Kronika Wojska Polskiego 1944, oprac.: Grzegorz Jasiński, Tomasz Kopański, Norbert Bączyk,...

1944

Warszawa 2015

Redaktor naczelny: dr Grzegorz Jasiński

Sekretarz redakcji: ppłk dr Tomasz Kopański

Opracowanie: Norbert Bączyk, dr Andrzej Chmielarz, Krzysztof Fudalej, dr Grzegorz Jasiński, ppłk Tomasz Kopański, dr Zbigniew Moszumański, Paweł Przeździecki, Witold Rawski

Recenzenci: dr hab. Wojciech Włodarkiewicz, dr hab. Janusz Zuziak

Korekta: Hubert Kaźmierski

Opracowanie graficzne i skład: Bożena Tomaszczuk

Współpraca: Hanna Bajan-Jaskółowska

Projekt okładki: Maciej Sadowski

Zdjęcia: Muzeum Wojska Polskiego, Studium Polski Podziemnej w Londynie, Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, Witold Rawski

Wydawca: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, ul. S. Banacha 2, 00-909 Warszawa (czasowo ul. Nieświeska 54/56, budynek 35, 03-867 Warszawa)tel. 261-872-500, fax 261-872-506www.wceo.com.ple-mail: [email protected]

© Copyright by Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2015

Druk i oprawa:

ISSN 1734–2317

1944 rok zapisał się w dziejach Narodu i Wojska Polskiego jako czas wydarzeń, które

na następne półwiecze zdeterminowały losy państwa i społeczeństwa. Żołnierz

polski, który rozpoczął walkę z najeźdźcami 1 września 1939 roku i zwalczał

okupantów Polski na każdym z frontów II wojny światowej, również w 1944 roku dawał wielkie dowody

męstwa, determinacji i poświęcenia dla sprawy niepodległości kraju. To właśnie wówczas, w końcowej fazie

wojny, do księgi chwały oręża polskiego wpisane zostały takie nazwy na mapie Europy, jak Monte Cassino,

Falaise, Arnhem. 1944 to także rok Powstania Warszawskiego i wielu innych bitew Armii Krajowej, szczegól-

nie dramatycznych po wejściu Armii Czerwonej w granice II Rzeczypospolitej.

Wieści docierające w 1944 roku z kraju napawały żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zrozu-

miałą obawą, że sukcesy odnoszone na polu chwały nie umożliwią im powrotu do Ojczyzny z bronią w ręku,

w glorii zwycięzców i wyzwolicieli. Coraz bardziej oczywista stawała się dla nich smutna rzeczywistość odda-

lającego się marzenia o wolnej, suwerennej i demokratycznej Polsce.

Był więc ów 1944 rok czasem świetnych zwycięstw oręża polskiego, ale i czasem tragicznych klęsk,

gasnących nadziei i gorzkich rozczarowań. Czyn zbrojny żołnierza polskiego nie poszedł jednak na marne.

Pozostał w świadomości narodu, stając się podstawą niezniszczalnych uczuć patriotycznych.

„Kronika Wojska Polskiego 1944” to udokumentowany zapis wysiłku żołnierza polskiego w przedostat-

nim roku II wojny światowej. Wszystkich zainteresowanych dziejami Wojska Polskiego zachęcam do lektury

tej pouczającej i refleksyjnej książki.

Wiceprezes Rady Ministrów Minister Obrony Narodowej

Tomasz Siemoniak

5

U PROGU 1944 ROKU

Polska, jako pierwsze państwo, 1 września 1939 r. przeciwstawiła się zbrojnie agresji III Rzeszy Nie-mieckiej, kładąc tym samym kres jej kolejnym

podbojom w Europie. Kilkanaście dni później, 17 wrze-śnia została jednak zmuszona do stawienia czoła agresji sowieckiej, która ostatecznie przypieczętowała los armii II Rzeczypospolitej Polskiej i niepodległego państwa. Polacy nie złożyli jednak broni. Odbudowali w kraju i poza jego granicami jednostki wojskowe oraz zainicjo-wali powstanie koalicji antynazistowskiej. Początkowo oprócz Polski tworzyły ją Francja i Wielka Brytania.

4 stycznia 1940 r. gen. Władysław Sikorski zawarł porozumienie z rządem Francji o formowaniu 85-ty-sięcznej Armii Polskiej. Wkrótce powstały: l Dywizja Grenadierów, 2 Dywizja Strzelców Pieszych, 3 Dywizja Piechoty, 4 Dywizja Piechoty, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich i 10 Brygada Kawalerii Pan-cernej. Jednocześnie na terenie Syrii przy Francuskiej Armii Lewantu sformowano Brygadę Strzelców Karpac-kich. Polskie lotnictwo tworzyła zaś kadra ewakuowana z Rumunii i Węgier.

Pierwszymi działaniami zbrojnymi, w których po wrześniu 1939 r. wzięły udział nowo sformowane regu-larne jednostki Wojska Polskiego, były walki w Norwegii. Na przełomie maja i czerwca 1940 r. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, wchodząca w skład alianckiego Korpusu Ekspedycyjnego, wraz z jednostkami Marynarki Wojennej uczestniczyły w walkach o Narwik.

Wypełniając zobowiązania sojusz-nicze, Wojsko Polskie stanęło również w obronie Francji. Niestety, przewaga Niemiec i rozbicie armii francuskiej sprawiły, że już wkrótce trzeba było pod-jąć decyzję o jego ewakuacji do Wielkiej Brytanii. W czerwcu 1940 r. przez kanał La Manche przewieziono łącznie oko-ło 25 tys. polskich żołnierzy, z których sformowano I Korpus Polski i skierowa-no go do obrony szkockiego wybrzeża. W rozkazie do żołnierzy 1 lipca 1940 r. gen. Władysław Sikorski pisał: Zaczynacie nowy okres waszej twardej służby. Po raz

drugi od chwili opuszczenia kraju zbieracie się na obcej zie-mi w szeregach narodowych, jako wojsko polskie niezmożo-ne, nieugięte, nie poddające się przeciwnościom, wierne do ostatniego tchu świętej sprawie naszej.

Wielka Brytania stała się wyspą ostatniej nadziei. Ocalone w czasie klęski we Francji oddziały Wojska Pol-skiego, mimo braku uzbrojenia, były liczącym się wspar-ciem dla Anglii w krytycznych miesiącach 1940 r., gdy ta była zagrożona desantem wojsk niemieckich. Zawarta 5 sierpnia 1940 r. polsko-brytyjska umowa regulująca za-sady finansowania i pobytu polskich oddziałów w Wiel-kiej Brytanii umożliwiła ich reorganizację. Umowa zo-stała potwierdzona 22 sierpnia ustawą Allied Forces Act, nadającą Polskim Siłom Zbrojnym prawa należne ar-miom państw Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. 28 wrze-śnia Naczelny Wódz powołał I Korpus pod dowództwem gen. Mariana Kukiela. Po dozbrojeniu został on skiero-wany do obrony szkockiego wybrzeża na odcinek od Firth of Forth do Montrose. Większość tworzących go jedno-stek pozostawała jednak skadrowana, ze względu na brak żołnierzy i niepowodzenie akcji rekrutacyjnej wśród Po-lonii amerykańskiej. 29 kwietnia 1941 r. za podstawę or-ganizacji przyjęto etaty brytyjskie. Doprowadziło to do przekształcenia tego związku operacyjnego w I Korpus Pancerno-Motorowy pod dowództwem gen. Mieczy-sława Boruty-Spiechowicza. Z jednostek wchodzących w jego skład do połowy 1944 r. pełną gotowość bojo-wą osiągnęła jedynie wydzielona z niego do inwazji na

Czołgi Crusader 1 Batalionu Czołgów na strzelnicy bojowej w Kirkcudbright, 1942 r.

6

kontynent 1 Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka. 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Stanisła-wa Sosabowskiego, podporządkowana bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi, w chwili użycia jej w boju miała braki etatowe wynoszące 30%. Pozostałe jednostki kor-pusu nigdy nie weszły do walki.

22 czerwca 1941 r., po agresji niemieckiej na Zwią-zek Radziecki, wroga dotychczas polityka Stalina wobec rządu RP i Polaków uległa pozornej zmianie. 30 lipca gen. Władysław Sikorski i radziecki ambasa-dor w Londynie Iwan Majski podpisali układ, zgodnie z którym oba państwa wznowiły stosunki dyploma-tyczne zerwane we wrześniu 1939 r. Uznano wówczas za nieważny pakt Ribbentrop–Mo-łotow z 23 sierpnia 1939 r. i zawarto sojusz przeciwko Niemcom. Nieroz-strzygnięta pozostała kwestia granicy polsko-radzieckiej. Uzgodniono zaś, że na terenie ZSRR powstanie pol-ska armia rekrutująca się spośród zwolnionych z radzieckich więzień i obozów pracy obywateli polskich. 14 sierpnia 1941 r. zawarto umowę woj-skową szczegółowo regulującą zasady tworzenia polskiego wojska.

Dowództwo nad powstającą armią powierzono gen. dyw. Władysławowi Andersowi. 12 sierpnia 1941 r. dekretem

Rady Najwyższej Związku Radzieckiego została ogło-szona tzw. amnestia. Przywróciła ona wolność polskim żołnierzom wziętym do niewoli przez Armię Czerwoną podczas działań w Polsce po 17 września 1939 r. Zwolnie-ni zostali także internowani na Litwie i Łotwie żołnierze Wojska Polskiego, których po aneksji tych krajów przez ZSRR skierowano do obozów jenieckich, oraz obywatele polscy deportowani i przetrzymywani w obozach pracy. Już 22 sierpnia w pierwszym rozkazie gen. Anders ogłosił rozpoczęcie formowania suwerennych polskich jednostek wojskowych i wezwał Polaków do wstępowania w szeregi Armii Polskiej w Związku Radzieckim. Jej sztab rozloko-wano w Buzułuku.

15 listopada 1941 r. Armia Polska liczyła aż 44 tys. żołnierzy. Planowano utworzenie sześciu dywizji pie-choty, pułku ułanów, pułku łączności oraz centrów szko-leniowych. Niestety, większość tych jednostek pozostała skadrowana, a jedynie 5 Dywizja Piechoty osiągnęła go-towość bojową. Sprzeciw gen. Andersa wobec rzucenia jej do walki zanim nie zakończy się formowanie po-zostałych części armii posłużył Stalinowi do pozbycia się niewygodnego sojusznika ze swojego terytorium. Tłumacząc się trudnościami w zaopatrzeniu i wyży-wieniu radzieckich jednostek frontowych, zastępca lu-dowego komisarza obrony – szef Głównego Zarządu Tyłów Armii Czerwonej gen. lejtn. Andriej W. Chrulow poinformował wówczas polskie dowództwo o zmniej-szeniu racji żywnościowych dla żołnierzy Armii Pol-skiej z 70 tys. do 26 tys. Niedożywienie, awitaminoza, klimat i warunki bytowe wkrótce stały się przyczyną licznych zachorowań na tyfus, żółtaczkę, dyzenterię i malarię. Od lutego do sierpnia zachorowało ponad 47 tys. żołnierzy, z czego 3 tys. zmarło. Postawiło to w dramatycznej sytuacji żołnierzy oraz towarzyszą-cą wojsku polską ludność cywilną (15 marca 1942 r.

Polska artyleria w Szkocji

Generał broni Władysław Sikorski po powrocie z Ameryki dokonuje przeglądu oddziałów polskich, 1943 r.

7

stan armii wynosił 66 750 żołnierzy). W związku z tym rozpoczęto pertrakta-cje w sprawie ewakuacji części armii do Iranu, czemu władze radzieckie się nie przeciwstawiały.

Po konsultacjach z rządem polskim 19 marca 1942 r. gen. Anders podjął de-cyzję o wyjściu Armii Polskiej ze Związ-ku Radzieckiego. 24 marca rozpoczęto ewakuację jej pierwszego rzutu z Krasno-wodska przez Morze Kaspijskie do Pah-levi w Iranie. W lipcu doszło do ewaku-acji pozostałych oddziałów. Łącznie obie ewakuacje objęły około 114 tys. obywateli polskich. W Iranie Armia Polska prze-szła pod operacyjne dowództwo brytyjskie. Z połączo-nych jednostek Armii Polskiej i oddziałów Armii Polskiej na Środkowym Wschodzie utworzono Armię Polską na Wschodzie. Część jej składu wykorzystano do uzupeł-nienia 1 Korpusu Polskiego w Szkocji oraz innych jed-nostek. Z pozostałych żołnierzy 21 lipca 1943 r. na Bli-skim Wschodzie utworzono 2 Korpus Polski (KP). Został on sformowany z najlepszych jednostek wydzielonych z Armii Polskiej na Wschodzie. W skład 2 KP weszły: 3 Dywizja Strzelców Karpac-kich (DSK), 5 Kresowa Dywizja Piechoty (KDP), 2 Brygada Czołgów, 2 Grupa Arty-lerii oraz jednostki rodzajów wojsk i służb korpusu.

Wśród jednostek 2 KP znalazła się 3 Dywizja Strzelców Karpackich sfor-mowana m.in. z żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, która powstała w 1940 r. na terenie Syrii i po upadku Francji została ewakuowana do Palestyny. Żołnierze gen. Stanisława Ko-pańskiego, dowódcy brygady, zasłynęli w czasie kilkumiesięcznych walk w obro-nie Tobruku w 1941 r., a także odznaczyli się w bitwie pod El-Ghazalą.

Latem 1943 r. 2 KP dyslokowano do Palestyny, a w li-stopadzie do Egiptu. Jednocześnie zimą rozpoczęto przerzucanie jednostek 2 Korpusu do Włoch. Ten naj-liczniejszy związek operacyjny Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie liczył wówczas około 45 tys. żołnierzy. Pozo-stali żołnierze weszli w skład drugiego rzutu, złożone-go ze sztabu armii oraz jednostek, które nie wchodziły w skład 2 Korpusu. Trzeci rzut stanowiły zaś jednostki pozostające wciąż w Palestynie, Syrii oraz Iranie.

Po kampanii wrześniowej, na początku 1940 r. roz-poczęło się formowanie Polskich Sił Powietrznych. W maju 1940 r. lotnictwo polskie we Francji liczyło

6863 żołnierzy, na czele z gen. Józefem Zającem. W czasie czerwcowych walk piloci odnieśli około 50 zwycięstw powietrznych. Większość z nich brała następnie udział w bitwie powietrznej o Wielką Brytanię. Walcząc w składzie dywizjonów 302 i 303 oraz w dywizjonach brytyjskich, przyczynili się znacząco do ostateczne-go sukcesu. W późniejszym okresie do walki weszły

kolejne polskie dywizjony myśliwskie i bombowe. Brały aktywny udział w działaniach lotnictwa sprzymierzo-nych nad Francją, Niemcami i Włochami oraz w Afry-ce. 1 stycznia 1944 r. w skład Polskich Sił Powietrznych wchodziły: 1568 eskadra do zadań specjalnych (dawny 301 Dywizjon Bombowy Ziemi Pomorskiej), 300 Dywi-zjon Bombowy Ziemi Mazowieckiej, 302 Dywizjon My-śliwski Poznański, 303 Dywizjon Myśliwski Warszawski im. T. Kościuszki, 304 Dywizjon Bombowy Ziemi Ślą-skiej im. Księcia J. Poniatowskiego, 305 Dywizjon Bom-bowy Ziemi Wielkopolskiej, 306 Dywizjon Myśliwski

Defilada żołnierzy 2 Korpusu Polskiego

Podwożenie bomb do samolotu Wellington w jednym z polskich dywizjonów

8

Toruński, 307 Nocny Dywizjon Myśliwski Lwowski, 308 Dywizjon Myśliwski Krakowski, 309 Dywizjon Współpracy Ziemi Czerwieńskiej, 315 Dywizjon My-śliwski Dębliński, 316 Dywizjon Myśliwski Warszawski, 317 Dywizjon Myśliwski Wileński oraz 318 Dywizjon Myśliwsko-Rozpoznawczy Gdański.

Pisząc o udziale żołnierzy polskich walczących na Zachodzie w czasie II wojny światowej, nie można po-minąć marynarzy. Okręty Polskiej Marynarki Wojennej odznaczyły się m.in.: w operacji norweskiej, w bitwie o Atlantyk, w osłonie konwojów oraz w działaniach na Morzu Śródziemnym. U progu 1944 r. w służbie pozo-stawało: lekki krążownik, 6 niszczycieli, 3 okręty pod-wodne oraz 3 ścigacze.

Ujawnienie przez Niemców 11 kwietnia 1943 r. ma-sowych grobów w Katyniu i dążenie strony polskiej, by wyjaśnić tę zbrodnię doprowadziło do zawiesze-nia przez Związek Radziecki stosunków dyplomatycz-nych z Polską. Niemal jednocześnie zapadła decyzja

(stanowiąca zwieńczenie kilkumiesięcznych rozmów) o utworzeniu całkowicie zależnych od Kremla związków taktycznych – najpierw dywizji, potem korpusu – pod-porządkowanych Armii Czerwonej. Była to szansa dla wielu Polaków ocalenia i wyjścia z „nieludzkiej ziemi”, lecz korpus ten (następnie armia) formowany w Sielcach nad Oką i w Sumach na Ukrainie powstał bez zgody le-galnych władz Rzeczypospolitej. Masę żołnierską two-rzyli Polacy deportowani w latach 1939–1941 w głąb Związku Radzieckiego, a od wiosny 1944 r. także miesz-kańcy polskich województw wschodnich. Większość ka-dry dowódczej stanowili oficerowie sowieccy, a korpus oficerów politycznych tworzyli polscy komuniści. Bitwa pod Lenino (12–13 października 1943 r.) zapoczątkowała szlak bojowy, liczących wówczas nieco ponad 30 tys. żoł-nierzy polskich formacji wojskowych walczących u boku Armii Czerwonej. W styczniu 1944 r. wraz z Armią Czerwoną przekroczyły one przedwojenną granicę pań-stwową. Wejście na terytorium II RP Armii Czerwonej próbowała zdyskontować Polska Partia Robotnicza i jej zbrojne ramię – Armia Ludowa. Ciężar walki z Niem-cami przez kolejne miesiące wciąż jednak spoczywał na Armii Krajowej.

Niespotykaną pod względem skali i skuteczności podczas II wojny światowej była działalność w okupo-wanym kraju Polskiego Państwa Podziemnego. Jego struktury podlegały rządowi polskiemu na uchodźstwie, w kraju zaś zapewniały konstytucyjną ciągłość działal-ności państwa polskiego. 27 września 1939 r., nim do Warszawy wkroczyły wojska niemieckie, powołano do życia konspiracyjną organizację wojskową Służbę Zwy-cięstwu Polski (SZP). Na czele organizacji, której zada-niem było kontynuowanie walki z najeźdźcami i stwo-rzenie tymczasowej władzy podziemnej stanął wówczas gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. 8 listopada na posiedzeniu Rady Ministrów gen. Kazimierz Sosnkow-ski przedstawił projekt powołania specjalnego komitetu ministrów. Pracą na terenie okupowanego kraju miały kierować dwa niezależne piony: cywilny (ogólny) i woj-skowy. 13 listopada powołano Komitet Ministrów dla Spraw Kraju. Niecały miesiąc później na ręce szefa Szta-bu SZP płk. dypl. Stefana Roweckiego została przesłana „Instrukcja nr 1”. Zawierała ona nominację dla niego na komendanta wojskowego Obszaru nr 1 nowo powstałe-go Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), jednocześnie kładąc kres funkcjonowaniu SZP.

Według wytycznych zawartych w Instrukcji, ZWZ miało być organizacją: ścisłą, tajną, wojskową, opartą o bezwzględnie pojęte zasady hierarchii i dyscypliny, jako jedyną działającą na terenie kraju, oraz ogólnonarodową, ponadpartyjną i ponadstanową, skupiającą w swych szeregach bez względu na różnice przekonań politycznych

Działa dziobowe niszczyciela ORP Piorun

9

i społecznych wszystkich Polaków, pragnących walczyć orężnie z okupantami w warunkach pracy konspiracyjnej. Celem działalności organizacji miał być także udział w odbudowie państwa za pomocą walki orężnej przez prowadzenie akcji bojowo-dywersyjnych oraz przygo-towanie powszechnego powstania zbrojnego, którego wybuch planowano na moment wkroczenia regularnych wojsk polskich do kraju.

Przyjęta koncepcja operacyjna (powstanie po-wszechne) określiła zasięg i rozmiar podejmowanych działań. Powodowało to swoistą dwoistość w pracy ZWZ przemianowanego 14 lutego 1942 r. na Armię Krajową (AK). Z jednej strony była to walka bieżą-ca, prowadzona kompleksowo, co oznaczało nie tylko działalność bojowo-dywersyjną, wywiadowczą i pro-pagandową, ale i działalność pio-nów zabezpieczających, czyli lega-lizacji, kontrwywiadu, łączności itd.; z drugiej zaś podporządkowa-nie działalności bieżącej odległe-mu, perspektywicznemu celowi, jakim było powstanie powszechne.

W pierwszej połowie 1941 r. liczebność ZWZ dowodzone-go przez gen. Stefana Roweckie-go „Grota” wynosiła około 45 tys. żołnierzy. Dzięki akcji scaleniowej prowadzonej od 1941 r. do 1944 r.

Zwiad konny oddziału Stanisława Basaja „Rysia” (drugi od lewej) I Batalionu Batalionów Chłopskich z Obwodu Hrubieszów

siły organizacji wzrosły wie-lokrotnie, by w szczytowym okresie osiągnąć 350–380 tys. żołnierzy. Stan zorganizowa-nia terenu oraz kadra dowód-cza były niezwykle ważnymi elementami, ale to ilość i ja-kość posiadanej broni okre-ślała możliwości bojowe or-ganizacji. Na początku 1944 r. AK miała ponad 53 tys. eg-zemplarzy broni i 128 tys. gra-natów.

Działalność bojowa ZWZ--AK charakteryzowała się stopniowym przechodzeniem

od sabotażu i dywersji (1940 – połowa 1942) do działań dywersyjno-partyzanckich – od jesieni 1942 r. Dowódca AK gen. Tadeusz Komorowski 20 listopada 1943 r. pod-pisał rozkaz do działań, które w instrukcji rządu okre-ślono jako wzmożoną akcję sabotażowo-dywersyjną. W rozkazie operację tę nazwano „Burzą”, co dość dobrze oddawało jej założenia – chodziło bowiem o krótkie, ale gwałtowne i skuteczne działania zbrojne. „Burza” miała zostać uruchomiona w momencie ogólnego od-wrotu Niemców.

Działania Armii Krajowej miały się koncentrować na zaciętym nękaniu ariergard niemieckich oraz silnej dywersji, ze szczególnym uwzględnieniem linii komu-nikacyjnych. Do realizacji tych działań miano użyć wszystkie posiadane siły i środki. Rok 1944 był zatem dla Armii Krajowych czasem nasilonych działań bojo-wych, których zwieńczeniem stało się Powstanie War-szawskie.

Wręczanie sztandaru 1 Brygadzie Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, Sielce nad Oką, ZSRR, 1 stycznia 1944 r.

10

Urodził się 28 stycznia 1885 r. w Kutaisi w Gruzji. Ojciec, prawnik Józef Raczkiewicz był synem po-wstańca styczniowego, któremu po zakończeniu

zsyłki nakazano osiedlić się na terenie Kaukazu. W 1903 r. ukończył gimnazjum w Twerze. Następnie

studiował matematykę, a potem prawo na uniwersytecie w Petersburgu. W 1911 r. ukończył Wydział Prawa na uni-wersytecie w Juriewie (obecnie Tartu). Zmiana uczelni była spowodowana zaangażowaniem w działalność niepodle-głościową w szeregach Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. Przed I wojną świato-wą odbywał praktykę prawniczą w Mińsku.

Po wybuchu wojny służył w armii rosyjskiej w stop-niu chorążego. Po rewolucji lutowej był jednym z orga-nizatorów Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol), którego przewodniczącym został w czerwcu 1917 r., a w 1918 r. – prezesem konspiracyjnej Rady Naczel-nej Polskich Sił Zbrojnych z siedzibą w Kijowie.

W drugiej połowie 1918 r. organizował oddziały samo-obrony Mińska, które to oddziały stały się zalążkiem Dywi-zji Litewsko-Białoruskiej, gdzie od grudnia służył w stopniu porucznika w 10 pułku ułanów. Był kierownikiem Wydziału Wojskowego Komitetu Obrony Kresów Wschodnich.

Od maja 1919 r. pełnił funkcję zastępcy komisarza generalnego Ziem Wschodnich. Od lipca 1920 r. ponow-nie w wojsku. Od września do grudnia 1920 r. był szefem Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Wojnę zakończył w stopniu majora artylerii.

W 1920 r. Władysław Raczkiewicz rozpoczął karierę po-lityczną. Od grudnia 1920 r. do czerwca 1921 r. był delegatem przy rządzie Litwy Środkowej w Wilnie. Następnie do listo-pada 1921 r. był ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Wincentego Witosa. Od października 1921 r. do sierpnia 1924 r. był wojewodą nowogródzkim, a następnie przez rok delegatem rządu w Wilnie. Od czerwca 1925 r. do maja 1926 r. ponownie pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych w rzą-dach Władysława Grabskiego i Aleksandra Skrzyńskiego.

Najwyższy Zwierzchnik Sił Zbrojnych

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

WŁADYSŁAW RACZKIEWICZ

od 30 września 1939 r. do 6 czerwca 1947 r.

Po zamachu majowym w 1926 r. piastował urząd wo-jewody wileńskiego. W listopadzie 1930 r. został senato-rem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W grudniu 1930 r. został marszałkiem Senatu Rzeczypo-spolitej Polskiej.

Od 10 sierpnia do 13 października 1935 r. pełnił urząd wojewody krakowskiego, następnie do czerwca 1936 r. – ministra spraw wewnętrznych w rządzie Mariana Zyndra-ma-Kościałkowskiego. Od lipca 1936 r. do wybuchu wojny piastował funkcję wojewody pomorskiego. Od 1934 r. był prezesem Światowego Związku Polaków.

Po wybuchu II wojny światowej – 12 września 1939 r. otrzymał zadanie organizacji pomocy dla Polaków w Sta-nach Zjednoczonych Ameryki.

17 września został mianowany następcą prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej gen. dyw. Bolesława Wieniawy--Długoszowskiego. Gdy ten złożył rezygnację, trzy dni po dotarciu do Paryża, 30 września 1939 r. objął urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na podstawie arty-kułów 13 i 24 Konstytucji kwietniowej z 1935 r.

Na mocy tzw. umowy paryskiej zrezygnował z części uprawnień prezydenckich na rzecz premiera rządu gen. Władysława Sikorskiego. W czerwcu 1940 r. po upadku Francji wraz całym rządem udał się do Wielkiej Brytanii.

Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej pełnił do śmierci. Wbrew wcześniejszym ustaleniom, przed śmier-cią w swoim politycznym testamencie na swojego następcę wyznaczył Augusta Zaleskiego, który w latach 1943–1945 zajmował stanowisko szefa Kancelarii Cywilnej Prezyden-ta Rzeczypospolitej Polskiej. Odrzucenie wcześniej uzgod-nionego kandydata Tomasza Arciszewskiego z Polskiej Partii Socjalistycznej doprowadziło do secesji tej partii z rządu, a następnie do długotrwałego rozbicia powojennej emigracji polskiej.

Zmarł 6 czerwca 1947 r. w walijskim Ruthin. Pochowa-no go na cmentarzu Lotników Polskich w Newark, obok gen. broni Władysława Sikorskiego.

11

Naczelny Wódz

Polskich Sił Zbrojnych

generał broni KAZIMIERZ SOSNKOWSKI

od 8 lipca 1943 r. do 30 września 1944 r.

Urodził się 19 listopada 1885 r. w Warszawie. Naukę w gimnazjum rozpoczął w Warszawie, a ukończył w Petersburgu. W 1904 r. wstąpił do Polskiej Par-

tii Socjalistycznej, a w 1906 r. do Organizacji Bojowej PPS, gdzie objął stanowisko komendanta okręgu warszawskie-go, a potem okręgów radomskiego i zagłębiowskiego.

W 1907 r. rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej. W następnym roku został członkiem Rady Głównej Związ-ku Walki Czynnej. W 1910 r. współtworzył Związek Strze-lecki i został zastępcą komendanta głównego i szefem sztabu.

Podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich jako zastępca dowódcy i szef sztabu 1 pp, a następnie I Bry-gady. 10 maja 1916 r. został awansowany na pułkownika i 26 września, po złożeniu dymisji przez Józefa Piłsudskiego, mianowany dowódcą I Brygady. W 1917 r. objął funkcję szefa Departamentu Wojskowego Tymczasowej Rady Stanu.

Po kryzysie przysięgowym został aresztowany i osa-dzony w twierdzy w Magdeburgu. 10 listopada 1918 r. po-wrócił do kraju razem z Józefem Piłsudskim. Dowodził Okręgiem Generalnym Warszawa. Od marca 1919 r. był wi-ceministrem spraw wojskowych. 21 kwietnia 1920 r. został zatwierdzony w stopniu generała porucznika. Od 28 maja do 15 czerwca pełnił funkcję dowódcy Armii Rezerwowej. 9 sierpnia 1920 r. został ministrem spraw wojskowych.

Jeden z negocjatorów warunków traktatu ryskiego. Główny negocjator wojskowej umowy polsko-francuskiej z 1921 r. 3 maja 1922 r. został zweryfikowany w stopniu ge-nerała dywizji ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 r. Czło-nek Rady Wojennej. Do 26 maja 1923 r. sprawował funkcję ministra spraw wojskowych w sześciu kolejnych rządach. Po półrocznej przerwie na krótko (od 19 grudnia 1923 do 17 lutego 1924 r.) ponownie objął tekę ministra. Od kwiet-nia 1925 r. dowódca Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu.

Od 4 maja do 17 czerwca 1925 r. był przedstawicielem Polski przy Lidze Narodów na konferencję rozbrojenio-wą w Genewie, gdzie zainicjował uchwalenie konwencji o zakazie użycia broni bakteriologicznej oraz w sprawie produkcji i handlu bronią. W marcu 1927 r. został inspek-torem Armii „Podole”, później „Wołyń”, a od czerwca

1930 r. Armii „Polesie”. Od czerwca 1935 r. był przewod-niczącym Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu. 11 li-stopada 1936 r. awansowany na generała broni.

We wrześniu 1939 r. początkowo bez przydziału. 10 września został mianowany dowódcą Frontu Połu-dniowego, którego oddziały ruszyły na odsiecz Lwowa. Po nieudanych próbach przebicia się do Lwowa rozwiązał pozostałości oddziałów z zadaniem samodzielnego prze-dzierania się na Węgry.

11 października dotarł do Francji, gdzie prezydent Wła-dysław Raczkiewicz wyznaczył go na swojego następcę. W rządzie gen. Władysława Sikorskiego był ministrem bez teki, a następnie objął stanowisko wicepremiera oraz prze-wodniczącego Komitetu Rady Ministrów ds. Kraju.

Od 13 listopada 1939 r. do 30 czerwca 1940 r. był Ko-mendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej. Następnie pozostawał w dyspozycji Naczelnego Wodza. W Wielkiej Brytanii m.in. współprzewodniczył polsko-czechosłowac-kiemu komitetowi przygotowującemu projekt konfederacji obu państw. 25 lipca 1941 r. ustąpił z rządu na znak pro-testu przeciwko niesprecyzowaniu stanowiska polskiego w sprawie granic wschodnich w układzie Sikorski–Majski.

Po śmierci gen. broni Władysława Sikorskiego, 8 lip-ca 1943 r. został mianowany Naczelnym Wodzem. Był przeciwny wybuchowi Powstania Warszawskiego (1944). W czasie walk w stolicy zabiegał o pomoc aliantów; zarzu-cał rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych nie-dotrzymanie zobowiązań sojuszniczych.

30 września 1944 r. zdymisjonowany pod naciskiem Brytyjczyków za krytykę braku pomocy aliantów dla po-wstańców warszawskich.

W listopadzie 1944 r. wyjechał do Kanady i osie-dlił się w Arundel koło Montrealu, gdzie zmarł 11 paź-dziernika 1969 r. Jego prochy zostały złożone w kościele św. Stanisława w Paryżu, a następnie przeniesione do gro-bowca Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem. 12 listopada 1992 r. urnę z jego prochami złożono w pod-ziemiach archikatedry św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

12

Minister Obrony Narodowej

generał dywizji MARIAN KUKIEL

od 24 września 1942 r. do 10 lutego 1949 r.

Urodził się 15 maja 1885 r. w Dąbrowie Tarnow-skiej. W 1903 r. ukończył gimnazjum w Tarnowie i rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym

Uniwersytetu Lwowskiego. Od lat gimnazjalnych był za-angażowany w działalność niepodległościową. Działacz lwowskiej Organizacji Promienistych i Organizacji Nie-przejednanych.

W 1908 r. był współzałożycielem Związku Walki Czyn-nej. W 1910 r. współtworzył struktury Związku Strzelec-kiego. Jednocześnie pracował naukowo; w 1909 r. uzyskał stopień naukowy doktora na Wydziale Filozoficznym Uni-wersytetu Lwowskiego.

Po wybuchu I wojny światowej walczył w szeregach I Brygady Legionów Polskich, a po tzw. kryzysie przysię-gowym w lipcu 1917 r. – w Polskiej Sile Zbrojnej (Polnische Wehrmacht). Ukończył Kurs Wojenny Oficerów Sztabu Generalnego.

31 sierpnia 1917 r. został pierwszym komendantem Szkoły Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej. Na tym stanowisku rozpoczął służbę w odrodzonym Wojsku Pol-skim. Później był zastępcą szefa Sztabu Generalnego, in-spektorem wojennych szkół piechoty oraz szefem Sekcji Szkół Stałych i zastępcą szefa Oddziału III Sztabu Mini-sterstwa Spraw Wojskowych.

W czasie wojny polsko-rosyjskiej od kwietnia 1920 r. do-wodził 51 pułkiem strzelców kresowych, a następnie XXIV Brygadą Piechoty. We wrześniu 1920 r. objął stanowisko za-stępcy szefa Oddziału III Sztabu Ministerstwa Spraw Woj-skowych, a rok później, po przejściu wojska na etaty czasu pokoju – szefa Oddziału III Sztabu Generalnego.

Z dniem 1 stycznia 1923 r. minister spraw wojskowych przydzielił go na stanowisko szefa Biura Historycznego Sztabu Generalnego z równoczesnym, czasowym pozo-stawieniem na stanowisku szefa Oddziału III. Z dniem 1 kwietnia 1923 r. został mianowany dowódcą 13 Dywi-zji Piechoty w Równem. Rok później prezydent Stanisław Wojciechowski awansował go na generała brygady.

W 1925 r. ponownie objął stanowisko szefa Biura Hi-storycznego Sztabu Generalnego, które to stanowisko zaj-mował do przewrotu majowego w 1926 r. Opowiedział się wówczas po stronie rządowej. We wrześniu tegoż roku zo-stał przeniesiony w stan nieczynny, a z dniem 31 stycznia 1930 r. w stan spoczynku.

Pracował naukowo na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie 25 czerwca 1927 r. przeprowadził kolokwium habi-litacyjne. W tym czasie był również dyrektorem Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Należał do Towarzystwa Na-ukowego Warszawskiego (1923 r. – członek rzeczywisty) i Polskiej Akademii Umiejętności (1932 r. – członek-kore-spondent, 1937 r. – członek czynny).

W sierpniu 1939 r. zgłosił się do wojska, został dowód-cą rejonu etapowego w Tarnowie, a od 5 września – w Dę-bicy. Brał udział w obronie Lwowa, później przedostał się do Francji. W rządzie gen. broni Władysława Sikorskiego objął stanowisko wiceministra spraw wojskowych.

Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii, od 27 lipca 1940 r. pełnił funkcję dowódcy Obozów i Oddziałów Polskich w Szkocji, przemianowanych 28 września na I Korpus Polski.

24 września 1942 r. mianowany ministrem spraw wojskowych, a po zmianach organizacyjnych pod koniec 1942 r. – ministrem obrony narodowej. Służbę na tym sta-nowisku pełnił do 10 lutego 1949 r. Od września 1945 r. przewodniczył Komisji Doradczej NW. Był również zastęp-cą przewodniczącego Komisji Historycznej PSZ.

Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji. Był współ-założycielem Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego, prezesem Zarządu Instytutu, a także współzałożycielem: Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzy-stwa Naukowego na Obczyźnie i Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie.

Zmarł 15 sierpnia 1973 r. w Mabledon w Wielkiej Brytanii. Został pochowany na cmentarzu Kensal Green w Londynie.

13

Szef Sztabu Naczelnego Wodza

generał dywizji STANISŁAW KOPAŃSKI

od 21 lipca 1943 r. do 3 marca 1947 r.

Urodził się 19 maja 1895 r. w Petersburgu. Po ukoń-czeniu gimnazjum rozpoczął studia w miejsco-wym Instytucie Inżynierów Kolejowych. W 1916 r.

powołano go do armii rosyjskiej. Ukończył z drugą lokatą Michajłowską Szkołę Artylerii w Petersburgu i został wy-słany na front z Niemcami.

Od 1917 r. służył w I Korpusie Polskim gen. Józefa Dow- bora-Muśnickiego. W listopadzie 1918 r. wstąpił do odradza-jącego się Wojska Polskiego. Brał udział w walkach o Lwów z 1 Pułkiem Ułanów Krechowieckich, a w kwietniu 1919 r. z 1 Dywizją Piechoty Legionów gen. Edwarda Rydza-Śmigłe-go w wyprawie na Wilno, podczas której został ciężko ranny i stracił oko.

Po operacji i krótkiej rekonwalescencji został wyzna-czony na stanowisko dowódcy Podoficerskiej Szkoły Arty-lerii w Warszawie, we wrześniu 1919 r. zaś – na dowódcę 3 baterii 1 dywizjonu artylerii konnej (dak). W maju 1920 r. powrócił na front, gdzie do października 1920 r. walczył w składzie 1 dak, w którym służył również po wojnie.

W latach 1923–1924 kontynuował studia na Politech-nice Warszawskiej, gdzie uzyskał dyplom inżyniera dróg i mostów. W kwietniu 1924 r. rozpoczął pięciomiesięczny kurs dowódców dywizjonów w Szkole Strzeleckiej Artylerii w Toruniu. Po jego ukończeniu został zastępcą dyrektora nauk oraz wykładowcą balistyki i teorii strzelania w Ofi-cerskiej Szkole Artylerii w Toruniu.

W 1925 r. odbył półroczny staż w École d’Artillerie w Fontainebleau. W latach 1927–1929 studiował w École Supérieure de Guerre w Paryżu. Po powrocie do Polski został skierowany do Oddziału III Sztabu Generalnego. W maju 1930 r. objął dowodzenie dywizjonem w 6 pułku artylerii ciężkiej we Lwowie.

W czerwcu 1932 r. został przeniesiony do Oddziału III Sztabu Głównego na stanowisko kierownika samodzielne-go referatu. Na początku 1935 r. został mianowany zastępcą

dowódcy broni pancernych w Ministerstwie Spraw Woj-skowych. Od maja 1937 do września 1938 r. dowodził 1 pułkiem artylerii motorowej w Stryju.

Na przełomie 1938 i 1939 r. ukończył kurs w Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. 13 marca 1939 r. został powołany na stanowisko szefa Oddziału III Sztabu Głów-nego. W tym czasie uzyskał awans na pułkownika.

W wrześniu 1939 r. był szefem Oddziału III Sztabu Naczelnego Wodza. 18 września przekroczył granicę ru-muńską. Po przedostaniu się do Francji, w tworzonej Ar-mii Polskiej powierzono mu funkcję szefa broni pancernej w Sztabie Naczelnego Wodza.

2 kwietnia 1940 r. został wyznaczony na stanowisko dowódcy formowanej w Homs w Syrii Samodzielnej Bryga-dy Strzelców Karpackich. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 r. wyprowadził brygadę do kontrolowanej przez Bry-tyjczyków Palestyny.

6 września 1940 r. awansowany na generała brygady. Pod jego dowództwem brygada od 21 sierpnia do 10 grud-nia 1941 r. brała udział obronie Tobruku. Następnie w wal-kach pościgowych przełamała pozycje wroga pod Al-Gha-zalą, a jej artyleria wzięła udział w zdobyciu Bardii.

W 1942 r. po reorganizacji brygady stanął na czele 3 Dy-wizji Strzelców Karpackich. 21 lipca 1943 r. został mianowa-ny szefem Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych.

23 października 1944 r. awansowany na generała dywi-zji. Od 7 września 1946 r. do 15 marca 1949 r. był gene-ralnym inspektorem Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.

Z dniem 6 września 1946 r. został pozbawiony przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie oby-watelstwa polskiego, które przywrócono mu dopiero 23 li-stopada 1971 r.

Zmarł 23 marca 1976 r. w Londynie, gdzie został pocho-wany na cmentarzu Northwood.

14

POLSKIE ORDERY I ODZNACZENIA NADAWANE ZA CZYNY BOJOWE

W 1944 ROKU

Order Wojenny Virtuti Militari

Ustanowiony 22 czerwca 1792 r. przez króla Stani-sława Augusta Poniatowskiego i potwierdzony przez Konstytucję Sejmu Rzeczypospolitej 23 listopada 1793 r. W niepodległej Polsce 1 sierpnia 1919 r. został przywró-cony do systemu odznaczeniowego jako Order Wojsko-wy Virtuti Militari. Nagradzano nim za wybitne czyny wojenne połączone z całkowitą ofiarnością, w myśl hasła „Honor i Ojczyzna”.

5 marca 1933 r. Sejm RP uchwalił nową ustawę o Or-derze, zmieniając jego nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari i przenosząc jego święto z 3 maja na 11 listopada każdego roku. Order miał 5 klas, z których:

I klasa – Krzyż Wielki, zwieńczony koroną królew-ską, zawieszony na szerokiej wstędze orderowej, prze-pasanej przez prawe ramię do lewego boku, z gwiazdą orderową noszoną na lewej piersi, mógł być nadany

naczelnemu wodzowi za zwycięską wojnę, wyjątkowo zaś dowódcy armii lub wyższemu dowódcy, po zakoń-czonej zwycięsko wojnie – za całokształt pracy wojennej przy wykazaniu wybitnych rezultatów poszczególnych kampanii;

II klasa – Krzyż Komandorski, zwieńczony koroną, noszony na wstędze na szyi, mógł być nadany dowódcy armii lub wyższemu dowódcy, wyjątkowo zaś dowódcy grupy i dywizji (równorzędnemu) – za śmiałe i pełne ini-cjatywy prowadzenie operacji wojennej o dużym znacze-niu dla przebiegu wojny, wyjątkowo zaś oficerowi, który wybitnie i stanowczo przyczynił się do rozstrzygającego zwycięstwa;

III klasa – Krzyż Kawalerski mógł być nadany do-wódcy od oddziału do armii włącznie – za nadzwy-czajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, wyjątkowo zaś oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli współpraca przyczyniła się wybitnie do rozstrzygającego zwycięstwa w bitwie;

Srebrny Order Wojenny Virtuti Mlitari nadawany w Polskich Siłach Zbrojnych

na Zachodzie

Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Mlitari nadawany w formacjach polskich

na froncie wschodnim

15

IV klasa – Krzyż Złoty mógł być nadany żołnierzowi posiadającemu już Krzyż Srebrny – za umiejętne i sku-teczne dowodzenie oddziałem (do dywizji włącznie) lub za wybitną inicjatywę zapewniającą duży sukces bojowy, wyjątkowo zaś żołnierzowi nieposiadającemu Krzyża Srebrnego;

V klasa – Krzyż Srebrny mógł być nadany dowódcy – za śmiały i pełen inicjatywy czyn bojowy i osobistego męstwa, połączony z umiejętnym i skutecznym dowo-dzeniem, lub żołnierzowi, który przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybitnego czynu bojowego, względnie był przykładem niezwykłego mę-stwa osobistego. Ponadto Krzyżem Srebrnym mogły być odznaczone osoby cywilne oraz jednostki zbiorowe (od-działy, miasta, korporacje itd.) za okazanie niezwykłego męstwa.

W czasie wojny Order Virtuti Militari nadawał Naczelny Wódz. Nadawanie Orderu I, II i III klasy na-stępowało na wniosek Kapituły Orderu, a IV i V klasy – na wniosek dowódcy oddziału. Działając na podsta-wie upoważnienia Naczelnego Wodza, dowódca Armii Krajowej mógł nadawać Krzyże Virtuti Militari V kla-sy. Naczelnemu Wodzowi i byłemu Naczelnemu Wo-dzowi Order Virtuti Militari nadawał Prezydent Rze-czypospolitej.

Zwierzchnictwo nad Orderem Wojennym Vir-tuti Militari uzurpowały sobie także władze ko-munistyczne, które zasady nadawania oparły na przepisach wspomnianej ustawy z 1919 r. Nadania roz-poczęte jesienią 1943 r. obejmowały w zasadzie jedynie IV i V klasę.

IV klasa – Krzyż Złoty mógł być nadany żołnierzowi posiadającemu już niższą klasę Orderu. Nadawano go za umiejętne i skuteczne dowodzenie oddziałem (do dywi-zji włącznie) lub za czyn wybitnej inicjatywy, zapewnia-jącej duży sukces bojowy.

V klasa – Krzyż Srebrny mógł być nadany do-wódcy za śmiały, pełen inicjatywy czyn bojowy, a także osobiste męstwo, połączone z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem. Orderem mógł być tak-że uhonorowany żołnierz, który swoim przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybit-nego czynu bojowego, bądź wykazał się niezwykłym męstwem.

W pierwszym okresie prawo nadawania Orderów przysługiwało dowódcy 1 Korpusu PSZ w ZSRR, a na-stępnie dowódcy 1 Armii Wojska Polskiego oraz prezy-dium Związku Patriotów Polskich. Od 25 października 1944 r. nadawanie orderów odbywało się zaś na podsta-wie rozkazów Naczelnego Dowódcy WP. Zgodnie z de-kretem z 23 grudnia 1944 r. O trybie nadawania orde-rów, odznaczeń wojskowych i medali, prawo nadawania

orderów trzech najniższych klas miał Naczelny Dowódca WP w imieniu Krajowej Rady Narodowej. Swoje uprawnienia w tym zakresie mógł przekazywać dowódcom armii, korpusów i dywizji.

Order Krzyża Grunwaldu

Ustanowiony 1 stycznia 1944 r. przez Dowództwo Główne Gwardii Ludowej (na wniosek Franciszka Jóź-wiaka „Witolda”), a zatwierdzony jako order państwo-wy 20 lutego 1944 r. uchwałą Krajowej Rady Narodowej. 22 grudnia 1944 r. został dodatkowo zatwierdzony de-kretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Powtarzał on dotychczasowe zapisy statutu, stanowiąc ponadto, że odznaczonym orderem przyznaje się te same przywileje, co kawalerom Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Order Krzyża Grunwaldu był odznaczeniem woj-skowym, które mógł: otrzymać każdy obywatel, męż-czyzna czy kobieta, za czyny bohaterskie w walce zbrojnej z Niemcami o Wolność i Niepodległość Polski. Nadawany był w trzech klasach, a każdy odznaczony otrzymywał prawo do niezwłocznego awansu o jeden stopień.

I klasa – miał być przyznawany za wybitne zasługi w organizowaniu polskich sił zbrojnych, za chwalebne przeprowadzenie operacji wojskowych, a także osobom, które za wielokrotne czyny osobistego męstwa byli już odznaczani orderem II klasy.

Order Krzyża Grunwaldu III klasy nadawany w formacjach polskich na froncie wschodnim

16

II klasa – miał być nadawany za wybitne czyny i wy-różnianie się w dowodzeniu podczas boju, ofiarną pracę nad organizowaniem sił zbrojnych, a także przysługiwał tym osobom, które były już odznaczone niższą klasą orderu.

III klasa – za osobiste czyny bohaterskie na polu walki lub w pracy podziemnej.

W uchwale z 20 lutego 1944 r. określono, iż I klasę orderu nadaje Krajowa Rada Narodowa na wniosek Pre-zydium KRN lub Dowództwa Głównego Armii Ludo-wej, a klasy II i III – Dowództwo Główne AL na wniosek niższych dowództw.

Dekretem z 22 grudnia 1944 r. postanowiono, że Krzyż Grunwaldu klasy II i III w okresie wojny mógł nadawać Naczelny Dowódca WP w imieniu Krajowej Rady Naro-dowej. Swoje uprawnienia w tym zakresie mógł przekazy-wać dowódcom armii, korpusów i dywizji.

Początkowo oznaką nadania orderu była wstążka ko-loru biało-czerwonego z zielonymi paskami po bokach. Pierwsze ordery zostały wykonane dopiero w 1945 r.

Krzyż Walecznych

Ustanowiony rozporządzeniem Rady Obrony Pań-stwa z 11 sierpnia 1920 r. Miał na celu nagradzanie czynów męstwa i odwagi, wykazanych w boju. Był noszony na lewej piersi na wstędze amarantowej z bia-łymi prążkami wzdłuż brzegów. Mógł być nadany czterokrotnie oficerom i szeregowym, bez względu na odstęp czasu, wyjątkowo również osobom cywilnym,

współdziałającym z armią czynną. Dwu-, trzy- lub czterokrotne nadanie oznaczano nałożeniem jedne-go, dwu lub trzech okuć brązowych z wytłoczonymi na nich splotami liści dębowych na wstęgę posiadane-go już krzyża. Krzyż Walecznych nadawał Naczelny Wódz, względnie upoważnione przez niego władze na wniosek bezpośrednich przełożonych.

Rozkazem Naczelnego Wodza z 1940 r. Krzyż Wa-lecznych został uznany jako odznaczenie nadawane za czyny męstwa dokonane w czasie wojny. Dekretem Prezydenta RP z 20 września 1941 r. zmieniono jedy-nie barwy wstążki. Zamiast amarantowej z białymi paskami wprowadzono wstążkę białą z amarantowymi paskami. Niezależnie od wcześniejszych nadań, Krzyż Walecznych ponownie mógł być przyznany przez Na-czelnego Wodza czterokrotnie tej samej osobie za czyny bojowe wykazane w II wojnie światowej. Mimo dążenia do ograniczania liczby przyznawanych odzna-czeń, liczba nadań – szczególnie dla wojsk lądowych – była znaczna i tylko częściowo podlegała narzucanym odgórnie limitom. Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja w Marynarce Wojennej i lotnictwie. O ile marynarzom przyznawano ich stosunkowo niewiele, o tyle w lot-nictwie wprowadzono zasadę nadawania odznaczeń za określoną liczbę lotów bojowych. Przyjęcie tego systemu spowodowało zautomatyzowanie nadań oraz zmniejszyło rangę Krzyża Walecznych, powszechnego wśród polskich lotników.

Krzyż Walecznych nadawany w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie

Krzyż Walecznych nadawany w formacjach polskich na froncie wschodnim

17

Od połowy 1940 r. kolejni komendanci główni ZWZ-AK otrzymywali tzw. kontyngenty odznaczeń, które mogli nadawać wedle uznania. Początkowo na-gradzano nie tylko za czyny wykraczające poza wy-mogi służby. Z czasem jednak kryteria przyznawania Krzyża Walecznych uległy zaostrzeniu i już w 1944 r., by je otrzymać należało wykazać udział w akcjach zbrojnych.

Krzyż Walecznych od jesieni 1943 r. był także przy-znawany żołnierzom polskim na froncie wschodnim. Pierwsze wręczenie 46 Krzyży Walecznych przyzna-nych po bitwie pod Lenino miało miejsce dopiero 18 lutego 1944 r. Wydarzenie to stanowiło precedens dla dalszych nadań. 22 grudnia 1944 r. dekretem Pol-skiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przyjęto Krzyż Walecznych jako odznaczenie wojenne. Po-czątkowo nadawał go dowódca 1 Korpusu, następnie 1 Armii WP, a po wyzwoleniu części ziem polskich – Naczelny Dowódca WP.

Krzyż Zasługi z Mieczami

Ustanowiony na mocy dekretu Prezydenta RP na wy-chodźstwie z 19 października 1942 r. celem nagradzania czynów męstwa i odwagi dokonanych nie bezpośred-nio w walce z nieprzyjacielem oraz zasług położonych względem państwa lub jego obywateli w warunkach szczególnie niebezpiecznych.

Krzyż Zasługi z Mieczami niemal w całości od-zwierciedla plastycznie ustanowiony w 1923 r. Krzyż Zasługi, z tą tylko różnicą, że nad górnym ramie-niem krzyża znajdują się dwa skrzyżowane miecze. Odznaczenie posiadało także trzy stopnie i mogło być nadawane czterokrotnie, co uwidaczniały kolej-ne metalowe okucia w formie listewki mocowane na wstążce. Nieco odmienne od wzoru zamieszczonego w „Dzienniku Rozkazów MON” z 1942 r. są te od-znaczenia, które były wykonywane w znajdującym się pod okupacją kraju.

Kompetencje nadawania Złotego Krzyża Zasługi z Mieczami osobom cywilnym posiadał Prezydent RP, a dwóch kolejnych stopni odznaczenia – Prezes Rady Ministrów. W wypadku żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych oraz żołnierzy armii sprzymierzonych, prawo nadawania Krzyża posiadał Naczelny Wódz. Pierwsze nadania miały miejsce 20 marca 1943 r.

Medal Zasłużonym na Polu Chwały

Ustanowiony na przełomie października i listopada 1943 r. przez dowódcę 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Nadawano go za odwagę, męstwo i bohaterstwo wykazane na froncie wschodnim w wyjątkowo trudnych sytuacjach bojowych. Medal ten mógł być nadawany kil-kukrotnie przez nałożenie na wstążkę okuć w kształcie listewek o szerokości 5 mm.

Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami nadawany w Polskich Siłach Zbrojnych

na Zachodzie

Brązowy Krzyż Zasłużonym na Polu Chwały nadawany w formacjach polskich na wschodnim

(wersja z 1943 r.)

18

22 grudnia 1944 r. medal ten został zatwierdzony de-kretem PKWN. Nadawało go Naczelne Dowództwo WP w następującej kolejności:

złoty medal – wszystkim tym, którzy w walce od-znaczyli się wielkim bohaterstwem lub wykazali się wy-bitnymi czynami męstwa i odwagi;

srebrny medal – tym, którzy przyczynili się do po-myślnego wykonania zadań stawianych ich jednostkom wojskowym;

brązowy medal – tym, którzy wzorowo wykonywali powierzone im zadania bądź przejawiali wytrwałość, inicja-tywę lub odwagę mogące służyć jako przykład dla drugich.

Dopiero pod koniec 1945 r. w miejsce Medalu „Za-służonym na Polu Chwały” z datą „1943” został wprowa-dzony taki sam medal, lecz z datą „1944” oraz zmienio-nym wzorem na awersie.

Odznaka Honorowa za Rany i Kontuzje

Ustanowiona rozporządzeniem Rady Obrony Pań-stwa z 14 lipca 1920 r. podczas wojny polsko-rosyjskiej. Była nadawana żołnierzom rannym w czasie walki i wymagającym pomocy chirurga.

Liczbę ran oznaczały pięcioramienne gwiazdy na-kładane na ciemnobłękitną baretkę z dwoma czarnymi, poziomymi pasami. Gdy liczba gwiazd przekraczała trzy, pozostałe umieszczano na kolejnej baretce poło-żonej 1 cm powyżej pierwszej.

W czasie II wojny światowej w Polskich Siłach Zbroj-nych zmodyfikowano nieznacznie wygląd odznaki i sposób noszenia. Zmniejszono także wysokość baretki do ok. 1 cm (wymiary poszczególnych odznak różniły się znacznie między sobą). Zrezygnowano z noszenia kilku baretek (wszystkie gwiazdki były noszone na po-jedynczej baretce, której szerokość była uzależniona od liczby gwiazdek) oraz z odstępu między odznaką a naj-wyższym rzędem baretek. Gwiazdki wykonywano naj-częściej z oksydowanego białego metalu.

Odznakę noszono czasami nieprzepisowo na baretce Orderu Virtuti Militari, ze względu na trudności ze zdo-byciem odpowiedniej wstążki.

Odznaka Honorowa za Rany i Kontuzje była no-szona również przez żołnierzy polskich na froncie wschodnim. Została restytuowana rozkazem dowód-cy 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z końca 1943 r.

Żołnierze, którzy przeszli do Wojska Polskiego z Armii Czerwonej nosili ją również za rany odniesio-ne w tamtejszej służbie.

Kształt odznaki nie odbiegał od przedwojennego. Odznaka miała formę naszywki ze wstążki o barwach Krzyża Virtuti Militari szerokości 1,5 cm i szerokości 4,7 cm z pięcioramiennymi, srebrnymi gwiazdkami określającymi ilość ran.

Na jednej wstążce mogły być tylko trzy gwiazdki, pozostałe zaś umieszczano na kolejnej wstążce, noszonej 1 cm poniżej pierwszej. Była noszona nad pierwszą linia górnego rzędu wstążek lub beretek.

Gwiazdki najczęściej haftowano srebrnym bajor-kiem.

Odznaka za Rany i Kontuzje nadawanaw formacjach polskich na froncie wchodnim

Brązowy Krzyż Zasłużonym na Polu Chwały nadawany w formacjach polskich na wschodnim

(wersja z 1944 r.)

Odznaka za Rany i Kontuzje nadawanaw Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie

MIN

IST

ERST

WO

OBR

ON

Y N

ARO

DO

WEJ

Biur

o O

góln

oorg

aniz

acyj

neR

APO

RT S

TAN

U L

ICZE

BNEG

O S

IŁ Z

BRO

JNYC

H

wg

stan

u ew

iden

cyjn

ego

z dn

ia 1

styc

znia

194

4 r.

ŚCIŚ

LE T

AJN

EL.

dz. 1

009/

tjn/A

R/4

4.Lo

ndyn

, dni

a 15

lute

go 1

944

r.

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi

Ogółem żołnierzy /2+5/

Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowie

szta

bow

i:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:Sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

P.S.

W.K

. of

./sz

er

Junaczki

Junacy

urz.

/nf

c.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

1

Nac

zeln

e w

ładz

e a

/9

2053

6210

564

3634

919

1913

1216

795

510

8943

83/

116

3/17

a/ b

ez In

sp. L

otn.

i K

ier.

Mar

. Woj

.

Instytucje centralne

w Londynie

stał

e/be

z spe

c./

17

1112

137

511

32

25

133

316

6744

/1

Specjalne:

Insp

. do

Spr.

Zarz

. Woj

.7

57

53

271

51

34

144

418

451/

Odd

z. R

adio

Szt

. N. W

. b/

15

611

233

313

3842

9937

2764

163

186

11/1

b/ w

Sta

nmor

e

Pol.

W. W

arsz

tat.

Rad

io

b/1

51

73

31

1926

513

1844

516/

4

Sekc

ja d

ysp.

Szt

. N. W

.2

28

2143

7214

893

9919

234

034

0

Przy

dz. z

WIT

do

Wł.

Bryt

.7

1420

2535

101

101

raze

m:

819

3343

4957

209

63

2240

8714

230

014

213

928

158

179

062

/6

w Szkocji

stał

e5

2036

6412

385

3536

811

129

3029

3813

849

7512

426

263

0/2

27/

Przejść w K.U.1

Przejść w K.U.1

ocze

k. n

a pr

zydz

. 1

12

713

1918

5915

153

168

227

228

na o

dkom

end.

itp.

c/

2222

15

423

3643

112

8148

129

241

263

c/ d

o ob

cych

Min

., na

stud

ia, w

szpi

tala

ch,

w a

resz

tach

itd.

„E” d

o zw

olni

enia

17

717

3365

2481

105

170

170

raze

m:

520

3664

123

8558

391

147

4773

101

132

374

169

357

526

900

1291

/227

/

w Anglii

Sam

.Kom

p.G

rena

d.2

41

1118

14

218

1843

6119

8012

314

1

Sekc

.Bud

.W.–

Live

rpoo

l1

12

11

13

raze

m:

13

41

1120

24

218

1844

6119

8012

414

4

Raz

em: –

Inst

. cen

tr.:

528

5610

017

013

512

662

022

1073

115

206

292

718

372

515

887

1605

2225

/289

/6

Raz

em –

Nac

z. W

ł. i I

nst.

Cen

tr.

1448

109

162

275

199

162

969

4110

9212

821

830

879

737

752

089

716

9426

633/

325

2/23

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi


Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowie

szta

bow

i:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:Sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

P.S.

W.K

. of

./sz

er

Junaczki

Junacy

urz.

/nf

c.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

2

Służba zewn.

O. W

yw. S

zt. N

W.

Att

acha

ty4

89

71

231

31

„inn

e”1

518

2328

1489

89

O.S

pec.

Szt

.N.W

.8

738

5374

180

180

Plac

ówki

„Ew

ak.”

12

27

39

242

11

26

26

814

38

Gr.

likw

id. M

isji W

ojsk

. – K

anad

a x/

11

11

31

410

19

1020

21/1

x/ p

rzy

Att

acha

cie

Ott

awa

Raz

em:

410

2434

6986

9832

51

21

42

616

315

1834

359

/1

3

Jednostki wojska na terenie Wlk. Brytanii

a/ D

-tw

o J.W

.W.B

.2

58

2024

76

724

1815

2937

103

3033

6316

623

8/2

x/ z

tego

: 76

of. [

706?

