Kıbrıs Türk Ağızlarında Zarf-fiiller / Ulaçlar Üzerine Erkan Manavoğlu Özet:Bu çalışmada Kıbrıs Türk Ağızlarında(KTA) zarf-fiiler/ ulaçlar incelenmiştir. Ayrıca,Türk dilleri ve lehçeleriyle ağızlarında en fazla kullanılan zarf-fiiller verilmiştir. Bundan sonra,Orta Türkçe’nin Çağatay,Kıpçak,Harezm lehçeleriyle Eski Anadolu Türkçesi’nde kullanılmış olan zarf-fiiller listelenmiştir.Nihayet KTA,Karaman,Gagavuz ağızları ile ölçünlü dil ve Azerice arasındaki benzerlikler gösterilmiştir. Anahtar kelimeler: Kıbrıs Türk Ağızları,zarf-fiiller / ulaçlar,ölçünlü dil,Türk lehçeleri ve ağızları,Orta Türkçe,Çağaayca,Kıpçakça,Harezmce,Eski Anadolu Türkçesi. Summary: This article deals with the gerund affixes used in Turkish dialects of Cyprus. Secondly,the most frequently used gerund affixes of Turkish languages and dialects are given.Further,the gerund affixes used in Cagatay,Kipcak,Harezmian dialects and Old Anatolian Turkish during Middle Turkish period are tabulated.Finally,considering the gerund affixes,the similarities between Turkish dialects of Cyprus,Standart Turkish,Karamanian, Gagauzian and Azerbaijani dialects are compared. Key Words:Turkish dialects of Cyprus,Standart Turkish, Karamanli Turkish,Gagauz Turkish, Azerbaijani,Cagatay,Kipcak,Harezmian dialects,Old Anatolian Turkish,gerund affixes. Kısaltmalar: KTA:Kıbrıs Türk Ağızları 1
Transcript
Kıbrıs Türk Ağızlarında Zarf-fiiller / Ulaçlar Üzerine
Erkan Manavoğlu
Özet:Bu çalışmada Kıbrıs Türk Ağızlarında(KTA) zarf-fiiler/ ulaçlar incelenmiştir. Ayrıca,Türk dilleri ve lehçeleriyle ağızlarında en fazla kullanılan zarf-fiiller verilmiştir. Bundan sonra,Orta Türkçe’nin Çağatay,Kıpçak,Harezm lehçeleriyleEski Anadolu Türkçesi’nde kullanılmış olan zarf-fiiller listelenmiştir.Nihayet KTA,Karaman,Gagavuz ağızları ile ölçünlüdil ve Azerice arasındaki benzerlikler gösterilmiştir.
Anahtar kelimeler: Kıbrıs Türk Ağızları,zarf-fiiller / ulaçlar,ölçünlü dil,Türk lehçeleri ve ağızları,Orta Türkçe,Çağaayca,Kıpçakça,Harezmce,Eski Anadolu Türkçesi.
Summary: This article deals with the gerund affixes used in Turkish dialects of Cyprus.Secondly,the most frequently used gerund affixes of Turkish languages and dialects are given.Further,the gerund affixes used in Cagatay,Kipcak,Harezmian dialects and Old Anatolian Turkish during Middle Turkish period are tabulated.Finally,considering the gerund affixes,the similarities between Turkish dialects of Cyprus,Standart Turkish,Karamanian, Gagauzian and Azerbaijani dialects are compared.
I-Giriş:Zarf-fiillerle kurulan zarf cümleleri KTA’da oldukça yaygındır.KTA’da kullanılan zarf-fiil ekleri çeşitli çalışmalarda ele alınmışsa da (Batkan , Çelebi) ilk defa Hüseyin Odun’un 2005 tarihli yüksek lisans tezinde etraflı olarak incelenmiştir.KTA’da zarf-fiillerle kurulan zarf cümleleri oldukça yaygındır.ÖD.’de kullanılan zarf-fiil eklerinin ezici çoğunluğuyazılı dilde kullanılmaktadır.KTA’da da ÖD’deki çoğu zarf-fiilikullanıldığı gibi bölge ağızlarına has zarf-fiil ekleri de bulunmaktadır.Bu çalışmada KTA’ya has zarf-fiil eklerinin ÖD ile ‘’örtüştüğü ve ayrıştığı’’ noktalar ele alınmıştır.KTA ile Karamanca ve Gagavuzca’da kullanılan bazı zarf-fiiller arasında ilginç benzerlikler bulunmaktadır.
Zarf-fiiller genel olarak 6 başlık altında incelenebilir:
4.Zaman Zarf-fiilleri:-IncA ;-dIkçA ; -dIğIndA / -dIysA ; -AlI ; -AnA kadar ; -IncAyAkadar ; -dIğI zaman ; -dIğI sırada ; -mAdAn ; -mAzdAnseni görünce ; konuştukca konuştu ; geldiğinde haber ver / geldiysa yemeğin yandığını gördü ; gideli yazmadı ; gelene kadar ; gelinceye kadar ; geldiği zaman ; geldiği sırada ; gelmeden önce ; gelmezden önce5.Sebep Zarf-fiilleri:-mAklA / -mAylA ; -dIk ; -AcAk ; -dIğIndAn ; -cAğIndAn ; -dIğI için ; -AcAğI içingelmeyle iyi ettin ; bildiğimden söyledim ; eve gideceğimizden telaş etmedim ; alınacağı için anlatmadım ; bildiği gibi yapmak6.Karşılaştırma Zarf-fiilleri:-dIğI gibi ; -dIğI kadar ; -AcAğI gibi ; dIğIncA ; -cA ; -cAsInAsöylediğim gibi ; götürebileceğimiz kadar ; olduğunca getir ; koıparırcasına ; kudurmuşca
II-KTA’da kullanılan Zarf-fiil Ekleri
II-1.Basit Zarf-fiilleri
II-1.1) ‘’-A’’:Ekin kalıplaştığı kelimeler:Kısmet çıgdı deye sevinib ağlamaya başladı.Balıgcı almış teşekkür etmiş ama için için da, bu bir salkım üzüm herkeşe yetmeyceğine göre padişah nasıl olsa boynumu vuracak deye düşünmüş.(Yor)-Ip / -AraK fonksiyonunda kullanılması:Çapuk gide alasın bir başga bardak...(Yor)Bir yer yok ki gide eylenesin.(gidip eylenesin)Döv deyceg sora anasını yedire içiresin(yedirip içiresin)Ne isden ala vereyim sana?(alıp vereyim).Kızara kalmak,karara kalmak: ‘’Kız / kızara kal’’O karşımda yedi,ben da baka kaldım!Tasvir fiilleriyele kullanımı:Bubamın geldiğini duymadım,uyuya galdımOnun üzerine akıllı padişah işin hilesini ağnayıvermiş(Yor)-U / I zarf fiili örenekleri: Bağlan ipim vur topuzum deyivermiş.
