edizione340

bet in omnibus iure salvo cum inhibitione, decreto et omnibus non obstantibuset clausulis iuxta formam in talibus oportunis.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Sir John Pulteney († 1349). Cf.DNB, XVI 468-469. 3) St. Lawrence in Cannon Street, Londra. 4) Napton, com. Warwickshire, dioc.Coventry e Lichfield. 5) Tilbury West, com. Essex, dioc. Londra. 6) supra, XXIV. n. 5.

6) Gli stessi, affinché Henry e Robert Owayn di Pulteney, Nicholas Erneys eThomas Spigurnel, studenti presso lo Studio di Oxford, siano provvisti di can.e preb.

(ante 1337 maggio 8, Avignone)

fol. 191v

In tale data Henry Owayn di Pulteney venne provvisto del can. presso Lichfield (Cf.Vidal, 4453; CPL, II 542). In BRO questa supp. è datata post 1334-ante 1342 (Cf.BRO, II 1412).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personis infrascriptorum clericorum suo-rum continue ad presens studencium in studio generali apud Oxoniam2),Licolniensis diocesis, et qui in ipso studio laudabiliter profecerunt, eis debenignitate et gratia sedis apostolice dignemini providere de canonicatibuset prebendis infrascriptarum ecclesiarum, sicut subsequitur, cum plenitudineiuris canonici et prebendis vacantibus vel vacaturis in ipsis ecclesiis, cumclausula, quam duxerit acceptandam, et anteferri et aliis clausulis oportuniset consuetis et executoribus.

Primo videlicet Henrico Owayn de Pulteneye3), Lincolniensis diocesis,in ecclesia collegiata de Wylton4), Saresbirensis diocesis.

Item Nicolao Erneys5), Conventrensis diocesis, in ecclesia collegiata deRomeseye6), Wyntoniensis diocesis.

Item Roberto Owayn de Pulteneye7), Lincolniensis diocesis, in ecclesiacollegiata Riponen(si)8), Eboracensis diocesis.

Item Roberto Erneys, Conventrensis diocesis, in ecclesia collegiataSutwellen(si)9), Eboracensis diocesis.

Item Thome Spigurnel10), Conventrensis diocesis, in ecclesia collegiatade Beverlaco11), Eboracensis diocesis.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Oxford, com. Oxfordshire, dioc.Lincoln. 3) Henry Owayn de Pulteney, nipote di John Pulteney. Cf. supra, LXXVIII. 5 n. 2. Cf. BRO, II1412. 4) Wilton (?), com. Wiltshire, dioc. Salisbury. 5) Nicholas Erneys. Cf. BRO, I 646. 6) supra, XVII.2 n. 6. 7) Robert Owayn de Pulteney. Cf. BRO, II 1412. 8) Ripon, com. The West Riding of Yorkshire,dioc. York. 9) Southwell, com. Nottinghamshire, dioc. York. 10) Non identificato. 11) supra, XIII. 2 n. 3.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 341

Parte seconda 341

7) Gli stessi, affinché John de Aylestone sia provvisto di can. e preb. pressoSalisbury, come aveva stabilito Giovanni XXII.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 191v-192r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).Su altri membri della stessa famiglia vedi supra, XXVII. 1-2-3.

Item significant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quod cumfelicis recordationis dominus Iohannes2) papa, predecessor vester immedi-atus, ad supplicationem dicti regis contulerit Iohanni de Ayleston3), ipsiusregis clerico et familiari, canonicatum ecclesie Saresbirien(sis)4) sub expec-tatione prebende in forma consueta et antequam effectum dicte gratie possetconsequi, vestra sanctitas gratiam ipsam et omnes alias quorumcumque ex-pectancium revocaverit, supplicant, quatinus specialem eis gratiam facientesdicto Iohanni de canonicatu prefate Saresbirien(sis) ecclesie et prebenda inibivacante vel vacatura proxime, | cum clausula, quam duxerit acceptandam, etanteferri et omnibus aliis oportunis secundum formam consuetam et execu-toribus, dignemini providere; non obstante, quod dictus Iohannes parochia-lem ecclesiam de Denton5), Lincolniensis diocesis, necnon portionem terciepartis prebende de Wyrchus6) in libera capella dicti regis de Hasting7), Cice-strensis diocesis, quarum ecclesie et tercie partis prebende fructus, reddituset proventus annui summam XL librarum sterlingorum secundum taxationemdecime non excedunt, noscitur optinere.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Giovanni XXII, vedi supra, VIII.n. 6. Cf. Mollat, 58526; CPL, II 371: 1332 X 5, Avignone. 3) John de Aylestone (1336 ca.-1360). Cf. FEA,X, 48. 4) Salisbury. 5) Denton, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln. 6) Preb. di Wyrchus (?), St. Mary diHastings, com. Sussex, dioc. Chichester. 7) supra, XXXIV. n. 9.

8) Gli stessi, affinché William de Kirkby sia provvisto di can. e preb. pressoLichfield.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 342

Edizione342

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam discreti viri magistri Willelmide Kirkeby2), clerici et thesaurarii sui, qui eis et clare memorie ipsius regispatri3) diu fideliter et laudabiliter deservivit, eidem magistro Willelmo decanonicatu Likefelden(sis)4) ecclesie necnon prebenda vacante vel vacaturaibidem cum clausula, quam duxerit acceptandam, et anteferri et aliis clausulisoportunis et consuetis ut in forma et executoribus, dignemini providere, nonobstante, quod idem magister Willelmus parochialem ecclesiam de Worfeld5),Conventrensis et Likefeldensis diocesis, cuius fructus, redditus et proventusannui summam XXXIIII librarum sterlingorum secundum taxationem deci-me non excedunt, noscitur obtinere.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) William Kirkby. Cf. Tout, II 279n. 7, 301; V 111, 256-257. Come William Kilsh, cf. HBC, 94. 3) Edward II. Cf. supra, I. 3 n. 1. 4)Lichfield. 5) Worfield, com. Shropshire, dioc. Coventry e Lichfield.

9) Gli stessi, affinché Gerardo, figlio di Pancio di Controne, e Giovanni, figliodi Peregrino di Controne, ricevano gli ordini sacri e vengano provvisti di ben.ecclesiastici.

(post 1336 settembre 15, Pont-de-Sorgue)

fol. 192r

In tale data Giovanni, figlio di Peregrino di Controne, fu assolto dal defectu nataliumper essere promosso agli ordini sacri (Cf. Vidal, 3590; CPL, II 532)

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes cum Gerardo2), nato magistri Pancii de Con-trone predicti regis medici, necnon cum Iohanne3), quondam Peregrini deControne dicti magistri Panciia) medici nepote, dispensare dignemini, ut pre-fati Gerardus et Iohannes possint ad omnes ordines promoveri et beneficiaecclesiastica recipere, si eis alias canonice conferatur, non obstante, quodgeniti de soluto et soluta paciantur defectum.

a) segue nepote canc. con tratto di penna.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Gerardo, figlio di Pancio diControne, medico di Edward III. Cf. Talbot, 234-237. 3) Giovanni, figlio di Peregrino di Controne e nipotedi Pancio. Cf. Talbot, 236.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 343

Parte seconda 343

10) Gli stessi, affinché Walter de Buxton sia provvisto di ben. ecclesiasticocon o senza cura d’anime, spettante alla collazione del vescovo e del capitolocattedrale di Norwich.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam domini Walteri de Buxton, iu-nioris2) bachalarii in artibus, nullum beneficium obtinentis, eidem provideridignemini de beneficio ecclesiastico cum cura vel sine cura vacante velproxime vacaturo, spectante ad collactionem, presentationem seu quamcum-que aliam disposicionem episcopi et capituli ecclesie Norvicen(sis)3) com-muniter vel divisim, cum inhibitione, decreto et clausulis, quod duxerit ac-ceptandum, et anteferri et omnibus aliis clausulis oportunis et executoribus.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Walter de Buxton. Cf. FEA, VII56; XII 75. 3) Norwich.

11) Gli stessi, affinché John, figlio di Tedisio de Facinelo, sia dispensato daldifetto di nascita, promosso agli ordini sacri e provvisto di ben. ecclesiasticocon o senza cura d’anime.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam Iohannis2), nati Tedisii de Faci-nelo familiaris eorum, cum dicto Iohanne de soluto genito et soluta dispensaredignemini, quod ad quoscumque ordines promoveri valeat et beneficia eccle-siastica cum cura vel sine cura, eciam si in cathedrali fuerit ecclesia, reciperevaleat et licite retinere, defectu non obstante predicto.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 344

Edizione344

12) Gli stessi, affinché John de Clisseby sia provvisto di can. e preb. nellachiesa collegiata di Southwells, dioc. York.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinus spe-cialem eis gratiam facientes in personam dilecti eorum familiaris Iohannis deClisseby2), eidem Iohanni de canonicatu et prebenda ecclesie collegiate deSuthwell3), Eboracensis diocesis, in consueta forma et cum clausula, quamduxerit acceptandam, et anteferri et aliis consuetis et executoribus digneminiprovidere, non obstante, quod ecclesiam curatam de Maresfeld4), Cicestrensisdiocesis, cuius fructus, redditus et proventus annuatim summam XIIII librarumsterlingorum secundum taxationem decime non excedunt, noscitur obtinere.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato. 3) supra,LXXVIII. 6 n. 9. 4) Maresfield, com. Sussex, dioc. Chichester.

13) Gli stessi, affinché Henry di Borewell sia provvisto di ben. ecclesiasticocon o senza cura d’anime, spettante alla collazione del monastero di BurySt. Edmund, OSB, dioc. Norwich.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam discreti viri Henrici de Bo-rewell2), eorum clerici Norvicen(sis) diocesis, eidem Henrico nullum benefi-cium ecclesiasticum obtinenti, providere dignemini de beneficio ecclesiasti-co cum cura vel sine cura, spectante ad collactionem, presentationem seuquamcumque aliam dispositionem abbatis et conventus monasterii de sanctoEdmundo3), ordinis sancti Benedicti, prefate Norvicensis diocesis, commu-niter vel divisim, cum inhibitione, decreto et clausulis, quod duxerit accep-tandum, et anteferri et omnibus aliis clausulis oportunis et executoribus.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato. 3) Bury St.Edmund, OSB, com. Suffolk. Cf. MRH, 61.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 345

Parte seconda 345

14) Gli stessi, affinché William Poterne sia provvisto di ben. ecclesiastico cono senza cura d’anime, spettante alla collazione del monastero di Eynsham,OSB, dioc. Lincoln.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX). Nota agg.nel margine sinistro: Capellani magistri Pauli.

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam discreti viri magistri Willelmi2)

Potente, capellani ipsorum, Saresbiriensis diocesis, nundum‹!› aliquod bene-ficium ecclesiasticum assecuti, eidem providere dignemini de beneficio ec-clesiastico cum cura vel sine cura, spectante communiter vel divisim adcollactionem, presentationem seu quamcumque aliam dispositionem abbatiset conventus monasterii de Eynesham3), ordinis sancti Benedicti, Lincolnien-sis diocesis, ubicumque illud vacare contingerit, cum clausulis, quod duxeritacceptandum, et anteferri et omnibus aliis clausulis oportunis et consuetis etexecutoribus.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) William Poterne. Cf. BRO, III1505. 3) Eynsham, OSB, com. Oxfordshire, dioc. Lincoln. Cf. MRH, 65.

15) Gli stessi, affinché sia confermato il ben. ecclesiastico con o senza curad’anime in favore di William West de Bokkyngham, spettante alla collazionedel monastero di Saint-Evroult-Notre-Dame-du-Bois, OSB, dioc. Lisieux, alui già concesso da papa Giovanni XXII.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam discreti viri Willelmi West deBokkyngham2), clerici ipsorum, Lincolniensis diocesis, nullum beneficiumecclesiasticum obtinentis, eidem providere dignemini de beneficio ecclesia-stico cum cura vel sine cura, spectante communiter vel divisim ad collactio-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 346

Edizione346

nem, provisionem seu quamcumque aliam dispositionem abbatis et conventusmonasterii sancti Ebrulsi3), ordinis sancti Benedicti, Lexoviensis diocesis,ubicumque illud vacare contingerit in Anglia cum clausulis, quod duxeritacceptandum, et anteferri et omnibus aliis clausulis oportunis et consuetis etexecutoribus, cum ipse Willelmus, quasi similem gratiam obtinuerit a felicisrecordationis domino Iohanne4) papa predecessore vestro, quama) revocastisper revocationem5) factam generaliter de graciis expectantium auctoritatepredecessorum vestrorum.

a) cuia corr. con tratto di penna.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato. 3)St-Evroult-Notre-Dame-du-Bois, OSB, Orne, dep. Calvados, dioc. Lisieux, Francia. 4) Giovanni XXII.Cf. Mollat, 61477; CPL, II 396: 1333 IX 22, Avignone. 5) Vidal, 2447; Daumet, 129; supra Parte prima,L: 1335 V 18, Avignone.

16) Gli stessi, affinché Philip de Panatria sia provvisto di can. nella chiesacollegiata di Bosham, dioc. Chichester.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 192v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXX).

Item supplicant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quatinusspecialem eis gratiam facientes in personam dilecti familiaris eorum Phylippide Panatria2), nullum beneficium ecclesiasticum obtinentis, eidem Philippoprovidere dignemini de canonicatu collegiate ecclesiea) de Bosham3), Cice-strensis diocesis, ac prebenda ibidem vacante vel proxime vacatura cuminhibitione, decreto et clausula, quam duxerit acceptandam, et anteferri etaliis clausulis oportunis et consuetis et executoribus.

a) nell’interlineo.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) Non identificato. 3) Bosham,com. Sussex, dioc. Chichester.

17) Gli stessi, affinché John Westmancote sia provvisto di can. e preb. vac.presso la chiesa di Bosham, dioc. Chichester, dal momento che gli sono statirevocati can. e preb. presso Salisbury concessi da Giovanni XXII.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 347

Parte seconda 347

(1337 maggio 8, Avignone)

fol. 193r

LE: Vidal, 4452.

Item significant s(anctitati) v(estre) prenominati filii vestri1), quod domi-nus Iohannes2) predecessor vester, fecit gratiam specialem ad ipsius regissupplicationem Iohanni de Westmancote3), ipsius regis clerico, de canonicatuecclesie Saresbirien(sis)4) et prebenda inibi vacante vel vacatura, quam gra-tiam vestra sanctitas revocavit et omnes alias quorumcumque expectanciumauctoritate predecessorum vestrorum, antequam dictus Iohannes huiusmodigratie sibi facte consequeretur effectum.

Quare supplicant dicti devoti filii vestri rex et regina, quatinus eidemIohanni de canonicatu ecclesie de Bosham5) collegiate ac prebenda ibidemvacante vel vacatura cum clausula, quam duxerit acceptandam, et anteferridignemini providere, cum omnibus clausulis oportunis et consuetis et execu-toribus, non obstante, quod idem Iohannes ecclesiam curatam de Strete6),Bathonien(sis) et Wellen(sis) diocesis, que valorem annuum XXV marcha-rum sterlingorum secundum taxationem decime nunc currentis non excedit,obtinet in presenti.

Item supplicant s(anctissime) s(anctitati) dicti devoti filii vestri, quodsuprascripte gratie sine alia lectione bullentur.

1) Edward (III) e Philippa di Hainaut. Vedi supra, I. 1 n. 1; III. 1 n. 2. 2) supra, VIII. n. 6. 3) JohnWestmancote. Cf. Tout, V 77 n. 2, 112. 4) Salisbury. 5) supra, LXXVIII. 16 n. 3. 6) Strete, com.Devonshire, dioc. Bath e Wells.

LXXIX

Innocenzo III conferma la carta di John, re d’Inghilterra (1215 I 15, NewTemple), che aveva concesso la libera elezione dei prelati in tutte le chiesecattedrali e conventuali in Inghilterra.

1215 marzo 30, Laterano

fol. 193r-194r

Altre edizioni: Rymer, I 127-128; Pl, 217, 207, coll. 246-247; Cheney, 76.Regesti: Potthast, I 4963; Sayers, 54.

Littera appostollicaa) sicut dominus rex Anglie habet ius in prelatis,qui debent eligi, et quomodo post electionem debent eidem presentari

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 348

Edizione348

Innocencius1) episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus etdilectis filiis universis ecclesiarum prelatis per Angliam constitutis, salutemet apostolicam benedictionem.

Dignis laudibus attolimus magnificenciam Creatoris, quod postquamidem, qui est mirabilis et terribilis in consiliis super filios hominum aliquam-diu toleravit, ut perflando discurreret per areolam ortus‹!› sui spiritus tempe-statis quasi ludens, taliter in orbe terrarum, ut sic ostenderet infirmitatem etinsufficientiam nostram nobis, statim, cum voluit, Aquiloni dixit Da et austronoli prohibere imperansque ventis et mari statuit procellam, ut in auram nauteportum quietis inveniant peroptatum. Cum enim inter regnum et sacerdociumAnglicanum non sine magno periculo atque dampno super electionibus pre-latorum gravis fuerit controversia diutius agitata, illo tandem, cui nichil estimpossibile, quique, ubi vult, spirat mirabiliter operante, carissimus filiusnoster I(ohannes)2), rex Anglorum illustris, liberaliter ex mera et spontaneavoluntate de assensu communi suorum baronum, pro salute anime sue acpredecessorum suorum, nobis concesserit et suis litteris confirmaverit, ut decetero in universis et singulis ecclesiis ac monasteriis, cathedralibus et con-ventualibus totius regni Anglie inperpetuum libere faciant electiones quorum-cumque prelatorum maiorum eciam et minorum.

Nos igitur hoc gratum et ratum habentes, concessionem huiusmodi no-bis‹!› et per nos‹!› ecclesiis et successoribus nostris‹!›, prout in eiusdem regislitteris perspeximus contineri, auctoritate apostolica confirmamus et presen-tis scripti patrocinio communimus. Ad maiorem autem firmitatem et perpe-tuam memoriam huius rei prefatas regis litteras | presentibus inseri fecimus,quarum tenor est talis:

«Iohannes, Dei gratia rex Anglie, dominus Hibernie, dux Normannie etAquitanie et comes Andegavie, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baroni-bus et militibus, ballivis et omnibus has litteras visuris, salutem.

Quoniam inter nos et venerabiles patres nostros Stephanum3), Cantua-rien(sem) archiepiscopum, tocius Anglie primatem et sancte Romane ecclesiecardinalem, Willelmum4) Londonien(sem), Eustachium5) Elien(sem), Egi-dium6) Hereforden(sem), Iocelinum7) Bathonien(sem) et Glastor(iensem) etHugonem8) Lincolnien(sem) episcopos, super dampnis et ablatis eorum tem-pore interdicti per Dei gratiam de mera et libera voluntate utriusque partisplene convenit, volumus non solum eis quantum secundum Deum possumussatisfacere, verum eciam toti ecclesie Anglicane salubriter et utiliterb) inperpetuum providere. Inde est, quod qualiscumque consuetudo temporibusnostris et predecessorum nostrorum hactenus in ecclesia Anglicana fueritobservata et quicquid iuris nobis hactenus vendicaverimus in electionibusquorumcumque prelatorum, nos ad ipsorum petitionem pro salute animenostre et predecessorum ac successorum nostrorum regum Anglie, liberalitermera et spontanea voluntate de communi assensu baronum nostrorum con-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 349

Parte seconda 349

cessimus et constituimus et hac presenti carta nostra confirmamus, ut dece-tero in universis et singulis ecclesiis et monasteriis cathedralibus et conven-tualibus totius regni nostri Anglie libere sint inperpetuum electiones quorum-cumque prelatorum maiorum et minorum, salvis nobis et heredibus nostriscustodiis ecclesiarum et monasteriorum vacancium, que ad nos pertinent.Promittimus eciam, quod nec impediemus nec impediri permittemus pernostros nec procurabimus, quin in singulis et universis ecclesiis et monaste-riis memoratisc), postquam vacaverint prelature, quandocumque voluerint,libere sibi preficiant electores pastorem, petita tantum prius a nobis et here-dibus nostris licencia elligendi, quam non denegabimus nec differemus. Et siforte, quod absit, denegaremus vel differemus, nichilominus procedant elec-tores ad electionem canonicam faciendam, et similiter post celebratam elec-tionem noster requiratur assensus, quem non denegabimus, nisi aliquod ra-cionabile proposuerimus et legittime probaverimus, propter quod non debea-mus consentire.

Quare volumus et firmiter iubemus, ne quis vacantibus ecclesiis velmonasteriis contra hanc concessionem et constitutionem in aliquo veniant velvenire presumant. Siquis vero contra hoc aliquo unquam tempore venerit,maleditionem omnipotentis Dei et nostram incurrat.

Hiis testibus P.9) Wyntonien(si) episcopo, W.10) marescallo, comite Pem-broc, W11). comite Warenne, R.12) comite Cestrie, S.13) comite Wyntonien(si),G.14) de Clare comite Glouciestrie et Essexie, W.15) comite de Ferrariis, W.16)

de Grueriis, W.17) filio Geroldi, W.18) de Cantilupo, H.19) de Nevillis, Roberto20)

de Veter, W.21) de Huntyngfeld.Datum per manum magistri magistri Ricardi de Marscis22) cancellarii

nostri, quintodecimo die ianuarii, apud Novum Templum London(iensem)anno regni nostri sextodecimo».

Nulli ergo omnino hominum liceat | hanc paginam nostre constitutionisinfringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Laterani, tercio kal. aprilis pontificatus nostri anno octavo deci-mo.

a) nell’interlineo. b) segue in canc. con tratto di penna. c) nell’interlineo.

1) Innocenzo III, papa (1198-1216). 2) John, re d’Inghilterra (1199-1216). 3) Stephen Langton, card.S.Crisogono (1206-1228), arcivescovo di Canterbury (1207-1228). Cf. Eubel, i 18. 4) William di St.Mary’s Church, vescovo di Londra (1199-1221). 5) Eustachio, vescovo di Ely (1198-1215). 6) Giles deBruce, vescovo di Hereford (1200-1215). 7) Jocelin de Wells, vescovo di Bath e Glastonbury (1206-1242). 8) Hugh de Wells, vescovo di Lincoln (1209-1235). 9) Pietro de Roches, vescovo di Winchester (1205-1238). 10) William Marshal, fourth earl of Pembroke († 1219). Cf. CP, X 358-364. 11) William deWarenne, fifth earl of Surrey († 1240). Cf. CP, XII/1, 500-503. 12) Ranulph de Blundeville, sixth earl ofChester and first earl of Lincoln (1170-1232). Cf. CP, III 167-169. 13) Saer de Quincy, earl of Winchester

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 350

Edizione350

(† 1219). Cf. CP, XII/2, 748-751. 14) Gilbert de Clare, fifth earl of Gloucester and fourth earl of Hertford(1189 ca.-1230). Cf. CP, V 694-696. 15) William de Ferrers, earl of Derby († 1247). Cf. CP, IV 194-196. 16) William Brewer († 1226). Cf. DNB, II 1205-1207. 17) Warin Fitz Gerold. 18) William, baron ofCantilupe († 1239). Cf. DNB, III 906. 19) Hugh de Neville († 1234). Cf. CP, IX 479-481. 20) Robert deVere, third earl of Oxford († 1221). Cf. DNB, XX 243. 21) William Huntingfield, constable of Dover Castle(† 1225 ca.). Cf. DNB, X 306. 22) Richard Marsh, cancelliere di John, re d’Inghilterra. Cf HBC, 84.

LXXX

Pro domino Cantuarien(si)

Memorandum de negociis domini Cantuarien(sis)1) in Romana curiapendentibus indecisis, datum michi Andree Sapiti2) per magistrum Lauren-cium Fastolfum3), qui a dicto domino dictum memorandum recepit una cuminstrumento procurationis misso sibi et mihi per dictum dominum Cantua-rien(sem).

1) Questione concernente la causa tra John Stratford, arcivescovo di Can-terbury, e Franco di Clairvaux per la chiesa di Cranbrook, vac. per la mortedi William Mepham, già discussa in primo grado davanti all’uditore John deSeimour e in secondo grado davanti all’uditore Bartolomeo da Napoli.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 194r

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXVIII. 1). Larisposta di Benedetto XII giungeva 15 settembre 1336 (CPL, II 561). Vedi anche ilresoconto delle spese sostenute da Lawrence Fastolf durante il viaggio (London,TNA, E 101/311/27).