] sze

r. st

an 1

6. B

ryg.

Pan

c.w

Cat

teri

ck

b/ i. korp.

D-t

wo

I.Kor

pusu

33

88

199

656

317

1330

6312

639

3271

197

253

/4

1.dy

w.p

anc.

14

1137

150

294

370

867

4518

236

577

1306

3194

5376

3305

5495

8800

1417

615

043

/17

2.d.

gren

.pan

c. x

/5

715

7412

218

941

223

381

154

245

511

1017

459

479

938

1955

2367

/2xx

/ nal

eży

ewid

. do

2 d.

gr

. – sł

użbo

wo

podl

ega

Szef

owi S

ztab

u N

WSa

m.K

p.”C

omm

”. x

x/1

42

72

616

1034

463

4983

90

C.W

yszk

.Br.P

anc.

xxx

/1

18

3359

9119

36

115

3026

4612

440

6910

923

342

6/1

4

Inne

odd

z. k

orp.

21

810

2748

49

1553

109

190

108

185

293

483

531

/20

11xx

x/ p

odle

ga D

-cy

I. K

orp

tylk

o sł

użbo

wo

– m

.p.

Cat

teri

ckR

azem

:4

1329

6928

349

868

515

8381

2236

079

516

7639

3368

6739

9762

6310

260

1712

718

710

/57

11

c/ jedn. teryt.

szko

lne

/C.W

./ o

/10

4171

182

242

446

992

134

4365

7511

731

796

173

269

586

1578

/1

Inne

311

2342

9422

539

811

353

7485

114

340

4711

015

749

789

511

/532

105

o/ z

tego

141

of.

prze

znac

zony

ch d

o Lo

tn.

Ofic

. ze

zmni

ejsz

. upo

saż.

oo/

1131

2687

152

180

192

679

679

Raz

em:

1144

7818

137

651

686

320

6924

796

139

160

231

657

143

283

426

1083

3152

11/5

3310

5oo

/ prz

enie

sien

i w st

an

niec

z. w

zgl.

urlo

pow

ani

Raz

em a

–c:

1762

115

270

685

1021

1554

3724

109

2947

494

918

6542

0176

2741

7065

7910

749

1837

622

100

11/5

9211

6

41.

Sam

. Bry

gada

Spa

doch

rono

wa

312

3711

115

231

56

3988

240

428

801

538

1190

1728

2529

2844

/2

5N

a ter

enie

W

lk. B

ry-

tani

i

aN

. Wł.

i Sł.

Zew

n. z

poz.

1+2

1858

133

196

344

285

260

1294

4212

9313

222

031

481

338

053

591

517

2830

223/

425

2/23

bW

ojsk

a z p

oz. 3

+417

6511

528

272

211

3217

0640

3911

529

513

1037

2105

4629

8428

4708

7769

1247

720

905

2494

411

/594

116

Ogó

łem

– /p

oz. 1

–4/

3512

324

847

810

6614

1719

6653

3315

741

606

1169

2325

4943

9241

5088

8304

1339

222

633

2796

614

/598

252/

2311

6

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi


Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowie

szta

bow

i:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:Sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

P.S.

W.K

. of

./sz

er

Junaczki

Junacy

urz.

/nf

c.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

6

Armia Polska na Wschodzie

a/ D

-tw

o A

.P.

58

2436

5050

5022

314

7391

9210

237

290

285

375

747

970

16/2

9322

49

x/ z

tego

:a/

wys

łano

do

W. B

ryt.

w o

stat

nich

mie

siąc

ach

1943

r.

– 30

of.,

5 sz

er.

i 119

juna

ków

, któ

rzy

przy

byli

do A

nglii

w c

iągu

st

yczn

ia 1

944

r.–

63 sz

er. i

1 P

SK, k

tórz

ysą

jesz

cze

w d

rodz

e

b/ w

ysła

no i

przy

było

z A

P. d

o A

nglii

w c

iągu

st

yczn

ia 1

944

r. 7

szer

. 23

5 PS

K. i

81

juna

ków

.

II. Korpus

D-t

wo

II.K

orp.

24

2117

3641

3515

64

3749

8413

330

711

235

647

778

494

0

Jedn

. bro

ni1

918

5517

525

751

57

488

254

596

1579

2528

1486

4625

6111

8639

9154

Jedn

. słu

żb.

29

2874

101

214

2110

727

958

386

718

5757

718

3024

0742

6444

7816

3. d

yw. p

iech

.1

313

3110

225

139

479

524

156

565

971

2565

4281

2009

7124

9133

1341

414

209

1/

5. d

yw. p

iech

.6

1036

8728

942

184

940

266

666

1139

2279

4390

2651

7167

9818

1420

815

057

2. b

ryg.

czo

łgów

13

627

7995

211

1384

194

316

709

1316

637

1578

2215

3531

3742

Jedn

. eta

pow

e1

1016

4384

9024

421

168

164

285

346

885

255

689

944

1829

2073

17/4

371/

387

b/ ra

zem

:4

1568

133

378

993

1393

2984

130

580

621

7139

7484

7815

564

7727

2337

831

105

4666

949

653

17/4

372/

403

c/ Je

dn. p

ozak

orpu

śne w

dys

p. D

-cy

A.P

. x/

110

4486

273

529

756

1699

118

253

688

211

6814

3341

3989

335

1144

0485

4310

242

58/2

513

425

2794

16/

117

d/ In

wal

idzi

w P

łdn.

Afr

yce

52

71

615

2144

8728

169

197

284

291

/215

e/ O

fic. z

e zm

niej

sz. u

posa

żeni

em14

2549

109

281

373

303

1154

1154

Ogó

łem

: poz

. 6 a

–c24

5818

536

498

219

5025

0460

6726

37

1421

3159

5255

1005

720

162

8738

2734

336

081

5624

362

310

91/3

245

447

2858

18/

520

7N

a ter

enie

W

lk. B

ryta

nji

i Wsc

hodu

aN

.Wł.

i Sł.Z

ewn.

z po

z. 1+

218

5813

319

634

428

526

012

9442

1293

132

220

314

813

380

535

915

1728

3022

3/4

252/

23

bW

ojsk

a z p

oz. 5

b+6

4112

330

064

617

0430

8242

1010

106

378

3619

3441

9673

6014

686

2859

013

446

3511

248

558

7714

887

254

102/

3839

447

2858

18/

636

Ogó

łem

: poz

. 5 +

659

181

433

842

2048

3367

4470

1140

042

048

2027

4328

7580

1500

029

403

1382

635

647

4947

378

876

9027

610

5/38

4344

728

5827

0/23

636

z teg

o o

zmni

ejszo

nym

upo

saże

niu

2556

7519

643

355

349

518

3318

33

8

Ofic

. prz

en.

w

st.

niec

z.

wzg

l. ur

lop.

be

z pob

orów

w K

adrz

e Ew

id. O

fic.

27

2993

202

333

333

w A

rm. B

ryt.

– A

fryk

a7

1697

120

120

w A

.P.W

schó

d2

410

3332

8181

w M

isji

Woj

sk. –

Kan

ada

11

13

3

Raz

em:

411

4714

333

253

753

7

9M

aryn

arka

Woj

enna

17

1723

5042

5919

920

3212

416

128

562

248

914

7019

5925

8127

8025

/1

10

Lotnictwo

Nal

eżąc

y do

R.A

.F.

w je

dn. l

otn.

316

5617

741

081

036

718

3964

1244

664

020

2439

8871

7414

5097

524

2595

9911

438

264

24/

odko

men

d. d

o G

imn.

– G

lasg

ow3

37

1528

1413

2755

55

Ocz

ekuj

ący

przy

jęci

a do

R.A

.F.

13

32

91

16

81

67

1524

2

Raz

em:

316

5617

841

381

336

918

4864

1245

064

320

3240

0972

1014

6599

424

5996

6911

517

266

x/24

/x/

nad

to 2

9 in

ż. k

redy

t. sp

ec.

Min

. Ska

rbu

11O

gółe

m Si

ły Z

broj

ne n

a dzi

eń 1

styc

znia

1944

r. /

poz.

7–10

/63

204

510

1054

2558

4365

5230

1398

450

460

2509

5095

9773

1929

437

235

1578

038

111

5389

191

126

1051

1010

5/38

4344

731

2451

9/24

636

12St

an z

dn. 1

.12.

1943

r.60

206

509

1053

2560

4363

5179

1393

049

953

2508

5105

9750

1922

137

136

1584

738

607

5445

491

590

1055

20

13Ró

żnic

a w

sto

sunk

u do

sta

nu z

dn.

1.

12.1

943

przy

było

+3

11

251

545

71

2373

99ub

yło

-2

210

6749

656

346

441

0

22

PRZEMÓWIENIE PREZYDENTA RP WŁADYSŁAWA RACZKIEWICZA WYGŁOSZONE W RADIU LONDYŃSKIM 1 STYCZNIA 1944 R.

Po raz piąty przemawiam do Was, Rodacy, na progu Nowego Roku od chwili, gdy Niemcy przez swą skrzętnie uplanowaną i długo przygotowywaną napaść na Polskę rozpętali wszechświatową burzę wojenną.

Rok, który mamy poza sobą przyniósł wielkie zmia-ny sytuacji wojennej i układu stosunków wzajemnych zarówno w naszym obozie Narodów Zjednoczonych, kro-czących już dziś do pewnego zwycięstwa, jak i w obozie niemieckim i narodów wspomagających Niemców, czy to wskutek ich krótkowzrocznego oportunizmu czy uległości wobec przemocy.

Wojenna produkcja sojusznicza doszła w ubiegłym roku do rozmiarów olbrzymich i wzrasta nadal. Wzrasta-ją również i siły ludzkie walczące na wszystkich frontach. Potęgę wytwórczości Narodów Zjednoczonych odczuli już wrogowie, a w nadchodzącym roku dokona się zaciśnięcie Rzeszy Niemieckiej żelazną obręczą frontów i spadną na nią rozliczne a groźne ciosy. Wiemy, że siły wroga nie są jeszcze wyczerpane, a strategia sojusznicza liczy się z cięż-kimi walkami i krwawymi stratami, ale zdecydowana jest ona je ponieść.

Wśród państw współpracujących z Niemcami zaczyna panować już zamieszanie, a główny z satelitów niemiec-kich – Włochy – rozpoczął już walkę przeciw dawnemu sojusznikowi, a raczej rozkazodawcy.

Odżywa i staje do walki prawie całe już Imperium Francuskie i jego siły zbrojne szykują się do momentu, gdy będą mogły przystąpić do wyzwolenia swej Metropolii.

Od początku tej wojny składamy daninę krwi, od po-czątku tej wojny jesteśmy w walce. Ani na chwilę nie został przerwany polski wysiłek wojenny. Z ziemi polskiej prze-niósł się na zachód, z rodzimego Bałtyku na morza świata, a z nieba polskiego pod niebo Francji, potem Anglii.

Nasze lotnictwo i marynarka bierze stale udział w wal-kach. Lotnicy nasi, zyskawszy sławę w bitwie powietrznej o Wielką Brytanię, dają się dobrze we znaki Rzeszy, a ma-rynarze nasi zdobyli prawdziwe uznanie pierwszego mor-skiego narodu świata – Anglików, biorąc w ciężkich wa-runkach udział w przeprowadzaniu konwojów – szlakiem arktycznym do Związku Radzieckiego, poprzez Atlantyk i Morze Śródziemne, oraz udział w walkach desantowych na wybrzeżach afrykańskich i włoskich.

Od Wodza Naczelnego, który powrócił właśnie z Bli-skiego Wschodu, dowiaduję się, że nasze siły na tym ob-szarze gotowe są do walki i wejdą one do boju już nie-bawem, ażeby utrzymać tę ciągłość ofiary i trudu, który sprawia, że nasz wkład do wojny stale się zwiększa.

W tej wojnie droga nasza jest prosta, front nasz jest jasny, zadania nasze są wyraźnie określone. Od początku walczymy o istnienie naszego narodu i całość państwa,

19441 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 1213 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29 30 31

STYCZEŃ

1.01. Gościeniszki. 2 kompania V batalionu 77 pp AK ppor. Stanisława Szabuni „Licho” zlikwidowała posterunek litewski.

1.01. Szczuczyn. Oddział dywersyjny plut. pchor. Stani-sława Białeckiego „Scewoli” z Obwodu AK Szczuczyn roz-broił oddział straży leśnej.

1.01. Warszawa. Dekretem Krajowej Rady Narodowej została utworzona Armia Ludowa. W jej skład weszły: Gwardia Ludo-wa, oddziały bojowe Związku Walki Młodych, część oddziałów Batalionów Chłopskich, Milicji Ludowej Robotniczej Partii Pol-skich Socjalistów i Gwardii Ludowej WRN. Naczelnym dowódcą został mianowany gen. Michał Żymierski „Rola”, a jego zastęp-cą i szefem Sztabu Głównego – Franciszek Jóźwiak „Witold”.

1.01. Londyn, Wielka Brytania. Archiwum i Muzeum Sił Zbrojnych, podległe Naczelnemu Wodzowi, zostało podpo-rządkowane Ministrowi Obrony Narodowej. Przy archiwum utworzono Referat Specjalny, który miał zebrać i uporząd-kować materiały dotyczące prezesa Rady Ministrów i Na-czelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego.

23

walczymy o lepszy byt w lepiej, bezpieczniej urządzo-nym świecie. Nasz sztandar pozostaje ten sam. I tak być powinno. Nie mamy się chyba czego wstydzić, że na ra-chunku naszym nie widać żadnego odstępstwa, żadnego odchylenia. Nie prowadziliśmy żadnej ubocznej gry poli-tycznej, ani w Kraju, ani poza jego granicami. Nie poszli-śmy na żadną politykę przetrwania czy przezimowania. Rzuciliśmy nasze losy odważnie na szalę sprawiedliwości, wierząc, że przegrać nie możemy.

Nie taimy niczego, nie ukrywamy niczego, nasze plany i zamiary są znane światu – znalazły one wyraz w deklaracjach Rządu. Chcieliśmy i chcemy żyć w do-brych stosunkach ze wszystkimi pragnącymi pokoju i rozbudowywać współpracę narodów, żywimy nadzieję, że wielkie demokra-cje anglosaskie przyczynią się walnie do kształtowania jutra Europy i świata. W tej właśnie roli W. Brytanii i Stanów Zjednoczonych widzimy wraz z innymi narodami najlepszą gwarancję pokoju i sprawiedliwości.

Przechodzą dzisiaj przez świat idee, krzewią się projekty, powstają plany. Słyszycie mowy i deklaracje, zapewnie-nia i obietnice. Zdajemy jednak sobie sprawę z trudności, jakie mogą się jesz-cze spiętrzyć przed nami na drodze do uzyskania sprawiedliwego pokoju, ale wierzymy, że budować będziemy nowy świat; na tych odwiecznych wartościach i na tych fundamentach, które zostaną w Europie mimo wszelkich wysiłków wroga, by zburzyć te wartości. Trzeba będzie połączyć zdobycze wieków

z tymi zdobyczami i ideami, jakie ofiarowuje nam po-stęp. Cały wysiłek myśli ludzkiej po wojnie będzie dążył do tego właśnie, ażeby znaleźć syntezę między dawnym a nowym.

Wydaje się, że Europa po przejściach tych lat wojny będzie dążyć do porozumienia szybciej aniżeli w latach poprzedzających wojnę. Mówi się dzisiaj wiele o czynniku siły. Siła nie powinna być jedynym czynnikiem decydują-cym o polityce, winna ona być sługą prawa. Pozostawiona sama sobie, jeżeli nie ma żadnego wytłumaczenia, żad-nego celu, staje się tylko postrachem, budzi tylko reakcje lęku. Siła, jeżeli nie jest w służbie wielkiej i twórczej idei, staje się czymś niszczącym.

1.01. Londyn, Wielka Brytania. Generałowie brygady Rudolf Dreszer i Janusz Beaurain zostali powołani do służby czynnej i oddani do dyspozycji Naczelnego Wodza.

1.01. Rothesay, Wielka Brytania. Stacja Zborna Oficerów na szkockiej wyspie Bute została przeorganizowana na Kadrę Ewidencyjną Oficerów. Kadra była komórką centralną prowadzącą ogólną ewidencję oficerów w stanie nieczynnym oraz urlo-powanych i delegowanych na studia. Przez nią przechodzili także oficerowie zwalniani ze stanu czynnego lub powoływani do służby ze stanu nieczynnego.

1.01. Sielce, ZSRR. Gen. bryg. Karol Świerczewski wręczył sztandary bojowe: 2 Dywizji Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego, 1 Brygadzie Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, 1 Pułkowi Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” i 1 Samo-dzielnemu Batalionowi Kobiecemu Fizylierów im. Emilii Plater.

1.01. Wielka Brytania. Kpt. pil. (S/Ldr) Włodzimierz Miksa przejął dowodzenie 317 dywizjonem myśliwskim (131 Skrzydło Myśliwskie) od kpt. pil. Franciszka Kornickiego.

1.01. Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr) Stanisław Łapka objął dowodzenie 306 dywizjonem myśliwskim (133 Skrzydło Myśliw-skie) po kpt. Włodzimierzu Karwowskim.

1–4.01. Atlantyk. ORP Burza brał udział w eskorcie połączonych konwojów MKS.34 i SL.143 do Wielkiej Brytanii.

1–6.01. Cieśnina Gibraltarska. ORP Ślązak uczestniczył w patrolach przeciwko nieprzyjacielskim okrętom podwodnym.1–8.01. Snailwell, Wielka Brytania. Piloci 309 dywizjonu myśliwsko-rozpoznawczego im. Ziemi Czerwieńskiej uczestni-czyli w patrolach nad wybrzeżem holenderskim.

Prezydent RP Władysław Raczkiewicz składa życzenia świąteczne żołnierzom lotnictwa polskiego, 1943 r.

24

A o to właśnie chodzi, ażeby Europa nie stała się przy-bytkiem pustym, nie stała się świątynią bez Boga, ale żeby była częścią świata, w której znajdzie się miejsce dla twór-czego rozwoju wszystkich jej państw i narodów. Sama siła nie jest zawołaniem, które potrafi skupić koło siebie naro-dy – to hasło potrafi tylko rozproszyć narody. Dlatego siła nie może być ostatnim słowem tej wojny.

Szuka się jeszcze formuły, na której oprzeć się musi współpraca narodów, szuka się jeszcze kodeksu prawa, szuka się wspólnego języka. Droga nie będzie ani łatwa, ani prosta, ale przebycie jej zależy od tego, czy dany na-ród zdobędzie się w ostatnim etapie wojny na największy wysiłek woli i myśli.

Naród nasz nieludzko doświadczany, szarpany wi-chrem historii, który przeciągał przez nasze ziemie czę-ściej i bezlitośniej aniżeli przez inne kraje, musi raz jeszcze wykazać swoją dojrzałość przez zespolenie myśli i wiary. Ponad niepewność i rozczarowanie, które mogą mieć do-stęp do niejednego serca musimy podnieść sztandar wiary.

Rok ubiegły nie przyniósł żadnych zmian na lepsze w ukła-dzie życia naszego narodu w zajętym przez wroga Kraju.

Z jednej strony to samo bezwzględne, metodyczne okrucieństwo i bezprawie zbrodniczego okupanta, z dru-giej ta sama nieugięta moc ducha narodu, ta sama cicha, lecz jakże wymowna, jego walka podziemna z wrogiem – walka, w której przytłaczającą i zda się beznadziejną przewagę siły materialnej wroga naród wyrównuje prze-wagą siły moralnej, jaką mu daje umiłowanie ponad życie ideału wolności i nie tylko nadzieja, lecz i wiara, że praw-da i dobro zwyciężyć muszą.

Zająwszy 1 września 1939 r. pierwsze miejsce wśród obrońców wolności narodów i człowieka, naród nasz, choć musiał ulec przygniatającej przemocy zbrojnej,

dzięki swym bezprzykładnym niemal siłom moralnym prowadzi nadal nieustającą ani na chwilę walkę, pomimo większych nawet nieraz liczbowo, a bezwzględnie więk-szych stosunkowo strat, niż straty naszych sprzymierzeń-ców na polach bitewnych.

Walka ta prowadzona kosztem tylu ofiar i nieznanych niemal w historii mąk fizycznych i moralnych, nie jest bez-owocną, lecz jest wielkim wkładem naszym do toczącej się wojny. Wiąże ona w Kraju pokaźną ilość wojsk wrażych, uszczuplając szeregi niemieckie na frontach, a ileż trans-portów niemieckich nie nadążyło dzięki niej na czas na front wschodni, ileż materiału wojennego niemieckiego nie mogło powiększyć zapasów na frontach.

Armia Krajowa – ta najbardziej ofiarna część Polskich Sił Zbrojnych jest bez przerwy w akcji. Nie może wróg za-znać spokoju ani we dnie, ani w nocy, wszędzie czując jej obecność. Mimo dziesiątków tysięcy oddziałów katów ge-stapowskich, mimo zasieków z drutów kolczastych osła-niających niemieckie budynki lub posterunki SS i Gesta-po, mimo ciągłych ekspedycji karnych, ulice miast lub lasy i pola wsi stale rozbrzmiewają odgłosami walk staczanych przez planowo działające oddziały Armii Krajowej i hu-kiem wystrzałów kładących trupem skazanych przez pod-ziemne sądy polskie szczególnie aktywnych zbrodniarzy i eksploatatorów okupacyjnych. Stale dziesiątki tysięcy egzemplarzy prasy podziemnej przynoszą ludności praw-dziwe wieści ze świata, a okupantowi ostrzeżenia, akty oskarżenia, wyroki lub komunikaty o ich wykonaniu.

Polska – to front wewnętrzny niemieckiej „fortecy europejskiej”.

Jawni czy tajni wrogowie naszą ofiarną i bezkompromi-sową wierność najszlachetniejszym ideałom ludzkości nazy-wają często brakiem realizmu życiowego. Lecz ten właśnie

1–15.01. Morze Egejskie. ORP Dzik brał udział w 10 patrolu śródziemnomorskim, (rozpoczęty 23 grudnia 1943 r.) w celu zwalczania nieprzyjacielskiej żeglugi.

1.01–6.02. Greenock, Szkocja. ORP Dragon uczestniczył w szkoleniu w miejscowej bazie morskiej.

2.01. Staje. Oddział por. Jana Borysewicza „Krysi” zaatakował grupę spadochroniarzy radzieckich. Zginęło 3 skoczków.

2.01. Zalewce. Oddział partyzancki Obwodu AK Radom por. Michała Gumińskiego „Cezara” stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

2.01. Kanał La Manche. W trakcie powrotu z patrolu ścigacz artyleryjski S-4 utknął na mieliźnie. W wyniku uderzenia uszkodził stery i śruby oraz przebił kadłub w dwóch miejscach.

2.01. Cromwell, Wielka Brytania. Została utworzona Lotnicza Szkoła Łączności dla Małoletnich.

2–17.01. Sielce – Łaptiewo, ZSRR. 2 DP została przewieziona transportem kolejowym z Sielc na Smoleńszczyznę w rejon Łaptiewa, gdzie dołączyła do 1 DP i 1 pułku czołgów. W obozie sieleckim pozostały pod dowództwem płk. Stanisława Galickie-go: 3 DP, pułk zapasowy i szpital. Ponadto w rejonie Grigoriewskoje stacjonował 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa”, a w Riazaniu – Oficerska Szkoła 1 Korpusu PSZ w ZSRR.

3.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister obrony narodowej przeniósł w stan nieczynny na rok gen. dyw. Kazimierza Ładosia oraz generałów brygady: Jerzego Ferka-Błeszyńskiego, Stanisława Kwaśniewskiego, Mikołaja Osikowskiego, Stanisława Roupperta i Sergiusza Zahorskiego.

25

pozorny brak realizmu, ta nasza rzekoma wada narodowa, zapełniła najpiękniejsze karty naszej historii i pozwoliła nam przetrwać i nie zginąć w najcięższych jej okresach.

To ona zrobiła z nas przedmurze chrześcijaństwa i cywilizacji Zachodu w wiekach średnich, wysłała syna Jagiełły na śmierć na polach Warny. Dzięki niej właśnie Sobieski obronił Wiedeń, ona była zarzewiem powstań narodowych i walk o niepodległość. Ona była natchnie-niem anonimowego poety, który w pieśni dzieci Warsza-wy w 1830 r. włożył słowa:

Kto zwycięży wolnym będzie, A kto zginął – wolnym już.To ona była główną bronią w historycznej już dziś, choć

beznadziejnej obronie Warszawy, ona była pobudką dla tych, co z Kraju, czy z obozów jenieckich przedostawali się

poprzez kordony graniczne, by znowu stanąć w szeregach, z niej czerpali swe siły do przetrwania nasi wygnańcy, którzy przezwyciężając najcięższe warunki dążyli do Polskich Sił Zbrojnych, ona wreszcie sprawiła, że mimo milionowych już dziś ofiar niemieckiego bestialstwa w Kraju, Naród cały trwa w oporze i walce i nie znalazł się, i nie mógł się znaleźć, ża-den oportunista, który byłby w stanie stworzyć jakąkolwiek grupę dla kompromisu i współpracy z okupantem, a Polska w walce i wierności sojuszom zachowała oblicze nieskalane.

W tej jedności walki, jaka istnieje od początku pomię-dzy sztandarami armii a niezliczonymi utajonymi sztan-darami Kraju, pozdrawiam Was, Rodacy, w Nowy Rok. Niech wiara, która utrzymała nas przez poprzednie lata wojny przeprowadzi nas przez ostatni jej okres.

Niech Was Bóg prowadzi!

3.01. Morze Północne. Załoga F/Sgt Stanisława Kiełki z 304 dywizjonu bombowego zaatakowała bombami głębinowymi wynurzony niemiecki okręt podwodny. Już po wybuchu bomb lotnicy zauważyli kolejną, silną eksplozję. Okręt uznano za uszkodzony.

3.01. Wielka Brytania. W pierwszym po Nowym Roku locie bojowym 8 samolotów 302 dywizjonu myśliwskiego ostrzelało niemieckie ciężarówki wojskowe we Francji.

3/4.01 Rokitno. Oddziały Armii Czerwonej w pościgu za wycofującymi się oddziałami Wehrmachtu przekroczyły koło Rokitna (powiat warneński) na północnym Wołyniu przedwojenną granicę wschodnią Rzeczypospolitej Polskiej.

3–5.01. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak uczestniczył w osłonie konwoju do Bizerty w Tunezji.

4.01. Morze Północne. Załoga F/O Hieronima Czyżuna z 304 dywizjonu bombowego obrzuciła bombami głębinowymi i ostrzelała okręt podwodny U-629, powodując jego uszkodzenie.

4.01. Tarent, Włochy. Z Egiptu przybył kolejny transport pododdziałów 3 Dywizji Strzelców Karpackich.

4.01. Wielka Brytania. Trzy dywizjony myśliwskie 131 Skrzydła (302, 308, 317; łącznie 35 samolotów) prowadzone przez S/Ldr Kazimierza Rutkowskiego zapewniły osłonę myśliwską lekkim bombowcom atakującym wyrzutnie latających bomb V-1 (atako-wanie celów „Noball”). Po południu identyczne zadanie wykonał zespół myśliwców pod dowództwem W/Cdr Stanisława Skalskiego.

5.01. Blackpool, Wielka Brytania. Delegat inspektora lotnictwa w Blackpool gen. bryg. pil. Władysław Kalkus został zwol-niony ze stanowiska z powodu złego stanu zdrowia (zmarł w Blackpool 23 lutego 1945 r.).

STOSUNKI POLSKO-RADZIECKIE

W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. oddziały Armii Czerwonej w pościgu za wycofującymi się oddziałami Wehrmachtu przekroczyły wschodnią granicę Rzeczypo-spolitej Polskiej koło Rokitna w powiecie sarneńskim na północnym Wołyniu. Tego samego dnia minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden wręcza-jąc ambasadorowi radzieckiemu przy rządzie brytyjskim Fiodorowi Gusiewowi polskie memorandum z 30 grudnia 1943 r. podkreślił, że rząd polski zwrócił szczególną uwagę na ustęp proponujący rozmowy wojskowe polsko-radziec-kie z udziałem Brytyjczyków i Amerykanów w celu opra-cowania szczegółów powstania zbrojnego w Polsce, które

musi być dostosowane w czasie do ogólnych wymogów stra-tegii alianckiej. Stalinowi w tym czasie na żadnych rozmo-wach z polskimi władzami nie zależało. Z jego inspiracji została powołana 1 stycznia 1944 r. w Warszawie Krajowa Rada Narodowa, kierowana przez komunistów, mająca odgrywać rolę podziemnego parlamentu. Na jego czele został postawiony zupełnie nieznany w Polsce Bolesław Bierut, który wcześniej był działaczem międzynarodów-ki komunistycznej, a od jesieni 1941 r. do sierpnia 1943 r. pracował w Mińsku na znaczącym stanowisku urzędnika odpowiedzialnego za aprowizację na okupowanych przez Niemców obszarach Białorusi.

26

Dzień po wkroczeniu Armii Czerwonej na teryto-rium Rzeczypospolitej, 5 stycznia 1944 r. rząd polski wy-dał deklarację, w której odnotowując ten fakt podtrzy-mywał ofertę porozumienia polsko-radzieckiego, które dałoby Podziemnej Armii Krajowej możność uzgodnienia z władzami wojskowymi radzieckimi swej akcji prze-ciw okupantowi niemieckiemu, negując jednocześnie roszczenia ZSRR do kresów wschodnich RP. Strona ra-dziecka w odpowiedzi z 11 stycznia, opublikowanej jako

komunikat TASS, brutalnie odrzu-cała polską propozycję. Oświadczała mianowicie, że polska deklaracja za-wiera błędne stwierdzenie dotyczące granicy polsko-radzieckiej”, traktat ryski zaś z marca 1921 r. nazywała niesprawiedliwym oraz narzuconym Związkowi Radzieckiemu. Granica polsko-radziecka może – zdaniem rządu radzieckiego – w przybliżeniu przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona. Sugerując, że Polska mogłaby przy-stąpić do radziecko-czechosłowac-kiego traktatu, strona radziecka jed-nocześnie zatrzaskiwała drzwi przed władzami Rzeczypospolitej. Insy-nuowała bowiem, że emigracyjny rząd polski, odcięty od swego narodu, udowodnił, że jest niezdolny do stwo-rzenia przyjacielskich stosunków ze Związkiem Radzieckim. Okazał się on także niezdolny [do] zorganizo-wania czynnej walki przeciwko nie-mieckiemu najeźdźcy w samej Polsce.

Ambasador RP w Londynie Edward Raczyński wymia-nę oświadczeń uznał za paradoksalną, a w gruncie rzeczy tragiczną farsę. Replika rządu polskiego z 15 stycznia zo-stała utrzymana w bardzo umiarkowanym tonie. Władze RP zaznaczały, że uważają za bardziej celowe powstrzyma-nie się obecnie od dalszej dyskusji publicznej. Odrzucając jednostronne decyzje czy fakty dokonane, które miały lub mogły mieć miejsce na terytorium Rzeczypospolitej Pol-skiej, rząd polski zwracał się do Wielkiej Brytanii i Stanów

5.01. Londyn, Wielka Brytania. W związku z przekroczeniem granicy Polski z 1939 r. przez wojska radzieckie rząd polski wydał oświadczenie, w którym deklarując gotowość wznowienia stosunków z ZSRR informował, że rząd RP nie uznaje jego roszczeń do wschodnich terenów państwa polskiego.

5.01. Wielka Brytania. Samoloty Spitfire z 131 Skrzydła Myśliwskiego uczestniczyły w operacji „Ramrod 425”, osłaniając amerykańskich samolotów B-17 bombardujących cele na terytorium przeciwnika.

5–6.01. Morze Północne. Ścigacz artyleryjski S-2 uczestniczył w patrolu nocnym u wschodnich wybrzeży Anglii jako osło-na pośrednia konwoju.

5–6.01. Brindisi, Włochy. Cztery samoloty 1586 Eskadra Specjalnego Przeznaczenia (dowódca – mjr nawig. Stanisław Król), wchodzącej w skład 334 Skrzydła Specjalnego Przeznaczenia Królewskich Sił Powietrznych (RAF), wystartowały do pierwszego lotu z lotniska Campo Cassale pod Brindisi ze zrzutami do Polski. Z 4 samolotów tylko tylko 1 zdołał wykonać zadanie, dwa robiły się podczas lądowania

6.01. Wielka Brytania. Piloci 306 i 315 dywizjonu myśliwskiego (133 Skrzydło Myśliwskie) atakowali wyrzutnie lata-jących bomb V-1. Niemiecka artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła maszynę F/Sgt Kazimierza Łojka z 315 dywizjonu. Pilot zginął.

7.01. Warszawa. Żołnierze Kedywu Okręgu AK Warszawa spalili park i warsztaty samochodowe przy ul. Stępińskiej.

7.01. Greenock, Wielka Brytania. Kmdr ppor. Tadeusz Gorazdowski ponownie objął dowodzenie niszczycielem ORP Piorun.

Prezydent RP Władysław Raczkiewicz w otoczeniu rządu premiera Stanisława Mikołajczyka, Londyn 1944 r. Siedzą od lewej: S. Mikołajczyk, W. Raczkiewicz, wicepremier J. Kwapiński. Stoją od lewej: L. Grosfeld, H. Strasburger, S. Kot, M. Kukiel, K. Popiel, T. Romer, J. Stańczyk, W. Banaczyk, A. Romer, M. Seyda, W. Komarnicki, ks. Z. Kaczyński

27

Zjednoczonych, aby te doprowadziły do rozmów między rządem polskim i radzieckim, z udziałem rządów brytyj-skiego i amerykańskiego, na temat całokształtu istnieją-cych zagadnień, których załatwienie doprowadzić winno do przyjaznej i trwałej współpracy Polski i Związku Ra-dzieckiego. Oświadczenie TASS z 17 stycznia jeszcze raz do-kumentowało złą wolę strony radzieckiej przez negatywne ustosunkowanie się do polskiej oferty nawiązania rokowań pod pretekstem, że Rząd Radziecki nie może przystąpić do oficjalnych rozmów z rządem, z którym nie utrzymuje sto-sunków dyplomatycznych.

Od końca stycznia do końca marca 1944 r. trwała wy-miana korespondencji między władzami Wielkiej Bryta-nii, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego w sprawie nawiązania radziecko-polskich stosunków dyplo-matycznych. Stalin wysunął dodatko-wy warunek wstępny, oprócz żądania oficjalnego uznania przez rząd polski granicy na tzw. linii Curzona. Było nim gruntowne polepszenie składu rzą-du polskiego przez usunięcie z niego profaszystowskich imperialistycznych elementów i włączenie do niego ludzi o demokratycznym sposobie myślenia. Winston Churchill zwracał Stalinowi uwagę, że zalecenie zmian w składzie obecnego rządu jest bardzo bliskie inge-rencji w sprawy wewnętrznej suweren-ności, przeciwko czemu wypowiadali-śmy się zarówno Pan, jak ja. Premier brytyjski wywierał jednocześnie coraz silniejszą presję na premiera RP Sta-nisława Mikołajczyka, aby strona polska zaakceptowała

tzw. linię Curzona, a nawet usunęła z rządu naczelnego wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego, a także mini-strów obrony narodowej gen. Mariana Kukiela oraz in-formacji i dokumentacji Stanisława Kota jako szczególnie wrogo traktowanych przez władze radzieckie. Według Churchilla bowiem, posunięcie takie mogłoby zapobiec równocześnie dopuszczeniu do rządu komunistów.

Rząd RP, opierając się naciskowi brytyjskiemu, zde-cydował się wydać 15 lutego dwie rezolucje. Odrzucając możliwość zmian personalnych na najwyższych szcze-blach władzy, gdyż nie mogą być [one] zależne od żądań obcego państwa, dopuszczał jednak po raz pierwszy ewen-tualność rozmów na temat polsko-radzieckiej granicy

7–10.01. Morze Śródziemne. ORP Ślązak brał udział w patrolu przeciwko okrętom podwodnym u południowo--wschodnich wybrzeży Hiszpanii. 8 stycznia okręt odnalazł 4 rannych lotników brytyjskich z zestrzelonego samolotu typu Wellington.

8.01. Mikuliszki. 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Dęba” i 3 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” stoczyły pod Mikuliszkami zwycięską walkę z litewskimi i niemieckimi oddziałami policyjnymi.

8.01. Pińsk – Brześć n. Bugiem. Grupy dywersyjne Oddziału Partyzanckiego im. Tadeusza Kościuszki ze zgrupowania „Jeszcze Polska nie zginęła” wysadziły na linii kolejowej Pińsk–Brześć n. Bugiem 2 pociągi wojskowe.

8.01. Warszawa. Żołnierze Kedywu Okręgu AK Warszawa spalili park samochodowy przy zbiegu Al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej. W walce zginęło 10 Niemców.

8.01. Warszawa – Mińsk Mazowiecki. Żołnierze batalionu „Zośka” na szosie Warszawa–Mińsk Mazowiecki przeprowadzili nieudaną akcję zbrojną (kryptonim „Polowanie”) na wracających z polowania dygnitarzy administracji niemieckiej na dystrykt warszawski, m.in. Ludwika Fischera, Ludwiga Leista i Ludwiga Hahna.

8.01. Morze Śródziemne. ORP Dzik przechwycił i zatopił grecki szkuner w służbie niemieckiej „Eleni”.

8.01. Tarent, Włochy. Dowództwo zgrupowania składów i służb 2 Korpusu przybyło z Egiptu w celu nadzorowania transpor-tów wojsk polskich przybywających do Włoch. Czasowo służby te podporządkowano 3 Dywizji Strzelców Karpackich.

8–10.01. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak brał udział w eskorcie konwoju do Neapolu.

Minister spraw zagranicznych Tadeusz Romer (z lewej) i ambasador RP w Londynie Edward Raczyński, styczeń 1944 r.

28

po zakończeniu działań wojennych. Proponował wpro-wadzenie tymczasowo linii demarkacyjnej między polską a radziecką administracją, która przebiegałaby na wschód od Wilna i Lwowa. Przy okazji jednak rząd polski wy-powiedział się przeciwko przyznawaniu Związkowi Ra-dzieckiemu części Prus Wschodnich wraz z Królewcem, uważając, że jest to zamiar sprzeczny z interesem państwa polskiego oraz ograniczający dotkliwie jego swobodny do-stęp do morza.

Stalin był jednak nieustępliwy. W listach do Win-stona Churchilla i Franklina D. Roosevelta z 3 marca 1944 r. informował, że sprawa stosunków radziecko--polskich nie dojrzała jeszcze do rozwiązania. [...] Wy-starczy wskazać na to, że [Polacy] nie tylko nie chcą uznać linii Curzona, lecz zgłaszają jeszcze pretensje zarówno do Lwowa, jak do Wilna. Próby mediacji, przede wszystkim brytyjskiej, załamały się pod ko-niec marca 1944 r.

Armia Krajowa, której naczelnym zadaniem była walka z okupantem niemieckim, mimo prowokacyj-nych zachowań radzieckich grup dywersyjnych i od-działów partyzanckich, nie występowała w sposób czynny przeciwko ZSRR. Istnienie Polskiego Państwa Podziemnego zagrażało radzieckim planom zaprowa-dzenia w Polsce komunistycznych rządów. Starano się więc dyskredytować działalność Armii Krajowej, sięga-jąc po prowokację, kłamstwa i fizyczną eksterminację. Prowadzone w 1941 r. przez Polską Misję Wojskową w Moskwie rozmowy z Rosjanami nie powiodły się, strona rosyjska bowiem żądała pełnego wglądu w dzia-łalność Armii Krajowej.

Zerwanie przez ZSRR w kwietniu 1943 r. stosunków z rządem RP pozwoliło Rosjanom na otwartą zmianę kursu wobec AK. Na terenach okupowanej Polski na-siliła się działalność specjalnych grup wywiadowczych NKWD. Na kresach południowo-wschodnich, gdzie

9.01. Warszawa. W wyniku przekształcenia Krajowej Reprezentacji Politycznej, na mocy dekretu Delegata Rządu, powstała Rada Jedności Narodowej, spełniająca rolę podziemnego parlamentu.

9.01. Morze Śródziemne. ORP Dzik zniszczył grecki kuter w służbie niemieckiej „Agia Markella”.

9–28.01. Morze Śródziemne. ORP Sokół wziął udział w swoim 30 patrolu operacyjnym, którego zadaniem było zwalczanie nieprzyjacielskiej żeglugi na Morzu Egejskim. 12 stycznia w pobliżu wyspy Milos posłał na dno ogniem artyleryjskim grecki szkuner w służbie niemieckiej „Agia Paraskevi”. Było to ostatnie zatopienie jednostki wroga przez polski okręt podwodny w II wojnie światowej. 15 stycznia ORP Sokół został nieskutecznie zaatakowany bombami głębinowymi przez jednostkę nie-przyjaciela.

10.01. Herby. Oddział AK ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” opanował miejscową stację kolejową.

10.01. Janów Poleski. Grupa dywersyjna z Oddziału im. Tadeusza Kościuszki wysadziła niemiecki transport wojskowy na linii kolejowej Łuniniec–Brześć n. Bugiem.

10.01. Rejowiec. Oddział AK OP-7 i grupa słuchaczy szkoły minerskiej Batalionów Chłopskich wysadziły niemiecki pociąg wojskowy.

10.01. Londyn, Wielka Brytania. W celu nawiązania i utrzymania tradycji pułków kawalerii, Naczelny Wódz zatwierdził zmianę nazw pułków rozpoznawczych: 12 Podolski Pułk Rozpoznawczy na 12 Pułk Ułanów Podolskich, 15 Poznański Pułk Rozpoznawczy – 15 Pułk Ułanów Poznańskich, 1 Pułk Kawalerii Pancernej – 1 Pułk Ułanów Krechowieckich, 14 Pułk Kawa-lerii Pancernej – 14 Pułk Ułanów Jazłowieckich, 2 Pułk Rozpoznawczy – 9 Pułk Ułanów Jazłowieckich.

ZWIĄZEK RADZIECKI WOBEC ARMII KRAJOWEJ

partyzantka radziecka była zwalczana przez oddzia-ły nacjonalistycznego podziemia ukraińskiego, była prowadzona polityka pozyskiwania przychylności Po-laków pod pretekstem walki ze wspólnym wrogiem, tzn. z UPA, i podporządkowywania sobie miejscowych oddziałów partyzanckich i samoobrony. Udało się to w pewnym stopniu na Wołyniu, gdzie powstały podle-głe im oddziały polskie (m.in. dowodzone przez Roberta Satanowskiego zgrupowanie „Jeszcze Polska nie zginę-ła”). W razie niepowodzenia starano się spacyfikować oddziały AK, nie cofając się przed likwidacją dowódców (zabójstwo w listopadzie 1943 r. por. Jana Rerutki „Drza-zgi”, dowódcy oddziału „Łuna”, porwanie w grudniu 1943 r. kpt. Władysława Kochańskiego „Bomby”).

Bezwzględnie zwalczano Armię Krajową na kresach północno-wschodnich, tj. na Wileńszczyźnie i Nowo-gródczyźnie. Rozwój polskiego podziemia na tych te-renach w 1942 r. i 1943 r. począł zagrażać radzieckiej

29

terenów partyzanckiej wojny polsko-radzieckiej, w toku której zagrożone wybiciem przez Rosjan oddziały pol-skie przyjęły zaoferowaną im przez Niemców pomoc. Zawieszenie broni objęło jednostki AK szczególnie na-rażone na ataki przeważających sił partyzantki radziec-kiej, m.in. na Nowogródczyźnie oddział por. Adolfa Pilcha „Góry” i por. Józefa Świdy „Lecha”. Po ujawnie-niu tych faktów, komendant Okręgu AK Nowogródek płk Janusz Szlaski został usunięty z zajmowanego sta-nowiska, a przeciwko winnym wszczęto dochodzenie, w którego wyniku por. „Lecha” skazano na karę śmierci. Podejmowane próby porozumienia się z partyzantką ra-dziecką nie dały żadnego rezultatu.

10.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej wydał rozkaz wprowadzający barwy broni i służb w postaci różnokolorowych proporczyków na kołnierzach kurtek i płaszczów oraz otoków rogatywek dla żołnierzy 1 Dywizji Pancernej i 2 Dywizji Grenadierów Pancernych (kadrowej).

10.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej zatwierdził skład Najwyższego Sądu Wojskowego i Prokura-tury Najwyższego Sądu Wojskowego w celu umożliwienia wznowienia działalności przez te instytucje.

10.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Oarodowej zmienił nazwę Centrum Wyszkolenia Służby Etapowej na Centrum Wyszkolenia Zarządu Wojskowego. Do zadań Centrum należało m.in.: opracowanie zagadnień związanych z polską okupacją zajętych terenów nieprzyjaciela oraz przygotowanie i wyszkolenie oficerów łącznikowych przy dowódz-twach alianckich.

10.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej utworzył Centrum Wyszkolenia Grup Technicznych jako jednostkę centralną. Zadaniem Centrum miało być przygotowanie i wyszkolenie kadr grup technicznych we wszystkich specjal-nościach, które były potrzebne do uruchomienia i wykorzystania zaplecza działających Polskich Sił Zbrojnych.

10.01. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Oarodowej utworzył jednoosobową placówkę Delegata Biura Opieki Ministerstwa Obrony Narodowej przy attaché wojskowym przy Ambasadzie RP w Ankarze. Zadaniem delegata była opieka i organizacja pomocy dla żołnierzy przebywających w niewoli niemieckiej i żołnierzy internowanych na terenie państw bałkań-skich oraz dla rodzin wojskowych w kraju.

10–11.01. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak odbył samodzielny patrol nocny w rejonie Neapolu.

dominacji. Niepowodzenie działań zmierzających do podporządkowania i wchłonięcia oddziałów zbrojnych AK skłoniło dowództwo radzieckie do rozwiązań ekstremalnych. 26 sierpnia 1943 r. brygada partyzantki radziec-kiej dowodzona przez Fiodora Mar-kowa rozbroiła stacjonujący w pobliżu oddział Armii Krajowej dowodzony przez ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”; 80 polskich partyzantów rozstrzelano, kilkudziesięciu przemo-cą wcielono do oddziałów radzieckich, około 80 osób zwolniono do domu.

1 grudnia 1943 r. doszło do kolej-nego gwałtu. Na terenie Okręgu AK Nowogródek rozbrojono 230-osobowy stołpecki batalion AK mjr. Antoniego Pełki „Wacława”. W trakcie walk zginęło 10 żołnierzy AK. Część ujętych rozstrzelano, a 10 oficerów postawiono przed sądem, który skazał ich na śmierć (5 rozstrzelano, pozostałych wywieziono do Moskwy). W styczniu 1944 r. partyzanci radzieccy dokonali 29 napadów na polskie wsie i majątki w rejonie Szczuczyna. W kwietniu 1944 r. oddział ra-dziecki im. Czapajewa spacyfikował 7 wsi polskich kwa-terujących polskie oddziały, wymordowano 10 rodzin, a ich gospodarstwa zniszczono.

W reakcji na mnożące się napady radzieckie na od-działy polskie i pojedynczych żołnierzy oraz represje wobec ludności polskiej wspierającej oddziały akowskie, strona polska podjęła zbrojny odwet. Przeciwakcja pol-ska spowodowała kolejną kontrakcję radziecką. W ten sposób doszło do prowadzonej aż do wyzwolenia tych

Grupa partyzantów 1 Brygady Partyzanckiej AK Komendy Okręgu Wilno, Wileńszczyzna,

koniec maja 1944 r.

30

Od grudnia 1943 r. do lipca 1944 r. partyzantka ra-dziecka, zwalczając AK na Nowogródczyźnie, położyła nacisk na akcję zbrojną. Świadczy o tym następująca sta-tystyka: w grudniu 1943 r. oddziały zgrupowania bara-nowickiego stoczyły z oddziałami AK 24 walki, w stycz-niu 1944 r. – 30, w lutym – 33, w marcu – 27, w kwietniu – 26, maju – 29, czerwcu – 19 i w lipcu – 2. Razem w tym okresie odnotowano przynajmniej 190 potyczek między jednostkami Okręgu AK Nowogródek a radzieckimi. Najwięcej starć z Rosjanami prowadziło zgrupowanie stołpecko-nalibockie – ponad 120, i nadniemeńskie – ponad 40. Pozostałe przypadają na inne oddziały par-tyzanckie Okręgu AK Nowogródek. Na Nowogródczyź-nie partyzantka radziecka rozstrzelała, pod zarzutem współpracy z Armią Krajową, ponad 500 członków kon-spiracji, żołnierzy AK i osób cywilnych. Za współpracę

z partyzantką radziecką AK rozstrzela-ła 200–250 cywilów.

Możliwość pełnej i niczym nieskrę-powanej rozprawy z Armią Krajową NKWD uzyskało w 1944 r. – w miarę zajmowania przez Armię Czerwoną ziem polskich. Jako pierwsi ofiarą padli żołnie-rze Okręgu AK Wołyń. Aresztowanych w marcu 1944 r. żołnierzy inspektoratu rejonowego AK Łuck postawiono w paź-dzierniku przed trybunałem Kijowskiego Okręgu Wojskowego, który skazał ich za wspólną walkę z Niemcami i oddziałami UPA na wieloletni pobyt w łagrach. Do-wódcom wymierzono karę śmierci.

W lipcu 1944 r. zostały rozbrojone oddziały AK biorą-ce udział w walkach o Wilno. Żołnierzy Armii Krajowej rozbrojono i uwięziono, mimo ujawnienia się wobec Ar-mii Czerwonej dowództwa Okręgu AK Wilno i złożenia deklaracji woli walki u jej boku. Łącznie w lipcu i sierp-niu 1944 r. siłami wojsk 3 Frontu Białoruskiego ujęto 7800 akowców.

Likwidację polskich oddziałów prowadzono w spo-sób bezwzględny. Na porządku dziennym było stoso-wanie odpowiedzialności zbiorowej, mordowanie ran-nych i rozstrzeliwanie jeńców. Tylko w okresie między 20 sierpnia a 8 września 1944 r. przeprowadzono 10 poważnych operacji wojskowych, podczas których zli-kwidowano 10 polskich oddziałów, liczących – według danych NKWD – 325 ludzi, z czego 268 zabito, a tylko 57 wzięto do niewoli. W toku dalszych operacji prowa-dzonych od 8 do 25 września zlikwidowano 17 oddzia-łów liczących 127 osób, z których zabito 51.

11–16.01. Masseria S. Agostino, Włochy. W ramach przygotowań do wprowadzenia wojsk polskich na linię frontu 3 Dywizja Strzelców Karpackich została przesunięta spod Tarentu rzutem kolejowym i kołowym.

10–16.01. Morze Śródziemne. ORP Ślązak uczestniczył w eskorcie konwojów z Al-Marsa Al-Kabir do Augusty na Sycylii oraz do Algieru.

12.01. Warszawa. W związku z przekroczeniem przez Armię Czerwoną granicy RP z 1939 r. dowódca AK wydał rozkaz nr 126 zapowiadający wsparcie Armii Czerwonej w walce z Niemcami.

12.01. Grigoriewskoje, ZSRR. W 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” odbyła się pierwsza promocja do stopnia oficerskiego. Chorążych promował gen. bryg. Karol Świerczewski.

12.01. Sielce, ZSRR. Ukazał się pierwszy numer gazety „Biuletyn 3 Polskiej Dywizji Piechoty” (później pod zmienioną nazwą „Na Zachód”).

12.01. Greenock, Wielka Brytania. Dowodzenie krążownikiem lekkim ORP Dragon objął kmdr por. Stanisław Dzie-nisiewicz, zastępując na tym stanowisku kmdr. Eugeniusza Pławskiego, który został szefem Sztabu Kierownictwa Marynarki Wojennej.

12–14.01. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak osłaniał konwój do Philippeville w Algierii.

13.01. Warszawa. W „Biuletynie Informacyjnym” ukazał się artykuł wstępny, w którego tytule użyto po raz pierwszy okre-ślenia „Podziemne Państwo Polskie”.

Drużyna „Wichra” z III batalionu 77 pp AK w pelerynach maskujących. Nowogródzkie, styczeń 1944 r.

31

Wydarzenia pod Wilnem ujawniły radziecki sce-nariusz rozwiązywania kwestii akowskiej. We Lwowie, na Rzeszowszczyźnie, Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie, w rejonie Warszawy powtarzał się znany z Wileńsz-czyzny schemat: najpierw dobre czy nawet bardzo do-bre stosunki i współdziałanie bojowe z frontowymi od-działami, później pertraktacje i rozmowy, odrzucenie

propozycji gotowości formowania regularnych oddzia-łów AK, aresztowanie dowódców oraz rozbrojenie i in-ternowanie, czyli wywiezienie żołnierzy w głąb Związku Radzieckiego. Efektem radzieckiej polityki siły wobec Armii Krajowej było wysłanie ponad 10 tys. żołnierzy Armii Krajowej i prawie 50 tys. członków ich rodzin do łagrów.

13–21.01. Freetown, Brytyjska Afryka Zachodnia. W czasie dokowania naprawiono azdyk (sonar aktywny) i zbiornik wody słodkiej na ORP Garland.

14.01. Diabla Góra. Oddział AK por. Witolda Kucharskiego „Wichra” rozbił oddział żandarmerii niemieckiej.

14.01. Nowosiele. W ramach zgrupowania „Jeszcze Polska nie zginęła” został utworzony Oddział Partyzancki im. Zawiszy Czarnego.

14.01. Warszawa. Podczas pierwszej narady Dowództwa Głównego AL określono zasady organizacji oraz działań dowództw i sztabów, przedyskutowano sprawy związane z organizacją współdziałania z jednostkami frontowymi, podjęto decyzję o zinten-syfikowaniu ruchu partyzanckiego na Lubelszczyźnie oraz rozwinięciu sił AL na zachód od Wisły.

14.01. Wileńszczyzna. Władze niemieckie zaproponowały dowódcy 5 Brygady AK rtm. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” zawieszenie broni i podjęcie wspólnej walki przeciwko działającej na tym obszarze partyzantce radzieckiej. Propozycja została odrzucona.

14.01. Wielka Brytania. Trzy dywizjony myśliwskie: 302, 308 i 317 ze 131 Skrzydła wzięły udział w operacji „Ramrod 453”, osłaniając 3 ugrupowania bombowców typu B-26 Marauder atakujących wyrzutnie latających bomb V-1. Duże zgrupo-wanie niemieckich myśliwców zaatakowało formację 308 dywizjonu, zestrzeliwując samolot pilotowany przez por. (F/Lt) Józefa Piotrowskiego, który zginął.

14–15.01. Morze Północne. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolu nocnym u wschodnich wybrzeży Anglii jako osłona pośred-nia konwoju.

SUKCESY POLSKICH OKRĘTÓW PODWODNYCH

Na początku 1944 r. okręty podwodne OORP Dzik oraz Sokół wchodziły w skład 1 Flotylli Okrętów Podwodnych Royal Navy (1st Submarine Flotilla), operującej z bazy w Bejrucie w Libanie. W styczniu 1944 r. obie jednostki, ze względu na osią-gnięcia określane przez aliancką prasę mianem „strasznych bliźniaków” (terrible twins), odniosły swoje ostatnie zwycię-stwa na Morzu Śródziemnym. Były to za-razem ostatnie sukcesy polskich okrętów podwodnych w II wojny światowej.

23 grudnia 1943 r. ORP Dzik wyruszył z bazy w Bejrucie na swój dziesiąty patrol śródziemnomorski i rozpoczął kontrolę na wodach Morza Egejskiego. 7 stycznia rano okręt wystrzelił 4 torpedy do celu zidentyfikowanego jako rumuński trans-portowiec wojska typu Alba Julia. W rzeczywistości zaatakowaną jednostką był turecki parowiec „Tirhan”,

Załoga ORP Sokół

32

Sokół został nieskutecznie zaatako-wany przez nieprzyjaciela za pomocą bomb głębinowych. 21 stycznia polski okręt rozpoczął przejście do kolejnego sektora w pobliżu cieśniny Dardanele, lecz w trakcie zmiany dyslokacji został skierowany w rejon wysp Armorgos i Denusa. Patrol ORP Sokół zakończył się 26 stycznia. W jego trakcie jednost-

ka przebyła ponad 2200 mil morskich, w zanurzeniu spędziła 174 h.

który jednak nie został trafiony. 8 stycznia ORP Dzik przechwycił grecki szkuner w służbie niemieckiej – „Eleni”. Po zatrzymaniu i opuszczeniu przez załogę, żaglowiec został zatopiony przez grupę abordażową. 9 stycznia polski okręt podwodny napotkał grecki kuter „Agia Markella”. Jednostka została zniszczona materia-łem wybuchowym, a trzyosobową grecką załogę wzię-to na pokład ORP Dzik. 13 stycznia okręt powrócił do bazy. W trakcie rejsu przebył ponad 2500 mil morskich, spędził na morzu 494 godzin, w tym 224 w zanurzeniu.

ORP Sokół rozpoczął swój 30 patrol na Morzu Śród-ziemnym 9 stycznia. 12 stycznia w drodze do sektora patrolowania pomiędzy Kretą a wyspami Morza Egej-skiego zaobserwowano szkuner pod niemiecką bande-rą, zaniechano jednak ataku ze względu na niewielką szansę powodzenia. Parę godzin później przechwycono jednomasztową jednostkę „Agia Paraskevi”. Po ostrze-laniu ogniem artyleryjskim szkuner zatonął. ORP So-kół podjął z wody pięcioosobową grecką załogę, a na-stępnie wysadził ją na wysepce Ananes. W nocy z 15 na 16 stycznia w czasie wynurzenia wykryto bliskość jed-nostki przeciwnika. Po zanurzeniu alarmowym ORP

15–16.01. Kanał La Manche. S-2 brał udział w nocnym patrolu.

15–17.01. Atlantyk. ORP Błyskawica eskortował amerykański statek na trasie Reykjavík–Londonderry.

15–28.01. Atlantyk. ORP Burza uczestniczył w osłonie konwoju do Gibraltaru. 28 stycznia drużyna pryzowa niszczyciela przeprowadziła kontrolę na portugalskim kutrze „Albatros”.

16.01. Wołyń. Rozpoczęła się mobilizacja oddziałów Armii Krajowej na Wołyniu.

17.01. Szczuczyn. 1 kompania III batalionu 77 pp AK por. Stanisława Karolkiewicza „Szczęsnego” rozbiła niemiecką ekspedycję karną.

17/18.01. Lida. Grupa bojowa z oddziału AK por. Jana Borysewicza „Krysi”, dowodzona przez sierż. Alfreda Fryesa „Bza”, rozbiła więzienie i uwolniła około 70 osób.

17/18.01. Rudomino. 3 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” i 6 Brygada AK kpt. Franciszka Koprowskiego „Dęba-Konara” rozbiły posterunek policji litewskiej i zniszczyły akta gminne.

17–21.01. Castelforte, Włochy. 1 Samodzielna Kompania Commando, wchodząca w skład brytyjskich oddziałów koman-dosów jako 6 kompania 10 Międzyalianckiego Commando, przydzielona do brytyjskiej 56 Dywizji Piechoty, wzięła udział w forsowaniu rzeki Garigliano. Następnie, wspólnie z brytyjskim batalionem Queens Regiment, po zaciętym boju zdobyła Valle Zintoni i Monte Valle Martina. Podczas walk zginął zastępca dowódcy kompanii rtm. Stanisław Wołoszowski.

18.01. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 129/I o organizacji Wojskowej Służby Kobiet.

Polski okręt podwodny

ORP Dzik wchodzi do portu w Scapa Flow

33

Urodził się 26 marca 1895 r. w Noworosyjsku. W la-tach 1914–1917 służył w carskiej Flocie Czarno-morskiej. W 1917 r., po wybuchu rewolucji paź-

dziernikowej, został wybrany przez załogę na dowódcę kontrtorpedowca „Zorkij”. Od 1918 r. w stopniu poruczni-ka marynarki w Polskiej Marynarki Wojennej.

W 1921 r. został przeniesiony do rezerwy w stopniu ka-pitana marynarki; do służby czynnej powrócił w 1924 r. Dowodził kolejno trałowcami ORP Czajka i ORP Mewa, następnie był zastępcą dowódcy torpedowca ORP Krako-wiak i kanonierki ORP Komendant Piłsudski, a następnie dowódcą kanonierki ORP Generał Haller. W 1926 r. został szefem Referatu Regulaminów i Wyszkolenia Kierownictwa Marynarki Wojennej. Rok później objął funkcję dyrektora nauk w Szkole Specjalistów Morskich. W latach 1928–1931 r. kierował polską Szkołą Podwodnego Pływania i Komisją Odbioru Torped we Francji, brał udział w pracach Komisji Odbiorczej Okrętów Podwodnych. W 1931 r. jako komandor podporucznik został mianowany dowódcą okrętu podwod-

nego ORP Żbik. W latach 1932–1936 dowodził dywizjonem okrętów podwodnych. W 1935 r. awansowany na komando-ra porucznika. Od 1936 r. w Kierownictwie Marynarki Wo-jennej jako szef Broni Podwodnej. W 1939 r. wydelegowany w skład misji wojskowej mającej zabiegać o pomoc militarną w razie napaści III Rzeszy Niemieckiej we Francji.