3
Gece olunca o guru kafa çog yakışıglı bir deligannı oluvermiş.(Kemal,M.A.)İkileme örnekleri‘’-A...-A’’: Gide gide bir söğüde dayandıkVezir saklana saklana bakmış ki bütün bu yemekler bir tavacın içinden çıkar.
II-1.2)‘’ArAK’’Hal zarf-fiil fonksiyonu:Sora eline bir fırçı alarag duvarlara sürmeye başladı(Belevi)Gıral hedayeler vevereg gızı evine yollamış(Yor)Havva golay gelsin gomşu napan deyereg içeri girdi.Ulama zarf-fiil fonksiyonu:Çalı çırpı toplayarg geliyordu demişler(Yor)Tam bir sahad galarag getirdiler(Belevi)Not:’ ’diye ses çıkararak’’ biçimindeki ses yansımalı sözcükleri kullanıldığında bu durum hal zarf-fiil fonksiyonu olarak nitelenebilir mi????
II-1.3) ‘’-AlI’’:-dığından beriO da der genne efendi sen gideli seni beklerkan hep güneşe oturdum da onun için garardım(Yor)Dağda keklik avlarım / Yüreğimi dağlarım / Ben aşgına düşeli / Gece gündüz ağlarımOrtalığı pus aldı / Beni derde bu saldı / Yarimden ayrılalı / Uzun ömrüm kısaldı.(Belevi)
II-1.4)‘’-IncA / -IncAk ‘’ –IncA eki de (–ınca,-inca,-ünca) biçimleriyle yaygın olarak kullanılmaktadır.Çalıyı kesinca bagmışlar bir gocaman daş(Yor)Tüm teklik ve çokluk kişiler için -IncAg eki de sık sık kullanılmaktadır. –IncAg,-IncA’nın +ok pekiştirme edatı ile birleşmiş şeklidir.*Biz bu duvarı genişledincag duvar yukarıdan çatlama yaptı(.Çelebi) -Ip / -Up / -ArAK fonksiyonu olarak:Oğlan düşünca bayılır.(Saracoğlu)-dığı zaman / -dığında fonksiyonu olarak:Garannık basınca da gızı görmeden garannıgda ağlarmış(Yor)Ekin zamanı gelinca libazmalarımızı hazırlarık(Gürkan)Ayrıca Türemiş ekli –IncAnA.bkz. Türemiş Zarf-fiilleri
4
*Çelebi,-IncAk ekinin Keban,Baskil ve Ağın ağızlarında da bulunduğunu anar.Gagavuzca’da da böyledir.
II-1.5)‘’ –IncA ekinin çekimi’’Leymosun ve Baf ağızlarında –IncA ekinin çekim hallerine de rastlanmaktadır.i) (ben )döküncam; ( sen) döküncan; ( o )dökünca ; ( biz) döküncak; (siz) döküncanız; (onlar) döküncalarBu yanı da geldim,gelincam da şeddiler bizi yolladılar gemiynanTürkiye’ye (Batkan)Görüncan ki batar böle da gene tekrar gakar tamamdır den oldu.(Batkan)Ben öyele bilirim sen beyenincan da verin evladına.(Batkan)...bazı kişilermizi şeynan,silahınan öldürdüler.Eved öldürüncalar tabi herkes da gorgdu,çekildi bir tarafa.(Batkan).Bu kullanım Güneybatı Anadolu ağızlarında da görülür(Gemalmaz)ii)döküncaydım ; döküncaydın ; döküncaydı ; döküncaydık ; döküncaydınız ; döküncaydılarGazanın içine atıncaydıg onnarı gaynamaya başlar hafif.Böyle başlamacanda gaynamaya işde bir bir hellimler gakar öyle südün orofinin üzerinden......Gaynayıncaydı böyle çevirin altını üsdüne suyun içinde.....Bişincaydı onnarı çıkarın böyle kevgirinan bastırın barmağınnan..(Batkan)döküncammış,döküncanmış,döküncaymış,döküncaymışıg,döküncaymışsınız,döküncaymışlarGidincaymış eve bulacag garadaşını sağ salim.Verincaymışıg silahları bize bişey yapmaycaglarmış gavurlar.
II-1.6) ‘’-IP / -UP’’Ekin yardımcı hareketin esas fiilden önce yapıldığını belirtme fonksiyonu olarak:Tag tag kapıyı çalıb içeri girdi(Belevi)Ekin yardımcı fiil ile esas fiilin ayni zamanda yapılması:Bu tarafdan Havva da bir güzel geyinib süslendi ve doğru gomşu Fatma’nın evine geldi(Belevi)Havva altınları bulduğunda gocası gendi gendine çalıp oynamaya başladı.-Inca zarf fiil eki fonksiyonunda:İslimi yakıb gazanı üsdüne oturddu(Belevi)
5
Anlamca fiillerin deyimlik birleşimleri:Gazandığı paraylan da gendi hem gızı geçinib gidellermiş(Yor)Padişahın oğlu gızı gaçırdığı gibi ormanın içinde yaşamlarını sürdürürp gideller(Yor)
II-1.7) ‘’-kAn’’ i- unsurunun ekleşmesi sırasında düşüp düşmemesi tutarlılık göstermemektedir‘’kan’’ Tabi asgerler bunu getirirken yara bere olur.Arabalar bir yol kenarından geçerkan mola vermişler(Yor)Gezmegdeykan gendisini görüller(Belevi)Geniş zaman ekinden sonra kullanımı:Yeller içeller,giderkan onnar da oğlanılan gızları davet edeller(Yor)Goyunnar otlarkan sıkı bir yağmur başlamış(Yor)İdam edildi isdemezkan geldi(Belevi)Şimdiki zaman ekinden sonra kullanımı:Tam kapıyı çıkıyorkan bagdı ki mahallenin çocugları kapısının önünde oyun oynar(Belevi)Ekin adlardan sonra gelmesi:Ben yokken / yoğukan görenler hayran olsun(Yor)Ben hasdayken bana bakan gızılan evlenmek isderim(Yor)Adlardan sonra kullanımı:Sen çavuşukan böyle gonuşmazdın ama.Ben yoğukan sakın da içeri kimsesini almayın.Hasday(ı)kan hiç işgi içilir?