In primis causa, que est inter dominum Cantuarien(sem) et Francum deClaravalle4) super ecclesia de Cranebrokstat5) sic vacante dudum prefata ec-clesia per mortem Willelmi de Mepham6) ultimi rectoris eiusdem. Que priusmense archiepiscopali auctoritate apostolica cedente vel decedente ipso rec-tore fuerit annexa, bone memorie dominus Symon7) archiepiscopus ipsamecclesiam est ingressus, quam dictus Francus virtute provisionis apostolicesibi facte de beneficio ad collactionem archiepiscopi Cantuarien(sis) vel eiuscapituli spectante acceptavit et fecit tamen per executorem suum sibi deeodem provideri, quia admissus non fuerat, ad sedem apostolicam appellavit,in qua causa appellationis coram domino Iohanne de Sinemuro8) in primogradu auditore processum est usque ad testium receptionem, qui etiam utrique

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 351

Parte seconda 351

parti decrevit remissionem ad partes, salvo iure impertinentium et non admit-tendorum, a cuius decreto remissionis appellatum est per utramque partem,et coram domino Bartholomeo de Neapoli9) in secundo gradu auditore intantum processum, quod ipse pronunciavit bene appellatum et male proces-sum, ita quod causa coram eo remanet decidenda. Unde in hoc negotioprocedatur mature, ita quod proferatur sententia diffinitiva pro dicto dominoCantuarien(si), quia mittetur materia et probacio plena de partibus circatempus proponendi omnia in facto consistencia super renunciatione tacitaipsius Franci, qui admisit ecclesiam curatam pendente lite, per quam recep-tionem extinctaa) gratia supradicta.

a) segue est canc. con tratto di penna.

1) supra, XXIV. n. 5. 2) supra, XVI. 1 n. 1. 3) Lawrence Fastolf († post 1349). Cf. BRC, 221; FEA, VII56. 4) Non identificato. 5) Cranbrook, com. Kent, dioc. Canterbury. 6) Non identificato. 7) supra,XIV. 1 n. 4. 8) John de Seimour, uditore del sacro palazzo. Cf. Cerchiari, II 144. 9) Bartolomeo di Napoli,uditore del sacro palazzo. Cf. Cerchiari, II 142.

2) Lo stesso, affinché sia avanzato in concistoro l’appello contro la sentenzaemanata da Icherio di Concorezzo in favore del monastero di St. Augustinedi Canterbury.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 194rv

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXVIII. 1). Cf.supra, LXXIV.

Item oportet procuratorem1) dicti domini Cantuarien(sis)2) interesse sin-gulis consistoriis ad impetrandum committi causam appellationis per bonememorie dominum Symonem3), archiepiscopum, interposite a sententia dif-finitiva per dominum Icherium de Concureto4) pro monasterio sancti Augu-stini5) lata ad hoc, quod per viam attemptatorum prefata sententia revocetur,eo quod lata fuerat post et contra inhibitionem Romane curie eidem dominoIcherio legittime intimatam, et quod semper protestetur, quod tempora fatalianon currant, cuius cause acta et actitata remanent penes magistrum AndreamSapiti, in quadam cista per magistrum Iohannem de | Wytchurch6), penesipsum deposita sub serura una cum aliis domini Cant(uariensis) litteris acmunimentis, attamen dictus dominus Cant(uariensis) finiet negocium in par-tibus, si possit interim bono modo.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 352

Edizione352

1) Andrea Sapiti, vedi supra, XVI. 1 n. 1. 2) supra, XXIV. n. 5. 3) supra, XIV. 1 n. 4. 4) Icherio diConcorezzo, collettore papale in Inghilterra († 1364 ca.). Cf. Lunt/Graves, xxiii-xxviii. 5) St. Augustinedi Canterbury, OSB, com. Kent. Cf. MRH, 61. 6) John Whitchurch († 1358) Cf. BRO, III 2034-2035.

3) Lo stesso circa il diritto di visita spettante all’arcivescovo di Canterburypresso il priorato di Little Marlvern, OSB, dioc. Worcester, allorché l’episco-pato di Worcester sia sede vacante.

(post 1336 luglio 14, Beverley)

fol. 194v

In tale data Edward III commendava a papa Benedetto XII il viaggio in curia diLawrence Fastolf e Paul de Monte Florum (Cf. RR, 14, m. 3; infra, LXXVIII. 1).

Item supposito, prout verum est, quod vacante ecclesia Wygorn(ensi)1)

dominus Cant(uariensis)2), qui pro tempore fuerit, hanc omnem et omnimo-dam iurisdictionem spiritualem in ipsa Wygornien(si) diocesi exercere, bonememorie dominus Walterus3), quondam Cantuar(iensis) archiepiscopus, va-cante tunc dicta Wygornien(si) ecclesia, vices suas cuidam monacho mona-sterii Wygorn(iensis) ad visitandum dictam diocesim commisit, qui monachisad prioratum maioris Malvernie4) dicte diocesis declinans, causa visitationisofficium impendendi per ipsum priorem et conventum se exemptos, eo quodmonasterium Vestmonasterii5), ad quod asseruit ipsum prioratum tanquammembrum ipsius monasterii pertinere, ab omni iurisdictione tam diocesanaquam metropolitica cum omnibus suis iuribus exemptum pretendentes patie-batur repulsam; et quia ipse visitans ipsum priorem et ceteros monachos dictiprioratus Malvernie, quia sibi parere non curaverant, excommunicavit, dictusprior et conventus ad sedem apostolicam appellarunt et optinuerunt causamcommitti in palacio, licet de natura sui ibi non esset tractanda nec finiendacum potestate citandi ad partes. Et causa sic stat modo, quod terminus datusest ad proximam diem curie ad ponendum et articulandum. Et quia de preiu-dicio iurisdictionis dicti domini Cant(uariensis) principaliter agitur, vult ipsedominus Cant(uariensis), quod petatur ipsum admitti ad defenssionem causetanquam illum, cuius principaliter interest, quo ad capitulum in libello eorumcontentum exemptionem eorundem concernens, licet vero quo ad capitulumconcernens iustam vel iniustam excommunicationem, et pro materia articu-loruma) investigetur inter Anglicos, quos est illeb) quib) de novo venit ad curiampro promotione negocii prioris Wygorn(iensis), qui portavit secum de Angliamateriam pro articulisc) nostris satis plenam et planam, et fuit sibid) iniunctumper dominos suos, quod communicaret negocium suum cum procuratore6)

Cantuar(iensi).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 353

Parte seconda 353

a) apostolorum corr. con tratto di penna. b-b) nell’interlineo. c) apostolicis corr. con tratto di penna. d) nell’interlineo.

1) Worcester. 2) supra, XXIV. n. 5. 3) Walter Reynolds, arcivescovo di Canterbury (1313-1327). 4)Little Malvern, OSB, priorato, com. Worcestershire, dioc. Worcester. Cf. MRH, 69. 5) Westminster, OSB,London. Cf. MRH, 79-80. 6) Andrea Sapiti, vedi supra, XVI. 1 n. 1.

4) Lo stesso, circa la provisione dell’episcopato di Norwich concessa a Anth-ony Bek e ingiustamente usurpata da Thomas Hemenhale.

(1337 marzo 14, Avignone)

fol. 194v

LE: Vidal, 4055; CPL, II 541; Zutshi, 174.

Il 28 ottobre 1336 Edward III assegnava ad Andrea Sapiti l’ufficio di procuratoreper questa questione (Cf. CPR, 1334-1337, 330; Rymer, II/2, 949). Tuttavia sul versodell’originale papale superstite, segnalato da Zutshi, non compare il signum procu-rationis di Andrea Sapiti (Cf. Zutshi, 174). Inoltre, Edward III aveva già inviatoalcune petizioni in curia sulla questione il 20 giugno e l’11 agosto 1336 (Cf. RR, 14,m. 2 e 3).

Item diligenter curetur, quod contra electum Norvicen(sem)1) ius regiumallegetur pro excusatione domini, licet in veritate appellacio ipsius in omnisuggesto gravamine contineat falsitatem, quia nec ipse nec aliquis suo nomineunquam domino decretum electionis obtulit nec ab eo quiquam petiit, exceptoquod unus monachus, cuius non interfuit, quod adhuc sciatur, petiverit adomino, semel quod concederet litteras proclamationis.

1) Thomas Hemenhale, OSB (1336-1337). Cf. FEA, IV 23; Greatrex, 519-520.

LXXXI

Instrumento di Gasbert de Laval, camerario di papa Benedetto XII, relativoal pagamento della visita triennale di Richard Bury, vescovo di Durham,effettuato presso la camera apostolica da Andrea Sapiti, procuratore delsuddetto vescovo.

1337 gennaio 5, Avignone

fol. 195r

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 354

Edizione354

Cf. ASV, Cam. Ap., Oblig. et Sol., 17, fol. 114r: Episcopi Dunelmen(sis). Die Vianuarii dominus Ricardus, episcopus Dunelmen(sis), pro uno triennio proxime nunctransacto per discretum virum magistrum Andream Sapiti procuratorem suum sedemapostolicam visitavit.

Copia littere visitationis facte per magistrum Andream,procuratorem domini episcopi Dunelmen(sis)

Universis presentes litteras inspecturis, Gasbertus1), permissione divinaArelaten(sis) archiepiscopus, domini pape camerarius salutem in Domino.

Universitati vestre tenore presentium innotescat, quod, cum venerabilisin Christo pater dominus Ricardus2), episcopus Dunelmen(sis), teneatur sin-gulis trienniis curia citra montes existente sedem apostolicam visitare, sedemipsam pro uno triennio proxime nunc transato per discretum virum magistrumAndream Sapiti3), in Romana curia procuratorem atque suum ad hoc specia-liter constitutum, cum devotione debita visitavit, nichil tantum idem procu-rator visitationis huiusmodi nomine camere domini nostri pape obtulit velservivit.

In cuius rei testimonium presentes litteras fieri fecimus et sigilli came-rariatus nostri appensione muniri.

Datum Avinione, die V mensis ianuarii anno domini millesimo trecente-simo tricesimo septimo, indictione quinta, pontificatus sanctissimi patris etdomini nostri domini Benedicti divina providencia pape XII anno secundo.

1) Gasberto de Laval, arcivescovo di Arles, camerario (1319-1347). Cf. Guillemain, 278-279. 2) supra,XXVIII. n. 1. 3) supra, XVI. 1 n. 1.

LXXXII

Il card. Gaucelmo, penitenziere maggiore di papa Benedetto XII, a HenryBurghersh, vescovo di Lincoln, affinché Bartholomew Burghersh venga di-spensato dal pellegrinaggio in Terra Santa e a San Giacomo de Compostelae possa commutare il suo voto in altre opere di pietà.

1337 agosto 23, Avignone

fol. 195rv

La petizione del re concernente la dispensa in favore di Bartholomew Burghersh èdatata 20 marzo 1337 (Cf. RR, 15, m. 3).Cf. supra, LXXII. 1-2; infra, LXXXV. 1-2.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 355

Parte seconda 355

Copia littere commissionis facte per reverendum patrem dominumGaucelmum, cardinalem domini pape penitenciarium,

pro domino Bartholomeo de Burghersh

Venerabili in Christo patri .. Dei gratia episcopo Lincolnien(si)1) vel eiusvicario in spiritualibus, Gaucelmus2), miseratione divina episcopus Alba-nen(sis), salutem et sinceram in Domino caritatem.

Solet annuere sedes apostolica piis votis et honestis petencium precibuset maxime, ubi securitas corporum et salus requiruntur animarum, favorembenivolum impertiri.

Sane ex parte nobilis viri Bartholomei de Burghersh3), militis vestrediocesis, consiliarii serenissimi principis domini Edwardi4), Dei gratia regisAnglie illustris, nobis exhibita peticio continebat, quod olim ipse zelo devo-tionis accensus et cupiens pocius omnipotenti Deo, quam seculo militare,absque ipsius regis licentia et conniventia, cui ex debito primitus per ipsummilitem et prestiti iuramenti parere tenebatur et tenetur, Deo vovendo promi-sit, quod tam diu ab armorum indutione et portatione cessaret, quousquesepulcrum dominicum ultramarinum et limina ecclesie sancti Iacobi Compo-stellan(i)5) peregre personaliter visitasset vel cum crucis Christi inimicisibidem actualiter dimicasset. Quod quidem votum idem miles tum propterguerras, que inter ipsum regem ex parte una et dominum regem Francie exaltera ac eciam in Ispanie partibus in presenti esse noscuntur, tum eciampropter vinculum fidelitatis, quo per proprium iuramentum antedicti votiemissionem eidem Anglie regi perpetuo se astrinxerat, nequit adimplere,super quibus prelibatus miles fecit humiliter supplicari sibi de oportunoremedio per sedem apostolicam misericorditer provideri.

Nos igitur supplicationibus huiusmodi, quantum cum Deo possumus,benignius annuentes, auctoritate domini pape, cuius penitenciarie curam ge-rimus, et de eius speciali mandato super hoc vive vocis oraculo nobis facto,circumspectioni vestre committimus, quatinus, si est ita, postquam prefatusmiles tantum quantum in eundi et redeundi sancti Iacobi dumtaxat itinereesset expensurus, in nostris manibus per vos thesaurario dicti domini papepro Terre Sancte subsidio fideliter transmittendum duxerit assignandum, pre-fati sancti Iacobi votum eidem commutetis in alia opera pietatis, prout secun-dum Deum anime ipsius saluti videritis expedire proviso, quod oblationemtransmittat ibidem, quam obtulisse, si illuc personaliter accessisset. Voti veroultramarini usque ad proximum generale passagium annuente Domino exe-quendi eidem inducias prorogetis, ita videlicet quod, si, quod absit, antequamdictum fiat passagium, eundem militem viam universe carnis ingredi conti-geret, alium sufficientem et ydoneum de suis bonis ibidem contra perfidosSaracenos destinari ordinet bellatorem. Ceterum quia, quod ad armorumportationem nos intromittere non decet, tamen si idem Anglie rex in casibus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 356

Edizione356

licitis dicti militis consilio et auxilio indigere noscatur et eum super hoc subdebito prestiti fidelitatis iuramenti duxerit requirendum, dictusque miles,quando suum dicto regi impendat | obsequium, ab eodem rege non valeatobtinere, cum votum huiusmodi iuri regis predicti, qui hoc, ut dicitur, nescivitnec eciam approbavit, non debeat derogare, prefatum militem auctoritate etmandato predictis decernatis ad dicti voti observanciam, quo ad hoc nonteneri.

Datum Avinione, X kal. septembris pontificatus domini Benedicti papeXII anno tercio.

a) nell’interlineo.

1) supra, LXIII. 1 n. 2. 2) Gaucelmus Ioannis Deuza, card. SS. Marcellino e Pietro, transl. 1327 († 1348).Cf. Eubel, xxi 3. 3) supra, LXXII. 1 n. 1. 4) supra, I. 1 n. 1. 5) San Giacomo de Compostela, prov. LaCoruña, Spagna.

LXXXIII

Benedetto XII concede a Walter di London di non risiedere presso Wells, dovedetiene il decanato.

1336 giugno 1, Avignone

fol. 195v

Regesti: Vidal, 3363; CPL, II 530.

La petizione di Edward III sulla questione fu inviata a Benedetto XII il 17 aprile1336 (Cf. RR, 14, m. 4).Cf. supra, XXXII. 3; XXXIV; LXI; LXV.

Lettera gratie facte domino Waltero de Londoniis, quod ipso existenteconfessore domini regis non teneatur residere in decanatu suo Wellen(si)

Benedictus episcopus servus servorum Dei, dilecto filio Waltero de Lon-doniis1) decano ecclesie Wellen(sis)2), salutem et apostolicam benedictionem.

Meritorum tuorum, super quibus tibi apud nos fidedignum testimoniumsuffragatur, magnitudo exigit et carissimi in Christo filii nostri Edwardi3),regis Anglie illustris, devota intercessio a nobis exposcit, ut in ipsius etiamregie mentalis consolationis affectum tibi apostolici favoris gratum sibi pre-sidium impendamus.

Hinc est, quod nos prefati regis, cuius confessor existis, nobis in hac partehumiliter supplicantis et tuis supplicationibus inclinati, ut, donec confessoripsius regis extiteris, in ecclesia Wellen(si) ratione tui decanatus ipsius eccle-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 357

Parte seconda 357

sie, quam obtines, residentiam personalem facere minime tenearis nec inte-rim ad illam invitus a quoquam valeas coartari, quibuscumque statutis etconsuetudinibus eiusdem ecclesie contrariis, iuramento, confirmatione apo-stolica vel quavis firmitate alia roboratis ac privilegiis, indulgentiis et litterisapostolicis generalibus vel specialibus, quorumcumque tenorum existant, perque presentibus non expressa vel totaliter non inserta effectus huiusmodinostre gratie impediri valeat quomodolibet vel differri et de quibus quorum-que tocis tenoribus oporteat in nostris litteris mentionem fieri specialemnequaquam obstantibus, tibi auctoritate apostolica indulgemus proviso, quoddictus decanatus interim debitis obsequiis non fraudetur, sed per bonum etsufficientem vicarium, cui de ipsius decanatus proventibus necessaria mini-strentur, deserviatur in eo laudabiliter in divinis.

Nulli ergo et cetera liceat hanc paginam nostre concessionis infringereet cetera. Siquis et cetera.

Datum Avinione, kal. iunii pontificatus nostri anno secundo.

1) supra, XXXII. 3 n. 1. 2) Wells. 3) supra, I. 1 n. 1.

LXXXIV

Clemente VI stabilisce che il giubileo decorra ogni cinquant’anni.

1349 febbraio 10, Avignone

fol. 196r-197r

Copie: Transsumptum: Reg. Vat. 192, fol. 1rv.Altra edizione: Extravagantes 5. 9. 2; Tautu, 246-249; Lora, 23-33.

Nota di richiamo agg. nel margine sinistro di fol. 197r.In principio la costituzione venne indirizzata all’arcivescovo di Tarragona il 27gennaio 1343, passando in questa lezione nelle Extravagantes Decretales. In seguito,venne ripresa come transsumptum all’interno di un lettera indirizzata al vescovo diBordeaux il 18 agosto 1349 (Cf. Tautu, 246-249; Lora, 23-33). La lezione deltranssumptum, che fu probabilmente copiata nel registro di Andrea Sapiti, reca ladata 10 febbraio 1349 (Reg. Vat. 192, fol. 1rv).

Copia indulgentie generalis concesse Rome euntibus

Clemens, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam.Unigenitus Dei filius de sinu patris in uterum dignatus est descendere

matris, in qua et ex qua nostre mortalitatis substantiam divinitatis sue insuppositi unitate ineffabili unione coniunxit, quod fuit permanens et quod

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 358

Edizione358

non erat asumens, ut haberet, unde hominem lapsum redimeret et pro eosatisfaceret Deo patri. Ubi enim venit plenitudo temporis: misit Deus filiumsuum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeretet adoptionem reciperent filiorum. Ipse namque factus nobis a Deo, sapientiaet iustitia et sanctificatio et redemptio non per sanguinem ircorum aut vitu-lorum, sed per proprium sanguinem introivit semel in sancta eterna redemp-tione inventa. Non enim coruptibilibus auro et argento, sed sui ipsius incon-taminati agni et immaculati pretioso sanguine nos redemit, quem in ara crucispro nobis innocens immolatus non guttam sanguinis modicam, que tantumpropter unionem ad verbum pro redemptione totius humani generis suffecis-set, sed copiose velut quoddam profluvium copiose noscitur effudisse, ita uta planta pedis usque ad verticem nulla sanitas inveniretur in ipso. Quantumergo exinde, ut nec supervacua inanis aut superflua tante effusionis miseratioredderetur, thesuarum‹!› ecclesie militantis aquisivit, volens suis thesaurizarefiliis pius Pater, ut sic sit infinitas‹!› thesauri‹!›, quo qui usi sunt Dei amicitieparticipes effecti. Quem quidem thesaurum non sudario receptum, non in agroabsconditum, sed per beatum Petrum celi clavigerum eiusque successoressuos in terris vicarios commisit fidelibus salubriter dispensandum et propriiset rationabilibus causis nunc pro totali nunc pro particulari remissione penetemporalis pro peccatis debite tam generaliter quam specialiter, prout, cumDeo expedire cognosceret, vere penitentibus et confessis misericorditer apli-candum. Ad cuius quidem thesauri cumulum beate Dei genetricis et omniumelectorum a primo iusto usque ad ultimum merita adminiculum prestarenoscuntur, de cuius consumptione seu diminutione non est aliqualiter formi-dandum, tam propter infinita Christi, ut dictum est, merita quam pro eo, quodquanto plures ex eius applicatione trahuntur ad iustitiam tanto magis acrescitcumulatio meritorum. Quod felicis recorda | tionis Bonifatius papa VIII,predecessor noster, pie, sicud indubie credimus, considerans et debita medi-tatione revolvens quanta apud homines gloriosi principes terre Petrus etPaulus, per quos evangelium Christi Rome resplenduit et per quos religionisecclesia sumpsit exordium, quod facti Christiani populi per evangelium ge-nitores, gregis dominici pastores, fidei zelatores, lucerne, ecclesiarum co-lumpne pre ceteris appostolis peculari quadam prerogativa in ipso salutarefidei unitate precellunt, quorum uni fideli, scilicet appostolorum principi,sicut bono dispensatori claves regni celorum commisit, alteri tam ydoneodoctori magisterium ecclesiastice eruditionis iniunxit, ut in speciali venera-tione haberi debeant et debita reverentia venerari, pro ipsorum memoriarecolenda crebris et remerita a cunctis Christi fidelibus eis devotius exhibendaipsorumque patrocinio favorabilius assequendoa) incomsumtibilem thesau-rum huiusmodi pro exhortanda et remuneranda devotione fidelium voluitaperire, decernens de fratrum suorum consilio, ut omnes, qui a nativitatedomini M CCC et quolibet anno centesimo ex tunc secuturo ad dictorum

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 359

Parte seconda 359

appostolorum basilicas de Urbe accederent reverenter, ipsasque, si Romani,adminus XXX, si vero peregrini aut forenses XV diebus continuis vel inter-pollatim, saltem semel in die visitaret‹!›, omnium optineret‹!› plenissimamveniam peccatorum.

Nos autem atendentes, quod annus quinquagesimus in lege Mosaica,quam non venit Dominus solvere, sed adimplere, iubileus remissionis etgaudii salutisque dierum numerus, quo lege fit remissio, censebatur quodqueipse L numerus in testamento veteri quidem ex legis datione, in novo exvisibili Sancti Spiritus in discipulos missione, per quam datur peccatorumremissio, singulariter honoratur, quod quidem huic numero plura et grandiaadaptantur ministeria scripturarum et ad clamorem nostri pecularis populiRomani, videlicet hoc supplicantis ac nos ad instar Moysi et Aron, qui perproprios et solempnes nuntios ad huiusmodi specialiter destinatos, orantespro toto Christiano populo et dicentes: «Domine, aperi eis thesaurum tuum,fontem aque vive», desiderantes benignius exaudire non quidem, ut sicutillius populi Israelitiab) viduati cesset murmuratio, sed istius predilecti populiet cunctorum fidelium augeatur devotio, fides splendeat, spes vigeat, caritas| incalescat vehementius, volentesque quam plurimos huiusmodi indulgentiefore participes et aliis iustis causis, ad annum quinquagesimum duximusreducendam, statuentes de fratrum nostrorum consilio et apostolice plenitu-dine potestatis, ut universi Christi fideles vere penitentes et confessi, qui inanno Domini a nativitate MCCCL proxime futuro et deinceps futuris tempo-ribus de L in L annis predictas eorundem Petri et Pauli basilicas ac Latera-nen(sem) ecclesiam, quam inclite recordationis Constantinus, postquam perbeatum Silvestrum sicut per beatos eosdem appostolos Deo revelante cogno-vit, renatus fonte baptismatis fuerat, a contagio lepre mundatus in honoremSalvatoris construxisse quamque idem beatus Silvester nove sanctificationiset consecrationis genere dedicasse leguntur et inc) cuius ecclesie paretibusc)

prefati Salvatoris ymago depicta primum toti populo christiano visibiliterapparuit devotius veneranda, quam ex hiis et aliis testibus et rationabilibuscausis, ut ipsa ecclesia pariter indulgentie predicte privilegio decoretur etdevotius populus ab eodemd) Salvatore, qui in prefatis appostolis mirabilispredicatur, eorum meritis et precibus indulgentie predicte mereantur‹!› per-cipere, largitatem in hoc censuimus honorandam, causa devotionis modopredicto visitaverint, plenissimam omnium peccatorum suorum veniam con-sequantur, ita verum, quod quicumque huiusmodi indulgentiam assequi, siRomani adminus XXX continuos vel interpollatim saltim semel in die, si veroperegrini aut forenses modo simili XV diebus ad predictas basilicas et eccle-siam teneantur die addicentes, ut hii, qui pro ea assequenda ad easdembasilicas et ecclesiam accedentes, post iter areptum impediti legiptime, quominus ad Urbem illo anno valeat‹!› pervenire aut in via vel dierum pretaxatonumero non completo in dicta Urbe decesserint, vere penitentes, ut premic-

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 360

Edizione360

titur, et confessi eandem indulgentiam consequantur. Omnes nichilominussingulares indulgentias per nos vel predecessores nostros Romanos pontificestam prenominatis quam aliis basilicis et ecclesiis de dicta Urbe concessas,ratas et gratas habentes, ipsas auctoritate apostolica confirmamus et aproba-mus ac etiam innovamus et presentis scripti patrocinio communimus.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre redductionis,constitutionis, adiectionis, confirmationis, aprobationis et innovationis in-fringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare pre-sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli appo-stolorum eius se noverit incursurum.