Po wybuchu wojny mianowany komendantem uzupeł-nień Floty w Wielkiej Brytanii. W 1940 r. został dowód-cą niszczyciela OF (okręt francuski) Ouragan, następnie objął dowództwo ORP Piorun; brał udział m.in. w akcji poszukiwania niemieckiego pancernika „Bismarck”. W la-tach 1941–1943 piastował stanowisko attaché wojskowego w Szwecji, od 1942 r. w stopniu komandora. 15 stycznia 1943 r. objął dowodzenie krążownikiem lekkim ORP Dra-gon. 12 stycznia 1944 r. został mianowany szefem Sztabu Kierownictwa Marynarki Wojennej. Od 1945 r. pełnił funkcję szefa Inspektoratu Marynarki Wojennej. Po zakoń-czeniu wojny pozostał na emigracji. Zmarł 22 maja 1972 r. w Vancouver w Kanadzie.

18.01. Wielka Brytania. Dowódca 300 dywizjonu bombowego W/Cdr Bolesław Kuzian przekazał dowodzenie ppłk. pil. Ada-mowi Kowalczykowi. Eskadra „B” 300 dywizjonu rozpoczęła przeszkolenie na czterosilnikowych samolotach typu Lancaster w 1 Szkole Doskonalącej na Lancasterach w Hemswell. Eskadra „A” na samolotach typu Wellington uczestniczyła zaś w akcji minowania wód. Do końca stycznia eskadra wykonała 55 takich lotów, a w lutym – 50.

19.01. Snailwell, Wielka Brytania. 309 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przydzielony do Obrony Powietrznej Wiel-kiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADFG) i otrzymał samoloty typu Hurricane Mk. IV.

19.01. Wielka Brytania. Lotnicy 307 dywizjonu myśliwskiego stacjonującego na lotnisku Drem w Szkocji wzięli udział w operacji „Rhubarb” nad Norwegią. Załogi 2 samolotów typu Mosquito ostrzelały na wodzie koło Stavanger grupę niemiec-kich łodzi latających Bv 138, niszcząc jedną z nich na pewno i 2 prawdopodobnie. Ponadto zestrzelono samolot Junkers W 34.

20.01. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski, przekazał Dowódcy AK „Wytyczne włączenia NSZ do AK”. Przewidywały one zachowanie odrębności organizacyjnej NSZ do końca wojny.

20.01. Londyn, Wielka Brytania. Po opublikowaniu przez Związek Radziecki raportu komisji powołanej do zbadania mor-du polskich oficerów w Lesie Katyńskim (tzw. komisja Burdenki), wg którego sprawcami zbrodni byli Niemcy, minister obrony narodowej gen. dyw. Marian Kukiel poinformował oficerów Wojska Polskiego o stanowisku rządu RP w tej sprawie.

22.01. Leśniczówka. Oddział dyspozycyjny Kedywu ppor. Czesława Piaseckiego „Agawy” wysadził tor kolejowy na linii Lublin–Rozwadów.

Polski okręt podwodny

Szef Sztabu Kierownictwa Marynarki Wojennej

komandorEUGENIUSZ PŁAWSKI

34

1 grudnia 1943 r. w Tarencie w południowych Wło-szech wylądowała 1 Samodzielna Kompania Komando-sów dowodzona przez kpt. Władysława Smrokowskiego. „Zielone diabły”, jak ich nazywano od koloru beretów,

weszły w skład międzynarodowego batalionu No. 10 In-ter-Allied Commando jako No. 6 Troop. Kompania skła-dała się z dwóch plutonów strzeleckich, plutonu dowo-dzenia oraz dowództwa (dowódca, jego zastępca, oficer

22.01. Anzio, Włochy. Desant wojsk alianckich. Wśród jednostek transportujących oddziały były też statki Polskiej Mary-narki Handlowej – MS Sobieski i SS Narwik.

23.01. Hrubieszów. Oddział AK ppor. Sergiusza Konopki „Czarusia” zlikwidował na drodze Hrubieszów–Sokal 27 Niemców i spalił 2 samochody.

23.01. Wohyń. Oddziały AK ppor. Franciszka Bartosika „Szczyta” i BCh Feliksa Robaka „Sokoła” zlikwidowały w zasadzce 5 funkcjonariuszy gestapo.

23.01. Wielka Brytania. Samoloty 133 Skrzydła Myśliwskiego uczestniczyły w operacji „Ramrod 472”. Piloci 306 dy-wizjonu stoczyli walkę powietrzną z niemieckimi myśliwcami, które zaatakowały osłaniane przez Polaków bombowce B-26 Marauder. Por. Stefan Tronczyński zestrzelił samolot Focke-Wulf Fw-190.

24.01. Poznań. Gestapo aresztowało płk. Henryka Kowalówkę „Dziedzica”, komendanta Okręgu AK Poznań.

24.01. Wołma. Wywiązała się walka między stołpeckim oddziałem AK i grupą z radzieckiej brygady partyzanckiej specjal-nego przeznaczenia. Zginęło 7 partyzantów radzieckich.

24.01. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz ustanowił Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, którego zadaniem było prowadzenie kursów dla kandydatów na wyższych dowódców i studiowanie doświadczeń wojennych. W skład Centrum wchodziły: komenda, wykładowcy, sekcja studiów ogólnych i pluton gospodarczy (łącznie 43 osoby). Centrum podlegało Inspektorowi Wyszkolenia Wojska, który też był odpowiedzialny za jego organizację.

POLSCY KOMANDOSI NA FRONCIE WŁOSKIM

Polscy komandosi na stanowisku ogniowym nad rzeką Sangro, grudzień 1943 r.

administracyjny i lekarz). W skład plutonu dowodzenia wchodzili: dowódca plutonu i jego zastępca, szef kom-panii, drużyna gospodarcza (jednocześnie obsługa erka-emów), drużyna łączności, drużyna moździerzy, obsługa

granatnika przeciwpancerne-go, zespół saperów-minerów i gońcy motocykliści. Pluton strzelecki składał się z: do-wódcy, zastępcy dowódcy, strzelca wyborowego – obser-watora oraz z dwóch drużyn szturmowych po 15 żołnierzy.

Licząca łącznie 7 oficerów oraz 84 podoficerów i szere-gowców kompania 13 grudnia znalazła się w miasteczku Ca-pracotta w górskim obszarze nad rzeką Sangro. Następnego dnia patrol pod dowództwem kpt. Smrokowskiego prze-kroczył rzekę jako pierwszy

pododdział aliancki na tym odcinku i walką rozpoznał ugrupowanie nieprzyjaciela. W nocy z 21 na 22 grudnia w rejonie miasteczka Pescopennataro kompania w zacię-tym boju odparła natarcie około 250 niemieckich strzel-ców alpejskich, przechodząc tym samym swój chrzest bojowy. W trakcie walki 3 Polaków odniosło rany. Nie-mieckie straty wyniosły około 30 zabitych i rannych.

35

24–30.01. Morze Śródziemne. ORP Ślązak osłaniał konwój z Algieru do Aleksandrii.

25.01. Motycz. Oddział partyzancki ppor. Aleksandra Sarkisowa „Szarugi” rozbroił na stacji kolejowej ochronę pociągu przewożącego bomby lotnicze i pociski artyleryjskie.

25.01. Tarent, Włochy. Z Egiptu przybyły: dowództwo 2 Korpusu Polskiego, Pułk Ułanów Karpackich, pułk artylerii lek-kiej, ciężkiej i przeciwlotniczej wraz z dowództwem grupy artylerii oraz elementy wojsk łączności i saperów. 2 Korpus został podporządkowany brytyjskiej 8 Armii we Włoszech.

26.01. Skalbmierz. Oddział AK zatrzymał pod miastem pociąg towarowy i wypuścił przewożone w nim bydło kontyngentowe.

26.01. Mottola, Włochy. Rozpoczął działalność sztab 2 Korpusu Polskiego.

26–30.01. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak wziął udział w eskorcie konwoju z Ferryville w Tunezji do Port Said w Egipcie.

28.01. Suszybaba. Na odprawie oficerów Sztabu Okręgu AK Wołyń podjęto decyzję o utworzeniu 27 Dywizji Piechoty AK i rozpoczęciu operacji „Burza”.

29.01. Górka-Zabłocie. Pluton AK Mieczysława Olszaka „Hardego”, oddział AK „Kozaka” i pluton BCh z I batalionu „Rysia” stoczyły walkę z oddziałem SS w obronie kolonii Górka i Zabłocie.

29/30.01. Grodków. Oddział Kedywu Okręgu AK Kraków dowodzony przez mjr. Stanisława Więckowskiego „Wąsacza” przeprowadził nieudaną próbę wysadzenia pociągu, którym podróżował generalny gubernator Hans Frank oraz dowódca SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie gen. Wilhelm Koppe.

W połowie stycznia komandosi wzięli udział w wal-kach nieopodal Sujo nad rzeką Garigliano (w pasie bry-tyjskiej 56 Dywizji Piechoty). 18 stycznia kompania, wspólnie z brytyjskim batalionem Queens Regiment, sforsowała rzekę Garigliano i po zaciętej walce zdo-była Valle Zintoni i Monte Valle Martina. 19 stycznia i w dniach kolejnych działała w kierunku na Castelforte i Monte Rotondo, niszcząc m.in. stanowisko moździe-rza oraz stanowisko łączności przeciwnika. Koman-dosi m.in. przeniknęli na niemieckie tyły oraz trwale zajęli kilka wzgórz, które obsadziły następnie podod-działy brytyjskie. Straty wyniosły czterech zabitych oraz 22 rannych i kontuzjowanych. Wśród poległych znalazł się zastępca dowódcy kompanii rtm. Stanisław

Wołoszowski. Był to najwyższy stopniem polski ko-mandos poległy we Włoszech – zginął 18 stycznia od kuli snajpera w trakcie walk o Monte Valle Martina, w czasie opatrywania rannego kolegi. Tego dnia po-legło na wzgórzu także 3 starszych szeregowców: Fer-dynand Decker, Henryk Klajber i Stefan Słowiński. 9 kwietnia 1944 r. w uznaniu za tę akcję 22 komando-sów kompanii (w tym 2 pośmiertnie – rtm. Stanisław Wołoszowski i st. strz. Franciszek Rogucki) zostało odznaczonych przez gen. dyw. Władysława Andersa, w obecności Wodza Naczelnego gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, Orderem Wojennym Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Zasługi z Mieczami i brytyjskim Military Medal.

2 KORPUS POLSKI WE WŁOSZECH

W końcu 1943 r. podjęto decyzję o skierowaniu dowo-dzonego przez gen. Władysława Andersa 2 Korpusu Polskie-go, gdzie miał wejść w skład brytyjskiej 8 Armii dowodzo-nej przez gen. Bernarda Montgomery’ego. Trzon korpusu stanowiły dwie dywizje: 3 Dywizja Strzelców Karpackich (DSK) gen. bryg. Bronisława Ducha i 5 Kresowa Dywizja Piechoty (KDP) gen. bryg. Nikodema Sulika oraz 2 Brygada Czołgów gen. bryg. Bronisława Rakowskiego, 2 Grupa Ar-tylerii płk. Ludwika Ząbkowskiego (7 pułk artylerii konnej, 9 pułk artylerii lekkiej, 10 i 11 pułk artylerii ciężkiej, 7 pułk artylerii przeciwpancernej, 7 pułk artylerii przeciwlotni-czej lekkiej, 8 pułk artylerii przeciwlotniczej ciężkiej, 1 pułk artylerii pomiarowej), trzy pułki kawalerii zmotoryzowane

(Pułk Ułanów Karpackich, 12 Pułk Ułanów Podolskich i 15 Pułk Ułanów Poznańskich) i jednostki pomocnicze.

Przerzut liczącego przeszło 40 tys. żołnierzy oraz 12 tys. pojazdów mechanicznych i 580 dział korpusu do Włoch był olbrzymią operację logistyczną. Rozpoczął się pod koniec 1943 r., a zakończył się dopiero w kwietniu 1944 r. W pierwszej kolejności – z Egiptu do Tarentu – przetransportowano drogą morską, m.in. na pokła-dzie transportowców MS Batory i SS Pułaski, 3 Dywi-zję Strzelców Karpackich, której transporty zjawiły się w tym porcie 21 grudnia i 4 stycznia. 3 DSK przeszko-lona do walk w górach została w dniach 11–16 stycznia skierowana rzutem kolejowym (9 pociągów) do Masserii

36

30.01. Horodno. 4 kompania oddziału AK por. Jana Borysewicza „Krysi” rozbroiła po krótkiej walce garnizon SS i policji, zdobywając: cekaem, 2 erkaemy, około 50 karabinów, 100 granatów i 10 tys. nabojów.

30/31.01. Dębica. Grupa dywersyjna Inspektoratu AK Rzeszów dowodzona przez kpt. Józefa Lutaka „Dyzmę” ostrzelała niemiecki pociąg pospieszny.

30.01–1.02. Morze Północne. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolach nocnych u wschodnich wybrzeży Anglii jako osłona pośrednia konwoju.

31.01. Chocisław-Zabłocie. Grupa rajdowa Roberta Satanowskiego ze zgrupowania partyzanckiego „Jeszcze Polska nie zginęła” zniszczyła most kolejowy na linii kolejowej Kowel–Brześć n. Bugiem. Wysadzono również nadjeżdżający pociąg ra-towniczy.

31.01. Worniany. Oddział 5 Brygady AK rtm. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” stoczył zwycięską bitwę z Niemcami, którzy stracili 65 żołnierzy i kilkunastu wziętych do niewoli. Straty AK wyniosły 19 zabitych i 12 rannych.

31.01. Włochy. 3 Dywizja Strzelców Karpackich objęła odcinek obrony nad rzeką Sangro, luzując brytyjską 78 Dywizję Piechoty.

31.01–15.04. Wielka Brytania. Przeprowadzono remont uszkodzonego w wyniku uderzenia w mieliznę ścigacza S-4.

S. Agostino na odcinek frontu 8 Armii nad Sangro, gdzie rzutem kołowym dotarł także (w 5 wielkich konwojach) ciężki sprzęt. Manewr ten miał związek z planowanym wejściem dywizji na pierwszą linię frontu na przełomie stycznia i lutego. 8 stycznia do Włoch dotarło dowódz-two zgrupowania składów i służb 2 Korpusu, by nad-zorować transporty wojsk polskich przybywające do Włoch. W tym celu przybył tam batalion wartowniczy oraz etapowe oddziały łączności, saperów i żandarmerii, polowa składnica map, piekarnia polowa, 2 kompanie transportowe oraz składnice materiałowe. 31 stycznia owe służby, czasowo nazwane Komendą Rejonu Etapo-wego, podporządkowano 3 DSK. 25 stycznia do Tarentu

przybyło dowództwo 2 Korpusu oraz część oddziałów pozadywizyjnych – Pułk Ułanów Karpackich, pułki artylerii lekkiej, ciężkiej i przeciwlotniczej wraz z do-wództwem grupy artylerii oraz elementy wojsk łączności i saperów (bez sprzętu). 2 Korpus został rozmieszczony w 5 obozach w okolicy miejscowości Santa Teresa (obo-zy Robertson, Alexander, Dowler, Tucker i O’Connor) w pobliżu portu rozładunku Tarent. Najbardziej była oddalona od portu miejscowość Mottola, gdzie dyslo-kowano sztab korpusu (25 km). 26 stycznia we włoskim Mottola sztab 2 Korpusu rozpoczął funkcjonowanie i wykonywanie czynności dowódczych. Tym samym 2 Korpus Polski wszedł w skład brytyjskiej 8 Armii.

Kolumna ciężarówek 2 Korpusu Polskiego, Włochy, 15 czerwca 1944 r.

37

Dowódca2 Korpusu Polskiego

generał dywizjiWŁADYSŁAW ANDERS

Urodził się 11 sierpnia 1892 r. w Błoniu. W 1910 r. wstąpił do armii rosyjskiej, w latach 1911–1914 stu-diował na politechnice w Rydze.

W czasie I wojny światowej m.in. dowodził szwadronem dragonów oraz ukończył skrócony kurs Akademii Sztabu Ge-neralnego w Petersburgu. Był wielokrotnie ranny.

W 1917 r. brał udział w formowaniu I Korpusu Polskie-go w Rosji, a po jego rozbrojeniu powrócił do kraju. W lip-cu 1918 r. wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej, a następnie wziął udział w walkach o odzyskanie niepodległości, m.in. w powstaniu wielkopolskim jako szef Sztabu Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim oraz dowódca 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Wojnę zakończył w stopniu podpułkownika. W okresie międzywojennym służył w jednostkach kawale-rii oraz Głównym Inspektoracie Kawalerii. Podczas prze-wrotu majowego był szefem sztabu wojsk rządowych.

II wojnę światową rozpoczął w stopniu generała bry-gady, dowodząc Nowogródzką Brygadą Kawalerii, a od

12 września 1939 r. – Grupą Operacyjną Kawalerii. Pod koniec września, wobec zaciskającego się pierścienia wojsk niemieckich i radzieckich, próbował przebijać się w małych grupach na Węgry. 29 września, dwukrotnie ranny, dostał się do niewoli radzieckiej.

Uwolniony na podstawie układu Sikorski–Majski, awansowany 11 sierpnia 1941 r. na generała dywizji, stanął na czele Armii Polskiej w ZSRR, przekształconej następnie w Armię Polską na Wschodzie i ostateczne 2 Korpus Polski, którym dowodził m.in. podczas bitwy o Monte Cassino. Od 26 lutego do 27 maja 1945 r. pełnił obowiązki Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. 26 września 1946 r. został mianowany Generalnym Inspektorem Polskich Sił Zbroj-nych (do 1954 r.). Po wojnie pozostał na emigracji, gdzie prowadził aktywną działalność polityczną. Awansowany na generała broni 16 maja 1954 r.

Zmarł 12 maja 1970 r. w Londynie, pochowany na Pol-skim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino.

38

Możliwość pełnienia pomocniczej służby wojsko-wej w zakresie m.in. służby przeciwlotniczej, wartow-niczej, łączności oraz innej potrzebnej dla celów obro-ny kobiety uzyskały po uchwaleniu w kwietniu 1938 r. nowej ustawy O powszechnym obowiązku wojskowym. W realiach II wojny światowej kobiety służyły nie tyl-ko w jednostkach pomocniczych, ale brały bezpośredni udział w działaniach wojennych. Zjawisko to szcze-gólnie powszechne było w konspiracyjnej działalności Związku Walki Zbrojnej. Pierwszą próbą określenia zasad służby kobiet była decyzja Komendanta ZWZ Okupacji Niemieckiej płk Stefana Roweckiego „Gro-ta” wydana na początku 1940 r. Stwierdzano w niej, że służbę kobiet należy traktować identycznie jak służ-bę wojskową mężczyzn. W rozkazie nr 51 z 30 paździer-nika 1941 r. Komendant Główny ZWZ uznał kobiety pozostające w czynnej służbie wojskowej w okresie konspiracji za żołnierzy.

25 lutego 1942 r. w rozkazie nr 59 Dowódca AK okre-ślił charakter i zadania Wojskowej Służby Kobiet (WSK), wskazując, że kobiety posiadające wyszkolenie i kwali-fikacje mogą obejmować funkcje kierownicze w woj-sku. Stanowił, że żołnierze kobiety mają te same prawa i obowiązki co żołnierze mężczyźni. 13 listopada 1942 r. Dowódca AK przesłał do Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego projekt dekretu umożliwiający użycie kobiet w zasadniczej służbie wojskowej i zrów-nujący prawa i obowiązki żołnierzy obojga płci. Dekret Prezydenta RP o ochotniczej służbie kobiet został pod-pisany 27 października 1943 r. (ukazał się 4 listopada 1943 r.), co sankcjonowało faktycznie istniejący stan, szczególnie w Armii Krajowej, i otwierało możliwości prawnego uregulowania różnych kwestii, w tym stopni wojskowych. Nadanie kobietom żołnierzom Armii Kra-jowej stopni wojskowych nastąpiło 23 września l944 r. w czasie Powstania Warszawskiego i z tego względu rozkaz ten nie dotarł do wszystkich komend obszarów i okręgów AK przed rozwiązaniem Armii Krajowej.

Odtworzone poza okupowanym krajem Polskie Siły Zbrojne początkowo nie miały w swych szeregach od-działów kobiecych. Dopiero wtedy, gdy z zesłania i ła-grów syberyjskich, wraz z mężczyznami, zaczęły na-pływać kobiety do obozów tworzonego w ZSRR Wojska Polskiego, dowódca Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Władysław Anders polecił utworzenie pomocniczej kobiecej służby wojskowej. Decyzja ta zyskała aprobatę Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego i wkrótce, 10 grud-nia 1941 r., Pomocnicza Służba Kobiet (PSK) stała się

istotną częścią Armii Polskiej na Wschodzie, a później 2 Korpusu Polskiego.

Po przybyciu Polek ewakuowanych z ZSRR do Wiel-kiej Brytanii zaczęto również tam formować oddziały kobiece. Część z nich zasiliła powstające w Szkocji 1 Dywizję Pancerną i 1 Samodzielną Brygadę Spadochro-nową. Ochotniczki PSK pracowały w świetlicach, kanty-nach, administracji i szpitalach.

11 lipca 1944 r. minister obrony narodowej gen. dyw. Marian Kukiel wydał zarządzenie, zgodnie z którym PSK została podzielona na: Pomocniczą Wojskową Służbę Ko-biet, Pomocniczą Lotniczą Służbę Kobiet i Pomocniczą Morską Służbę Kobiet. Ponadto 25 września 1944 r. mi-nister wydał rozkaz o utworzeniu Wojskowego Korpusu Sióstr Służby Zdrowia, podlegającego szefowi Służby Zdro-wia MON. Należy też wspomnieć o tym, że kilka kobiet--pilotów zostało zatrudnionych w brytyjskiej Pomocniczej Służbie Rozprowadzania Samolotów (Air Transport Auxi-liary – ATA), zajmującej się dostawami samolotów z lotnisk fabrycznych do jednostek bojowych. Znalazła się wśród nich m.in. córka Józefa Piłsudskiego – Jadwiga.

Wszystkie kobiety służące w Polskich Siłach Zbroj-nych przechodziły podstawowe przeszkolenie wojskowe, a część ukończyła nawet kursy oficerskie. Oddziały PSK z założenia nie brały bezpośredniego udziału w walkach, a ich zadanie polegało na odciążaniu jednostek linio-wych. Jedynie ochotniczki z kompanii transportowych 2 Korpusu Polskiego w walkach o Monte Cassino zdały egzamin bojowy, dowożąc ludzi, zaopatrzenie i sprzęt bezpośrednio na linię frontu.

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej w Europie w Polskich Siłach Zbrojnych znajdowało się 6045 kobiet. Zgodnie ze stanem ewidencyjnym z 1 lipca 1945 r., w Po-mocniczej Wojskowej Służbie Kobiet służyło 4722 kobiet,

Polki ze służby pomocniczej podczas pracy w warsztatach lotniczych, styczeń 1945 r.

KOBIETY W WOJSKU POLSKIM

39

w Pomocniczej Morskiej Służbie Kobiet – 112, a w Pomocniczej Lotniczej Służbie Kobiet – 1211.

Kobiety służyły również w Wojsku Polskim na froncie wschodnim. Rozkazem płk. Zygmun-ta Berlinga z 3 czerwca 1943 r. został utworzony 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater, podporządkowany 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Najwyższy stan liczebny ba-talion osiągnął we wrześniu 1943 r. – 740 kobiet żołnierzy, które pełniły głównie służbę wartowni-czą i sanitarną. Batalion kobiecy był również jed-nostką zapasową dla wcielanych do wojska kobiet. Przechodziły w nim przeszkolenie rekruckie, a po jego zakończeniu były kierowane do innych jedno-stek, w których miały pełnić służbę.

Wojsku Polskim na froncie wschodnim kobiety słu-żyły na tych samych zasadach co mężczyźni. Większość kobiet trafiła do różnego typu służb pomocniczych, m.in. do służby zdrowia, kwatermistrzostwa, łączności, admi-nistracji i innych. Część z nich trafiła do jednostek linio-wych i brała udział w walkach na pierwszej linii frontu,

Powitanie polskich fizylierek, Warszawa-Praga, ul. Grochowska, wrzesień 1944 r.

dowodząc pododdziałami piechoty, karabinów maszyno-wych, moździerzy i rusznic przeciwpancernych. Ogółem w szeregach 1 i 2 Armii Wojska Polskiego służyło ponad 8 tys. kobiet. Do końca wojny ponad 1500 z nich otrzyma-ło stopnie oficerskie, a ponad 2200 podoficerskie.

Dywizjony myśliwskie wykonały 699 lotów bojowych, w tym 21 osłon wypraw bombowych, cztery wymiatania, 11 rozpoznań wybrzeża i że-glugi nieprzyjaciela, 7 patroli ofensywnych (Mo-squito), 3 ataki na cele naziemne. Zestrzelono 3 sa-moloty niemieckie, 2 zestrzelono prawdopodobnie i 3 uszkodzono. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach wyniosły 2 poległych pilotów, 2 zagi-nionych, 6 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 136 lotów bojowych, w tym 12 wypraw na minowanie wód terytorialnych nieprzyjaciela, 16 wypraw na pa-trolowanie mórz i walkę z żeglugą i 1 wyprawę na poszukiwanie zaginionych załóg. Zrzucono 75 ton min i 2,7 tony bomb głębinowych. Atako-wano 4 okręty wroga; ciężko uszkodzono okręt podwodny. Straty własne w akcji bojowej i wy-padkach to: 15 poległych, 5 zaginionych, 6 samo-lotów. Ponadto 1 pilot zginął w wypadku w jed-nostce szkolnej.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W STYCZNIU

Uczniowie polskiej Lotniczej Szkoły Technicznej dla Małoletnich, Wielka Brytania

40

19441 2

3 4 5 6 7 8 910 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29

LUTY

1.02. Rymanów. W pobliżu stacji kolejowej oddział Ke-dywu Okręgu AK Kraków zniszczył 270 ton ropy.

1.02. Warszawa. Żołnierze oddziału Kedywu Komendy Głównej AK „Pegaz” (późniejszy „Parasol”) przeprowadzi-li udany zamach na gen. Franza Kutscherę, dowódcę SS i policji w dystrykcie warszawskim.

1.02. Londyn, Wielka Brytania. Ppłk dypl. pil. Olgierd Tuskiewicz zastąpił na stanowisku komendanta Wyższej Szkoły Lotniczej płk. pil. Michała Bokalskiego.

2.02. Marysin. Zmierzające do punktu zrzutu w Kijanach pa-trole Czesława Kazuba „Bomby” i Zbigniewa Ćwiertni „Kozioł-ka” z oddziału AK „Szarugi” (w sile 34 osób), pod dowództwem Apolinarego Repsy „Żegoty”, zaskoczył oddział niemiecki. Stra-ty Polaków wyniosły 22 poległych i 4 ciężko rannych.

2.02. Grodno–Lida. Na szosie Grodno–Lida 1 kompania III batalionu 77 pułku piechoty AK przygotowała zasadzkę, w którą wpadł niemiecki konwój samochodów.

1 lutego w Warszawie dokonano udanego zamachu na Franza Kutscherę, dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa (SS-Brigade-führer und Generalmajor der Polizei). Kutschera, który objął tę funkcję we wrześniu 1943 r., w ciągu kilku ko-lejnych miesięcy zastosował niespotykany dotąd terror wobec ludności cywilnej miasta, z doraźnymi, publicz-nymi egzekucjami włącznie. W związku z tym już w li-stopadzie w polskich władzach konspiracyjnych zapadła

decyzja o jego eliminacji. Zadanie otrzymał pluton Bronisława Pietra-szewicza „Lota” z jednostki specjalnej „Pegaz” wchodzącej w skład Kedywu Komendy Głównej AK. Po pierwszej, nieudanej próbie z 28 stycznia, kiedy to Kutschera nie zjawił się w pracy, za-machu dokonano 4 dni później. Miał on miejsce w Alejach Ujazdowskich, w pobliżu siedziby dowództwa SS, do-kąd w dni robocze Niemiec dojeżdżał samochodem z pobliskiego mieszka-nia w alei Róż. Wzięło w nim udział 12 osób, wykorzystano przy tym 3 samochody. Auto Kutschery zostało zablokowane przez jeden z samocho-

dów należących do grupy atakującej, a następnie Pie-traszewicz, Zdzisław Poradzki „Kruszynka” i Michał Issajewicz „Miś”, podbiegając do samochodu, seriami z pistoletów maszynowych śmiertelnie ranili niemiec-kiego generała i jego szofera.

Kutscherze zabrano broń i teczkę. Chwilę później do akcji wkroczyła ochrona pobliskich budynków dowódz-twa SS, w wyniku wymiany ognia zostali ranni „Lot” i 3 inni uczestnicy akcji.

Żołnierze „Pegaza” wycofali się do czekających już na nich 2 samochodów, mających ich ewakuować do kryjówek. Ranni „Lot” i Marian Senger „Cichy”

ZAMACH NA KUTSCHERĘ

Kondukt pogrzebowy Franza Kutschery, plac Saski, Warszawa

41

2.02. Hanaczów. Oddziały samoobrony AK i BCh z Obwodu AK Przemyślany walczyły z atakującymi wieś oddziałami UPA.

2.02. Jędrzejów. Pięcioosobowy patrol dywersyjny sierż. Józefa Maja „Balletta” z Obwodu AK Jędrzejów uwolnił z aresztu gestapo 5 żołnierzy AK.

2.02. Kupiczów. Oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK wraz ze zgrupowaniem partyzantki radzieckiej dowodzonym przez płk. Piotra Werszyhory uderzyły na bazy UPA w lasach świnarzyńskich.

2.02. Rudziszki–Łozowy. Oddział 5 Brygady AK został zaatakowany przez silne liczebnie grupy radzieckich partyzantów.

2.02. Vinchiaturo, Włochy. Rozpoczęło się luzowanie nad rzeką Sangro brytyjskiej 78 DP przez 3 Dywizję Strzelców Karpackich.

2.02. Wielka Brytania. Polscy piloci W/Cdr Aleksander Gabszewicz i F/Lt Bolesław Gładych zostali czasowo przydzieleni do 61 dywizjonu myśliwskiego 56 Grupy i rozpoczęli loty bojowe na samolotach P-47D Thunderbolt.

3–6.02. Atlantyk. ORP Garland uczestniczył w eskorcie konwoju z Freetown do Takoradi.

3–8.02. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak i ORP Ślązak osłaniały konwój z Port Saidu i Aleksandrii do Tarentu.

5.02. Atlantyk. Po ukończeniu szkolenia i ćwiczenia w Scapa Flow niszczyciel ORP Błyskawica rozpoczął eskortowanie statków idących do Islandii.

6–12.02. Atlantyk. ORP Burza brał udział w eskorcie połączonych konwojów MKS.38 i SL.147 do Wielkiej Brytanii.

7.02. Mottola, Włochy. Pierwszy rzut dowództwa 2 Korpusu wyruszył na front nad rzeką Sangro. Nowe miejsce postoju dowództwa – Vinchiaturo.

zostali przewiezieni do Szpitala Przemienienia Pańskiego na Pradze. Samochód, którym je-chali Kazimierz Sott „Sokół” i Zbigniew Gęsicki „Juno”, został zablokowany na mo-ście Kierbedzia przez Niemców. Po krótkiej

STRZELANIA BOJOWE 1 BRYGADY ARTYLERII

Zbigniew Gęsicki, uczestnik zamachu na Kutscherę. Zginął podczas ucieczki, skacząc do Wisły z mostu Kierbedzia

walce zdecydowali się na skok z mostu do Wisły, w któ-rej zginęli. Rannych wywieziono tego samego dnia ze szpitala praskiego i umieszczono w innych placówkach. Z powodu ran nie udało się ich jednak uratować; „Lot” zmarł 4 lutego, „Cichy” – 2 dni później.

W ramach odwetu Niemcy rozstrzelali łącznie oko-ło 800 zakładników oraz więźniów i nałożyli na War-szawę kontrybucję w wysokości 100 mln zł, ale uliczne egzekucje wkrótce ustały, choć terror okupacyjny nie zelżał.

W celu praktycznego sprawdzenia przygotowania 1 Brygady Artylerii im. gen. Józefa Bema do dzia-łań bojowych, dowódca artylerii Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR płk Aleksander Modzelewski wydał rozkaz, aby wzięła ona w strzelaniach do ugrupowa-nia bojowego nieprzyjaciela w pasie obrony radzieckiej 352 Dywizji Strzeleckiej gen. mjr. Nikołaja M. Striżenki w rejonie Lenino na odcinku Kozły–Połzuchy.

6 lutego 1944 r. o godz. 6.00 dowódca 1 Brygady płk Leon Bukojemski ogłosił alarm dla 1 dywizjonu kpt. Igora Pacewicza i postawił zadanie wykonania 126-kilometrowego marszu po drodze Smoleńsk–Krasnyj.

Z powodu kilku wypadków zachorowania na tyfus z 2 dywizjonu udział wzięli tylko oficerowie. 3 dywizjon 8 lutego został przewieziony (bez sprzętu) bezpośred-nio w rejon stanowisk ogniowych i wykonywał zadania ogniowe wykorzystując sprzęt 1 dywizjonu.

Dowódca 1 dywizjonu utworzył dwie kolumny: sa-mochodową i traktorową. Pierwsza wyruszyła kolumna samochodowa z plutonami dowodzenia. Dowodził nią dowódca dywizjonu. Jechali w niej zwiadowcy, telefoni-ści, topografowie i rachmistrze. Ich zadaniem było rozpo-znanie drogi marszu i rejonu ugrupowania bojowego oraz wybór punktów obserwacyjnych i stanowisk ogniowych.

43

10.02. Derewna, Sierkule. Stołpecki oddział AK stoczył 2 potyczki z partyzantami radzieckimi.

10.02. Filonowce, Dokudowo. Połączone siły radzieckich brygad partyzanckich im. Kirowa i im. Czapajewa zaatakowały oddział polski z batalionu „Ragnera” stacjonujący w obu wsiach.

10.02. Wilno. Na spotkaniu z przedstawicielami Komendy Okręgu AK Wilno wysłannik Abwehry zaproponował zawieszenie broni i podjęcie wspólnych działań przeciw partyzantce radzieckiej. Polacy odrzucili tę propozycję.

10.02. Londyn, Wielka Brytania. Pierwszy Lord Admiralicji Albert Victor Alexander otworzył polską wystawę morskiej zorganizowanej przez Referat Informacji Zewnętrznej Kierownictwa Marynarki Wojennej.

11–16.02. Masseria S. Agostino, Włochy. Nastąpiło przesunięcie rzutem kolejowym i kołowym 3 DSK spod Tarentu na linię frontu.

12.02. Wilno. Odbyło się kolejne spotkanie przedstawicieli Abwehry i Komendy Okręgu AK Wilno. Dowództwo polskie podtrzymało swoje negatywne stanowisko w sprawie prowadzenia wspólnej walki z radziecką partyzantką.

12.02. Wólka Bodzechowska. Żołnierze oddziału AK Konrada Suwalskiego „Mruka” podjęli próbę rozbrojenia oddziału partyzanckiego AL im. Józefa Sowińskiego. W walce zginęło 13 żołnierzy AL. Ujęty oficer polityczny został rozstrzelany.

12–13.02. Morze Północne. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolu nocnym u wschodnich wybrzeży Anglii jako osłona pośred-nia konwoju.

Pierwszym sprawdzianem bojowym przybywają-cego do Włoch 2 Korpusu były działania defensywne nad rzeką Sangro. Po podporządkowaniu brytyjskiej 8 Armii czołowa dywizja korpusu, 3 Dywizja Strzelców Karpackich, otrzymała pod koniec stycznia rozkaz zlu-zowania jednostek brytyjskiej 78 DP zajmujących stano-wiska na froncie. Jako pierwsza, począwszy od 2 lutego, na pierwszą linię frontu nad Sangro wejść miała 1 Bry-gada Strzelców Karpackich, wzmocniona jednym bata-lionem 2 Brygady. Proces ten z powodu bardzo trudnych warunków atmosferycznych i terenowych rozciągnął się aż do 25 lutego. Jednocześnie 8 lutego pod Alfedeną

kontakt z przeciwnikiem nawiązały pierwsze patrole 3 kompanii 2 batalionu 3 DSK, co oznaczało początek działań bojowych 2 Korpusu. 13 lutego dowództwo pol-skiego korpusu przejęło odpowiedzialność za obronę na linii rzeki Sangro siłami 3 DSK, a cztery dni później ele-menty 2 batalionu przeprowadziły, ze wsparciem artyle-rii, patrol ofensywny „Foxtrot”. Była to pierwsza większa potyczka oddziałów. W marcu do Włoch przybyły kolej-ne części składowe 2 Korpusu, w tym 5 Kresowa Dywi-zja Piechoty i ciężka artyleria. Dzięki temu na przełomie marca i kwietnia w rejonie Castel San Vincenzo-Cardito 5 KDP mogła zluzować marokańską 2 Dywizję i jako

druga polska dywizja zająć pozycje na pierwszej linii frontu. Dywizji podporządkowano ponad-to włoską brygadę piechoty. 24 marca gen. Wła-dysław Anders otrzymał od dowódcy brytyjskiej 8 Armii gen. Olivera Leese zadanie przygoto-wania wojsk do generalnej ofensywy wiosennej. Celem bliższym polskiego korpusu miało być zdobycie klasztoru na Monte Cassino. W związ-ku z tym w połowie kwietnia oddziały polskie nad Sangro zostały zluzowane przez brytyjski 10 Korpus. Podczas działań nad Sangro między lutym a kwietniem straty 2 Korpusu wyniosły 38 zabitych, 217 rannych i pięciu zaginionych.

OBRONA NAD SANGRO

Patrol narciarzy 3 DSK nad Sangro

42

7.02–3.03. Morze Egejskie. ORP Dzik odbył 11 patrol śródziemnomorski w celu zwalczania nieprzyjacielskiej żeglugi.

8.02. Bychawa. Wydzielona grupa z oddziału ppor. Jana Sowy „Spartanina” rozbiła areszt gminny i uwolniła przetrzymy-wane tam osoby.

8.02. Warszawa. Dziewięcioosobowy oddział bojowo-osłonowy kwatermistrzostwa Kedywu Komendy Głównej AK uprowa-dził niemiecki samochód pancerny z warsztatu naprawczego przy ul. Waliców.

8.02. Tarent, Włochy. Przybył kolejny rzut jednostek pozadywizyjnych 2 Korpusu.

8–9.02. Alfedena, Włochy. Pierwsze patrole 3 kompanii II batalionu 3 DSK rozpoczęły działania bojowe 2 Korpusu Pol-skiego.

9.02. Huszlewo. Oddział AK por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” uwolnił ludzi z transportu na przymusowe roboty do Niemiec oraz zniszczył akta gminne.

9.02. Połzuchy, Białoruś. 1 dywizjon 1 Brygady Artylerii im. gen. Józefa Bema wziął udział w artyleryjskim przygotowa-niu ataku na pozycje przeciwnika na odcinku obrony 352 Dywizji Piechoty pod m. Kozły i Połzuchy w rejonie Lenino. Był to chrzest bojowy nowo sformowanej korpuśnej jednostki artyleryjskiej.

9–14.02. Morze Śródziemne. ORP Ślązak i ORP Krakowiak brały udział w osłonie konwoju z Tarentu do Port Saidu.

9.02–5.03. Scapa Flow, Orkady. ORP Dragon odbył cykl szkoleń w zakresie strzelania, manewrowania i ćwiczeń zespo-łowych.

Samochody przybyły w nakazany rejon 6 lutego o godz. 14.00. Rzut ogniowy pod dowództwem szefa sztabu

dywizjonu por. Piotra Awdoszyna, składający się z 15 ciągników i 12 dział, przybył dzień później o godz. 14.00. Do wieczora działa zostały ustawione na stanowiskach ogniowych, częściowo okopane i zamaskowane. W czasie przemarszu i strzelań artylerzystom 1 Brygady towarzyszyła czterooso-bowa ekipa filmowa por. Aleksandra Forda.

Po zajęciu stanowisk na kierunku działania 352 DS i osiągnięciu gotowości ogniowej przez 1 dywizjon; jego dowódca otrzymał od dowódcy brygady zadanie, uzgodnione z dowódcą artylerii dywizji, obezwładnienia punktów obserwacyj-nych i stanowisk ogniowych artylerii i moździerzy oraz punktów oporu nieprzyjaciela na odcinku Kozły–Połzuchy.

Strzelanie bojowe odbyło się 9 lutego przy do-brej, jak na tę porę roku, widoczności. W ostrym strzelaniu brał udział w całości z etatowym sprzętem i w pełnym składzie osobowym jedynie 1 dywizjon. Kierownikami strzelań byli dowód-cy poszczególnych dywizjonów, którzy stawiali zadania ogniowe swoim podwładnym. Najpierw kierował ogniem dowódca 2 dywizjonu kpt. Borys Chmielnicki, a następnie dowódcy 1 i 3 dywizjo-nów. Dowódcy baterii kierujący ogniem własnych pododdziałów wykazali dobrą znajomością zasad strzelania i właściwego ich stosowania w praktyce.

Pierwsze strzelania pododdziałów brygady na froncie były praktycznym sprawdzianem skutecz-

ności dotychczasowego szkolenia. Według oceny prze-łożonych i dowódcy radzieckiego batalionu strzeleckie-go, na którego odcinku obrony był wykonywany ogień, egzamin ten wypadł zadowalająco.

Armata 122 mm wz. 1931/37 wykorzystywana m.in. przez 1 BAA

44

12–25.02. Morze Śródziemne. ORP Sokół uczestniczył w 31 patrolu, operując na Morzu Egejskim.

13.02. Vinchiaturo, Włochy. Dowództwo 2 Korpusu przejęło odpowiedzialność za obronę na linii rzeki Sangro siłami 3 DSK.

14.02. Wielkie Brzozowce. Żołnierze II i III batalionu 77 pp AK starli się z grupą partyzantów radzieckich z Brygady im. Komsomołu Leninowskiego.

14.02 Dominiów. Oddział partyzancki Wojciecha Rokickiego „Nerwy” zajął stację kolejową, planując odbicie transportu więźniów z obozu w Trawnikach. Podczas oczekiwania na transport doszło do potyczki z patrolem ochrony kolei, który został rozbity.

14.02. Suchodoły. Grupa bojowa z oddziału AK ogniomistrza Albina Drzewieckiego „Konwy” stoczyła walkę z niemieckim oddziałem przeczesującym Puszczę Augustowską.

14–17.02. Atlantyk. ORP Garland eskortował konwój płynący z Georgetown do Freetown.

15.02. Bieregowce. Grupa partyzantów radzieckich z oddziału im. Żukowa ze zgrupowania białostockiego stoczyła walkę z I batalionem 77 pp AK.

15.02. Rejon Włodzimierza Wołyńskiego. Zgrupowanie „Osnowa” z 27 Wołyńskiej DP AK walką zbrojną z Niemcami w rejonie Włodzimierza Wołyńskiego, zapoczątkowało realizację operacji „Burza”.

15.02. Wielka Brytania. Mjr (W/Cdr) Julian Kowalski został dowódcą 133 Skrzydła Myśliwskiego (306 i 315 dywizjony myśliwskie), mjr pil. Jan Zumbach – dowódcą 3 Polskiego Skrzydła Myśliwskiego, a mjr (W/Cdr) Walerian Żak – dowódcą 133 Polowego Portu Lotniczego w Northolt.

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 19 lutego 1944 r.

ROZKAZ NR 1

Żołnierze II Korpusu,Po trzyletniej z górą przerwie, szeregi Wojska Polskiego na obczyźnie stoją ponownie na lądzie Europy, gotowe do dal-

szego boju o wyzwolenie spod niemieckiego ucisku ziemi Ojców naszych.Sprawa polska stanowi jedno z osiowych zagadnień obecnej wojny. Można rzec bez przesady, że od sposobu rozwią-

zania tej sprawy zależy nie tylko nasza przyszłość narodowa. Toteż nie tylko Ojczyzna, lecz świat cały patrzy pilnie na Was, a każdy Wasz czyn bojowy rozlegać się będzie głośnym echem na obu półkulach. Pokażcie, jak żołnierz polski potrafi wal-czyć i spełniać swój obowiązek, pomimo wszelkie przeciwności losu, pomimo liczne zawody i gorycze.

Mężne serca rodaków w Kraju uderzają mocniej w tej chwili. Ich miłość, wiara i nadzieja towarzyszą Wam wiernie na historycznym szlaku orężnej wędrówki Polaków.

Bijcie się dobrze! Duma i honor Narodu są w Waszym ręku.

Naczelny Wódz

(-) SOSNKOWSKI Gen. Broni

Odznaka 2 Korpusu Polskiego Orzeł naczapkowy wojsk lądowych

45

16.02. Wielka Brytania. Kpt. pil. Eugeniusz Horbaczewski zastąpił na stanowisku dowódcy 315 dywizjonu myśliwskiego kpt. pil. Jerzego Popławskiego.

17.02. Alfedena, Włochy. Elementy II batalionu 3 DSK przeprowadziły patrol ofensywny „Foxtrot” ze wsparciem artylerii. 17–26.02. Morze Śródziemne. ORP Ślązak eskortował konwoje z Port Saidu do Tarentu oraz w drodze powrotnej.

18.02. Zwoleń. Oddział dywersyjny Obwodu AK Kozienice Mariana Dziechciarskiego „Misia” i oddział z Obwodu AK Puła-wy Stanisława Piecyka „Babinicza” rozbroiły żandarmów i opanowały miejscowość.

18.02. Londyn, Wielka Brytania. Szefem Samodzielnego Wydziału Lotniczego w Oddziale Specjalnym Sztabu Naczelnego Wodza został mjr pil. Zdzisław Krasnodębski, dotychczasowy dowódca 131 Polowego Portu Lotniczego. Zwolnione stanowisko objął mjr (W/Cdr) Zbigniew Czaykowski.

18/19.02. Wólka Ostrowska. Pluton AK z oddziału por. Tadeusza Kuncewicza „Podkowy”, wspólnie z dwiema radzieckimi grupami minerskimi, wysadził most kolejowy.

19.02. Justynów. Oddział specjalny AK wykoleił na linii Łódź–Koluszki pociąg z żołnierzami Wehrmachtu.

19.02. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP Władysław Raczkiewicz i Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkow-ski wydali rozkazy nr 1 i nr 2 do żołnierzy 2 Korpusu we Włoszech.

19.02. Chivenor, Wielka Brytania. 304 dywizjon bombowy został dyslokowany z Predannack do Chivenor w południowo--zachodniej Anglii.


ROZKAZ NR 2

Podaję do wiadomości apel Pana Prezydenta RP do żołnierzy II Korpusu:

Żołnierze,

Po długim okresie przygotowań i oczekiwania, weszliście znowu w bój. Jak żołnierze niezłomnej armii podziem-

nej w Kraju, jak marynarze i lotnicy, których walka trwa nieprzerwanie, jak Ci, co walczyli na polach bitew w Polsce,

w Norwegii, Francji, Tobruku – skrzyżujecie znowu broń z odwiecznym, nieubłaganym wrogiem Polski.

Wróg ten zaprzysiągł zgubę wszystkiemu co nam najbliższe jest i najświętsze.

Choć moc jego została już dziś bardzo nadwerężona, stanowi on jeszcze groźbę dla świata i dla nas. Nad sprawie-

dliwość wyniósł przemoc, nad wzniosłość nauki Chrystusowej – ponure nakazy pogaństwa. Gdy nie może siłą, podstę-

pem usiłuje truć źródło naszej mocy i nie zna miłosierdzia względem pokonanych.

Niech Bóg, Sędzia Sprawiedliwy dzieł ludzkich kieruje orężem Waszym, który dźwiga Wasza nieosłabła dłoń żoł-

nierska, świadoma celu, w jaki ma ugodzić.

Żołnierze, Wasze utrudzone stopy zmierzyły śniegi północy i piaski pustynne; łopocą nad Wami polskie sztandary,

ramię w ramię z Wami walczą nasi Sprzymierzeńcy.

Szlakiem naszych mężnych dziadów i ojców idźcie „z ziemi włoskiej do Polski”. Imieniem Rzeczypospolitej Polskiej

życzę Wam, byście doszli zwycięsko do Polski, z imieniem której na ustach stajecie do walki i na ostrzu Waszych ba-

gnetów przynieśli wolność skrwawionej Ojczyźnie.

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

(–) WŁADYSŁAW RACZKIEWICZ

Powyższy rozkaz polecam odczytać przed frontem oddziałów, na pokładach okrętów RP i w dywizjonach

lotniczych.

Naczelny Wódz

(–) SOSNKOWSKI Gen. Broni

46

19/20.02. Ochotnica. Oddział AK „Wilka” dowodzony przez por. Krystyna Więckowskiego „Zawiszę” rozbił posterunek policji granatowej.

19–27.02. Atlantyk. ORP Garland uczestniczył w osłonie konwoju z Freetown do Gibraltaru.

20.02. Twerdynie. Patrol z 1 batalionu 45 pp 27 DP AK dowodzony przez plut. pchor. Lecha Burzyńskiego „Hela” wpadł w zasadzkę UPA. Poległo 13 żołnierzy AK.

20.02. Atlantyk. Krążownik lekki ORP Dragon rozpoczął swą pierwszą misję bojową pod polską banderą jako część zespołu dalekiej osłony konwoju JW-57 płynącego do ZSRR.

20/21.02. Wielka Brytania. W czasie nocnego lotu na minowanie wód zaginął samolot Wellington z 300 dywizjonu bom-bowego z załogą: plut. (F/Sgt) Włodzimierz Kabaciński, plut. (F/Sgt) Zygmunt Grzesiak, kpr. (Sgt) Ferdynand Pitka, kpr. (Sgt) Alfons Stankiewicz i st. szer. (Sgt) Witold Płończyński.

21.02. Łaskarzew. Drużyna AK z oddziału partyzanckiego „Flądra” kpr. pchor. Jana Kosickiego stoczyła potyczkę z oddzia-łem niemieckiej żandarmerii.

21.02. Radom. Grupa „Szarych Szeregów” stoczyła kilkugodzinną walkę z niemieckimi siłami policyjnymi. Wszyscy har-cerze zginęli.

21.02. Rudziszki. Doszło do starcia między 5 Brygadą AK a radzieckimi partyzantami.

21.02. Ramsgate, Anglia. Zdjęto banderę ze ścigacza artyleryjskiego S-1. O kręt został postawiony w stan pierwszej rezerwy.

Podstawowym zadaniem Armii Krajowej, siły zbroj-nej Polskiego Państwa Podziemnego, była walka z Niem-cami i przygotowanie powszechnego powstania, którego zasadniczy plan powstał w 1940 r. Podstawowym wa-runkiem przeprowadzenia powstania miały być wyraź-ne oznaki załamania Niemców oraz możliwość wsparcia działań powstańczych przez aliantów.

Jesienią 1943 r., gdy Armia Czerwona przejęła inicja-tywę operacyjną na kierunku wschodnim, dowództwo AK podjęło decyzję przeprowadzenia zamiast powstania

powszechnego wzmożonych działań zbrojnych o za-sięgu lokalnym pod kryptonimem „Burza”. Plan nie przewidywał prowadzenia działań w dużych miastach. Wywołując lokalne powstania w obszarach i okręgach AK przeciwko wycofującym się pod naciskiem Rosjan Niemcom, zakładano współdziałanie z oddziałami ra-dzieckimi (a w każdym razie unikanie z nimi zatargów) i występowanie wobec nich w roli gospodarza na swojej ziemi, ujawnianie struktur władzy podległych rządowi RP w Londynie. Rozkaz w sprawie realizacji planu „Bu-

rza” Dowódca AK wydał 20 listo-pada 1943 r. 18 lutego 1944 r. zo-stał on uzupełniony przez rząd RP o formułę, z którą ujawniający się mieli występować:

Na mocy rozkazu Rządu Rzecz-pospolitej Polskiej zgłaszam się jako przedstawiciel polskich władz administracyjnych (jako dowódca wojskowy) z propozycją współdzia-łania z wkraczającymi na teren Rzeczypospolitej Polskiej siłami zbrojnymi Sowietów w operacjach wojennych przeciwko wspólnemu wrogowi.

OPERACJA „BURZA”

Żołnierze 2 Pułku Piechoty Legionów AK Okręgu Kielce, Szczytniak, styczeń 1944 r.

47

21.02. Tarent, Włochy. Z Egiptu przybyły siły główne 5 Kresowej Dywizji Piechoty.

21.02. Wielka Brytania. Kpt. (F/Lt) Bolesław Gładych z amerykańskiego 61 dywizjonu 56 Grupy Myśliwskiej zestrzelił 2 samoloty Messerschmitt Bf 109.

21/22.02. Przysłop. Zaskoczony na postoju oddział AK „Wilk” por. Krystyna Więckowskiego „Zawiszy” przebił się w walce przez okrążenie, ale stracił zdobytą w Ochotnicy broń.

22.02. Kręciszówka. Pododdziały Kedywu por. Hieronima Dekutowskiego „Zapory” wykonały nieudany wypad na umoc-niony punkt oporu SS w folwarku nieopodal Kluczkowic.

22.02. Ulanów. Oddział AK dowodzony przez por. Bogusława Miączyńskiego „Władka”, współdziałając z dwiema kompa-niami radzieckimi z oddziału płk. Piotra Werszyhory, zdobył miejscowość.

22.02. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz wydał rozkaz nr 3 o odejściu ppłk dypl. Zygmunta Borkowskiego z funk-cji Szefa Gabinetu Naczelnego Wodza.

22/23.02. Warszawa. Patrol DB 18 Kedywu Okręgu AK Warszawa dowodzony przez por. Jerzego Wiszniowskiego „Wisza” podczas akcji na pociąg towarowy na Grochowie zdobył cekaem i działko przeciwpancerne.

23.02. Wandzin. Oddział Kedywu ppor. Bolesława Mucharskiego „Lekarza” wysadził na linii kolejowej Lublin–Łuków węgierski pociąg sanitarny.

W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski w okolicy miejscowości Sarny na Wołyniu. W połowie stycznia

komendant Okręgu AK Wołyń wydał rozkaz mobili-zacyjny do akcji „Burza”. Zmobilizowane oddziały AK w sile około 7 tys. żołnierzy, jako 27 Wołyńska Dywizja

48

23.02. Wodzinów. Oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK nieopodal Włodzimierza Wołyńskiego stoczyły walkę z niemieckim batalionem Wehrmachtu, w wyniku czego zostały zmuszone do odwrotu.

23.02. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz udekorował mjr. pil. Aleksandra Gabszewicza, jako pierwszego w historii lotnika, Złotym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari.

23/24.02. Skruda. Oddział Kedywu Okręgu AK Warszawa por. Józefa Czumy „Skrytego” wykoleił niemiecki pociąg po-śpieszny.

24.02. Rejon Lidy. Miejscowy oddział AK stoczył walkę z brygadą radziecką „Wpieriod” w obronie wsi Babińsk, Izabelin, Doniewicze i Kaczewo.

24.02. Atlantyk. W trakcie ćwiczeń z zespołem brytyjskim doszło do kolizji ORP Błyskawica z niszczycielem HMS Muske-teer. W wyniku zderzenia polski okręt doznał poważnych uszkodzeń.

24–25.02. Brindisi, Włochy. Z lotniska Campo Cassale wystartowały 2 samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych w celu dokonania zrzutów na placówki AK w Polsce. Obie maszyny nie wykonały zadania i powróciły do bazy. Jedna z powodu awarii silników, druga z powodu złej pogody nad Polską.

24.02–7.03. Atlantyk. ORP Burza wziął udział w eskorcie konwojów KMS.43 oraz OS.69 idących z Wielkiej Brytanii do Gibraltaru i Brytyjskiej Afryki Zachodniej.

25.02. Edwardów. Oddział AK por. Zygmunta Kierasa „Krzyka” stoczył walkę z żandarmerią niemiecką.

Piechoty walczyły z Niemcami od 20 marca, a od 30 marca we współdziałaniu z Rosjanami. Po 3 tygo-dniach wspólnych walk, w trakcie ciężkich bojów nad rzeką Turią, 27 DP znalazła się w okrążeniu, z którego

zdołała się wyrwać, ponosząc ciężkie straty. Część dy-wizji na początku czerwca przeszła na teren Okręgu AK Lublin. Jeden z batalionów, do którego nie dotar-ły rozkazy odwołujące przebijanie się na stronę ra-dziecką, został zdziesiątkowany w trakcie forsowania frontu, a jego niedobitki zostały wcielone do armii gen. Zygmunta Berlinga.

Równie dramatyczny przebieg miała „Burza” na Wileńszczyźnie, gdzie oddziały AK stoczyły w jej ra-mach wiele walk. W nocy z 6 na 7 lipca komendant Okręgu Wileńsko-Nowogródzkiego płk Aleksan-der Krzyżanowski „Wilk” wydał rozkaz do przepro-wadzenia operacji „Ostra Brama”, czyli próby zdo-bycia Wilna. Uderzenie oddziałów AK z zewnątrz zakończyło się niepowodzeniem, lokalne sukcesy odniosły oddziały walczące w samym mieście. Kil-kanaście godzin później do walki włączyli się Ro-sjanie i po zaciętych kilkudniowych walkach Wil-no zostało zdobyte. W mieście ujawniły się polskie władze, a dowódca 3 Frontu Białoruskiego gen. Iwan Czerniachowski złożył dowódcy Okręgu propozycję wystawienia dywizji piechoty i brygady kawalerii. 17 lipca płk Krzyżanowski został zaproszony na spotkanie z Czerniachowskim i aresztowany. Taki sam los spotkał jego oficerów i skoncentrowane oddziały. Próba przebicia się na zachód powiodła się tylko nielicznym. „Burza” na Wileńszczyźnie zakończyła się aresztowaniem i deportacją około 5 tys. żołnierzy AK.

Te pierwsze nieudane doświadczenia nie przerwa-ły akcji „Burza”. Podjęto ją w okręgach: lwowskim (walki o Lwów), lubelskim (wyzwolono kilkanaście miejscowości), krakowskim (Republika Pińczowska), radomsko-kieleckim (udział w walkach o przyczółek

Por. Władysław Czermiński „Jastrząb” dowódca batalionu 27 Wołyńskiej DP AK

49

25.02. Orłów Murowany. Elewi szkoły podoficerskiej przy oddziale AK por. Józefa Śmiecha „Ciąga” przeprowadzili akcję na posterunek żandarmerii niemieckiej.

25.02. Warszawa. Zespoły Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” rozlepiły afisze z zarządzeniem natychmiastowej ewaku-acji ludności niemieckiej z Generalnego Gubernatorstwa, podpisanym przez szefa wyższego dowódcy SS i policji w General-nym Gubernatorstwie gen. Wilhelma Koppego.

25.02. Lasham, Wielka Brytania. 305 dywizjon bombowy, który został przezbrojony na samoloty Mosquito FB VI (poprzednio użytkował samoloty Mitchell Mk II), uzyskał gotowość operacyjną.

25.02. Vinchiaturo, Włochy. Zakończyło się luzowanie brytyjskiej 78 DP przez polską 3 DSK. Z powodu skrajnie trudnych warunków terenowych i klimatycznych trwało ono blisko miesiąc.

25.02. Moskwa, ZSRR. Centralne Biura Komunistów Polskich wystosowało list do władz radzieckich z propozycją zorga-nizowania Polskiego Sztabu Partyzanckiego, który udzielałby oddziałom AL pomocy w zaopatrzeniu w uzbrojenie i środki techniczne.

25.02, Mottola, Włochy. Drugi rzut dowództwa 2 Korpusu wyruszył w kierunku linii frontu nad rzeką Sangro.

25.02. Sumy, ZSRR. Przybył pierwszy transport poborowych dla 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z rejonu Sarn, Rokitnicy i Kostopola, liczący 619 osób. Byli wśród nich żołnierze z byłego oddziału AK kpt. Władysława Kochańskiego „Bomby”, „Wujka”, uprowadzonego w grudniu 1943 r. przez partyzantkę sowiecką.

sandomiersko-baranowski), białostockim, poleskim i podokręgu wschodnim obszaru warszawskiego. Pod koniec lipca 1944 r. dowództwo AK podjęło decyzję o włączeniu Warszawy do działań „Burzy”. 1 sierpnia rozpoczęło się Powstanie Warszawskie, największa po-wstańcza bitwa II wojny światowej, trwająca do 2 paź-dziernika.

W okresie jesień–zima 1944 r. zmobilizowane oddziały zostały rozwiązane z powodu pogarszających się warunków bytowania w polu. Działania zbrojne „Burzy” zawieszono

do ponownego ruszenia frontu. Na niewielką skalę podjęto je w trakcie ofensywy radzieckiej w styczniu 1945 r.