II-1.8) ‘’-iken / -(y)(I)kan/ -(y)(U)kan’’Bu biçimde nadiren kullanılır. Bu çekim –dIğI zaman/ -dUğU zaman, -IncA/ -UncA veya -mIşken/ -mUşken‟in görevini üstlenir(Gürkan Gümüşatam: Kıbrıs Ağızlarında Ek Eylem-I (Birleşik Çekimler)):Oturduyukan yesin kedicig bulundu başında. (Yemek yemeğe oturunca kedi yanında bulundu.) Mustaha aradıykan bulsun gabacığı oşu, sagladıydı furuna. (Mustafa kabağı bulmak için arayınca onu fırına saklamıştı.) Gakdıykan ayağa küllü suyu gibin oturdu.
II-1.9) ‘’ –mAdA’’Bir vurmada çocuun gulag zarını patladdı.Kedi bir kapmada ciğeri aldı götürdü.
6
Bir atlamada beşbuçuk metreyi atladı.‘’Savurdmada geni,yüzgarı çarddı köpece.’’: Onu savurunca / savurur savurmaz rüzgarı köpekciğe çarptı.
II-1.10) ‘’-mAdAn’’- AayArAk,-mAyIp,-mAksIzIn fonksiyonunda kullanımı.Hiş gorgmadan bu merdeven ayaglarından endi(Belevi)Sabahı beklemeden kaçmışlar(Yor)-mAdAn / -mAzdAn önce fonksiyonunda kullanımı:Bir iki tayka geçmeden ilan govaya agmış(Yor)Ancak güçük gız yokarı çıkmadan olacagları tahminettiği için oğlana,biri ceviz içinde,biri padem içinde,biri da fındık içinde üç dane gelinnik iki dane da tüy vermiş(Yor)
II-2.1.1) ‘’-AsIyA’’:Bazı bölgelerde ‘’-IncAyA kadar’’ yerine kullanılır.Sen gelesiye ben gaçacam.( (Çelebi)Bunda bekleyesiye giderik ora daha eyidir. (Çelebi)
II-2.1.2) ‘’-IşdA’’Bu gelişte çocuglara da birkaç hedayecig getirsen olmaz?Bu gidişte beni da yanına al,olur?Bir vuruşda dövün kafasını kesmiş.Dönüşde düğün basdiçlerinden cebimize goyub size da getiriyorduk(Avkıran)
II-2.1.3)‘’-IşIn’’:-irken.Geliş ,gidiş,dönüş sözcükleri ile kullanılır."-İn" eki de zaman isimlerine gelerek zaman zarfı yapar ve KTA’da sıkça kullanılır.dönüşün,gelişin,gidişin,gündüzün, güzün, ikindin, ilkin, kışın,yazınGidişin kolay,araba bulurum da gelişin garannıgda araba bulamamzorlug çekerim.Dönüşün sinamaya gidelim?Çok yoruldug.
7
Tepeden enişin zorlanmadık.Adana ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır.
II-2.1.4)‘’-mAklA / -mAylA / -mAylAnBu gız oğlana bakmakla görevlendirilmiş(Yor)Adamagla deniz suyu bidmez(Saracoğlu)Bir yığın altın,inci...toplamayla biteceg gibi değil(Yor)Beni öldürme ,öldürmeylen eline bişey geçmez(Yor)
II-2.1.6) ‘’-mAsIndA’’‘’Çocun götünü silmesinde hemen ani daş eddi geni orada.’’:Çocuğun götünü (ekmekle) sildiği anda / siler silmez anında onu orada taşa çevirdi(Türker,E).
II-2.1.10) -mAksIzInBütün gün gızıl güneşde durmaksızın çabba çabbaladı.
II-2.2) Sıfat-Fiil +hal eki
II-2.2.1) ‘’AcAğInA:AlmAktAnsA anlamında kullanılırGücüg kövün muhdarı olacağına,şeherin uşağı ol daha iyi(Saracoğlu)
8
İte dolanacağına çalıya dolan(Saracoğlu)O yeyceğne ben yemez mim ağam demiş(Gürkan)
II-2.2.2) ‘’AcAğIndA’’:AcAğI zaman anlamında‘’Üşümen.?Ya ben üşür müyüm?Bak suyun içine bakayım’’. Bakacağında suyun içine batırdı gendini(Gökçeoğlu)Padişah oğlu gaçacağında gıza bir başörtüsü hediye eder(Kemal,M.A.)
II-2.2.4) ‘’-dIKÇA’’:-dIğI sürece anlamında.O bağırdıgca onu endirmişler(Yor).Gız ağladıgca edraf incilerle dolmuş,o bölgede oturan oduncuylagızı bulur,evine götürür(Yor)Böyük gızlar bu durumu gördükce kıskanmışlar(Yor).Onnar yedikçe sofra doluyor,hiç bir çeşit sofradan eksilmiyormuş(Yor)
II-2.2.6) ‘’-dIğInAn’’:Kapdığınan eti gider:Eti kapar kapmaz gider.Gördüğüynan:Görür görmez.