Datum Avinione, IIII idus februarii pontificatus nostri anno septimo.

a) esse- nell’interlineo. M mie- canc. con tratto di penna. b) Reg. Vat. 192, fol. 1v. M inspellitia corr. c-c) Reg. Vat. 192, fol. 1v. M inter ecclesie patentibus corr. d) segue populo canc. con tratto di penna.

LXXXV

1) Supp. Bartholomew Burghersh, affinché si possa recare in pellegrinaggioin Terra Santa con dodici dei suoi familiari, domicelli e armigeri (Cf. supra,LXXII. 1).

(?) maggio 31

fol. 199r

Supp. vergata su supporto membranaceo inserito nella legatura. I fol. 197v-198vsono bianchi.Cf. supra, LXXII. 1. Vedi anche supra, LXXXII.

Supplicat s(anctitati) v(estre) devotus filius vester Bartholomeus Burva-scias1) miles, quod cum ipse cupiat sepulcrum dominicum et alia sacra locaTerre Sancte personaliter et devotissime visitare, quod id efficere valeat, cuma)

militibus vel domicellis seu armigeris ac familiaribus suis et eorum usque adnumerum duodecimb), secum et cum eis pie dignemini dispensare, non ob-stantibus quibuslibet constitutionibus, prohibitionibus et processibus sedisapostolice et legatorum eius contrariis, quascumque penas et sententias con-tinentibus et cum omnibus aliis non obstantibus et clausulis oportunis, ut informa solita.

Et quod transeat sine alia lectione.

a) segue decem espunto. b) nell’interlineo. quadragenarium espunto.

1) supra, LXXII. 1 n. 1.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 361

Parte seconda 361

2) Lo stesso, affinché il predetto Bartholomew e i suoi domicelli possanoposticipare il pellegrinaggio e essere assolti dalla pena in articulo mortis (Cf.supra, LXXII. 2).

(?) maggio 31

fol. 199r

In LXXII. 2, la supp. viene spostata prima della clausola Et quod transeant sine alialectione con una nota di richiamo. Supp. vergata su supporto membranaceo inseritonella legatura.Cf. supra, LXXII. 2. Vedi anche supra, LXXXII.

Item supplicat, quatinus, quod, cum nunca) ad propria remeare intendatet deinde redire ad Romanam curiam cum dictis duodecim et ex tunc iterultramarinum arripere, indulgere sibi pie dignemini, ut ipse et dicti duodecim,post iterb) huiusmodi assumendum semel dumtaxat in mortis articulo ipse etprefati ex duodecim a pena et a culpa possint absolveri ut in forma.

a) nell’interlineo. b) segue a- espunta

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 362

Edizione362

| = interruzione di pagina.|x = interruzione di colonna.agg. = aggiunto.ben. = beneficio.ca. = circa.can. = canonico/canonicato.canc. = cancellato.cant. = canton.com. = county.conc. = concilio.corr. = corretto.dep. = département.dign. = dignità.dioc. = diocesi.eccl. = ecclesiatico/a.LE = littera executoria.M = BAV, Barb. Lat. 2126.n./nn. = nota/note.no. = numero.OCist. = Ordine Cisterciense.OCl. = Ordine Cluniacense.off. = ufficio.om. = omesso.OMin. = Ordine dei Minori.OPraed. = Ordine dei Predicatori.OSA = Ordine Agostiniano.OSB = Ordine Benedettino.parroc. = parrocchiale.pers. = personato.preb. = prebenda.prov. = provvisione/provvisto.supp. = supplica.vac. = vacante.

Abbreviazioni

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 363

A d a m M u r i m u t h = A d a m M u r i m u t h, Continuatio Chronicarum,ed. E. M. T h o m p s o n, Rerum Britannicarum Scriptores 93, London 1889.

AHP = Archivum Historiae Pontificiae.ASF = Archivio di Stato di FirenzeASV = Archivio Segreto VaticanoB a r r o n = C. B a r r o n, London in the later middle ages: government and people,

1200-1500, Oxford 2004.B ö r s t i n g = H. B ö r s t i n g, Das Provinciale Romanum mit besonderer Berück-

sichtigung seiner handschriftlichen Überlieferung, Diss., Münster 1937.BRC = A. B. E m d e n (ed.), A Biographical Register of the University of Cambridge

to 1500, Cambridge 1963.BRO = A. B. E m d e n (ed.), A Biographical Register of the University of Oxford

to A.D. 1500, III, Oxford 1958.C a c i o r g n a = M. T. C a c i o r g n a (ed.), Le pergamene di Sezze (1181-1347),

II, Codice diplomatico di Roma e della regione romana 5/2, Roma 1989.CCR = Calendar of the Close Rolls, London 1900-1927.CCW = Calendar of Chancery Warrants, A.D. 1244-1326, London 1927-.C e r c h i a r i = E. C e r c h i a r i, Capellani papae et apostolicae sedis auditores

causarum sacri palatii apostolici seu Sacra Romana Rota ab origine ad diemusque 20 septembris 1870, II, Roma 1920.

CFR = Calendar of the Fine Rolls, London 1911-1962.C o l v i n = H. M. C o l v i n (ed.), The white canons in England, Oxford 1951.CP = H. A. D o u b l e d a y/H. de W a l d e n (ed.), The complete Peerage or His-

tory of the House of Lords and all its members from the earliest times, London1910-1959.

CPL = W. H. B l i s s/C. J o h n s o n (ed.), Calendar of Entries in the Papal Regis-ters Relating to Great Britain and Ireland: Papal Letters, XIX, London 1893-1998.

CPR = Calendar of the Patent Rolls, London 1893-1913.D a u m e t = G. D a u m e t (ed.), Benôit XII (1334-1342). Lettres closes, patentes

et curiales se rapportant à la France, Bibliothèque des Écoles françaised’Athènes et de Rome. Série 3, Paris 1920.

D a v i d s o h n = R. D a v i d s o h n, Storia di Firenze, trad. it., VIII, Firenze1956-68.

D e n i f l e = H. D e n i f l e (ed.), Chartularium universitatis Parisiensis, II, Pari-siis 1889-1897.

DI = Dizionario corografico, georgico, orittologico, storico della Italia, V, Bologna1782.

Die Einnahmen = E. G ö l l e r (Hg.), Die Einnahmen der apostolischen Kammerunter Johann XXII., Vatikanische Quellen zur Geschichte der päpstlichen Hof-und Finanzverwaltung I: 1316-1378, Paderborn 1909.

DNB = L. S t e p h e n/G. S m i t h (ed.), The Dictionary of National Biography, 63vols. & suppl., Oxford 1885-1901 (Oxford Dictionary of National Biography,Oxford 2004, è stato pubblicato dopo la consegna del presente volume. Durante

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 364

Abbreviazioni364

la correzione delle bozze i dati riportati in base alla precedente edizione sonostati verificati grazie all’edizione on-line).

EEA = English Episcopal Acta, British Academy 1980-.EHR = English Historical Review.Elze = R. E l z e, La corona imperiale di Paglia, in: Cultura e società nell’Italia

medievale. Studi per Paolo Brezzi, Studi storici 184-187, Roma 1988, pp.337-344.

EP = Enciclopedia dei papi, III, Roma 2000.E u b e l = C. E u b e l (ed.), Hierarchia catholica Medii Aevi, I, Monasterii 1913.FEA = J. L e N e v e (ed.), Fasti ecclesiae Anglicanae 1300-1541, XII, London

1962-1967.FEH = H. C o t t o n (ed.), Fasti ecclesie Hibernicae, IV, Dublin 1845-1860.GR = TNA, Gascon Rolls, C 61.G r e a t r e x = J. G r e a t r e x (ed.), Biographical register of the English cathedral

priories of the province of Canterbury (c. 1066 to 1540), Oxford 1997.G u i l l e m a i n = B. G u i l l e m a i n, La cour pontificale d’Avignon (1309-

1376). Étude d’une société, Bibliothèque des École française d’Athènes et deRome 201, Paris 1962.

G w y n n / H a d c o c k = A. G w y n n/R. H a d c o c k (ed.), Medieval Reli-gious Houses Ireland, London 1970.

HBC = E. B. F r y d e/D. E. G r e e n w a y/S. P o r t e r/I. Ro y (ed.), Handbookof British Chronology, Royal Historical Society. Guides and Handbooks 2.Cambridge 1986.

H o m e = G. H o m e, Medieval London, London 1927.JHE = Journal of Ecclesiastical History.J o n e s = P. J. J o n e s, Le Finanze della badia Cisterciense di Settimo nel XIV

secolo, Rivista di Storia della Chiesa in Italia 10 (1956), pp. 90-122.K a s e r = M. K a s e r, Das Römische Privatrecht, I: Das altrömische, das vorklas-

sische und klassische Recht, München 1955.K i r s c h = J. B. K i r s c h, Andreas Sapiti, Englischer Prokurator an der Kurie im

14. Jahrhundert, Historisches Jahrbuch 14 (1893), pp. 582-603; 814-820.L a w l o r = H. J. L a w l o r (ed.), The Fasti of St. Patrick’s, Dublin, Dundalk 1930.L o r a = E. L o r a (ed.), Bollario dell’Anno Santo. Documenti di indizione dal

Giubileo del 1300, Bologna 1998.L u n t = W. E. L u n t, Financial relations of the papacy with England to 1327, II,

The Mediaeval Academy of America 33, 74, Cambridge (Massachusetts) 1939.L u n t/G r a v e s = W. E. L u n t/E. B. G r a v e s (ed.), Accounts rendered by

Papal Collectors in England, 1317-1378, Philadelphia 1968.M a i e r = A. M a i e r, Schriften, Daten und Personen aus dem Visio-Streit unter

Johann XXII., AHP 9 (1971), pp. 143-186.MIÖG = Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung.MRH = D. K n o w l e s/R. N e v i l l e H a d c o c k (ed.), Medieval religious

houses: England and Wales, London 1971.N a r d i = P. N a r d i, L’insegnamento superiore a Siena nei secoli XI-XIV, Milano

1996.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 365

Abbreviazioni 365

N i c h o l s = J. N i c h o l s, The history and antiquities of Leicester, IV, Menston1811.

P e c o r e l l a = C. P e c o r e l l a (ed.), Statuti notarili piacentini del XIV secolo,Università di Parma, pubblicazioni della Facoltà di Giurisprudenza 29, Milano1971.

P h i l l i p s = J. R. S. P h i l l i p s, Aymer de Valence, Earl of Pembroke 1307-1324, PhD. Thesis, London 1967; published Oxford 1972.

PR = TNA, Patent Rolls, C 66.Rationes = M. G i u s t i/P. G u i d i (ed.), Rationes decimarum Italie nei secoli XIII

e XIV, Tuscia I: La decima degli anni 1295-1304, Studi e testi 98, Città delVaticano 1942.

R e e l = J. V. R e e l, Index to biographies of Englishmen 1000-1485, found indissertation and theses, Westport - London 1975.

Reg. Clem. V = Regestum Clementis papae V ex Vaticanis archetypis sanctissimidomini nostri Leonis XIII Pontificis maximi iussu et munificentia nunc primumeditum, ed. Monachorum Ordinis S. Benedicti, X, Romae 1885-1892.

Reg. Hamo Hethe = C. J o h n s o n (ed.), Registrum Hamonis Hethe, diocesis Rof-fensis, 1319-1352, I, The Canterbury and York Society 48, Oxford 1948.

Reg. Melton = R. M. T. H i l l (ed.), The Register of William Melton, archbishop ofYork (1317-1340), I, The Canterbury and York Society 70, London 1972.

Reg. Roger Northburg = Register Roger de Northburg, Lichfield Joint Record Offi-ce, LROB/A/1/1-3.

Reg. Thomas Cobham = E. H. P e a r c e (ed.), The Register of Thomas Cobham,bishop of Worcester (1317-1327), Worcestershire Historical Society 40, London1930.

Richard d’Aungerville = Richard d’Aungerville of Bury. Fragments of his registerand other documents, The Publications of the Surtees Society 119, London1910.

RR = TNA, Roman Rolls, C 70.R y m e r = T. R y m e r (ed.), Foedera, Conventiones, Litterae et cuiuscunque ge-

neris Acta Publica, IV, Londoniae 1816-1830.S a l v i n i = S. S a l v i n i, Catalogo cronologico de’ canonici della chiesa metro-

politana fiorentina, Firenze 1782.S m i t h/L o n d o n = D. M. S m i t h/V. C. L o n d o n (ed.), The heads of reli-

gious houses: England and Wales, II, Cambridge 2001.T a l b o t = C. H. T a l b o t/E. A. H a m m o n d (ed.), The medical practitioners

in Medieval England. A Biographical Register, London 1965.T a n g l = M. T a n g l, Die päpstlichen Kanzleiordnungen von 1200-1500,

Innsbruck 1894.T a u t u = A. L. T a u t u (ed.), Acta Clementis VI, Pontificia Commissio ad redi-

gendum Codicem Iuris Canonici Orientalis, Fontes 3/9, Città del Vaticano 1960.T h e i n e r = A. T h e i n e r, Vetera Monumenta Hibernorum et Scotorum histo-

riam illustrantia, Romae 1864.TNA = The National Archives.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 366

Abbreviazioni366

Tout = T. F. T o u t, Chapters in the administrative history of Medieval England. TheWardrobe, the Chamber and the Small seals, VI, Manchester 1920.

TRHS = Transactions of the Royal Historical Society.VCH = The Victoria History of the Counties of England, London 1900-.W a t t = J. A. W a t t, Negotiations between Edward II and John XXII concerning

Ireland, Irish Historical Studies 37 (1956), pp. 1-20.WC = A. W. G o o d m a n (ed.), Chartulary of Winchester Cathedral, Winchester

1927.W r i g h t = J. R. W r i g h t, The Church and the English Crown, 1305-1334. A

Study based on the Register of the Archbishop Walter Reynolds, PontificalInstitute of Medieval Studies. Studies and texts 48, Toronto 1980.

ZRg Kan. = Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, KanonistischeAbteilung.

Z u t s h i = P. N. R. Z u t s h i (ed.), Original papal letters in England (1305-1415),Index Actorum Romanorum Pontificum ab Innocentio III ad Martinum V elec-tum 5, Città del Vaticano 1990.

I regesti dei registri papali del XIII e del XIV secolo, pubblicati nella collanaBibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome, verranno per brevità citatiindicando il solo nome del curatore del volume a cui si fa riferimento, seguito dalnumero del regesto.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 367

Abbreviazioni 367

1. Fonti inedite

Archivio di Stato di Firenze (ASF)

Diplomatico:

Adespote (coperte di libri), 30 luglio 1306, Normali.Firenze, S. Apollonia (benedettine), 23 giugno 1277, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 31

gennaio 1289, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 4

marzo 1289, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 12

febbraio 1309, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 24

maggio 1309, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 13

maggio 1310, Normali.Firenze, S. Frediano in Cestello già S. Maria Maddalena (cisterciensi), 28

giugno 1326, Lunghe.Firenze, S. Maria del Bigallo (orfanotrofio), 25 marzo 1299, Normali.Firenze, S. Miniato al Monte (olivetani), 7 dicembre 1270, Normali.Firenze, S. Miniato al Monte (olivetani), 5 dicembre 1286, Normali.Firenze, S. Pier Maggiore (benedettine), 22 marzo 1299, Normali.Firenze, S. Trinità (vallombrosani), 2 aprile 1300, Normali.Montepulciano, Comune, 8 marzo 1314, Lunghe.San Gimignano, Comune, 3 gennaio 1314, Lunghe.Siena, S. Vigilio (pergamene del monastero di Montescalari, vallombrosa-

ni), 21 novembre 1285, Normali.Vallombrosa, S. Maria d’Aquabella (badia vallombrosana), 7 gennaio

1303, Normali.

Estimo,1.

Bibliografia

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 369

Cambridge, University Library

EDR G/1/1: Registro di Simon Montagu (1337).

Microfilms:Christ Church, Canterbury, Ms. 898,Reg. Henry Burghesh, Lincolnshire archive office (LAO), Episcopal Regi-

ster IV-V.Reg. John Dalderby, Lincolnshire archive office (LAO), Episcopal Register

II-III; Maddison 2/1.Register Roger Northburg, Lichfield Joint Record Office, LROB/A/1/1-3.Registrum Roberti Wyville, Wiltshire County Record Office, Ms. 8260.

Città del Vaticano, Archivio Segreto Vaticano (ASV)

Archivum Arcis (A.A.):I-XVIII, 3225.Arm. C, 148, 149, 316.

Camera Apostolica (Cam. Ap.)

Collectoria (Collect.), 375.

Introitus et Exitus (Intr. et Ex.), 3, 40, 41, 42, 47, 54, 57, 58, 65, 66, 72, 73, 81,82, 92, 100, 108, 119, 120, 124, 149, 150, 170.

Obligationes et Solutiones (Oblig. et Sol.), 1-18.

Registri Avignonesi (Reg. Aven.), 51.

Instrumenta Miscellanea (Instr. Misc.), 368, 578, 610, 704, 1048.

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana (BAV)

Barb. Lat. 2126.

London, British Library (BL)

Seals: CXXVIII. 22, CXXI. 22.

Cotton Charters, VI. 6.

London, Lambeth Palace Library

Register of Walter Reynolds.

London, The National Archives (già Public Record Office, London) (TNA)

31/9/17A.

Chancery:C 61, 46 (GR).C 66, 184 (PR).C 70, 2-15 (RR).

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 370

Bibliografia370

Exchequer:E 43/528.E 101/127/10.E 101/309/27.E 101/311/25.E 101/311/27.E 101/367/6.E 101/697/33.E 403/193.

Special Collections

Ancient Correspondence:SC1/33/10.SC1/34/176.SC1/34/177.SC1/36/109.SC1/36/206.SC1/37/62.SC1/39/18.SC1/45/212.SC1/49/121.SC1/49/164.SC1/49/165.SC1/49/177.SC1/50/29.SC1/50/30.SC1/55/47.SC1/58/6.SC1/63/180.SC1/63/184.

Papal Bulls:SC7/24/5.SC7/25/7.SC7/44/15.SC7/56/21.SC7/56/25.

London, Westminster Abbey Muniments

5907, 9454, 9456.

1. Fonti inedite 371

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 371

2. Fonti edite

A d a m M u r i m u t h, Continuatio Chronicarum, ed. Edward M. T h o m p -s o n, Rerum Britannicarum Scriptores 93, London 1889.

A n g e l i s, Laura de, I Consigli della Repubblica fiorentina. Libri fabarum XIII eXIV (1326-1331), Pubblicazioni degli Archivi di Stato. Fonti 31, Roma 2000.

A n g e l i s, Laura de/G i g l i, Elisabetta/S z n u r a, Franek (ed.), Biagio Bocca-dibue (1298-1314), I/1, Firenze 1978.

B l i s s W. H./J o h n s o n C. (ed.), Calendar of Entries in the Papal RegistersRelating to Great Britain and Ireland: Papal Letters, London 1894-1897.

C a c i o r g n a, Maria T. (ed.), Le pergamene di Sezze (1181-1347), II, Codicediplomatico di Roma e della regione romana 5/2, Roma 1989.

Calendar of Chancery Warrants, A.D. 1244-1326, London 1927-.Calendar of the Close Rolls, London 1900-1927.Calendar of the Fine Rolls, London 1911-1962.Calendar of the Patent Rolls, London 1893-1913.D a u m e t, Georges (ed.), Benôit XII (1334-1342). Lettres closes, patentes et cu-

riales se rapportant à la France, Bibliothèque des Écoles françaises d’Athèneset de Rome. Série 3, Paris 1920.

D e n i f l e, Heinrich (ed.), Chartularium universitatis Parisiensis, II, Parisiis 1891.D r y b u r g h, Paul/S m i t h, Brendan (ed.), Handbook and Select Calendar of

Sources for Medieval Ireland in the National Archives of the United Kingdom,London 2005.

G i u s t i, Martino/G u i d i, Pietro (ed.), Rationes decimarum Italie nei secoli XIIIe XIV, Tuscia I: La decima degli anni 1295-1304, Studi e testi 98, Città delVaticano 1942.

G ö l l e r, Emile (ed.), Die Einnahmen der apostolischen Kammer unter JohannXXII., Vatikanische Quellen zur Geschichte der päpstlichen Hof- und Finanz-verwaltung I: 1316-1378, Paderborn 1909.

G o o d m a n, A. W. (ed.), Chartulary of Winchester Cathedral, Winchester 1927.L a r g i a d è r, Anton (ed.), Die Papsturkunden der Schweiz von Innocenz III. bis

Martin V. ohne Zürich. Ein Beitrag zum Censimentum Helveticum, II, Zürich1968-1970.

The Liber epistolaris of Richard de Bury, ed. Noel D e n h o l m - Y o u n g, Oxford1950.

L o r a, Erminio (ed.), Bollario dell’Anno Santo. Documenti di indizione dal Giubi-leo del 1300, Bologna 1998.

L u n t, William E., Financial relations of the papacy with England to 1327, II, TheMediaeval Accademy of America 33, 74, Cambridge (Massachusetts) 1939.

L u n t, William E./G r a v e s, Edgar B. (ed.), Accounts rendered by Papal Collec-tors in England, 1317-1378, Philadelphia 1968.

Regestum Clementis papae V ex Vaticanis archetypis sanctissimi domini nostriLeonis XIII Pontificis maximi iussu et munificentia nunc primum editum, ed.Monachorum Ordinis S. Benedicti, X, Romae 1885-1892.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 372

Bibliografia372

The Register of Adam de Orleton, bishop of Hereford (1317-1327), ed. Arthur T.B a n n i s t e r, Canterbury and York Series 5, Hereford 1908.

The Register of John Kirkby, bishop of Carlisle (1332-1352) and the Register of JohnRoss, bishop of Carlisle (1325-1332), II, ed. Robin. L. S t o r e y, Canterburyand York Society 81, Woodbridge 1995.

The Register of Thomas Cobham, bishop of Worcester (1317-1327), ed. Ernst H.P e a r c e, Worcestershire Historical Society 40, London 1930.

The Register of Walter Reynolds, bishop of Worcester (1308-1313), ed. Rowland A.W i l s o n, The Worcestershire Historical Society and the Dagdale Society,London 1927.

The Register of William Melton, archibishop of York (1317-1340), I, ed. RosalindM. T. H i l l, The Canterbury and York Society 70, London 1972.

The Registers of John de Sandale and Rigaud de Asserio, bishops of Winchester(1316-1323), ed. Francis J. B a i g e n t, London 1897.

Registrum Hamonis Hethe, diocesis Roffensis, 1319-1352, I, ed. CharlesJ o h n s o n, The Canterbury and York Society 48, Oxford 1948.

Registrum Palatinum Dunelmense: the Register of Richard de Kellawe, Bishop ofDurham, IV, ed. Thomas D. H a r d y, Rerum Britannicarum Medii Aevii Scrip-tores 62, Rolls Series 4, London 1873-1878.

Richard d’Aungerville, of Bury. Fragments of his register and other documents, ThePublications of the Surtees Society 119, London 1910.

R y m e r, Thomas (ed.), Foedera, Conventiones, Litterae et cuiuscunque generisActa Publica, IV, Londoniae 1816-1830.

S c h ä f e r, Karl H. (ed.), Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter JohannesXXII., Vatikanische Quellen zur Geschichte der päpstlichen Hof- und Finanz-verwaltung, III, Paderborn 1914.

S c h m i d t, Hermann J. (a cura di), Bullarium Anni Sancti, Textus et documenta.Series Theologica 28, Roma 1949.

S c h w a l m, Jacob (ed.), Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant. An die päpstli-che Kurie in Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahr-hunderts. Mit einem Anhange verwandter Stücke, Hamburg, 1910.

T a n g l, Michael (ed.), Die päpstlichen Kanzleiordnungen von 1200-1500,Innsbruck 1894.

T a u t u, Aloysius L. (ed.), Acta Clementis VI, Pontificia Commissio ad redigendumCodicem Iuris Canonici Orientalis, Fontes 3/9, Città del Vaticano 1960.

T h e i n e r, Augustinus, Vetera Monumenta Hibernorum et Scotorum historiamillustrantia, Romae 1864.

Vita quinta Benedicti XII, in: Vitae paparum Avenionensium, ed. Guillaume M o l -l a t, I, Paris 1914, pp. 226-240.

Vita secunda Benedicti XII, in: Vitae paparum Avenionensium, ed. GuillaumeM o l l a t, I, Paris 1914, pp. 210-215.

Z u t s h i, Patrick N. R. (ed.), Original papal letters in England (1305-1415), IndexActorum Romanorum Pontificum ab Innocentio III ad Martinum V electum 5,Città del Vaticano 1990.

2. Fonti edite 373

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 373

3. Studi

Acta congressus iuridici internationalis VII saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIVa codice iustiniano promulgatis, Romae 12-17 novembris 1934, III, Roma 1936.

Aux origines de l’état moderne. Le fonctionnement administratif de la papautéd’Avignon. Actes de la table ronde organisée par l’École française de Romeavec le concours du CNRS, du Conseil général de Vaucluse et de l’Universitéd’Avignon (Avignon, 23-24 janvier 1988), Collection de l’École Française deRome 138, Rome 1990.