W „Burzy” uczestniczyło ponad 100 tys. żołnierzy AK, którzy odnieśli wiele znaczących sukcesów, zada-jąc Niemcom poważne straty. Zwycięstwa w walce nie spowodowały zmiany stosunku Rosjanie do AK. Kon-sekwentnie nie traktowali oni siły zbrojnej Polskiego Państwa Podziemnego jako partnera i po doraźnym współdziałaniu militarnym pacyfikowali jednostki AK i deportowali jej żołnierzy (ok. 50 tys.).

27 WOŁYŃSKA DYWIZJA PIECHOTYARMII KRAJOWEJ

4 stycznia 1944 r. wojska radzieckie przekroczyły dawną granicę polsko--radziecką w rejonie Rokitna. Wołyń stał się bezpośrednim zapleczem frontu niemieckiego. W tej sytuacji komen-dant Okręgu AK Wołyń zdecydował się rozpocząć realizacji planu „Burza”. Inspektorom rejonowym wydał roz-kaz nakazujący mobilizację oddziałów konspiracyjnych AK i skierowanie ich do rejonu koncentracji w zachodniej części Wołynia. W wyniku mobilizacji

Żołnierze 27 Wołyńskiej DP AK w drodze z Ossy do Bindugi drugi od lewej płk Kazimierz Bąbiński „Luboń”, zima 1944 r.

50

25.02. Londyn, Wielka Brytania. Dowódca 18 Sektora (Zgrupowania Myśliwskiego) ppłk pil. Tadeusz Rolski został miano-wany zastępcą szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Stanowisko dowódcy 18 Sektora objął mjr pil. Aleksander Gabszewicz.

26.02. Warszawa. Patrol DB-17 Kedywu Okręgu AK Warszawa opanował wartownię w Bielany-Werke i zdobył broń.

26.02. Shoreham, Wielka Brytania. Dowódcą ścigacza S-4 został ppor. mar. Jerzy Krasucki, zastępując na tym stanowisku ppor. mar. Ludwika Antoszewicza.

27.02. Ruda Różaniecka. 1 pułk Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej, z którym współdziałała kompania AK por. Emanuela Michalewicza „Hanysa”, rozbił niemiecką ekspedycję karną.

27.02–1.03. Morze Śródziemne. ORP Krakowiak uczestniczył w poszukiwaniu rozbitków z utraconego samolotu. W trak-cie działań jednostka podjęła z wody 9 lotników – 2 z załogi zaginionej maszyny oraz 7 z przymusowo wodującego samolotu ekipy poszukiwawczej.

28.02. Bychawa. Wydzielona grupa z oddziału „Spartanina” rozbiła areszt gminny i uwolniła przetrzymywanych trzech żołnierzy BCh.

28.02. Kościaszyn, Liski. Zgrupowanie oddziałów Obwodu AK Tomaszów zaatakowało oddziały UPA.

28.02. Małków. Oddział BCh Stanisława Basaja „Rysia”, oddział AK ppor. Sergiusza Konopa „Czarusia” oraz plutony AK plut. Anatola Aleksandrowa „Brawury”, M. Olszaka „Hardego” i oddział ppor. Jana Ochmana „Kozaka” z obwodu hrubieszow-skiego stoczyły bitwę z oddziałami niemiecko-ukraińskimi pacyfikującymi wieś.

postawiono pod bronią ponad 6,5 tys. żołnierzy. W rejo-nie na południe od Kowla zostało utworzone zgrupowa-nie „Gromada”, a w rejonie na północ od Włodzimierza Wołyńskiego – zgrupowanie „Osnowa”. W oparciu o nie przystąpiono do odtwarzania 27 Dywizji Piechoty. Do-wództwo objął komendant Okręgu płk Kazimierz Bą-biński „Luboń”. 10 lutego 1944 r. obowiązki komendanta Okręgu AK Wołyń i jednocześnie dowódcy formującej się dywizji przejął mjr dypl. Jan Wojciech Kiwerski „Oli-wa”. Szefem sztabu dywizji został kpt. Tadeusz Sztum-berk-Rychter „Żegota”.

Zorganizowano dwa zgrupowania pułkowe: kowel-skie „Gromada” (trzybatalionowy 50 pp, dwubatalionowy 43 pp, I szwadron 21 p.uł) oraz włodzimierskie „Osnowa” (dwubatalionowy 23 pp, batalion i samodzielna kompania

24 pp, I szwadron 19 p.uł). Dywizja liczy-ła ogółem 5988 żołnierzy, a z oddziałami obrony ludności cywilnej i zaplecza kwa-termistrzowskiego – 6558 ludzi.

Zdołano odeprzeć akcje przeprowa-dzone przez Niemców w okresie formowa-nia dywizji oraz utrzymano rejony wyzna-czone na koncentrację. Zagrożeniem były oddziały UPA, przebazowane na tereny zachodniego Wołynia w rejonie Stochodu oraz lasów świnarzyńskich, które zagraża-ły łączności między zgrupowaniami „Gro-mada” i „Osnowa”.

Od 11 stycznia do 18 marca 1944 r. w ramach działań mających na celu posze-rzenie bazy operacyjnej, oddziały zgrupo-

wań „Gromada” i „Osnowa” przeprowadziły 16 większych akcji bojowych przeciwko oddziałom UPA, odzyskując swobodę manewru.

Wiosną 1944 r. oddziały 27 DP AK znalazły się w bezpośredniej strefie przyfrontowej i styczności z od-działami Armii Czerwonej. 17 marca 1944 r. w Kołodeż-nie mjr Jan Szatowski „Kowal” podczas spotkania z gen. Siergiejewem zgłosił gotowość współdziałania w wal-ce z Niemcami. Na spotkaniach 20 i 26 marca 1944 r. ustalono, że 27 DP AK podporządkuje się pod względem operacyjnym dowództwu radzieckiemu i weźmie udział w uderzeniu na niemieckie linie komunikacyjne łączą-ce Kowel z Lubomlem. Pierwszymi działaniami prze-prowadzonymi we współdziałaniu z oddziałami armii radzieckiej było zdobycie Turzyska (20 marca 1944 r.), miejscowości i stacji kolejowej Turopin oraz mostu ko-lejowego na Turii.

Żołnierze z Grupy „Głaza” 27 Wołyńskiej DP AK

51

28.02. Wojcieszyn. Na drodze Bełżyce–Lublin oddział BCh Stanisława Basaja „Rysia” odbił aresztowanych rolników z oko-lic Chodla i Opola Lubelskiego.

28.02. La Valletta, Malta. Okręt podwodny ORP Dzik zawinął do portu po rekordowo długim patrolu (26 dni, 2695 mil, 305 godzin zanurzenia).

28.02. Wielka Brytania – Francja. Lotnicy 305 Dywizjonu Bombowego wykonali pierwsze loty bojowe po przezbrojeniu dywizjonu w nowy sprzęt. W nalocie na wyrzutnie latających bomb V-1 wziął udział dowódca 305 dywizjonu bombowego S/Ldr Bolesław Orliński.

28/29.02. Pogorzel. Oddział Kedywu Okręgu AK Warszawa por. Józefa Czumy „Skrytego” wysadził niemiecki pociąg urlopowy.

29.02. Derewno. I i II plutony kawalerii z oddziału stołpeckiego AK stoczyły walkę z oddziałami partyzantów radzieckich.

29.02. Łuków–Siedlce. Oddział bojowy Obwodu AK Siedlce mjr. Jerzego Sasina „Kopki” wysadził i ostrzelał niemiecki pociąg wojskowy na linii Łuków–Siedlce.

29.02. Oździutycze. Trzy bataliony 27 Dywizji AK podjęły próbę rozbicia bazy UPA w Oździutyczach. Ukraińcom pomogły 3 samoloty niemieckie ostrzeliwując pozycje akowskie. Po zaciętej walce Polacy wycofali się ze stratą 7 zabitych.

29.02. Przekórka. Wydzielony oddział z I/43 pp 27 DP AK pod dowództwem por. Kazimierza Filipowicza „Korda”, zaata-kował zgrupowanie UPA.

Pod koniec marca 1944 r. dywizja przegrupowała się na lewy brzeg Turii z zadaniem związania sił niemiec-kich na południowy zachód od Kowla w rejonie: Turzysk – Olesk – Luboml – Zamłynie – Uściług – Włodzimierz Wołyński. 2 kwietnia 1944 r. rozpoczęły się dwudniowe walki dywizji z regularnymi jednostkami niemieckimi w rejonie Sztuń–Zamłynie. Walki o utrzymanie pierw-szej linii obrony trwały do 8 kwietnia 1944 r. 9 kwietnia 1944 r. Niemcy uderzyli na drugą linię obrony dywizji. 11 kwietnia do rejonu działań dywizji przybyły 54 pkaw gw. i 56 pkaw gw. Korzystając z tego dowódca 27 DP uderzył 12 kwietnia 1944 r. bez powodzenia na kierunku Włodzimierza Wołyńskiego.

13 kwietnia Niemcy przełamali obronę dywizji i wie-czorem oddziały, po oderwaniu się od nieprzyjaciela, wycofały się do lasów mosurskich. Po utracie kontaktu

z jednostkami radzieckimi dywizja od 14 do 19 kwiet-nia prowadziła ciężkie walki w okrążeniu w lasach mo-surskich. W dniach 20–22 kwietnia 1944 r. przebiła się z okrążenia i wyszła na północ do lasów położonych nad górną Prypecią, pozostawiając cały tabor, ciężki sprzęt oraz szpital z rannymi. W walkach poległo 349 żołnie-rzy, 160 odniosło rany, 170 dostało się do niewoli, około 1600 zaginęło. Po walkach pod Sokołem i Holadynem dy-wizja rozpoczęła w nocy z 25 na 26 kwietnia 1944 r. marsz w kierunku wschodnim i 28 kwietnia osiągnęła lasy szac-kie. 21 maja ruszyło, wspierane czołgami i ogniem artyle-rii, niemieckie natarcie na lasy szackie.

Brak zgody KG AK na opuszczenie Wołynia wpły-nął na decyzję o przebijaniu się przez Prypeć na stronę radziecką. Dywizja miała przebijać się w 3 kierunkach. W nocy z 21 na 22 maja 1944 r. oddziały 27 DP AK

w 3 kolumnach wyszły poza pierścień okrążenia. W tym czasie p.o. dowódca 27 Dywizji mjr „Żegota” otrzymał rozkaz wycofania się na teren Okręgu AK Lublin. Zgrupowania „Kowala” i „Gardy” nie udało się zawrócić. 27 maja 1944 r. próbę przebicia się przez front na Prypeci pod-jęło zgrupowanie „Gardy”. Zginęło około 120 ludzi, a rany odniosło 114 żołnierzy. W tej sytuacji zgrupowanie „Kowala” wy-cofało się i skierowało na zachód w kie-runku Bugu i w rejonie Miedna spotkało się z kolumną sztabową.

Por. Michał Fijałka „Sokół”, dowódca batalionu 50 pp AK, Wołyń, zima 1943/44 r.

52

W nocy z 9 na 10 czerwca 1944 r. oddziały dywizji przekroczyły Bug i w dniach 17–20 czerwca 1944 r. osią-gnęły rejon lasów parczewskich. 15 lipca 1944 r. Niemcy rozpoczęli akcję przeciwpartyzancką „Wirbelsturm”, której celem były oddziały zgrupowane w lasach par-czewskich. W nocy z 17 na 18 lipca 1944 r. dywizja prze-biła się przez zacieśniający się pierścień okrążenia i we-szła do kompleksu lasów czemiernickich, gdzie wzięła udział w „Burzy” na Lubelszczyźnie. W dniach 21–22 lipca 1944 r. zajęła Firlej, Kamionkę, Lubartów, Kock i Michów, blokując kierunek odwrotu wojsk niemieckich

z Lublina. Po wejściu na wyzwolony teren jednostek radzieckich podjęto rozmowy, podczas których uzgod-niono wspólne z Rosjanami działania w kierunku na Warszawę. Do współpracy nie doszło. 25 lipca 1944 r. dywizja została rozbrojona pod Skrobowem, a 30 lipca rozbrojono batalion zbiorczy dywizji w Szczebrzeszynie. W ciągu ponad 6 miesięcy działań 27 DP AK przeby-ła liczący ponad 600 km szlak bojowy, stoczyła ponad 60 większych walk, w których poległo 626 żołnie-rzy, około 400 zostało rannych, 195 trafiło do niewoli i 1320 zaginęło.

Koncepcja państwowości litewskiej bazująca na in-tegrowaniu społeczeństwa poprzez podsycanie w nim polskiego zagrożenia przyniosła w latach wojny tragicz-ne skutki. W 1939 r., gdy wojska radzieckie zajęły ponad połowę Polski, rząd litewski wystąpił do ZSRR z propo-zycją rozmów o przekazaniu Litwie zajętej przez Rosjan Wileńszczyzny. 10 października 1939 r. został podpisany układ sowiecko-litewski, zgodnie z którym Litwini prze-jęli okupowane Wilno i część Wileńszczyzny.

Po zajęciu Litwy przez Związek Radziecki w czerw-cu 1940 r. wielu działaczy politycznych i państwowych schroniło się w Niemczech, gdzie nawiązali współpra-cę ze zwolennikami premiera Voldemarasa, wiążącymi przyszłość Litwy z III Rzeszą. Wkroczenie wojsk nie-mieckich w 1941 r. poprzedziło litewskie czerwcowe powstanie narodowe. Litewski Front Aktywistów (LAF)

wyłonił tzw. rząd tymczasowy Juozasa Ambrazevičiusa, którego Niemcy nie uznali. Pozostawili jednak infra-strukturę litewskiego aparatu bezpieczeństwa, który zo-stał podporządkowany szefowi Sipo i SD. Z niemieckim aparatem okupacyjnym ściśle współpracowały również litewskie bataliony ochronne. Armia Krajowa traktowa-ła formacje te na równi z niemieckimi.

Pod koniec roku 1943 wzrosło nasilenie ataków pol-skiej partyzantki na litewskie posterunki policyjne, urzę-dy administracji samorządowej, a także Litwinów współ-pracujących z okupantem. 28 grudnia 1943 r. 3 Brygada AK kpt. Gracjana Fróga „Szczerbca” zaatakowała mia-steczko Turgiele. Żołnierze zdobyli posterunek policji i zniszczyli dokumentację urzędową; litewskich policjan-tów rozbrojono i zwolniono. W nocy z 17 na 18 stycznia 1944 r. został rozbity posterunek policji w Radominie –


ROZKAZ NR 3

Ppłk dypl. Zygmunt BORKOWSKI pełnił obowiązki Szefa Gabinetu Naczelnego Wodza bez mała przez cztery lata, w czasach tworzenia Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie.

Dziś, na własną prośbę, opuszcza on zajmowane stanowisko, na którym wykazał wzorową sprawność techniczną, systematyczność w pracy i zamiłowanie do porządku. Zalety powyższe potrafi ocenić każdy przełożony administrują-cy wielkimi zespołami ludzi i obarczony nawałem spraw różnorodnych, przeważnie dużej wagi i znaczenia.

W imieniu służby dziękuję ppłk. dypl. BORKOWSKIEMU i życzę mu pomyślnych wyników w pracy, którą podejmu-je powodowany zasługującym na szacunek sentymentem żołnierskim i przywiązaniem do pamięci mego zmarłego poprzednika.

Naczelny Wódz (-) SOSNKOWSKI Gen. Broni

WALKI Z LITWINAMI

53

24 policjantów rozbrojono, a następnie zwolniono. W nocy z 27 na 28 stycznia 7-osobowy patrol 3 Brygady rozbroił bez walki posterunek policji w Szumsku. Podda-ło się 29 policjantów, których zwolniono. 13 marca został rozbity posterunek policji litewskiej w Graużyszkach, gdzie zabito policjanta, a 28 rozbrojono i puszczono wol-no. 30 marca podczas walk o Troki zginął jeden policjant, a 22 rozbrojono i wypuszczono. Po bitwie pod Mikulisz-kami w styczniu 1944 r., gdzie oddziały 3 Brygady AK kpt. Gracjana Fróga „Szczerbca” rozbiły litewsko-nie-miecką ekspedycję karną, do niewoli trafiło 9 policjantów, których rozstrzelano. Podobnie postąpiono z jeńcami niemieckimi po bitwie pod Worzianami, których to jeń-ców rozstrzelano na rozkaz mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”. Wykonywano również wyroki śmierci na osobach mordujących polską ludność cywilną. 13 maja 1944 r. pluton 7 Brygady AK rozstrzelał 5 litewskich po-licjantów i 2 strażników leśnych odpowiedzialnych za śmierć wielu Polaków. Ten sam los spotkał 3 członków

policji i Saugumy, złapanych 5 czerwca pod Oszmianą przez patrol 8 Brygady. Wiosną 1944 r. z wyroku Wojsko-wego Sądu Specjalnego został też zastrzelony, za współ-pracę z gestapo i Saugumą, ks. Ambrazicjus Jakovonis – proboszcz parafii w Jęczmieniszkach.

Represyjne działania AK skierowane były również przeciwko ludności cywilnej. Wiosną 1944 r. oddział AK „Błyskawica” dowodzony przez por. Piotra Słoninę „Piotra”, przeprowadził w okolicach Podbrzezia akcję zastraszania Litwinów osiedlonych w polskich gospo-darstwach i zmusił 330 z nich do opuszczenia gospo-darstw. Łamanie zasad prawa wojennego spowodowało, że 12 kwietnia 1944 r. komendanta Okręgu AK Wilno ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” wydał roz-kaz przypominający o zasadach prowadzenia walki, po-stępowania z jeńcami oraz ludnością cywilną.

Na początku 1944 r. Niemcy utworzyli Litewski Korpus Terytorialny (LVR – Lietuvos Vietinė Rintkinė, Litauische Sonderverbande), na którego czele stanął litew-

ski bohater walk o niepodległość z lat 1918–1920, gen. Povilas Plechavičius. Utworzono 14 batalio-nów, w tym jeden zapasowy. Podjęte przez Ko-mendę Okręgu AK Wilno rozmowy z LVR, które odbyły się 13 i 22 kwietnia 1944 r., zakończyły się niepowodzeniem. Walki z LVR rozpoczęły się 4 maja od incydentu w Pawłowie. Na pacyfiku-jącą ludność cywilną 1 kompanię 310 batalionu LVR uderzyła 3 Brygada AK, rozbijając litewski oddział. Wzięty do niewoli kpt. Vytautas Narke-vičius oraz 2 podoficerów zostało rozstrzelanych za zbrodnie popełnione na ludności cywilnej. LVR przeprowadziło również akcje represyjne wobec Polaków w Adamowszczynie (5 osób zabi-tych i spalona cała wieś), Sieńkowszczyźnie (4 oso-by zabite i 3 gospodarstwa spalone), w Korabach (spalonych 17 gospodarstw) i Powiszynie. 6 maja doszło do walki z Litwinami pod Graużyszkami (37 zabitych, 60 rannych, 30 wziętych do niewoli). 8 maja 1944 r. miało miejsce starcie pod Konia-wą, gdzie kompania por. Piotra Słoniny „Piotra” z 6 Brygady AK straciła 12 ludzi. Do największej bitwy doszło 13–14 maja pod Murowaną Oszmian-ką, gdzie zginęło 50 Litwinów, 60 zostało rannych i około 300 dostało się do niewoli.

Polsko-litewską konfrontację próbował prze-rwać ppłk. Aleksander Krzyżanowski „Wilk” i 15 maja 1944 r. wystosował do gen. Plechavičiusa

Grupa partyzantów 1 Brygady Partyzanckiej AK Okręgu Wilno, marzec-kwiecień 1944 r.

54

list, w którym wzywał do zaprzestania walk. Adresat jednak listu nie otrzymał, gdyż wówczas przebywał już w areszcie po niemieckiej decyzji o rozbrojeniu LVR.

Eskalacją konfliktu były wydarzenia w Glincisz-kach i Dubinkach. W Glinciszkach 20 czerwca 1944 r. pododdział 5 Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” urządził zasadzkę, w której poniósł straty litewski patrol policji. W odwecie żołnierze pododdziału 258 batalionu litewskiej policji, którzy przybyli do miejscowości, zabili 38 mieszkańców, w tym pięcioro

dzieci i 12 kobiet. Komenda Okręgu AK zdecydowała o przeprowadzeniu akcji odwetowych. 23 czerwca 2 plu-tony 5 Brygady przeprowadziły akcję we wsi Dubinki, życie straciło 27 osób cywilnych, w tym kobiety i dzieci. 25–27 czerwca oddziały AK dowodzone przez mjr. Mie-czysława Potockiego „Węgielnego” przeprowadziły rajd na terytorium Litwy Kowieńskiej, podczas którego spalo-no kilka wsi i rozstrzelano od kilkunastu do 100 Litwinów. Kres polsko-litewskiej konfrontacji położyło wkroczenie na Wileńszczyznę w lipcu 1944 r. Armii Czerwonej.

z żeglugą i 2 wyprawy na bombardowanie dzienne celów wojskowych. Zrzucono 68 ton min, 2 tony bomb głębi-nowych i tonę bomb kruszących. Atakowano 3 okręty wroga. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 po-ległych, 5 zaginionych, 3 samoloty. Ponadto w jednost-kach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 5 lotników.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWAPOLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W LUTYM

Na lotnisku 316 Dywizjonu Myśliwskiego

Dywizjony myśliwskie wykonały 855 lotów bojowych, w tym 33 osłony wypraw bombowych i 5 wymiatań. Nie odniosły zwycięstw powietrznych. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 1 zabity, 3 zaginionych, 6 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 163 loty bojowe, w tym 12 wypraw na minowanie wód terytorialnych nieprzyjaciela, 21 wypraw na patrolowanie mórz i walkę

55

19441 2

3 4 5 6 7 8 910 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29 3031

MARZEC

1.03. Beauvais, Francja. W czasie misji typu „Ran-ger” czterej piloci 308 dywizjonu myśliwskiego sto-czyli walkę powietrzną z samolotami niemieckimi. Plut. (F/Sgt) Tadeusz Rybczyński zestrzelił samolot Focke- -Wulf Fw-190.

1.03. Londyn, Wielka Brytania. Inspektor Lotnictwa płk dypl. pil. Mateusz Iżycki oraz dowódca 5 Kresowej Dywizji Piechoty płk Nikodem Sulik otrzymali awans na generała brygady.

1.03. Faldingworth, Wielka Brytania. 300 dywizjon bombowy zmienił miejsce dyslokacji z Ingham do Faldin-gworth.

1.03. Łaptiewo, ZSRR. Samodzielny batalion szturmowy został przeformowany na nowy etat i przyjął nazwę: Polski Samodzielny Batalion Specjalny.

1–8.03. Atlantyk. ORP Garland osłaniał konwój z Gibral-taru do Freetown.

Urodził się 15 sierpnia 1893 r. we wsi Kamienna Sta-ra pod Grodnem. Po ukończeniu w 1915 r. gimna-zjum w Petersburgu wcielony do armii rosyjskiej.

Po zakończeniu wojny powrócił na Grodzieńszczyznę. Od stycznia 1919 r. służył w Dywizji Litewsko-Białoruskiej. W cza-sie wojny polsko-bolszewickiej odznaczył się podczas ofensywy na Baranowicze i Nowogródek. Razem z Dywizją Litewsko--Białoruską uczestniczył w zajęciu przez gen. L. Żeligowskiego Wilna we wrześniu 1920 r. W latach 1922 – 1926 oficer sztabu 29 DP w Przemyślu. 1926–1927 dowódca kompanii 76 pp w Grodnie. Od września 1927 r. w Straży Granicznej. W 1929 r. przeniesiony na stanowisko kierownika Urzędu Wychowa-nia Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Toruniu. Od marca 1932 r. dowódca batalionu 65 pp. Od lipca 1933 r. w KOP, gdzie kolejno: dowódca Batalionu „Dederkały”, „Stołpce”, od kwietnia 1937 r. zastępca dowódcy Pułku KOP „Baranowi-cze”, następnie „Sarny”. W 1939 r. walczył z Armią Czerwoną w składzie zgrupowania gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna.

Dowódca5 Kresowej Dywizji Piechoty

generał brygadyNIKODEM SULIK

W listopadzie 1939r. mianowany zastępcą komendan-ta Okręgu Służby Zwycięstwu Polski (SZP) w Wilnie. Od grudnia komendant Okręgu Wilno Związku Walki Zbroj-nej (ZWZ). W lipcu 1940 r. awansowany na pułkownika. W kwietniu 1941 r. aresztowany przez NKWD. 29 lipca 1941 r. został skazany na karę śmierci. 15 sierpnia zwol-niony z więzienia objął we wrześniu 1941 r. dowództwo 13 pp Armii Polskiej w ZSRR. Od marca 1942 r. był zastęp-cą dowódcy 7 Dywizji Piechoty w ZSRR, a po ewakuacji armii polskiej na Bliski Wschód od czerwca 1943 r. pełnił obowiązki dowódcy 5 Kresowej Dywizji Piechoty (KDP) w Armii Polskiej na Wschodzie. Od sierpnia 1943 r. do 1946 r. dowódca dywizji. 1 marca 1944 r. awansowany na generała brygady. Za kampanię włoską odznaczony Krzy-żem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Służbę wojskową zakończył w Polskim Korpusie Przysposobie-nia i Rozmieszczenia. Po demobilizacji osiadł w Londynie, gdzie zmarł 14 stycznia 1954 r.

56

2.03. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz zakazujący wcielania do Armii Krajowej oddziałów wojskowych organizacji „Miecz i Pług”, zachował jednak możliwość wcieleń indywidualnych.

2.03. Wielka Brytania. 307 dywizjon myśliwski został przeniesiony z lotniska Drem w Szkocji na lotnisko Colesby Grange koło Lincoln, na wschodnim wybrzeżu Anglii. Dywizjon otrzymał zadanie stałego patrolowania nad ujściem Humberu (estu-arium rzek Ouse i Trent, uchodzące do Morza Północnego).

2–9.03. Morze Śródziemne. ORP Ślązak i ORP Krakowiak uczestniczyły w eskorcie konwoju z Port Saidu do Gibraltaru.

2–23.03. Galashiels, Szkocja. W 1 Dywizji Pancernej odbył się pierwszy kurs taktyki broni połączonych.

3.03. Kiejdzie koło Jaszun. 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Dęba” zlikwidowała kilkunastoosobowy poste-runek Wehrmachtu.

3–4.03. Wielka Brytania. Trzy załogi 300 dywizjonu bombowego wykonały zadanie minowania wód koło Lorient. Była to ostatnia operacja bojowa dywizjonu na samolotach Wellington (i ostatnia akcja Bomber Command wykonana na tych samolotach).

4.03. Bąkowa Góra. Oddział partyzancki Obwodu AK Radomsko ppor. Bronisława Skóry-Skoczyńskiego „Robotnika” sto-czył walkę z niemiecką żandarmerią.

4.03. Kuprianiszki. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” rozbroiła oddział Organizacji Todta.

4.03. Warszawa. Oddział „A” Kedywu Okręgu AK Warszawa dokonał w Warszawie udanego zamachu na dowódcę posterun-ku policji kolejowej feldfebla Karla Schmalza, odpowiedzialnego za aresztowanie i śmierć ponad 200 osób.

DowódcaPolskich Sił Powietrznych

generał brygady pilotMATEUSZ IŻYCKI

Urodził się 22 lutego 1898 w Odessie. W czasie I wojny światowej służył w armii rosyjskiej. Od stycznia 1918 r. w III Korpusie WP w Rosji (7 Pułk

Ułanów). Uczestniczył w wojnie o niepodległość i grani-ce w latach 1918–1920 (Warszawska Legia Akademicka, Szwadron Jazdy Wojewódzkiej Warszawskiej Odsieczy Lwowa, 12 Pułk Ułanów Podolskich). Po jej zakończeniu instruktor w Centralnej Szkole Kawalerii w Grudziądzu, a następnie oficer Adiutantury Generalnej i adiutant Józefa Piłsudskiego.

W latach 1922–1924 r. słuchacz Wyższej Szkoły Wo-jennej. Po jej ukończeniu w Biurze Ścisłej Rady Wojennej. Od 1925 r. dowódca 12 eskadry wywiadowczej 1 pułku lotniczego w Warszawie. Od września 1927 r. attaché woj-skowym w Turcji, Od 1929 r. na różnych stanowiskach dowódczych w lotnictwie: dowódca 22 eskadry liniowej, oficer sztabu w Dowództwie 2 Grupy Lotniczej, dowódca 31 eskadry liniowej, dowódca I i II dywizjonu liniowego, zastępca dowódcy 3 pułku lotniczego. Od 1937 r. zastępcą

komendanta Wyższej Szkoły Lotniczej przy Wyższej Szkole Wojennej.

W kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził lotnictwem i obroną przeciwlotniczą Armii „Łódź”, a następnie Armii „Warszawa”. Nocą z 25 na 26 września 1939 r. odleciał na Węgry, a stamtąd przedostał się do Francji, gdzie został szefem Oddziału III Operacyjnego w Dowództwie Lot-nictwa,

Po klęsce Francji kierował ewakuacją lotnictwa polskie-go do Wielkiej Brytanii. W latach 1940–1942 był dowódcą Polskiego Oddziału Transportowego w Afryce, a następ-nie delegatem Polskich Sił Powietrznych na Środkowym Wschodzie. 14 września 1943 r. został mianowany inspek-torem Polskich Sił Powietrznych.

1 marca 1944 r. otrzymał awans na generała brygady, a 6 kwietnia tegoż roku, mianowany dowódcą Polskich Sił Powietrznych. Pełnił tę funkcję do rozwiązania PSP w 1946 r. Po demobilizacji pozostał w Wielkiej Brytanii. Zmarł w Lyonie 12 lutego 1952 r.

57

4.03–20.04. Newcastle on Tyne, Wielka Brytania. W stoczni remontowej naprawiono uszkodzenia ORP Błyskawica powstałe 24 lutego w wyniku kolizji z HMS Musketeer.

5.03. Filonowo – Dokudowo. IV batalion 77 pp AK stoczył całodzienne walki z radzieckimi brygadami partyzanckimi im. Kirowa i im. Czapajewa.

5.03. Małków. Pluton AK Edwarda Wolaka „Groma” z kompanii ppor. Sergiusza Konopki „Czarusia” i cztery plutony z od-działu BCh Stanisława Basaja „Rysia” zostały zaatakowane przez oddziały ukraińskie w służbie niemieckiej.

5.03. Faldingworth, Wielka Brytania. 300 dywizjon bombowy otrzymał pierwsze 2 samoloty Lancaster Mk I.

6.03. Londyn, Wielka Brytania. W nr 1 „Dziennika Rozkazów Naczelnego Wodza i Ministra Obrony Narodowej” uka-zał się rozkaz Naczelnego Wodza zatwierdzający odznaki rozpoznawcze jednostek Armii Polskiej na Wschodzie: Dowódz-twa i Oddziałów Pozakorpuśnych, Dowództwa 2 Korpusu i Oddziałów Pozadywizyjnych, 3 Dywizji Strzelców Karpackich, 5 Kresowej Dywizji Piechoty, 7 Zapasowej Dywizji Piechoty, 6 Lwowskiej Brygady Strzelców i 2 Brygady Pancernej. Wódz Naczelny zezwolił też żołnierzom, ochotniczkom i junakom Armii Polskiej na Wschodzie na noszenie na furażer-kach i beretach krzyżyka jerozolimskiego, godła dawnych krzyżowców, jako pamiątki pobytu polskich oddziałów w Ziemi Świętej.

6.03. Londyn, Wielka Brytania. W nr 1 „Dziennika Rozkazów Naczelnego Wodza i Ministra Obrony Narodowej” ukazało się zarządzenie Ministra o ustanowieniu nowej specjalności w personelu latającym – meteorologa pokłado-wego. Minister zatwierdził też odznaki lotnicze: pilota i obserwatora (zgodne z obowiązującym dotychczas wzorem),

300 Dywizjon Bombowy Ziemi Mazowieckiej Pol-skich Sił Powietrznych był jedyną jednostką, poza dy-wizjonami z krajów Wspólnoty Brytyjskiej, wyposażoną w ciężkie bombowce Lancaster. Początkowo dywizjon użytkował jednosilnikowe samoloty Fairey Battle, a na-stępnie dwusilnikowe Wellington. Pod koniec 1943 r. za-padła jednak decyzja, że zostanie przezbrojony w czte-rosilnikowe samoloty Lancaster, które po zakończeniu wojny uznano za najlepsze brytyjskie ciężkie bombowce II wojny światowej. W styczniu 1944 r. kilka załóg dywi-zjonu zostało skierowanych do ośrodka szkoleniowego

Lancaster Finishing School w Hemswell, gdzie zosta-ły przeszkolone na nowym typie samolotu. 1 marca 1944 r. dywizjon został przeniesiony z lotniska Ingham do Faldingworth, gdzie znajdował się dłuższy pas star-towy, niezbędny dla ciężkich, czterosilnikowych samo-lotów. W dniu 5 marca jednostka otrzymała pierwsze 2 samoloty Lancaster, a w krótkim czasie kolejne, tak że 16 kwietnia dywizjon posiadał już pełny stan etato-wy. W nocy z 18 na 19 kwietnia lotnicy dywizjonu wy-konali pierwszy lot bojowy na Lancasterach, a w ciągu następnych nocy uczestniczyli w kolejnych nalotach

SAMOLOTY LANCASTERW 300 DYWIZJONIE BOMBOWYM

Bombowiec Lancaster z 304 Dywizjonu

58

bombardiera (odznaka pilota ze złotą literą „B” nałożoną na wianek), strzelca-radiotelegrafisty (odznaka obserwatora ze srebrną literą „R” nałożoną na wianek), strzelca samolotowego (odznaka obserwatora ze srebrną literą „S” nałożoną na wianek), mechanika pokładowego (odznaka pilota ze złotą literą „M” nałożoną na wianek) i meteorologa pokładowego (odznaka obserwatora ze srebrną literą „M” nałożoną na wianek).

6.03. Malta. Okręt podwodny ORP Sokół opuścił bazę i udał się najpierw do Gibraltaru, a stamtąd do Wielkiej Brytanii.

6.03–27.05. Morze Północne. Krążownik lekki ORP Dragon uczestniczył w cyklu ćwiczeń inwazyjnych obejmujących bombardowanie celów na lądzie, strzelania przeciwlotnicze oraz próbne alarmy.

7.03. Powidaki. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” wykonała zbrojną akcję na kolumnę samochodów niemieckich.

7.03. Tyszowce. W lesie Lipowiec zostały skoncentrowane do działań antyukraińskich tomaszowskie oddziały AK w sile około 1200 żołnierzy pod dowództwem por. Zenona Jachymka „Wiktora”. Drugie zgrupowanie por. Eugeniusza Siomy „Lecha” liczyło około 800 żołnierzy.

7.03. Warszawa. Komenda Główna AK i Dowództwo Główne NSZ podpisały umowę o scaleniu.

7–9.03. Tarnopol. Oddziały Okręgu AK Tarnopol dokonały wokół miasta zniszczeń kolejowych, które spowodowały wyko-lejenie 16 pociągów.

8.03. Bieliny. Oddział por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” z Obwodu AK Kielce zlikwidował posterunek żandarmerii.

na cele w Zagłębiu Ruhry. W okresie od 6 do 11 czerwca dywizjon wspierał działania wojsk naziemnych uczest-niczących w operacji normandzkiej. Wkrótce potem, 13 czerwca załogi 300 dywizjonu uczestniczyły w nalo-cie dziennym na okręty Kriegsmarine w porcie Le Havre, po czym zostały skierowane do dalszej ofensywy po-wietrznej przeciwko celom w Niemczech. W dniu 25 kwietnia 1945 r. dywizjon wziął udział w nalocie na rezydencję Hitlera koło Berchtesgaden, kończąc tym samym swój szlak bojowy. Po zakończeniu zadań bojo-wych samoloty 300 dywizjonu uczestniczyły w operacji „Manna” (zrzuty żywności dla mieszkańców Holandii) oraz w operacji „Exodus” (przewóz byłych alianckich jeńców wojennych z obozów w Niemczech i Włoszech do Wielkiej Brytanii oraz zrzuty zaopatrzenia dla oswo-bodzonych polskich jeńców wojennych i więźniów obo-zów koncentracyjnych).

Ciężki samolot bombowy Lancaster był rozwinięciem bombowca Manchester. Proto-typ nowego samolotu, którego napęd stanowiły 4 silniki Rolls-Royce Merlin, został oblatany 9 stycznia 1941 r., a pierwszy egzemplarz seryj-ny – 31 października tegoż roku. Samolot miał prędkość maksymalną 462 km/h i średni zasięg (z ładunkiem bomb 5443 kg) 2784 km. Uzbro-jenie obronne: 8–10 karabinów maszynowych Browning kalibru 7,7 mm; zaczepne: bomby, zazwyczaj ładunek do 6350 kg. Załogę stano-wiło 7 lotników. Ogółem, do 2 lutego 1946 r.,

zbudowano 7377 Lancasterów w czterech wersjach podstawowych (Mk.I, Mk.II, Mk.III i Mk.X) i kilku po-chodnych. Pierwsze Lancastery dotarły do dywizjonów RAF w grudniu 1941 r. Jedną z najbardziej znanych akcji bojowych z wykorzystaniem tych maszyn był nalot na zapory wodne na rzekach Mohne, Eder i Sorpe, przepro-wadzony w nocy z 17 na 18 maja 1943 r. przez lotników 617 dywizjonu RAF. Dzięki użyciu specjalnie zaprojek-towanych „skaczących” bomb rozbito tamy i zatopiono znaczne tereny Zagłębia Ruhry oraz, na pewien czas, po-zbawiono dopływu prądu ważne zakłady niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. W czasie działań wojennych załogi lancasterów zrzuciły też najcięższe zastosowane w czasie wojny w Europie bomby, w tym m.in. Block-Bu-ster (II) o masie około 3640 kg, Tallboy o masie około 5500 kg oraz Grand Slam o masie około 10 000 kg.

Samoloty Spitfire jednego z polskich dywizjonów

59

8.03. Wielka Brytania – Niemcy. F/Lt Bolesław Gładych z amerykańskiego 61 dywizjonu 56 Grupy Myśliwskiej uczest-niczył w eskorcie wyprawy bombowej nad Niemcami. W walce powietrznej na małej wysokości z 3 samolotami Focke-Wulf Fw-190 zestrzelił 1 z nich, a potem ostrzelał niemieckie lotnisko, uszkadzając kolejne 3 samoloty tego typu. Następnie skiero-wał się w stronę Anglii, ale z powodu braku paliwa musiał wyskoczyć ze spadochronem nad Morzem Północnym. Za opisaną akcję otrzymał Silver Star (Srebrną Gwiazdę) oraz dyplom prezydenta Stanów Zjednoczonych.

8–17.03. Tarent, Włochy. Część wzmocnionej 5 Wileńskiej Brygady Piechoty ze składu 5 KDP wyruszyła rzutem kołowym w kierunku linii frontu. Rzut kolejowy odjechał 12 i 13 marca.

9.03. Samsonów. Oddział ppor. Pawła Stępnia „Gryfa” z Obwodu AK Kielce odbił 30 mężczyzn schwytanych na roboty do Niemiec.

9–10.03. Południowa Lubelszczyzna. Zgrupowanie tomaszowskie AK przeprowadziło akcję represyjną przeciwko wsiom ukraińskim. Oddziały AK zdobyły i spaliły łącznie 20 ukraińskich wsi, zginęło około 1,5 tys. ich mieszkańców.

9–10.03. Kowel. Pododdziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK toczyły walki w Hołobach i pod Kowlem.

9–10.03. Vinchiaturo, Włochy. Pozycje bojowe w rejonie rozmieszczenia sztabu 2 Korpusu zajął 8 Pułk Artylerii Ciężkiej Przeciwlotniczej

10.03. Dobryszyce. Oddział ppor. Bronisława Skóry-Skoczyńskiego „Robotnika” z Obwodu AK Radomsko wykoleił pociąg towarowy ze sprzętem wojskowym na linii Radomsko–Piotrków.

Urodził się 25 grudnia 1895 r. w Piotrkowie Trybu-nalskim. Od 1913 r. działał w Polskich Drużynach Strzeleckich. W 1914 r. wstąpił do Legionów Pol-

skich. W lutym 1918 r. wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej. Od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim, 1919-1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, m.in. jako szef Oddziału II Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej generała E. Rydza-Śmigłego.

Od lutego 1921 r. zastępca szefa Oddziału III Naczel-nego Dowództwa, potem szef sekcji planów Oddziału IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej.

1921–1922 r. na kursie doszkalającym oficerów Sztabu Generalnego w Wojennej Szkole Sztabu Generalnego. Po kilkumiesięcznym stażu w 41 pp, w 1923 r. został kierowni-kiem Wydziału Naukowo-Wydawniczego i zastępcą szefa Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. 15 sierp-nia 1924 r. Od 1926 r. oficer sztabu Inspektora Armii gen. Józefa Rybaka w GISZ. Od 1930 r. dowódca 55 pp, awans

na pułkownika otrzymał w styczniu 1932 r., od 1935 r. był dowódcą Brygady KOP „Podole”. Od lipca 1938 r. dowódca piechoty dywizyjnej 2 DP. 10 czerwca 1939 r. wyznaczony dowódcą Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, któ-rą dowodził we wrześniu 1939 r.

Od października 1939 r. w SZP gdzie pełnił funkcję sze-fa sztabu i zastępcy Dowódcy Głównego. W styczniu 1940 r. został komendantem Obszaru nr 1 (Warszawa), w marcu – komendantem ZWZ na okupację niemiecką. 3 maja 1940 r. awansowany na generała brygady, 30 czerwca mianowany Komendantem Głównym ZWZ. Od lutego 1942 r. Dowód-ca AK, Od grudnia 1942 r. jednocześnie pełnił obowiązki delegata Ministra Obrony Narodowej w kraju.

30 czerwca 1943 r. aresztowany przez Niemców. W cza-sie pobytu w niewoli został 14 marca 1944 r. awansowa-ny Naczelnego Wodza na generała dywizji Zamordowany przez Niemców w Sachsenchausen w pierwszych dniach sierpnia 1944 r.

DowódcaArmii Krajowej

generał dywizjiSTEFAN ROWECKI „GROT”

60

10.03. Kielce – Herby. Oddział ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” z Obwodu AK Kielce opanował stację kolejową, zniszczył warsztaty kolejowe i biura oraz rozbroił wartowników.

10.03. Mejszagoła. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” wykonała zasadzkę na kolumnę samochodów niemieckich.

10.03. Sahryń. Oddziały AK w sile około 500 żołnierzy pod dowództwem por. Zenona Jachymka „Wiktora” uderzyły na ukraińską wieś; zginęło około 300 Ukraińców.

10.03. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej wydał rozporządzenie o stopniach funkcyjnych w lotnic-twie. Rozporządzenie to dopuszczało nadanie stopnia funkcyjnego niższego o jeden lub, w wyjątkowych sytuacjach, więcej niż o jeden od posiadanego stopnia stałego. Stopnie funkcyjne oficerowie mieli nosić na obu rękawach kurtki oraz na naramien-nikach bluzy polowej i płaszcza zimowego, podoficerowie zaś na obu rękawach kurtek, bluz polowych i płaszczy zimowych (chorążowie na bluzie polowej – tylko na prawym rękawie). Oznaki stopni stałych, naszyte na suknie barwy munduru, miały być umieszczone na kołnierzach kurtki i kołnierzach płaszcza zimowego.

10.03. Al-Kassassin, Egipt. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy, użytkujący dotąd samoloty Hurricane i Spitfire V, został przezbrojony w samoloty Spitfire VB i VC.

10–13.03. Morze Celtyckie – Morze Irlandzkie. ORP Piorun uczestniczył w ćwiczeniach z brytyjskimi niszczycielami, następnie eskortował konwój amerykańskich statków płynących do zatoki Clyde.

Urodził się 1 czerwca 1895 r. w Chorobrowie w pow. brzeżańskim. Po zdaniu matury w 1913 r. służył w armii austro-węgierskiej. W I wojnie światowej

walczył na froncie rosyjskim i włoskim. Od 15 listopada 1918 r. w Wojsku Polskim, służył w 9 pułku ułanów. W jego szeregach wziął udział w walkach z Ukraińcami, a następ-nie w wojnie polsko-sowieckiej. 20 sierpnia 1920 r. objął do-wodzenie 12 pułkiem ułanów, na którego czele wziął udział w słynnej bitwie kawaleryjskiej pod Komarowem.

W 1921 r. został zastępcą dowódcy 9 pułku ułanów. W grudniu 1923 r. został odkomenderowany do składu grupy olimpijskiej do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, a rok później, brał udział we Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego na VIII Igrzyskach Olimpijskich w Paryżu.

Od 1928 do 1938 r. dowodził 9 pułkiem ułanów. 23 stycznia 1928 r. został awansowany na podpułkownika, a 21 grudnia 1932 r. na pułkownika. W grudniu 1938 r. wyznaczony komendantem Centrum Wyszkolenia Kawa-lerii w Grudziądzu. We wrześniu 1939 r. dowódca Ośrod-ka Zapasowego Zgrupowania Kawalerii w Garwolinie,

a następnie zastępca płk. Adama Zakrzewskiego, dowód-cy kombinowanej Brygady Kawalerii.

Od października 1939 r. w Krakowie. Założycielem Organizacji Wojskowej Krakowa, a od stycznia 1940 r. ko-mendantem Obszaru Kraków-Śląsk ZWZ. 8 lutego 1940 r. awansowany na generała brygady.

Od lipca 1941 r. był zastępcą Komendanta Głównego ZWZ–AK. Po aresztowaniu gen. Stefana Roweckiego został w lipcu 1943 r. dowódcą AK. W konspiracji używał pseu-donimów: „Bór”, „Znicz”, „Lawina” i „Korczak”. 18 marca 1944 r. awansowany na generała dywizji. 31 lipca podjął decyzję o podjęciu walk o opanowanie Warszawy. 30 wrze-śnia Prezydent RP mianował go Naczelnym Wodzem. Od 5 października w niewoli niemieckiej w obozie w Langwas-ser i w twierdzy Colditz. Uwolniony 4 maja.

Od 28 maja 1945 r. do 8 listopada 1946 r. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych, W latach 1947–1949 był premierem rządu RP na wychodźstwie. Do 1954 r. był członkiem Rady Politycznej na emigracji, a w 1956 r. został członkiem Rady Trzech. Zmarł 24 sierpnia 1966 r. w pobliżu Bletchley.


generał dywizjiTADEUSZ KOMOROWSKI „BÓR”

61

11.03. Hudy. W rejonie wsi doszło do ciężkich walk między oddziałami Brygady Specjalnego Przeznaczenia NKGB ZSRR i jednostkami stołpeckiego oddziału AK.

11.03. Małogoszcz. Oddział AK ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” zatrzymał na miejscowej stacji kolejowej niemiec-ki pociąg urlopowy.

11.03. Malta. Okręt podwodny ORP Dzik opuścił bazę i skierował się do Gibraltaru.

11–14.03. Morze Śródziemne. OORP Ślązak i Krakowiak eskortowały konwój z Al-Marsa al-Kabir do Neapolu. 13 marca okręty wymieniły pozdrowienia z ORP Dzik idącym do Gibraltaru.

12.03. Korytnica. Oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK rozbiły bojówkę UPA.

12.03. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP mianował zastępców Delegata Rządu na Kraj: Adama Bienia, Antoniego Pajdaka i Stanisława Jasiukowicza, ministrami rządu RP.

12.03. Stany Zjednoczone Ameryki. Stany Zjednoczone wydzierżawiły rządowi polskiemu RP w Londynie 5 statków han-dlowych (Kielce, Kolno, Krosno, Kowel i Kutno) do służby w Polskiej Marynarce Handlowej, pływających następnie wyłącznie w czarterze War Transport Administration.

13.03. Graużyszki. 3 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” rozbiła litewski posterunek policji i zniszczyła akta gminne.

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 20 marca 1944 r.

ROZKAZ NR 4

Żołnierze,W pierwszym moim rozkazie wydanym w lipcu ub.r. po objęciu Naczelnego Dowództwa, podkreśliłem potrzebę

zgodnego wysiłku dla Polski, wspólnej pracy w atmosferze koleżeństwa i wzajemnego zaufania, prawdziwego zjed-noczenia bez względu na różnice przekonań i pochodzenia.

Dziś muszę stwierdzić, że chociaż upłynęło już pół roku od tego czasu, rozkaz mój nie osiągnął należytych skutków. Wypadki, które ostatnio zaszły na terenie Wojska świadczą o tym, że atmosfera koleżeństwa nie objęła jeszcze wszystkich i że różnice pochodzenia są dla niektórych żołnierzy ważniejsze, aniżeli wspólnota naszej rodzi-ny żołnierskiej.

Mam na myśli ostatnio zaszłe dwa wypadki grupowej dezercji żołnierzy Żydów.Potępiam jak najostrzej samowolne opuszczenie szeregów Wojska Polskiego, które walczyło i walczyć będzie

o niepodległość całego Państwa i o wolność dla wszystkich Jego obywateli, bez różnicy wiary i narodowości. Udzie-lone zezwolenie na przeniesienie do wojska brytyjskiego bynajmniej nie oznacza, że sprawa została wyczerpana i że Państwo Polskie w przyszłości wobec winnych dezercji nie wysnuje dalszych konsekwencji.

Z drugiej strony jednak tępić będę wszelkie objawy krzywdy i niekoleżeństwa, skądkolwiek by one nie pochodzi-ły. Siły Zbrojne muszą być oparte o równość praw i obowiązków bez względu na wyznanie i przekonania polityczne, zawsze pod warunkiem bezwzględnej wierności dla Polski i Jej racji stanu. Wyjątek stanowić oczywiście muszą ugru-powania polityczne, które pełnią rolę agentur obcych.

Wprowadzanie różnic i rozdźwięków na tle wyznaniowym, narodowościowym lub politycznym uważam za rów-nie szkodliwe; uważam, że wszelkie takie działanie godzi w interes Polski, dając w rękę broń Jej wrogom.

Podkreślam, że rozkaz mój jako Naczelnego Wodza jest nakazem, a nie odezwą i dlatego żądam od wszystkich oficerów i szeregowych stosowania się do niego, od dowódców zaś wszystkich stopni dopilnowania, by rozkaz mój był wykonany, a winni przekroczenia go zostali pociągnięci do odpowiedzialności.

Naczelny Wódz (–) SOSNKOWSKI Generał Broni

62

13.03. Kielce. Ppor. Zbigniew Kruszelnicki „Wilk”, jeżdżąc zarekwirowanym samochodem pocztowym po ulicach miasta, rozbroił 9 napotkanych Niemców.

13.03. Powsin. Grupa bojowa z V rejonu VII Obwodu Okręgu AK Warszawa zlikwidowała komendanta posterunku żandar-merii przy ul. Willowej.

13.03. Szkocja. Dowódca 21 Grupy Armii gen. Bernard Montgomery przeprowadził inspekcję polskich oddziałów stacjo-nujących w Kelso, Galashiels i Lanark. W trakcie wizyty spotkał się z gen. dyw. Józefem Zającem oraz z generałami brygady: Januszem Głuchowskim, Mieczysławem Borutą-Spiechowiczem, Stanisławem Maczkiem i Bronisławem Regulskim oraz z płk. dypl. Stanisławem Sosabowskim.

13-27.03. Tarent, Włochy. Przerzucenie 6 Lwowskiej Brygady Piechoty rzutem kołowym i kolejowym w kierunku linii frontu.

13–23.03. Atlantyk. ORP Burza brał udział w eskorcie konwojów MKS.42 i SL.151 do Wielkiej Brytanii.

14.03. Londyn, Wielka Brytania. Rada ministrów RP wyraziła zgodę na przekazanie 1 Samodzielnej Brygady Spado-chronowej do dyspozycji Brytyjczyków celem jej użycia na froncie inwazyjnym. Jednocześnie krajowe przeznaczenie brygady nie zostało zmienione.

14.03. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz awansował do stopnia generała dywizji uwięzionego przez Niemców Dowódcę AK gen. bryg. Stefana Roweckiego „Grota”.

14–15.03. Morze Północne. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolach u wschodnich wybrzeży Anglii jako osłona pośrednia konwoju.

NACZELNY WÓDZ M.p., dnia 27 marca 1944 r.

ROZKAZ NR 5

Ziściło się Wasze pragnienie. II Korpus stoi na froncie bojowym, na własnym odcinku, pod własnym polskim do-wództwem, biorąc wspólnie z wojskami sprzymierzonymi czynny udział w ostatecznej rozprawie z Niemcami, naszym wrogiem śmiertelnym i odwiecznym krzywdzicielem.

Start bojowy Polaków na ziemi włoskiej wypadł dobrze. Wasi towarzysze broni z kompanii Komandosów, którzy pierwsi znaleźli się w ogniu walki, zdołali już odznaczyć się wielokrotnie, a swoją dzielną postawą zdobyli uznanie oraz szacunek wojsk i dowództw sprzymierzonych.

3 Dywizja Strzelców Karpackich w dotychczasowych walkach patrolowych, stoczonych w trudnym terenie górskim, już potrafiła wykazać swoją tężyznę i znane zalety żołnierskie.

5. Kresowa Dywizja oraz oddziały korpuśne objęły również zadania bojowe na odcinku Polskiego Korpusu.Nie potrzebuję Wam szerzej tłumaczyć, jak wielkie znaczenie ma dla sprawy polskiej Wasz czynny udział w walce

zbrojnej – jak wiele zależy od tego, czego z bronią w ręku dokonać zdołacie.Nasz wkład do wojny jest najlepszą obroną naszych słusznych praw.Wasze czyny na polu chwały stworzą nieoszacowany kapitał moralny, niezbędny, jak powietrze, dla życia i przyszło-

ści Polaków.Naród Polski od wieków rozmiłowany w sławie żołnierskiej patrzeć będzie z zapartym oddechem na przebieg kampanii

włoskiej. Braterstwo broni zadzierzgnięte w ogniu, krew przelana wspólnie z wojskami brytyjskimi, amerykańskimi, francu-skimi, kanadyjskimi, nowozelandzkimi, południowoafrykańskimi i hinduskimi doda mocy imieniu Polski na obu półkulach. Cieszymy się, widząc obok siebie oddziały włoskie walczące przeciwko wspólnemu wrogowi.

Po kampanii polskiej, norweskiej, francuskiej i libijskiej, po Bitwie o Wielką Brytanię, przedłużacie front walki Pola-ków – front Armii Krajowej, naszej Marynarki i naszego Lotnictwa.

Dzisiaj kolej na Was. Kampania włoska będzie WASZĄ kampanią w dziejach oręża polskiego.W dalekim Londynie, gdzie tyle trosk i tyle ciężarów dzień każdy za sobą niesie, rwałem się z całego serca do Was,

do czystej żołnierskiej atmosfery wojska na froncie. Odwiedzać Was pragnę w przyszłości coraz częściej, w miarę jak rozwijać się będą Wasze działania bojowe.

Oby dopisało Wam żołnierskie szczęście – obyście, wykorzystując nabytą sprawność i świetny sprzęt, zdołali zdobyć wiele chwały dla Polski i dla siebie, zawsze z pamięcią o cenie krwi żołnierskiej, tak bardzo dla nas kosztownej.

Szczęść Wam Boże, Żołnierze II Korpusu! Naczelny Wódz (–) SOSNKOWSKI Generał Broni

63

15.03. Antoniów. Oddział ppor. Bronisława Skóry-Skoczyńskiego „Robotnika” z obwodu AK Radomsko stoczył walkę z ko-lonistami niemieckimi.

15.03. Dwór Europa. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” wykonała zasadzkę ogniową na niemiecką kolumnę samochodową.

15.03. Krewo. 13 Brygada AK wspólnie z 8 Brygadą AK por. Witolda Turonka „Tura” i 12 Brygadą AK kpt. Hieronima Romanowskiego „Cerbera” opanowały miasteczko.

15.03. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 143 w sprawie scalenia Narodowych Sił Zbrojnych z Armią Krajową.

15.03. Warszawa. Rada Jedności Narodowej wydała deklarację „O co walczy naród polski”, zawierającą umiarkowany pro-gram reform społecznych.

15/16.03. Chlebowice Świrskie. Oddział Kedywu przeprowadził akcję odwetową za dokonane przez Ukraińców mordy na Polakach. Zastrzelono 60 osób i spalono zabudowania 12 gospodarstw rolnych.

15–18.03. Morze Śródziemne. OORP Ślązak i Krakowiak brały udział w osłonie konwoju z Neapolu do Al-Marsa al-Kabir.

15–21.03. Morze Irlandzkie. ORP Piorun uczestniczył w eskorcie francuskiego pancernika „Richelieu” oraz konwoju statków do Glasgow.

15–31.03. Żytomierz – Berdyczów, ZSRR. Nastąpiło przegrupowanie transportem kolejowym 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR ze Smoleńszczyzny w rejon Żytomierza i Berdyczowa.

Od 30 marca do 7 kwietnia 1944 r. niszczyciel ORP Piorun uczestniczył w operacji „Tungsten”, której celem było obezwładnienie niemieckiego pancernika „Tirpitz”. Obecność nieprzyjacielskiego okrętu w Norwegii stale zagrażała alianckim konwojom do Związku Radzieckie-go. Operacja „Tungsten” zakładała zniszczenie lub cięż-kie uszkodzenie pancernika zanim zdoła on odzyskać gotowość operacyjną po naprawach uszkodzeń odnie-sionych we wrześniu 1943 r. w wyniku ataku brytyjskich miniaturowych okrętów podwodnych (operacja „Sour-ce”). Główną siłę uderzeniową stanowiło lotnictwo po-kładowe. Okręty podzielono na dwa zespoły operacyjne. W skład pierwszego wchodził: lotniskowiec HMS Vic-torious, pancerniki HMS Duke of York i HMS Anson, krążownik lekki oraz 6 niszczycieli. Trzon drugiego stanowiły: lotniskowiec HMS Furious i 4 lotniskowce eskortowe, w osłonie 2 krążowników lekkich i 10 niszczycieli. Okrę-tom towarzyszyły także 2 zbiornikowce.

30 marca ORP Piorun wyszedł w morze z bazy Scapa Flow w składzie zespołu nr 2. W czasie rejsu prowadzono ćwiczenia z pozo-stałymi okrętami grupy. Następnego dnia jed-nostka uzupełniła ropę na Wyspach Owczych. 1 kwietnia niszczyciel dołączył do zespołu 1 i zajął pozycję na północ od wysp. Tego sa-mego dnia ORP Piorun, wraz z brytyjskim kontrtorpedowcem HMS Javelin, został wyznaczony do osłony ropowców zespołu uderzeniowego na Morzu

Norweskim. Powodem decyzji było silne uzbrojenie przeciwlotnicze obu okrętów. Zadanie to realizował do 3 kwietnia – dnia ataku bombowego na „Tirpitza”. Pol-ska jednostka powróciła do Scapa Flow 7 kwietnia.

Cel operacji „Tungsten” został w dużym stopniu osią-gnięty. W wyniku uszkodzeń odniesionych w trakcie nalotu na kotwicowisko w Kåfjord pancernik „Tirpitz” utracił zdolność bojową na przeszło 2 miesiące. Bry-tyjskie dowództwo zdecydowało jednak o powtórzeniu nalotów. ORP Piorun ponownie wziął udział w osłonie sił uderzeniowych w dniach 13–15 kwietnia oraz 21–28 kwietnia (operacja „Planet”), ale działania zostały prze-rwane z powodu złej pogody.

ORP PIORUN W OPERACJI „TUNGSTEN”

ORP Piorun w porcie Scapa Flow, 20 kwietnia 1944 r.

64

16.03. Ankudy. Żołnierze 8 Brygady AK por. Witolda Turonka „Tura” zniszczyli akta gminne oraz zlikwidowali napotkane patrole policyjne.

16.03. Turejsk. Pododdział I batalionu 77 pp AK stoczył kilkugodzinną walkę z radzieckim oddziałem partyzanckim „Kra-snogwardiejski”. W walkach zginęło 4 Polaków, a 3 zostało rannych.

16.03. Londyn, Wielka Brytania. Gen. bryg. Kazimierz Schally został mianowany szefem Polskiej Misji Wojskowej przy Naczelnym Dowódcy Sprzymierzonych Sił Ekspedycyjnych (Supreme Commander Allied Expeditionary Force) gen. Dwighcie Eisenhowerze. W skład misji weszli także: ppłk pil. Adam Kropiński i mjr dypl. Edmund Galinat.

16.03. Moskwa, ZSRR. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wyraziło zgodę na powiększenie 1 Korpusu Polskich Sił Zbroj-nych do stanu armii ogólnowojskowej. Zorganizowane i wyszkolone jednostki 1 Korpusu zamierzano przegrupować na Ukrainę w rejon Żytomierza, a ośrodek formowania nowych jednostek utworzyć w rejonie Sum, gdzie znajdował się pułk zapasowy. W celu zapoczątkowania tych prac do Sum skierowano płk. Włodzimierza Radziwanowicza z grupą operacyjną 200 oficerów.