II-2.2.7) ‘’-dIğIncA’’:-dIğI sürece anlamında olup nadiren kullanılır.Para üzüm suyuna benzer.Çuvaldığınca insanın başını döndürür(Belevi)
II-2.2.8) ‘’-dığIndA’’Sen geldiğinde biz onda olmaycayıg.Gız saraya gittiğinde anasının dediğini yapmış(Yor)Endinde aşağı Anka guşuna,’’Hade güle güle’’ der oğlan(Gökçeoğlu)Hag dedimde su,hug dedimde et goycan ağzıma(Gökçeoğlu)
II-2.2.10) ‘’-dIndA’’:-dIğIndAEndinde aşağı Anka guşuna,’’Hade güle güle’’ der oğlan(Gökçeoğlu)Hag dedimde su,hug dedimde et goycan ağzıma(Gökçeoğlu)Nor gelmeye başladında ateşi biraz azaldırıg.(Batkan)
II-2.2.11) ‘’-dIynAn’’: :-Ir –mAzO onnara addıynan,onnar da ona el bombası addı,silah addı.(Gürkan)Geldiynan köve Birleşmiş Milletler geldi.Dedi:’’Neresinden vurdular.(Gü-rkan)
II-2.2.12) ‘’-dIğIynAn / -dIğIylAn / -dIynAn’’:-Ir –mAz ; IncA.Bu zarf fiil eki Anadolu ağızlarında –dIğInAn / -dIğIynAn şekillerini alır.Çocuu gördüğüynan / gördüynan sarıldı boynuna.Onu aldığıynan / aldıynan addı guya. .Gece oldu, gece olduynan, duyardık insanları tutarlar yollardanbellerden:Gece oldu,gece olunca / olur olmaz,insanları yollardan bellerden tuttuklarını duyardık.Devrisi gün gelmediynan tabii şüpheye düştüm:Ertesi gün gelmeyince,tabii şüpheye düştüm.Dudduğumulan genne bir tokat aşgetdim.
II-2.2.13) ‘’-mAsInA’’Gelmesine geleyim da ne verecen bana?Gıbrız’ı terketmesine çog yandım.
II-2.2.16) ‘’-mAsIylAn /-mAsIynAn’’:‘’Bir pırlama pırlar adam üstünden,çekmesiylan bıçağı,ha ha kafasına sokacak.’’:Adam üstünden bir fırlayış fırlar,bıçağı çeker çekmez az daha kafasına sokacak.(Türker,E.)
10
II-2.3) Zarf-Fiil Eki+Hal Eki
II-2.3.1) ‘’-ArAkdAn’’:Vararaktan soraraktan,yol bitmedi yaz bitti,güz da geçti(Yor)Oğlan duyunca koşaraktan gelmiş(Yor)‘’Beni ikide bir korkutaraktan / Ensemde o biçim oturaraktan Bir de bıyığıma osuraraktan / Geçti o hep kısır yılların’’(Doluner)
II-2.3.2) ‘’- mAyArAgdAn gelmeg’’:görmemezlik etmekNe kadar seslendiysam boşuna,beni görmeyeregden geldi.
II-2.3.3) ‘’-mAzdAn gelmek’’:-mAmIş gibi yapmakNe biçim arkadaşsın,dün bizi görmezden geldin.Ayıp!Ayıp!
II-2.3.4) ‘’-IncAnA’’:Anasını oraşda görüncana gorgdu.Görüncana padişahın güçüg oğlu şu çocuglar gulicigdir,heman garısını zındana attırır.(Saracoğlu)
II-2.3.5) ‘’-kAna’’ (< ken +A)Kıbrıs ağzında yaygın olarak kullanılmaktadır. Ekin bu ağızda –ken yanında kalın ünlülü –kan ve –kana biçimleri de vardır. –ken zarf-fiil ekinin +A yönelme durumu ekiyle genişlemiş biçimleri bu ağızda daima kalın sıradan gelir(Argunşah) Ben tarlaya giderkana bubam eve dönerdiYok şindi yolda giderkana deyesin bağlan ipim,vur topuzum ha! Ve arap gaybolmuş(Yor)Padişahın oğlu sabah gakarkana gızgardaşına gitmiş(Yor)börekciyikana,dururukana,görürükana,padişahıkana,yalancıyıkana,yörürükanaAnadolu’da çok yaygın kullanılan bir ektir.
II-2.3..6) ‘’iken / -(y)(I)kana/ -(y)(U)kana’’:Çok nadir kullanılır.Oturduyukana yesin kedicig bulundu başında. (Yemek yemeğe oturunca kedi yanında bulundu.) Gakdıykana ayağa küllü suyu gibin oturdu.
11
II-2.3..7) ‘’-kAndAn’’:- Ir –mIz fonksiyonu olarak: Cümlede zarfın anlamını pekiştirmektedir. Fiile “hemen, -ır…-maz” gibi çabukluk anlamları katar. Ek daima kalın sıradan –kandan olarak gelir((Argunşah).Çocucug yere düşerkandan ağlamaya başladı.İşde tam o an onun kaparkandan çıkarddıklarını ateşe at(Yor)Gardaş sakın içme yoksa ceylan olun deye engellemeye çabalamış ama oğlan eyilirkenden içmiş bir ceylan olmuş.Çekerkendan gılıcını baldırından bir parça kesmiş guşun ağzına atmış(Yor)
II-3) Birleşik ZarfFiiller
II-3.1Mastar+Edat
II-3.1.1) ‘’-IşIndAn sonra’’:Çok ender olarak kullanılır.Meğer çoban ağasının son hacca gidişinden sonra 70 başlık davarın 20 danesini gasaba satmış(Yor)
II-3.1.2) ‘’-mAK için / içün / üçün / uçun’’ :Edatta arkaik söyleyişler vardır.Limandan gemiye bir guruş insan başına halk daşırdı.Yani ekmek parasını gazanmak içün(Gürkan)
II-3.1.3.‘’-mAK gibi’’:İşlek değildir.Dünya güzelini almag da ölmeg gibi bişey(Yor).
II-3.1.4) ‘’-mAK üzere’’:İşlek değildir.Üç gız da her ihtimale karşı kullanmag üzere üç şey vermişler(Avkıran).
II-3.1.5) ‘’-mA+İyelik eki için’’Eğitilmesi için öğretmen dutmuşlar(Yor)Bütün deligannılar bu oglardan birinin gendi önüne düşmesi içinduvalar edib beglemeye başlamış(Avkıran)
II-3.1.6) ‘’-mAdAn+ önce / evel’’ Yola çıkmadan önce familyasını anasının bubasının yanına götürmüş(Gökçeoğlu)Bu,gidmeden önce biraccıg duzlu bidda yapmış,biddaları da goymuş arabaya(Saraçoğlu)
12
II-3.1.7) -mA + iyelik + (i)lA beraberPolisin eve gelmesiyle beraber annem babamın öldüğünü anladı,ağlamaya başladı.