B a r b i c h e, Bernard, Les procureurs des rois de France à la cour pontificaled’Avignon, in: Aux origines de l’état moderne. Le fonctionnement administratifde la papauté d’Avignon. Actes de la table ronde organisée par l’École françaisede Rome avec le concours du CNRS, du Conseil général de Vaucluse et del’Université d’Avignon (Avignon, 23-24 janvier 1988), Collection de l’ÉcoleFrançaise de Rome 138, Rome 1990, pp. 81-112.

B a r r a c l o u g h, Geoffrey, Formulare für Suppliken aus der ersten Hälfte des 13.Jahrhunderts, Archiv für katholisches Kirchenrecht, 115 (1935), pp. 435-456.

—, Modus et forma procedendi ad executionem seu protestationem gratiae alicuifactae per dominum Papam, in: Studi di storia e diritto in onore di Enrico Bestaper il XL anno del suo insegnamento, III, Milano 1939, pp. 277-300.

—, Papal provisions: aspects of Church History constitutional, legal and administra-tive in the later Middle Ages, Oxford 1935.

—, Public notaries and the Papal Curia. A calendar and a Study of a Formulariumnotariorum curie from the Early Years of the Fourteenth Century, London 1934.

—, The Executors of Papal Provisions in the Canonical Theory of the Thirteenth andFourteenth Centuries, in: Acta congressus iuridici internationalis VII saeculo adecretalibus Gregorii IX et XIV a codice iustiniano promulgatis, Romae 12-17novembris 1934, III, Roma 1936, pp. 109-153.

B a u m g a r t e n, Paul M., Aus Kanzlei und Kammer. Erörterungen zur kurialenHof- und Verwaltungsgeschichte im XIII., XIV. und XV. Jahrhundert, Freiburg1907.

—, Von der apostolischen Kanzlei. Untersuchungen über die päpstlichen Tabellionenund die Vizekanzler der Heiligen Römischen Kirche im XIII., XIV. und XV.Jahrundert, Görres-Gesellschaft zur Pflege der Wissenschaft im katolischenDeutschland. Sektion für Rechts- und Sozialwissenschaft 4, Köln 1908.

B e h r e n s, B., Origins of the Office of English Resident Ambassador in Rome,EHR 49 (1934), pp. 640-656.

B i g n a m i - O d i e r, Jeanne, La Bibliothèque Vaticane de Sixte IV à Pie XI.Recherches sur l’histoire des collections de manuscrits, Studi e testi 272, Cittàdel Vaticano 1973.

B o m b i, Barbara, Andrea Sapiti, un procuratore Trecentesco, fra la curia avigno-nese, Firenze e l’Inghilterra, Mélanges de l’École française de Rome. Moyenâge 115/1 (2003), pp. 897-929.

B ö r s t i n g, Heinrich, Das Provinciale Romanum mit besonderer Berücksichti-gung seiner handschriftlichen Überlieferung, Diss., Münster 1937.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 374

Bibliografia374

B o y l e, Leonard, A survey of the Vatican archives and of its medieval holdings,Pontifical Institute of Medieval Studies. Subsidia Mediaevalia 1, Toronto 1979.

B r e s s l a u, Harry, Manuale di diplomatica per la Germania e l’Italia, trad. it. AnnaMaria V o c i - R o t h, Pubblicazioni degli Archivi di Stato. Sussidi 10, Roma1998.

B r o o k e, Christopher N. L./L u s c o m b e, David E./M a r t i n, GeoffreyH./O w e n, Dorothy M. (ed.), Church and Government in the Middle Ages.Essays presented to C. R. Cheney on his 70th Birthday, Cambridge 1976.

B u r n s, Charles., Sources of British and Irish History in the Instrumenta Miscel-lanea of the Vatican Archives, AHP 9 (1971), pp. 7-142.

C e r c h i a r i, Emanuele, Capellani papae et apostolicae sedis auditores causarumsacri palatii apostolici seu Sacra Romana Rota ab origine ad diem usque 20septembris 1870, II, Roma 1920.

C h a d w i c k, Owen, Catholicism and History. The opening of the Vatican archi-ves, Cambridge 1978.

C h a p l a i s, Pierre, Master John de Branketre and the Office of Notary in Chan-cery, 1355-1375, Journal of the Society of Archivists 4 (1971), pp. 169-199.

C h a p l a i s, Pierre, English diplomatic Practice in the Middle Ages, London 2003.C h e n e y, Christopher R., I notai in Inghilterra prima e dopo la riforma, trad. it. R.

R i z z o, Consiglio nazionale del notariato 1, Milano 1991.C o k a y n e, George E. (ed.), The complete Peerage or History of the House of

Lords and all its members from the earliest times, XIV, London 1936.C o l v i n, Howard M. (ed.), The white canons in England, Oxford 1951.C o t t o n, Henry (ed.), Fasti ecclesie Hibernicae, IV, Dublin 1848.Cultura e società nell’Italia medievale. Studi per Paolo Brezzi, Studi storici 184-187,

Roma 1988.C u t t i n o, George P., King’s clerks and the community of the realm, Speculum 29

(1954), pp. 395-409.D a v i d s o h n, Robert, Storia di Firenze, trad. it., VIII, Firenze 1956-68.D e e l e y, Ann, Papal provision and the Royal Rights of Patronage in the Early

Fourteeth Century, EHR 172 (1928), pp. 497-527.D e l P u n t a, Ignazio, Il fallimento della compagnia Ricciardi alla fine del secolo

XIII: un caso esemplare?, Archivio storico italiano 160 (2002), pp. 221-268.D e n h o l m - Y o u n g, Noel, Richard de Bury (1287-1345), TRHS 4th s. 20

(1937), pp. 135-168.D e n t o n, Jeffrey H., Canterbury archiepiscopal appointments: the case of Walter

Reynolds, Journal of Medieval History 1 (1975), pp. 317-327.—, Pope Clement V’s early career as a royal clerk, EHR 83 (1968), pp. 303-314.—, Royal free chapels 1100-1300, Manchester 1970.—, Walter Reynolds and Ecclesiastical Politics 1313-1316: A Postscript to Councils

& Synods, II, in: B r o o k e, Christopher N. L./L u s c o m b e, DavidE./M a r t i n, Geoffrey H./O w e n, Dorothy M. (edd.), Church and Govern-ment in the Middle Ages. Essays presented to C. R. Cheney on his 70th Birthday,Cambridge 1976, pp. 247-274.

Dizionario corografico, georgico, orittologico, storico della Italia, V, Bologna 1782.

3. Studi 375

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 375

D r i v e r, J. T., The papacy and the diocese of Hereford, 1307-1377, The ChurchQuarterly Review 145 (1947-1948), pp. 31-47.

E d w a r d s, Kathleen, The Personnel and Political Activities of the English Epis-copate during the Reign of Edward II, London University, M.A. thesis 1938.

—, The political importance of the English bishops during the reign of Edward II,EHR 59 (1944), pp. 311-347.

—, The social origins and provenance of the English bishops during the reign ofEdward II, TRHS 5th s. 9 (1959), pp. 51-81.

E l z e, Reinhard, La corona imperiale di Paglia, in: Cultura e società nell’Italiamedievale. Studi per Paolo Brezzi, Studi storici 184-187, Roma 1988, pp.337-344.

E m d e n, Alfred B. (ed.), A Biographical Register of the University of Cambridgeto 1500, Cambridge 1963.

—, A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500, III, Oxford1958.

Enciclopedia dei papi, III, Roma 2000.English Episcopal Acta, British Academy 1980-.E u b e l, Konrad (ed.), Hierarchia catholica Medii Aevi, I, Monasterii 1913.—, Der Registerband des Gegenpapstes Nikolaus V., Archivalische Zeitschrift 4

(1893), pp. 123-212.F l a n a g a n, Urban, Papal provisions in Ireland, 1305-78, Historical Studies 3

(1961), pp. 92-103.F r y d e, Edmund B., Loans to the English Crown 1328-31, EHR 70 (1955), pp.

198-211.F r y d e, Natalie M., John Stratford, Bishop of Winchester, and the Crown, 1323-30,

Bulletin of the Institute of Historical Research 110 (1971), pp. 153-161.G a s n a u l t, Pierre, L’élaboration des lettres secrètes des papes d’Avignon: cham-

bre et chancellerie, in: Aux origines de l’état moderne. Le fonctionnementadministratif de la papauté d’Avignon. Actes de la table ronde organisée parl’École française de Rome avec le concours du CNRS, du Conseil général deVaucluse et de l’Université d’Avignon (Avignon, 23-24 janvier 1988), Collec-tion de l’École Française de Rome 138, Rome 1990, pp. 209-222.

G h i g n o l i, Antonella, Introduzione, in: I d./F e r r u c c i, A. (a cura di), Cartedella Badia di Settimo e della Badia di Buonsollazzo nell’Archivio di Stato diFirenze (998-1200), Memoria scripturarum 2, Firenze 2004.

G ö l l e r, Emile, Der Geschäftsgang bei Verleihung von Benefizien und Gnaden-bewilligungen an der Kurie, in: I d. (ed.), Repertorium Germanicum: Ver-zeichnis der in den päpstlichen Registern und Kameralakten vorkommendenPersonen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches, seiner Diözesen und Ter-ritorien vom Beginn des Schismas bis zur Reformation, I: Clemens’ VII. vonAvignon, 1378-1394, Berlin 1916, pp. 59*-98*.

—, J. Schwalm, Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant. An die päpstliche Kuriein Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts. Miteinem Anhange verwandter Stücke, Hamburg 1910, ZRg Kan. 32/1 (1911), pp.383-389.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 376

Bibliografia376

—, Mitteilungen un Untersuchungen über das päpstliche Register- und Kanzleiwe-sen im 14. Jahrhundert besonders unter Johann XXII. und Benedikt XII., Rom1904.

—, Zur Entstehung der Supplikenregister, Römische Quartalschrift 19 (1905), pp.194-196.

G r e a t r e x, Joan (ed.), Biographical register of the English cathedral priories ofthe province of Canterbury (c. 1066 to 1540), Oxford 1997.

G u a s t i, Carlo, Ai lettori, in: Le carte strozziane del Regio Archivio di Stato inFirenze. Inventario, I, Firenze 1884.

G u i l l e m a i n, Bernard, La cour pontificale d’Avignon (1309-1376). Étuded’une société, Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome 201,Paris 1962.

G w y n n, Aubrey/H a d c o c k, Richard N. (ed.), Medieval Religious Houses:Ireland, London 1970.

H a i n e s, Roy M., The administration of the diocese of Worcester in the first halfof the fourteenth century, London 1965.

—, The church and politics in the fourtheenth century England. The career of AdamOrleton (c. 1275-1345), Cambridge Studies in Medieval Life and and Thought10, Cambridge 1978.

—, Archbishop John Stratford: political revolutionary and champion of the libertiesof the English Church c. 1275/80-1348, Pontifical Institute of Medieval Studies.Studies and texts 76, Toronto 1986.

H e c k e l, Rudolf von, Das Aufkommen der ständigen Prokuratoren an der päpstli-chen Kurie im 13. Jahrhundert, in: Scritti di storia e paleografia. MiscellaneaFrancesco Ehrle, II, Studi e testi 38, Roma 1924, pp. 290-321.

H e r d e, Peter, Audientia litterarum contradictarum, II, Bibliothek des DHI Rom31, Tübingen 1970.

—, Beiträge zum päpstlichen Kanzlei- und Urkundenwesen im 13. Jahrhundert,Münchener Historische Studien, Abteilung Geschichtl. Hilfswissenschaften 1,Kallmünz 1961.

H i g h f i e l d, John R. L., The English Hierarchy in the reign of Edward III, TRHS5th s., 6 (1956), pp. 115-138.

H o m e, Gordon, Medieval London, London 1927.J o h n s o n, David R., English Episcopal Acta, British Academy 1980-.J o n e s, Michael/V a l e, Malcom (ed.), England and her neighbours, 1066-1453.

Essays in honour of Pierre Chaplais, London 1989.J o n e s, P. J., Le Finanze della badia Cisterciense di Settimo nel XIV secolo, Rivista

di Storia della Chiesa in Italia 10 (1956), pp. 90-122.K a e u p e r, Richard W., The Frescobaldi of Florence and the English Crown, in:

B o w s k y William M. (ed.), Studies in Medieval and Renaissance History, X,Lincoln 1973, pp. 45-95.

K a s e r, Max, Das Römische Privatrecht, I: Das altrömische, das vorklassische undklassische Recht, München 1955.

K a t t e r b a c h, Bruno, Specimina supplicationum ex registris vaticanis, Romae1927.

3. Studi 377

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 377

K i r s c h, Johann P., Andreas Sapiti, Englischer Prokurator an der Kurie im 14.Jahrhundert, Historisches Jahrbuch 14 (1893), pp. 582-603; 814-820.

K n o w l e s, David/N e v i l l e H a d c o c k, Richard N. (ed.), Medieval reli-gious houses: England and Wales, London 1971.

K u t t n e r, Stephan/P e n n i n g t o n, Kenneth (ed.), Proceedings of the FifthInternational Congress of Medieval Canon Law (Salamanca, 21-25 september1976), Monumenta iuris canonici, Series C: Subsidia 6, Città del Vaticano 1980.

L a n g l o i s, Charles V., Documents relatifs à l’histoire du XIIIe et du XIVe siècle,Revue Historique 87 (1905), pp. 55-79.

—, Le fonds de l’Ancient correspondance au Public Record Office de Londres,Journal de Savants August 1904, pp. 380-393; 446-453.

L a r s o n, Alfred, The payment of fourteenth-century English envoys, EHR 54(1939), pp. 403-414.

L a w l o r, Hugh J. (ed.), The Fasti of St. Patrick’s, Dublin, Dundalk 1930.L e N e v e, John (ed.), Fasti ecclesiae Anglicanae, 1300-1541, XII, London 1962-

1967.L i n e h a n, Peter, Proctors representing Spanish interests at the Papal Court, 1216-

1303, AHP 17 (1979), pp. 69-123.—, Spanish litigants and their agents at the thirteenth-century papal Curia, in:

K u t t n e r, Stephan/P e n n i n g t o n, Kenneth (ed.), Proceedings of theFifth International Congress of Medieval Canon Law (Salamanca, 21-25 sep-tember 1976), Monumenta iuris canonici, Series C: Subsidia 6, Città del Vati-cano 1980, pp. 487-501.

M a i e r, Anneliese, Schriften, Daten und Personen aus dem Visio-Streit unter Jo-hann XXII., AHP 9 (1971), pp. 143-186.

M a i t l a n d, Frederic W., ’Execrabilis’ in the common pleas, in: I d., Roman canonlaw in the Church of England, London 1898, pp. 148-157.

M a r z i, Demetrio, La cancelleria della Repubblica Fiorentina, Rocca di San Ca-sciano 1910.

M a y a l i, Laurent, Procureurs et représentation en droit canonique médiéval, Mé-langes de l’École française de Rome. Moyen ge 114/1 (2002), pp. 41-57.

M c H a r d y, Alison K., The Loss of Archbishop Stratford’s Register, HistoricalResearch 70 (1997), pp. 337-341.

M e n a c h e, Sophia, Clement V, Cambridge 1998.M i l l e t, Hélène, Les chanoines du chapitre cathédral de Laon, 1272-1412, Col-

lection de l’École française de Rome 56, Rome 1982.Scritti di storia e paleografia. Miscellanea Francesco Ehrle, V, Studi e testi 37-42,

Roma 1924.M o l l a t, Guillaume, Les Papes d’Avignon (1305-1378), Paris 21964.N a r d i, Paolo, L’insegnamento superiore a Siena nei secoli XI-XIV, Milano 1996.O t t e n t h a l, Emil von, Die päpstlichen Kanzleiregeln von Johannes XXII. bis

Nicolaus V., Innsbruck 1888.—, J. Schwalm, Das Formelnbuch des Heinrich Bucglant. An die päpstliche Kurie

in Avignon gerichtete Suppliken aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts. Mit

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 378

Bibliografia378

einem Anhange verwandter Stücke, Hamburg 1910, Mitteilungen des Institutsfür Österreichische Geschichtsforschung 34 (1913), pp. 364-366.

P a a t z, Walter E., Die Kirchen von Florenz, Frankfurt a. M. 1941.P a n t i n, William A., The English Church in the Fourteenth Century, Cambridge

1955.—, The letters of John Mason: a fourteenth-century formulary from St. Augustine’s,

Canterbury, in: S a n d q u i s t, T. A./P o w i c k e, Michael R. (ed.), Essays inMedieval History presented to Bertie Wilkinson, Toronto 1969, pp. 192-219.

P e c o r e l l a, Corrado, (ed.), Statuti notarili piacentini del XIV secolo, Universitàdi Parma, pubblicazioni della Facoltà di Giurisprudenza 29, Milano 1971.

P h i l l i p s, John R. S., Aymer de Valence, Earl of Pembroke 1307-1324, PhD.Thesis, London 1967; published Oxford 1972.

P l ö g e r, Karsten, England and the Avignon Popes. The Practice of Diplomacy inLate Medieval Europe, London 2005.

P r e s t w i c h, Michael, England and Scotland during the Wars of Independence,in: J o n e s, Michael/V a l e, Malcolm (edd.), England and her neighbours,1066-1453. Essays in honour of Pierre Chaplais, London 1989, pp. 181-216.

Q u e l l e r, Donald E., Thirteenth-Century Diplomatic Envoys: Nuncii and Procu-ratores, Speculum 35 (1960), pp. 196-213.

R a b i k a u s k a s, Paulius, Abbreviatori della cancelleria pontificia nella primametà del secolo XIV, Annali della Scuola Speciale per Archivisti e Bibliotecaridell’Università di Roma 12 (1972), pp. 153-165.

—, La parte sostenuta dalla cancelleria nelle concessioni papali delle grazie, in: Auxorigines de l’état moderne. Le fonctionnement administratif de la papautéd’Avignon. Actes de la table ronde organisée par l’École française de Romeavec le concours du CNRS, du Conseil général de Vaucluse et de l’Universitéd’Avignon (Avignon, 23-24 janvier 1988), Collection de l’École Française deRome 138, Rome 1990, pp. 223-236.

R e e l, Jerome V., Index to biographies of Englishmen 1000-1485, found in disser-tation and theses, Westport - London 1975.

R e h b e r g, Andreas, Kirche und Macht im römischen Trecento. Die Colonna undihre Klientel auf dem kurialen Pfründenmarkt (1278-1378), Bibliothek des DHIRom 88, Tübingen 1999.

R e n o u a r d, Yves, Les relations des papes d’Avignon et des compagnies com-merciales et bancaires de 1316 a 1378, Bibliothèque des Écoles françaisesd’Athènes et de Rome 151, Paris 1941.

R o b e r t i s, Teresa de/S a v i n o, Giancarlo (a cura di), Tra libri e carte. Studi inonore di Luciana Mosiici, Firenze 1998.

R ö h r k a s t e n, Jens, Local Ties and International Connections of the LondonMendicants, in: S a r n o w s k y, Jürgen (ed.), Mendicants, Military Ordersand Regionalism in Medieval Europe, Aldershot 1999, pp. 145-183.

S a l v i n i, Salvino, Catalogo cronologico de’ canonici della chiesa metropolitanafiorentina, Firenze 1782.

S a n d q u i s t, T. A./P o w i c k e, Michael R. (ed.), Essays in Medieval Historypresented to Bertie Wilkinson, Toronto 1969,

3. Studi 379

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 379

S a p o r i, Armando, Il personale delle compagnie mercantili nel medioevo, in: I d.,Studi di storia economica (secoli XIII-XIV-XV), Firenze 1940, pp. 435-503.

—, La compagnia dei Frescobaldi in Inghilterra, Biblioteca Storica Toscana 11,Firenze 1947.

—, La crisi delle compagnie mercantili dei Bardi e dei Peruzzi, Firenze 1926.—, Studi di storia economica, Firenze 1940.—, Studi di storia economica (secoli XIII-XIV-XV), III, Firenze 31967.S a r n o w s k y, Jürgen (ed.), Mendicants, Military Orders and Regionalism in

Medieval Europe, Aldershot 1999.S a y e r s, Jane E., Proctors representing British interests at the papal court, 1198-

1415, in: E a d., Law and Records in Medieval England. Studies on the Medie-val Papacy, Monasteries and Records, Aldershot 1988, pp. 143-163.

S c h m i t z, Marianne, Lebens- und Arbeitsweise zweier südfranzösischer Kollek-toren in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts in England, Europäische Ho-chschulschriften = Reihe 3, Geschichte und ihre Hilfswissenschaften 550,Frankfurt a. M. 1993.

S c h r a d e r, Theodor, Die Rechnungsbücher der hamburgischen Gesandten inAvignon 1338 bis 1355, Hamburg 1907.

Scritti di storia e paleografia, Miscellanea Francesco Ehrle, II, Studi e testi 38, Cittàdel Vaticano 1924.

S m i t h, David M., Guide to bishop’s registers of England and Wales, Royal Histo-rical Society 2, London 1981.

—, Supplement to the Guide to bishop’s registers of England and Wales. A Surveyfrom the Middle Ages to the Abolition of Episcopacy in 1646, The Canterburyand York Society 1904-2004. Centenary supplement, 2004.

S m i t h, David M./L o n d o n, Vera C. M. (ed.), The heads of religious houses:England and Wales, II: 1216-1377, Cambridge 1972; 2001.

S m i t h, George/L e e, Sidney (ed.), The Dictionary of National Biography, Oxford1912.

S o h n, Andreas, Deutsche Prokuratoren an der römischen Kurie in der Frührenais-sance (1431-1474), Köln-Weimar-Wien 1997.

—, Les procureurs à la curie romaine pour une enquête internationale, Mélanges del’École française de Rome 114/1 (2002), pp. 371-389.

S t e l z e r, Winfried, Aus der päpstlichen Kanzlei des 13. Jahrhunderts. MagisterJohannes de Sancto Germano, Kurienprokurator und päpstlicher Notar, Römi-sche Historische Mitteilungen 11 (1969), pp. 210-221.

—, Beiträge zur Geschichte der Kurienprokuratoren im 13. Jahrhundert, AHP 8(1970), pp. 113-138.

—, Niederaltaicher Prokuratorien. Zur Geschichte der Impetrationsvollmachten fürdie päpstliche Kurie im 13. Jahrhundert, MIÖG 77 (1969), pp. 291-313.

—, Über Vermerke der beiden Audientiae auf Papsturkunden in der zweiten Hälftedes 13. Jahrhunderts, MIÖG 78 (1970), pp. 308-322.

S t e n g e l, Edmund, Nova Alamanniae, Urkunden, Briefe und andere Quellenbesonders zur deutschen Geschichte des 14. Jahrhunderts, vornehmlich aus den

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 380

Bibliografia380

Sammlungen des Trierer Notars und Offizials, Domdekans von Mainz RudolfLosse aus Eisenach in der ständischen Landesbibliothek, II, Berlin 1921-1976.

Studi di storia e diritto in onore di Enrico Besta per il XL anno del suo insegnamento,III, Milano 1939.

S z n u r a, Franek, Per la storia del notariato fiorentino: i più antichi elenchi super-stiti dei giudici e dei notai fiorentini (anni 1291 e 1338), in: R o b e r t i s,Teresa de/S a v i n o, Giancarlo (a cura di), Tra libri e carte. Studi in onore diLuciana Mosiici, Firenze 1998, pp. 437-515.

T a l b o t, Charles H./H a m m o n d, Eugene A. (ed.), The medical practitioners inMedieval England. A Biographical Register, London 1965.

T o u t, Thomas F., Chapters in the administrative history of Medieval England. VI,The Wardrobe, the Chamber and the Small seals, Manchester 1920.

T r o t t m a n n, Christian, Giovanni XXII, in: EP, II, Roma 2000, pp. 512-522.U s h e r, G. A., The career of a political bishop: Adam de Orleton (c. 1279-1345),

TRHS 5th s. 22 (1972), pp. 33-47.V a l e, Malcolm, The Origins of the Hundred Years War. The Angevin Legacy,

1250-1340, Oxford 1996.W a t t, John A., Negotiations between Edward II and John XXII concerning Ireland,

Irish Historical Studies 37 (1956), pp. 1-20.W e a k l a n d, John E., John XXII and his family before his Pontificate, 1244-1316:

Jacques Duèse and his family, AHP 10 (1972), pp. 161-185.W e i g l, Herwig, Ein Prokurator um sechs Gulden und ein Buch für die Zukunft.

Taverninus von Novara, Bischof Konrad III. von Freising und das bischöfliche«Notizbuch», MIÖG 112 (2004), pp. 238-271.

W h i t w e l l, Robert J., Italian bankers and the English Crown, TRHS n.s. 17(1903), pp. 175-233.

W i l k i n s, Ernest H., Vita del Petrarca e la formazione del «Canzoniere», Milano1970.