16.03. Tarent, Włochy. Zakończył się przerzut z Egiptu ostatnich, tyłowych pododdziałów 3 DSK. Siły główne dywizji przy-były do Europy już 21 grudnia 1943 r.

16–28.03. Południowa Lubelszczyzna. Tomaszowskie oddziały AK stoczyły ciężkie walki z oddziałami UPA. W wyniku kontrofensywy ukraińskiej oddziały AK wycofały się za rzekę Huczwę.

17.03. Biała Podlaska. Grupa bojowa AK opanowała Komunalną Kasę Oszczędności i zdobyła 1 mln zł.

Oswobodzenie wiosną 1944 r. części Wołynia i Po-dola, gdzie znajdowały się duże skupiska ludności pol-skiej umożliwiło rozbudowę Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR do stanu armii ogólnowojskowej. Dekretem z 16 marca 1944 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR zaakceptowało polskie propozycje. Dowódcą armii mianowano gen. dyw. Zygmunta Berlinga, jego zastęp-cą – gen. dyw. Karola Świerczewskiego, a zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych – płk. Aleksandra Zawadzkiego. Obowiązki szefa sztabu początkowo pełnił gen. bryg. Bolesław Kieniewicz, następnie płk Wsiewołod Strażewski, a od 17 maja 1944 r. – gen. bryg. Władysław Korczyc.

31 marca 1944 r. w Trojanowie dowódca Armii Polskiej w ZSRR podpisał rozkaz nr 04/KG o przefor-mowaniu 1 Korpusu PSZ w 1 Armię Polską w ZSRR. Następnego dnia, tj. 1 kwietnia gen. dyw. Zygmunt Berling podpisał rozkaz organizacyjny nr 001 w spra-wie przeformowania Sztabu 1 Korpusu PSZ w Sztab 1 Armii Polskiej w ZSRR, rozwinięcie jednostek korpu-śnych w jednostki armijne, zorganizowanie odpowied-nich instytucji armijnych oraz 69 nowych samodziel-nych związków taktycznych i oddziałów. Największymi nowo formowanymi jednostkami były: 4 Dywizja Pie-choty im. Jana Kilińskiego (dowódca gen. bryg. Bole-sław Kieniewicz), 1 Brygada Kawalerii (ppłk Włodzi-mierz Radziwanowicz), 2 Brygada Artylerii Haubic (płk Kazimierz Wikientiew), 3 Brygada Artylerii Hau-bic (ppłk Anastazy Szczadrin), 1 Brygada Saperów

(płk Bronisław Lubański), 2 Pułk Nocnych Bombow-ców „Kraków” (ppłk pil. Józef Smaga) i 3 pułk lotnic-twa szturmowego (ppłk pil. Iwan Mironow).

Do połowy kwietnia jednostki Polskich Sił Zbroj-nych w ZSRR dyslokowano ze Smoleńszczyzny i Sielc na Ukrainę, w rejon Żytomierza i Berdyczowa. Tam też przeformowano korpus w armię. 18 kwietnia została utworzona Rada Wojenna Armii Polskiej, którą tworzyli dowódca armii i jego zastępcy. W celu koordynowania działań partyzantki w kraju z działaniami na froncie przy dowództwie armii utworzono Polski Sztab Par-tyzancki, którym kierował płk Aleksander Zawadzki. Do sprawnego formowania nowych jednostek utworzo-no w Sumach Sztab Uzupełnień, przeformowany 7 maja 1944 r. w Główny Sztab Formowania z gen. dyw. Karo-lem Świerczewskim na czele.

Do połowy czerwca 1944 r. zmobilizowano prawie 54 tys. żołnierzy, sformowano m.in. dywizję artylerii przeciwlotniczej, dwie brygady artylerii (4, 5) i pułk moździerzy. 1 czerwca 1944 r. 1 Armia Polska w ZSRR liczyła już około 80 tys. żołnierzy. W sumskim ośrodku formowania przebywało 35 tys. poborowych. Do 1 lip-ca stan liczebny armii wzrósł do około 91 tys. żołnierzy. W lipcu 1944 r. Główny Sztab Formowania przeniesiono z Sum do Żytomierza. Było to możliwe dzięki przegru-powaniu głównych sił armii w maju 1944 r. z Żytomie-rza i Berdyczowa w rejon Łucka. Od 5 lipca rozpoczę-to w Żytomierzu formowanie 1 Korpusu Pancernego (p.o. dowódca płk Iwan Rupasow), 5 Dywizji Piechoty

ARMIA POLSKA W ZSRR

65

17.03. Chęciny. Oddział AK ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” opanował pociąg towarowy. Rozbrojono 5 Niemców oraz uszkodzono amunicję artyleryjską w wagonach.

17.03. Kopciówka. Grupa partyzantów z oddziału AK Juliana Wierzbickiego „Żwirki” stoczyła walkę z siłami niemiecko--litewskimi.

17.03. Riazań, ZSRR. Na bazie Szkoły Oficerskiej 1 Korpusu PSZ utworzono Zjednoczoną Szkołę Podchorążych Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, której komendantem został płk Anatol Jurkin.

17.03. Wielka Brytania. W skład polskiego 133 Skrzydła Myśliwskiego (306 i 315 dywizjony myśliwskie) włączono 129 dywizjon RAF. Wszystkie trzy dywizjony do końca miesiąca zostały przezbrojone z samolotów Spitfire Mk.V na amerykań-skie Mustang III.

17.03. Rubieżewicze. Jednostki stołpeckiego zgrupowania AK stoczyły kilkugodzinną walkę z oddziałami radzieckiej Bry-gady im. Stalina.

17–18.03. Vinchiaturo, Włochy. W rejon działania 2 Korpusu Polskiego przybyło dowództwo artylerii korpuśnej.

17–18.03. Brindisi, Włochy. Pięć samolotów 1586 Eskadry do Zadań Specjalnych wystartowało ze zrzutem dla Polski. Zadanie wykonał tylko jedna załoga.

18.03. Grzywacz. Oddział por. Władysława Molendy „Graba” z Obwodu AK Kozienice urządził zasadzkę na żandarmów powracających z akcji pacyfikacyjnej we wsi Grzywacz. Po walce uwolniono aresztowanych Polaków.

(dowódca płk Gabriel Walikowski), 6 Dywizji Piechoty (p.o. dowódca płk Iwan Kostiachin), 4 pułku czołgów ciężkich (dowódca mjr Nikołaj Janczelenko), 28 pułku artylerii pancernej (p.o. dowódca mjr Aleksiej Grigo-riew) i 1 Samodzielnej Brygady Zaporowej.

W związku z ciągle odczuwanym brakiem kadry oficerskiej i podoficerskiej po sformowaniu 1 Armii Pol-skiej w kwietniu 1944 r. powstała w Riazaniu Centralna Szkoła Podchorążych Polskich Sił Zbrojnych, przy któ-rej sformowano Wyższą Szkołę Oficerską. 20 czerwca 1944 r. powołano Centrum Wyszkolenia Armii z sie-dzibą w Riazaniu. W skład Centrum weszły istniejące już: Centralna Szkoła Podchorążych i Wyższa Szkoła Oficerska. Na początku lipca w Centrum kształciło się 2 tys. podchorążych i 350 oficerów. Ponadto polskie ka-dry oficerskie kształciły się nadal w szkołach radziec-kich. W czerwcu 1944 r. było w nich 2846 polskich podchorą-żych. W maju 1944 r. zorganizo-wano w Łucku kursy chorążych – o stanie zmiennym 800 słuchaczy, a w Żytomierzu – Szkołę Oficerów Polityczno-Wychowawczych dla 300 słuchaczy. W Nowogrodzie Wołyńskim miano zorganizować 1 Szkołę Podchorążych Artylerii dla 1500 słuchaczy, lecz w związ-ku z wyzwoleniem pod koniec lip-ca 1944 r. Lubelszczyzny, rozpo-częła ona swoje funkcjonowanie 28 września 1944 r. w Chełmie.

Kadry podoficerskie pozyskiwano kształcąc w szko-łach podoficerskich oraz awansując zdolnych i dobrze

wyszkolonych szeregowców; obsadzano nimi stanowi-ska dowódców drużyn, załóg i działonów.

W chwili przekroczenia Bugu przez 1 Armię Pol-ską 23 lipca 1944 r. jej skład tworzyły cztery dywizje piechoty (1, 2, 3, 4), brygada kawalerii, pięć brygad ar-tylerii (1, 2, 3, 4, 5), dywizja artylerii przeciwlotniczej, brygada pancerna, brygada saperów, pułk moździerzy, trzy pułki lotnicze (1, 2, 3) i wiele mniejszych jedno-stek. 1 Korpus Pancerny oraz 5 i 6 Dywizja Piechoty były w trakcie formowania. Ogółem 1 Armia liczyła 107 810 żołnierzy, w tym 9705 oficerów, 18 092 pod-oficerów i 80 023 szeregowców. Stan osobowy armii czynnej (bez rzutu organizacyjnego i Polskiego Sztabu Partyzanckiego) wynosił 78 255 żołnierzy (8080 ofi-cerów, 15 737 podoficerów, 726 podchorążych i 53 712 szeregowców).

Gen. dyw. Karol Świerczewski wśród żołnierzy

66

18.03. Wychodne. Oddział AK ogniomistrza Albina Drzewieckiego „Konwy” rozbił posterunek niemieckiej żandarmerii.

18.03. Londyn, Wielka Brytania. Dowódca AK gen. bryg. Tadeusz Komorowski „Bór” został awansowany na generała dywizji.

18.03. ZSRR. W prasie ukazał się oficjalny komunikat o powstaniu Armii Polskiej.

19.03. Włoszczowa. Oddział partyzancki Obwodu AK Włoszczowa por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” opanował miejscowość oraz skonfiskował różne towary.

19.03. Wielka Brytania. Por. (P/O) Jerzy Brochocki i kpt. (F/Lt) Henryk Ziółkowski z 307 dywizjonu myśliwskiego prze-chwycili i zestrzelili do morza w rejonie Skegness niemiecki samolot bombowy Heinkel He 177.

19–22.03. Atlantyk. ORP Garland wziął udział w eskorcie konwoju z Takoradi do Freetown.

20.03. Antokolce. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” starła się z policją litewską.

20.03. Turzysk. Oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, współdziałając z oddziałami Armii Czerwonej, zdobyły miasteczko.

20.03. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 495/I do komend obszarów i okręgów w sprawie wykorzystania „Szarych Szeregów” w wojskowej pracy konspiracyjnej.

20.03. Zwierzyniec. Pluton ppor. Zenona Siudy „Wolta” po akcji we Włoszczowej 19 marca, podczas postoju w gajówce został zaskoczony przez pościg niemiecki. Zginęło 11 żołnierzy AK, a 4 zostało ciężko rannych.

20.03. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz nr 4.

Dowódca1 Armii Wojska Polskiego

generał dywizjiZYGMUNT BERLING

Urodził się 27 kwietnia 1896 r. w Limanowej. Słu-żył w Legionach Polskich. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. W latach 1923–1925

studiował w Wyższej Szkoły Wojennej. Po jej ukończeniu pełnił różne funkcje sztabowe. W listopadzie 1932 r. został zastępcą dowódcy 6 pp Legionów. Od marca 1937 r. dowo-dził 4 pp Legionów. W czerwcu 1939 r. przeniesiony w stan spoczynku. W 1939 r. nie powołany do służby.

4 października 1939 r. został aresztowany w Wilnie przez NKWD i osadzony w wileńskim więzieniu. Przeby-wał w obozach w Starobielsku, Pawliszczewie Borze i Gria-zowcu, w moskiewskich więzieniach Butyrki i na Łubian-ce. W październiku 1940 r. podjął decyzję o współpracy z władzami ZSRR. W czasie pobytu w Małachowce pod Moskwą opracowywał projekt organizacji polskiej dywizji piechoty.

Od sierpnia 1941 r. w Wojsku Polskim, jako szef Szta-bu 5 DP w Armii Polskiej w ZSRR, a następnie komendant

bazy ewakuacyjnej w Krasnowodsku. Nie ewakuował się do Iranu, pozostał w ZSRR, za co został zdegradowany i wyda-lony z wojska i skazany zaocznie na karę śmierci.

1 maja 1943 r. został mianowany dowódcą 1 DP im. Tadeusza Kościuszki i otrzymał stopień pułkownika, a 10 sierpniu 1943 r. generała brygady. Objął dowodzenie 1 Korpusem Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a w marcu 1944 r. – Armią Polską w ZSRR, od lipca 1944 r. zastępca Naczelnego Dowódcy WP i dowódca 1 Armii WP. 22 lipca tego roku został generałem dywizji.

30 września 1944 r. został odwołany ze stanowiska do-wódcy 1 AWP i w październiku 1944 r. został skierowany na studia w Wyższej Akademii Wojskowej w Moskwie. W 1947 r. powrócił do Polski. Od lutego 1947 r. został ko-mendantem grupy przygotowującej organizację Akademii Sztabu Generalnego w Warszawie, a następnie kierował tą uczelnią. Od 1953 r. w rezerwie. Zmarł w Konstancinie- -Jeziornie 11 lipca 1980 r.

67

20.03. Wielka Brytania. Kpt. pil. (S/Ldr) Witold Retinger przejął od kpt. pil. Józefa Żulikowskiego dowodzenie 308 dywi-zjonem myśliwskim.

20–31.03. Morze Śródziemne – Atlantyk. ORP Sokół został przebazowany z Morza Śródziemnego na Atlantyk. 31 marca okręt wszedł do Davenport w Anglii.

21.03. Biała Waka. W czasie akcji zbrojnej 7 Brygady AK por. Wilhelma Tupikowskiego i kompanii 3 Brygady AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” rozbrojono oddział Organizacji Todta. Uwolniono grupę jeńców radzieckich.

21.03–2.04. Castel San Vincenzo, Włochy. 5 KDP zluzowała marokańską 2 Dywizję Piechoty i zajęła pozycje na pierw-szej linii frontu. 5 KDP podporządkowano taktycznie włoską 1 Grupę Zmotoryzowaną (1 Raggruppamento Motorizzato).

22–26.03. Morze Północne. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolach nocnych u wschodnich wybrzeży Anglii jako osłona pośrednia konwoju.

23.03. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 144/III, w którym upoważniał komendantów okręgu, w razie rozbrajania oddziałów AK przez Rosjan, do wydania rozkazu nieujawniania się kolejnych oddziałów – bez konieczności porozumiewania się z Komendą Główną AK.

23.03. Greenock, Wielka Brytania. Niszczyciel ORP Burza zawinął do portu i został przekazany do remontu.

23.03. Sumy- Lebiedino, ZSRR. Rozpoczęło się formowanie 4 Dywizji Piechoty, 1 Brygady Kawalerii oraz 1 Brygady Saperów, którą organizowano w Lebiedino na bazie korpuśnego 3 BSap.


Szef Sztabu Głównego WP

generał dywizjiWŁADYSŁAW KORCZYC

Urodził się 1 września 1893 r. w Bogdanowiczach koło Słonima. Po wybuchu I wojny światowej słu-żył w armii rosyjskiej, w której ukończył 5 Mo-

skiewską Szkołę Chorążych. W sierpniu 1919 r. wstąpił do Armii Czerwonej. Brał udział w wojnie polsko-bolszewic-kiej po stronie sowieckiej. W latach 1920–1921 dowódca kursu w Szkole Czerwonych Komunardów, w latach 1926––1931 dowódca 49 pułku piechoty. Od 1935 r. szef sztabu 19 Dywizji Piechoty i szef Sztabu 14 Korpusu Strzeleckiego.

W 1936 r. ukończył Akademię im. Michaiła Frunzego w Moskwie. 9 maja 1938 r. został aresztowany i oskarżony o przynależność do „polskiej organizacji wojskowej”. W stycz-niu 1940 r. zwolniony. Od kwietnia 1940 r. wykładowca w Wojskowej Akademii im. Michaiła Frunzego w Moskwie.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej mianowany dowódcą 245 DStrzel, a następnie dowódcą 182 DStrzel na froncie północno-zachodnim. W styczniu 1942 r. został

ponownie przyjęty do WKP(b), a w lipcu tegoż roku po-wierzono mu funkcję zastępcy dowódcy 34 Armii, po czym w grudniu wyznaczony na szefa Sztabu 1 Armii Uderzenio-wej (do maja 1944 r.). Do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR został skierowany w stopniu generała majora. 15 maja 1944 r. objął funkcję szefa Sztabu 1 Armii WP, a 1 września 1944 r. – szefa Sztabu Głównego WP. 1 października 1944 r. mianowany dowódcą 1 Armii WP i awansowany na stopień generała dywizji. Od grudnia 1944 r. ponownie szef Sztabu Głównego WP.

18 lipca 1945 r. został pierwszym szefem Sztabu Gene-ralnego WP. Od grudnia 1949 r. jednocześnie pełnił funk-cję wiceministra obrony narodowej. Od 1947 r. był człon-kiem Komitetu Centralnego PPR, a od 1948 r. – PZPR. Poseł na Sejm PRL I kadencji. W lutym 1954 r. powrócił do ZSRR, gdzie pod koniec 1954 r. przeszedł w stan spoczyn-ku. Zmarł 17 października 1966 r. w Moskwie.

68

23–24.03. Włodzimierz Wołyński. Oddziały 27 Wołyńskiej DP AK stoczyły zwycięskie walki z siłami Wehrmachtu.

24.03. Bartodzieje. Oddziały partyzanckie inspektoratu AK Piotrków Trybunalski „Wicher”, „Burza” i „Grom” rozbiły oddział żandarmerii niemieckiej.

24.03. Derewno. Pododdziały stołpeckiego zgrupowania AK stoczyły walkę z radziecką kompanią z oddziału im. Woronowa (z Brygady im. Ponomarienki) i jednostkami Brygady im. Żukowa.

24.03. Kraków. W kamienicy przy ulicy Dietla 32 Niemcy zatrzymali płk. Józefa Spychalskiego „Lutego”, komendanta Okręgu AK Kraków.

24.03. Vinchiaturo, Włochy. Dowódca 2 Korpusu Polskiego gen. dyw. Władysław Anders otrzymał od dowódcy brytyjskiej 8 Armii gen. Olivera Leese zadanie przygotowania wojsk do generalnej ofensywy wiosennej. W jej ramach zadaniem bliższym miało być zdobycie klasztoru na Monte Cassino.

25.03. Ciepła. Patrol dywersyjny z podobwodu AK Wolanów pod dowództwem ppor. Jerzego Sztajgierwalda „Rozłoga” zli-kwidował patrol niemiecki.

25.03. Maków. Pluton pchor. Jerzego Łętowskiego „Sowy” z oddziału por. Stefana Dembińskiego „Harnasia” z Obwodu AK Radom rozbroił w majątku grupę esesmanów i zniszczył urządzenia gorzelni.

25.03. Starachowice. Oddział por. Antoniego Hedy „Szarego” z Obwodu AK Iłża w nocy przejściowo opanował miasto.

26.03. Włochy. Na inspekcję 2 Korpusu Polskiego przybył Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski.

Dywizjony myśliwskie wykonały 247 lotów bojo-wych, w tym 10 osłon wypraw bombowych (210 lotów), 2 patrole ofensywne (7 lotów), 3 ataki na cele naziem-ne (12 lotów), 1 wymiatanie (10 lotów) i 8 lotów w celu przechwycenia samolotów niemieckich. Zestrzelono 2 samoloty przeciwnika. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 zabitych, 5 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 210 lotów bojowych, w tym jedną wyprawę na minowanie wód terytorial-nych nieprzyjaciela (3 loty), 27 wypraw na patrolowanie

mórz i walkę z żeglugą (119 lotów) i 23 wyprawy na bombardowanie dzienne celów specjalnych (88 lo-tów). Zrzucono 4 tony min, 2 tony bomb głębinowych i 70 ton bomb kruszących. Samolot 304 Dywizjo-nu Bombowego zaatakował okręt podwodny wroga (rezultat nieznany).

Zestrzelono 1 samolot niemiecki. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 9 poległych, 2 samoloty. Ponadto w jednostkach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 4 lotników.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWAPOLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W MARCU

Bombowiec Wellington z 304 Dywizjonu

69

26.03. Zatoka Biskajska. Załoga samolotu Wellington z 304 dywizjonu bombowego zestrzeliła w walce powietrznej samolot Messerschmitt Bf-110 i uszkodziła drugi.

26.03–3.04. Atlantyk. ORP Garland uczestniczył w eskorcie konwoju z Freetown do Gibraltaru.

27.03. Grójec. Grupa bojowa Obwodu AK Grójec kpt. Dionizego Ruska „Halnego” uwolniła z budynku „Caritas” 26 więź-niów gestapo.

27.03. Smoligów. Oddziały 14 Dywizji Ochotników SS „Galizien”, wsparte przez policję ukraińską i ukraińskie oddziały samoobrony, dokonały pacyfikacji wsi. W jej obronie walczyły oddziały BCh Stanisława Basaja „Rysia” oraz plutony AK Bole-sława Kaniugi „Orła” i Jana Ochmana „Kozaka”. Zginęło około 200 cywili i 32 partyzantów.

27.03. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz nr 5 do żołnierzy 2 Kor-pusu Polskiego.

28.03. Kąkolewica. Oddział szkolny obwodu AK Budzyń rozbroił patrol policji granatowej.

28.03. Kolonia Radawczyk. Niemiecki patrol złożony z 6 żandarmów i 3 policjantów granatowych z posterunków w Nie-drzwicy zaatakował grupę partyzantów z oddziału „Szarugi” dowodzoną przez Czesława Kazubę „Bombę”. W czasie przebija-nia się zginęło 3 partyzantów, a 4 zostało rannych.

28.03. Żarki. Oddział AK podczas ataku na niemiecki samochód zdobył 9952 karty żywnościowe.

Z okazji trzechlecia powstania Dywizjonu Myśliwskiego Ziemi Wileńskiej odbyła się w czwartek dnia 15 bm. uroczystość odsłonięcia votum Lotnictwa Polskiego do Matki Boskiej Ostrobramskiej w kaplicy N.M. Panny w Katedrze Westminsterskiej.

Votum to ufundowane zostało ze składek publicznych z inicjatywy lotników–Wilnian – przy wydat-nej pomocy organizacyjnej redakcji pisma lotniczego „Skrzydła” i pomyślane jest jako akt dziękczynienia za sztandar, który Wilno ofiarowało lotnictwu polskiemu. Jest to również ofiara na intencję szczęśliwego powrotu do Wilna.

Na uroczystości do katedry przybył p. Prezydent RP w otoczeniu członków swego domu wojskowego, poczet ze sztandarem Lotnictwa Polskiego, Prezes Rady Ministrów St. Mikołajczyk wraz z członkami rządu, naczelny wódz gen. broni K. Sosnkowski z szefem sztabu N.W. i inspektorem lotnictwa, członkowie rady narodowej z prof. Grabskim na czele oraz liczni przedstawiciele władz cywilnych i wojskowych, delegaci związków i stowarzyszeń i tłumy publiczności kropka. Przybyły również delegacje wszystkich polskich dy-wizjonów lotniczych.

Uroczyste nabożeństwo w czasie którego śpiewał chór jednego z polskich lotnisk odprawił Biskup Polowy WP ksiądz J. Gawlina w asyście Biskupa Radońskiego, kanonika-administratora katedry M.S.G.R. Howlett`a oraz licznego kleru.

Po modlitwie odczytanej od ołtarza przez Biskupa Gawlinę Pan Prezydent RP i zebrani przeszli do ka-plicy N.M. Panny, gdzie wmurowane jest votum. Dokonując odsłonięcia M.S.G.R. Howlett wygłosił krótkie przemówienie podkreślając rolę Polski w dziejach chrześcijaństwa i wzywając obecnych do modłów o po-myślne zakończenie wojny, sprawiedliwy pokój, wolną i niepodległą Polskę.

Natychmiast po zakończeniu uroczystości kaplica N.M. Panny zapełniła się licznymi rzeszami Polaków, modlącymi się do Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Votum umieszczone jest nad łukiem wejściowym z kaplicy do głównego ołtarza. Jest to płaskorzeźba wykonana w patynie brązowej przez młodego artystę rzeźbiarza Józefa Hennelta. Po bokach płaskorzeźby umieszczony jest napis ofiarowujący votum Matce Boskiej Ostrobramskiej.

W TRZECHLECIE POWSTANIA DYWIZJONU WILEŃSKIEGO

Votum lotnictwa Polskiego w katedrze westminsterskiej

70

28.03. Brindisi, Włochy. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wizytował bazę 1586 eskadry do zadań specjal-nych i udekorował Orderem Wojennym Virtuti Militari IV klasy (Złotym) dowódcę eskadry mjr. naw. (S/Ldr) Stanisława Króla oraz I pilota chor. (W/O) Stanisława Kłosowskiego. Ponadto 6 lotników otrzymało Ordery Wojenne Virtuti Militari V klasy, a 16 – Krzyże Walecznych.

28.03. Morze Północne. ORP Piorun uczestniczył w osłonie ćwiczącego zespołu lotniskowców.

28.03. Wielka Brytania. 305 dywizjon bombowy stracił w akcji bojowej pierwszy samolot Mosquito.

28/29.03. Troki. 3 i 6 Brygada AK zdobyły miasto. Zniszczono starostwo, siedzibę gestapo i budynek policji, z banku za-brano 3 mln marek.

28.03–1.04. Morze Śródziemne. ORP Ślązak eskortował transportowiec wojska „Ville d’Oran” z Augusty do Algieru oraz w czasie rejsu powrotnego.

28.03–8.04. Morze Śródziemne – Atlantyk. ORP Dzik został przebazowany z Morza Śródziemnego na Atlantyk.

29.03. Borzechów. Grupa partyzantów pod dowództwem ppor. Hieronima Dekutowskiego „Zapory” rozbiła 12-osobową grupę żołnierzy Wehrmachtu z ochrony Liegenschaftu Ratoszyn, rekwirujących trzodę chlewną.

29.03. Pardysówka. Pluton z oddziału AK por. Konrada Bartoszewskiego „Wira” stoczył walkę z oddziałem niemieckiej żandarmerii.

29.03. Londyn, Wielka Brytania. Szefem Służby Zdrowia MON został płk dr Antoni Fiumel z Dowództwa Sił Powietrznych (z pozostawieniem na etacie Sił Powietrznych).

W godzinach wieczornych na lotnisku, na którym stacjonuje Dywizjon Ziemi Wileńskiej, odbył sie cap-strzyk i apel poległych. Naczelny wódz nadesłał na ręce dowódcy dywizjonu depeszę treści następującej:

Z okazji trzechlecia powstania dyonu – dowódcy i lotnikom dyonu przesyłam najserdeczniejsze życzenia rychłego powrotu do macierzystego portu w Wilnie i na Porubanku.

Cieszę się, że lotnicy nie tylko są godnymi spadkobiercami chwały bojowej rycerstwa polskiego, ale również zachowali tradycję głębokiego kultu do Najświętszej Marii Panny.

Wraz z Wami łączę się w modlitwie ku Tej, co w Ostrej świeci Bramie, by zechciała wziąć pod swoją opiekę Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej i kresowych skrzydlatych rycerzy.

Sosnkowski, generał broni

W dniu dzisiejszym odbędą się na lotnisku dalsze uroczystości związane ze świętem dyonu. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” z 16 marca 1944 r.

Odznaka 317 Dywizjonu Myśliwskiego Wileńskiego

71

30.03. Chełm. Grupa AK wdarła się do pomieszczeń Zarządu Miejskiego i zdobyła około 5 mln zł.

30.03. Lasy turowskie. Oddziały AK por. Zygmunta Teodorowicza „Beja” i ppor. Jerzego Skolimca „Kruka” stoczyły walkę z grupą pacyfikacyjną SS.

30.03. Trościaniec. Sztab 1 Korpusu PSZ przybył do nowego rejonu dyslokacji i przystąpił do realizacji prac związanych z przekształceniem korpusu w armię.

30.03. Wiązowna, Karczew, Falenica. Grupy bojowe Kedywu Okręgu AK Warszawa opanowały urzędy gminne i zniszczyły akta kontyngentowe oraz dokumenty ewidencyjne.

30.03. Kelso, Szkocja. Odbyło się ćwiczenie szkieletowe 10 Brygady Kawalerii Pancernej pod kryptonimem „Cassino”. Jego tematem był marsz i walka wzmocnionej brygady.

30.03–7.04. Morze Norweskie – Morze Barentsa. ORP Piorun wziął udział w operacji „Tungsten” wymierzonej przeciw-ko niemieckiemu pancernikowi „Tirpitz”. Polska jednostka weszła w skład zespołu okrętów brytyjskich (m.in. pancerniki HMS Duke of York i HMS Anson oraz lotniskowiec HMS Victorious).

31.03. Bełżyce. Grupa żołnierzy z patrolu Mieczysława Szymanowskiego „Wampira” rozbiła areszt gminny i uwolniła 2 mężczyzn z Karczewa.

31.03. Bućkiewicze. Grupa partyzantów radzieckich z oddziału im. Budionnego (z Brygady im. Ponomarienki) zaatakowała jednostkę kawalerii ze stołpeckiego zgrupowania AK.

ROZKAZ Nr 1.

Żołnierze,Zaszedł niezwykły w Polskich Siłach Zbrojnych fakt grupowego opuszczenia szeregów wojska przez pewną ilość

żołnierzy-Żydów I Korpusu. Wódz naczelny postanowił usunąć tę grupę żołnierzy-Żydów z szeregów Polskich Sił Zbroj-nych i oddać ich do wojska brytyjskiego.

Jest obowiązkiem obywatelskim każdego żołnierza służyć wiernie Rzeczypospolitej, służyć z honorem i gorliwo-ścią, z odwagą i poświęceniem w szeregach Sił Zbrojnych.

Żadne przykrości osobiste, prawdziwe czy rzekome, nie zwalniają od wypełnienia tego podstawowego obowiązku.Obowiązki te spoczywają na każdym obywatelu Rzeczypospolitej, bez różnicy wiary i narodowości.Na tym stanowisku stanęli też wszyscy polityczni przedstawiciele Żydostwa polskiego, potępiając fakt dezercji

i żądając od swych współwyznawców wypełnienia powinności wojskowej w Wojsku Polskim.W stosunku do winnych zastosowano prawo łaski. Ale zastosowanie go w tym przypadku nie może być przyjęte

jako obietnica bezkarności na przyszłość dla innych, którzy by knowali podobne przestępcze zamiary.Na przyszłość nikt nie może się spodziewać bezkarności za przestępstwo samowolnego opuszczenia szeregów

Armii Polskiej. Ktokolwiek dopuściłby do siebie, choćby przelotnie taką myśl, niech wie z góry, że czeka go za takie przestępstwo kara przewidziana przez surowe prawo dla dezerterów w czasie wojny.

Przypominam ponadto, że wg obowiązujących ustaw polskich dezercja w czasie wojny pociąga za sobą utratę obywatelstwa polskiego przez dezertera, a może pociągnąć również pozbawienie obywatelstwa jego rodziny. Te skut-ki swego postępowania odczuje winny po powrocie do kraju.

W stosunku do żołnierzy-Żydów, którzy nie przyłączyli się do występnej akcji i pozostali wierni owej powinności okażcie Żołnierze tym większą koleżeńską życzliwość, aby się czuli pełnoprawnymi członkami naszej żołnierskiej rodziny.

Powyższy rozkaz polecam odczytać przed frontem oddziałów, na podkładach okrętów R.P. i w dywizjonach lotniczych.

MINISTER OBRONY NARODOWEJ M. K U K I E L gen. dyw.

Dnia 15 marca 1944 r.

72

31.03. Gdeszyn. Oddziały Obwodu AK Hrubieszów w obronie wsi stoczyły walkę z niemiecką ekspedycją karną.

31.03–3.04. Lwów. Grupy dywersyjne AK przeprowadziły akcje na lwowski węzeł kolejowy, wykolejając 25 pociągów.

31.03. Ostrowiec Szumski. 8 Brygada AK por. Witolda Turonka „Tura” i 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Konara” rozbiły kompanię wojsk niemieckich i oddział Organizacji Todta.

31.03. Warszawa. Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. bryg. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał rozkaz, w którym witał członków NSZ w szeregach Armii Krajowej.

31.03. Devonport, Wielka Brytania. Okręt podwodny ORP Sokół dotarł do portu, skąd został skierowany do remontu do Blyth.

31.03. Marrone, Włochy. Podlegająca 2 Korpusowi włoska 1 Grupa Zmotoryzowana, przy wsparciu artylerii polskiej, zdo-była wysuniętą pozycję niemiecką.

31.03. Trojanów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej w ZSRR podpisał rozkaz nr 04/KG o przeformowaniu 1 Korpusu PSZ w 1 Armię Polską w ZSRR.

31.03. Trojanów, ZSRR. Dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR wydał rozkaz nr 05/KG o powołaniu komisji do przepro-wadzenia kodyfikacji polskich przepisów wojskowych: Wojskowego kodeksu karnego, Kodeksu postępowania karnego i Usta-wy o ustroju i właściwości sądów Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Przewodniczącym komisji został zastępca dowódcy PSZ w ZSRR płk Aleksander Zawadzki.

31.03. Żytomierz, ZSRR. Dowódcą 4 DP został gen. bryg. Bolesław Kieniewicz, który dowodził nią do końca wojny.

Jesteśmy armią

Wielu z nas, zwłaszcza oficerowie i żołnierze 1 dywizji, pamięta majowe i czerwcowe dni 1943 r., kiedy do obozu nad Oką ściągać zaczęły pierwsze gromadki Polaków do wojska polskiego. Obóz świecił jeszcze pustką. Był tylko dowódca i garstka oficerów, entuzjastów zapalonych śmiałą myślą Wandy Wasilewskiej o wskrzeszeniu polskiej siły zbrojnej na terenie ZSRR, o nawiązaniu stosunków z sojusznikiem radzieckim, bez którego nie do pomylenia było zwycięstwo nad wrogiem.

Spośród tych, którzy przez następne miesiące zapełniali obóz gwarem żołnierskich zajęć, nie każdy od razu uwierzył w możliwość zrealizowania idei, głoszonej przez Związek Patriotów Polskich. Snuły się przecież po gło-wie strzępy trujących haseł, głoszonych przed wrześniem zajadle przez klikę ozonową o „wiecznej nienawiści” wobec wschodniego sąsiada. Pozostała w duszach pamięć agitacji wysłanników Andersa, usiłujących wyjaśnić jego niegodną ucieczkę prorokowaniem nieuchronnej jakoby klęski wojsk radzieckich. Nie każdy od razu zrozu-miał, że u źródeł rejterady andersowskiej leżała nie tylko błędna ocena nie wyczerpanych możliwości i męstwa Czerwonej Armii, ale cos znacznie głębszego: na wskroś wrześniowa, z Becka i Rydza wywodząca się ocena dróg, którymi kroczyć ma nasz kraj. Chciano po staremu wlec Polskę bezdrożem sporów i waśni z wielkimi narodami słowiańskimi na wschodzie oraz milczącej uległości wobec najeźdźcy z zachodu.

Jak z bicza trzasł przeszły dalsze miesiące. Szybciej niż wielu przypuszczało zarysowały się zręby wolności Polski, zdobywanej właśnie na szlaku wskazanym przez Związek Patriotów Polskich. Żelazna wymowa faktów pokazała, po czyjej stronie jest prawda w tym sporze pomiędzy kliką ozonową a demokracją polską, pokazała, kto reprezentuje rzeczywiście polską rację stanu.

W tym historycznym sporze o los i przyszłość Ojczyzny my, żołnierze umęczonego narodu polskiego, powie-dzieliśmy swoje żołnierskie słowo. Stanęliśmy na apel Związku Patriotów Polskich. Jakże szybko z pierwszych gro-mad, przybyłych nad Okę, urośliśmy w dywizję, która wzięła udział w pierwszej walce. Rośliśmy dalej, staliśmy się korpusem. Pod nasze sztandary nieustannie napływają nowe rzesze Polaków z całego Związku Radzieckiego, z nowo wyzwolonych terenów. Ciasno się nam zrobiło w ramach korpusu – i oto w drodze na nowe pole walki doścignęła nas radosna wiadomość: jesteśmy armią.

Z dumą spojrzeć możemy wstecz, na drogę która przebyliśmy. Słuszna to była droga. Na tej drodze urośliśmy w siłę. Na tej drodze uzyskaliśmy sojusznika, który swym krwawym trudem utorował nam drogę nad San i Bug. I dziś, zbliżając się do świętych progów Ojczyzny jako siła, jako armia polska, myślimy szczególnie serdecznie o tym sojuszniku, który pomógł nam – gromadzie tułaczej – stać się wojskiem, stać się armią, stać się zbrojnym ramieniem narodu, który walczy i czeka naszego przybycia.

„Zwyciężymy” (nr 51 (147) z marca 1944 r. Gazeta 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR

73

19441 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 1314 15 16 17 18 19 2021 22 23 24 25 26 2728 29 30

KWIECIEŃ

1.04. Warszawa. Grupy bojowe Kedywu Okręgu AK War-szawa opanowały urzędy pracy w Piasecznie, Wilanowie, Młocinach, Otwocku, Falenicy i Włochach, niszcząc znaj-dującą się w nich dokumentację.

1.04. Grigoriewskoje, ZSRR. Rozpoczęto formowanie 2 Pułku Nocnych Bombowców „Kraków” oraz 103 samo-dzielnej eskadry łącznikowej. Obydwie jednostki zostały wyposażone w samoloty Po-2. Na stanowisko dowódcy puł-ku został wyznaczony płk Józef Smaga.

1.04. Londyn, Wielka Brytania. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza L.dz. 310/Tjn. Org./44 z 10 marca 1944 r. zostały utworzone Naczelne Organa Łączności Sił Zbrojnych w składzie: szef łączności NW, Rada Łączności NW, szefowie łączności poszczególnych rodzajów sił zbroj-nych i organów specjalnych (szef łączności Wojska, szef łączności Sił Powietrznych, organa łączności Marynarki Wojennej, szef łączności Wywiadu, Wydział Łączności Od-działu Specjalnego Sztabu NW).

W połowie marca 1944 r. oddziały radzieckie z 47 i 70 Armii podeszły pod Kowel, który Niemcy przekształcili w silny punkt oporu. W tym czasie z Armią Czerwoną współ-pracowały w tym rejonie oddziały 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. Pod koniec marca ustalono, że 27 DP podporządkuje się pod względem operacyjnym dowództwu radzieckiemu i weźmie udział w uderzeniu na niemieckie linie komunikacyjne łączące Kowel z Lubomlem.

Pod koniec marca dywizja AK przegrupowała się na lewy brzeg Turii z zadaniem związania sił niemiec-kich na południowy zachód od Kowla. Po przegrupo-waniu pododdziałów do rejonu wyjściowego mię-dzy Turią i Bugiem zorga-nizowano 2 zgrupowania 27 DP – północne ,,Groma-da” na kierunku Lubomla i południowe ,,Osnowa” na kierunku Włodzimierza Wołyńskiego. Północne zgrupowanie liczyło 5 ba-talionów piechoty i szwa-dron kawalerii 21 pułku

ułanów. Przy nim przebywało dowództwo dywizji. Siły te blokowały szlak komunikacyjny z Lubomla do Włodzimierza Wołyńskiego oraz zagrażały liniom ko-munikacyjnym prowadzącym do Kowla. Zgrupowa-nie „Osnowa” miało 3 bataliony i szwadron kawalerii 19 pułku ułanów.

Celem ochrony linii kolejowej i drogi Luboml–Ko-wel, 2 kwietnia Niemcy zaatakowali polskie pozycje grupy „Gromada” w rejonie Sztuń – Zamłynie. Walki w dniach 2–4 kwietnia 1944 r. zakończyły się polskim

BITWA O KOWEL

Żołnierze 27 Wołyńskiej DP AK

74

1.04. Deanland, Coolham, Wielka Brytania. Dywizjony myśliwskie 131 Skrzydła Myśliwskiego z Northolt i 133 Skrzydła Myśliwskiego z Heston zostały przeniesione na lotniska polowe (wysunięte lądowiska – Advanced Landing Ground, ALG) w celu dostosowania się do warunków polowych i zwiększenia mobilności. 131 Skrzydło zostało dyslokowane w Deanland, a 133 – w Coolham (obie miejscowości w hrabstwie Sussex).

1.04. Trojanów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej w ZSRR podpisał rozkaz organizacyjny nr 001 o przeformowaniu Sztabu 1 Korpusu PSZ w Sztab Armii Polskiej w ZSRR, a jednostki korpuśne w armijne.

2.04. Kowel. 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK przystąpiła do działań zbrojnych pod Sztuniem, rozpoczynając trwające do 20 kwietnia walki na południowy zachód od Kowla.

2.04. Urle. Oddział obwodu AK Radzymin por. Stanisława Suszyńskiego „Wierzby” wysadził i ostrzelał niemiecki transport wojskowy na linii Warszawa–Białystok.

2.04. Vinchiaturo, Włochy. Dowództwo 2 Korpusu przesłało do podległych sobie wojsk informację o planowanym wycofaniu wojsk polskich z dotychczasowego odcinka odpowiedzialności.

2.04. Snailwell, Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr.) Jerzy Gołko objął dowodzenie 309 dywizjonem myśliwsko-rozpoznawczym od ppłk. (W/Cdr) Witolda Piotrowskiego. Dywizjon został przezbrojony w samoloty Hurricane Mk. IIC (wcześniej używał samolotów Hurricane IV).

2.04. Wielka Brytania. Mjr pil. (W/Cdr) Teofil Pożyczka zastąpił na stanowisku dowódcy 300 dywizjonu bombowego ppłk. pil. (W/Cdr) Adama Kowalczyka. Jednocześnie zmienił się dowódca 304 dywizjonu bombowego. Został nim mjr pil. (W/Cdr) Jerzy Kranc, który przejął dowodzenie od mjr. obs. (W/Cdr) Czesława Korbuta.

sukcesem. Uderzenie sił niemieckich na Sztuń zostało odparte przez kompanie ppor. Jana Łucarza ,,Jura” i por. Ryszarda Markiewicza ,,Mohorta”. Zmagania o utrzy-manie pierwszej linii obrony trwały do 8 kwietnia. 9 kwietnia 1944 r. Niemcy, wprowadziwszy większe siły, w tym z 5 DPanc SS ,,Wiking”, 1 Dywizji Narciar-skiej i 214 DP, przeszli do natarcia na trzech kierunkach (na Pustynkę, Staweczki, Zamłynie). Bataliony 27 DP nie zdołały powstrzymać natarcia i zostały wyparte ze

Sztunia, Czmykosu oraz Zaglinek i zajęły nową linię obrony kilka kilometrów na południe, od Zamłynia po-przez Pustynkę, Piotrówkę, Stawki po wieś Owłoczyn.

10 kwietnia Niemcy podjęli próbę przełamania tych pozycji pod Piotrówką i Stawkami, lecz bez powodzenia. Kilka godzin później uderzyli powtórnie ze wsparciem lotnictwa, lecz zdołali jedynie opanować Owłoczyn. Zgrupowanie „Gromada” 27 DP zdołało zachować jednolity front. 11 kwietnia oddziały AK otrzymały

75

2–9.04. Zamojszczyzna. Oddziały AK i BCh w sile około 1000 żołnierzy stoczyły walki obronne na linii od Telatyna do Jar-czowa ze wspieranymi przez jednostki 14 Dywizji Grenadierów SS oddziałami UPA, dążącymi do wyparcia oddziałów polskich za rzekę Huczwę. Do najcięższych walk doszło 9 kwietnia 1944 r. pod Steniatynem oraz o wieś Żulice.

3.04. Gibraltar. Niszczyciel ORP Garland przybył do Gibraltaru.

3.04. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wydał dowódcy AK rozkaz o rozpoczę-ciu akcji „Jula”, której celem było pokazanie aliantom możliwości sparaliżowania przez AK transportu kolejowego pomiędzy frontem wschodnim a Niemcami.

3/4.04. Brindisi, Włochy. Osiem samolotów Liberator i Halifax z 1586 eskadry do zadań specjalnych wystartowało z Campo Cassale ze zrzutami dla Polski. Zadanie wykonało pomyślnie 5 załóg.

4.04. Porubanek. 1 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Juranda” starła się z patrolem wojsk niemieckich.

4.04. Busso, Włochy. 1 Samodzielna Kompania Commando (8 oficerów, 67 szeregowych) zostaje przechodzi pod dowództwo II Korpusu Polskiego.

4/5.04. Pionki. Oddziały partyzanckie AK por. Stefana Dembińskiego „Harnasia” i BCh Józefa Abramczyka „Tomasza” opanowały miejscowość w celach aprowizacyjnych.

5.04. Jarczów – Telatyn. Liczące blisko 2 tys. zgrupowanie oddziałów AK i BCh stoczyło całodzienny bój z sotniami UPA „Mesnyky” Iwana Szpontaka „Zalizniaka” i „Wowky” Marijana Łukaszewycza „Jahody”. W walce poległo około 50 polskich partyzantów.

wsparcie radzieckich 54 i 56 pułku kawalerii gwardii, które przydzielono, po jednym, do zgrupowań „Gro-mada” i „Osnowa”. Z ich wsparciem oba zgrupowania 12 kwietnia przeszły do działań zaczepnych zarówno w kierunku północnym, jak i południowym, w kierun-ku Włodzimierza Wołyńskiego oraz Uściłogu. Ataki te, mimo początkowego powodzenia, zakończyły się poraż-ką, grupa „Osnowa” została nawet zmuszona do odwro-tu na północ. Radziecki pułk kawalerii atakujący Wło-dzimierz Wołyński uległ rozproszeniu.

13 kwietnia Niemcy uderzyli na centrum ugrupowa-nia „Gromada” pod Pustynką. Po całym dniu ciężkich walk oddziały polskie wycofały się do lasów mosurskich. Obszar działań 27 DP, naciskanej z północy i południa, kurczył się. Dowództwo radzieckie nie wyraziło zgody na wycofanie oddziałów 27 Wołyńskiej DP AK na wschód, na linię Turii i przejścia tam do obrony. Wykorzysta-li to Niemcy, obeszli lasy mosurskie od wschodu i do 15 kwietnia okrążyli dywizję wraz z 54 pułkiem

kawalerii gwardii i radzieckim oddziałem partyzanckim im. ,,Fiedorowa”. Odcięta w masywie lasów mosurskich, ziemlickich i stęzarzyckich 27 DP prowadziła w dniach 13–19 kwietnia 1944 r. ciężkie walki obronne. 18 kwiet-nia zginął jej dowódca ppłk Wojciech Kiwerski ,,Oliwa”. Dowodzenie przejął mjr Jan Szatowski ,,Kowal”. Zarzą-dził on oderwanie się od nieprzyjaciela poprzez odwrót na północny zachód, wzdłuż prawego brzegu Bugu.

W dniach 20–22 kwietnia 1944 r. 27 DP przebiła się z okrążenia, wyszła na północ do lasów położonych nad górną Prypecią, pozostawiając cały tabor, cięż-ki sprzęt oraz szpital z rannymi. W walkach poległo 349 żołnierzy, 160 odniosło rany, 170 dostało się do nie-woli, około 1600 zaginęło.

Po kolejnych walkach odwrotowych pod Sokołem i Holadynem dywizja, licząca teraz niespełna 4 tys. lu-dzi pod bronią, rozpoczęła w nocy z 25 na 26 kwietnia 1944 r. marsz w kierunku wschodnim i 28 kwietnia osią-gnęła lasy szackie.

WALKI POLSKICH PRZECIWLOTNIKÓW POD DARNICĄ

W marcu 1944 r., zgodnie z rozkazem dowódcy Ar-mii Polskiej w ZSRR, jednostki polskie przegrupowały się koleją na Ukrainę w rejon Żytomierza i Berdyczo-wa. Do osłony przeciwlotniczej stacji wyładowczych w rejonie Żytomierza początkowo skierowano 2 bate-rię kpt. Michała Pronina z 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. 23 marca 1944 r. druga część dywizjonu, dowodzona przez ppłk. Włodzimierza

Sokołowskiego, w składzie: dowództwo i sztab, 1 ba-teria (4 armaty przeciwlotnicze kal. 37 mm), 3 bateria (4 armaty przeciwlotnicze kal. 85 mm), pluton ceka-emów przeciwlotniczych (5 cekaemów), została zała-dowana na stacji Poczynek na transport operacyjny nr 15 046 i rozpoczęła przemieszczanie po trasie: Smoleńsk, Briańsk, Kijów. W jego składzie znajdo-wała się część sztabu artylerii Armii Polskiej w ZSRR

76

5.04. Wielka Brytania. Dotychczasowy dowódca 133 Skrzydła Myśliwskiego mjr (W/Cdr) Julian Kowalski przejął dowo-dzenie 131 Skrzydłem Myśliwskim od mjr. (W/Cdr) Stanisława Skalskiego, który został dowódcą jednostki dotychczas dowo-dzonej przez mjr. Kowalskiego.

5/6.04. Krzywe. Grupa dywersyjna z oddziału AK ogniomistrza Albina Drzewieckiego „Konwy” spaliła niemiecki majątek i wykonała wyrok na zarządcy.

5–9.04. Morze Śródziemne. ORP Garland wziął udział w osłonie konwoju KMF.30 płynącego na Maltę.

6.04. Bieniakonie. V batalion 77 pp AK po walce opanował miejscowość.

6.04. Krasnobród. Oddział AK por. Włodzimierza Hascewicza „Wara” zatrzymał w pobliżu stacji kolejowej Krasnobród pociąg towarowy, zdobywając m.in. 60 skrzyń amunicji artyleryjskiej.

6.04. Marcebolino. Partyzanci radzieccy z Brygady im. Żukowa zaatakowali odpoczywających we wsi żołnierzy AK z Od-działu Leśnego nr 85 por. Kazimierza Krauzego „Wawrzeckiego”. W walce poległo 21 Polaków. Wziętych do niewoli akowców radzieccy partyzanci zamordowali, a wieś podpalili.

6.04. Przeworsk, Rzeszów. Grupy bojowe Kedywu Podokręgu AK Rzeszów wspierane przez minerów z batalionu Kedywu KG AK „Zośka” wysadziły w ramach akcji „Jula” most kolejowy położony w odległości ok. 1 km od stacji kolejowej Tryńcza k. Przeworska w kierunku na Grodzisko Dolne oraz przepust kolejowy w Rogóżnie pomiędzy Łańcutem a Przeworskiem. Przerwa w ruchu pociągów w Tryńczy trwała 48 h, w Rogóżnie – 34 h.

z gen. bryg. Aleksandrem Modzelewskim na czele. 7 kwietnia dywizjon przybył do Darnicy – węzła kole-jowego na przedmieściach Kijowa.

W nocy z 7 na 8 kwietnia, o godz. 0.40, do zbli-żającego się niemieckiego zgrupowania bombowego otworzyły ogień baterie obrony przeciwlotniczej z od-dalonego o kilkanaście kilometrów Kijowa. Pięć minut później około 50 niemieckich samolotów nurkujących Ju-88 rozpoczęło bombardowanie węzła kolejowego Darnica i znajdujących się na nim transportów woj-skowych. Radzieckie baterie osłaniające stację kolejo-wą, w tym bateria z obsługą kobiecą, wsparte 1 baterią armat przeciwlotniczych kalibru 37 mm i pluto-nem przeciwlotniczych cekaemów z polskiego 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, podjęły walkę z niemiec-kimi samolotami. Mimo 8 bezpośrednich trafień niemieckich bomb w wago-ny kolejowe, przeciwlotnicy prowadzili skuteczny ogień zaporowy. Polacy zestrzelili 2 samoloty Ju-88 i zniszczyli 3 bomby oświetlające.

Walka trwała około godziny. Straty dywizjonu w lu-dziach wyniosły: 45 poległych i zmarłych z ran (m.in. szef łączności dywizjonu por. Stanisław Bednarz i do-wódca 1 baterii por. Jan Kononienko), 7 zaginionych oraz 52 rannych. Bomby niemieckie zniszczyły: armatę prze-ciwlotniczą kalibru 85 mm, 2 armaty przeciwlotnicze ka-libru 37 mm, przeciwlotniczy ciężki karabin maszynowy, 48 ręcznych karabinów maszynowych, 145 karabinów, 16 pistoletów, 3 samochody ciężarowe, traktor, przyrząd do kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej PUAZO-3, 4 radiostacje i 17 aparatów telefonicznych.

Działon 1 baterii 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej po walce z nalotem bombowców niemieckich na stację kolejowej Darnica pod Kijowem

77

NACZELNY WÓDZ M.p., 14 kwietnia 1944 r.

ROZKAZ NR 6

Żołnierze 2 Korpusu,

Dwa tygodnie pobytu na froncie dały mi ponowną sposobność zetknięcia się osobistego z Wami oraz możność

poznania warunków Waszego obecnego życia i Waszej pracy wojennej.

Spędziłem z Wami jedno z najmilszych Świąt Wielkanocnych mojego życia. Rad bym pozostać tutaj jak najdłu-

żej; niestety nie jestem w stanie tego uczynić wobec nawału innych prac, równie ważnych dla całości naszych Sił

Zbrojnych.

Odprawiając Was pod koniec ubiegłego roku z Ziemi Świętej na front włoski, dałem w jednym ze swoich roz-

kazów wyraz głębokiemu przekonaniu, iż 2 Korpus, ożywiony wspaniałym duchem, dobrze wyszkolony, dobrze

wyposażony i dobrze dowodzony – szybko wyrobi się w ogniu walki na doskonały zespół bojowy. Tak się też

i stało.

Walki początkowe macie poza sobą. Widziałem Was na wysuniętej linii bojowej, ściskałem ręce doświad-

czonym wiarusom, patrzyłem w błyszczące oczy młodych żołnierzy, gdy opowiadali o pierwszych potyczkach

i pierwszych wrażeniach boju. Wasi koledzy brytyjscy, francuscy i włoscy już nauczyli się cenić Was jako dziel-

nych i pewnych towarzyszy broni. Poznali Was dobrze Niemcy, którym w szeregu potyczek i walk patrolowych

zadaliście znaczne stosunkowo straty, spędzając ich polską metodą walki ze swego przedpola, wyrywając im

z ręki inicjatywę działań.

Widziałem Waszą działalność na tyłach frontu; w sztabach i warsztatach, w szpitalach i zakładach zaopatrzenia.

Wszędzie stwierdziłem gorliwą ochotę do pracy i wszędzie cieszył moje oczy porządek, ład i dyscyplina.

Niektórzy spośród Was zdołali już wyróżnić się w boju. Tym, w imieniu Ojczyzny, zawiesiłem na piersi skromny

znak męstwa i honoru żołnierskiego.

Z prawdziwym wzruszeniem i czcią głęboką wspominam o prostych, drewnianych krzyżach wyrosłych na ziemi

włoskiej, pod którymi śpią snem wiecznym liczni żołnierze polscy. Poległych na polu chwały Kolegów Waszych zacho-

wajmy w wiernej pamięci.

Dzisiaj całość 2 Korpusu pod rozkazami swego Dowódcy Generała Andersa stoi na szlaku bojowym wiodącym do

Polski. Droga przed Wami jest jeszcze daleka i znojna. Poprzez siedem rzek i gór siedem musicie ją sobie otworzyć

mieczem i ogniem.

Niech celnym okiem i silnym ramieniem Waszym kieruje miłość Ojczyzny, chęć przyjścia z pomocą braciom wal-

czącym i cierpiącym w Kraju, chęć odpłaty odwiecznemu wrogowi za pohańbioną wolność.

Oby na tej drodze towarzyszyło Wam nieodmiennie szczęście żołnierskie; oby straty Wasze nie były zbyt

duże.

Po latach bezdomnej tułaczki, podczas której Wasze stopy przemierzyły tyle piasków pustynnych, tyle krajów

dziwnych i nieznanych, każdy z Was pragnie wrócić spod palm i cyprysów na zagon ojczysty, do zagród rodzinnych, do

naszych pachnących lasów i łąk. Morza i oceany zostawiliście poza sobą – przed Wami ścieli się droga lądowa, tak już

zdawałoby się niedaleka w porównaniu do wielu tysięcy mil przebytych. Ale skoro wróg drogę zamyka, wroga pobić

musimy i pobijemy. Na tym ostatnim etapie nie będziemy szczędzić wysiłków i znoju, a sprawiedliwość odwieczna

uzna przecież wreszcie, że dość już ofiar, cierpień i doświadczeń Narodu, dość męki odkupienia.

Niech Bóg Najwyższy wejrzy w stęsknione serca Wasze, niech Was opieką swoją osłoni, niech Was prowadzi i do-

prowadzi, a poprzez krwawy Wasz trud żołnierski niech nam wróci Ojczyznę całą; rzetelną wolność i niepodległość

prawdziwą.

Naczelny Wódz (–) SOSNKOWSKI Generał Broni

78

6.04. Warszawa. Przy ulicy Solec 103 Niemcy wykryli tajną wytwórnię materiałów wybuchowych AK „Kinga”; 7-osobowa załoga zginęła w walce.

6.04. Londyn, Wielka Brytania. Została podpisana i weszła w życie nowa polsko-brytyjska umowa lotnicza (oficjalnie jako załącznik nr 1 do umowy z 5 sierpnia 1940 r.). Zgodnie z nią Inspektorat Lotnictwa został przemianowany na Dowódz-two Polskich Sił Powietrznych. Jednocześnie dotychczasowy Inspektor Lotnictwa gen. bryg. Mateusz Iżycki został mianowany dowódcą Polskich Sił Powietrznych. Umowa przewidywała, że na wszystkich szczeblach dowodzenia powstaną sztaby PSP, a Brytyjczycy będą dowodzić polskimi jednostkami wyłącznie przez odpowiednich oficerów polskich. PSP otrzymały prawo rozbudowy szkolnictwa lotniczego i sformowania wielu jednostek pomocniczych i służb, co pozwalało na przygotowanie kadr na okres powojenny. Żołnierze PSP mieli odtąd podlegać polskim sądom wojskowym, orzekającym na mocy polskiego prawa wojskowego, polskim przełożonym dyscyplinarnym i polskim przepisom dyscyplinarnym. Umowa całkowicie uniezależniała PSP od RAF-u – z wyjątkiem sfery operacyjnej.

6–7.04. Zatoka Biskajska. Samolot Wellington GR XIV z 304 dywizjonu bombowego Coastal Command nie wrócił z lotu bojowego.

7.04. Molendy. Oddziały partyzanckie AK por. Stefana Bembińskiego „Harnasia” i Józefa Abramczyka „Tomasza”, dowo-dzone przez Zbigniewa Otwinowskiego „Gryfa”, zostały otoczone przez Niemców. Po 4-godzinnej walce udało im się wyrwać z okrążenia. Straty wyniosły 18 zabitych i 6 rannych.

7.04. Pawlin. Oddział lotny AK ppor. Wojciecha Rokickiego „Nerwa” został otoczony przez Niemców. W walce poległo 32 żołnierzy, 14 udało się przebić.

Uruchomienie lotniczej łączności dwustronnej, z wykorzystaniem tajnych lądowisk, planowano już pod koniec 1939 r. W 1940 r. wytypowano pierwsze lądowi-ska. Na przeszkodzie stanął brak odpowiednich samo-lotów. Pod koniec 1942 r. sprawa odżyła. Przygotowania po stronie AK prowadził Wydział Lotniczy Komendy Głównej Armii Krajowej, który m.in. nadzorował wy-bór lądowisk co nie było w okupowanym kraju łatwe. Lądowisko powinno zapewniać możliwość podejścia samolotu z każdego kierunku i mieć wymiary 1 x 1 km. Nawierzchnia wymagała utrzymania kół lądującego sa-molotu, tak aby te nie zagłębiały się więcej niż 30 mm. Maszyną, którą wybrano do lotów był nieuzbrojony sa-molot transportowy dalekiego zasięgu Dakota C-47 wy-posażony w dodatkowe zbiorniki, co pozwalało na lot do 14 godzin.

Pierwsza operacja o kryptonimie „Most I” (krypto-nim angielski „Wildhorn”) została wykonana w nocy z 15 na 16 kwietnia 1944 r. Samolot wystartował z Brin-disi z lotniska Campo Casale we Włoszech. Celem było lądowisko „Bąk” położone na terenie Okręgu AK Lublin (16,5 km od Lublina). Załogę C-47 z 267 dywizjonu RAF stanowili: I pilot – por. pil. Edward Joseph Harrod – Anglik, II pilot i oficer łącznikowy – kpt. pil. Bolesław

Korpowski, nawigator John Anthony Wells – Australij-czyk, radiotelegrafista Noel Wilcock – Walijczyk. Przy-lecieli z nimi Tomasz Kostuch „Bryła” oraz rtm. Narcyz

OPERACJE „MOST”

Tomasz Arciszewski, jeden z przywódców Organizacji Bojowej PPS, żołnierz Legionów, w II RP m.in. poseł i minister, w czasie II wojny św. jeden z przywódców PPS-WRN, premier od 29 XI 1944 r. do 2 VII 1947 r.

79

7.04. Romanówka. Pluton dywersyjny rejonu AK Koluszki wysadził pociąg towarowy.

8.04. Drochlin. Patrol AK plut. Zenona Marcinkowskiego „Grota” z obwodu AK Włoszczowa stoczył walkę z Niemcami.

8.04. Osiny. Oddział AK ppor. Hieronima Dekutowskiego „Zapory” zaatakował na szosie Warszawa–Lublin kolumnę samo-chodów Wehrmachtu.