II-3.2) Sıfat-Fiil Eki+Edat:-AcAK gibi, -AcAK kadar ,-AcAkI için, -AcAkI kadar,-AcAkInA göre,-AnA kadar,-Ar gibi,-dIk sıra,-dIk sonra,-dIkI gibi,-dIkI için,-dIkI halde,-dIkI kadar,-dIkI vakit,-dIkI zaman,-dIkInA göre,-dIktAn kerli,-dIktAn sonra,-dIkIndAn buyana,-mIş gibi,-mAzdan önce,-mAzdaan evvel
II-3.2.1) ‘’ -AcAK gibi’’:İşlek değil.Bir yığın altın,inci...biteceg gibi değil(Yor)Padişah bagmış,olacag gibi değil(Yor)
II-3.2.2) ‘’-AcAkI+için’’:Gidişinden haberim olmadığı için çok şaşırdım.
II-3.2.3) ‘’ –AcAK / -AcAkI kadar’’İnsan sığacak gadar bir yer açılır(Yor)Gocagarı oraşdan bir odun almış galdıracağı gadar(Gökçeoğlu)
II-3.2.4) ‘’–AcAkI sırada’’Tam gaçacağı sırada dev uyanır(Gökçeoğlu)Tam nişan olacağı sırada ihdiyar yokarı gakar(Saraçoğlu)
II-3.2.5) ‘’-AcAkInA göre’’Balıgcı almış teşekkür etmiş ama için için da,bu bir salkım üzüm herkeşe yetmeyceğine göre padişah nasıl olsa boynumu vuracak(Yor)
II-3.2.6) ‘’- AnA gadar / kadar’’İhdiyar almış tavacı gitmiş gocagarısına,o tavacıylan ihdiyarılan gocagarı ölene gadar gül gibi yaşamışlar(Yor)
II-3.2.7) ‘’ -Ar gibi’’Ertesi sabah gakınca evden gider gibi yapıp odunnarın arkasına saklanmış(Yor)Hem yemiş hem yörümüş.Bir ara doyar gibi hisssetmiş gendini,birda bakmış salkımdan hiçbir tane eksik değil(Yor)
13
II-3.2.8) ‘’ -dIk sıra’’:-dIkçA anlamında olup Hüseyin Odun,Kıbrıs Türk Ağzında Zarf-Fiil Ekleri adlı yüksek lisans tezinde bu ekin yerleşiklerin kullamaları sonucunda ağıza girmiş olabileceğini ileri sürer.Yol uzadık sıra adamların beyni sulanırdı(Paşaköy’lü kaynak kişiden)
II-3.2.9)’’ -dIk sonra / sora / soğra’’:-dIKÇA ekiyle anlamdaştır.Yemek bişdig sora tezeg eriyip tencerenin içi hep çamur oldu(Belevi)Gomşu da ‘’Ben ona tarif ettig sora onun heb bilirim demesi canımı da sıgdı onun için tezeg de ad dedim(Belevi).
II-3.2.10) ‘’- dIkI gibi’’Torbayı kopardığı gibi götürüp dereye atmış(Yor)Guşu kapdıkları gibi geri döndüler(Yor)Dede,demiş gız,dediğin gibi sarı su akmaya başladı(Yor)
II-3.2.11) ‘’ -dIkI için’’:-dIğI / -dIyI içinPadişah da deligannıyı beyendiyi için ve söylediyi sözleri da beyendiyi için gendine böyük gızını verdi(Yor)Evey anasından gorkduğu için endi guya alsın yumağı(Yor)Allah’ım bana bu günneri gösderdiğin için sana çok şükür,der(Yor).Birbirimizi bulduğumuz için sevinçden uyuya kaldık(Yor)Birbirlerini çok beğendikleri için kırk gün kırk gece düğün yapıp evlenmişler(Yor).
II-3.2.12) ‘’ dIkI halde’’Çünkü o padişah olduğu halde bu gadar çeşit yemek çıkaramazlarmış(Yor)Ve söz verdiği halde bagmış(Yor).Gızın girdiğini görmediği halde varlığını farketmiş(Yor)
II-3.2.14) ‘’- dIkI vakit’’Getirdiği vakıt evine,gız bakar bir dev gadın(Yor)Gızı gelin götürecekleri vakıt övey ana....(Saraçoğlu)
14
II-3.2.15) ‘’ -dIkI zaman’’Başın saksıya girdiği zaman bu gıllardan birini yak,o sana yardımcı olacak(Yor).
II-3.2.16) ‘’ -dIkInA göre’’Bu üç defa tegrarladığına göre,Allah’ın isdediği budur(Yor).
II-3.2.17) -dIğIndAn beri / berliBabam hasdalandığından berli ilk defa yemek yedi.
II-3.2.18) ‘’ -dIktAn kelli / keri / kerli / kerlim’’Üç defa bunu sorallardı.Ondan kelli senda ol derdin(Gürkan).Yıkadıktan keri bizim camiye filan götürmezlerdi(Gürkan).Çıkar gider gene giddikten kerli dilenciye gider(Gürkan).
II-3.2.19) ‘’ -dIktAn sonra / soğra / sora /soora / soram / soracığım ’’Peri bunnarı eyice dinnedigden sora vermiş bunnara bir elma(Yor).Bir kaş gün düşündükten soğra garıya dedi(Gürkan)Aradan altı ay geçdigden sovram gıccağız yorgun bir halde çeşmebaşında yemeg yeyib uyukuya dalmış(M.Ali)
II-3.2.20) ‘’ dIkIndAn buyana’’Sen geldigden buyana bunnar olduğuna göre yapan da sensin(Yor)
II-3.2.21) ‘’ -mIş gibi’’Gızın sesi sadası hiç gelmeyinca,bir şey olmamış gibi sarayın yolunu dutmuşlar(Yor)O maraz yetmezmiş gibi bir zaman sora babası da gakmış evlenmiş(Yor)Gülayşe başdan sona altından yapılmış gibi güzeller güzeli bir gız olmuş(Yor)Duymuş ama duymamış gibi paltayı endirmeye devam etmiş(Yor)
II-3.2.22) ‘’-mAzdAn evel / eveli’’Bir gün asılmazdan evvel sağlığında..(Belevi).Bahcaya gitmezden eveli o gumru uçarmış(Gökçeoğlu).