W i l k i n s o n, Bertie, The chancery under Edward III, Manchester 1929.W r i g h t, J. Robert, The Church and the English Crown, 1305-1334. A Study based

on the Register of the Archbishop Walter Reynolds, Pontifical Institute ofMedieval Studies. Studies and texts 48, Toronto 1980.

Z u t s h i, Patrick N. R., Notaries public in England in the Fourteenth and Fifteenthcenturies, Historia instituciones documentos 23 (1996), pp. 421-433.

—, Proctors acting for English Petitioners in the Chancery of the Avignon Popes(1305-1378), JEH 35 (1984), pp. 15-29.

—, The origins of the registration of petitions in the papal chancery in the first halfof the fourteenth century, in: I d., Suppliques et requêtes. Le gouvernement parla grace en Occident (XIIe-XIVe siècle), Collection de l’École française deRome 310, Rome 2003, pp. 371-384.

3. Studi 381

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 381

Indici

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 383

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 384

Achonry Pp: VI.1, VIII, XVIIIAlessandria d’Egitto Ps: LXIII.1-2Alverton, com. Nottinghamshire, dioc. York

Ps: LVII.1Alvertonshire, com. Nottinghamshire, dioc.

York Ps: LVII.1Alwington, com. Devonshire, dioc. Exeter

Ps: LXIIAmburgo 49Anagni Ps: XLIIAnglet Ps: LXXVAnglia v. InghilterraAnnaghdown, chiesa di 37n.; Pp: VI.1, VIII,

XVIII, XXIIv. Claregalway; Galway; Giacomo, vesco-

vo; Thomas O’MaleyThe Annunciation of St. Mary v. LeicesterAquileia

S. Felice di Aquileia 24, 31Aquitania 34Ardagh Pp: VI.1Ardfert v. Kerry; RattooArezzo 46, 48Armagh 38n.; Pp: VI.1, XXIV.7, XXIV.14

v. David, arcivescovo; Rolando, arcivesco-vo; Stephen Segrave

Arno v. Firenze

Arreton, Isola di Wight, dioc. Worcester Ps:LII.2, LIII

Ashby David v. Castle AshbyAuxerre 46n.Avignone 19s., 21n., 23, 25s., 28, 30, 32s.,

35n., 37, 39n., 43-46, 54, 56, 63n., 66; Pp:V, VI.2, VII, VIII-X, XII.1-2, XIII-XVI,XVIII-XXI, XXIII, XXIV.1-3, XXIV.6,XXIV.10-12, XXV.1-3, XXVI-XXXI,XXXIV-XXXIX, XLI-XLII, XLVIII-LIII;Ps: I.1-2, II.1-3, II.5-7, III.1-2, IV, VI-VIII,X.1-2, X.4-7, X.9-10, XII, XIII.1, XIV.1,XV.1-2, XVII.2, XIX.1, XXII.1-2, XXIII-XXV, XXVIII, XL, XLIII, XLIV.1-3,XLIX, LIV, LVI, LVII.2, LVIII-LX, LXV-LXVI, LXVII.1-3, LXXIII.8, LXXVII,LXXVIII.5-7, LXXVIII.15, LXXVIII.17,LXXX.4, LXXXI-LXXXIVpreposito Pp: XIX

Avington, com. Hampshire, dioc. WinchesterPs: XVII.2

Balsham, com. Cambridgeshire, dioc. ElyPs: LXXIv. William de Ouesthorp

Bardney, OSB, com. Lincolnshire, dioc. Lin-coln 57s.; Ps: XLVI.1-3

* L’indice comprende i nomi di tutte le località citate nel testo; sono state fornite, comenelle note all’edizione, indicazioni sulle contee e le diocesi di riferimento. Per la sezioneintroduttiva sono indicati in numeri di pagina e, ove necessario, l’aggiunta n. = nota. Perl’edizione sono indicate in numero romano le suppliche, nell’ordine in cui compaiono nelRegistro, con la specificazione Pp: = Parte prima e Ps: = Parte seconda. Per quanto concerne itoponimi menzionati nel Provinciale romano (Pp: XXXII), per il quale viene fornita la solatrascrizione senza ulteriore identificazione, si è deciso di non includerli nell’indice.

1. Indice dei luoghi*

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 385

v. Richard of Gainsborough; Robert ofWainfleet

Barlings, OPrem., com. Lincolnshire, dioc.Lincoln Ps: II.6v. Thomas di Edenham

Basilea 24Bath e Wells

priorato di Bath, OSB Ps: VII, XLIIIv. Devonshire; Melles; Somerset; Strete;

Jocelin de Wells; John, vescovo; Ralphde Salopia; Richard Bury; Thomas Crist

Bayonne v. Guilelmus Petri GodinBeata Maria di S. Desiderio, dioc. Verdun

Pp: XLVIIBedfordshire, com. v. Elstow; LincolnBelton, com. Leicestershire, dioc. Lincoln

Ps: V, XLVII.2Berkshire, dioc. Salisbury Ps: XXVII.1,

LVIII, LXVII.1v. Hagbourne; Harwell; Salisbury; Edmund

de la Bech; Robert de AylestoneBeverley, com. The East Riding of Yorkshire,

dioc. York Ps: LXXVIII.1, LXXVIII.3-4,LXXVIII.6-8, LXXVIII.10-16, LXXX.1-2

St. John di Beverley, com. The East Riding ofYorkshire, dioc. York Ps: XIII.2, XVII.1,XIX.2, LVIII

Billy-sur-Ourcq Ps: LVII.4Bologna Pp: XIX-XX; Ps: XVII.1, LXXVIII.

4S. Stefano di Bologna Pp: XIX

Bonnington, com. Kent Ps: LXVIIIBordeaux 18; Ps: XLVI.1-2, LXXXIVBorgo Sesto v. FirenzeBosham, com. Sussex, dioc. Chichester Ps:

LXXVIII.16-17Bourges 27Bourne, dioc. Lincoln 46

v. Simon WaltonBoxley, OCist. Pp: LIV.1

v. Jacob de HechBridgnorth, com. Shropshire, dioc. Chiche-

ster Ps: LXI, LXVBrindos Ps: LXXVBuonsollazzo v. S. BartolomeoBurgos v. Ferdinando IV, re di Castiglia e

LeónBurgundia 19n.Bury St. Edmunds, OSB, com. Suffolk Ps:

LXXVIII.13

v. Richard of Draughton

Camaldoli, monastero Pp: IIICambrai Pp: XVIICambridgeshire, com. v. Balsham; ElyCanonica Florentina v. FirenzeCanterbury 24, 25n., 43, 45, 52, 62; Pp:

XXIV.11, XXIV.13, XXIX, XXXIV,XXXVI, XL, LII; Ps: XIV.1-2, XXIV, XLI,XLVIII .1-2, LX, LXIII .2 , LXXIV,LXXX.3Christ Church Pp: LIV.1

v. Hugh de St. IvesSt. Augustine, OSB, Canterbury, com.

Kent, 40n., 61s.; Ps: LXXIV, LXXX.2v. Ralph de Borne

St. Margaret Ps: XLVIII.1v. Cranbrook; Kent; Maidstone; Merstham;

West Wickham; Bernard Sistre; John deStihlumgg; John Stra t ford; RobertStratford; Robert Winchelsey; SimonMepham; Simon Montagu; StephenLangton; Walter Reynolds

Carlisle v. John KirkbyCarneyum Pp: XLVIICarpentras 26s.Cashel 41, 64; Pp: VI.1-2, VII, XVI,

XXIV.8, XXIV.14; Ps: XXXVv. Thomas O’Lonchy; William Fitzjohn

Castle Ashby, com. Northamptonshire, dioc.Lincoln Ps: XIII.1, XIX.1

arcivescovo di 28, 30n.v. John O’Grada; Maurice Mac-Carwell;

Stephen O’Brogan; Thomas O’Lonchy;Walter le Rede

Chichester 41n., 44, 48; Pp: XLIV-XLV; Ps:XIII.2, XIX.2, XXVII.1, XLIX, LXI, LXV,LXXVII, LXXVIII.3Holy Trinity, Chichester 46, 66; Pp:

XLIV-XLVv. Bosham; Bridgnorth; Hastings; Leice-

stershire; Lewes; Maresfield; Selsey (?);Shropshire; Sussex; Sutton; Wyrchus;Ottone Sapiti

Chilton, com. Wiltshire, dioc. Salisbury Ps:XXV

Chilton Candover, com. Hampshire, dioc.Winchester Ps: LXXVII

Chipping Norton, com. Oxfordshire, dioc.Lincoln Ps: I.4

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 386

Indici386

Christ Church v. CanterburyClaregalway, OMin., com. Galway, dioc. An-

naghdown Pp: VIII, XXIIClipston Pp: VClogher Pp: VI.1Cloyne Pp: VI.1, VII; Ps: XXXV

v. John de Cumba; Maurice O’SolehanColle Val d’Elsa, dioc. Volterra 39, 48Colonia Pp: LIV.1

v. Albert de GaretisCompton, com. Somerset, dioc. Salisbury

Ps: XXVII.3Cork Pp: VI.1-2, VII

v. John McCarwell; Philip Slane; Walter,vescovo

Costantinopoli Ps: LXIII.1-2Coventry e Lichfield

v. Derbyshire; Ilkeston; Lichfield; Napton;Shropshire; Warwickshire; Worfield;John Tonyot de Chesterfield; NicholasErneys; Roger de Northburg; ThomasSpigurnel

Cranbrook, com. Kent, dioc. Canterbury61; Ps: LXXX.1

Crondall, com. Hampshire, dioc. WinchesterPs: X.1, XXIII, XL-XLI

Dauphiné di Vienne Ps: LXXDenton, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln

Ps: LXXVIII.7Derbyshire, com. v. Coventry e Lichfield;

IlkestonDerry Pp: VI.1Devonshire, com. v. Alwington; Bath e

Wells; Exeter; StreteDijon

St-Bénigne di, dioc. Langres 24; Ps: LXXv. Robert de Salins

Dorset, com. v. ShaftesburyDown Pp: VI.1

v. Ralph, vescovoDromore Pp: VI.1Dublin 41; Pp: VI.2, XI, XV, XXIV.8,

XXIV.14; Ps: LV, LIXSt. Patrick 51, 67; Pp: XI, XVv. Alexander Biknor; William de Notting-

hamDurham Pp: XXX, XLIII; Ps: XXVIII,

LVII.1, LVII.4

v. Durham, com.; Egglescliffe; Stanhope;Richard de Bury; Louis de Beaumont

Durham, com. Ps: I.1

East Meon, com. Southampton, dioc. Win-chester Ps: X.5

Edenbridge, com. Kent, dioc. Rochester Ps:XLVIII.1

Egglescliffe, Durham 37, 46, 48n.; Pp:XLIII

Ella Kirk, com. The East Riding of Yorkshire,dioc. York Sp. V, XLVII.1-2

Elphin Pp: VI.1Elstow, com. Bedfordshire, dioc. Lincoln

Ps: XXIXEly Pp: XXI; Ps: LV, LIX

v. Balsham; Cambridgeshire; Eustachio,vescovo; John Hotham

Essex, com. v. Londra; Stratford; TilburyWest; Waltham

Evesham, monastero, OSB, com. Worcester-shire, dioc. Worcester Pp: XXVIII,XXXI; Ps: IV, VIII, XII

Exeter Pp: XXIX, XLIX; Ps: L, LVIII,LXXIII.2

Eynsham, OSB, com. Oxfordshire, dioc. Lin-coln Ps: LXXVIII.14

Faverney, dioc. Besançon 24Fécamp Ps: LVII.4Fiesole 19, 36, 46, 48

S. Pietro di Montefioralle, dioc. Fiesole36

S. Pietro di Terreno, dioc. Fiesole 36v. Guidone di Rainerio

Finedon, com. Northamptonshire, dioc. Lin-coln Ps: XLIX

Firenze 15-18, 21, 22n., 24, 36n., 37, 39n.,40-42, 47, 48n., 50s., 66; Pp: III-IV,XXXIX, XLVII; Ps: XLIX, LXXVIII.4Arno 15s.Borgo Sesto 21Canonica Florentina Pp: IIIS. Iacopo d’Oltrarno 15, 16n., 21, 36, 66S. Lorenzo di Firenze, canonica Pp: IIIS. Maria di Firenze, monastero Pp: IIIS. Maria di Mantignano 15S. Miniato al Monte 15S. Stefano al Ponte 16, 17S. Trinità 17

1. Indice dei luoghi 387

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 387

v. S. Bartolomeo di Buonsollazzo; S. Sal-vatore in Settimo; Antonio degli Orsi;Bernardino Dini; Filippo Ricevuti; Fran-cesco Salvati; Giovanni Marsopini; Pie-tro Rigaletti; Rinaldo Lottheringhi; Si-mone Siminetti

Ford, com. Shropshire Ps: LXVIIIForde

v. John de WortonFrancia 18, 22n., 23, 26s., 43-45, 47s., 65s.;

Pp: V, XII.1-2, XVII, XXXVIII; Ps: LIV,LXXXII

Galway, com. v. Annaghdown; Claregal-way

Germania 34n.Glasgow, vescovo di 19n., 22Gloucester, arcidiacono di v. William di

BirstoneGreasley, com. Nottinghamshire, dioc. York

Pp: XXXIII; Ps: LI

Hagbourne, com. Berkshire, dioc. SalisburyPs: LXVII.1

Hale, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln 57;Ps: XLVI.1-3

Halling, com. Kent, dioc. Rochester Pp:LIV.1

Haltemprice, OSA, dioc. York Ps: V,XLVII.1-2

Hambledon, com. Surrey, dioc. WinchesterPs: X.5

Hampshire, com. v. Avington; Chilton Can-dover; Crondall; Hyde Abbey; Wherwell;Warnford; Winchester; Wonston

Hartlebury Pp: XXVIII; Ps: IV, XIIHarwell, com. Berkshire, dioc. Salisbury

Ps: XXIV, XXXII.3, XXXIV, LXI, LXVHastings, com. Sussex, dioc. Chichester Ps:

XXXIV, LXI, LXV, LXXVIII.7St. Mary di Hastings, com. Sussex, dioc.

Chichester Ps: LXXVIII.7v. Wyrchus

Haytesbury, com. Wiltshire, dioc. SalisburyPs: XXXI.1

Heckington, com. Lincolnshire, dioc. Lincoln57; Ps: XLVI.1-3

Hereford 41

v. Adam Orleton; Giles de Bruce; Thomasdi Cantilupe; Thomas de Chaundos; Wil-liam de Bolusdon

Holy Trinity v. ChichesterHowden, com. The East Riding of Yorkshire,

dioc. York Ps: LXXIHuntingdonshire, com. v. Ramsey; Winche-

sterHyde Abbey, OSB, com. Hampshire, dioc.

Winchester Ps: XVII.2, XXXI.2v. Walter of Fifehead

Ibernia v. IrlandaIlkeston, com. Derbyshire, dioc. Coventry e

Lichfield Pp: XXXIII; Ps: LI, LII.1Inghilterra (Anglia) 18, 19n., 20, 22, 23n.,

24n., 25s., 28, 30n., 31s., 35n., 37n., 38,39n., 41, 43n., 44, 46s., 52, 54, 61, 63s., 66,71; Pp: V, VI.1-2, X-XI, XII.2, XVI-XVII,XXIII, XXIV.4, XXIV.15-16, XXV.2,XXVI-XXVII, XXXIII, XXXVIII, XLIII,LIV.1; Ps: X.1-2, X.5, X.9, XIX.1,XXXII.3, XLV, LIV, LXXIII.6, LXXIX,LXXXII

Irlanda (Ibernia) 19n., 22, 28, 30-32, 37n.,38, 40s., 43, 48, 51n., 57, 64; Pp: V, VI.1-2,VII-VIII, X-XI, XV-XVIII, XXII-XXIII,XXIV.5, XXIV.7, XXIV.16, XXVI-XXVII,XXXV-XXXVI, XLIII, LV, LIX

Italia Pp: XLVI

Kent, com. Ps: I.3v. Bonnington; Canterbury; Cranbrook;

Edenbridge; Halling; Merstham; St. Au-gustine; St. Margaret; Rochester

Kerry, com. v. Ardfert; RattooKidderminster, com. Worcestershire, dioc.

Worcester Ps: IX, XI.1Kilfenora Pp: VI.1Killala Pp: VI.1Killaloe Pp: VI.1, VIIIKilmacduagh Pp: VI.1, VIII, XVIIIKilmore (Clonfert) Pp: VI.1Kirkland 46

La Beche, com. Shropshire Ps: LXVII.3Labourd Ps: LXXVLaon

St-Jean di Laon 36, 40s., 48Laterano v. Roma

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 388

Indici388

Leeds v. John DrakeLeicesterThe Annunciation of St. Mary, Leicester,

dioc. Lincoln Ps: II.1-4, XXXIII.1,XLIV.1-3

v. John HorncastreLeicestershire, com. v. Belton; Chichester;

LincolnLewes, OCl., com. Sussex, dioc. Chichester

Ps: XV.1Lichfield 42, 44, 48; Pp: XXXIII, XLIII,

LXI, LXV, LXXIII .7 , LXXVI.1,LXXVIII.6, LXXVIII.8

St. Chad, Lichfield 46, 66; Pp: XLIIIv. Ilkeston; Longden; Tachbrook

Liège Pp: XVIILimerick Pp: VI.1; Ps: XXXVLincoln 41; Pp:LIII; Ps: V, XV.1, XXIV,

XXVII.3, XXXII.2-3, XXXIV, LV, LVIII-LIX, LXI, LXIII.2, LXV, LXXVI.1,LXXVIII.1canonicato 67; Ps: II.7vescovo di 34v. The Annunciation of St. Mary; Bardney;

Barlings; Bedfordshire; Belton; Bourne;Castle Ashby; Chipping Norton; Denton;Elstow; Eynsham; Finedon; Hale; Hecking-ton; Leicestershire; Lincolnshire; North-amptonshire; Oxford; Oxfordshire; Wain-fleet; Anthony Bek; Henry Burghersh;Henry Owayn di Pulteney; Hugh deWells; John Dalderby; John Peire de Ayle-stone; John Grandisson; John Stratford;Michael Northburgh; Robert de Foxton;Robert Owayn di Pulteney; William Westde Bokkyngham

Lincolnshire, com. v. Bardney; Barlings;Denton; Hale; Heckington; Lincoln; Wain-fleet

Lione 17, 27s.; Pp: XIVLismore 41; Pp: VI.1Little Marlvern, OSB, com. Worcestershire,

dioc. Worcester 61; Ps: LXXX.3Llandaff 41n.Lombardia Pp: XIIILondra 44; Pp: XXI, XXXVII; Ps: I.4,

LXII, LXVII.2, LXXIII.6, LXXVI.1St. Lawrence in Cannon Street Ps:

LXXVIII.5

St. Martin-le-Grand Ps: XXXIV, LXI,LXV

St. Mary Le Bow Ps: LXXIII.6St . Mary within Cripplegate Ps:

XXXIII.2St. Mary without Bishopsgate Ps: LVIIISt. Paul Pp: LIV.2, XXXIV, LXI, LXVv. Essex; Portpool, preb.; Tilbury West;

Westminster; John de Acon; Sir JohnPulteney; Reginald-atte-Conduit (Vint-ner); Robert Stratford; Stephen de Gra-vesend; Walter de Turke; William di St.Mary’s Church

Longden, Lichfield Ps: LXXVI.1Lucca 39, 42n.; Pp: VI.2, XII.1

Magonza, vescovo di 34n.Maiden Bradley, OSA, com. Wiltshire Ps:

IX, XI.1Maidstone, com. Kent, dioc. Canterbury Ps:

I.3Manrignano, monastero Pp: IIIMaresfield, com. Sussex, dioc. Chichester

Ps: LXXVIII.12Meath Pp: VI.1, XVI; Ps: XXXV-XXXVI

v. Newton Trim; John, vescovo; JohnOkannin; Robert Baldock

Melles, com. Somerset, dioc. Bath e WellsPs: X.7

Merriott, dioc. Bath e Wells 26, 37n.Merstham, com. Kent, dioc. Canterbury Ps:

LXXVIII.2Metz Pp: XVIIMonethosy Ps: LXVIIIMons beate Marie Magdalene Ps: LVII.4Montepulciano 26Montpellier Ps: XXXVI

Napton, com. Warwickshire, dioc. Coventrye Lichfield Ps: LXXVIII.5

Newcast le-on-Tyne Ps: XX, XXVI,XXXVII, XXXVIII

New Temple Ps: LXXIXNewtown Trim, dioc. Meath 67; Pp: XVNice Pp: XII.2Norfolk, com. v. Norton; Norwich; Terring-

tonNorthamptonshire, com. v. Castle Ashby;

Finedon; Lincoln

1. Indice dei luoghi 389

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 389

Norton, com. Norfolk, dioc. Norwich Ps:LV, LIX

Norwich Ps: LXXVIII.10, LXXX.4v. Norfolk; Norton; Terrington; Anthony

Bek; Henry de Borewell; John Salmon;William, vescovo; William Bateman

Nottingham Ps: XLVI.3Nottinghamshire, com. v. Alverton; Alver-

tonshire; Greasley; Southwell; York

Ombersley, com. Worcestershire, dioc. Wor-cester Pp: XXVIII, XXXI; Ps: IV, VIII,XII

Ospedale de Grive Pp: IIIOspedale de Pinei Pp: IIIOspedale di S. Pietro de Capraia Pp: IIIOssory Ps: XXXVOstia, cardinale vescovo di v. Bertrandus de

Poietto; Nicola AlbertiOverton Ps: X.4Oxford, università 25; Ps: LXXVIII.6Oxford, com. Oxfordshire, dioc. Lincoln

Ps: LXXVIII.6Oxfordshire, com. Ps: I.4

v. Chipping Norton; Eynsham; Lincoln;Oxford

Palestrina, card. vescovo di v. Petrus de Pa-tris

Parigi 44, 46s., 66; Pp: XLVI; Ps: XVI.1-2,XVIII

Parvulus Ps: III.1Payerne, dioc. Losanna 20Pisa 42n.; Pp: XII.1Pont-de-Sorgue Ps: LXXVI.1-2, LXXVIII.9Porto, card. vescovo v. Bernardus Albien-

sis; Ioannes de ConvenisPortpool, preb., Londra Pp: LIV.2

Ramsay, OSB, com. Huntingtonshire, dioc.Winchester Ps: XVII.2, XXIV, LXXII.2,LXXVIII.6v. Simon of Eye

Raphoe Pp: VI.1Rattoo, OSA, com. Kerry, dioc. Ardfert Pp:

VIIIRipon, com. The West Riding of Yorkshire,

dioc. York Ps: LXXVIII.6St. Wulfrid di Ripon, com. The West Riding

Yorkshire, dioc. York Ps: XIII.2, XIX.2

Rochester 62; Pp:LIV.1; Ps: LXXIVv. Edenbridge; Halling; Kent; Rokesle;

Sussex; Trottiscliffe; Westham; Hamo deHethe; Roger de Weseham; Thomas deWouldham

Rockbourne Ps: XXXII.3Rokesle Pp: LIV.1

v. Jordan de BricleRomsey 41Roma 17, 48n., 54s.; Pp: I, XII.1, XLVII,

LXXXIVLaterano Ps: X.6, LXXIXS. Adriano, diacono card. v. Orsini, Fran-

ciscus NapoleoS. Angelo, diacono card. v. Ioannes Co-

lonnaS. Ciriaco in Termis, presbitero card. v.

Bernardus Albiensis; Guglielmo TestaS. Clemente, presbitero card. v. Petrus

Bertrandi; Petrus RogeriiS. Eusebio, presbitero card. v. Nicolas de

Fréauville; Raimundus de MostuejolisS. Eustachio, diacono card. v. Arnaldus

de ViaS. Marcello, diacono card. Pp: I, XIII; Ps:

XV.2v. Bertrandus de Poietto

S. Marco, diacono card. Pp: Iv. Bertrandus de Deucio

S. Pietro Pp: XL; Ps: XLVIII.1S. Pietro in Vincoli, presbitero card. v.

Elias TalayrandusS. Prassede, presbitero card. v. Petrus Go-

metii de BarrosoS. Prisca, presbitero card. v. Gotius Bat-

tagliaS. Sabina, card. vescovo v. Bertrandus de

Deucio; Guilelmus Petri Godin; Orsini,Matthaeus; Petrus Gometii de Barroso

S. Stefano in Celiomonte, presbitero card.v. Arnaldus; Guilelmus de Aura (abateMonte Olivi); Petrus de Mortuomari

S. Teodoro, diacono card. v. GiovanniCaietani

SS. Cosma e Damiano, diacono card. v.Lucas Fieschi

SS. Dodici Apostoli, presbitero card. v.Imbertus de Puteo

SS. Giovanni e Paolo, presbitero card. v.Orsini, Matthaeus

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 390

Indici390

SS. Nereo e Achilleo, presbitero card. v.Petrus Rogerii

SS. Quattro Coronati, presbitero card. v.Guilelmus de Curte (Abbiensis)

Roscommon, com. Roscom, dioc. ElphinPp: VI.1

Rouen Ps: LVII.4

St. Augustine v. CanterburySt-Bénigne v. DijonSt. Chad v. LichfieldSt. David’s Ps: LVIIISt-Denis Pp: XVIISt-Evroult-Notre-Dame-du-Bois Ps: LXXVIII.