8.04. Darnica, ZSRR. W czasie przejazdu polskich jednostek ze Smoleńszczyzny i Sielc do rejonu Żytomierza i Berdyczowa na Ukrainie 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej (Armii Polskiej) odparł atak lotnictwa niemieckiego na węzeł kolejowy pod Kijowem, zestrzeliwując 2 samoloty niemieckie i 3 bomby oświetlające.

8.04. Morze Śródziemne. Szef Sztabu Naczelnego Dowództwa Floty Morza Śródziemnego kadm. John George Lawrence Dundas wizytował niszczyciel eskortowy ORP Ślązak i wyraził pochwałę jego załodze.

8.04. Plymouth, Wielka Brytania. Okręt podwodny ORP Dzik po rocznym pobycie na Morzu Śródziemnym powrócił do Anglii, gdzie został przekazany do remontu.

8/9.04. Brindisi, Włochy. Siedem samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych uczestniczyło w operacji zrzutowej nad Polską. Dwa samoloty miały wykonać zrzut na placówkę „Wilk” Okręgu AK Lublin W rzeczywistości oba samoloty skierowano na bastion „Polana” płożony w rejonie Lubomla, gdzie walczyła 27 Wołyńska DP AK. Załoga kpt. naw. S. Daniela odnalazła „Polanę” i wykonała na nią zrzut, natomiast załoga drugiego samolotu por. naw. A. Błażewskiego nie odnalazła zrzutowiska, skierowała się na placówkę „Wilk” i tam wykonała zrzut. Jedna załoga powróciła do bazy z zasobnikami, gdyż nie dostrzegła sygnałów świetlnych w rejonie przewidzianym do zrzutu.

Łopianowski „Sarna”. W drogę powrotną do Włoch poleciało kilku przedstawicieli pol-skiego podziemia, m.in. szef operacji KG AK gen. Stanisław Tatar oraz poczta i wyhaftowa-ny w Warszawie sztandar dla Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Operacją kierował kpt. pil. Janusz Mościski, referent lotniczy komendy Okręgu AK Kraków, a osłaniały ją oddziały AK: ppor. rez. Wojciecha Rokickiego „Nerwy” oraz „Rysia”, „Szarugi” i „Zapory”.

„Most II” przeprowadzono na lądowisku „Motyl” (22 km na północny zachód od Tar-nowa), w nocy z 29 na 30 maja 1944 r. Załoga pochodziła również z 267 dywizjonu; drugim pilotem i oficerem łącznikowym był kpr. pil. Jacek Błocki. Dakocie do Budapesztu towa-rzyszyły 2 polskie Liberatory z 1586 eskadry, lecące ze zrzutem dla Okręgu AK Lwów. Wylądował m.in. gen. Tadeusz Kosakowski „Krystynek”, odlecieli: płk Roman Rudkowski „Rudy”, mjr Zbigniew Sujkowski „Leliwa” i emisariusz polityczny Jan Domański „Bart-nicki”.

Operacja „Most III” związana była z koniecznością przerzucenia do Londynu części pocisku rakietowego V-2 zdobytych przez AK. Z uwagi na pilność sprawy wykorzystano po raz drugi lądowisko „Motyl”. Ofice-rem startowym, podobnie jak w czasie „Mostu II”, zo-stał ppor. pil. Włodzimierz Gedymin „Włodek”, akcją na lądowisku dowodził Gustaw Sidorowicz, całością kierował inspektor rejonowy mjr Stefan Musiałek-Ło-wicki „Mirosław”. Operację zabezpieczało i osłaniało blisko 400 osób. Dakota z 267 dywizjonu wystartowała w nocy z 25 na 26 lipca 1944 r., osłaniana przez Liberato-

ra pilotowanego przez kpt. pil. Bolesława Koprowskiego. Drugim pilotem, a zarazem oficerem łącznikowym był kpt. pil Kazimierz Szrajer. Lądowanie odbyło bez proble-mów. Przyleciał m.in. kurier Jan Nowak „Zych”. Gorzej było ze startem, gdyż w miękkim podłożu ugrzęzły koła samolotu. Pomogło podłożenie pod nie gałęzi i drew-na. Po kilkukrotnych próbach samolot wystartował. W operacji „Most III” przerzucono dane konstrukcyjne i niektóre części rakiety V-2 oraz Jerzego Chmielewskie-go „Rafała”, Józefa Retingera, Tomasza Arciszewskiego „Stanisława”, Tadeusza Chciuka „Celta” oraz Czesława Micińskiego. Po Powstaniu Warszawskim rozpoczęto przygotowania do realizacji kolejnej operacji, która nie została jednak zrealizowana.

Wnętrze samolotu Dakota C-47

80

8–16.04. Morze Śródziemne – Atlantyk. OORP Krakowiak i Ślązak wzięły udział w eskorcie konwoju do Wielkiej Bryta-nii. 11 kwietnia okręty wyszły z Gibraltaru na Atlantyk, kończąc służbę na Morzu Śródziemnym.9.04. Busko Zdrój. Oddział partyzancki AK por. Jana Korepty „Nika” podjął nieudaną próbę uwolnienia więźniów.9.04. Kowel. 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK rozpoczęła walki o miasto.9.04. Nowosielce. Grupa bojowa Kedywu Podokręgu AK Rzeszów w ramach akcji „Jula” wysadziła przepust w Nowosielcach pod Sanokiem. Przerwa w ruchu trwała 33 h.9.04. Wielka Brytania – Niemcy. F/Lt Tadeusz Andersz, latający ochotniczo w amerykańskim 61 dywizjonie 56 Grupy Myśliwskiej, w czasie osłony wyprawy bombowców B-17 nad Kilonię zestrzelił niemiecki myśliwiec Messerschmitt Bf 109.9/10.04. Brindisi, Włochy. Sześć samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych wystartowało z Campo Cassale w celu zrzucenia zaopatrzenia żołnierzom AK w Polsce. Zadanie wykonały 2 załogi.10.04. Chrząstów. Patrol z oddziału partyzanckiego por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” pod dowództwem Konrada Kotulskiego „Włodka” stoczył potyczkę z oddziałem Wehrmachtu.11.04. Wileńszczyzna. Na szosie lidzkiej 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego„Juranda” zaatakowała niemiecką kolumnę samochodową.11.04. Zatoka Biskajska. Niemieckie myśliwce zestrzeliły samolot Wellingtona GR XIV z 304 dywizjonu bombowego Coastal Command. Oprócz załogi zginął także znajdujący się na pokładzie były dowódca 304 dywizjonu, szef Sztabu Inspektoratu PSP ppłk obs. Stanisław Poziomek.

1 Dywizja Pancerna została utworzona rozkazem Naczelnego Wodza L.dz.400/tj.O.I./ Og.org./42 z 25.02.1942 r. Była to pierwsza dywizja tego rodzaju w dziejach Wojska Pol-skiego. Na jej czele stanął gen. bryg. Stanisław Maczek.

Początkowo w skład organizowanej w Szko-cji dywizji weszły: 10 Brygada Kawalerii Pan-cernej, 16 Brygada Czołgów, 1 dywizjon rozpo-znawczy, 1 dywizjon artylerii przeciwlotniczej ciężkiej, batalion saperów oraz dwie kompanie cekaemów z batalionu cekaemów.

Organizacja dywizji podlegała zmia-nom. Ostateczny skład, w którym weszła w 1944 r. do walki w Normandii, ukształtował się w 1943 r. Tworzyły ją wtedy: 10 BKPanc (24 pułk ułanów, 1 i 2 pułk pancerny, 10 pułk dragonów), 3 Brygada Strzelców (batalion strzelców podhalańskich, 8 i 9 batalion strzel-ców, 1 samodzielny szwadron cekaemów), 10 pułk strzelców konnych, artyleria dywizyjna (1 i 2 pułk artylerii motorowej, 1 pułk artylerii przeciwlotniczej lekkiej, 1 pułk artylerii prze-ciwpancernej), 1 batalion saperów, 1 batalion łączności oraz służby.

Licząca prawie 16 tys. żołnierzy dywizja, która dysponowało 381 czołgami oraz ponad 4 tys. innych pojazdów, została w ostatnich

1 DYWIZJA PANCERNA

Transportery Universal Carrier 1 DPanc podczas ćwiczeń

Inspekcja 1 DPanc przez gen. Montgomery’ego, marzec 1944 r.

81

11–12.04. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w eskorcie konwoju MKF.30 z Malty do Neapolu.

11–14.04. Linia rzeki Sangro, Włochy. Brytyjski 10 Korpus zluzował siły główne 2 Korpusu Polskiego. W okresie działań nad Sangro między lutym a kwietniem straty korpusu wyniosły 38 zabitych, 217 rannych i 5 zaginionych.

12.04. Londyn, Wielka Brytania. Płk Józef Giza został zwolniony ze stanowiska komendanta Centrum Wyszkolenia Armii i mianowany dowódcą 7 Dywizji. Nowym komendantem Centrum Wyszkolenia Armii został płk dypl. dr Stanisław Biegański.

12.04. Neapol, Włochy. Niszczyciel ORP Garland przybył do Neapolu i został włączony w skład 14 Flotylli Niszczycieli Floty Śródziemnomorskiej. Był to początek jego ponad półrocznej (do końca listopada) działalności na Morzu Śródziemnym.

12/13.04. Brindisi, Włochy. Pięć samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych próbowało dokonać zrzutu zaopatrzenia dla AK. Udało się to jedynie 2 załogom.

12–13.04. Kanał La Manche. Scigacz S-2 uczestniczył w patrolu jako osłona pośrednia konwoju.

13.04. Tarnobrzeg. W akcji na pociąg oddział Okręgu AK Kraków dowodzony przez por. Kazimierza Bogacza „Bławata” zdobył 54 karabiny.

13.04. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz o nadawaniu ujawniającym się oddziałom Armii Krajowej nazw jednostek WP sprzed 1939 r.

13–14.04. Morze Śródziemne. ORP Garland eskortował konwój z Neapolu do Bizerty.

dniach lipca 1944 r. przerzucona do Normandii, gdzie weszła w skład 2 Korpusu Kanadyjskiego 1 Armii Kanadyjskiej.

Chrzest bojowy przeszła 8 sierp-nia pod Cauvicourt, w walkach o przełamanie pozycji 7 Armii nie-mieckiej. Od 11 sierpnia walczyła pod Falaise.

W trwających do 22 sierpnia walkach Polacy stracili 351 zabitych, zaginionych i rannych.

Od 29 sierpnia prowadziła po-ścig za wycofującym się nieprzyja-cielem i 6 września wkroczyła do Belgii, wyzwalając wiele miast m.in.: Thielt, Ypres, Axel, biorąc udział w walkach o Gandawę.

Po zdobyciu ujścia Skaldy 29 paź-dziernika dywizja zdobyła Bredę. Po opanowaniu 9 listopada Moerdijk, dywizja przeszła do obrony nad rze-ką Mozą. 8 kwietnia 1945 r. 1 DPanc wznowiła działania wkraczając na te-ren Niemiec pomiędzy Ems i Wezerą.

Szlak bojowy zakończyła w Wil-helmshaven, zajmując 6 maja miasto bez walki.

Defilada 10 Pułku Strzelców Konnych w Douglas

Centralny Kurs Kierowców 10 BKPanc, styczeń 1942 r.

82

13–15.04. Morze Norweskie. ORP Piorun wziął udział w operacji przeciwko niemieckiemu pancernikowi „Tirpitz”.

14.04. Poręba. Oddział AK rozbroił koło Zawiercia posterunek Werkschutzu.

14.04. Wandzin. Patrol z oddziału Kedywu „Lekarza” pod dowództwem „cichociemnego” ppor. Włodzimierza Klocka „Gar-łucha” wysadził transport wojskowy na linii kolejowej Lublin–Łuków.

14/15.04. Brindisi, Włochy. 1586 eskadra do zadań specjalnych uczestniczyła w akcji zrzutowej nad Polską. Z pięciu załóg 3 wykonały zadanie – z tego jeden zrzut trafił do żołnierzy 27 Wołyńskiej DP AK, a jeden przejęli partyzanci ra-dzieccy.

14–16.04. Błojec. Oddział AK kpt. Gerharda Woźnicy „Hardego” stoczył walkę z obławą niemiecką, ostatecznie wyrywając się z okrążenia.

15.04. Południowa Lubelszczyzna. W zasadzkę plutonu szkoły podoficerskiej, dowodzonego przez por. Konrada Bartoszew-skiego „Wira”, na szosie Biłgoraj–Zwierzyniec wpadł oddział niemieckiej żandarmerii.

15.04. Ramsgate, Wielka Brytania. Ścigacz S-1 został wycofany do rezerwy. Załoga jednostki przeszła na ścigacz S-5.

15/16.04. Śnieżkowice. Oddział partyzancki ppor. Władysława Pietrzykowskiego „Topora” z obwodu AK Opatów stoczył walkę z oddziałem niemieckim, który zaskoczył partyzantów podczas odpoczynku.

15/16.04. Brindisi, Włochy. Trzy załogi 1586 eskadry do zadań specjalnych dokonały udanych zrzutów w Polsce. Placówki odbiorczej nie odnalazł tylko 1 samolot.

Urodził się 31 marca 1892 r. w Szczercu. W czasie stu-diów na Wydziale Filozofii i Filologii Polskiej Uniwer-sytetu Lwowskiego wstąpił do Związku Strzeleckiego.

Podczas I wojny światowej walczył głównie na froncie wło-skim. W okresie walk o niepodległość i granice dowodził ko-lejno: kompanią krośnieńską, tzw. lotną kompanią szturmową 4 DP, a następnie batalionem szturmowym 1 Dywizji Jazdy.

W okresie międzywojennym pełnił służbę w sztabach 20 i 5 DP, dowodził batalionem 26 pp, a po ukończeniu III kursu doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej w 1924 r. został szefem Ekspozytury nr 5 Oddziału II SG we Lwowie. W 1927 r. został zastępcą dowódcy 76 pp, a w 1930 r. – do-wódcą 81 pp, by w 1935 r. objąć funkcję dowódcy piechoty dywizyjnej 7 DP. W październiku 1938 r. został mianowany dowódcą 10 BK – pierwszej w pełni zmotoryzowanej jed-nostki Wojska Polskiego.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. na jej czele to-czył walki odwrotowe od 1 do 17 września; 19 września przekroczył granicę polsko-węgierską. Po przedostaniu

się do Francji zorganizował tam zawiązek polskiej wielkiej jednostki pancerno-motorowej, której część, pod nazwą 10 BKPanc, wzięła udział w kampanii francuskiej 1940 r.

Następnie w Wielkiej Brytanii stanął na czele 2 Brygady Strzelców, przemianowanej na 10 BKPanc, a w lutym 1942 r. został dowódcą nowo formowanej 1 DPanc. Jednostką tą do-wodził z powodzeniem w latach 1944–1945 podczas walk na terytorium Francji, Belgii, Holandii i Niemiec. 23 maja 1945 r. objął stanowisko dowódcy I Korpusu Pancerno-Motorowego, a 1 czerwca został awansowany na generała dywizji.

Po wojnie pozostał na emigracji w Edynburgu w Wiel-kiej Brytanii. Angażował się w życie emigracji, m.in. kiero-wał Związkiem Kół Oddziałowych 1 DPanc. Otrzymał licz-ne odznaczenia zarówno polskie, jak i zagraniczne. Został też honorowym obywatelem Bredy, a także patronem wielu ulic i placów.

W 1990 r. został awansowany przez Prezydenta RP na uchodźstwie do stopnia generała broni. Zmarł 11 grudnia 1994 r. w Edynburgu.

Dowódca1 Dywizji Pancernej

generał brygadySTANISŁAW MACZEK

83

15/16.04. Brindisi, Włochy. Odbył się pierwszy udany most powietrzny do Polski – operacja „Windhorn I” („Most I”). Samolot Douglas C-47 Skytrain dotarł na konspiracyjne lądowisko „Bąk” pod Matczynem (około 17 km od Lublina), dostar-czając dwóch kurierów i rozkazy, a w drogę powrotną zabierając ze sobą 5 pasażerów, w tym zastępcę szefa Sztabu AK gen. bryg. Stanisława Tatara.

15–17.04. Galashiels, Wielka Brytania. W 1 Dywizji Pancernej odbyły się ćwiczenia dowódczo-sztabowe „Kelt”.

15–30.04. Kanał La Manche. Ścigacz S-2 uczestniczył w patrolach jako osłona pośrednia konwoju.

16.04. Zieniewicze – Pilnica. Oddziały z Brygady im. Stalina zaatakowały jednostki stołpeckiego zgrupowania AK. Straty oddziału polskiego wyniosły 6 zabitych.

16.04. Faldingworth, Wielka Brytania. 300 dywizjon bombowy osiągnął stan etatowy sprzętu – 20 samolotów Lancaster I.

16/17.04. Brindisi, Włochy. Cztery samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych wykonywały zadania nad Polską. Trzy z nich dokonały udanych zrzutów.

17.04. Wojsławice. Oddziały AK, BCh i AL pod dowództwem por. Witolda Fałkowskiego (komendanta rejonu AK) stoczyły walkę z niemiecką ekspedycją złożoną z żandarmerii i pododdziałów 14 Dywizji Grenadierów SS. Pomocy walczącym udzielił oddział partyzantki radzieckiej mjr. Fiodorowa.

17.04. Atlantyk. OORP Krakowiak i Ślązak eskortowały okręt dowodzenia HMS Bulolo z Falmouth do Portland.

18.04. Łostojańce. 13 Brygada AK por. Adama Walczaka „Nietoperza” stoczyła walkę z oddziałem wojsk niemieckich.

W 1944 r. przeprowadzono wymianę generacyjną ścigaczy Marynarki Wojennej. 21 lutego opuszczo-no banderę na najstarszej jednostce, S-1. 18 kwietnia służbę zakończył ścigacz artyleryjski S-4, przekazany marynarce holenderskiej, 5 lipca wycofano zaś do re-zerwy S-2.

Jednocześnie trwało wprowadzanie do uzbrojenia 6 nowych okrętów. 3 maja w Cowes na wyspie Wight podniesiono banderę na pierwszym z nich, ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-5. Dowódcą jednostki zo-stał mianowany kpt. mar. Witold Szuster, dowodzący wcześniej S-2. Następnymi okrętami, które wzmoc-niły siły Marynarki Wojennej, były: S-6 (10 lipca, pod dowództwem por. mar. Jerzego Dobrodzickie-go), S-7 (30 sierpnia, por. mar. Andrzej Jaraczewski), S-8 (19 września, por. mar. Stanisław Kopecki) oraz S-9 (26 października, por. mar. Karol Góralczyk). Ostatnią jednostką z serii był S-10, na którym pod-niesiono banderę 31 października. Dowódcą ścigacza mianowano ppor. mar. Juliusza Schreibera.

Polskie okręty należały do serii ścigaczy torpe-dowo-artyleryjskich (brytyjskie oznaczenia MTB, numery od 424 do 429), zbudowanych przez stocz-nię J. Samuel White. Jednostki miały długość około 22 metrów. Wyporność standardowa wynosiła 39,6 tony, pełna – 47,4 tony. Napęd stanowiły 3 do-ładowane silniki Sterling Admiral o mocy 1135 KM każdy, pozwalające na osiągnięcie prędkości mak-symalnej 40 węzłów. Zasięg wynosił około 240 mil

NOWE ŚCIGACZE DLA MARYNARKI WOJENNEJ

Ścigacz ORP S-7

Ścigacz ORP S-9

84

18.04. Mosur. W lasach wołyńskich zginął ppłk Jan Wojciech Kiwerski „Oliwa”, dowódca 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK.

18.04. Wielka Brytania. Została opuszczona polska bandera na ścigaczu artyleryjskim S-4. Jednostkę przejęła marynarka holenderska.

18.04. Trojanów, ZSRR. Utworzono Radę Wojenną Armii Polskiej w ZSRR (przewodniczący – gen. dyw. Zygmunt Berling, członkowie: zastępca dowódcy armii ds. liniowych gen. dyw. Karol Świerczewski i zastępca dowódcy armii ds. politycznych płk Aleksander Zawadzki).

18/19.04. Francja. Pierwsza akcja bojowa 300 dywizjonu bombowego po przezbrojeniu na samoloty Lancaster I. W nalocie na stacje kolejowe w Rouen i Juvisy wzięło udział 7. załóg dywizjonu.

19.04. Moskwa, ZSRR. Sztab Generalny Armii Czerwonej wydał dyrektywę w sprawie sformowania w Riazaniu, przy Zjed-noczonej Szkole Podchorążych PSZ w ZSRR, Wyższej Szkoły Oficerskiej.

19.04. Woodvale, Wielka Brytania. 316 dywizjon myśliwski został przezbrojony w samoloty Mustang III (wcześniej użyt-kował samoloty Spitfire Mk. V).

19.04. Turgiele. W Wielkanoc przybył Komendant Okręgu Wileńskiego ppłk Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wizytujący 3 Brygadę AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca”. Po rezurekcji z udziałem żołnierzy 3 Brygady ppłk „Wilk” odebrał defiladę.

19–21.04. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w eskorcie konwoju z Neapolu do Gibraltaru.

morskich przy prędkości 24 węzłów. Ścigacze były uzbrojone w 2 wyrzut-nie torped kalibru 457 mm, półauto-matyczne działo 6-funtowe QF Mk IIA (57 mm), podwójnie sprzężone działko Oerlikon kalibru 20 mm oraz 4 karabiny maszynowe Lewis kalibru 7,7 mm, umieszczone na podwójnych podstawach. Załogę tworzyło 2 ofice-rów i 17 marynarzy.

ulegały licznym reorganizacjom, m.in. wyłączono z jego struktury 1 Samodzielną Brygadę Spadochronową. W po-łowie 1942 r. został przemianowany na I Korpus Pancerno--Motorowy. Do rozbudowy wykorzystano część żołnierzy ewakuowanych z terytorium ZSSR. Pozwoliło to m.in. na sformowanie 1 Dywizji Pancernej. I Korpus, dowodzony od 13 sierpnia 1943 r. przez gen. bryg. Mieczysława Borutę--Spiechowicza, pod koniec 1943 r. tworzyły: – oddziały korpuśne;– 1 Dywizja Pancerna – dowódca: gen. bryg. Stanisław

Maczek (wiosną 1944 r., po przydzieleniu do sił in-wazyjnych, dywizja wyszła ze składu I Korpusu);

– 2 Dywizja Grenadierów Pancernych (kadrowa) – do-wódca: płk dypl. Kazimierz Glabisz (liczyła wówczas zaledwie około 2,5 tys. żołnierzy).

Ścigacz ORP S-5

1 KORPUS POLSKI

Latem 1940 r. odtwarzane po klęsce Francje Polskie Siły Zbrojne na terenie Wielkiej Brytanii liczyły 27,6 tys. żołnierzy, z czego blisko 20 tys. w wojskach lądowych. 5 sierpnia podpisano umowę, określającą status organiza-cyjny i operacyjny Polskich Sił Zbrojnych, a 22 sierpnia parlament wyraził zgodę na obecność polskich oddziałów w Wielkiej Brytanii (prawo brytyjskie zabraniało postoju obcych wojsk na terenie Zjednoczonego Królestwa).

28 września 1940 r. rozkazem Naczelnego Wodza utworzono 1 Korpus Polski, nad którym dowództwo objął gen. Marian Kukiel. 18 października 1940 r. korpus, liczący ok. 15 tys. żołnierzy, wszedł w skład armii szkockiej i m.in. obsadzał odcinek szkockiego wybrzeża od zatoki Firth of Forth do Montrose. W kwietniu 1941 r. korpus został przeorganizowany na etat brytyjski. Jednostki 1 Korpusu

85

20.04. Widełki. Oddział partyzancki por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” z obwodu AK Kielce stoczył walkę z grupą żan-darmów niemieckich z Bielin.

20.04. Zwierzyniec. Grupa z oddziału AK por. Włodzimierza Hascewicza „Wara” i minerzy z radzieckiego zgrupowania mjr. Wiktora Karasiowa wysadzili pociąg pancerny.

20.04. Szystowice. Kompania AK ppor. Sergiusza Konopy „Czarusia” i elewi szkoły podoficerskiej stoczyli walkę z oddzia-łem żandarmerii.

20.04. Trojanów, ZSRR. Został wprowadzony w życie „Statut koleżeńskich sądów żołnierskich”, który zatwierdził dowódca Armii Polskiej w ZSRR.

20/21.04. Lasy Mosurskie. W rejonie Terebejki część oddziałów 27 Dywizji Piechoty AK i pułk radziecki przedarły się przez okrążenie w lasach mosurskich i przeszły do lasów szackich, kończąc trwający 3 tygodnie udział w operacji kowelskiej. Podczas walk dywizja poniosła ciężkie straty (350 zabitych, 160 rannych, 170 w niewoli, 1600 uległo rozproszeniu).

20/21.04. Kolonia, Niemcy. Sześć samolotów Lancaster z 300 dywizjonu bombowego uczestniczyło w nalocie na miasto.

20/21.04. Zatoka Biskajska. Załoga samolotu Wellington S/Ldr. Jana Ochalskiego z 304 dywizjonu stoczyła zaciętą, trwa-jącą ponad półtorej godziny, walkę powietrzną z 2 samolotami Ju 88. Polskiej załodze udało się wykonywać skuteczne uniki tylko dzięki temu, że atakujące samoloty wroga były widoczne na ekranie radaru.

21.04. Kielce. Grupa dywersyjna obwodu AK Kielce Zygmunta Firleya „Kajtka” spaliła dokumentację kontyngentową.

W skład skadrowanej 2 Dywizji Grenadierów Pan-cernych wchodziły: 16 Brygada Pancerna (kadrowa), 1 Brygada Grenadierów (kadrowa), 2 pułk rozpoznawczy (8 stycznia 1944 r. przemianowany na 9 pułk ułanów), 3 pułk artylerii motorowej, 2 pułk artylerii przeciwlot-niczej, 2 pułk artylerii przeciwpancernej oraz jednostki dywizyjne. Dywizja ta była wielokrotnie reorganizowana i przemianowywana (do 21 września 1943 r. 1 Dywizja Grenadierów (kadrowa), od 20 maja 1944 r. – Dywizja Grenadierów Pancernych (kadrowa), od 5 lutego 1945 r. 4 Dywizja Piechoty).

Po wejściu w lipcu 1944 r. 1 Dywizji Pancernej w skład alianckich wojsk inwazyjnych stan liczebny 1 Korpusu zmniejszył się do ok. 5,5 tys. żołnierzy. Do-piero po otrzymaniu jesienią 1944 r. uzupełnień roz-budowano do pełnych stanów etatowych 4 DP pod dowództwem generała brygady K. Glabisza i 16 Samo-dzielną Brygadę Pancerną pod dowództwem podpuł-kownika B. Sokołowskiego. Jednostki te nie wzięły już jednak udziału w działaniach bojowych. W maju 1945 r. 1 Korpus, którym od 23 maja dowodził gen. Stanisław Maczek, osiągnął stan prawie 30 tys. żołnierzy.

Działo przeciwlotnicze na stanowisku ogniowym, Wielka Brytania

Ćwiczenia artylerii, Szkocja

86

21.04. Majątek Onichowszczyzna. Brygada im. Woroszyłowa wpadła w zasadzkę zorganizowaną przez kompanię por. Jana Wasiewicza „Lwa” z I batalionu 77 pp AK.

21–28.04. Morze Norweskie. ORP Piorun wziął udział w operacji przeciwko niemieckiemu pancernikowi „Tirpitz” oraz nieprzyjacielskiej żegludze.

22.04. Lubelszczyzna. Patrole Kedywu i oddziały dywersji bojowej na terenie inspektoratów AK: Lublin, Radzyń i Chełm przeprowadziły akcje wysadzenia pomp wodnych na stacjach i przystankach kolejowych: Łuków, Fartak pod Łukowem, Krzyw-da, Lublin, Ruda pod Końskowolą, Puławy, Rejowiec i Lubartów.

22.04. Szwarszowice. Oddział „Barwy Białe” z obwodu AK Opatów stoczył potyczkę z żandarmami i policją granatową.

22.04. Żyrmuny – Bastuny. 3 kompania VI batalionu 77 pp AK pod dowództwem ppor. Jana Pileckiego „Artura” przepro-wadziła akcję zbrojną przeciw niemieckiej kolumnie z zaopatrzeniem złożonej z 15 samochodów, ochranianej przez 3 samo-chody z wojskiem.

22–26.04. Morze Śródziemne. ORP Garland osłaniał konwój z Oranu do Neapolu.

23.04. Kiena. 2 i 3 kompania III batalionu 77 pp AK przeprowadziły akcję zbrojną na oddział Organizacji Todta.

23.04. Drem, Acklington, Wielka Brytania. Eskadra „A” 309 dywizjonu została dyslokowana ze Snailwell do Drem, a eskadra „B” – do Acklington. Dywizjon otrzymał zadanie obrony zatoki Firth of Forth i wybrzeża Morza Północnego oraz żeglugi w tym rejonie.

Urodził się 20 lutego 1894 r. w Rzeszowie. W czasie stu-diów na Akademii Handlowej w Antwerpii wstąpił do Związku Strzeleckiego. Podczas I wojny światowej

służył w Legionach Polskich. W 1918 r. uczestniczył w przejściu II Brygady przez linię frontu pod Rarańczą. Następnie służył w II Korpusie Polskim w Rosji.

W okresie walk o niepodległość i granice uczestniczył w obronie Lwowa, po czym został oddelegowany do Ar-mii Polskiej we Francji, gdzie objął dowodzenie 1, a potem 19 pułku strzelców polskich, który przemianowano naj-pierw na 143 Pułk Strzelców Kresowych, a następnie na 4 Pułk Strzelców Podhalańskich.

W okresie międzywojennym, po ukończeniu II Kursu Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego, pełnił m.in. funkcje: szefa sztabu 8 DP, dowódcy 32 pp, zastępcy szefa sztabu VII DOK i dowódcy 71 pp. W latach 1926–1928 został od-komenderowany do GISZ, po czym został dowódcą pie-choty dywizyjnej 20 DP oraz dowódcą 22 Dywizji Piechoty Górskiej.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r., w stopniu ge-nerała brygady, dowodził Grupą Operacyjną „Bielsko” wchodzącą w skład Armii „Kraków”, przemianowanej 3 września 1939 r. na GO „Boruta”. Następnie był jednym z organizatorów konspiracji antyradzieckiej we Lwowie.

Aresztowany przez NKWD w nocy z 13 na 14 grud-nia 1939 r. Po podpisaniu traktatu Sikorski–Majski został zwolniony z więzienia i mianowany dowódcą 5 DP.

Od marca 1942 r. dowodził wojskami ewakuowanymi do Iranu. Następnie został przeniesiony do Wielkiej Bry-tanii, gdzie pełnił funkcję dowódcy I Korpusu Pancerno--Motorowego od 1 października 1942 r. do 10 marca 1943 r., a następnie od 13 sierpnia 1943 do 23 maja 1945 r.

W grudniu 1945 r. powrócił do Polski i do lipca 1946 r. pełnił funkcję zastępcy szefa Departamentu Piechoty i Ka-walerii MON. Następnie został przeniesiony do rezerwy.

Zaangażował się w działalność kombatancką oraz opo-zycyjną (m.in. ROPCiO i Solidarność). Zmarł 13 paździer-nika 1985 r. w Zakopanem.

Dowódca1 Korpusu Pancerno-Motorowego

generał brygadyMIECZYSŁAW BORUTA-SPIECHOWICZ

87

23.04. Kielce-Herby. Oddział AK ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” opanował stację kolejową i skonfiskował 2 wagony żywności.

23.04. Petrykozy. Oddział AK por. Witolda Kucharskiego „Wichra” opanował stację kolejową i posterunek policji.

23.04. Warszawa. Niemcy odnaleźli miejsce ukrycia uprowadzonego przez żołnierzy Kedywu Komendy Głównej AK samo-chodu pancernego, zabezpieczonego ładunkiem wybuchowym. W wyniku wybuchu rany odniosło trzech członków niemieckie-go patrolu, a samochód został zniszczony.

23.04 Düsseldorf, Niemcy. Siedem samolotów Lancaster z 300 dywizjonu Bombowego wzięło udział w nalocie ponad 600 ciężkich bombowców na miasto.

23/24.04. Brindisi, Włochy. W locie do Polski wzięło udział osiem samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych. Z powodu słabej widoczności nad placówkami tylko 1 samolot dokonał udanego zrzutu dla 9 pp AK na Zamojszczyźnie (bastion „Hipopotam”).

24.04. Starachowice. Oddział partyzancki por. Antoniego Hedy „Szarego” zaatakował w rejonie Starachowic pluton straży leśnej, zdobywając broń.

24.04. Stacja Pohulanka koło Podbrodzia. Akcja 4. Brygady por. Longina Wojciechowskiego „Ronina” i 5 Brygady rtm. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” na niemiecki pociąg służbowy.

24/25.04. Karlsruhe, Niemcy. W czasie nalotu niemiecka artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła 2 samoloty Lancaster z 300 dywizjonu bombowego, których załogi zginęły (14 lotników).

Dywizjony myśliwskie wykonały 554 loty bojowe, w tym 20 osłon wypraw bombowych (453 loty), 3 wy-miatania (45 lotów), 4 patrole ofensywne (16 lotów), 2 rozpoznania żeglugi i wybrzeży nieprzyjaciela (4 loty) i 2 bombardowania celów specjalnych. Nie

odniosły zwycięstw powietrznych. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 3 zabitych, 2 zaginio-nych, 11 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 144 loty bojowe, w tym 4 wyprawy na bombardowanie miast i portów,

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 24 kwietnia 1944 r.

ROZKAZ NR 7

Podaję do wiadomości pismo Pana Prezydenta RP, nadesłane na moje ręce – z okazji pobytu Pana Prezydenta w oddziałach I Korpusu:

Panie Generale,W czasie przeprowadzanej przez Pana Generała na froncie włoskim inspekcji II Korpusu, odwiedziłem dywizję

pancerną, brygadę spadochronową i inne oddziały wojska polskiego w Szkocji.Wrażenie, jakie odniosłem wzbudziło we mnie pewność, że żołnierz tych wojsk potrafi chlubnie spełnić w ocze-

kujących go walkach swój obowiązek wobec Ojczyzny, gdyż jest on zarówno pełnym zapału bojowego, jak i gorąco miłującym Polskę obywatelem, przejętym troską o przyszłość bohatersko walczącego Kraju.

Wł[adysław] RACZKIEWICZ.

Powyższy rozkaz polecam odczytać przed frontem oddziałów I Korpusu. Naczelny Wódz (-) SOSNKOWSKI Generał Broni

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWAPOLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W KWIETNIU

88

24–27.04. Monte Castellone, Cassino, Włochy. Oddziały 2 Korpusu pod ogniem nieprzyjaciela zluzowały brytyjskie od-działy z 78 DP i zajęły nowe pozycje wyjściowe przed planowaną ofensywą wiosenną.

25.04. Jachnowicze. VII batalion 77 pp AK por. Jana Piwnika „Ponurego” zdobył strażnicę graniczną.

25.04. Lisowszczyzna. Doszło do walki między radziecką Brygadą im. Szczorsa i jednostkami stołpeckiego zgrupo-wania AK.

25.04. Majkuby. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” starła się z niemiecką zmotoryzowaną grupą pościgową.

25.04. Wierchbezdanka. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” wykonała zasadzkę ogniową na kolum-nę taborów rosyjskich wojsk kolaboracyjnych w służbie niemieckiej.

25.04. Frigento, Włochy. Batalion zapasowy czołgów, Ośrodek Wojsk Broni Pancernej i 7 szwadron rozpoznawczy połączo-no w Ośrodek Zapasowy Broni Pancernej 2 Korpusu.

25.04. Lebiedin, ZSRR. Zakończono formowanie 1 Brygady Saperów.

25.05. Moskwa, ZSRR. Na zaproszenie Związku Patriotów Polskich przybył ze Stanów Zjednoczonych Ameryki prof. Oskar Lange w celu odwiedzenia Armii Polskiej w ZSRR.

26.04. Jaszuny. Akcja 3 Brygady AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” na skład amunicji i materiałów lotniczych zakończyła się niepowodzeniem.

m.in. Rouen, Kolonia, Karslruhe, Düsseldorf (28 lo-tów), 19 wypraw na patrolowanie mórz i walkę z żeglugą (60 lotów) i 38 wypraw na bombardowanie celów spe-cjalnych, stanowisk artylerii nadbrzeżnej i lotnisk (56 lotów, w tym 22 z załogami brytyjskimi). Zrzuco-no 117 ton bomb kruszących, 75 ton bomb zapalających

Lancaster z 300 Dywizjonu Bombowego przed startem

i 680 kg bomb głębinowych. Samolot 304 Dywizjonu Bombowego zaatakował okręt podwodny wroga (rezul-tat nieznany). Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 29 zaginionych, 5 samolotów. Ponadto w jednostkach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 11 lot-ników.

Lancaster z 300 Dywizjonu Bombowego w trakcie lotu bojowego

89

26.04. Warszawa. Dowódca Armii Krajowej wydał rozkaz nr 752/III w sprawie informowania społeczeństwa o działalności AK.

26.04. Warszawa. Żołnierze oddziału „Pegaz” Kedywu Komendy Głównej AK zastrzelili pułkownika policji Erwina Groes-sera, dowódcę 17 pułku Schutzpolizei.

26.04. Beauvais, Francja. Piloci 133 Skrzydła Myśliwskiego rozpoczęli loty operacyjne na samolotach Mustang III. W cza-sie atakowania celów naziemnych zginął angielski pilot F/O S.D. Nelson ze 129 dywizjonu.

26.04. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP wydał dekret o tymczasowej organizacji władz administracyjnych kraju. Zgodnie z nim, 3 maja 1944 r. miała powstać Krajowa Rada Ministrów w składzie: Delegat Rządu na Kraj jako wicepremier oraz ministrowie: Adam Bień (SL), Stanisław Jasiukowicz (SN) i Antoni Pajdak (PPS).

26–27.04. Kanał La Manche. ORP Krakowiak osłaniał ćwiczenia jednostek desantowych.

27.04. Balewicze. Doszło do starcia między grupą partyzantów radzieckich i kompanią piechoty ze stołpeckiego zgrupowania AK.

27.04. Pogorzel. Oddział Józefa Czumy „Skrytego” z Kedywu Okręgu AK Warszawa przeprowadził atak na niemiecki po-ciąg urlopowy.

27.04. Tenikowszczyzna. 1 kompania ppor. Zdzisława Bułhak-Bałachowicza „Zdroja” z VI batalionu 77 pp AK zlikwido-wała pod Juraciszkami niemiecki garnizon, liczący 40 żandarmów i 20 policjantów.

27/28.04. Urle. Żołnierze z plutonu „Alek” i 2 kompanii „Rudy” Batalionu Kedywu KG AK „Zośka” wykoleili i ostrzelali niemiecki pociąg urlopowy na linii Warszawa–Białystok.

D[WÓDZ]TWO 2 POL[SKIEGO] KORPUSUODDZIAŁ OPERACYJNYLdz. 900/Op/Tj/44. ŚCIŚLE TAJNE. Dnia 5 maja 1944. SZEF SZTABU NACZELNEGO WODZA L O N D Y N

SPRAWOZDANIEz działania 2 Polskiego Korpusu za czas od 15–30 kwietnia 44.

Mapy: Włochy 1:25.000 Arkusze 160 I SW, SE II NW, NE

I. CZĘŚĆ OPERACYJNO-WYSZKOLENIOWA.

1. 23 marca 44. 2 Korpus Polski otrzymał od D-cy Ósmej Armii rozkaz przygotowawczy do zluzowania 78 Dyw. Bryt. na odcinku CASSINO.Otrzymany odcinek (4-5 km) został podzielony na odcinki dywizyjne, których obsada obronna wynosi około jednej brygady piechoty na każdym odcinku.Luzowanie rozpoczęło się w nocy z 24/25 kwietnia i zostało ogólnie zakończone w nocy z 27/28 kwietnia.Przejęcie odcinka przez dywizję 1 Korpus nastąpiło o godzinie 0900 dnia 27 kwietnia.Z powodu trudności komunikacyjnych (niemożliwość ruchu w dzień, ze względu na obserwację npla) nie można było wprowadzić na odcinki więcej niż jeden baon z każdej dywizji dziennie.

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁANIA 2 KORPUSU POLSKIEGO

90

27/28.04. Brindisi, Włochy. Z siedmiu załóg 1586 eskadry do zadań specjalnych cztery wykonały zrzuty na placówki w Polsce.

27–29.04. Kanał La Manche. ORP Krakowiak uczestniczył działaniach osłonowych ćwiczeń jednostek desantowych.

28.04. Nowogródczyzna. Pododdziały zgrupowania stołpeckiego AK stoczyły 4 potyczki z oddziałami radzieckimi z brygad im. Szczorsa i im. Stalina oraz jednostką specjalnego przeznaczenia w rejonach: Padniewicze–Hudy, folwark Starzynki–Susze, Pralniki–Studniki, Choruże.

28.04. Turgiele. 3 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” rozbiła jeden z batalionów kolaboranckiego Litewskiego Korpusu Lokalnego (LVR – Lietuvos Vėtinė Rinktinė) gen. Povilasa Plechavičiusa.

28.04. Coltishall, Wielka Brytania. Po przezbrojeniu w samoloty Mustang III 316 dywizjon został dyslokowany z Woodvale do Coltishall i wznowił działalność bojową. Razem z dywizjonem do Coltishall przeniosło się dowództwo 3 Polskiego Skrzydła Myśliwskiego, dowodzone przez mjr. (W/Cdr) Jan Zumbacha. W skład skrzydła wchodził jednak tylko jeden dywizjon (316).

28.04. Monte Castellone, Cassino, Włochy. 2 Korpus Polski zajął pozycje wyjściowe do ofensywy wiosennej.

28.04. Londyn, Wielka Brytania. Ppłk obs. Julian Wojda został mianowany zastępcą szefa Sztabu Sił Powietrznych, a ppłk obs. Zdzisław Stranz – szefem Wydziału Studiów Operacyjnych tegoż sztabu.

28.04. Bołosza. 5 Brygada AK rtm. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” zlikwidowała silny oddział rekwizycyjny Wermachtu. Zdobyto 1 ckm, 3 rkm, karabiny, amunicję, dwa samochody.

2. Zajmowanyobecnieprzez2KorpusPolskiodcinekposiadanastępująceszczególnecechycharakterystyczne:(a) Nplobserwuje iostrzeliwujedojściadopozycjiprzezdolinęrzekiRAPIDO,takprzezartylerięumieszczoną

wdolinierzekiLIRI,jakiprzezartylerięzrejonum.ATINA(G830350).RejonMONTECASSINO,góraCAIRO,orazgóraCIFALDO(G870300)dajenplowidoskonałewarunkiobserwacjinatyłypozycjiobronnych,dojściaprzezdolinęrzekiRAPIDO,orazdalejnawschódczęściowowdolinygórskie,którędyprowadządrogikomunikacyjne.Naskutektegodowództwodywizy,stanowiskaartylerii,odwodyibazyzaopatrzeniamusiałybyćumieszczonewdolinachgórskichnawschódoddolinyrzekiRAPIDO.Komunikacjaiza-opatrzeniemożesięodbywaćtylkownocy.Brakdobrychdrógprzezdolinę, jakrównieżtrudnościwwybudo-waniunowychdrógiwewentualnymichutrzymaniu,spowodowały,żezaopatrzenieprzezdolinęrzekiRAPIDOmożesięodbywaćtylkoczęściowonałazikach,agłownienamułach.Powyładowaniuztransportujucznegoludziedonosząmateriałdoskładówodcinkowych.(b) Łącznośćgońcamijestmożliwawyłączniewnocy,alinietelefonicznesączęstoprzerywaneprzezogieńarty-

leriiimoździerzy.Prowadzisiępracewkopanieliniioddywizydobrygadidopodstawowychpunktówobser-wacyjnychartyleryjskichprzezdolinęrzekiRAPIDO.WkopanieliniinazboczachkompleksugórskiegoMONTECASSINOjestniemożliwezewzględunaskalistośćgruntu.

(c) Obecnyzarysprzedniegoskrajupozycjiobronnej jestwynikiemprowadzonych,aniedokończonychnatarćwokresachpoprzednich.Natarciazatrzymałysięnagranicyzasięguwłasnejobserwacjiartyleryjskiej,tojestnaliniiprzebiegugłównegogrzbietu.Naskutektegoobecniewłasnaobserwacjaartyleryjskazpunktównapozycjiobronnejjestbardzouboga,azpunktówdominującychnawschodnimskrajudolinyjestzbytodległa.

(d) Oddziałycierpiązpowodudużejilościrozkładającychsiętrupówludziimułów,którychpogrzebanienamiej-sculubwyniesieniejestniemożliwezewzględunaskalistośćgruntuiogieńnpla.

Naskutekpowyższychwarunkówsytuacjaoddziałównapozycjiobronnejmawszelkiecechyobronynaprzed-mościu.

3. Nplbronisięnaprzeciwstoku,jestdobrzewstrzelanyijakdotychczaslikwidowałwszelkiepróbySprzymierzonychprzekroczenialiniigrzbietowej.Próbytepozostałynieudanewpierwszymrzędzienaskutekniedostatecznejob-serwacjiartyleryjskiejjakiogniflankowychzpanującychpunktówodpółnocy.

Obronanplajestwspieranagłównieogniemmoździerzydonajcięższychkalibrówwłącznie. Wodróżnieniuodinnych odcinków frontuwłoskiego npl nie stosuje tutaj takwielkich ograniczeńw zużyciu amunicji, oceniającważność kierunku na RZYMwzdłuż doliny rzeki LIRI. Nasilenie ognia npla na odcinku 1–2 kmwynosi czasem 600–700pociskówartyleriiiciężkichmoździerzywciągujednejnocy.

Ponadtodziałającetutajoddziałynplazaliczająsiędonajlepszych.

91

29.04. Szczucin. VII batalion 77 pp AK por. Jana Piwnika „Ponurego” bez powodzenia zaatakował miejscowość.

29.04. Widełki. Oddział AK por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” stoczył walkę z oddziałem żandarmerii niemieckiej z Bielin.

29.04. Francja. Trzy dywizjony 133 Skrzydła Myśliwskiego (306, 315 i 129) zaatakowały cele naziemne i barki w rejo-nie Le Touquet–Coulommiers–Cambrai. Wskutek ostrzału niemieckiej artylerii przeciwlotniczej lekko ranny został dowódca 315 dywizjonu S/Ldr Eugeniusz Horbaczewski.

29.04. ZSRR. Dowódca 1 Frontu Białoruskiego gen. armii Konstanty Rokossowski podpisał rozkaz nr 00327/oper. o opera-cyjnym podporządkowaniu mu Armii Polskiej w ZSRR.

29.04–1.05. Morze Śródziemne. ORP Garland patrolował Morze Tyrreńskie w poszukiwaniu nieprzyjacielskich okrętów podwodnych.

30.04. Antoniów. Oddział partyzancki ppor. Bronisława Skóry-Skoczyńskiego „Robotnika” z obwodu AK Radomsko prze-prowadził akcję na umocniony posterunek niemieckiej żandarmerii.

30.04. Brzozówki. VIII batalion 77 pp AK „Bohdanka”, wzmocniony plutonem 1 kompanii IV batalionu 77 pp AK, opano-wał miasteczko. Rozbrojono przy tym załogę niemieckich schronów bojowych, liczącą 35 żandarmów i 28 policjantów białoru-skich, oraz przejęto magazyny z amunicją i wyposażeniem.

30.04. Ławaryszki. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” zdobyła ufortyfikowany posterunek niemiec-kiej policji.

4. (a)Stratywłasnewokresiesprawozdawczymwynoszą: Oficerówzabitych–1 rannych–9 Szeregowychzabitych–13 rannych–87Dnia24kwietniazostałciężkorannynaminiepłkdypl.JASTRZĘBSKIJerzyZ-caD-cy3DSK,wieczoremtegożdniazmarłonzodniesionychran.Odnośniestratwłasnychnależypodkreślićdwamomenty:

(I) Wyższyniżnormalnyprocentstratwśródoddziałówartyleryjskichioddziałówtransportowychstosunkudostratwalczącejpiechoty.Spowodowanetojestdalekąobserwacjąnplaiprzebiegiemwłasnychdrógkomunikacyjnychrównolegledoliniifrontu.

(II) Zmniejszaniesięstratwłasnychwmiarędłuższegopobytunaodcinku.Oilewpierwszychdniachpoluzowaniubyłydnie,gdystratydochodziłydo34dziennie,wnastępnychdniachspadłynawetdoparudziennie.(b)Stratynplawyniosły: Jeńców5 Dezerterów4Zabitychirannychniemożnaustalić–należyjednakprzyjąć,zebyłyoneznaczniewyższeodnaszych.

5. W okresie koncentracji przed luzowaniem oddziały Korpusu przeszły intensywne szkoleniewwalce górskiej, zeszczególnymuwzględnieniemdziałańzaczepnych.Zewzględunaotrzymanienowegosprzętu–16miotaczyogniai72moździerzy4,2”–przeszkolonoobsługidlatychbroni.Szkolenietotrwanadalwoddziałachniezaangażowanychnaodcinkachobronnych.

92

30.04. Szaniawy. Kobiecy patrol dywersyjny Kedywu Komendy Głównej AK dowodzony przez Marię Jankowską „Margaritę” zniszczył podziemny kabel telekomunikacyjny.

30.04. Wygoda. Oddział AK por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” rozbił ekspedycję niemiecką, w której skład wchodziła grupa pelengacyjna mająca za zadanie zlikwidowanie pracującej w tym rejonie tajnej radiostacji AK.

30.04. Zwoleń. Oddział partyzancki obwodu AK Kozienice stoczył walkę z niemiecką żandarmerią.

30.04. Horne, Wielka Brytania. Po kilkumiesięcznym odpoczynku 303 dywizjon myśliwski powrócił do linii i został przydzielony do 142 Skrzydła, w którego skład weszły ponadto 130 dywizjon RAF i 402 dywizjon RCAF. 142 Skrzydło weszło w skład Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB), wcześniej-szego Fighter Command.

30.04. Wielka Brytania. Do amerykańskiego 61 dywizjonu 56 Grupy Myśliwskiej dołączyli 4 polscy piloci, zwiększając liczbę Polaków w tej jednostce do sześciu. Polacy utworzyli czterosamolotową sekcję w dywizjonie, uczestniczącą w lotach bojowych na samolotach P-47 Thunderbolt.

30.04./1.05. Sędziszów. Oddział partyzancki ppor. Mieczysława Rajskiego „Zrywa” (obwód AK Jędrzejów), wzmocniony oddziałami dywersyjnymi, opanował stację kolejową. Zniszczono parowozownię i 4 lokomotywy.

30.04/1.05. Brindisi, Włochy. Samolot Liberator 1586 eskadry do zadań specjalnych zrzucił zaopatrzenie na placówkę AK w Polsce.

Odezwa Dowódcy VIII Armii

Żołnierze!

Oczekują nas wielkie wypadki.

Niemcy Hitlerowskie są okrążone przez Sprzymierzonych: na wschodzie zwycięskie wojska rosyjskie posu-

wają się naprzód, na zachodzie wojska Brytyjskie i Amerykańskie są skoncentrowane do inwazji.

Na południu Ósma i Piąta Armia są gotowe do uderzenia.

Ramie przy ramieniu z naszymi sprzymierzeńcami Francuzami i Amerykanami przełamiemy nieprzyjacielskie

linie obronne rozpoczynając naszą ofensywę na Północ.

Plan nasz jest opracowany w każdym szczególe, a natarcie wykonane wielkimi siłami z dużą ilością czołgów

i dział, wsparte potężnym lotnictwem Amerykańskim i Własnym.

Społeczeństwa Narodów Sprzymierzonych będą śledzić działania VIII Armii.

Nawiążmy do naszych WIELKICH TRADYCJI i ogłośmy im WIELKĄ NOWINĘ o naszych nowych czynach –

godnych NASZEJ ARMII.

Witamy z radością te DYWIZJE, które walczyć będą po raz pierwszy w szeregach VIII ARMII.

Zwracamy się specjalnie do POLSKIEGO KORPUSU, który walczy obecnie wspólnie z nami, dla odzyskania

swej ukochanej OJCZYZNY.

Zwracam się do was wszystkich.

Chcę widzieć w waszych oczach zapał do boju. DO CZYNU.

Niech każdy wykona swój obowiązek, w boju, a zwycięstwo Będzie Nasze!

SZCZĘŚĆ BOŻE!

Oliver Leese Generał D-ca VIII Armii

WE WŁOSZECHMAJ, 1944

93

1.05. Rembertów. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta ewidencji ludności.

1.05. Londyn, Wielka Brytania. Zgodnie z decyzją Naczelnego Wodza został rozformowany IV spadochronowy batalion strzelców 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej.

1.05. Trigno, Włochy. Na lotnisko przybył z Egiptu 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy w składzie 14 samo-lotów Spitfire.

1.05. Wielka Brytania – Francja. Samoloty 133 Skrzy-dła Myśliwskiego (305, 315 i 129 Dywizjon) wzięły udział w operacji „Ramrod 818”, eskortując 72 bombowce Do-uglas A-20 Boston, które atakowały cele we Francji.

1–20.05. Ramsgate, Anglia. Odbywał się remont ściga-cza S-2. W trakcie prac decyzją szefa Kierownictwa Mary-narki Wojennej jednostka, uznana została za nienadającą się do współpracy z nowymi ścigaczami i przeznaczona do wycofania do rezerwy.

19441 2 3 4

5 6 7 8 9 10 1112 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30 31

MA J

W nocy z 3 na 4 maja 1944 r. żołnierze oddziału „Osjan” z Kedywu Okręgu AK Warszawa spalili na warszawskim lotnisku Bielany 5 samolotów niemieckich Ju-52, a najprawdopodobniej 3 kolejne poważnie uszkodzili. W 1944 r. Luftwaffe wykorzystywała lotnisko jako miejsce stacjonowania 4 jednostek rozpoznawczych oraz do transportu materiałów na front wschodni.

Chcąc utrudnić tę działalność, wiosną 1944 r. posta-nowiono przeprowadzić akcję dywersyjną. Rozpoznanie do niej przeprowadzili sierż. pchor. Jerzy Zaufall „Oliwa” i sierż. pchor. Aleksander Wąsowicz „Spad”, który osta-tecznie objął dowodzenie. Do jej wykonania zostało skie-rowanych 17 żołnierzy uzbrojonych w 4 pistolety maszy-nowe, pistolety, granaty i materiał wybuchowy. Dostali się oni na lotnisko od strony osiedla „Zdobycz Robot-

nicza”. Po sforsowaniu zasieków z drutu kolcza-stego grupa sierż. pchor. „Spada” podzieliła się na 2 patrole ubezpieczające akcję i 5 dwuosobowych patroli przeznaczonych do niszczenia maszyn poprzez umieszczenie na skrzydłach samolotów

ładunków wybuchowych. Gdy „Spad” otrzymał mel-dunki o założeniu 5 ładunków wybuchowych, dał sygnał do ich odpalenia i natychmiastowego wycofania uczest-ników akcji. Zbiegło się to z nadejściem jednego z patroli niemieckich, który otworzył ogień. Bardzo szybko został jednak powstrzymany ogniem jednego z patroli ubez-pieczenia. W tym momencie zaczęły wybuchać pierwsze ładunki i rozległ się alarm na lotnisku oraz w obiektach niemieckich doń przylegających.

Oddział „Spada” po wykonaniu zadania, bez strat własnych, wycofał się do Starych Babic, a następnie przez wieś Latoszew do Gołąbek i Włoch, skąd wkrótce żołnierze wrócili do Warszawy. W odwecie Niemcy spa-lili 4 domy w pobliskim Wawrzyszewie.

AKCJA „BIELANY”

Sierż. pchor. Jerzy Zaufall „Oliwa”, uczestnik Akcji „Bielany”

Bielany – dym nad lotniskiem

94

2.05. Sulejówek. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta ewidencji ludności.

2.05. Trigno, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy, wchodzący w skład 285 Rozpoznawczego Skrzydła RAF, rozpoczął działania na rzecz brytyjskiego 5 Korpusu Armijnego.

2.05. Wielka Brytania. Dywizjon 303, po kilkumiesięcznej przerwie operacyjnej, uczestniczył w operacji „Ramrod 822”, eskortując bombowce w działaniach nad Francją.

2.05. Wielka Brytania – Francja. Samoloty typu Spitfire IX 131 Skrzydła Myśliwskiego (302, 308 i 317 dywizjon) wzięły udział w ataku na wiadukt kolejowy w Miaville („Ramrod 824”).

3.05. Bielica, Lidzkie. Odbyła się defilada IV batalionu 77 pp AK ppor. Czesława Zajączkowskiego „Ragnera”.

3.05. Warszawa. Powstała konspiracyjna Krajowa Rada Ministrów, organ władzy wykonawczej Polskiego Państwa Podziem-nego, powołana przez Delegata Rządu RP na Kraj na podstawie dekretu Prezydenta RP na uchodźstwie z 26 stycznia 1944 r. „O tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej”.

3.05. Cowes, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na nowo przyjętym do uzbrojenia ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-5. Dowódcą jednostki został mianowany kpt. mar. Witold Szuster, były dowódca ścigacza S-2.

3.05. Wielka Brytania. Mjr obs. Jan Buczma został polskim oficerem łącznikowym przy Dowództwie Lotnictwa Obrony Wybrzeża (HQ RAF Coastal Command).

3/4.05. Warszawa. Grupa bojowa Kedywu KG AK „Osjan” spaliła na lotnisku bielańskim 5 samolotów i 3 uszkodziła.

Wraz z wygaśnięciem w marcu 1944 r. trzeciej, po raz kolejny zakończonej porażką wojsk alianckich, bitwy o przełamanie niemieckiej pozycji „Gustawa” blokującej drogi do Rzymu, rozpoczęło się planowanie nowej ofensywy. Generał Oliver Leese, dowódca brytyj-skiej 8 Armii, w skład której wchodził polski 2 Korpus, sformułował ogólną wytyczną dla nowej operacji „Hon-ker”, której celem podstawowym było przełamanie linii obronnych nieprzyjaciela w dolinie rzeki Liri i posunięcie się na Rzym. 24 marca gen. Leese zakomunikował gen. Władysławowi Andersowi, dowódcy 2 Korpusu, zamiar użycia polskiego związku na trudnym, górskim odcinku

na linii Monte Castellone–Colle San Angelo–Monte Cassino, na co ten przystał. Generał Anders motywował to m.in. propagandowym znaczeniem zdobycia Monte Cassino, które jest tak samo znane i przejdzie do histo-rii tej wojny, jak obrona Stalingradu i Tobruku, ponadto będzie to pierwsza rozprawa żołnierza polskiego po klęsce 1939 r. z najlepszym żołnierzem armii niemieckiej oraz zdobycie klasztoru i twierdzy Monte Cassino przez żoł-nierza polskiego zada kłam nieustannej propagandzie sowieckiej, że armia polska nie chce się bić z Hitlerem. Będzie to więc najbardziej skuteczny argument politycz-ny dla rządu polskiego w Londynie. 26 marca przybył

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 12 maja 1944 r.

ROZKAZ NR 8

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych,II Korpus we Włoszech stoi w ogniu jednej z największych bitew w tej wojnie. Polacy otrzymali ważne i trudne,

lecz tym samym zaszczytne zadanie. Biją się oni w pierwszym rzucie sił Sprzymierzonych, zgromadzonych na fron-tach Zachodu, by wymierzyć wrogowi cios decydujący.

Oczy całej Polski zwrócone są na tych Jej synów, którzy krwią swoją piszą nową kartę historii Narodu nieznają-cego ceny na Niepodległość i Honor.

W tych chwilach pamiętnych, nasze wierne myśli biegną do walczących kolegów. Na polu chwały towarzyszy im miłość i nadzieja wszystkich Polaków, wiara i zaufanie naczelnych władz Rzeczypospolitej.

Naczelny Wódz (-) SOSNKOWSKI Generał Broni

BITWA O MONTE CASSINO

95

3–5.05. Kanał La Manche. OORP Krakowiak i Ślązak brały udział w ćwiczeniach jednostek desantowych.

3–5.05. Monte Castellone – Cassino, Włochy. Nastąpiło przegrupowanie jednostek 2 Korpusu Polskiego na pozycje wyjściowe.

3–7.05. Morze Norweskie. OORP Błyskawica oraz Piorun wzięły udział w operacji „Croquet” wymierzonej przeciwko nie-przyjacielskiej żegludze u wybrzeży Norwegii. Polskie okręty wraz z kanadyjskim niszczycielem HMCS Algonquin osłaniały siły główne złożone m.in. z lotniskowca HMS Furious i lotniskowca eskortowego HMS Searcher.

3–15.05. Kiwerce. Nastąpiło przegrupowanie jednostek Armii Polskiej do nowego rejonu dyslokacji, gdzie weszła w skład drugiego rzutu 1 Frontu Białoruskiego.