II-3.2.23) ‘’- mAzdAn önce’’Gelmezden önce beni ara ki olayım evde.Okula gelmezden önce işlerdi bahçada.
15
Eve gitmezden önce anneme uğradım.Yemeği yemezden önce yüzümü yıkadım
II-3.3) Zarf-Fiil+Edat
II-3.3.1) ‘’-IncAyA gadar / kadar’’O kemanesini çalarkan yakınındakı mağaradan çok iri bir ilan çıkar,yoruluncaya gadar oynar,soora da beş on altın kusar mağarasına dönermiş(Yor)
II-3.4.1) ‘’-ArAK olmak’’:Tek bir örneği vardır.Bakarak olmak:İlgilenmek.Gomşu beş tayika baggala gidip gelecem,çocua bakarak olun?
II-3.4.2) ‘’-mAmIş olmak’’O gadar çırpındım da beni görmemiş olsun!
II-4) Zarf-fiil Gibi Kullanılan Yapılar
II-4.1)İkileme Şeklinde Zarf-Fiil Ekleri
II-4.1.1) ‘’-Ir....-mAz’’Avcılar görür görmez herkes gendi başının çaresine bagdı(Yor)Zamn / Dilek-şart kipleri+diye edatı:Hüseyin Odun’a göre bu ek sebep bildiren zarflar üzrettiğinden,sebep zarf-fiil eki olarakadlandırılabilir.
II-4.1.2) ‘’-AcAK diye / deye / deyi’’Ama ihdiyar geleceg deyi güzel bir temizlig yapmışlar eve(Gökçeoğlu)Belki da söylersam gene bana vereceg deye düşünmüş(Yor)
II-4.1.2) ‘’-dI diye / deye / deyi’’Yolda hem gider hem da gendi gendine gahredermiş,evlatları hayırsız çıkdı deye(Yor)
16
Gocası sorar gene neden yattı deye(Yor).‘’-Ir / -Ur diye’’Diğer sıçannar bu gadar unu nerden bulur deyemerak ederlerdi(Yor)Bubaları gene yok,herhalde gelir deye beklemişler(Yor).
II-4.1.3) -dI + kisi -(y)AlIKuzeye geldik geleli su sıkıntısı çekiyoruz.
II-4.2.3) ‘’-sIn diye’’Övey ana gocasına eyi görünsün deye peksemet ve su hazırlayıp heybeye yerleştirdiğini söylemiş(Yor)Gardaş sakın içme yoksa ceylan olursun deye engellemeye çabalamış..(Yor)
II-4.3) Zaman / Dilek- şart kipi da:Bağlaçlar bahsinde ‘’da’’nın sayısız kullanımları gösterilmiştir.Burada da zaman / dilek –şartKiplerine ‘’da’’ pekiştirme bağlacının getirilmesiyle oluşan yapılar ele alınacaktır
II-4.3.1) ‘’-dI da’’:-ArAKBir guş geldi da der gıza(Yor):Bir kuş kıza gelerek der.
II-4.3.2) ‘’-mIş da’’-ArAKCanavar dile gelmiş da demiş gene(Yor).Canavar dile gelerek onademiş.
II-4.3.3) ‘’-sA da’’
17
Tekrar gızın yanına geldi da sordu gene bakayım anası geldiysa da gonuşdular(Yor).Yörüdüğün yerden uzag bir yere gideceysan da bulamaycan yolu gidesin da her yörüdüğünde ,basdığın yere altın nalin dolsun(Gökçeoğlu).
II-4.3.4) ‘’-sIn da’’:-ArAKBir zaman böyle söylendi da garar verdi gendi gendini öldürsün da gocasının elinden gurtulsun deyi.Girdi uruba alsın da gelsin.Bütün pençereleri perdelernan kapatmışlar ki dışarı ışıg sızmasın ve dokumalarına devam etmişler(Saraçoğlu)Giddi uruba alsın da gelsin(Gökçeoğlu)Döndü alsın şilteleri da gelsin(Yor)
II-4.4)Ki’li Cümlelerle Kurulan Zarf-ffiiller
Bu yapılardayükleme niteleyen ki’li kısım zarf görevinde kullanılmaktadır. Bu ek cümlelerdeki yan cümleciğin cümlenin zarfını teşkil ettiği durumlarda da görülür.KTA’da oldukça işlektir. Bütün pençereleri perdelernan kapatmışlar ki dışarı ışıg sızmasın ve dokumalarına devam etmişler(Saraçoğlu)Var on sene ki çalışırım o yanda.(Çelebi)Var üç yaz giderik ora.(Çelebi)Varıdı on yaşında ki geldi.(Çelebi):Geldiğinde on yaşındaydı.
II-4.4.1) ‘’Ta / ta ki -AsIn’’Sen ta / ta ki alasın biz gaçacayıg.(Çelebi)
II-4.4.2) ‘’haçan / haçan ki –Ir / -IrdI’’Haçan ki gelirdin eyiydi. (Çelebi)
II-4.4.3) Ki’nin cümleden düştüğü durumlar:
II-4.4.3.1) ‘’-da’’Giddi da gelecek.
II-4.4.3.2) ‘’Henez da -Ir / -IrdI’’: -r –mIz.Henez da dellerdi amman da gavurlar geliyor,affeden hiç tualedden gakamazdı:Aman,gavurlar geliyor der demez,affedersin hiç tuvaletten kalkamazdı.
18
Henez da yemeği bitirir topa koşar:Yemeği bitirir bitirmez topakoşar.Henez da çıgdılar yokarı Aloni’ye,Kerem duydu..:Yukarı Aloni’yeçıkar çıkmaz Kerem...duydu.Henez da eddi ge böyle başına:Başına böyle eder etmez..