15St-Germain de Prés Pp: XVIISt-Jean v. LaonSt. John v. BeverleySt. Lawrence, dioc. Worcester Ps: LVII.4St. Lawrence in Cannon Street v. LondraSt-Léon presso Bayonne Ps: LXXVSt. Margaret v. CanterburySt. Martin-le-Grand v. LondraSte-Marie-Madeleine di Salins, dioc. Be-

sançon Ps: LXXSt. Mary di Hastings v. HastingsSt. Mary Le Bow v. LondraSt. Mary Magdalen v. WinchesterSt. Mary within Cripplegate v. LondraSt. Mary without Bishopsgate v. LondraSt. Mary di Worcester v. WorcesterSt. Nicholas v. SalisburySt. Patrick v. DublinSt. Paul v. LondraSt. Peter Abbey v. WestminsterSt. Wulfrid v. RiponSalisbury 62n.; Ps: X.7, XI.1, XX, XXIV,

XXVII.1, XXIX, XXXIV, LIII, LVIII,LXI-LXII, LXV, LXVII.2, LXXVIII.7,LXXVIII.17St. Nicholas Ps: IX, XI.1v. Berkshire; Chilton; Compton; Hagbourne;

Harwell; Haytesbury; Salisbury; So-merset; Wilton; Wiltshire; Giovanni diBerto Frescobaldi; Icherio di Concorez-zo; John Nugg; John Westmancote;Nicholas di Lodelowe; Philip de laB e ch ; Robert de Farington; RobertWyville; Roger de Rondes; William Po-terne

S. Adriano, diacono card. v. RomaS. Agata, plebanato Pp: IIIS. Alessandro de Iogolis, plebanato Pp: IIIS. Andrea de Cersin, plebanato Pp: IIIS. Andrea de Doccia, plebanato Pp: IIIS. Andrea de Mosciano, canonica Pp: IIIS. Andrea di Empoli, plebanato Pp: IIIS. Angelo, diacono card. v. RomaS. Apollinare, canonica Pp: IIIS. Appiano, plebanato Pp: IIIS. Bartolomeo di Buonsollazzo 42n., 44,

66; Pp: XXXIXS. Bartolomeo, canonica Pp: IIIS. Cassiano de Padule, plebanato Pp: IIIS. Cecilia, canonica Pp: IIIS. Cecilia de Decimo, plebanato Pp: IIIS. Ciriaco in Termis, presbitero card. v.

RomaS. Clemente, presbitero card. v. RomaS. Cresci de Valcava, plebanato Pp: IIIS. Cristoforo di Monte Severo, dioc. Bologna

Ps: XV.1S. Donato de Calezano, plebanato Pp: IIIS. Donato in Poncis, plebanato Pp: IIIS. Donnino de Villamagna, plebanato Pp:

IIIS. Eusebio, presbitero card. v. RomaS. Eustachio, diacono card. v. RomaS. Eustachio de Acone, plebanato Pp: IIIS. Felice ad Emarum, canonica Pp: IIIS. Felice di Aquileia v. AquileiaS. Felicita de Larciano, plebanato Pp: IIIS. Fridiano, canonica Pp: IIIS. Galgano 47S. Gavino Adimarii, plebanato Pp: IIIS. Gerusalemme, plebanato Pp: IIIS. Giacomo d’Oltrarno, canonica Pp: IIIS. Giacomo de Certaldo, canonica Pp: IIIS. Giacomo di Compostela 65; Ps: LXXXIIS. Giacomo di S. Eusebio, domus Pp: IIIS. Giovanni de Bordignano, plebanato Pp:

IIIS. Giovanni de Camaiore, plebanato Pp: IIIS. Giovanni de Misleo, plebanato Pp: IIIS. Giovanni de Montefesulis, plebanato Pp:

IIIS. Giovanni de Monterappoli, plebanato Pp:

IIIS. Giovanni de Remulo, plebanato Pp: III

1. Indice dei luoghi 391

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 391

S. Giovanni de Ricornachiario, plebanatoPp: III

S. Giovanni de Sirgna, plebanato Pp: IIIS. Giovanni in Petroio, plebanato Pp: IIIS. Giovanni in Soana, plebanato Pp: IIIS. Giovanni Maggiore, plebanato Pp: IIIS. Giuliano de Settimo, plebanato Pp: IIIS. Iacopo d’Oltrarno v. FirenzeS. Ippolito de Castro Fiorentino, plebanato

Pp: IIIS. Ippolito Vallis Pese, plebanato Pp: IIIS. Lazzaro, plebanato Pp: IIIS. Lorenzo de Burgo, plebanato Pp: IIIS. Lorenzo di Firenze v. FirenzeS. Marcello, diacono card. v. RomaS. Marco, diacono card. v. RomaS. Maria de Antella, plebanato Pp: IIIS. Maria de Celi Aula, plebanato Pp: IIIS. Maria de Decomano, plebanato Pp: IIIS. Maria de Faugna, plebanato Pp: IIIS. Maria de Filectole prope Patrum, plebanato

Pp: IIIS. Maria de Peretola, canonica Pp: IIIS. Maria de Pineta, plebanato Pp: IIIS. Maria di Firenze v. FirenzeS. Maria di Mantignano v. FirenzeS. Maria di Poggibonsi, plebanato Pp: IIIS. Maria in Aquiro, diacono card. Pp: I

v. Bertrandus de MontefaventisS. Maria in Portico, diacono card. Pp: V

v. Arnaldo de PallagruaS. Maria Maggiore, canonica Pp: IIIS. Maria Nuova, diacono card. v. Raimun-

dus Guilelmi de FargisS. Maria supra Porta, canonica Pp: IIIS. Martino de Brozzi, plebanato Pp: IIIS. Martino de Corella, plebanato Pp: IIIS. Martino de Gangalandi, canonica Pp: IIIS. Martino de Sexto, plebanato Pp: IIIS. Martino in Monte, diacono card. Pp: I

v. Pietro de CapisS. Martino in Viminitio, plebanato Pp: IIIS. Martino vescovo, canonica Pp: IIIS. Michele Bertelde, canonica Pp: IIIS. Michele de Castilione, canonica Pp: IIIS. Michele de Monte Cuccoli, plebanato Pp:

IIIS. Michele di Poggibonsi, monastero Pp: IIIS. Miniato al Monte v. FirenzeS. Miniato al Monte, monastero Pp: III

S. Pancrazio, plebanato Pp: IIIS. Paolo, canonica Pp: IIIS. Pietro v. RomaS. Pietro de Ripole, plebanato Pp: IIIS. Pietro de Sieve, plebanato Pp: IIIS. Pietro de Vaglia, plebanato Pp: IIIS. Pietro di Montefioralle v. FiesoleS. Pietro di Monticelli, canonica Pp: IIIS. Pietro di Terreno v. FiesoleS. Pietro in Bossole, plebanato Pp: IIIS. Pietro in Mercato, plebanato Pp: IIIS. Pietro in Vincoli, presbitero card. v.

RomaS. Pietro Scradii, canonica Pp: IIIS. Prassede, presbitero card. v. RomaS. Prisca, presbitero card. v. RomaS. Reparata de Pimonte, plebanato Pp: IIIS. Romolo, canonica Pp: IIIS. Sabina, card. vescovo v. RomaS. Salvatore in Settimo, OCist., Firenze 16,

47, 66; Pp: XXXIXv. Placido Ugolini

S. Sepolcro de Montis, chiesa Pp: IIIS. Severo de Legri, plebanato Pp: IIIS. Stefano ad Pontem, canonica Pp: IIIS. Stefano al Ponte v. FirenzeS. Stefano de Campi, plebanato Pp: IIIS. Stefano de Campoli, plebanato Pp: IIIS. Stefano de Licignano, canonica Pp: IIIS. Stefano de Ugnano, canonica Pp: IIIS. Stefano di Bologna v. BolognaS. Stefano in Celiomonte, presbitero card. v.

RomaS. Stefano in Pane, plebanato Pp: IIIS. Stefano in Potena, plebanato Pp: IIIS. Teodoro, diacono card. v. RomaS. Trinità v. FirenzeS. Vincenzo Vallis Pese, plebanato Pp: IIIS. Vito de Sofignato, plebanato Pp: IIISS. Apostoli, canonica Pp: IIISS. Cosma e Damiano, diacono card. v.

RomaSS. Dodici Apostoli, presbitero card. v.

RomaSS. Giovanni e Paolo, presbitero card. v.

RomaSS. Nereo e Achilleo, presbitero card. v.

RomaSS. Quattro Coronati, presbitero card. v.

Roma

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 392

Indici392

Scozia 32, 35n.; Ps: XLV, LVII.1v. David II Bruce; Edward Baliol; Robert

BruceSelby, OSB, com. Yorkshire, dioc. York Ps:

XXXII.1, XLIIv. Thomas of Whalley

Selsey (?), Holy Trinity, Chichester Pp:XLV

Shaftesbury, OSB, com. Dorset Ps: XXVII.4v. Denise la Blounde

Shropshire, com. v. Bridgnorth; Chichester;Coventry e Lichfield; Ford; La Beche; Wor-field

Soissons Ps: LVII.4Somerset, com. v. Bath e Wells; Compton;

Melles; SalisburySouthampton, com. v. East Meon; Winche-

sterSouthwell, com. Nottinghamshire, dioc. York

Ps: LXXVIII.6, LXXVIII.12Spagna 65; Ps: LXXXIIStanhope, com. Durham; dioc. Durham Ps:

I.1Stratford, com. Essex Ps: XXIVStrete, com. Devonshire, dioc. Bath e Wells

Ps: LXXVIII.17Suffolk, com. v. Bury St. EdmundsSurrey, com. v. Hambledon; Walton-on-the-

Hill; WinchesterSussex, com. v. Bosham; Chichester; Ha-

stings; Lewes; Maresfield; Rochester;Westham

Sutton, Holy Trinity, Chichester Pp: XLIV-XLV

Tachbrook, St. Chad, Lichfield 41; Pp:XLIII

Tarragona Ps: LXXXIVTavistock v. John de CourtenayTerra Santa 65; Pp: XVII, LII; Ps: L, LII.1,

LXXII.1, LXXXII, LXXXV.1Terrington, com. Norfolk, dioc. Norwich

Ps: LXXVIITickhill, com. The West Riding of Yorkshire,

dioc. York Ps: LXXVIII.1Tilbury West, com. Essex, dioc. Londra Ps:

LXXVIII.5Toscana 39n., 43, 46-48; Pp: XIII, XXXIX,

XLII

v. Bertrando de Poietto; Giovanni CaietaniToul Pp: XVIITrottiscliffe Pp: LIV.1

v. John de DanyntonTuam Pp: VI.1, VIII, XVIII, XXII, XXIV.8,

XXIV.14; Ps: XXXVv. Malachi Mac Aeda; Walter Okelwy

Tuscolo, card. vescovo v. Annibaldus Gaie-tani de Ceccano

Urbs v. RomaUstaritz Ps: LXXV

Vallombrosa 37n.Verdun Pp: XIV, XVII, XLVII

v. Giovanni de Anzeio; Giovanni di Vicia-covilla; Henri d’Aspremont; Nicholas deGeneicovit; Santino, rettore; Simone deCalnomensi; Watrinus de Scanno

Viterbo Pp: VIIIVolterra 40

v. Colle Val d’Elsa

Wainfleet, com. Lincolnshire, dioc. LincolnPs: XXXII.2

Wales Pp: XXIII, XXIV.5, XXIV.16Waltham, Holy Cross, OSA, com. Essex Ps:

LVIIIv. Richard de Hereford

Walton-on-the-Hill, com. Surrey, dioc. Win-chester Ps: XVII.1

Warnford, com. Hampshire, dioc. WinchesterPs: XXXI.1

Warwickshire, com. v. Napton; Coventry eLichfield

Wateford Pp: VI.1Wells Pp: XXX; Ps: XXXIV, XLIX, LIII,

LXXVIII.2canonicato di 67; Ps: XLIX, LXXVIII.2decanato di Ps: XXXIV, LXI, LXV,

LXXXIIIprepositura di 60; Ps: XXI, XXVI,

XXXVII-XXXVIIIv. Bath e Wells

Westbury on Trim, dioc. Worcester Ps:LVII.4

Westham, com. Sussex, dioc. Rochester Ps:XLVIII.1

1. Indice dei luoghi 393

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 393

Westminster (St. Peter Abbey), OSB, LondraPp: VI.2, XXXVII, XLIII-XLV, LXXV; Ps:X.5, LXXX.3v. John de Gothale; John de Ringstede;

Henry Payn; Richard de Kedyngton; Ro-bert Bebi; Simon de Pyreforde; Richardde Lardene; Thomas de Henlee; Thomasde Hetile; William Curtlyngton

West Wickham, dioc. Canterbury Pp: LIV.1v. John de Wyndesore

Wherwell, OSB, com. Hampshire Ps: X.3,LVII.4v. Isabel de Wyntereshulle

Wight, isola di v. ArretonWilton, OSB, dioc. Salisbury Ps: VI, LXIXWilton, com. Wiltshire, dioc. Salisbury Ps:

LXXVIII.6Wiltshire, com. v. Chilton; Haytesbury;

Maiden Bradley; Salisbury; WoodboroughWinchester 36; Pp: XL; Ps: X.9, XI.1,

XXIII-XXIV, XXXIX, XLI, LVII.4St. Mary Magdalen Ps: X.2arcidiaconato di 36capitolo cattedrale 58; Ps: X.1, X.5-6,

XXIII, XL-XLIpriore di 58; Ps: X.6, X.9vescovo 67v. Avington; Chilton Candover; Crondall;

East Meon; Hambledon; Hampshire;Huntingdonshire; Hyde Abbey; Ramsey;Southampton; Surrey; Walton-on-the-Hill; Warnford; Wonston; Alexander deHeriard; Giacomo Sinibaldi de Pulci;Henry di Blois; Henry Woodlock; JohnCauz; John de Podio Barzaco; John dePontissara; John Sandale; JohnStratford; Pietro de Roches; Rigaudd’Assier; Stephen de Luci; Walter Islep

Windsor Ps: LVI, LVIIIWissant Pp: LIV.4

v. Guidone de Bollon de Vacharia

Wonston, com. Hampshire, dioc. Winchester58; Ps: X.2

Woodborough, com. Wiltshire Ps: LXVIIIWorcester Pp: XXVIII, XXXI, LIII; Ps:

XXIV, LXXX.3St. Mary di Worcester, OSB, com. Worce-

stershire Ps: LII.2, LIIIvescovo di 40v. Arreton; Evesham; Isola di Wight; Kid-

derminster; Little Marlvern; Ombersley;St. Lawrence; Westbury on Trim; Worce-stershire; Adam Orleton; Simon Monta-gu; Thomas Cobham; Walter Maidstone;Walter Reynolds; Wulstan de Bransford

Worcestershire, com. v. Evesham; Kidder-minster; Little Marlvern; Ombersley, St.Mary; Worcester

Worfield, com. Shropshire, dioc. Coventry eLichfield Ps: LXXVIII.8

Wyrchus, St. Mary di Hastings, com. Sussex,dioc. Chichester Ps: LXXVIII.7

York 20, 29, 35n., 41n.; Pp: XXIV.14,XXXIII , LII ; Ps : I .1 , V, L, LXII ,LXXVIII.1v. Alverton; Alvertonshire; Ella Kirk;

Greasley; Haltemprice; Howden; Notti-nghamshire; St. John di Beverley; St.Wulfrid di Ripon; Ripon; Selby, South-well; Tickhill; Yorkshire (The EastRiding); Yorkshire (The West Riding);Richard Baldock; Robert Pickering;Walter Bedewynd; William Colby; Wil-liam Melton; William de Tickhill

Yorkshire, com. Ps: XXXII.1v. York

Yorkshire (The East Riding), com. v. EllaKirk; Howden; St. John di Beverley

Yorkshire (The West Riding), com. v. Ri-pon; St. Wulfrid di Ripon; Tickhill

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 394

Indici394

Acciaioli Giovanni di Dardano di v. Gio-vanni di Dardano di Acciaioli

Acon John de v. John de AconAdam Duff O’Toole Pp: XIAdam Murimuth 25, 27n., 28, 29, 30, 35n.Adam Orleton

chierico regio Pp: Vchierico di Walter Reynolds 20n., 28vescovo di Hereford 28n., 29, 31vescovo di Winchester Ps: XXIIIvescovo di Worcester 40n., 42; Ps: XXIII

Adam de Vichiis, dioc. Toul 47Adhémar Amiel 32Adriano IV, papa Pp: XIAgonet Stefano v. Stefano AgonetAire v. Bernardo, vescovo di AireAk

Nicholas de Ak 67; Ps: XVII.2Thomas de Ak Ps: L

Alamanno, vescovo di Amelia, uditore di Gia-como Caietani 39n.

Alano di Coningesburgh 60s.; Ps: XXI,XXVI, XXXVII-XXXVIII

Albano, card. vescovo v. Elias Talayrandus;Gaucelmus Iohannis Deuza

Alberti Nicola v. Nicola AlbertiAlbertini, famiglia 17

Albertus de Garetis, chierico e notaio di KölnPp: LIV.1-4

Alessandro IV, papa Ps: XLIIAlessandro de Bardi v. BardiAlexander Biknor, arcivescovo di Dublin

38s., 41; Pp: XV, XXIV.3, XXIV.10, LIAlexander de Heriard, priore di Winchester

43; Ps: X.4, XXIII, XL, XLIAlice Tyeys v. TyeysAmerigo Frescobaldi v. FrescobaldiAmiel Adhèmar v. Adhémar AmielAndrea di Filippo Sapiti v. SapitiAndrea di Giovanni Sapiti v. SapitiAndrea Gerardi di Watford 48Andrea Ghini, vescovo di Tournay 47n.Angiò

Carlo II d’Angiò 18Roberto d’Angiò, re di Gerusalemme e Si-

cilia 33, 42, 45, 66; Pp: XLVIAngioliero 15Annibaldus Gaietani de Ceccano, card. di S.

Lorenzo in Lucina e card. vescovo di Tu-scolo Pp: I; Ps: VII, XLIII

Anthony Bek v. BekAntonio degli Orsi, vescovo di Firenze 20Antonio Passano di Genova 28; Pp: V,

XXV.1

2. Indice dei nomi*

* L’indice comprende i nomi di tutti i personaggi citati nel testo, con l’indicazione, oveopportuno, della loro qualifica. Per la parte introduttiva sono forniti i numeri di pagina e, senecessario, la specificazione n. = nota; per l’edizione sono indicate in numero romano, secondola sequenza del Registro, le diverse suppliche in cui è contenuto il nome del personaggio, conla specificazione Pp: = Parte prima e Ps: Parte seconda. Data la specificità di alcuni nomi, si èseguito l’uso del latino di indicare il personaggio con il nome di battesimo (es. Bernardo diSt-Genès, Biagio Boccadibue), utilizzando in ogni caso gli opportuni rinvii per maggiorefacilità di consultazione.

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 395

Anzeio Giovanni de v. Giovanni de AnzeioArnaldo de Pallagrua, card. S. Maria in Por-

tico Pp: VArnaldus (abate Monte Olivi), card. S. Stefa-

no in Celiomonte Pp: IArnaldus de Via (Avinionensis), card. S. Eu-

stachio Pp: IAspremont

Guy d’Aspremont Pp: XLVIIHenri d’Aspremont, vescovo di Verdun

66; Pp: XIV, XLVIIAssier Rigaud d’ v. Rigaud d’AssierAylestone

Robert de Aylestone, arcidiacono diBerkshire Ps: XXVII.1-4

v. John de Aylestone; John de PeireAylsham Geoffrey de v. Geoffrey de

AylshamAylsham John de v. John de AylshamAymer de Valence, earl of Pembroke 28; Pp:

V, XXV.1

B. v. Benedetto XIIB. v. Giovanni XXIIBadlesmere Bartolomew v. Bartholomew,

lord BadlesmereBaldock

Richard Baldock, canonico di Cork 43Robert Baldock, arcidiacono di Meath

39; Pp: VI.2Baliol Edward v. Edward BaliolBalliol John v. John BalliolBanchino Lacceri v. LacceriBarberini, famiglia 69

Francesco Barberini, card. 69Bardi, famiglia 16n., 17n., 22n., 32n., 33,

44, 63n.; Pp: XVI, XXIII, XXIV.6, XXV.3Alessandro de Bardi 63; Pp: XXIV.6,

XXVIGiannuccio di Rechi Bonaguida dei Bardi

16Lapo di Filippo Picelloni dei Bardi 16v. Bono di Filippo; Nicola di Ferruccio

Bardo di Lamberto Frescobaldi v. Fresco-baldi

Bartholomew, lord Badlesmere 28; Pp: V,XXV.1

Bartholomew, lord Burghersh v. BurghershBartholomew Peyer Ps: LXXVBartolo Chiari, notaio 21n.

Bartolomeo da Napoli 61; Ps: LXXX.1Battaglia Gotius v. Gotius BattagliaBeata Maria, festa Pp: VI.1; Ps: XLVIII.1Beato Martino, festa Pp: XXIII, XXIV.1Beato Michele Arcangelo, festa Pp: V, X,

XXIV.4, XXIV.6, XXVI-XXVIIBeaumont Louis de v. Louis de BeaumontBebi Robert v. Robert BebiBech de la

Edmund de la Bech, arcidiacono diBerkshire Ps: LVIII, LXVII.1-2

Sir Nicholas de la Bech 45n.; Ps: LXVII.1-3

Philip de la Bech, dioc. Salisbury Ps:LXVII.3

Bedewynd Walter v. Walter BedewyndBek

Anthony Bekvescovo di Norwich 46; Ps: LXXX.4decano di Lincoln Ps: XXXII.2

Stephen de Bek Ps: XLVIII.1Benedetto XI, papa 17Benedetto XII, papa 45, 46n., 47, 48n., 52,

58n., 59s., 62, 65s.; Pp: I, XLIII, XLVI,XLVIII-LIII; Ps: XVI.1, XXXII.3, LXX-LXXI, LXXIV, LXXVII, LXXVIII.1,LXXVIII.3-4, LXXVIII.7-8, LXXVIII.10-16, LXXX.1-3, LXXXI-LXXXIII

Benedict de Eure Ps: XXXII.1Benedicta de Stihlumgg v. StihlumggBentworth Richard v. Richard BentworthBerengario Maynard, canonico di Narbonne

Pp: VBerkeley

Joan Berkeley 45; Pp: LIII; Ps: LXIV,LXVI

Peter Berkeley Ps: XXI, XXVI, XXXVIIThomas, lord de Berkeley Pp: LIII; Ps:

LXIV, LXVIBernard Sistre, arcidiacono di Canterbury 48Bernardi de Narbona Guglielmo v. Gugliel-

mo Bernardi de NarbonaBernardino Dini di Firenze 23n., 36n., 39n.Bernardo, vescovo di Aire Pp: VBernardo, OPraed., vescovo Comminges

Pp: VBernardus Albiensis (Rutinensis), card. S. Ci-

riaco in Termis e card. vescovo di PortoPp: I

Berto Frescobaldi v. Frescobaldi

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 396

Indici396

Bertrando di St-Genès, patriarca di Aquileia62; Ps: LXXIV

Bertrandus de Deucio (Ebredunensis), card.S. Marco e card. vescovo di S. Sabina Pp:I

Bertrandus de Montefaventio, card. S. Mariain Aquiro Pp: I

Bertrandus de Poietto (Pogeto), card. S. Mar-cello, legato apostolico in Lombardia e To-scana, e card. vescovo d’Ostia Pp: I, XIII;Ps: XV.2

Bettino Frescobaldi v. FrescobaldiBetto di Giacomo di Melezano, plebano di S.