4.05. Pawłów. 3 Brygada AK por. Gracjana Froga „Szczerbca” rozbiła oddział Litewskiego Korpusu Posiłkowego.

4.05. Warszawa. Przy ulicy Grzybowskiej 20 gestapo wykryło magazyn broni wyprodukowanej przez AK. Skonfiskowano 538 miotaczy ognia i 40 tys. detonatorów.

4.05. Wolbrom. Oddział partyzancki kpt. Gerharda Woźnicy „Hardego” rozbroił 16 żołnierzy Ostlegionu.

4.05. Zatoka Biskajska. Załoga F/O Lesława Międzybrodzkiego z 304 dywizjonu zaatakowała 2 niemieckie U-Booty i uszkodziła jeden z nich. Polski samolot także został poważnie uszkodzony ogniem przeciwlotniczym z obu okrętów, ale zdołał powrócić do bazy.

4/5.05. Owczarnia. Oddział Armii Ludowej Bolesława Kaźmiraka (Kowalskiego) „Cienia” rozbroił i zamordował żołnierzy z 3 kompanii ppor. Mieczysława Zielińskiego „Hektora” 15 pp AK. Zginęło wówczas 18 partyzantów AK (w tym dowódca), a 13 odniosło rany.

do Włoch Naczelny Wódz, gen. Kazimierz Sosnkowski, wyrażając swoje zdziwienie, że decyzja o użyciu korpusu podjęta została bez konsultacji z polskimi zwierzchnimi władzami wojskowymi, co wcześniej uzgodniono, ale ostatecznie przyjął do wiadomości fakt użycia korpusu pod Monte Cassino.

W dniach 24–27 kwietnia oddziały 2 Korpusu prze-jęły, w ramach nocnego luzowania wojsk brytyjskich, odpowiedzialność za linię frontu w rejonie przyszłej bitwy. W pierwszej linii znalazły się początkowo dwie brygady – 1 Brygada Strzelców Karpackich z 3 Dywizji Strzelców Karpackich i 6 Lwowska Brygada Piechoty

96

4/5.05. Włochy – Polska. Siedem samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych wykonało zrzuty zaopatrzenia w Polsce.

4–13.05. Galashiels, Wielka Brytania. 1 DPanc przemieściła się ze Szkocji na poligon Wolds w północnej Anglii.

5.05. Rejon Warszawy. Patrole Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczyły akta ewidencji ludności w urzędach gminnych we Włochach, Jelonkach, Nieporęcie, Zegrzu oraz akta urzędu pracy w Legionowie.

5.05. Szpanów. Pod Równem rozpoczął działalność Polski Sztab Partyzancki (PSzP). Jego szefem został mianowany zastęp-ca dowódcy i członek Rady Wojennej Armii Polskiej w ZSRR płk Aleksander Zawadzki. Na stanowisko zastępcy szefa PSzP skierowano płk. Sergiusza Prytyckiego.

6.05. Graużyszki. 8, 9 i 13 Brygady AK stoczyły zwycięską bitwę z jednostkami Litewskiego Korpusu Posiłkowego. Zdobyły duże ilości amunicji i żywności oraz wzięły do niewoli ponad 300 Litwinów.

6.05. Kielce – Herby. Oddział dywersyjny ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” opanował stację kolejową. Zablokowano obrotnicę, unieruchamiając 20 parowozów.

6.05. Skarżysko-Kamienna. Grupa dywersyjna AK pod dowództwem Stefana Bilskiego „Buczyńskiego” wykradła z fabryki broni 13 pistoletów maszynowych, erkaem, 28 pistoletów i wiele amunicji.

6.05. Wawer. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył akta miejscowego urzędu pracy.

6.05. Wielka Brytania. 307 dywizjon myśliwski został przeniesiony z Colesby Grange do Church Fenton.

z 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Wedle planu, każda dywizja miała zaatakować początkowo jedną brygadą. 3 DSK uderzyć powinna przez „Gardziel” na wzgórze 593 i Masseria Albaneta (a po ich opanowaniu obsadzić również ruiny klasztoru), 5 KDP na Colle San Ange-lo, przez grzbiet nazywany „Widmem”. Nocami, z 3 na 4 maja i z 4 na 5 maja, przewidziane do szturmu bata-liony zostały na pierwszej linii zastąpione jednostkami osłony. Na pierwszej linii jako osłona znalazły się: Pułk Ułanów Karpackich, 15 Pułków Ułanów Poznańskich i 14 batalion piechoty (w pasie 6 Brygady), w pasie 1 Bry-gady – 12 Pułk Ułanów Podolskich, 3 batalion piechoty oraz jedna kompania 2 batalionu. Wojska te zajmowały postawę obronną, przez ich pozycje do szturmu przejść

miały pozostałe siły. Przejście czoło-wych rzutów piechoty 5 KDP i 3 DSK na pozycje do bezpośredniego natarcia na stanowiska niemieckie na Colle San Angelo, „Widmo”, wzgórze 575, Masse-ria Albaneta, „Gardziel” i wzgórze 593, miało miejsce w nocy z 10 na 11 maja.

11 maja o godz. 23.00 nawałą artyle-ryjską rozpoczęło się natarcie 2 Korpusu na pozycje niemieckie. 12 maja o godz. 1.00 w nocy do natarcia przeszła piecho-ta, kierując się na linie nieprzyjaciela. Na Masseria Albaneta i wzgórze 593 uderzyły 1 i 2 batalion 1 Brygady Strzel-ców Karpackich 3 DSK. Natarcie trzech kompanii 1 batalionu na Albanetę za-legło z dużymi stratami na pozycjach

wyjściowych, dwie zaś kompanie 2 batalionu zdobyły ok. 2.00 w nocy wzgórze 593 i pobliskie wzgórze 569, gdzie dalsze natarcie zaległo. Pododdziały te zostały wzmoc-nione kolejną kompanią 2 batalionu i jedną kompanią 3 batalionu, ale wobec ogromnych strat i problemów z amunicją, w wyniku wielokrotnie wyprowadzanych kontrataków niemieckich, około południa utracono wzgó-rze 569. Dowódcy 1 Brygady i 2 batalionu zostali przy tym ranni. Wzgórze 593 utrzymano do późnego popołudnia, kiedy to resztki 2 batalionu otrzymały rozkaz odwrotu. W pasie 5 KDP do ataku na Colle San Angelo, „Widmo” i wzgórze 575 wyruszyły pododdziały podlegające 5 Wi-leńskiej Brygadzie Piechoty – 13 i 15 batalion piechoty. 18 batalion stanowił odwód. Atak 15 batalionu na San Angelo doprowadził do obsadzenia pośredniego wzgó-rza („Widma”), ale za cenę dużych strat, przez co dalsze

Żołnierze polscy podczas walk pod Monte Cassino

97

6.05. Warszawa. Oddział dyspozycyjny „Pegaz” Kedywu KG AK dokonał nieudanego zamachu w al. Szucha na SS-Sturmbann-führera Waltera Stamma, szefa warszawskiego gestapo i zastępcę komendanta Policji Bezpieczeństwa i SD dystryktu warszawskiego.

7.05. Białopiotry. 6 Brygada AK rozbroiła niemiecką ochronę majątku.

7.05. Klejwy. Oddział Wincentego Wysockiego „Szczupaka” z Obwodu AK Suwałki stoczył potyczkę z żandarmerią niemiecką.

7.05. Lipinki. Oddział AK „Świerki” por. Alojzego Bruskiego „Graba” stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

7.05. Piastów. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył akta ewidencji ludności w urzędzie gminnym.

7.05. Trojanów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej w ZSRR podpisał rozkaz nr 05/OW nakazujący do 15 czerwca 1944 r., sformowanie m.in.: sztabu formowania i uzupełnień Armii Polskiej w ZSRR, 21 zapasowego pułku artylerii, 2, 3 i 4 za-pasowego pułku piechoty (odpowiednio dla 1, 2 i 3 DP), 4 zapasowego pułk kawalerii, 2 zapasowego pułku łączności, 3 szkolnego pułku czołgów, 2 zapasowego pułku saperów, 1 samodzielnego batalionu chemicznego, 2 samodzielnego zmoto-ryzowanego batalionu przeciwpancernego miotaczy ognia. Przeformowane miały zostać: 1 samodzielny dywizjon moździerzy na 1 pułk moździerzy, 4 pułk artylerii przeciwpancernej na 4 Samodzielną Brygadę Artylerii Przeciwpancernej (w składzie: 4, 19 i 20 pułki artylerii przeciwpancernej), 14 pułk artylerii przeciwlotniczej na 1 Dywizję Artylerii Przeciwlotniczej (w składzie: 15, 16, 17 i 18 pułki artylerii przeciwlotniczej), 5 pułk artylerii ciężkiej na 5 Brygadę Artylerii Ciężkiej.

7.05. Trojanów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej wydał rozkaz nr 06/OW o przeformowaniu samodzielnych dywizjonów arty-lerii przeciwpancernej 45 mm 1, 2, 3 i 4 DP na dywizjony artylerii pancernej SU-76 z chwilą przybycia nowego sprzętu (dział SU-76) i niezbędnych specjalistów.

natarcie zaległo. Również 13 batalion, pod ciężkim ogniem nieprzyjaciela, obsadził „Widmo”, ale dalszy ruch naprzód nie był możliwy. Wzgórze to osiągnął również idący w dru-gim rzucie 18 batalion, oczyszczając je z resztek obrony niemieckiej. Dowódca 5 KDP zdecydował wówczas, że oba czołowe bataliony przejdą do obrony na zdobytym „Wid-mie”, a dalsze natarcie wykonają odwodowe 18 batalion i 16 batalion (przekazany z odwodu korpusu). Atak ten miał zostać wykonany w nocy z 12 na 13 maja. Pozostanie na „Widmie” w ciągu dnia, w stałym ogniu niemieckim, nie było możliwe, dlatego 18 batalion i część batalionów czołowych wycofały się na pozycje wyjściowe. Ostatecz-nie 12 maja o godz. 14.00 gen. Anders nakazał wszystkim pododdziałom odwrót na pozycje sprzed natarcia. Odwrót nastąpił po zmroku.

Pierwszy szturm na pozycje niemieckie, wykona-ny siłami tylko 5 wzmocnionych batalionów piecho-ty, w tym 4 w pierwszym rzucie, zakończył się porażką. Wynikało to z zaangażowania do natarcia zbyt szczu-płych sił (Niemcy bronili się tu również 4 batalionami), rozdzielonych na zbyt wiele celów oraz, wobec silnego ognia nieprzyjaciela, problemów z łącznością i dowo-zem amunicji. System obrony, w tym artyleria przeciw-nika, nie zostały obezwładnione przez własną artylerię. 2 Korpus nie wykonał postawionych zadań, straty za okres 11–14 maja wyniosły 205 zabitych, 1028 rannych i 384 zaginionych.

W kolejnych dniach 2 Korpus prowadził działania obronne, trwało przegrupowanie do drugiego natar-cia. Artyleria polska prowadziła częsty ostrzał pozycji niemieckich na Colle San Angelo, „Widmie”, wzgórzu 575 – Albaneta, „Gardzieli”, wzgórzu 593. Aktywnym odcinkiem pozostawał wąwóz „Gardziel” (między

„Widmem” a wzgórzem 593), którym prowadziła droga umożliwiająca dotarcie do Albanety. Znajdujący się tam pod ostrzałem nieprzyjaciela polscy saperzy starali się rozminować drogę, umożliwiając wejście do walki wła-snych czołgów. 14 maja gen. Anders wydał rozkaz o po-nownym natarciu 16 maja; następnie termin natarcia został przesunięty na 17 maja.

Łącznościowcy 2 Korpusu pod Monte Cassino

98

7/8.05. Piekoszów. Oddział dywersyjny ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” opanował stację kolejową i odjechał parowo-zem. Następnie na stacji kolejowej Wierna Rzeka opanował kolejny pociąg i między stacjami doprowadził do kolizji obu maszyn.

7–11.05. Morze Śródziemne. ORP Garland dowodził zespołem patrolowym przeciwko nieprzyjacielskim okrętom pod-wodnym.

7–14.05. Kanał La Manche. ORP Ślązak brał udział w patrolach przeciwko nieprzyjacielskim ścigaczom.

8.05. Jęczmieniszki. Patrol 3 kompanii III batalionu 77 pp AK wpadł w zasadzkę zorganizowaną przez litewską policję. Poległo 5 partyzantów.

8.05. Koniawa. 6 Brygada AK rozbiła kompanię litewskiego korpusu gen. Povilasa Plechavićiusa.

8.05. Nowogródczyzna. W rejonie Teleszewicze – Wielkie Sioło część zgrupowania stołpeckiego AK stoczyła bitwę z ra-dziecką Brygadą im. Stalina.

8.05. West Hartlepool, Wielka Brytania. Rozpoczął się generalny remont ORP Burza w związku z czym przeniesiono okrętu do stanu pierwszej rezerwy i okręt został przydzielony do Stacji Zbornej w Bowling Camp w Glasgow.

9.05. Góreck. Połączone plutony szturmowe z oddziału AK OP 9 w akcji na pociąg na linii Zwierzyniec–Krasnobród, zdobyły 10 wozów amunicji do moździerzy i wysadziły 11 wagonów z amunicją artyleryjską.

9.05. Ludwinów. Oddział AK „Błysk” z Obwodu AK Opoczno, dowodzony przez por. Wilhelma Czulaka „Górala”, został rozbity przez Niemców. Zginęło 16 partyzantów.

Drugie natarcie na pozycję Monte Cassino rozpoczę-ło się wieczorem 16 maja, kiedy to 16 batalion z 5 KDP wykonał wypad na pozycje niemieckie, opanowując część „Widma”. Tym razem polskie natarcie miało już punkt ciężkości – był nim odcinek 5 KDP. 17 maja 5 KDP, siłami pięciu wzmocnionych batalionów piechoty (13, 15, 16, 17, odwodowy 18) podporządkowanych 5 Wileńskiej Bryga-dzie Piechoty, stoczyła bardzo ciężkie walki o „Widmo” i Colle San Angelo, które przechodziło z rąk do rąk. Po-legł dowódca 5 WBP płk Wincenty Kurek oraz dowódca 13 batalionu piechoty ppłk Władysław Kamiński. Do wie-czora zdobyto trwale „Widmo”, wojska polskie podeszły pod Colle San Angelo. Jednocześnie 3 DSK, siłami trzech batalionów 2 Brygady (4, 5 i 6), walczyła bez powodzenia

o Albanetę i wzgórze 593. Poległ dowódca 4 batalionu piechoty ppłk Karol Fanslau oraz obserwator artyleryjski mjr Józef Strojewski-Rybczyń-ski. Niemiecka pozycja obron-na została poważnie naruszo-na, ale nie przełamana. Wobec postępów wojsk brytyjskich i francuskich na południe od Monte Cassino, Niemcy zde-cydowali się stopniowo opuścić zajmowane pozycje. Rankiem 18 maja stwierdzono odejście przeciwnika ze skrajnie wy-suniętej, a dotąd przez Pola-

ków nieatakowanej, pozycji na wzgórzu klasztornym. W związku z tym o godz. 9.40 patrol z 12 Pułku Ułanów Podolskich zajął niebronione już ruiny klasztoru. W wal-ce 2 Brygada 3 DSK zdobyła również Albanetę i wzgórze 593. 5 KDP nadal toczyła walki o Colle San Angelo, któ-re opanowano, oraz wzgórze 575, którego nie udało się zdobyć. Ostatecznie 19 maja pododdziały 5 KDP zajęły opuszczone przez przeciwnika wzgórze 575, co ozna-czało ostateczne przełamanie na tym odcinku „Pozycji Gustawa”. Jednocześnie 15 Pułk Ułanów Poznańskich i Pułk Ułanów Karpackich zaatakowały stanowiska niemieckie pod Pizzo Corno, będące już elementem kolejnej niemieckiej linii umocnień – „Pozycji Senge-ra” (znanej w literaturze jako „Linia Hitlera”). Atak ten zakończył się zdobyciem wzgórza 893, ale całkowite oczyszczenie Pizzo Corno z nieprzyjaciela nastąpiło dopiero 25 maja.

Klasztor na Monte Cassino zniszczony bombardowaniem lotniczym

99

9.05. Żurawielniki. Grupa radzieckich partyzantów z oddziału im. Czapajewa i z oddziału im. Ordżonikidze z Brygady im. Kirowa stoczyła walkę z pododdziałem IV batalionu 77 pp AK.

9.05. Sumy, Ukraina. Rozpoczęto organizowanie 1 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej na bazie 14 samodzielnego pułku artylerii przeciwlotniczej. Formowanie dywizji zakończono 23 maja 1944 r. Dowódcą dywizji został mianowany płk Kazimierz Prokopowicz.

9/10.05. Gliny. Drużyna z oddziału partyzanckiego Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” oraz część oddziału Józefa Wiącka „Józka” z obwodu opatowskiego AK przeprowadziły akcję zaopatrzeniową na majątek Gliny; stoczono walkę z nadciągającą odsieczą.

10.05. Garnek. Oddział dywersyjny Obwodu AK Radomsko, pod dowództwem pchor. Józefa Neumana „Konrada”, stoczył walkę z niemiecką żandarmerią.

10.05. Kamieńczyk. Drużyna AK z oddziału partyzanckiego „Sokół”, pod dowództwem sierż. Andrzeja Prokopczuka „Czy-żewskiego”, starła się z niemiecką ekspedycją karną.

10.05. Lida. Patrol III batalionu 77 pp AK, dowodzony przez kpr. „Stefana”, przeprowadził akcję na bank, zdobywając 3 mln marek.

10.05. Szpanów. Polskiemu Sztabowi Partyzanckiemu podporządkowano polskie jednostki partyzanckie, podległe dotych-czas Ukraińskiemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego: Brygadę „Grunwald” (dowódca – Józef Sobiesiak), Brygadę im. Wan-dy Wasilewskiej (Stanisław Szelest), Zgrupowanie „Jeszcze Polska nie zginęła” (Robert Satanowski), Oddział im. Tadeusza Kościuszki (Czesław Klim) oraz oddział partyzancki pod dowództwem Leonarda Łucewicza.

Bitwa o Monte Cassino zakoń-czyła się dużym sukcesem pro-pagandowym 2 Korpusu, zajął on bowiem ruiny klasztoru, któ-re stanowiły symbol oporu nie-mieckiego na „Pozycji Gustawa”. Efekty bitwy odbiły się więc sze-rokim echem w opinii publicznej państw zachodnich, na co tak liczył gen. Anders. Nie miały jednak przełożenia na polityczne decyzje aliantów. Z wojskowego punktu widzenia oddziały 2 Korpusu nie wykonały jednak stawianych im pierwotnie zadań i ostateczny wy-nik ich zmagań w dużej mierze wynikał z przebiegu wypadków na innych odcinkach frontu. Pierw-szy szturm, z 12 maja, zakończył

się porażką, drugi, z 17–18 maja, przyniósł już znacznie lepsze efek-ty, niemniej ostateczne wycofanie się wojsk niemieckich spowodo-wane było oskrzydleniem ich od południa, przez co nie podjęły już one prób odzyskania utraconych stanowisk i całkowicie wycofały się na „Pozycję Sengera”. Warto podkreślić, że żołnierze polscy wy-kazali w bitwie o Monte Cassino olbrzymie poświęcenie, determi-nację, heroizm i hart ducha, wal-cząc zawzięcie w skrajnie trudnych warunkach z najlepszymi jednost-kami Wehrmachtu.

Punkt sanitarny pod Monte CassinoNa stanowisku polskiej artylerii

Gen. bryg. Bronisław Duch oddaje hołd poległym pod Monte Cassino

100

10.05. Tarnoskała. Oddział „Spaleni” z Obwodu AK Jędrzejów, pod dowództwem ppor. Stefana Rajskiego „Zrywa”, rozbroił 12-osobowy obserwacyjny punkt lotniczy.

10.05. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz podpisał rozkaz, zgodnie z którym 309 Dywizjon Rozpoznawczy Ziemi Czerwieńskiej został przemianowany na 309 Dywizjon Myśliwsko-Rozpoznawczy Ziemi Czerwieńskiej, a 318 Dywizjon Rozpo-znawczy Gdański na 318 Dywizjon Myśliwsko-Rozpoznawczy Gdański.

10.05. Londyn, Wielka Brytania. Dowódca Sił Powietrznych wydał rozkaz, w którym zakazał wykonywania lotów bojowych nad terenem nieprzyjaciela oficerom przydzielonym do sztabów Dowództwa Sił Powietrznych i grup lotniczych oraz oficerom łącznikowym przy dowództwach głównych RAF (RAF Commands). Miało to wyeliminować możliwość dostania się tych oficerów do niewoli (i zdra-dzenia przez nich wrogowi ważnych informacji) w sytuacji, gdy trwały intensywne przygotowania do inwazji na kontynent.

10.05. Londyn, Wielka Brytania. W Dzienniku Rozkazów nr 2 został opublikowany rozkaz Naczelnego Wodza o prze-mianowaniu Inspektoratu Lotnictwa na Dowództwo Polskich Sił Powietrznych oraz mianowaniu dotychczasowego Inspektora Lotnictwa dowódcą Polskich Sił Powietrznych.

10/11.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. Czołowe rzuty piechoty 5 KDP i 3 DSK zajęły skrycie, pod osłoną nocy, pozycje do natarcia na stanowiska niemieckie na Colle San Angelo, „Widmo”, wzgórze 575 – Albaneta, „Gardziel”, wzgórze 593.

11.05. Gródek. Oddział partyzancki AK por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (Obwód AK Włoszczowa), pod dowódz-twem Lucjana Mirowskiego „Orkana”, przeprowadził nieudaną zasadzkę na oddział niemieckiej żandarmerii.

11.05. Kłobuck. Oddział AK ppor. Józefa Janika „Anioła” opanował urząd kolejowy pod Kłobuckiem.

Urodził się 15 listopada 1896 w Borszczowie. Przed I wojną światową działał w polskim skautingu, Po-lowych Drużynach Sokolich i organizacji „Zarze-

wie”. W sierpniu 1914 r. wstąpił do Legionu Wschodniego, a po jego rozwiązaniu został wcielony do 3 pp Legionów. Walczył pod Mołotkowem, Rafajłową i Kostiuchnówką oraz na Bukowinie. W lutym 1918 r. dołączył do II Polskie-go Korpusu na Ukrainie. W listopadzie 1919 r. został do-wódcą Polskiego Samodzielnego Oddziału Murmańskiego i na jego czele powrócił w grudniu 1919 r. do Polski. Uczest-niczył w wojnie polsko-bolszewickiej.

Po zawieszeniu broni został skierowany na kurs dowód-ców batalionów oraz kurs w Centralnej Szkole Strzelania w Toruniu. W okresie międzywojennym był kolejno: dowód-cą batalionu Korpusu Kadetów w Modlinie, pracownikiem Oddziału III Sztabu Generalnego WP, dowódcą batalionu w Szkole Podchorążych dla Podoficerów w Bydgoszczy, słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej, zastępcą dowód-cy 60 pp, dowódcą 73 pp i dyrektorem nauk w CWPiech w Rembertowie.

Z chwilą mobilizacji w 1939 r. został dowódcą piecho-ty dywizyjnej 39 DP Rezerwowej. Uczestniczył w wojnie polsko-niemieckiej 1939 r. Po kapitulacji wojsk armii „Lu-blin” i „Kraków” przedostał się do Francji, gdzie w stycz-niu 1940 r. został dowódcą 1 Dywizji Grenadierów. 3 maja 1940 r. został mianowany generałem brygady.

Po klęsce Francji rozwiązał dywizję i rozkazał swym żołnierzom, aby przedarli się do Wielkiej Brytanii. Sam znalazł się tam w lipcu 1940 r. Do marca 1941 r. był II ge-nerałem do zleceń Naczelnego Wodza. Do kwietnia 1942 r. organizował ośrodek rekrutacji do Wojska Polskiego w Kanadzie, a następnie został dowódcą 1 Brygady Strzelców I Korpusu Polskiego w Szkocji. Od lipca 1943 r. do września 1947 r. dowodził 3 Dywizją Strzelców Karpackich i na jej czele uczestniczył w kampanii włoskiej II Korpusu Polskie-go i okupacji Włoch. 1 czerwca 1945 r. został awansowany na generała dywizji.

Po demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych pozostał na emigracji i działał w polskich środowiskach kombatanc-kich. Zmarł 9 października 1980 r. w Londynie.

Dowódca3 Dywizji Strzelców Karpackich

generał brygadyBRONISŁAW BOLESŁAW DUCH

101

11.05. Krasnobród. Oddział AK ppor. Jana Turowskiego „Norberta”, wspólnie z I batalionem BCh Stanisława Basaja „Rysia”, wysadził w powietrze pociąg z amunicją.

11/12.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. Początek bitwy o Monte Cassino. O godz. 23.00 nawałą artyleryj-ską rozpoczęło się uderzenie 2 Korpusu na pozycje niemieckie. O godz. 1.00 do natarcia przeszła piechota.

12.05. Januszno. Oddział partyzancki AK por. Stefana Bembińskiego „Harnasia” został zaatakowany przez niemiecką obławę.

12.05. Koniecpol. Patrol dywersyjny Placówki Chrząstów (Obwód AK Włoszczowa) pod dowództwem plut. Czesława Finke „Wierzby”, między Koniecpolem a Żelisławicami wysadził w powietrze niemiecki pociąg urlopowy.

12.05. Lubelszczyzna. Oddział por. Stanisława Łokuciewskiego „Małego” starł się z 30-osobową grupą żołnierzy z oddziału AL Bolesława Kowalskiego „Cienia”. AL-owcy w rozsypce wycofali się do Bożej Woli.

12.05. Nieznanowice. Patrol sierż. Stefana Marcinkowskiego „Dęba” z Obwodu AK Włoszczowa stoczył walkę z pododdzia-łem Luftwaffe.

12.05. Sokoły. Oddział AK „Warta” i grupa Kedywu Obwodu AK Wysokie Mazowieckie opanowały stację kolejową i znisz-czyły jej urządzenia.

12.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. Pierwsze natarcie 2 Korpusu na pozycje niemieckie. Mimo opanowa-nia „Widma” (5 KDP) i wzgórza 593 (3 DSK) załamało się natarcie na wzgórza San Angelo i 517. O godz. 14.00 gen. Anders zarządził odwrót na pozycje wyjściowe.

Po zakończeniu bitwy o Kowel i wyjściu z okrążenia 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK przemaszerowa-ła w rejon lasów szackich nad Prypecią, na wschód od

Bugu, w okolicach Włodawy, gdzie rozłożyła się obozem. Zgodnie z instrukcjami, dywizja miała nadal pozosta-wać na prawym brzegu Bugu, co jednak narażało ją na

LASY SZACKIE

102

12/13.05. Zwierzyniec. Pododdziały AK z OP 9, dowodzone przez por. Tadeusza Kuncewicza „Podkowę”, wspólnie z 10-oso-bową grupą minerów radzieckich zaatakowały miejscowość i wysadziły most kolejowy na Wieprzu.

12–16.05. Morze Norweskie. OORP Błyskawica oraz Piorun wzięły udział w operacji „Potluck” wymierzonej przeciwko nieprzyjacielskiej żegludze u wybrzeży Norwegii. Polskie okręty wraz z HMS Obedient osłaniały siły główne złożone m.in. z lotniskowca eskortowych HMS Emperor i HMS Striker.

13.05. Okuniew. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta kontyngentowe i ewidencji lud-ności oraz rozbił miejscową zlewnię mleka.

13.05. Załęże. Oddział partyzancki por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (Obwód AK Włoszczowa), pod dowództwem Lucjana Mirowskiego „Orkana”, zorganizował zasadzkę, w której zginęło 3 Niemców.

13.05. Londyn, Wielka Brytania. Brytyjski minister wojny ekonomicznej hr. Selborne przekazał gen. broni Kazimierzowi Sosnkowskiemu wyrazy uznania za skuteczne i sprawne przeprowadzenie akcji „Jula”.

13/14.05. Murowana Oszmianka. Żołnierze 8 Brygady AK „Tura”, 3 Brygady „Szczerbca” i 13 Brygady „Nietoperza” roz-bili stacjonującą w miejscowości jednostkę Lietuvos Vietine Rinktine (Litewski Korpus Miejscowy), biorąc do niewoli ponad 230 jeńców.

13/14.05. Tołminowo. 13 Brygada AK por. Adama Walczaka „Nietoperza” rozbiła kompanię Litewskiego Korpusu Miejsco-wego. Do niewoli wzięto około 120 żołnierzy.

13–14.05. Kanał La Manche. ORP Krakowiak konwojował barki inwazyjne płynące do Portland.

konfrontację z regularnymi oddziałami Wehrmachtu utrzymującymi pobliski front. W lasach szackich stacjo-nowała już radziecka brygada partyzancka płk. Bujno-wa, wzmocniona następnie jeszcze oddziałem kawalerii płk. Iwanowa. Taka koncentracja sił partyzanckich zwró-ciła uwagę Niemców i Węgrów. Od połowy maja zaczęli oni przygotowywać się do działań zaczepnych. Rozpoczę-ły się one 18 maja atakiem na wieś Mielnik, gdzie obronę zorganizowała 2 kompania por. Zbigniewa Ścibor-Ryl-skiego ,,Motyla”, która to kompania następnie wyco-fała się w głąb lasu. Tego dnia Niemcy zaatakowali też pozycje partyzantów radzieckich z rejonu Szacka i Huty Ratneńskiej. Ogółem siły partyzanckie zgromadzone na tym obszarze liczyły ponad 5 tys. żołnierzy, z czego około 4 tys. z 27 DP AK. Dywizja polska zajęła pozycje od strony Szacka i Kropiwnik oraz Huty Ratneńskiej, na skrzydłach obrony, centrum obsadziły siły radzieckie. Jednak w nocy z 20 na 21 maja brygada Bujnowa bez uprzedzenia ode-szła z tego rejonu. Jej miejsce zajęła kawaleria Iwanowa.

21 maja rozpoczęło się niemieckie natarcie z czterech kie-runków: z Huty Ratneńskiej i Zabłocia, Kropiwnik oraz Mielnika i Szacka. Uderzenia przeciwnika nie wytrzymał szwadron ze zgrupowania Iwanowa, wobec czego dowód-ca zgrupowania ,,Gromada”, walczącego na kierunku Szacka, mjr Jan Szatowski ,,Kowal” wycofał je w głąb lasu na nowe stanowiska. Wkrótce w tym samym kierunku wycofały się także polskie bataliony od strony Huty Rat-neńskiej. Wieczorem 21 maja, na odprawie u dowódcy 27 DP AK oceniono, że dalsze prowadzenie walki na bez-pośrednim zapleczu frontu niemieckiego, przy braku za-opatrzenia, jest niemożliwe i podjęto decyzję przebicia się przez pierścień okrążenia i przejścia linii frontu. Dywizję podzielono na 3 kolumny marszowe, dowodzone przez: mjr. Tadeusza Sztumberk-Rychtera ,,Żegotę” (p.o. dowód-ca dywizji), kpt. Kazimierza Rzaniaka ,,Gardę” (dowódca zgrupowania ,,Osnowa”), mjr. Jana Szatowskiego ,,Ko-wala” (dowódca zgrupowania ,,Gromada”). Osobną ko-lumnę utworzyli partyzanci radzieccy. Wszystkie te siły pod osłoną nocy wyszły z okrążenia przez nieobsadzone przez Niemców bagna – Błoto Horodziatyna. W tym cza-sie dowódca dywizji otrzymał od Komendanta Głównego AK rozkaz przejścia za Bug, co spowodowało zawrócenie grupy „Żegoty” na zachód i przekroczenie rzeki 29 maja. Do zgrupowań „Kowala” i „Gardy” te rozkazy nie dotar-ły. 27 maja 1944 r. próbę przebicia się przez linię frontu na Prypeci podjęło zgrupowanie „Gardy”; zginęło około 120 ludzi, rannych zostało 114 żołnierzy. W tej sytuacji zgrupowanie „Kowala” zawróciło i skierowało się na za-chód w kierunku Bugu, forsując rzekę 10 czerwca. W la-sach szackich dywizja miała stracić (wedle meldunków niemieckich) 290 zabitych i 500 wziętych do niewoli, czyli 25% stanu.

Żołnierze 50 pp 27 Wołyńskiej DP AK

103

13–16.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. Artyleria 2 Korpusu prowadziła częsty ostrzał pozycji niemiec-kich na Colle San Angelo, „Widmie”, wzgórzu 575 – Albaneta, „Gardzieli”, wzgórzu 593. Trwały walki o rozminowanie „Gar-dzieli”, drogi umożliwiającej dotarcie do Albanety.

14.05. Kamień. Oddziały radzieckiej Brygady im. Stalina i oddział mjr. Szestakowa z Brygady Specjalnego Przeznaczenia NKGB ZSRR zaatakowały nocą garnizon polski składający się z jednostek stołpeckiego zgrupowania AK. Polacy stracili: 13 zabitych, 3 zaginionych i 23 rannych.

14.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. Dowódca 2 Korpusu gen. dyw. Władysław Anders wydał rozkaz o po-nownym natarciu wojsk w dniu 16 maja; następnie termin natarcia został przesunięty na 17 maja.

14–15.05. Litwa Kowieńska. 36 Brygada AK por. Witolda Kiewlicza „Wujka” przeprowadziła rajd w rejonie Szyszniszki– –Kuśliszki w celu powstrzymania represji policji litewskiej wobec ludności polskiej.

14–15.05. Rąblów. Doszło do bitwy oddziałów AL ppłk. Mieczysława Moczara „Mietka” z obławą niemiecką, zorganizowa-ną w ramach trwającej między 10 a 15 maja operacji przeciwpartyzanckiej „Maigewitter”.

15.05. Nowogródczyzna. Oddziały radzieckiej Brygady im. Czkałowa zaatakowały jednostki zgrupowania stołpeckiego AK w Kul-szycach, Zamościanach i Nowym Dworze.

15.05. Różanka. 3 kompania VII batalionu 77 pp AK ppor. Jana Wasiewicza „Lwa” pod stacją Różanka odparła atak oddziału niemieckiego.

15.05. Wileńszczyzna. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” i 6 Brygada mjr. Franciszka Koprowskiego „Konara” zaatakowały placówkę wojska niemieckiego nieopodal Szumska.

W marcu 1944 r. Centralne Biuro Komunistów Pol-skich podjęło uchwałę o rozwinięciu ruchu partyzanckiego w kraju. Inicjatywę wsparł szef Międzynarodówki Komu-nistycznej, Georgij Dimitrow. Przyjęta uchwała skutko-wała decyzją o powołaniu 5 maja 1944 r. Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP). Na jego czele stanął ówczesny szef CBKP, Aleksander Zawadzki. Faktycznym dowódcą PSzP był zastępca Zawadzkiego, płk Sergiusz Osipowicz Prityc-ki. Zadaniem PSzP było zaopatrzenie w broń i środki tech-niczne oddziałów AL oraz zorganizowanie oddziałów par-tyzanckich podległych PSzP (w ciągu lipca–sierpnia 1944 r. planowano utworzenie 24 oddziałów partyzanckich). 12 maja 1944 r. PSzP podporządkowano polskie oddziały partyzanckie dotychczas podległe Ukraińskiemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego (Brygada „Grunwald”, Zgrupowa-nie Partyzanckie „Jeszcze Polska nie zginęła”, Brygada im. Wandy Wasilewskiej, Oddział im. Tadeusza Kościuszki). Po rozformowaniu oddziałów większość żołnierzy wcie-lono do 4 DP im. Jana Kilińskiego. Część, uzupełniona żołnierzami podporządkowanego PSzP Polskiego Samo-dzielnego Batalionu Specjalnego, została przerzucona do kraju. Pierwsza grupa organizacyjna PSzP została zrzucona 17 maja 1944 r. w rejonie Baranowicz. Kolejne skierowano na Lubelszczyznę, Podlasie i w Kieleckie. Od 27 maja do 27 lipca zrzucono 284 osoby, co pozwoliło na zorganizo-wanie 12 grup i oddziałów partyzanckich. W tym okresie zrzucono też 269 zasobników (blisko 27 ton) z zaopatrze-niem (potwierdzono odbiór 219). 23 lipca 1944 r. PSzP zo-stał podporządkowany nowo utworzonemu Naczelnemu

Dowództwu Wojska Polskiego, a 26 października 1944 r. przeformowany w Bazę Materiałowo-Technicznego Za-opatrzenia, która do czasu rozwiązania 10 lutego 1945 r. zaopatrywała w broń oddziały Armii Ludowej. Od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. zrzucono 398 zasobników (po-twierdzono 373) oraz 43 osoby.

POLSKI SZTAB PARTYZANCKI

Partyzanci z oddziału Gzymsa-Pukackiego (40 pp 27 WDP AK) – od lewej sierż. Anatol Gonczaruk i Antoni Tuhy, lasy szackie, wiosna 1944 r.

104

15–17.05. Morze Śródziemne. ORP Garland dowodził patrolem przeciwko nieprzyjacielskim okrętom podwodnym.

15–19.05. Południowa Lubelszczyzna. Oddziały AK i BCh walczyły z oddziałami UPA na linii Telatyn–Radostów– –Stara Wieś.

16.05. Buszkowice. Oddział partyzancki Obwodu AK Opatów por. Kazimierza Olchowika „Zawiszy” zlikwidował 6 ge-stapowców.

16.05. Łuck. Zgodnie z rozkazem dowódcy 1 Frontu Białoruskiego, gen. armii Konstantego Rokossowskiego, Armia Polska weszła w skład II rzutu Frontu Białoruskiego i organizowała obronę na prawym brzegu Styru od m. Gadomicze do Łucka (wraz z podporządkowanym jej okresowo radzieckim 8 Korpusem Pancernym Gwardii).

16.05. Suchary. 1 kompania ppor. Jana Wasiewicza „Lwa” z I batalionu 77 pp AK starła się z niemiecką ekspedycją karną. Poległo 30 Niemców, a 21 zostało rannych. Zdobyto m.in. 3 erkaemy i 20 karabinów.

16.05. Windziuny. 2 i 3 kompanie III batalionu 77 pp AK stoczyły potyczkę z niemiecką ekspedycją przeciwpartyzancką w sile dwóch kompanii.

16.05. Colle San Angelo – „Widmo”, Włochy. 16 batalion z 5 KDP wykonał nocny wypad na pozycje niemieckie; opano-wano część „Widma”.

16.05. Moskwa, ZSRR. Przybyła grupa wysłanników KRN. Podczas pobytu w ZSRR odwiedzili jednostki Armii Polskiej w ZSRR oraz odbyli rozmowy z rządem radzieckim, który uznał KRN za reprezentanta narodu polskiego i zapewnił jej popar-cie. Uzgodniono także dostawy uzbrojenia, ekwipunku i lekarstw dla AL.

Przełamanie „Pozycji Gustawa” w dniach 12–19 maja nie zakończyło udziału polskiego 2 Korpusu w walkach brytyjskiej 8 Armii mających na celu wywalczenie drogi do Rzymu. Kierunek ten blokowała kolejna niemiecka linia obronna, tzw. „Pozycja Sengera”, nazywana przez aliantów „Linią Hitlera”. Przebiegała ona m.in. na linii Pizzo Corno–Piedimonte San Germano, na północ od strategicznej drogi nr 6. Piedimonte było położone na południowym stoku Pizzo Corno. Ze względu na usy-tuowanie terenu, zajęcie miasteczka umożliwiało alian-tom przejęcie całkowitej kontroli nad tą częścią doliny

rzeki Liri. Miasteczko leżało teraz na odcinku natarcia 2 Korpusu. Z powodu wyczerpania piechoty obu dy-wizji bitwą o Monte Cassino, 19 maja gen. Anders na-kazał zdobyć Piedimonte improwizowanemu zgrupo-waniu brygadowemu, nazwanemu Grupą „Bob”, pod dowództwem ppłk. dypl. Władysława Bobińskiego (stąd nazwa). W skład zgrupowania wchodziły: 6 pułk pancerny (49 czołgów Sherman, 11 czołgów Stuart); osłabiony 18 batalion piechoty wzmocniony kompanią ochrony szta-bu korpusu i plutonem moździerzy; 9 pułk artylerii lekkiej; bateria dział samobieżnych oraz pluton saperów. W dniach


ROZKAZ NR 9

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych w Kraju i na obczyźnie!Nasza myśl wzruszona biegnie na front włoski, gdzie II Korpus okrył imię Polski sławą nieprzemijającą i dodał

świetnych blasków dziejom oręża polskiego.Chwała zwycięzcom spod Cassino! Nie zardzewiał miecz polski, lecz lśni jego ostrze w słońcu Historii, która pisze

wyroki ludziom i narodom.Żołnierze Polscy! Gdziekolwiek jesteście, uczcijcie chwilą milczenia pamięć poległych w tej wielkiej bitwie, a na

cześć żywych wznieście trzykrotny okrzyk – Niech żyją!Rozkaz powyższy polecam odczytać przed frontem oddziałów, na pokładach okrętów RP i w dywizjonach lotniczych.


BÓJ O PIEDIMONTE

105

17.05. Pionki. Oddział por. Stefana Dembińskiego „Harnasia” z Obwodu AK Radom opanował miasto. Zarekwirowano materiały na potrzeby oddziału.

17.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. 5 Kresowa DP siłami pięciu wzmocnionych batalionów piechoty (13, 15, 16, 17, 18), podporządkowanych 5 Wileńskiej Brygadzie Piechoty, stoczyła bardzo ciężkie walki o „Widmo” i Col-le San Angelo, które przechodziło z rąk do rąk. Poległ dowódca 5 WBP płk Wincenty Kurek oraz dowódca XIII batalionu piechoty ppłk Władysław Kamiński. Do wieczora wojska polskie zdobyły „Widmo” i podeszły pod Colle San Angelo. 3 DSK siłami trzech batalionów 2 Brygady (4, 5 i 6) walczyła bez powodzenia o Albanetę i wzgórze 593. Poległ dowódca IV batalionu piechoty ppłk Karol Fanslau oraz obserwator artyleryjski mjr Józef Strojewski-Rybczyński.

18.05. Olchówka. IV batalion 77 pp AK dowodzony przez mjr. Macieja Kalenkiewicza „Kotwicza” przeprowadził akcję przeciwko oddziałom radzieckiej Brygady im. Kirowa. Stoczono potyczki w Pudzinie, Geniuszach, Krzywiczach i – największą – w Olchówce.

18.05. Zamojskie Przedmieście. Dwa plutony AK z oddziału por. Tadeusza Kuncewicza „Podkowy” zaatakowały kolonistów niemieckich.

18.05. Monte Castellone – Monte Cassino, Włochy. W wyniku nocnego wycofania się oddziałów niemieckich, o godz. 9.40 patrol z 12 Pułku Ułanów Podolskich zajął niebronione już ruiny klasztoru. 2 Brygada 3 DSK zdobyła również Albanetę i wzgórze 593. 5 KDP nadal toczyła walki o Colle San Angelo, które opanowano, oraz wzgórze 575, którego nie udało się zdobyć.

18.05. Nevers, Francja. Czterej piloci 306 dywizjonu myśliwskiego zestrzelili niemiecki bombowiec Heinkel He-111.

20–21 maja do grupy dodatkowo został przydzielony kom-binowany szwadron 12 Pułku Ułanów Podolskich oraz 5 Batalion Strzelców Karpackich. Artylerię wzmocniono zaś 10 i 11 pułkiem artylerii ciężkiej. „Grupa Bob” podpo-rządkowana została dowództwu 5 Kresowej Dywizji Pie-choty, a 3 Dywizja Strzelców Karpackich wycofana została do odwodu.

Pierwsze natarcie na Piedimonte rozpoczęło się 20 maja o godz. 15.00 od ostrzału artyleryjskiego. Pół godziny później, pod osłoną ognia, z rejonu S. Scolasti-ca uderzył 6 pułk pancerny (mający wspierać hinduską 21 Brygadę Piechoty walczącą na południe od drogi

nr 6), a o godz. 16.30 – z zachodniego skraju Villa S. Lu-cia – 18 batalion. Początkowo pomyślnie rozwijające się natarcie 18 batalionu około godz. 18.00 zostało powstrzy-mane przez silną i dobrze zorganizowaną obronę niemiec-ką. Pewne postępy tego dnia odniosły dwa szwadrony 6 pułku pancernego. Gdy dotarły do bocznej drogi wiodą-cej przez wzgórze 126, natknęły się na obronę nieprzyja-ciela. W trakcie zaciętej walki zniszczono kilka umocnio-nych punktów ognia przeciwpancernego. Umożliwiło to przełamanie obrony w tym miejscu, a następnie, o godz. 19.00 ponowienie natarcia. Lewy (południowy) szwa-dron posuwał się wzdłuż drogi nr 6 w kierunku Aquino,

106

18.05. Wielka Brytania. W locie powrotnym z operacji nad Francją (zadanie „Ranger 9”) zginął pilot 317 dywizjonu my-śliwskiego por. (F/O) Mieczysław Adamek, pomyłkowo zestrzelony przez angielską obronę przeciwlotniczą.

18–19.05. Kanał La Manche. ORP Krakowiak osłaniał ćwiczenia jednostek inwazyjnych.

18–20.05. Morze Śródziemne. ORP Garland szedł na czele patrolu w rejonie Sardynii.

18–21.05. Lasy szackie. 27 DP AK toczyła zacięte walki z Niemcami.

19.05. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 909 zalecający używanie w miejsce kryptonimu „PZP” (Polski Związek Powstańczy), kryptonimu „ SZK” (Siły Zbrojne w Kraju) lub „Armia Krajowa”.

19.05. Monte Castellone – Villa Santa Lucia – Piedimonte San Germano, Włochy. 5 Kresowa DP zajęła opuszczone przez przeciwnika wzgórze 575. Siły główne zostały wycofane do odwodu. Pułk Ułanów Karpackich i 15 Pułk Ułanów Poznań-skich zaatakowały pozycje niemieckie pod Pizzo Corno.

19.05. Pizzo Corno – Piedimonte San Germano, Włochy. Została utworzona Grupa „Bob” (dowódca ppłk Władysław Bobiński), sformowana doraźnie na bazie 2 BPanc i podporządkowana 5 KDP. Miała ona za zadanie przełamanie kolejnej niemieckiej pozycji obronnej. Wyczerpana 3 DSK przeszła do odwodu.

19.05. ZSRR. Płk Aleksander Zawadzki został awansowany na generała brygady.

19–21.05. Morze Północne, Wielka Brytania. OORP Błyskawica oraz Piorun uczestniczyły w ćwiczeniach zespołowych niszczycieli.

ale po przebyciu kilkuset metrów został zatrzy-many przez obronę niemiecką. W tym czasie prawy szwadron skierował się na północ w stro-nę miasteczka Piedimonte, gdzie wziął 23 jeńców. Ostatecznie, wobec braku paliwa i wzmagającej się obrony nieprzyjaciela, oba szwadrony wycofa-ły się na pozycje wyjściowe.

Jeszcze tego samego dnia około godz. 20.00 wyruszyło kolejne natarcie przeprowadzo-ne siłami 12 Pułku Ułanów Podolskich (około 130 ułanów), dowodzonych osobiście przez ppłk. Bobińskiego. To niespodziewane uderzenie całkowicie zaskoczyło Niemców, dzięki czemu oddział polski zdołał wedrzeć się do miasteczka. Tam jednak, wobec znaczącej przewagi wroga, ułani musieli ustąpić i wycofali się na nowe pozy-cje, rozciągające się około 200 m od zabudowań. Walki toczone 21 maja nie przyniosły korzystnych zmian. Ogień artylerii niemieckiej zranił do-wódcę 6 pułku pancernego, ppłk. Świetlickie-go. Mimo to na uwagę zasługuje natarcie 12 Pułku Ułanów, któremu udało się usadowić w zdobytych budynkach na skraju miasteczka. Generał An-ders, zgodnie z wytycznymi dowódcy 8 Armii, nakazał wstrzymanie dalszego uderzenia i roz-poczęcie wiązania ogniem obrony niemieckiej. Jednakże ppłk Bobiński, przekonany o zbli-żającym się załamaniu obrony nieprzyjaciela, 22 maja postanowił ponowić działania

Rozmowy pancerniaków ze współdziałającą piechotą po zdobyciu Piedimonte

107

20.05. Klimczyce. Żołnierze AK z rejonu Górki–Platerów–Sarnaki pod dowództwem plut. Tadeusza Jakubskiego „Czarne-go” ukryli odnaleziony na nadbużańskich bagnach niewybuch niemieckiej rakiety V-2.

20.05. Lalańce. Niemiecki patrol wpadł w zasadzkę urządzoną przez 6 Brygadę AK.

20.05. Raduń. II batalion 77 pułku piechoty AK opanował miejscowość i zdobył niemiecką broń.

20.05. Wola Chodkowska. Pluton z oddziału partyzanckiego por. Stefana Dembińskiego „Harnasia” (Obwód AK Kozienice) starł się na moście na rzece Radomce z oddziałem niemieckiej żandarmerii.

20.05. Creil, Francja. W czasie operacji „Ramrod 898” zginął pilot 315 dywizjonu myśliwskiego ppor. (F/O) Stanisław Caliński.

20.05. Piedimonte San Germano, Włochy. Grupa „Bob” przeprowadziła natarcie na pozycje niemieckie. Mimo przejścio-wego wdarcia się do umocnionego miasteczka, nie osiągnięto trwałego powodzenia.

20–21.05. Kanał La Manche. ORP Krakowiak uczestniczył w działaniach osłonowych operacji minowych w pobliżu Cher-bourga.

21.05. Jordanów. Patrol Kedywu wykonał wydany przez Sąd Specjalny Komendy Okręgu AK Kraków wyrok śmierci na Michale Brzozie, konfidencie gestapo, od 1942 r. komendancie Obwodu AK Rabka.

21.05. Wileńszczyzna. 6 Brygada AK kpt. Franciszka Koprowskiego „Konara” stoczyła walkę z oddziałem gestapo i oddzia-łem litewskiej policji bezpieczeństwa (Sauguma) na szosie w pobliżu Białopiotrów i Koleśnik.

ofensywne. Natarcie, wykonane siłami 5 bata-lionu z 3 DSK oraz trzech szwadronów 6 pułku pancernego, wyruszyło o godz. 14.00. Po po-czątkowym powodzeniu załamało się w ogniu nieprzyjaciela. Poległ zastępca dowódcy 5 ba-talionu piechoty mjr Tarkowski.

23 i 24 maja oddziały polskie przeszły do aktywnej obrony. W nocy z 24 na 25 maja 5 i 18 bataliony zostały zluzowane przez 13 i 15 bata-liony piechoty. Jednocześnie podczas nocnego wypadu na wzgórze 553 zdołano pojmać kil-ku jeńców. Według ich zeznań, oddziały nie-mieckie zaczęły odwrót (było to spowodowane przełamaniem „Pozycji Sengera” na południe od drogi nr 6). Po uzyskaniu tych informacji ppłk Bobiński natychmiast zarządził działania pościgowe. W ich wyniku do świtu 25 maja oddziały polskie zajęły wzgórze 553 oraz mia-steczko Piedimonte, a następnie Passo Corno i Monte Cairo – szczyty wznoszące się nad polem bitwy, które od 19 maja bezskutecznie starały się opanować 15 Pułk Ułanów Poznań-skich i Pułk Ułanów Karpackich. Obsadzenie tych punktów terenowych oznaczało zakoń-czenie bitwy o Monte Cassino i Piedimonte.

Ostatecznie polski 2 Korpus wziął udział, w dniach 11–25 maja, w przełamaniu obu nie-mieckich linii obronnych – „Pozycji Gustawa” i „Pozycji Sengera”. Tą pierwszą opanowano

Czołgi 2 BPanc pod Piedimonte

108

21.05. Piedimonte San Germano, Włochy. Grupa „Bob” przeprowadziła drugie natarcie na pozycje niemieckie. Ogień artylerii niemieckiej ranił dowódcę 6 pułku pancernego ppłk. Henryka Świetlickiego. Nie osiągnięto powodzenia.

21.05. Francja. W czasie operacji „Ramrod 905” zginął pilot 308 dywizjonu myśliwskiego por. (F/O) Jan Kurowski, gdy jego samolot został trafiony przez artylerię przeciwlotniczą i eksplodował w powietrzu. W tej samej operacji zostali zestrzeleni dwaj piloci dywizjonu 303 – F/Lt Stanisław Brzeski i F/Sgt Wiktor Kempka; obaj dostali się do niewoli.

21/22.05. Lasy szackie. Oddziały 27 Wołyńskiej DP AK wyszły poza pierścień niemieckiego okrążenia.

21–25.05. Morze Śródziemne. ORP Garland patrolował, w poszukiwaniu nieprzyjacielskich okrętów podwodnych, w pobliżu Palermo.

21/22.05. Włochy – Polska. W ramach operacji „Riposta” osiem samolotów polskich i osiem brytyjskich wykonało zrzuty zaopatrzenia w Polsce.

22.05. Lubelszczyzna. Patrol z oddziału AK ppor. Bolesława Mucharskiego „Lekarza” wykoleił między Wandzinem a Trzcińcem, na linii kolejowej Lublin–Łuków, niemiecki transport wojskowy.

22.05. Narol. Oddziały AK i BCh dowodzone przez por. Karola Kosteckiego „Karola” walczyły w obronie miejscowości przed oddziałem UPA „Żeleźniaka”.

22.05. Zelwa. Oddział AK wykoleił niemiecki pociąg towarowy.

22.05. Londyn, Wielka Brytania. Pułkownicy Leopold Okulicki i Tadeusz Walenty Pełczyński otrzymali awanse na generałów brygady.

na odcinku Monte Cassino–Colle San Angelo, drugą na linii Monte Cairo–Pizzo Corno – Piedimonte San Germano. Ceną za ten sukces była śmierć 992 żołnie-rzy, zaginięcie 345 (z których później 251 odnalazło się i wróciło do szeregów; przeważnie z niewoli) i ranie-nie 2931. Łącznie stracono 4268 ludzi, w tym 307 ofi-cerów. 2 Korpus, choć z wojskowego punktu widzenia

nie wykonał pierwotnie stawianych mu zadań, odniósł ostatecznie duży sukces, zajmując pozycje niemieckie. Miało to duży wydźwięk propagandowy, była to bo-wiem pierwsza duża bitwa, w której wzięły udział woj-ska korpusu. Ponadto Polacy opanowali ruiny klaszto-ru na Monte Cassino, które stały się symbolem bitwy o Rzym.

Czołgi 2 BPanc pod Piedimonte

109

22.05. Piedimonte San Germano, Włochy. Grupa „Bob” przeprowadziła trzecie natarcie na pozycje niemieckie. Poległ zastępca dowódcy 5 Batalionu Strzelców Karpackich mjr Ludomir Tarkowski. Miasteczka nie zdobyto.

22.05. ZSRR. Gen. bryg. Władysław Korczyc objął stanowisko szefa Sztabu Armii Polskiej w ZSRR. Do tego czasu obowiąz-ki szefa sztabu pełnił płk Wsiewołod Strażewski, który objął obowiązki szefa Sztabu Formowania i Uzupełnień Armii Polskiej w ZSRR.

22/23.05. Jędrzejów. Oddział partyzancki ppor. Mieczysława Rajskiego „Zrywa”, wzmocniony oddziałami dywersyjnymi, opanował niemieckie magazyny.

22/23.05. Dortmund, Niemcy. Załogi 300 dywizjonu uczestniczyły w nalocie na miasto. Jeden z samolotów dywizjonu został zestrzelony i rozbił się koło Krefeld. Przeżył tylko pilot, który dostał się do niewoli, a 6 lotników poległo. Drugi bombowiec, uszko-dzony przez niemiecką obronę przeciwlotniczą, rozbił się w czasie lądowania na własnym lotnisku; zginęło 3 członków załogi.

22–23.05. Kanał La Manche. ORP Krakowiak uczestniczył w działaniach osłonowych operacji minowych w pobliżu Cher-bourga.

23.05. Kanał La Manche. ORP Ślązak eskortował krążownik lekki HMS Ceres z Plymouth do Falmouth.

23.05. Plymouth, Wielka Brytania. ORP Błyskawica został wyznaczony na okręt dowodzący 20 Brytyjskiego Dywizjonu Kontrtorpedowców 10 Brytyjskiej Flotylli Kontrtorpedowców w składzie: ORP Piorun, HMS Eskimo oraz HMS Javelin.

24.05. Jasionna. Patrol pchor. Tomasza Franke „Mietka” z Obwodu AK Radom stoczył walkę z 30-osobowym oddziałem niemieckiej żandarmerii.


ROZKAZ NR 10

Ostatnio coraz częściej dochodziły i dochodzą mnie głosy i żale z powodu nienależytego załatwiania meldunków i zażaleń, przekazywanych drogą służbową. Meldunki nie dochodzą do rąk tych, dla których są przeznaczone.

Z drugiej strony żołnierz – nie mając zaufania do drogi służbowej – coraz częściej ją omija i sprawy swoje przeka-zuje wyższym władzom wojskowym z pominięciem swoich bezpośrednich przełożonych.

W związku z powyższym przypominam dowódcom oddziałów i pododdziałów brzmienie ustępu 15-go, Rozdział 3, Część II Regulaminu Służby Wewnętrznej, który brzmi:

Wszelkie sprawy służbowe, między przełożonymi a podwładnymi i odwrotnie, każdy rozkaz, meldunek, prośba, zażalenie itp. przechodzą tzw. drogę służbową, tzn., że od przełożonego, który rozstrzyga, do podwładnego, który wykonuje, lub odwrotnie, kolejno podane są do wiadomości wszystkich pośrednich przełożonych, względnie pod-władnych.

Porządek służbowy wymaga bowiem, by każdy przełożony był świadomy woli wyższych przełożonych i życzeń podwładnych.

Drogę służbową wolno ominąć tylko w wypadkach wyjątkowo pilnych i niecierpiących zwłoki, o czym należy jak najrychlej zameldować ominiętym przełożonym, załączając otrzymany rozkaz lub przesłany meldunek.

Przypominam, że sprawy te należy załatwiać bez zwłoki i nie wolno ich przewlekać.Karność Sił Zbrojnych w znacznej mierze opiera się na zaufaniu wzajemnym przełożonych i podwładnych. Pozor-

ny brak troski o dobro podwładnych – znacznie to podważa.Przypominam, że nieustająca troska o dobro podwładnego jest wzniosłym przywilejem i świętym obowiązkiem

każdego przełożonego (ust. 19., rozdz. C., Część II Regulaminu Służby Wewnętrznej).Polecam poza tym wszystkim dowódcom oddziałów i pododdziałów załatwiać sprawy podwładnych w myśl

powyższych wytycznych, zgodnie z duchem i literą Regulaminu Służby Wewnętrznej. Wszelkie uchybienia w tym przedmiocie należy surowo karać; droga służbowa winna być dla każdego otwarta, gdyż jest ona gwarancją praw żołnierza i gwarancją spełnienia przez niego obowiązków.


110

24.05. Lubelszczyzna. Oddział partyzancki por. Hieronima Dekutowskiego „Zapory” zaatakował na drodze z Opola Lubel-skiego do Bełżyc kolumnę 15 samochodów ze zbożem, zabijając 18 żołnierzy Wehrmachtu.

24.05. Wielka Brytania. Mjr pil. (S/Ldr) Gerard Ranoszek został dowódcą 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego. Do-tychczasowy dowódca 307 dywizjonu mjr pil. (S/Ldr) Maksymilian Lewandowski objął stanowisko oficera łącznikowego przy Dowództwie 12 Grupy RAF.

24/25.05. Wielka Brytania – Francja. Samoloty 305 dywizjonu bombowego uczestniczyły w akcji nad Francją. Nad celem został zestrzelony jeden Mosquito z załogą, a w czasie nocnego lądowania na własnym lotnisku rozbił się kolejny, którego załoga także poległa.

25.05. Falenty. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta kontyngentowe i ewidencji ludności.

25.05. Jeleniów. Oddział „Barwy Białe” w Obwodzie AK Opatów zdobył broń w walce z niemieckimi żandarmami.

25.05. Wierzbnik. Oddział dywersyjny Obwodu AK Iłża pod dowództwem Zdzisława Zienkiewicza „Altera” dokonał zama-chu na inspektora komendy Sipo i SD dystryktu Radom, Erika Schütze, który został ciężko ranny.

25.05. Bourges, Francja. Piloci 315 dywizjonu myśliwskiego zestrzelili 2 niemieckie samoloty treningowe typu Arado Ar 96B.

25.05. Londyn, Wielka Brytania. Gen. bryg. Stanisław Tatar został mianowany zastępcą szefa Sztabu Naczelnego Wodza do spraw krajowych (z dniem 10 maja 1944 r.).