II-4.4.3.3) ‘’Heman da’’Heman da yükseldi eşecik da böyle ayaklar kesildi yerden:Eşecikbirden yükselip de ayaklar yerden kesiliverince
II-4.4.3.4) ‘’-sIn da’’Giddi uruba alsın da gelsin(Gökçeoğlu)
II-4.4.3.5) ‘’-sA’’: dığIndA / dIndABagsa,her taraf yağmurdan göl olmuş.
II-4.4.3.6) ‘’-dIysA’’ : dığIndA / dIndABagdıysa ne görsün,garşısında bir peri gızı durur:Baktığında negörse,karşısında bir peri kızı durur.
II-5) Amaç Ve Sebep Bildiren Zarf-fiil Cümleleri
II-5.1) ‘’hani’’Ağlardım hani saçımı kesdiler.:Saçımı kestileri için ağlıyordum.(Çelebi)
II-5.2) ‘’niçin’’Kuzeye gödüg niçin barış olacayıdı:Barış olacak diye kuzeye göçtük(Çelebi).
II-5.3) ‘’Zere’’Yetmiş yedide hak tanadılar bize zere güneyden geldik:Güneyden geldiğimiz için bize hak tanıdılar.
II-6) Var İle Zarf-fiil Cümleleri
II-6.1) ‘’Var ...-dIk’’:-IlI ... var / oldu.Var yirmi sene / senedir yerleşdik bura:Buraya yerleşeli yirmi sene var / oldu.(Çelebi)
19
II-6.2) ‘Varma da +fiil cümlesi’’Varma da alır bize çiçekleri:Bizim çiçeklerimizi almaya.(Çelebi)
III-Türk Dillerinde Ortak Zarf-fiilleri:
Yakutça 13. ya da 14. yüzyılda öbür Türk dillerinden tümden kopmuştur.Çuvaşça da erken çağlarda Genel Türkçe’den ayrılmıştır.Uygur öbeğinin Uygur-Tukui kolunu oluşturan Tüvincede ses,sözcük ve dilbilgisi özellikleri bakımından ayrı bir yertutmaktadır.Aşağıda incelenen Türk dilleri ve lehçelerinin hemen tümünde –Azarf-fiil ekinin ; ayrı birer dil olan Yakutça ve Çuvaşça dışında kalan lehçelerde ise, –Ip zarf-fiil ekinin ortak zarf-fiil eki olduğu ; bir sonraki en yaygın zarf-fiil eki olan –IncA ile –AlI ekerinin lehçelere göre farklı biçimler aldığı görülmektedir.
Türkiye Kıbrıs Karaman Gagavuz AzeriKırım Tat. Özbek Türkmen Başkurt Kazak
Aşağıdaki tablo Orta Türkçe lehçelerinden Çağatayca,Kıpçakça,Harezmce ve Eski Anadolu Türkçesi’ndeki zarf-fiil eklerini karşılaştırmalı olarak göstermektedir.Bundanda anlaşılacağı gibi,Eski Anadolu Türkçesi zarf-fiil ekleri yönünden daha işlek olup daha çok çeşitlilik göstermektedir.
V-KTA,Ölçünlü dil,Karamanca,Gagavuzca ve Azerice zarf-fil eklerinin karşılştırılması
Karamanlıca’da kullanılan birçok zarf-fiil şeklinin Türkçenin ya yazı dilinde ya da ağızlarında geçiyor olması,Karamanlı dilinin bir Anadolu ağzı olduğunu gösterir(Kahya). Nitekim, ÖD ile Azeri lehçesi ve KTA,Karamanca,Gagavuzca ağızları
22
karşılaştırılıdığında,zarf-ffiil ekleri yönünden KTA’nın Karaman ağzıyla benzer yanları olduğu görülmektedir.
–mAzdAn evvel almadan önce almazdan evvel almazdan evvel
–dI+ise bakınca baksabakdıysa baktıysa
baktığında baktığında
–AcAkkalkarken kalkarkana kalkıcak
-AndAn olduktan sonra oldukan sora olandan-(y)IşIn Dönüşün,gelişin dönüşün,gelişin bakışın-ArAk olmak bakarak olmak(tek örnek)
24
Sonuç:
I-Zarf-fiil ekleri kullanımında KTA ile ÖD arasındaki farkları Hüseyin Odun etraflı olarak ele almıştır.Bunlar özetlei)Tonlulaşma:k>g (-AcAg,-ArAg,-ArAmAglA ....), p>b (-Ib), ç>c (-dIgcA,...) g>y (-dIyI için)ii)Ünlü uyumuna aykırılık-:inca, -ünca ve türevleri, -kan ve türevleri,-Ircasına, mastar kökü+sa da (gitse da) , ile> -ynan veya –ylan (aramaynan,aramaylan ; -dIynAn),i>ı (vakıt)iii)ses düşmeleri:-AlAcAğInA >-AlcAğnA ,-dIğIndA> -dIndA ,-dIğIile> -dIynAniv)Edatlardaki farklılıklar: kadar>gadar(-IncAyA gadar,...), ile>-ynan / -ylan( aramaynan / aramaylan,... ) , sonra> sora,soora / soğra / soğram / sovram(-dIg sora,..); için> üçün / içün / uçun(-dIğı içiün,..)v)Edatlarda ünlü değişiklikleri:i> e / i (deye,deyi) ; dA edatıKTA’da hep kalın şekilde kullanılmaktadır.vi)Birleşik zarf-fiillerindeki farklılıklar:KTA’da ‘’–dIktAn sonra’’ ,’’-mAsIylA birlikte’’ ve ‘’–mazdan önce’’ yanında,ÖD’de olmayan ‘’dıktan kelli / keri / kerli’’, ‘’-mAsIynAn / -mAsIylan beraber’’ ve ‘’-mAzdan evvel / evveli’’ kullanımları daha sık görülmektedir.-ArAk olmak zarf –fiili de ÖD’de bulunmamaktadır.