Pietro di Montefioralle, dioc. Fiesole 36Biagio Boccadibue 17n.Biagio di Siena (Biagio Montanini?), advoca-

tus Pp: XXXIBiknor v. Alexander BiknorBindon v. Roger Harnhull of FaringdonBirstone William di v. William di BirstoneBlois Henry di v. Henry di BloisBlundeville Ranulph de v. Ranulph de

BlundevilleBocaccino dei Canigiani v. CanigianiBoccadibue Biagio v. Biagio BoccadibueBoccadibue Miniato detto Borghino v. Mi-

niato detto Borghino di Biagio BoccadibueBollon Guidone de v. Guidone de Bollon de

Vacharia di WissantBonaccurso Frescobaldi v. FrescobaldiBonaiuti Mergulliesi Lapo v. Lapo detto

Loso di Bonaiuti MergulliesiBonifacio VIII, papa Pp: IV, XL; Ps:

XLVIII.1, LXXXIVv. Stefano Agonet, vescovo; S. Cristoforo

di Monte Severo; S. Stefano di BolognaBonifacio Fantini v. FantiniBonifacio Peruzzi v. PeruzziBoninsegna di Deccio di Firenze 36Bono di Filippo, mercante della società dei

Bardi Pp: XVI, XXIIIBorne Ralph de v. Ralph de BorneBoys

Thomas de Boys Ps: LWilliam de Boys Ps: L

Borewell Henry de v. Henry de BorewellBranketre John de v. John de BranketreBransford Wulstan de v. Wulstan de Brans-

fordBrekebek Roger v. Roger Brekebek

Bricle Jordan de v. Jordan de BricleBruce

David II Bruce, re di Scozia Ps: XLVRobert Bruce, re di Scozia 34, 35n.; Ps:

XLVBruce Giles de v. Giles de BruceBucglant Heinrich v. Heinrich BucglantBurbache Robert de v. Robert de BurbacheBurghersh

Bartholomew, lord Burghersh 47, 65; Pp:X, XXIII, XXIV.6, XXVI; Ps: LXXII.1-2, LXXXII, LXXXV.1-2

Henry Burghersh, vescovo di Lincoln33n., 34, 65; Ps: LXIII.1-2, LXXXII

Bury Richard v. Richard BuryBuxton Walter de v. Walter de Buxton

Caietani Francesco v. Francesco CaietaniCaietani Giovanni v. Giovanni CaietaniCalnomensi Simone de v. Simone de Calno-

mensiCambino Fantini v. FantiniCanigiani 66; Pp: XLVII

Bocaccino dei Canigiani Pp: XLVIIRaniero dei Canigiani Pp: XLVII

CantilupeNicholas, lord Cantilupe Pp: XXXIII; Ps:

LI, LII.1-2Thomas di Cantilupe, vescovo di Hereford

Ps: LII.1William, baron of Cantilupe Ps: LII.1,

LXXIXCantino Lacceri v. LacceriCarlisle, dioc. v. John Kirkby, vescovo diCarlo II d’Angiò v. AngiòCarlo di Tommaso Strozzi 69, 71Castle Ashby, arcivescovo di 28, 30n.Cauz John v. John CauzCavalcanti, famiglia 16n.Cerchi, famiglia 17Chaundos Thomas de v. Thomas de Chaun-

dosChiari Bartolo v. Bartolo ChiariChykewell Robert de v. Robert de

ChykewellClairvaux Franco di v. Franco di ClairvauxClare

Eleanor de Clare Ps: LXGilbert de Clare, earl of Gloucester Ps:

LX, LXXIX

2. Indice dei nomi 397

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 397

Clemente IV, papa Pp: XVIIClemente V, papa 17n., 18s., 24, 26, 28; Pp:

XVII, XIX-XX; Ps: XXI, XXVI, XXXVII,XLVI.1-3

Clemente VI (Petrus Rogerii), papa 48n.,51, 58; Pp: I; Ps: LXXXIV

Clisseby John de v. John de ClissebyClopcote Robert v. Robert ClopcoteCobham Thomas v. Thomas CobhamColonna Francesco Pp: XVColonna Ioannes v. Ioannes ColonnaComminges, vescovo di v. Bernardo, OPraed.Concorezzo, Icherio di v. Icherio di Conco-

rezzoConingesburgh v. Alano di ConingesburghContolo Geroli di Preggio, dioc. Perugia, no-

taio Pp: LIV.2, LIV.4Controne

Gerardo di Controne Ps: LXXVIII.9Giovanni di Controne Ps: LXXVIII.9Pancio di Controne Ps: LXXVIII.9Peregrino di Controne Ps: LXXVIII.9

Convenis Ioannes de v. Ioannis de ConvenisCourtenay John de v. John de CourtenayCrist Thomas v. Thomas CristCromwell

John de Cromwell 28; Pp: V, XXV.1John Robert de Cromwell 41

Cumba John de v. John de Cumba

Dalderby John v. John DalderbyDale Henry de la v. Henry de la DaleDanynton John de v. John de DanyntonDarcy John v. John DarcyDardano di Acciaioli Giovanni v. Giovanni

di Dardano di AcciaioliDavid, arcivescovo di Armagh 67n.; Pp:

LIV.4David II Bruce v. BruceDenise la Blounde, badessa di Shaftesbury

Ps: XXVII.4Despenser Hugh v. Hugh DespenserDini Bernardino v. Bernardino DiniDrake John v. John DrakeDraughton Richard of v. Richard of Drau-

ghtonDuèse Jacques v. Giovanni XXIIDuff O’Toole, Adam v. Adam Duff O’TooleDurandi Giovanni 31Duzeyo Giovanni de v. Giovanni de Duzeyo

Eccleshale John di v. John di EccleshaleEdenham Thomas di v. Thomas di EdenhamEdmund de la Bech v. Bech de laEdmund de Eldesleye Ps: LXVII.1Eduardo di Andrea Sapiti v. SapitiEdward, principe di Wales 19; Ps: XLVI.1-2Edward I, re d’Inghilterra 17n., 25, 56; Pp:

V, VI.2, VII; Ps: X.4, XLV, XLVI.1-3Edward II, re d’Inghilterra 19s., 22, 23n.,

24n., 25n., 26-28, 29n., 30n., 31, 32n., 33,34n., 35n., 37n., 38, 39n., 40, 44, 56n., 57,63; Pp: V, VI.1-2, VIII, X-XI, XII.2, XVIII,XXIII, XXIV.5, XXV.1, LXXVIII.8

Edward III, re d’Inghilterra 25, 29n., 32n.,40n., 42, 43n., 44-46, 50s., 56n., 59s., 63n.,65-67; Pp: V, IX-X, XXI, XXIV.5-6,XXVI, XXVIII, XXXVI, XXXVIII,XLIII- XLVI, LI, LIII; Ps: I.1-2, II.7, IV-VI, VIII-IX, X.5, XI.1, XII, XIII.1-2,XIV.1-2, XV.1-2, XVII.2, XIX.1-2, XXI,XXII.1-3, XXIV, XXVI, XXVII.1-2,XXVII.4, XXX, XXXI.1-2, XXXII.1,XXXII.3, XXXIV, XXXVII-XXXVIII,XLV, XLVI.1, XLVI.3, XLVII.1-2, XLIX,LIV-LVI, LVII.2-LVII.3, LVIII-LIX, LXI-LXII, LXIII.1-2, LXIV-LXVI, LXVII.1,LXXV, LXXVII , LXXVIII .1-17,LXXX.1-4, LXXXII-LXXXIII

Edward Baliol, re di Scozia Ps: XLVEdwards K. 29n.Egidio di Benevento 61; Ps: XXI, XXVI,

XXXVII-XXXVIIIEgidio Madalberti v. MadalbertiEleanor de Clare v. ClareEldesleye Edmund de v. Edmund de Eldes-

leyeElias Talayrandus (Gaylerandus Petragoni-

censis), card. S. Pietro in Vincoli e card.vescovo di Albano Pp: I

Eltham John v. John ElthamEnrico v. HenryEpifania, festa Ps: XLVIII.2Erneys Nicholas v. Nicholas ErneysEure Benedict de v. Benedict de EureEustachio, vescovo di Ely Ps: LXXIXExecrabilis v. Giovanni XXIIEye Simon of v. Simon of Eye

FacineloJohn de Facinelo Ps: LXXVIII.11

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 398

Indici398

Tedisio de Facinelo Ps: LXXVIII.11Falstolf Lawrence v. Lawrence FalstofFantini

Bonifacio Fantini Ps: LXXVIII.4Cambino Fantini Ps: LXXVIII.4v. Alwington; Devonshire; John Grandis-

sonFarington Robert de v. Robert de FaringtonFerdinando IV, re di Castiglia e León, signore

di Lara, dioc. Burgos Pp: XXXVIII; Ps:LIV

Fieschi Leona di Carlo v. Leona di CarloFieschi

Fifehead Walter of v. Walter of FifeheadFilippo il Bello, re di Francia 27; Pp: XVIIFilippo VI di Valois, re di Francia 57, 66;

Pp: XIV, XVII, XXXVIII; Ps: LIVFilippo di Andrea Sapiti v. SapitiFilippo di Uberto Sapiti v. SapitiFilippo Forzoli de Rondinaria, notaio 21n.,

23n.Filippo Ricevuti, chierico di Firenze 36Fitz Garold Warin v. Warin Fitz GaroldFitzjohn William v. William FitzjohnForsham Lucia de v. Lucia de ForshamForzoli Filippo v. Filippo Forzoli de Rondi-

nariaFoxton Robert de v. Robert de FoxtonFrancescani v. Ordine dei MinoriFrancesco Barberini v. BarberiniFrancesco Caietani, card. 18Francesco Colonna v. Colonna FrancescoFrancesco di Filippo Sapiti v. SapitiFrancesco Salvati, vescovo di Firenze 36Franciscus Napoleo Orsini v. OrsiniFranco di Clairvaux 61; Ps: LXXX.1Fréauville Nicolas de v. Nicolas de Fréau-

villeFrescho di Lamberto Frescobaldi v. Fresco-

baldiFrescobaldi, famiglia 16n., 17n., 18, 21n.,

22n., 23, 24n., 31, 36, 42, 62Amerigo Frescobaldi 18, 23Bardo di Lamberto Frescobaldi 16Berto Frescobaldi 20, 22n.Bettino Frescobaldi 23Bonaccurso Frescobaldi 22Frescho di Lamberto Frescobaldi 15Giovanni di Berto Frescobaldi, canonico di

Salisbury 18n.

Guglielmino Frescobaldi 22s., 66; Pp:IIII

Guidone di Teghia Frescobaldi, miles 36More di Lamberto Frescobaldi 16

Gaddesden John de v. John de GaddesdenGaietani de Ceccani Annibaldus v. Anni-

baldus Gaietani de CeccanoGainsborough Richard v. Richard Gainsbo-

roughGalfridus de Mildenhall Ps: XXII.3Galhardus de Mota, card. S. Lucia in Silice

Pp: IGasbert de Laval v. LavalGaucelmus Iohannis Deuza, penitenziere

maggiore, card. vescovo di Albano 65;Pp: I, XXXVII; Ps: LXXXII

Geneicovit Nicholas v. Nicholas de Genei-covit

Gentile di Francesco di Camerino Pp: VGenvyle John de v. John de GenvyleGeoffrey di Aylsham 30n.Gerardi di Watford Andrea v. Andrea Gerar-

di di WatfordGerardi Zanetti Ubertino v. Ubertino Gerar-

di ZanettiGerardo, vescovo di Costanza 27n.Gerardo di Controne v. ControneGeroli di Preggio Contolo v. Contolo Geroli

di PreggioGhini Andrea v. Andrea GhiniGiacomo, vescovo di Annaghdown 38Giacomo di Bologna, chierico Ps: XV.1-2Giacomo Caietani Stefaneschi, card. di S. Ia-

cobus Novelli (Albensis), OCist., card. S.Prisca v. Benedetto XII, papa

Giacomo Sinibaldi de Pulci v. PulciGiannuccio di Rechi Bonaguida dei Bardi v.

BardiGilbert de Clare v. ClareGiles de Bruce, vescovo di Hereford Ps:

LXXIXGiorgio ad Velum aureum 41; Pp: IGiorgio de Solario di Ivrea, prebendario di

Banbury 34Giovanni XXII, papa 26-28, 35, 36n., 38n.,

40n., 41, 42n., 43-45, 53, 58n., 59s., 62n.,63s., 66s.; Pp: II, V, VI.1, VII- XI, XII.1-2,XIII-XXI, XXIII, XXIV.1-5, XXIV.7-16,XXV.1, XXVI-XXXI, XXXIV-XXXIX,

2. Indice dei nomi 399

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 399

XLI-XLIII, XLVII, XLVIII, LII-LIII,LIV.1, LIV.4; Ps: XXI, XXVI, XXXVII-XXXVIII, XL, XLIV.1-3, XLVIII.2, LII.1,LVIII, LXX-LXXI, LXXIII.1, LXXIV,LXXVII , LXXVIII .3 , LXXVIII .7 ,LXXVIII.15, LXXVIII.17B. Ps: II.1-2, II.5, VIII, X.1-2, X.4, X.6-7,

X.9, XII, XX, XXIII, XXV, XLI, LIV,LXV-LXVI, LXVII.1-3

Execrabilis 30Giovanni, vescovo di Arras 41Giovanni de Anzeio, chierico e notaio, dioc.

Verdun Pp: XLVIIGiovanni di Berto Frescobaldi v. Frescobal-

diGiovanni Caietani, card. di S. Teodoro, legato

apostolico in Toscana 39n.; Pp: IGiovanni di Controne v. ControneGiovanni di Dardano di Acciaioli 36Giovanni Durandi v. Durandi GiovanniGiovanni de Duzeyo, notaio Pp: XLVIIGiovanni di Manno dei Medici v. MediciGiovanni Marsopini di Firenze v. Marsopini

GiovanniGiovanni Nigri di Sezze v. Nigri di SezzeGiovanni di Punchesi de Brancacci 36Giovanni di Uberto Sapiti v. SapitiGiovanni di Viciacovilla, rettore, dioc. Verdun

Pp: XLVIIGothale John de v. John de GothaleGotius Bat taglia (Constantinopolitanus),

card. S. Prisca Pp: IGragnano, famiglia Pp: LIV.4Guglielmo de Gragnano Pp: LIV.4Leonardo de Gragnano, notaio Pp: LIV.4Grandisson

Katharine, figlia di William, first baronGrandisson Ps: IX, XI.1

John Grandissoncanonico di Lincoln 31n.vescovo di Exeter Pp: XXIX; Ps: XIV.

1, LXXIII.2Otto Grandisson 28

Gravesend Stephen de v. Stephen de Grave-send

Graystanes Robert v. Robert GraystanesGregory de Hedersete Ps: LV, LIXGrey

Henry, lord Grey di Wilton Pp: XXI; Ps:I.2

John, first lord Grey of Rotherfield Ps:LX

Maud de Grey Pp: XXI; Ps: I.2Gualtiero (Gualterus), chierico di Andrea Sa-

piti 31n., 35n.; Pp: IXGuglielmino Frescobaldi v. FrescobaldiGuglielmo Bernardi de Narbona, cancelliere

dello Studio di Parigi Pp: XLVI; Ps:XVI.1-2, XVIII

Guglielmo de Gragnano v. GragnanoGuglielmo della Pusterla, canonico di Milano

Pp: XV; Ps: LXXVGuglielmo Testa, card. di S. Ciriaco in Ther-

mis 27Guidi Neri v. Neri GuidiGuidone de Bollon de Vacharia di Wissant

Pp: LIV.4Guidone de Laval v. LavalGuidone di Rainerio, canonico di S. Pietro di

Terreno, dioc. Fiesole 36Guidone di Teghia v. FrescobaldiGuilelmus de Aura (abate Monte Olivi), card.

S. Stefano in Celiomonte Pp: IGuilelmus de Curte (Abbiensis), card. SS.

Quattro Coronati Pp: IGuilelmus Petri Godin (de Baiona/Bayonne),

OPraed., card. vescovo di S. Sabina Pp: IGuillelmus Pp: LIV.3Gutii, famiglia 22n.Stefano Gutii, mercante 22, 30s., 37s., 42Guy d’Aspremont v. AspremontGyvel Thomas v. Thomas Gyvel

Hainaut Philippa di v. Philippa di HainautHamo de Hethe, vescovo di Rochester Pp:

XXXIV-XXXV, LIV.1; Ps: LXXIII.1Hante

Richard de Hante, miles 45; Ps: XLVIII.1-2

William de Hante, miles Ps: XLVIII.1Harnhull of Farington Roger v. Roger

Harnhull of FaringdonHathbrande Robert v. Robert HathbrandeHaudlo

Sir John, baron de Haudlo Pp: LIII; Ps:LXIV, LXVI

Thomas de Haudlo 45; Pp: LIII; Ps:LXIV, LXVI

Hebendurande Walter di v. Walter di He-bendurande

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 400

Indici400

Hech Jacob de v. Jacob de HechHecton John de v. John de HectonHedersete Gregory de v. Gregory de Heder-

seteHeinrich Bucglant 49s., 56, 65Hemenhale Thomas v. Thomas HemenhaleHenlee Thomas de v. Thomas de HenleeHenri d’Aspremont v. AspremontHenry II, re d’Inghilterra Pp: XIHenry di Blois, vescovo di Winchester Ps:

X.2Henry de Borewell, dioc. Norwich Ps: LXXVIII.

13Henry Burghersh v. BurghershHenry de la Dale 67; Ps: II.7Henry, lord Grey di Wilton v. GreyHenry, earl of Lancaster 44, 67; Ps: II.1-7,

XXXIII.1, XLIV.1-3, LVIIIHenry de Middelton Ps: LHenry Owayn di Pulteney v. PulteneyHenry Payn, Monaco 21Henry Tyeys v. TyeysHenry Woodlock, priore di Winchester Ps:

X.4Hereford Richard de v. Richard de HerefordHeriard Alexander de v. Alexander de Ha-

riardHethe Hamo de v. Hamo de HetheHetile Thomas de v. Thomas de HetileHildesley John di v. John di HildesleyHonicastro Ralph de v. Ralph de Honica-

stroHorncastre John v. John HorncastreHotham John v. John HothamHugh Despenser v. DespenserHugh de Neville v. NevilleHugh de St. Ives, OSB, canonico di Christ

Church, Canterbury Pp: LIV.1Hugh de Wells, vescovo di Lincoln Ps:

LXXIX

Iacobus/Jacobus v. GiacomoIacobus Novelli v. Benedetto XIIIcherio di Concorezzo, canonico di Salisbury

e collettore papale 43, 61, 64n.; Pp: XII.2,XVI, XXIII , XXIV.4, XXIV.7-10,XXIV.12-16, LIV.4; Ps: LXXX.2

Imbertus de Puteo, card. SS. Dodici ApostoliPp: I

Innocenzo III, papa Ps: X.1, LXXIX

Innocenzo IV, papa 58; Pp: XXXVI; Ps:X.1, X.8, XXXIX

Iohannes Colonna Pp:IIohannes de Convenis, card. vescovo di Porto

Pp: IIsabel, vedova di John de Acon Ps: III.2Isabel de Wyntereshulle, badessa di Wherwell

Ps: X.3Isabella di Francia, regina di Inghilterra Pp:

IXIslep Walter v. Walter Islep

Jacob de Hech, monaco Pp: LIV.1v. Boxley

Jacque Duèse v. Giovanni XXIIJeanne de Bourgogne, regina di Francia Ps:

LXXJoan Berkeley v. BerkeleyJocelin de Wells, vescovo di Bath e Glaston-

bury Ps: LXXIXJohn, re d’Inghilterra Ps: LXXIXJohn de Acon Ps: III.2John de Aylestone Ps: LXXVIII.7John de Aylsham 28John Balliol 24John, vescovo di Bath e Wells 37n.John de Branketre 70John Cauz, priore di Winchester Ps: X.1,

X.8, XXXIXJohn de Clisseby Ps: LXXVIII.12John de Courtenay, abate di Tavistock Ps:

LVIIIJohn, lord Cromwell v. CromwellJohn de Cumba, vescovo di Cloyne Ps:

XXXVJohn Dalderby, vescovo di Lincoln 35n.John de Danynton, rettore di Trottiscliffe,

dioc. Rochester Pp: LIV.1John Darcy, lord justice in Irlanda Pp: XIJohn Drake, canonico di Leeds Pp: LIV.1John di Eccleshale Ps: LXXVII, LXXVIII.3John Eltham, earl of Cornwall 45, 57; Pp:

XXXVIII; Ps: I.2, VI, VIII, XII, LIVJohn de Facinelo v. FacineloJohn de Gaddesden Ps: I.4John de Genvyle, chierico Ps: II.7John de Gothale, monaco di Westminster

Pp: XXXVIIJohn Grandisson v. Grandisson JohnJohn, first lord Grey of Rotherfield v. Grey

2. Indice dei nomi 401

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 401

John, baron de Haudlo v. HaudloJohn de Hecton Ps: LVIIIJohn di Hildesley 67; Ps: XLVI.1, LVIIIJohn Horncastre, custode di The Annuncia-

tion of St. Mary, Leicester Ps: XLIV.1-3John Hotham, vescovo di Ely 28; Pp: V,

XXI; Ps: XLVI.1, LXXIJohn Kirkby, vescovo di Carlisle 46John de Kynebelle Ps: LVIIIJohn, lord Lisle v. LisleJohn Loveryng de Northlecch (Lecche) Ps:

X.7John MacCarwell, vescovo di Cork 28John, vescovo di Meath 37n., 38n.John de Nugg Ps: XXXI.1John Nugg di Salisbury Ps: XXXI.1John Offord 47n.John O’Grada, arcivescovo di Cashel Pp:

XVIJohn Okannin, dioc. Meath Ps: XXXVIJohn Peire de Aylestone Ps: XXVII.3John Piers Ps: LXIIJohn de Podio Barzaco, arcidiacono di Win-

chester 41n.John de Pontissara, vescovo di Winchester

Pp: XL; Ps: X.4John Pulteney v. PulteneyJohn de Ringstede, infirmarius di Westmin-

ster Pp: XXXVIIJohn de St. Paul Ps: XIII.1-2, XIX.1John Salmon, vescovo di Norwich 28; Pp:

VJohn Sandale 24n., 26, 29n.

vescovo di Winchester 28n., 29John de Seimour 61; Ps: LXXX.1John de Sharshulle Ps: LVIIIJohn Shordich Ps: XLVIII.1John de Stihlumgg v. StihlumggJohn Stratford v. StratfordJohn Tonyot de Chesterfield, dioc. Coventry

e Lichfield Ps: VIJohn Westmancote, dioc. Salisbury Ps:

LXXVIII.17John Witchurch Ps: LXXX.2John de Wolveleye Ps: LII.2, LIIIJohn de Worton, abate di Forde Ps: LVIIIJohn de Wrotham 34n.John de Wyndesore, rettore di West Wickham

Pp: LIV.1John Robert de Cromwell v. Cromwell

Jordan de Bricle, rettore di Rokesle, dioc. Ro-chester Pp: LIV.1

Joseph Stevenson v. Stevenson Joseph

Katharine, figlia di William, first baron Gran-disson v. Grandisson

Kedyngton Richard de v. Richard de Ke-dyngton

Kilsby Robert v. Robert KilsbyKirkby John v. John KirkbyKirsch J. 70Kynebelle John de v. John de Kynebelle

Lacceri, famiglia 26Banchino 26Cantino 26

Lancaster, Henry earl of v. Henry, earl ofLancaster

Langton Stephen v. Stephen LangtonLapo detto Loso di Bonaiuti Mergulliesi 15Lapo di Filippo Picelloni dei Bardi v. BardiLapo Michele 32Lardene Richard de v. Richard de LardeneLaval

Gasbert de Laval, arcivescovo di Arles, ca-merario 32, 64; Ps: LXXXI

Guidone de Laval 22Lawrence Fastolf 45; Ps: LXXVIII.1,

LXXVIII.3-4, LXXVIII.7-8, LXXVIII.10-16, LXXX, LXXX.1-3

Lawrence Northburgh v. NorthburghLeona di Carlo Fieschi, conte di Lavagna

Pp: VLeonardo de Gragnano v. GragnanoLeone di Sezze (Leone Niger?) Pp: VLincoln, vescovo di 34Lisle

John, lord Lisle Pp: XXI; Ps: I.2Robert, lord Lisle Pp: XXI; Ps: I.2Warin Lisle, miles Ps: XXV, XXXIII.3

Lodelowe Nicholas di v. Nicholas di Lode-lowe

Louis de Beaumont, vescovo di Durham 28,29n., 30n., 31, 33n.; Pp: XXX; Ps: XXVIII,LVII.1

Loveryng de Northlecch John v. John Love-ryng de Northlecch

Lucas Fieschi (de Flisco), card. S. Maria inVia lata e di SS. Cosma e Damiano Pp: I;Ps: X.6, LXXVI.1, LXXVII

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 402

Indici402

Luci Stephen de v. Stephen de LuciLucia de Forsham Ps: XXII.3Luigi IX, re di Francia Pp: XVIILunt W. 63

Mac Aeda Malachi v. Malachi Mac AedaMacCarwell John v. John MacCarwellMacCarwell Maurice v. Maurice MacCar-

wellMachiavelli, famiglia 16n.Madalberti

Egidio Madalberti di Cremona 44, 66;Pp: XLV

Egidio Madalberti, vescovo di CremonaPp: XLV

Maidstone Walter v. Walter MaidstoneMaier A. 66; Ps: XVI.1Mainetto di Rainaldo di Pulci v. PulciMalachi Mac Aeda, arcivescovo di Tuam

37n.; Pp: VIII, XXII, XXIV.3, XXIV.10,XXIV.12

Manno dei Medici Giovanni di v. MediciMaria di Lara 45, 58; Pp: XXXVIII; Ps: LIVMarsh Richard v. Richard MarshMarsopini Giovanni 43Martin de Rinhaco, priore di Wangford 19n.Matthaeus Orsini v. OrsiniMaud de Grey v. GreyMaurice MacCarwell, arcivescovo di Cashel

Pp: XVIMaurice O’Solehan, vescovo di Cloyne

37n.; Ps: XXXVMaynard Berengario v. Berengario MaynardMc Karwyll Thomas v. Thomas Mc KarwyllMedici