(AA’da ve Karaçayca’da vardır.)vii) KTA’da ki’li cümleler ÖD’e göre daha sık kullanılır.ki –sIn / -mAsIn, ta ki –sIn,haçan ki –ArdI.Ki’nin düştüğü durumlarda da edatı veya,haçan da,henez da,hemanda, bagsa,bagdıysa,ve–sIn da zarf-fiili kullanılır.viii)İşlev olarak farklı kullanımlar: -Ip zearf-fiili hem hal hem de ulama zarf-fiili olarak kullanılmaktadır.Benzer şekilde,-IncA hem zaman hem de hal zarfı olarak kullanılmaktadır.Öte yandan,-A zarf fiil eki,Eski Türkçe’de olduğu gibi –Ip / -ArAk fonksiyonlarını da üstlenmektedir.ix) Odun’un belirttiklerine ek olarak,ünlü ilavesi:yokken> yoğukan, ile> -yınan / -yılan(aramayınan / aramayılan,gitdiğiyinan / gitdiğiyilan)x)KTA’da ve kısmen AA’da kullanıldığı halde ÖD’de görülmeyen zarf-ffil ekleri: Odun’un andıklarına yapılan eklemelerle birlikte ;-ArakdAn, -(y)ArAgdAn gelmek, -dIktAn kelli / keri / kerli, -dIğIncA, -dIk sıra, -dIndA, -dInınAn, -dI(y)IkAn(A) ( -dU(y)UkAn(A), -dIynan / -dIylan / –dIyInAn / -dIyılAn, -dIysA,
25
-esi+ye, IncAk, IncAnA, IncAktAn, IşIn, kAnA, kAndAn, -mAdA, -sA, -sIndA.-(y)Inca eki , iyelik şahıs ekleriyle de kullanılmaktadır:gelincam,gelincan,gelinca,..; .görüncaydım, görüncaydın, görüncaydı,.... ; görüncammış,görüncanmış,görüncaymış,......Öte yandan, -ArAktAn, -ArAk olmak, -dIğInAn, -dIktAn kerili, -dInan, IncAk, -IncAm (ve diğer çekimler), -IncAnA, -IşIn, -kAnA, -kAndAn, -mAsInA, -mAsIynAn zarf fiil-ekleri AA’da da kullanılmaktadır. II-Çuvaşca ve Yakutca dahil tüm Türk lehçe ve ağızları dikkate alındığında ortak olan zarf fiilinin yalnızca –A olduğu ; .bu iki farklılaşmış dilin dışında kalan Genel Türkçe lehçe ve ağızlarında ortak olan zarf-fiilinin ise -(y)Ip zarf-fiili olduğ u ; bir sonraki en yaygın zarf-fiil eki olan –IncA ile –AlI eklerinin lehçelere göre farklı biçimler aldığı görülmektedir.III-EAT’nin diğer Orta Türkçe lehçelerinden Çağatayca,Kıpçakça ve Harezmce’ye kıyasla zarf-fiil ekleri yönünden daha işlek olup daha çok çeşitlilik gösterdiği ve ÖD ile KTA’nın EAT’den kaynaklandığı görülmektedir.IV-Son olarak,Oğuz kolundan gelen ÖD ile Azeri lehçesi ve KTA,Karamanca,Gagavuzca ağızları karşılaştırılıdığında,Zarf-ffiil ekleri yönünden Karaman ağzıyla benzer yanları olduğu görülmektedir.
Kaynaklar:Argunşah, M.:Türkçe Zarf-fiil Eklerinin Durum EkleriyleKarşılsştırılmasıAtamer, A.:Bir Yastıkta 50 YılAvkıran, Şerif Şevket :Lefkoşe (Kıbrıs) Ağzı, 1970.Balcı, Onur: KAZAK TÜRKÇESİNDE -a, -e/-y ZARF-FİİL EKİ VE İŞLEVLERİBatkan, Narin Ağa:Kıbrıs Baf Ve Limasol Türk Göçmenlerinin Ağzı,Yüksek Lisans TeziBayraktar, Fatma Sibel: Trakya ve Rumeli Ağızlarında ikenBelevi, Hatice: Lefkoşe (Kıbrıs) Türk Folkloru, 1970.Bozkurt, Fuat:Türklerin DiliBuran , Prof.Dr. Ahmet+Alkaya, Doç.Dr. Ercan:Çağdaş Türk Yazı DilleriCin, Ali:ArAktAn Ekinin Kullanımı ve Yapısı
26
Çelebi, Nazmiye:Kıbrıs Türk Ağızlarında Dil İlişkisi İzleri,Doktora tezi,İÜ,2010Demir, İmdat:Güneybatı Anadolu Ağızlarında Pekiştirme EdatlarıÜzerineDoluner, Tahir Cüce Adam Durmuş, Oğuzhan: {-(y)ArAK} ZARF-FİİL EKİNİN KÖKENİ ÜZERİNEEckman, Janos:Harezm,Kıpçak ve Çağatay Türkçesi ÜzerinearaştırmalarEmre, Yunus :DivanEmre, Yunus:Vesilet-ün NecatGemalmaz, Efrasiyab:Erzurum İli AğızlarıGökçeoğlu, M.:Tezler Ve SözlerGülsevin, Gürer: TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK ZARF-FİİLLER GÜLTEK,Doç. Dr. Mevlüt: Kırgız Türkçesinde Zarf-Fiiller VE Türkiye Türkçesi Karşılıkları Üzerine Bir AraştırmaGürkan, Ali:Kıbrıs Ağzında Edatlar,Bağlaçlar Ve ünlemlerin Kullanım ÖzellikleriKAHYA, Hayrullah: Karamanlıca Zarf-Fiil Eklerinden Örnekler,Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları EnstitüsüKaradoğan, Ahmet: -Ip ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçaların Türkmen Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktarımı ÜzerineKemal, Mehmet Ali: Kıbrıs Klavya (Alaniçi) Ağzı,1967.Odun, Hüseyin:Kıbrıs Türk Ağzında Zarf-fiil Ekleri,Yüksek Lisans Tezi,2005,DAÜSaraçoğlu, E.:Kıbrıs Türk AğzıSevortyan, E. V. (Çeviren: Mehman Musayev) : Kırım TatarcasıTürker, Edibe:Kıbrıs Ağzı ve Grammeri,Lisans-İstanbul ü.,1974:Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi-Romanya Ve gagavuz Türk edebiyatıYıldırım, Faruk: (y)XşIn Zarf-fiili ÜzerineYorgancoğlu, O.:Kıbrıs Türk Folklou