Giovanni di Manno dei 36Melezano, Betto di Giacomo di v. Betto di

Giacomo di MelezanoMepham

Simon Mepham, arcivescovo di Canterbu-ry 43, 61s.; Pp: XXIX, XXXVI; Ps:XIV.1, LXXIII.2, LXXIV, LXXX.2

William Mepham 61; Ps: LXXX.1Michael Northburgh v. NorthburghMiddleton Henry de v. Henry de MiddletonMiniato detto Borghino di Biagio Boccadibue

17n.Montagu

Simon Montagu, arcidiacono di Canterbu-ry e vescovo di Worcester 31n., 44n.,47n.; Ps: XIV.1-2, XXIV, XXVII.1

William Montagu, earl of Salisbury 44;Pp: X, XXIII, XXIV.6, XXVI; Ps: IX,XI.1, XIV.1, XXII.1, XXV

Montanini Biagio v. Biagio di SienaMonte Florum Paul di v. Paul di Monte Flo-

rumMore di Lamberto Frescobaldi v. Fresco-

baldiMortimer

Roger V Mortimer, earl of March Pp: LIIIWilliam Zouche of Mortimer Ps: LX

Murimuth, Adam v. Adam Murimuth

Natività, festa Ps: XLVIII.2Nepolich de Corull Richard de v. Richard

Nepolich de CorullNeri Guidi, notaio 21n.Nerli, famiglia 16n.Neville

Hugh de Neville Ps: LXXIXRalph, fourth lord Neville Raby Ps: I.1Thomas Neville Ps: I.1

Niccolò IV, papa Pp: XVINiccolò V (Pietro Rinalducci di Corbario),

antipapa 42n., 51; Pp: XII.1-2Nicholas de Ak v. AkNicholas de la Bech v. Bech de laNicholas, lord Cantilupe v. CantilupeNicholas Erneys, dioc. Coventry e Lichfield

Ps: LXXVIII.6Nicholas de Geneicovit, rettore, dioc. Verdun

Pp: XLVIINicholas di Lodelowe, canonico di Salisbury

62n.; Pp: XV; Ps: XXNicola Alberti, card. vescovo d’Ostia 27Nicola di Ferruccio, mercante della società

dei Bardi Pp: XXIIINicolas de Fréauville, card. di S. Eusebio

27Nicolas de Seniturbi Pp: XVNigri di Sezze Giovanni, notaio Pp: VNorthburgh

Lawrence Northburgh Ps: LXXVI.2Michael Northburgh, dioc. Lincoln Ps:

LXXVI.1

2. Indice dei nomi 403

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 403

Roger de Northburg, vescovo di Coventrye Lichfield 31n., 42n.; Pp: XXXIII,XLIII; Ps: LI, LX, LXXVI.1-2

William Northburgh Ps: LXXVI.2Northwell William de v. William de North-

wellNottingham William de v. William de Not-

tinghamNugg John de v. John de NuggNugg John v. John Nugg

O’Brogan Stephen v. Stephen O’BroganOfford John v. John OffordO’Grada John v. John O’GradaOkannin John v. John OkanninOkelwy Walter v. Walter OkelwyO’Lonchy Thomas v. Thomas O’LonchyO’Maley Thomas v. Thomas O’MaleyOrdine Agostiniano Pp: IV, XXIIIOrdine Benedettino Pp: XXIIIOrdine Camaldolense Pp: XXIIIOrdine Certosino Pp: XXIIIOrdine Cisterciense Pp: XXIIIOrdine Cluniacense Pp: XXIIIOrdine di Grandmont Pp: XXIIIOrdine dei Minori 28, 39n.; Ps: I.3Ordine dei Predicatori 65; Pp: VI.1Ordine Premostratense Pp: XXIII, XXXIII;

L.1; Ps: LII.1Ordine Vallombrosano Pp: XXIIIOrleton Adam v. Adam OrletonOrsi Antonio degli v. Antonio degli OrsiOrsini

Franciscus Napoleo Orsini, card. S. Adria-no Pp: I, XXXVII

Matthaeus Orsini (de Ursinis), OPraed.,card. SS. Giovanni e Paolo e card. vesco-vo di S. Sabina Pp: I

O’Solehan Maurice v. Maurice O’SolehanOspitalieri di S. Giovanni Pp: XVII, XXIIIOstia, cardinale vescovo di v. Bertrandus de

Poietto; Nicola AlbertiOtto Grandisson v. GrandissonOttone di Andrea Sapiti v. SapitiOuesthorp William de v. William de Oues-

thorpOwayn di Pulteney Henry v. PulteneyOwayn di Pulteney Robert v. Pulteney

P. Ps: X.10, LXV-LXVI, LXVII.3

Pallagrua Arnaldo de v. Arnaldo de Palla-grua

Palme, festa Pp: VI.1Panatria Philip de v. Philip de PanatriaPancio di Controne v. ControneParenzi dell’Incisa Petracciolo v. Petraccio-

lo Parenzi dell’IncisaParvulus Ps: III.1Pasqua Pp: V; Ps: XLVIII.1Passano Antonio v. Antonio PassanoPaul di Monte Florum 45, 47n.; Ps:

LXXVIII.1, LXXVIII.3-4, LXXVIII.7-8,LXXVIII.10-16, LXXX.1-3

Paulus Ps: LXXVIII.14Payn Henry v. Henry PaynPeire de Aylestone John v. John Peire de

AylestonePeregrino di Controne v. ContronePeruzzi, famiglia 18, 32s., 63n.; Pp: XXV.3;

Ps: X.2, X.9Bonifacio Peruzzi 33Raniero di Pacino Peruzzi 32

Peter Berkeley v. BerkeleyPetracciolo Parenzi dell’Incisa 21, 22n.Petrarca Francesco 21n., 26n.Petrus v. PietroPetrus Bertrandi (Eduensis), card. S. Cle-

mente Pp: IPetrus de Campanhaco/Campinhaco Ps:

LIVPetrus Gometii de Barroso (Ispanus), card.

S. Prassede e card. vescovo S. Sabina Pp:I

Petrus de Mortuomari (Autisiodorensis),card. S. Stefano in Celiomonte Pp: I

Petrus de Patris, card. vescovo di Palestrina,vicecancelliere Pp: I; Ps: X.10, XXIX,XXXII, XXXIII.1, XXXIX, XLI, XLIII,LIV, LXV, LXVI, LXVII.3

Petrus Rogerii, OSB (Rotomagensis), card.SS. Nereo e Achilleo v. Clemente VI,papa

Peyer Bartholomew v. Bartholomew PeyerPhilip de la Bech v. Bech de laPhilip de Panatria Ps: LXXVIII.16Philip Slane, OPraed., vescovo di Cork 38s.;

Pp: VI.1-2Philippa di Hainaut, regina d’Inghilterra 40,

51; Pp: IX, LIII; Ps: III.1, VI, XXII.1-3,LXVI-LXXVII, LXXVIII.1-17

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 404

Indici404

Pickering Robert v. Robert PickeringPiers John v. John PiersPietro, patriarca di Gerusalemme Pp: XVIIPietro de Capis (Carnotensis), card. S. Mar-

tino in Monte 62n.; Pp: I; Ps: XXPietro di Filippo Sapiti v. SapitiPietro Rigaletti di Firenze, mercante 43Pietro Rinalducci di Corbario v. Niccolò V,

antipapaPietro de Roches, vescovo di Winchester

Ps: LXXIXPietro di Xanten 65Pittio de Tuccio Pernicci 36Placido Ugolini, eletto abate di S. Salvatore

in Settimo 47Plöger K. 47n.Podio Barzaco John de v. John de Podio

BarzacoPontissara John de v. John de PontissaraPoterne William v. William PoternePulci, famiglia 16s.

Giacomo Sinibaldi de Pulci, arcidiacono diWinchester 28, 31n., 34, 36n.

Mainetto di Rainaldo di Pulci 16Pulteney

Henry Owayn di Pulteney, dioc. LincolnPs: LXXVIII.6

Sir John Pulteney Ps: LXXVIII.5-6Robert Owayn di Pulteney, dioc. Lincoln

Ps: LXXVIII.6Punchesi de Brancacci Giovanni v. Giovan-

ni Punchesi de BrancacciPyreforde Simon de v. Simon de Pyreforde

Raimondo, vescovo di Condom 34Raimondo Subirani v. Subirani RaimondoRaimundus Guilelmi de Fargis (de Goth),

card. S. Maria Nuova Pp: I; Ps: XLVI.1Raimundus de Mostuejolis (S. Papuli), card.

S. Eusebio Pp: I, XXXVIIRalph de Borne, abate di St. Augustine, Can-

terbury 40; Ps: LXXIVRalph Hatton Stratford v. StratfordRalph de Honicastro Ps: LXIVRalph Neville v. NevilleRalph de Salopia, vescovo di Bath e Wells

Ps: LXXVIII.2Ralph, vescovo di Down 42Ramsey, OSB v. Simon of EyeRaniero dei Canigiani v. Canigiani

Raniero di Pacino Peruzzi v. PeruzziRanuccio di Filippo Sapiti v. SapitiRanuccio di Giovanni Sapiti v. SapitiRanulph de Blundeville, earl of Chester e Lin-

coln Ps: LXXIXRede Walter le v. Walter le RedeReginald-atte-Conduit (Vintner), mayor of

London Pp: LIV.3Rehberg A. 31Remigio di Andrea Sapiti v. SapitiResurrezione, festa Pp: XV, XXIII, XXV.2-

3, XXVIIReynolds Walter

vescovo di di Worcester 18-20, 24, 25n.,29

arcivescovo di Canterbury 24, 25n., 26-28, 29n., 33n.; Ps: LXXX.3

Riccardus Gole Ps: XXII.3Ricevuti Filippo v. Filippo RicevutiRichard Baldock v. Baldock RichardRichard Bentworth Ps: LVI, LVIIIRichard Bury 29n., 63n.

decano di Wells Pp: XXVII, XXXvescovo di Durham 47n., 64; Pp: XXX;

Ps: XXVIII-XXIX, XXXIV, LVII.1-4,LXI-LXII, LXV, LXVII.2, LXXXI

Richard of Draughton, abate di Bury St. Ed-munds Ps: XLVI.1

Richard of Gainsborough, abate di BardneyPs: XLVI.1, XLVI.3

Richard de Hante v. HanteRichard de Hereford, abate di Waltham Ps:

LVIIIRichard di John de Peire Ps: XXVII.3

v. John de PeireRichard de Kedyngton, abate di Westminster

20n., 21, 62s.Richard de Lardene, monaco di Westminster

Pp: XXXVIIRichard Marsh Ps: LXXIXRichard Nepolich de Corull, chierico 40n.Rigaletti Pietro v. Pietro RigalettiRigaud d’Assier

collettore papale 32n.vescovo di Winchester 33n., 35; Pp:

XXV.3Rinaldo Lottheringhi di Firenze 32Rinalducci di Corbario, Pietro v. Niccolò VRingstede John de v. John de RingstedeRinhaco Martin de v. Martin de Rinhaco

2. Indice dei nomi 405

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 405

Robert, armigero di William Trussel Ps: LVRobert de Aylestone v. AylestoneRobert Bebi, monaco di Westminster 21Robert Bruce v. BruceRobert de Burbache Ps: XXVII.4Robert de Chykewell Ps: LXXVIII.2Robert Clopcote Ps: VII, XLIIIRobert de Farington, dioc. Salisbury Ps:

XXIXRobert de Foxton, dioc. Lincoln Ps: LVII.3Robert Graystanes Ps: XXVIIIRobert Hathbrande Pp: XXXIV-XXXVRobert Kilsby 36Robert, lord Lisle v. LisleRobert Owayn di Pulteney v. PulteneyRobert Pickering, decano di York Ps: XVII.

1Robert de Salins, monaco di St-Bénigne di

Dijon 59s.; Ps: LXXRobert Stratford v. StratfordRobert Tawton, chierico e tesoriere 60; Ps:

XXI, XXVI, XXXVII-XXXVIIIRobert de Vere, earl of Oxford Ps: LXXIXRobert de Wadhous, chierico 40n.Robert of Wainfleet, abate di Bardney Ps:

XLVI.1-2Robert Winchelsey, arcivescovo di Canterbu-

ry 25n.Robert Wyville, vescovo di Salisbury 42,

62n.; Ps: XXRoberto d’Angiò v. AngiòRoches Pietro de v. Pietro de RochesRolando, arcivescovo di Armagh 38Roger Brekebek Ps: XXI, XXVI-XXXVIIRoger Harnhull of Faringdon, abate di Bin-

don Ps: LVIIIRoger V Mortimer v. MortimerRoger de Northburg v. NorthburghRoger de Rondes, dioc. Salisbury Ps: LXIXRoger de Scolis, notaio Pp: LIV.4; Ps: X.1-

2, X.4-5, X.9, XXXIRoger de Weseham, arcidiacono di Rochester

Ps: XLVIII.1Rondes Roger de v. Roger de RondesRoss William v. William Ross

Saer de Quincy, earl of Winchester Ps:LXXIX

St. Mary Church William of v. William ofSt. Mary Church

Salmon John v. John SalmonSalopia Ralph de v. Ralph de SalopiaSalins Robert de v. Robert de SalinsSalvati Francesco v. Francesco SalvatiSandale John v. John SandaleSantino, rettore di B. Maria di S. Desiderio,

dioc. Verdun Pp: XLVIISapiti, famiglia 15, 16n., 18s., 21s., 25,

30s., 36n., 37n., 38, 40, 42-46, 48, 52, 57,65s., 67n.; Pp: XXXIXAndrea di Filippo Sapiti 15-25, 26n.,

27n., 28, 29n., 30n., 31n., 32n., 33n.,34n., 35n., 36, 37n., 38n., 39n., 40n.,42n., 43n., 44s., 46n., 47n., 48n., 49n.,50, 51n., 52s., 54n., 55s., 59s., 61n., 62-66, 67n., 69s.; Pp: I, V, VI.2, IX, XVI,XXII , XXXIV-XXXV, XXXVII,XXXIX, XLIII-XLIV, XLVI, LIII,LIV.1-4; Ps: X.2-3, X.9, XVI.1-2, XVIII,XXXII.1-2, XXXIII.1-3, XXXVI,XLVIII .1-2, XLIX, LVI, LVIII ,LXVII .1 , LXXIII .1 , LXXIV,LXXVIII .1 , LXXX, LXXX.3-4,LXXXI, LXXXIV

Andrea di Giovanni Sapiti 42n.Eduardo di Andrea Sapiti 41s.; Pp: XLIIIFilippo di Andrea Sapiti 19, 24, 26, 31n.,

36n., 37n., 39-41Filippo di Uberto Sapiti 15s.Francesco di Filippo Sapiti 18, 23n.Giovanni di Uberto Sapiti 15s.Ottone (Odo) di Andrea Sapiti 41n., 44,

46, 48n., 50, 52, 66, 67n.; Pp: XV, XLIII-XLV, LIV.4; Ps: II.7canonico di Chichester LIV.2

Pietro di Filippo Sapiti 24, 30s., 34, 37s.,40, 67

Rainuccio di Giovanni Sapiti 16, 17n., 26Ranuccio di Filippo Sapiti 18, 22s., 38Remigio di Andrea Sapiti 44s., 47n., 52,

57n., 66; Pp: XXXIX, XLVI; Ps: XVI.1-2, XVIII

Simone di Filippo Sapiti 24, 36n., 37, 39,41, 42n., 44, 46n., 47s., 50, 52, 66s.; Pp:VI.2, XLIII, XLIV; Ps: X.3, XLIX

Uberto Sapiti 15Sayers J. 35n.Scanno Watrinus de v. Watrinus de ScannoScolis Roger de v. Roger de ScolisSegrave Stephen 19n., 24

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 406

Indici406

arcivescovo di Armagh 23, 38n., 42; Pp:XXIV.3, XXIV.9, XXIV.12

Seimour John de v. John de SeimourSeniturbi Nicolas de v. Nicolas de SeniturbiSenlis, vescovo di 34n.Sharshulle John de v. John de SharshulleShobdone Walter de v. Walter de ShobdoneShordich John de v. John de ShordichSiminetti Simone, canonico di Firenze Pp:

IIISimon of Eye, abate di Ramsey Ps:

LXXVI.2Simon Mepham v. MephamSimon Montagu v. MontaguSimon de Pyreforde, monaco di Westminster

Pp: XXXVIISimon Walton, eletto abate di Bourne 46Simone de Calnomensi, canonico di Verdun

Pp: XLVIISimone di Filippo Sapiti v. SapitiSimone Siminetti v. Siminetti SimoneSinibaldi Giacomo v. PulciSistre Bernard v. Bernard SistreSlane Philip v. Philip SlaneSolario Giorgio de v. Giorgio de SolarioSpigurnel Thomas v. Thomas SpigurnelStefaneschi Caietani Giacomo v. Giacomo

Caietani StefaneschiStefano Agonet, vescovo di Bologna Pp:

XIXStefano Gutii v. Gutii StefanoStefano di Stefano de Busilli da Brol (de

Campoli) Pp: IIIStephen de Bek v. BekStephen de Gravesend, vescovo di Londra

Pp: XXXIV-XXXVStephen Langton, arcivescovo di Canterbury,

card. S. Crisogono Ps: LXXIXStephen de Luci, priore di Winchester Ps:

X.1Stephen O’Brogan, arcivescovo di Cashel

Pp: XVIStephen Segrave v. Segrave StephenStevenson Joseph 70Stihlumgg Ps: LXVIII

Benedicta de Stihlumgg Ps: LXVIIIJohn de Stihlumgg, dioc. Canterbury Ps:

LXVIIIStratford

John Stratford 35n.

arcivescovo di Canterbury 43, 44n., 45,47n., 52n., 58, 61s.; Pp: XXIV.1,XXIV.11, XXXIV-XXXV, XXXVII,LIV.1; Ps : XXIV, XXXIX, XLI,XLVIII .2 , LXXIII .1-9, LXXIV,LXXVII, LXXVIII.3, LXXVIII.5,LXXX, LXXX.1-4

ufficiale diocesano a Lincoln 35n.vescovo di Winchester 35, 36n., 39n.,

43n.; Pp: XV, XXXIV-XXXV, LIIV; Ps:VII, X.1-10, XVII.1-2, XL-XLI, XLIII,LXXIII.1

Ralph Hatton Stratford Ps: XVII.1Robert Stratfordarcidiacono di Canterbury Pp: LIV.2; Ps:

XXIVcanonico di St. Paul, Londra Pp: LIV.2-3

Strozzi Carlo di Tommaso v. Carlo di Tom-maso Strozzi

Subirani Raimondo 26, 28, 31; Pp: V

Tavistock v. John de Courtenay, abateTawton Robert v. Robert TawtonTedisio de Facinelo v. FacineloTeobaldo de Tullio 30Testa Guglielmo v. Guglielmo TestaThomas de Ak v. AkThomas de Berkeley v. BerkeleyThomas de Boys v. BoysThomas di Cantilupe, vescovo di Hereford

v. CantilupeThomas de Chaundos, arcidiacono di Here-

ford 31n.Thomas Crist Ps: VII

priore di Bath Ps: XLIIIThomas Cobham 25

vescovo di Worcester 28-30; Pp: XXVIII,XXXI; Ps: IV, VIII, XII

Thomas di Edenham, abate di Barlings Ps:II.6

Thomas Gyvel Ps: LVIIIThomas Haudlo v. HaudloThomas de Henlee, abate di Westminster

Pp: XXXVIIThomas Hemenhale 46; Ps: LXXX.4Thomas de Hetile, eletto abate di Westminster

Pp: XXXVIIThomas Mc Karwyll Ps: XXXVThomas Neville v. Neville

2. Indice dei nomi 407

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 407

Thomas O’Lonchy, arcidiacono di Cashel28; Ps: XXXV

Thomas O’Maley, vescovo di AnnaghdownPp: VIII

Thomas Spigurnel, dioc. Coventry e LichfieldPs: LXXVII.6

Thomas Trussel v. TrusselThomas Wake, second lord Liddel 46; Ps: V,

XLVII.1-2Thomas of Whalley, abate di Selby Ps: XLIIThomas de Wouldham, vescovo di Rochester

Ps: XLVIII.1Tickhill William de v. William de TickhillTonyot de Chesterfield John v. John Tonyot

de ChesterfieldTrussel

Thomas Trussel Ps: XXXSir William Trussel 56; Ps: XXX, LVI,

LVIIIv. Robert, armigero

Turke Walter de v. Walter de TurkeTuscolo, card. vescovo v. Annibaldus Gaie-

tani de CeccanoTyeys

Alice Tyeys Ps: XXVHenry Tyeys, miles Ps: XXV, XXXIII.3

Ubertino Gerardi Zanetti 43, 44n., 46s.,48n.; Pp: XLIII, LIV.3

Uberto Sapiti v. SapitiUgolini Placido v. Placido Ugolini

Valence Aymer de v. Aymer de ValenceVere Robert de v. Robert de VereViciacoville Giovanni di v. Giovanni di Vi-

ciacoville

Wadhous Robert de v. Robert de WadhousWainfleet Robert of v. Robert of WainfleetWake Thomas v. Thomas WakeWalter Bedewynd, tesoriere di York 19s.Walter de Buxton Ps: LXXVIII.10Walter, vescovo di Cork 42Walter of Fifehead, abate di Hyde Ps:

XVII.2, XXXI.2Walter di Hebendurande 18Walter Islep, presbitero di Winchester 41,

51s., 67; Pp: XVWalter di London 57n.; Ps: XXXII.3,

XXXIV, LXI, LXV, LXXXIII

Walter Maidstone, vescovo di Worcester 27Walter Okelwy, eletto vescovo di Tuam Pp:

XXIIWalter le Rede, arcivescovo di Cashel 64;

Pp: XVI, XXIV.3, XXIV.10, XXIV.12Walter Reynolds v. Reynolds WalterWalter de Shobdone Ps: III.1Walter de Turke, cittadino di Londra Sp:

LVII.3moglie di Walter de Turke Ps: LVII.3

Walter di Walter de Altrachia Ps: LVII.4Walton Simon v. Simon WaltonWarin Fitz Garold Ps: LXXIXWarenne William de v. William de WarenneWarin Lisle v. LisleWatrinus de Scanno, chierico di Verdun e no-

taio Pp: XLVIIWells Hugh de v. Hugh de WellsWells Jocelin de v. Jocelin de WellsWeseham Roger de v. Roger de WesehamWest de Bokkyngham William v. William

West de BokkynghamWestmancote John v. John WestmancoteWhalley Thomas of v. Thomas of WhalleyWilliam de Boys v. BoysWilliam di Birstone, arcidiacono di Glouce-

ster 25William de Bolusdon Ps: XXXI.2William Brewer Ps: LXXIXWilliam of Cantilupe v. CantilupeWilliam Fitzjohn, arcivescovo di Cashel Pp:

XVIWilliam de Hante v. HanteWilliam Mepham v. MephamWilliam Montagu v. MontaguWilliam Northburgh v. NorthburghWilliam de Northwell Ps: XXXII.2William de Nottingham, cantore di St. Pa-

trick, Dublin Pp: XIWilliam de Ouesthorp, rettore di Balsham,

dioc. Ely Ps: LXXIWilliam Poterne, dioc. Salisbury Ps: LXXVIII.

14William Ross, chierico 20n.William di St. Mary’s Church, vescovo di

Londra Ps: LXXIXWilliam de Tickhill, dioc. York Ps: XXIX,

LVII.2William Trussel v. TrusselWilliam, vescovo di Norwich 39n., 42

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 408

Indici408

William de Warenne, earl of Surrey Ps:LXXIX

William West de Bokkyngham, dioc. LincolnPs: LXVIII.15

William Zouche v. Mortimer.Winchesley Robert v. Robert Winches-

leyWissant v. Guidone de Bollon de Vacharia

de WissantWitchurch John v. John WitchurchWoodlock Henry v. Henry WoodlockWolveleye John de v. John de WolveleyeWorton John de v. John de Worton

Wouldham Thomas de v. Thomas de Woul-dham

Wrotham John de v. John de WrothamWulstan de Bransford, priore di Worcester

40Wyndesore John de v. John de WindesoreWyntereshulle Isabel de v. Isabel de Wynte-

reshulleWyville Robert v. Robert Wyville

Xanten Pietro di v. Pietro di Xanten

Zutshi P. 35n., 54, 58n.; Ps: LXXX.4

2. Indice dei nomi 409

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 409

Beneficium divi Adriani Pp: IVClementinarum Ps: XXIDecretum Pp: XXXIDigestum Pp: XXXILateranense IV, concilio Ps: LXXIII.5

Ad liberandam Pp: XVIILiber Extra Pp: XXXILiber Sextus Pp: IV, XIV, XXXVI; Ps: I.3,

XX, XXV, XLVIII.1, LXXIII.2Vienne, concilio Pp: XVII, XXIII

3. Indice delle citazioni giuridiche

Barbara Bombi, Il registro di Andrea Sapiti - 4ª BOZZA - p. 410


Recommended