Urodził się 12 listopada 1898 r. we wsi Bratusice koło Okulic, pow. Bochnia. Od 1913 r. w Związku Strze-leckim. Od 1914 w Legionach Polskich, po kryzysie

przysięgowym 1917 r. wcielony do armii austriackiej. Od li-stopada 1918 r. w Wojsku Polskim. Brał udział w walkach z Ukraińcami i w wojnie z bolszewicką Rosją. W latach 1923––1925 ukończył WSWoj. W latach 1930–1931 dowódca bata-lionu 75 pp w Rybniku, następnie wykładowca w CWPiech w Rembertowie. Od kwietnia 1934 r. do września 1935 r. szef sztabu 13 DP w Równem, następnie oficer Sztabu Głównego WP. W marcu 1936 r. awansowany na podpułkownika, ob-jął stanowisko szefa Wydziału „Wschód” Oddziału III SG. 1 kwietnia 1939 r. mianowany szefem Wydziału Sytuacyjne-go i zastępcą szefa Oddziału III SG.

W 1939 r. w obronie Warszawy szef sztabu, a od 18 września dowódca Odcinka Warszawa-Zachód. Po kapi-tulacji w konspiracji, komendant okręgu łódzkiego Służby Zwycięstwu Polski. 1 lipca 1940 r. awansowany na pułkow-nika. Od września 1940 r. inspektor Komendy Głównej

ZWZ. Wyznaczony komendantem okupacji sowieckiej ZWZ przybył 2 listopada 1940 r. do Lwowa. 22 stycznia 1941 r. aresztowany przez NKWD. 12 sierpnia zwolniony z więzienia. W Armii Polskiej w ZSRR do kwietnia 1942 r. szef sztabu, dowódca 7 DP. Od czerwca 1943 r. w dyspo-zycji Naczelnego Wodza. W nocy z 21 na 22 maja 1944 r. zrzucony do kraju. Tego też dnia awansowany na stopień generała brygady. Od 3 czerwca 1944 r. szef Wydziału Ope-racyjnego i I zastępca szefa Sztabu Komendy Głównej AK. Zwolennik wywołania powstania zbrojnego w Warszawie. 27 lipca wyznaczony komendantem organizacji „Nie”. W Powstaniu Warszawskim od 6 września p.o. szef Sztabu KG AK. W październiku 1944 r. wyznaczony przez odcho-dzącego do niewoli gen. T. Komorowskiego „Bora” jego na-stępcą. 19 stycznia 1945 r. wydał rozkaz o rozwiązaniu Ar-mii Krajowej. 27 marca 1945 r. aresztowany przez NKWD; 21 czerwca skazany na 10 lat więzienia w tzw. moskiewskim procesie szesnastu. Zmarł 24 grudnia 1946 r. w więzieniu na Butyrkach w Moskwie.


generał brygadyLEOPOLD OKULICKI „NIEDŹWIADEK”

111

25.05. Moskwa, ZSRR. Ukazała się dyrektywa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej o podporządkowaniu 1 Pułku Lotnic-twa Myśliwskiego „Warszawa” i 2 Pułku Nocnych Bombowców „Kraków” dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego z zada-niem dalszego szkolenia i przygotowania do działań bojowych. Wymienione pułki zostały znów podporządkowane polskiemu dowództwu w sierpniu 1944 r.

25.05. Piedimonte, San Germano, Włochy. Po wycofaniu wojsk niemieckich, 12 Pułk Ułanów Podolskich i 15 batalion piechoty zajęły miasteczko. Wieczorem Grupa „Bob” uległa rozwiązaniu.

25.05. Pizzo Corno – Monte Caira, Włochy. 15 Pułk Ułanów Poznańskich, po wycofaniu się Niemców, opanował oba szczyty górskie.

25–28.05. Kanał La Manche. ORP Ślązak patrolował wody kanału La Manche w poszukiwaniu nieprzyjacielskich ścigaczy.

26.05. Błotnica. Grupa bojowa z oddziału partyzanckiego AK por. Stefana Dembińskiego „Harnasia”, pod dowództwem ppor. Ignacego Pisarskiego „Marii”, opanowała miejscowość i zarekwirowała kilka wozów ekwipunku.

26.05. Dragany. Grupa z oddziału lotnego ppor. Wojciecha Rokickiego „Nerwa”, pod dowództwem ppor. Jana Wiśniewskiego „Muchy”, wspierana przez żołnierzy AK, AL i BCh z placówek obwodu krasnostawskiego, stoczyła walkę z Niemcami w pobliżu wsi Dragany.

26.05. Kościerzyna. Po całodziennej walce z siłami niemieckimi w lasach kościerskich wydostał się z okrążenia oddział AK por. Jana Szalewskiego „Sobola” oraz 2 grupy „Gryfa Pomorskiego”.

Urodził się 27 stycznia 1888 roku w Kiszyniowie. Od 1909 r. w Związku Walki Czynnej, od 1910 r. w Związku Strzeleckim „Strzelec”.

Od 1914 r. w armii carskiej. W 1917 r. rozpoczął służbę w I Korpusie Polskim w Rosji.

Po rozbrojeniu przez Niemców od wiosny 1918 r. działał w POW. W Wojsku Polskim służył w 1 pułku telegraficznym i wojskach inżynieryjnych. W 1921 r. wyznaczony na do-wódcę 2 batalionu saperów, w 1924 r. batalionu marszowego saperów, następnie 2 pułku saperów w Puławach. W 1922 r. awansowany na podpułkownika. W listopadzie 1925 r. zo-stał kierownikiem Głównego Zaopatrzenia Saperów w War-szawie. W 1927 r. wyznaczony na szefa Departamentu Za-opatrzenia Inżynierii MSWojsk. Od 1928 r. pułkownik. W 1930 r. został dodatkowo dowódcą broni pancernych i członkiem Rady Nadzorczej Państwowych Zakładów In-żynierii. W marcu 1936 r. zwolniony ze stanowiska dowód-cy broni pancernych, został dowódcą saperów w MSWojsk. W marcu 1939 r. awansowany na generała brygady.

Po klęsce w wojnie obronnej przedostał się do Francji, gdzie został dowódcą saperów w Sztabie Naczelnego Wo-dza. Od jesieni 1940 r. do jesieni 1941 r. zastępca dowódcy 1 Brygady Strzelców do spraw motoryzacji, następnie do czerwca 1942 r. zastępca dowódcy I Korpusu Polskiego do spraw motoryzacji i dowódca saperów korpusu. Skierowany na Bliski Wschód, zastępca dowódcy II Korpusu do spraw motoryzacji, później dowódca broni pancernej, motorowej i służby elektromechanicznej Armii Polskiej na Wschodzie.

Od grudnia 1943 r. w dyspozycji Naczelnego Wodza. Jako cichociemny „Krystynek” 30 maja 1944 r. przerzucony do Pol-ski w ramach operacji „Most II”. Tego dnia otrzymał awans na generała dywizji. Przydzielony do Wydziału Broni Szybkich Oddziału III Operacyjnego Komendy Głównej AK. Pełnił rów-nież funkcję szefa Zakładów Produkcji Uzbrojenia AK. Uczest-nik Powstania Warszawskiego, następnie w niewoli niemieckiej.

Po uwolnieniu wiosną 1945 r. przebywał w Londynie, w grudniu powrócił do Polski. Zmarł 24 listopada 1965 r. w Warszawie.

SzefZakładów Produkcji Uzbrojenia

Armii Krajowej

generał dywizjiTADEUSZ KOSSAKOWSKI „KRYSTYNEK”

112

26.05. Ożarów. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta ewidencji ludności.

26.05. Pionki. Nieopodal miejscowości oddział partyzancki ppor. Kazimierza Aleksandrowicza „Huragana” z Obwodu AK Kozienice zdobył 2 niemieckie samochody ciężarowe i rozbroił kilkunastu Niemców.

26/27.05. Klimczyce. Żołnierze 8 kompanii IX Ośrodka AK Sarnaki wyciągnęli z bagna niewybuch pocisku V2 bez głowicy. Wydobytą część przewieziono do wsi Hołowczyce-Kolonia, skąd po demontażu elementy przewieziono do Warszawy.

26–29.05. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w patrolu przeciwko nieprzyjacielskim okrętom podwodnym na drodze konwojów pomiędzy Maritimo a Neapolem.

27.05. Ejszyszki. 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Konara” zdobyła magazyny z żywnością i sprzętem wojskowym.

27.05. Prypeć. Zgrupowanie kpt. Kazimierza Rzaniaka „Garda” z 27 Wołyńskiej DP AK przebiło się przez linię frontu na Prypeci, ponosząc ciężkie straty (120 zabitych i 114 rannych). Po stronie radzieckiej żołnierze zostali rozbrojeni, a później wcieleni do 1 Armii Polskiej.

27.05. Monte Caira – Monte Cassino, Włochy. 2 Korpus Polski, zgodnie z rozkazem dowódcy brytyjskiej 8 Armii został przesunięty do odwodu.

27/28.05. Trawniki. Grupa dywersyjna AK wysadziła transport ze sprzętem wojskowym.

27/28.05. Akwizgran, Niemcy. W czasie nalotu został trafiony nad celem i eksplodował samolot Lancaster I z 300 dywizjo-nu bombowego. Zginęła cała załoga – 7 lotników.

Dywizjony myśliwskie wykonały 1832 loty bojo-we, w tym 37 osłon wypraw bombowych (634 loty bo-jowe), 13 wymiatań (210 lotów bojowych), 8 ataków na cele naziemne (24 loty bojowe), 12 patroli ofensywnych (85 lotów bojowych), 1 rozpoznanie żeglugi nieprzyja-ciela (6 lotów bojowych), 1 rozpoznanie pogody (2 loty bojowe), 32 bombardowania celów specjalnych (871 lotów bojowych); zrzucono przy tym 792 szt. bomb (180 ton). W czasie działań nad Francją zestrzelono 3 samolo-ty wroga. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 zabitych, 9 zaginionych, 17 samolotów. Po-nadto w maju wszedł do akcji, współpracują-cy z II Korpusem we Włoszech, 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy. Jego piloci wykonali 332 loty bojowe (128 lotów na rozpoznanie taktyczne, 193 loty na wstrzeliwanie artylerii i 11 lotów na wymiatanie).

Dywizjony bombowe wykonały 193 loty bojowe, w tym 6 wypraw na bombardo-wanie miast i portów, m.in. Dieppe, Has-selt, Orlean, Duisburg, Dortmund i Aachen (42 loty bojowe), 22 wyprawy na patrolowa-nie mórz i walkę z żeglugą (64 loty bojowe), 47 wypraw na bombardowanie celów specjalnych (86 lotów bojowych, w tym 42 z załogami bry-tyjskimi) i lot w celu zrzucania ulotek. Zrzucono 282 tony bomb. Samoloty 304 dywizjonu

bombowego dwukrotnie zaatakowały okręty podwodne wroga (rezultat nieznany). W trzymiesięcznym okresie (marzec–maj 1944 r.) 304 dywizjon zajął pierwsze miej-sce wśród dywizjonów Coastal Command w liczbie wy-latanych godzin z wykorzystaniem radaru i liczbie wy-krytych okrętów podwodnych. Straty własne lotnictwa bombowego w akcji bojowej i wypadkach: 7 poległych, 17 zaginionych, 7 samolotów. Ponadto w jednostkach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 6 lot-ników, a 9 uznano za zaginionych.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W MAJU

Spitfire’y z 303 Dywizjonu Myśliwskiego

113

27.05–15.06. Lubelszczyzna. Polski Sztab Partyzancki zrzucił w lasach parczewskich 93-osobowy oddział mjr. Czesława Klima. Oddział po podporządkowaniu oddziału AL Zygmunta Głowackiego „Niwy” i ochotników został przeorganizowany w 2 batalion AL.

28.05. Klewica. 8 Brygada AK por. Witolda Turonka „Tura” stoczyła walkę z grupą spadochroniarzy radzieckich zrzuconych na teren działań brygady.

28.05. Końskie. Patrol dywersyjny z Obwodu AK Końskie pod dowództwem sierż. Mieczysława Zasady „Wrzosa” zlikwido-wał mjr. Fettinga, naczelnika powiatu (Kreishauptmann) w Końskich.

28.05. Lasy janowskie. Nad Tanwią oddziały AK, BCh i partyzantki radzieckiej odparły atak Korpusu Kawalerii Kałmuc-kiej Sonderführera Otto Dolla. Ciężkie walki w tym rejonie trwały do 9 czerwca.

28.05. Siedlce. Oddział Kedywu Obwodu AK Siedlce pod dowództwem Jana Ponikowskiego „Czorta” uwolnił 20 Polaków przetrzymywanych w miejscowym Arbeitsamcie.

28.05. Gostomel, ZSRR. 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” i 2 Pułk Bombowców Nocnych „Kraków” przeleciały do nowego rejonu dyslokacji, na lotnisko pod Kijowem, na którym przebywały do 4 sierpnia 1944 r.

28.05. Monte Caira – Pizzo Corne – Monte Castellone, Włochy. 15 Pułk Ułanów Poznańskich zajął pozycję dozoru, nie mając już styczności z nieprzyjacielem.

29.05. Dworzyszcze. Oddział wydzielony z III batalionu 77 pp AK, dowodzony przez Ryszarda Reiffa „Jacka”, rozbił nie-miecki oddział stacjonujący w majątku.

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁANIA 2 KORPUSU POLSKIEGO

Dowództwo 2 Korpusu Dnia 15 maja 45 r.

Oddział OperacyjnyLdz 1400/Op/Tj/45.

Sprawozdanie

z Polskiego Korpusu dla Sztabu Naczelnego Wodzaza pierwszą połowę maja 45 r.

I. Przebieg wypadków.a) Projektowane przez Ósmą Armię użycie Polskiego Korpusu do działań operacyjnych w dalszej fazie pościgu

na PNC od rzeki PO nie doszło do skutku. Pościg był zbyt szybki, aby opłaciło się zwalniać tempo przez wpro-wadzenie Korpusu Polskiego, był nie tyle łatwy, iż Korpusy Brytyjskie, wykonujące ten pościg nie musiały być wymieniane, a wreszcie w dniu 2 maja weszły w życie warunki bezwarunkowej kapitulacji Niemców na terenie ITALII.

W ten sposób okazało się, że bitwa o BOLOGNA była ostatnią bitwą 2 Korpusu w walce z Niemcami. W pierwszych dniach maja na konferencji Dcy Ósmej Armii z Dcą Korpusu postanowionym zostało, iż Kor-

pus Polski przejdzie do rejonu koncentracji PŁD ANCONA na okres około dwóch miesięcy celem uzupełnienia swych stanów, przeprowadzenia szkolenia, oraz dalszego przeprowadzenia reorganizacji i rozbudowy według istniejących planów.

Ruch Korpusu rozpoczął się w dniu 10 maja i do dnia 12 maja włącznie przeszły do nowego rejonu: znaczna część artylerii korpuśnej, równowartość jednej brygady z każdej dywizji piechoty, oraz szereg drobniejszych oddziałów. W dniu 13 maja Dtwo Korpusu (pozostające jeszcze w rejonie PŁD BOLOGNA) otrzymała fonogram z Ósmej Armii, iż dalszy ruch oddziałów Korpusu do nowego rejonu koncentracji zostaje odwołany aż do dal-szych rozkazów.

W dniu 13 maja Korpus wydał „Wytyczne Wyszkolenia” na okres od 20 maja do 31 lipca 1945 r. (Zał. Nr. 1).

114

29.05. Campobasso, Włochy. Wyczerpane bitwą o Monte Cassino wojska 2 Korpusu przybyły w rejon odpoczynku. Zarzą-dzona została reorganizacja związków przed kolejnymi zadaniami bojowymi.

29–30.05. Kanał La Manche. ORP Błyskawica wziął udział w operacji przeciwko nieprzyjacielskim siłom nawodnym.

29–30.05. Zaborów. Odbył się drugi udany most powietrzny do Polski – operacja „Wildhorn II” („Most II”). Samolot typu Dakota wylądował na lotnisku polowym w Zaborowie koło Tarnowa (lądowisko „Motyl”). Do kraju przylecieli gen. bryg. Tade-usz Kossakowski „Krystynek” i ppłk Romuald Bielski „Bej”. Do Włoch zabrano 3 pasażerów, w tym m.in. płk. pil. Romana Rudkowskiego „Rudego”, szefa wywiadu lotniczego AK.

30.05. Wielkie Pole. 7 Brygada AK zniszczyła schrony bojowe i koszary ochrony mostu kolejowego na linii Wilno– –Jaszuny.

30.05. Dalmsholte – Ommen, Holandia. W czasie operacji „Ramrod 947” został zestrzelony przez artylerię przeciwlot-niczą ppor. pil. F/O Czesław Oberdak z 306 dywizjonu myśliwskiego. Lotnik ukrywał się u Holendrów, ale 24 grudnia został aresztowany przez Niemców, którzy rozstrzelali go w Woeste Hoeve 8 marca 1945 r.

30/31.05. Włochy – Polska. W ramach operacji „Riposta” jedenaście samolotów polskich i cztery brytyjskie wykonało zrzuty zaopatrzenia w Polsce.

31.05. Czerwona Góra. Oddział dywersyjny ppor. Zbigniewa Kruszelnickiego „Wilka” zatrzymał w zasadzce na drodze Kielce–Kraków 5 samochodów. Zginęło 7 Niemców, a 26 zostało rozbrojonych.

b) KorpusrozpocząłakcjęmającąnaceluopiekęiściągnięciePolaków,którzyznaleźlisięnaterenieITALIIiPŁDAUSTRII.

Polakówtychmożnapodzielićnatrzykategorie.(I) Dopierwszejkategoriizaliczyćnależyjeńcówniemieckichnarodowościpolskiej,którzyznaleźlisięwśród

licznejrzeszyjeńcówwziętychwczasiewiosennejofensywyipokapitulacjiwojskniemieckichnaterenieWŁOCH.Korpuswysłałoficerskieplacówkiłącznikowedowszystkichobozówjeńcówwojennychzzada-niemsegregacjiiwydzieleniajeńcównarodowościpolskiej.PrzybrytyjskichobozachjeńcówutworzonodlaPolakówplacówkiPCK.

(II)Drugąkategorięstanowiąbyli jeńcypolscyzwrześnia1939r., jeńcywzięciprzezNiemcówzArmiiKra-jowejznajdującychsięweWłoszechwniemieckichobozachpracy,częściowozbiegliztychobozów,któ-rzy sięprzyłączylidowłoskichoddziałówpartyzanckich.CiPolacyprzesyłani sąprzezwładzealianckiedoosobnychobozówprzejściowychdlaeksjeńcówalianckich,gdziemająznacznielepszewarunkibytu, aczęścioworozproszenisąpocałychPNCWŁOSZECH.Żołnierzytychzbierająspecjalniewysyłaneekipy.

(III)TrzeciąkategorięstanowiąwszyscyinniPolacy,którzyznaleźlisięnatereniePNCWŁOCH(uchodźcy,robot-nicy,organizacjaTODT’a.kolejarzeitd.).Warunkiichbytusąnaraziebardzociężkie,mimousiłowańwładzalianckichzorganizowaniadlanichpomocy.Korpusrozpocząłorganizacjęśrodkówpomocydlatychrzeszludnościwpostacilekarstw[i]żywnościitd.Wśródtejludnościznajdujesięwieleludzinadającychsiędowojska,zarównomężczyznjakikobiet.

[…] Jeńców–18szeregowychwtym10Polaków.V. Istotnebrakisprzętu. Brakiwsprzęcieniesąistotne.VI.Stanzdrowotny,nastrojeiduchoddziałów. StanzdrowotnyKorpusudobry.Zakażeńwenerycznych (lekkich)95przypadków,Dysenteryclinical–30przy-

padków,nieszczęśliwychwypadków170przypadków,malarii świeżej8przypadków, innychchoróbzakaźnychpojedynczeprzypadki.

SzczegółowonastrojeoddziałówprzedstawiająosobnemeldunkisytuacyjneOddzInfKorpusu.

Wz.SzefaSztabuKorpusu Sielecki płk.dypl.

115

31.05. Machów. Oddział AK por. Bolesława Franczaka „Argila” i BCh Jana Jabłońskiego „Drzazgi” z Obwodu AK Puławy zatopiły statek żeglugi wiślanej „Tannenberg” z kompanią 791 batalionu turkmeńskiego powracającą z pacyfikacji Zastowa Polanowskiego.

31.05. Mińsk Mazowiecki. Grupy bojowe Obwodu AK Mińsk Mazowiecki zniszczyły akta w 15 gminach.

31.05. Wileńszczyzna. 5 Brygada AK rtm. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” przeprowadziła akcję na niemiecki konwój na szosie Kiemieliszki–Michaliszki. Podczas powrotu oddział został ostrzelany przez radzieckich partyzantów.

31.05. Monte Caira – Pizzo Corne – Monte Castellone, Włochy. 15 Pułk Ułanów Poznańskich został zluzowany przez oddziały brytyjskie i jako ostatni pododdział 2 Korpusu opuścił rejon Monte Cassino.

31.05–1.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica oraz Piorun brały udział w patrolu operacyjnym wraz z HMS Eskimo i HMS Javelin.

31.05–1.06. Kanał La Manche. ORP Ślązak uczestniczył w eskorcie konwojów PW.530 oraz WP.530.

31.05–1.06. Poligon Wolds, Anglia. Ćwiczenie kwater głównych 1 Dywizji Pancernej, 10 Brygady Kawalerii Pancernej, 3 Brygady Strzelców i 10 pułku strzelców konnych pod kryptonimem „Wisła”, których tematem była organizacja marszu, postoju i natarcia dywizji oraz doskonalenie procedur łączności w marszu.

31.05–9.09. Blyth, Anglia. Przeprowadzono remont ORP Sokół.

JednostkaZabici Ranni Zaginieni RAZEM

ofic. szer. ofic. szer. ofic. szer. ofic. szer.3. Dywizja 25 278 66 1055 1 46 92 1379

5. Dywizja 36 420 92 1283 3 46 131 1749

2. Bryg. Panc. 8 26 19 78 1 – 28 104

Artyleria Korp. – 10 6 40 – – 6 50

Saperzy Korp. – 17 6 66 – – 6 83

Łączność Korp. – – 1 3 – – 1 3

Pułk Karpacki Ułanów 1 28 4 37 – – 5 65

Komandosi 1 1 7 28 – – 8 29

Różne 1 8 3 28 – – 4 36

RAZEM 72 788 204 2618 5 92 281 3498

Za cały okres Kampanii Włoskiej 81 867 239 3014 5 97 325 3978

STRATY KRWAWE 2 KORPUSU

Za okres natarcia w Cassino – Piedemonte – Cairo

116

1.06. Krzętów. W rejonie Krzętowa oddziały partyzanckie Obwodu AK Radomsko pod dowództwem por. Floriana Bud-niaka „Andrzeja” stoczyły ciężką walkę z obławą niemiecką.

1.06. Lublin. Patrol z oddziału lotnego ppor. Czesława Rosińskiego „Jemioły” przeprowadził zamach bombowy na grupę policji z ochrony więzienia na Zamku. W wyniku eksplozji i ostrzelania pododdziału niemieckiego zginęło 3 wartowników, a 4 zostało ciężko rannych.

1.06. Południowa Lubelszczyzna. Oddziały AK i BCh w sile ponad 3 tys. żołnierzy podjęły na ponad 50-kilome-trowym odcinku Tyszowce–Łaszczów–Jarczów uderzenie na skoncentrowane w rejonie Ulchówka oddziały UPA.

1.06. Warszawa. Gestapo wykryło największą tajną dru-karnię Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych AK W-4, gdzie drukowano prasę podziemną. Wskutek tego na-stąpiła tygodniowa przerwa w wydawaniu „Biuletynu Infor-macyjnego”.

19441

2 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930

CZERWIEC

Późną wiosną 1944 r. Niemcy podjęli szeroko za-krojone działania antypartyzanckie na terenie dys-tryktu lubelskiego. Kałmucki Korpus Kawalerii płk. Otmara Wierby ps. „Otton Doll” w dniach 28 maja– –9 czerwca 1944 r. toczył (bez powodzenia) walki nad Tanwią, w rejonie kompleksu lasów janowskich. Na tym obszarze operowały głównie partyzanckie jednostki

komunistyczne – 1 Brygada Armii Ludowej, Brygada AL im. Wandy Wasilewskiej i radzieckie zgrupowania par-tyzanckie – oraz oddział AK ppor. Mieczysława Poty-rańskiego, oddział NOW–AK Franciszka Przysiężniaka i jednostki Batalionów Chłopskich. Razem siły te liczy-ły około 3500 ludzi. W tej sytuacji, w czerwcu 1944 r. dowództwo Okręgu Wojskowego GG podjęło decyzję

OPERACJA „STURMWIND I”

117

1–5.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica oraz Piorun brały udział w patrolu operacyjnym wraz z HMS Eskimo i HMS Javelin.

1–3.06. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w patrolach na Morzu Tyrreńskim.

3.06. Wielka Brytania. W ramach przygotowań do lądowania w Normandii na wszystkich samolotach alianckich, w tym także i polskich, zaczęto malować biało-czarne pasy rozpoznawcze, tzw. pasy inwazyjne.

3–4.06. Kanał La Manche. ORP Ślązak prowadził patrol przeciwko okrętom podwodnym.

4.06. Treglio, Włochy. Rozpoczął się przerzut wojsk 2 Korpusu w nowy rejon operacyjny nad Adriatykiem, gdzie miał zlu-zować brytyjski 5 Korpusu. Jako pierwsza wyruszyła w nowy rejon artyleria 3 DSK.

4.06. Sumy, ZSRR. W miejsce dotychczasowego Sztabu Formowania i Uzupełnień Armii Polskiej w ZSRR powołano Główny Sztab Formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Jego szefem został mianowany płk Wsiewołod Strażewski.

5.06. Końskie. Oddział partyzancki por. Antoniego Hedy „Szarego” z Obwodu AK Iłża opanował więzienie i uwolnił 60 osób.

5.06. Miedziana Góra. Pod Miedzianą Górą, w starciu z Niemcami zginął ppor. Zbigniew Kruszelnicki „Wilk”, dowódca oddziału dywersyjnego Obwodu AK Kielce.

5.06. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 173 w sprawie realizacji umowy o wcieleniu Narodowych Sił Zbrojnych.

5.06. Cappelle – Montesilvano, Włochy. Artyleria 3 DSK zajęła pozycje bojowe na adriatyckim kierunku operacyjnym.

o przeprowadzeniu w tym rejonie dużej operacji o kryptonimie „Sturmwind”. Przeciwko oddziałom partyzanckim w lasach janowskich wystawiono siły szacowane na około 30 tys. policjantów i żołnierzy (m.in. 154 Rez. DP, 174 Rez. DP, 213 Dywizję Ochronną, Kałmuc-ki Korpus Kawalerii płk. „Dolla”, pułk Kozaków, pułk szkolny). 3 czerwca siły niemieckie rozpoczęły ryglowanie sił partyzanckich w lasach janowskich. Tylko niektórym oddziałom udało się wyjść poza pierścień okrążenia (pod-oddziałom 1 Brygady AL, oddziałowi AK „Lancy” ze szkołą podoficerską). Siły, które pozostały w okrążeniu liczyły ponad 3 tys. żołnierzy, ich główną siłę stanowiły oddziały radzieckie (ok. 1700 ludzi). 12 czerwca, na spotkaniu w Szwedach, zdecydowano o utworzeniu wspólne-go dowództwa, na którego czele sta-nął radziecki ppłk Nikołaj Prokopiuk. Wobec zamknięcia pierścienia okrąże-nia podjęto decyzję o przyjęciu bitwy z oddziałami niemieckimi. W tym celu przesunięto siły w rejon Porytowego Wzgórza nad rzeką Branew. Zdobyte 13 czerwca dokumenty pozwoliły po-znać datę i miejsce głównego uderze-nia przeciwnika. Całodzienne walki o Porytowe Wzgórze (właściwie między Flisami i Momotami) 14 czerwca, mimo częściowego powodzenia niemieckiego zostały odparte. Straty w ludziach i sprzęcie były znaczne. Po odparciu

Żołnierze 27 Wołyńskiej DP AK . Pierwszy od lewej: Anatol Gonczaruk, czwarty Antoni Tuhy

wraz ze zrzuconymi żołnierzami LWP

Żołnierze 27 Wołyńskiej DP AK, lasy janowskie, 1944 r.

118

5.06. ZSRR. Dowódca Armii Polskiej w ZSRR podpisał rozkaz ogólny nr 078 o sformowaniu Oddziału Lotniczego Sztabu Armii wraz z kompanią łączności. Szefem oddziału mianowano dotychczasowego dowódcę 2 Pułku Nocnych Bombowców „Kraków” płk. Józefa Smagę, a jego zastępcą – płk. Aleksandra Romeykę.

6.06. Tunel. Oddział z Obwodu AK Włoszczowa ppor. Władysława Polewskiego „Sosny” rozbił posterunek ochrony tunelu koło stacji Tunel.

6.06. Kanał La Manche. OORP Dragon, Błyskawica, Piorun, Krakowiak oraz Ślązak weszły w skład brytyjskich sił mor-skich wspierających operację lądowania w Normandii „Neptun” (działania na odcinku plaży „Sword”).

6.06. Kanał La Manche. Niszczyciel ORP Błyskawica obrzucił bombami głębinowymi wykrytego U-boota.

6.06. Francja. W pierwszym dniu inwazji na kontynent polskie jednostki lotnicze zapisały na swe konto około 250 samoloto-zadań, w tym m.in.: Spitfire IX 131 Skrzydła Myśliwskiego (302, 308 i 317 dywizjony) z Chailey wykonały 4 wloty, osłaniając formacje amerykańskiej 1 Armii lądującej na plaży „Utah” (obszar „Neptune” Western). Piloci 133 Skrzydła (306, 315 i 129 dywizjony) z Colham, na myśliwcach Mustang III, wykonali 1 lot w celu osłony samolotów i szybowców przewożących amery-kańskich spadochroniarzy z 81 i 101 Dywizji Powietrznodesantowej na północ od rzeki Vire (teren „Utah”). Sześć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało węzeł kolejowy w Acheres.

6.06. Francja. Wchodzący w skład Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB) 303 dy-wizjon myśliwski wykonał 3 operacje osłony plaż nad Normandią (36 lotów). Zadania osłony plaż oraz konwojów dowożących wojska do Francji dywizjon kontynuował do końca miesiąca; straty wyniosły 2 poległych pilotów i 3 samoloty.

dwustronnego uderzenia nocnego, oddziały partyzanc-kie rozpoczęły przemieszczanie się w kierunku wsi Uście i Szewce, szukając wyjścia z okrążenia. W czasie odwrotu oddziały radzieckie mjr. Włodzimierza Czepigi i ljtn. Piotra Wasilenki odłączyły się od kolumny głównej i zostały zlikwidowane przez Niemców. 15 czerwca odłą-czył się oddział ppłk Walentina Pielicha „Galickiego”

i por. Bolesława Usowa „Konara”, któremu udało się wyjść z okrążenia. Tego samego dnia odpoczywające we wsiach Szeliga oraz Ciosmy oddziały AL i radzieckie sto-czyły z oddziałami pościgowymi walkę, podczas której zlikwidowały kałmucki tabor kawaleryjski. Oddziały forsownym marszem przeszły następnie około 40 km na wschód do lasów biłgorajskich i Puszczy Solskiej.

UDZIAŁ POLSKIEGO LOTNICTWA W OPERACJI NORMANDZKIEJ

Lotnictwo rozpoczęło przygotowania do inwazji na kontynencie już rok przed rozpoczęciem operacji normandzkiej, w czerwcu 1943 r. Wtedy też przepro-wadzono gruntowną reorganizację RAF, który został podzielony na część podlegającą Dowództwu Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB) i Lotnictwo Współpracy (Tactical Air Force – TAF). W skład stacjonującego na terytorium Anglii 2nd TAF weszły następujące polskie formacje: 131 Lotniczy Port Polowy (późniejsze 131 Skrzydło My-śliwskie), obejmujący 302, 308 i 317 dywizjony (samoloty Spitfire) oraz 133 Lotniczy Port Polowy (133 Skrzydło), w składzie: 306 i 315 dywizjon polski i 129 dywizjon RAF (samoloty Mustang). Ponadto do 2 TAF włączono też polskie jednostki obsługi oraz 305 dywizjon bombo-wy (samoloty B-25, a później Mosquito), który znalazł się w 18 Skrzydle 2 Grupy Bombowej.

Zmiana organizacji lotnictwa miała doprowadzić do intensyfikacji działań powietrznych w celu osłabienia po-tencjału bojowego przeciwnika, a także przygotowania

lotnictwa do współdziałania taktycznego z wojskami, które miały wylądować na kontynencie. Formacje włą-czone do 2nd TAF, zwłaszcza myśliwskie, przeszły więc długotrwałe szkolenie w zakresie współdziałania z woj-skami lądowymi, nie przerywając bieżącej aktywności bojowej. W chwili rozpoczęcia inwazji wszystkie jed-nostki były w pełni gotowe do działań.

Krótko przed rozpoczęciem inwazji, 6 kwietnia 1944 r. weszła w życie nowa polsko-brytyjska umowa lotnicza, która nadała Polskim Siłom Powietrznym cał-kowitą niezależność – z wyjątkiem spraw operacyjnych. W miejsce dotychczasowego Inspektoratu powstało Na-czelne Dowództwo PSP z naczelnym dowódcą PSP na czele. Nowa struktura stwarzała warunki do całkowite-go uniezależnienia PSP od RAF.

6 czerwca 1944 r., w pierwszym dniu operacji de-santowej w Normandii (w dniu „D”) pogoda utrud-niła działania lotnictwa. Tylko nieliczne jednostki, w tym polskie dywizjony myśliwskie podległe 2 TAF i 303 dywizjon z sił ADGB, osłaniający flotę inwazyjną,

119

6.06. ZSRR. Oddział do spraw Zaopatrzenia Głównego Sztabu Formowania został przekształcony w Szefostwo Zaopatrzenia Materiałowo-Technicznego.

6–8.06. Kanał La Manche. ORP Ślązak uczestniczył w bombardowaniu wybrzeża Normandii, wspierając lądowe siły in-wazyjne.

6–9.06. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w działaniach wspierających desant w Normandii (operacja „Nep-tun”) bombardując wybrzeże i zwalczając nieprzyjacielskie baterie w pobliżu Port-en-Bessin.

6–10.06. Kanał La Manche. ORP Dragon uczestniczył w bombardowaniu wybrzeża Normandii, ostrzeliwując cele m.in. w rejonie Trouville i Caen, a także prowadząc ogień przeciwlotniczy. 6 czerwca w wyniku ostrzału nieprzyjacielskiego 3 pol-skich marynarzy zostało rannych odłamkami niemieckich pocisków wybuchających wokół krążownika.

7.06. Nowogródczyzna. Zgrupowanie stołpeckie AK stoczyło boje z oddziałami radzieckimi w rejonie: Dubowo i Szyszki, majątek Suła, Rubieżewicze, Pupki i Łapińce - Starzynki.

7.06. Francja. Dywizjony 131 Skrzydła Myśliwskiego kontynuowały osłonę powietrzną odcinka „Neptune” Western. Jeden samolot Spitfire IX z 317 dywizjonu został zestrzelony przez niemiecką artylerię przeciwlotniczą (pilot dostał się do niewoli). Wszystkie dywizjony 133 Skrzydła zostały zaangażowane w całodziennej operacji „Ramrod 980”, atakując cele naziemne i staczając kilkadziesiąt walk powietrznych z samolotami wroga. Piloci 306 dywizjonu zestrzelili 11 samolotów niemieckich na pewno i 1 prawdopodobnie. 315 dywizjon zapisał na swe konto 5 maszyn zestrzelonych na pewno i 1 prawdopodobnie. Straty własne: 3 samoloty 306 dywizjonu zestrzelone przez niemiecką artylerię przeciwlotniczą. Dowódca dywizjonu mjr (S/Ldr)

wykonały po 4 starty w pełnym składzie. Łącznie lot-nictwo Sprzymierzonych wykonało 14 674 lotów, zrzu-cając 10 400 ton bomb na cele w pasie inwazyjnym. Polskie dywizjony ze 131 Skrzydła przez cały dzień osłaniały zachodnią część floty inwazyjnej i rejony wyładowania w Normandii. Dywizjony 133 Skrzydła działały w tym samym rejonie, a w ostatnim wylocie stanowiły ochronę dla desantu powietrznego 3 alianc-kich dywizji powietrznodesantowych w okolicy Cher-bourga. Łącznie dywizjony PSP, zaangażowane w akcji w dniu „D”, wykonały około 250 samolotozadań. In-tensywne loty kontynuowano w kolejne dni. Pomimo

zmiennej pogody, do końca czerwca dywizjony 131 i 133 Skrzydła wykona-ły łącznie 2615 lotów bojowych.

W czasie wykonywania zadań pol-scy piloci napotkali na przeciwdziała-nie Luftwaffe. Już 7 czerwca doszło do pierwszych walk powietrznych. W tym dniu lotnicy 315 dywizjonu zniszczy-li 5 samolotów Messerschmitt Bf-109 i Focke-Wulf Fw-190 bez strat wła-snych, a 306 dywizjonu – 11 samolotów Messerschmitt Bf-109. Do kolejnych starć w powietrzu doszło 12, 17, 20, 20 i 22 czerwca. Uczestniczyli w nich pilo-ci 306, 315 i 317 dywizjonu.

Zmienne potrzeby taktyczne zmu-szały do częstego przegrupowania sił

i zmiany zadań. Na przykład 131 Skrzydło, którego blisko 90% lotów w czerwcu stanowiły klasyczne działania my-śliwskie, przeszło w lipcu głównie do ubezpieczania bom-bowców (75% zadań), a następnie, w sierpniu, do działań szturmowych przeciw siłom żywym oraz transportom ko-lejowym i drogowym (77% zadań).

W połowie lipca sektory myśliwskie i porty polo-we zostały rozwiązane, a skrzydła bezpośrednio pod-porządkowane dowództwom grup i przygotowane do przejścia na kontynent. Na początku drugiej dekady lip-ca jednostki 131 Skrzydła rozpoczęły przebazowanie do Normandii, na lotnisko polowe Plumetot, 6 km na pół-noc od Caen i już od 3 sierpnia całe skrzydło rozpoczęło działania z ziemi francuskiej.

W drugim tygodniu sierpnia główny ciężar walk w Normandii przeniósł się na obszar Argentan–Falaise,

Bombowiec B-25 Mitchell przelatuje nad flotą inwazyjną. Od 1943 r. samoloty takie były na wyposażeniu 305 Dywizjonu

120

Stanisław Łapka został zestrzelony po stronie przeciwnika, ale zdołał uniknąć niewoli i powrócił później do Anglii. W jego miejsce dowódcą dywizjonu został kpt. pil. (S/Ldr) Janusz Marciniak.

7.06. Chopniów, ZSRR. Rada Wojenna Armii Polskiej w ZSRR ogłosiła wezwanie do rodaków w kraju nawołujące do wzmo-żenia walki zbrojnej z najeźdźcą i udzielania pomocy wkraczającym na nasze ziemie wojskom radzieckim i polskim.

7/8.06. Wsielub. VIII batalion 77 pp AK stoczył walkę z niemiecko-białoruskim garnizonem w miasteczku.

8.06. Holszany. 8 Brygada AK por. Witolda Turonka „Tura” i 13 Brygada por. Adama Walczaka „Nietoperza” zaatakowały posterunek żandarmerii niemieckiej i policji litewskiej.

8.06. Szpanów. Polski Sztab Partyzancki wydał instrukcję o sposobie i zasadach formowania grup desantowych.

8.06. Warszawa. Patrol bojowy Kedywu Okręgu AK Warszawa zastrzelił Eugena Bolongino, kierownika obozu przejściowego przy ulicy Skaryszewskiej.

8.06. Wołyń. Ukazał się rozkaz w sprawie skierowania do Klewania 4 Dywizji Piechoty, 2 i 3 Brygady Artylerii Haubic, 4 Brygady Artylerii Przeciwpancernej, Brygady Kawalerii i 1 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej. Jednostki te przybywały pod Klewań od końca czerwca do połowy lipca.

8.06. Francja. Personel 131 i 133 Skrzydła Myśliwskiego uczestniczył w akcji bojowej nad Normandią. 306 i 315 dywizjon utraciły po 1 samolocie (zestrzelone przez artylerię przeciwlotniczą); piloci uratowali się i powrócili do swych jednostek.

gdzie dywizje alianckie osaczyły niemiecką 7 Armię. 19 sierpnia 1 Dywizja Pancerna gen. Maczka w boju o Fala-ise zamknęła Niemcom główną drogę ucieczki zdobywając Chambois. Rozstrzygająca bitwa o Normandię, a z nią wła-ściwa operacja inwazyjna, została zakończona bezładnym odwrotem resztek niemieckich oddziałów za Sekwanę.

Polskie dywizjony myśliwskie odegrały dużą rolę w bitwie pod Falaise. 131 Skrzydło pracowało ze szcze-gólnym wysiłkiem, który osiągnął szczytowe nasilenie – 157 wylotów – 17 sierpnia. W pościgu za uciekającym nieprzyjacielem skrzydło zniszczyło ponad 600 pojazdów i około 30 samobieżnych dział gąsienicowych. 27 sierpnia dywizjony 302 i 308, osłaniane przez dywizjon 317, z po-wodzeniem zbombardowały niemiecką przeprawę przez Sekwanę, silnie bronioną przez artylerię przeciwlotniczą.

305 dywizjon bombowy prowadził w okresie in-wazyjnym, do 31 sierpnia, głównie nocne działania nękające nieprzyjacielskie linie komunikacyjne i od-wody w strefie od bezpośredniego zaplecza frontu do południka przechodzącego przez Berlin. Polskie dywizjony innych dowództw brały bezpośredni lub pośredni udział w operacjach inwazyjnych na ogra-niczoną skalę.

Interwencja lotnictwa Sprzymierzonych, które po-między dniem „D” a 31 sierpnia 1944 r. wykonały ponad 80 000 wylotów, miała decydujące znaczenie dla powo-dzenia lądowania i późniejszego przełamania frontu w Normandii. Aktywność polskiego lotnictwa inwazyj-nego w tym samym okresie (bez dywizjonów myśliw-skich ADGB) przedstawia tabela.

Wyloty bojowe polskiego lotnictwa podczas operacji w Normandii

JednostkaWyloty bojowe

czerwiec lipiec sierpień razem131 Skrzydło

302 dywizjon 665 333 572 1570308 dywizjon 638 346 639 1623317 dywizjon 640 300 664 1604Razem 1943 979 1875 4797

133 Skrzydło306 dywizjon 345

ok. 650 ok. 800 ok. 2172315 dywizjon 377Razem 722 ok. 650 ok. 800 ok. 2172305 dywizjon 271 293 327 891Łącznie 2936 ok. 1922 ok. 3002 ok. 7860

121

8.06. Normandia, Francja. Statek Polskiej Marynarki Handlowej SS Modlin (dawny transportowiec i okręt szkolny Polskiej Marynarki Wojennej ORP Wilia) został osadzony na dnie jako część sztucznego portu „Mulberry B”.

8–9.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica oraz Piorun, wchodzące w skład 20 Dywizjonu Kontrtorpedowców, osłania-jącego działania sił inwazyjnych w Normandii, wzięły udział w starciu z nieprzyjacielskimi okrętami nawodnymi w pobliżu wyspy Ushant (franc. Ouessant). W wyniku bitwy artyleryjskiej Niemcy stracili 2 niszczyciele, ZH1 i Z-32.

8–11.06. Kanał La Manche. W trakcie osłony rejonu działań inwazyjnych, ORP Ślązak uczestniczył w patrolach przeciwko nieprzyjacielskim okrętom podwodnym i ścigaczom oraz w bombardowaniu celów na lądzie. 11 czerwca niszczyciel uszkodził azdyk i śruby napędowe w wyniku otarcia o mieliznę.

8.06–6.08. Morze Północne. ORP Dzik, wchodzący w skład 7 Flotylli Okrętów Podwodnych, odbył 7 cyklów ćwiczeń w oparciu o bazę w Londonderry w Irlandii.

9.06. Kaziny. W rejonie Kazin patrol z oddziału partyzanckiego „Spaleni”, ppor. Stefana Rajskiego „Zrywa”, z Obwodu AK Jędrzejów, starł się z oddziałem niemieckim.

9.06. Kąty. Patrol Kedywu Okręgu AK Warszawa zniszczył w urzędzie gminnym akta ewidencji ludności.

9.06. Lipniszki. 1 kompania VI batalionu 77 pp AK przeprowadziła akcję zbrojną na niemiecki garnizon.

9.06. Południowa Lubelszczyzna. W lasach janowskich i lipskich oraz w Puszczy Solskiej rozpoczęła się niemiecka operacja „Sturmwind I” przeciwko zgrupowaniu AK mjr. Edwarda Markiewicza „Kaliny” oraz oddziałom partyzanckim AL i radzieckim.

Pierwszą fazą inwazji Sprzymierzonych na kontynent europejski – w ramach operacji „Overlord” – było prze-prowadzenie desantu na wybrzeże Normandii. Operacja ta nosiła nazwę kodową „Neptune”. Głównym zadaniem sił morskich sprzymierzonych było bezpieczne prze-transportowanie oddziałów inwazyjnych do Francji. U wybrzeży Normandii wyznaczone jednostki miały przystąpić do bombardowania wybrzeża w celu oczysz-czenia miejsc lądowania, a następnie wspierać ogniem artyleryjskim własne oddziały postępujące w głąb lądu. Okręty miały również zabezpieczać rejon operacyjny przed lotnictwem nieprzyjaciela oraz ewentualnym ata-kiem jego sił morskich, a także osłaniać transporty posiłków dla walczących.

Polska Marynarka Wojenna bra-ła udział w działaniach zbrojnych od początku operacji. Niszczyciele OORP Błyskawica i Piorun zostały włączone w skład sił osłaniających flotę inwazyj-ną w rejonie plaży „Sword”. Krążownik ORP Dragon oraz niszczyciele eskortowe OORP Krakowiak i Ślązak uczestniczy-ły we wsparciu artyleryjskim. Ponadto w operacji „Neptune” wzięły udział statki Polskiej Marynarki Handlowej: MS Ba-tory i MS Sobieski, SS Chorzów, SS Ka-towice, SS Kmicic, SS Kordecki, SS Kraków, SS Narew, SS Poznań i SS Wilno. Na plażach Normandii zakończył

również służbę transportowiec SS Modlin, zatopiony jako fragment falochronu sztucznego portu.

Zgodnie z planem operacji „Neptune”, ORP Dragon został przydzielony do brytyjskiej 2 Eskadry Krążow-ników, wchodzącej w skład Zespołu „D” Wschodnich Sił Zadaniowych. 6 czerwca jednostka zajęła pozycję na północ od ujścia rzeki Orne w Ouistreham. Udział krążownika w bombardowaniu stanowisk nieprzyja-cielskich rozpoczął się o godz. 7.02. Celne salwy okrętu, kierowane przez samolot naprowadzania artyleryjskie-go, uciszyły baterię niemiecką w Colleville-sur-Orne. W trakcie przemieszczania się krążownika na nową

POLSKA MARYNARKA WOJENNAW OPERACJI „NEPTUNE”

ORP Piorun i HMS Ashanti wychodzą w morze z portu Plymonth, 13 czerwca 1944 r.

122

9.06. Caen, Francja. Siedem Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało niemieckie pozycje.

9/10.06. Stradecz. Po trwających 5 miesięcy ciężkich walkach na Wołyniu i Polesiu, w ramach operacji „Burza”, w nocy z 9 na 10 czerwca główne siły 27 Wołyńskiej DP AK przeprawiły się przez Bug.

9–11.06. Kanał La Manche. ORP Krakowiak uczestniczył w patrolach u wybrzeży Normandii w poszukiwaniu okrętów pod-wodnych i nawodnych. 11 czerwca, wspólnie z niszczycielami HMS Sioux, HMCS Gatineau oraz niszczycielem eskortowym HMS Duff, wziął udział w starciu z niemieckimi ścigaczami zakończonym zatopieniem nieprzyjacielskich jednostek S-136 i S-137.

10.06. Końskie. Oddział partyzancki por. Antoniego Hedy „Szarego” i patrol dywersyjny Obwodu AK Końskie pod do-wództwem ppor. Bronisława Dudy „Bogdana” zorganizował zasadzkę na szosie Końskie–Stąporków. Zginęło kilku Niemców, a 16 wzięto do niewoli.

10.06. Szałas. Oddział ppor. Pawła Stępnia „Gryfa” z Obwodu AK Kielce starł się z grupą żołnierzy niemieckich.

10.06. Francja. Piloci z dywizjonów 302, 308, 317, 306 i 315 uczestniczyli w akcji bojowej nad Normandią. 306 i 315 dy-wizjony utraciły po 1 samolocie.

10.06. Wikszniany. 2 i 3 kompanie III batalionu 77 pp AK przeprowadziły nieudaną akcję zbrojną na garnizon „własowców” obsadzający wieś.

10/11.06. Szołomyja. Oddział AK dowodzony przez kpt. Dragana Sotirovića „Drażę” spacyfikował ukraińską wieś, paląc wszystkie zabudowania.

pozycję odłamki blisko upadających pocisków, wystrze-lonych z okolicy Trouville, raniły 3 polskich marynarzy. Wieczorem polska jednostka kilkukrotnie otwierała ogień do atakujących samolotów nieprzyjacielskich.

7 czerwca przed południem ORP Dragon kilkuna-stoma salwami rozbił stanowiska niemieckie na północ od Caen, następnie zmusił do milczenia moździerze przeciwnika na przedmieściach miasta. Następnego dnia awaria nadajnika uniemożliwiła kontynuowanie dotychczasowej współpracy z samolotem naprowadza-nia ognia artyleryjskiego. Rankiem 9 czerwca okręt wyszedł zwycięsko z krótkiego pojedynku ogniowego z baterią Haulgate. Po południu krążownik skutecznie ostrzelał nieprzyjacielskie pozycje na lądzie. Wieczorem

ORP Dragon wyruszył w rejs do Portsmouth, żeby uzupełnić amunicję, ropę, wodę i żyw-ność, dokonać drobnych napraw i zainstalować nowy nadajnik.

Druga akcja bombardo-wania wybrzeża miała miej-sce w dniach 12–18 czerwca. W ciągu dwóch pierwszych dni krążownik sporadycznie otwie-rał ogień do celów na lądzie. W kolejnych dniach ORP Dra-gon prowadził ostrzał niemiec-kich stanowisk oraz rejonów koncentracji broni pancernej w pobliżu Caen oraz Varaville, Gouneville, Dives sur Mer i Ho-

ulgate. Kierowany z powietrza ogień został uznany przez oficerów obserwacyjnych za bardzo celny i skuteczny. Po akcji dowódca krążownika zameldował, że jednost-ka jest zbyt przestarzała do wykonywania tego rodzaju zadań. Artyleria okrętowa miała ograniczoną ujemność, w trakcie prowadzenia ognia podmuchy wystrzałów do-prowadziły do licznych uszkodzeń na pokładzie.

Po postoju i naprawach przeprowadzonych w Ports-mouth od 19 czerwca do 6 lipca ORP Dragon po raz trzeci wyruszył ku wybrzeżom Normandii. Akcja przeciwko nieprzyjacielskim pozycjom w pobliżu Caen została prze-rwana rankiem 8 lipca, gdy krążownik został storpedo-wany przez miniaturowy okręt podwodny typu „Neger”.

Przed inwazją w Normandii ORP Krakowiak zo-stał przydzielony do Zespołu „G”. Rankiem 6 czerwca niszczyciel dołączył do 41 Dywizjonu Kontrtorpedowców

Zgrupowanie polskich okrętów w Plymonth, koniec maja 1944 r.

123

10–12.06. Poligon Wolds, Wielka Brytania. 3 Brygada Strzelców odbyła ćwiczenie pod kryptonimem „Warta”, którego tematem był marsz wzmocnionej brygady i natarcie z ostrym strzelaniem.

11.06. Policzna. Oddziały Kazimierza Aleksandrowicza „Huragana” i Józefa Abramczyka „Tomasza” z Obwodu AK Kozie-nice pod dowództwem por. Władysława Molendy „Graba” zdobyły majątek ziemski, uwolniły jeńców radzieckich i zarekwiro-wały zaopatrzenie.

11.06. Francja. W czasie lotu bojowego zginął pilot 316 dywizjonu myśliwskiego sierż. (F/Sgt) Ryszard Fusiara, który nie wyprowadził samolotu z nurkowania i zderzył się z lokomotywą, którą atakował.

11.06. Francja. Lotnicy ze 131 Skrzydła Myśliwskiego brali udział w lotach bojowych nad Normandią. Myśliwce Spitfire z 302 dywizjonu, jako pierwsze polskie samoloty wylądowały na terenie Francji na lotnisku polowym B.2 Crepon (jedynie w celu uzupełnienia paliwa). Uznano to za pierwszy symboliczny krok lotników na ich drodze do kraju.

11–12.06. Kanał La Manche. ORP Ślązak brał udział w eskorcie konwoju z rejonu działań inwazyjnych do Spithead w Anglii.

11–12.06. Kanał La Manche. ORP Błyskawica odbył patrol w celu niszczenia żeglugi nieprzyjacielskiej u wybrzeży Nor-mandii.

11–13.06. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował konwój statków płynących z rejonu inwazyjnego do Spithead.

11–14.06. Vasto – Casalbordino, Włochy. Siły główne 3 DSK przybyły w nowy rejon dyslokacji.

12.06. Warszawa. Patrol ODB Śródmieście Kedywu Okręgu AK Warszawa zlikwidował 2 funkcjonariuszy Sipo.

i około godz. 6.25 rozpoczął trwające około półtorej godzi-ny bombardowanie umocnień nadbrzeżnych na odcinku „Gold”. W tym czasie niszczyciel podszedł na odległość 2,7 km od brzegu. W ciągu następnych godzin zniszczono lub uciszono kilka niemieckich baterii polowych. W cza-sie bombardowania niszczyciel wielokrotnie dostawał się pod ogień nieprzyjacielski, ale uniknął trafień.

Po uzupełnieniu zapasów amunicji, paliwa i żyw-ności wieczorem 7 czerwca ORP Krakowiak powrócił w rejon inwazji. Jeszcze tej nocy z pokładu niszczycie-la opuszczono łódź motorową z desantem, który wsparł siły lądowe w walce o miejscowość Port-en-Bessin. Okręt brał udział w odpieraniu nocnego nalotu. W kolejnych tygodniach niszczyciel brał udział w misjach o charak-terze patrolowym i eskortowym.

6 czerwca ORP Ślązak wchodził w skład Zespołu „S”. Niszczyciel wziął udział w bez-pośredniej osłonie ogniowej lądujących na odcinku „Sword” oddziałów desantowych, strzelając do umocnień nabrzeżnych od godz. 6.40. Po nawiązaniu łączności z wy-suniętym obserwatorem artyleryjskim, współpracującym z 41 batalionem ko-mandosów królewskiej piechoty morskiej (41 Royal Marines Commando), oko-ło godz. 12.50 wznowiono ostrzał celów w głębi lądu. O 14.41 obserwator poprosił o pilne wsparcie i ostrzał rejonu Lion-sur--Mer. Z powodu zakazu prowadzenia ognia

niekierowanego, dowódca niszczyciela zdecydował o udzieleniu pomocy na własną odpowiedzialność. ORP Ślązak ostrzeliwał wskazane cele do godz. 16.49. Wkrót-ce po zakończeniu strzelania obserwator podziękował za wsparcie w trudnej sytuacji taktycznej. Wieczorem, po zużyciu większości amunicji, niszczyciel został zlu-zowany przez HMS Kelvin. Kolejne zadanie – bombar-dowanie wybrzeża – ORP Ślązak otrzymał 10 czerwca. Celem dział okrętu były pozycje artylerii niemieckiej na wschód od Ouistreham.

Następnego dnia niszczyciel, w czasie zajmowa-nia stanowiska do ostrzału wybrzeża, uszkodził śruby i azdyk. Ponieważ wyznaczony cel znajdował się zbyt daleko w głębi lądu, zadanie ogniowe nie zostało zre-alizowane.

W odwiedziny do maskotki ORP Piorun wilczura „Reksa” przybyła małpka „Betty”, maskotka ORP Błyskawica, maj 1944 r.

124

12.06. Sees, Francja. Piloci 315 Dywizjonu Myśliwskiego napotkali 7 samolotów Fw-190 i w walce powietrznej zestrzelili 4 samoloty wroga bez strat własnych.

12/13.06. Gelsenkirchen, Niemcy. Lancastery 300 dywizjonu wzięły udział w nalocie na rafinerię ropy Nordstern. Polacy stracili 3 samoloty wraz z załogami. Poległo 20 lotników, a 1 dostał się do niewoli.

12–13.06. Kanał La Manche. ORP Błyskawica wziął udział w patrolu, którego zadaniem było zwalczanie nieprzyjaciel-skich sił nawodnych.

12–18.06. Kanał La Manche. ORP Dragon wspierał działania sił inwazyjnych na wybrzeżu Normandii. Okręt ostrzeliwał rejony koncentracji przeciwnika wokół Varaville, Gouneville Dives sur Mer i Houlgate oraz Caen. Ponadto prowadził ogień kontrbateryjny przeciwko niemieckiej artylerii polowej i zwalczał niemieckie pojazdy pancerne. Odnotowano liczne uszkodze-nia wywołane podmuchami własnych salw.

13.06. Nowogródczyzna. W rejonie wsi Kowszewo oddziały stołpeckiego zgrupowania AK rozbiły obóz partyzantki radzieckiej.

13.06. Wielka Brytania. W skład 300 dywizjonu bombowego weszła druga, nowa, eskadra, którą sformowano z personelu latającego narodowości angielskiej.

13/14.06. Kanał La Manche. W trakcie patrolu w pobliżu Wysp Normandzkich niszczyciele ORP Piorun i HMS Ashanti stoczyły koło wyspy Jersey nocną bitwę z zespołem niemieckich trałowców. Podczas starcia alianckie okręty były intensywnie ostrzeliwane przez nieprzyjacielskie baterie nabrzeżne. W dzienniku polskiej jednostki zapisano, że przeciwnik stracił 2 okręty

W nocy z 8 na 9 czerwca w pobliżu wyspy Ushant do-szło do bitwy, w której wzięły udział niszczyciele OORP Błyskawica oraz Piorun. Starcie zakończyło się zniszcze-niem dwóch nieprzyjacielskich okrętów.

Rankiem 8 czerwca 20 Dywizjon prowadzony przez ORP Błyskawica, a złożony z ORP Piorun, HMS Eskimo i HMS Javelin, wyruszył z portu w Plymouth z zadaniem patrolowania rejonu operacji inwazyjnych na północ od Brestu. W pobliżu wybrzeża francuskiego zespół połączył się z 19 Dywizjonem (HMS Tartar, HMS Ashanti, HMCS Haida, HMCS Huron) w 10 Flotyllę Kontrtorpedowców pod dowództwem HMS Tartar. W godzinach wieczornych do zespołu dotarł sygnał o obecności w pobliżu Wysp Nor-mandzkich nieprzyjacielskich jednostek nawodnych, zmierzających w kierunku zachodniego rejonu inwazji.

Starcie z niemiecką 8 Flotyllą Kontrtorpedowców, skła-dającą się z trzech niszczycieli: flagowego Z-32, Z-24 i eks--holenderskiego ZH1, oraz torpedowca T-24, rozpoczęło się

w nocy 9 czerwca około godziny 1.20. Okręty 20 Dywizjo-nu otworzyły gwałtowny ogień do jednostek przeciwnika, uzyskując trafienia na Z-32. ORP Błyskawica oddał łącznie 12 salw pociskami półprzeciwpancernymi. W tym czasie ORP Piorun strzelał amunicją oświetlającą. Po otrzymaniu ostrzeżenia o wystrzeleniu przez niemieckie okręty torped zespół prowadzony przez ORP Błyskawica wykonał unik, tracąc kontakt z przeciwnikiem. Odtąd ciężar walki spo-czął na 4 niszczycielach 19 Flotylli. Udało się im posłać na dno ZH1, storpedowany przez HMS Ashanti. Uszkodzo-ne Z-24 i T-24 zdołały wycofać się z pola bitwy.

Okręty 20 Flotylli w trakcie pościgu za uszkodzonym Z-32 nawiązały ponownie styczność z przeciwnikiem. Wielokrotnie trafiony i płonący niemiecki niszczyciel osiadł na brzegu wyspy Île de Batz. Nazajutrz wrak zo-stał dobity przez brytyjskie lotnictwo. Po stronie sprzy-mierzonych uszkodzenia odniósł flagowy HMS Tartar, stracił również 4 zabitych i kilku rannych.

NOCNA BITWA POD USHANT

ORP Błyskawica

125

prawdopodobnie, zaś 4 zostały uszkodzone. W starciu ORP Piorun otrzymał trafienie, które spowodowało pożar w parku amu-nicyjnym oraz obrażenia u 3 marynarzy.

13–15.06. Cappelle – Montesilvano, Włochy. 3 DSK zajęła pozycje bojowe na adriatyckim kierunku operacyjnym, luzując oddziały brytyjskie. Nieprzyjaciel wycofał się pospiesznie z tego regionu w kierunku północnym.

14.06. Ludynia. Oddział partyzancki por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” z Obwodu AK Włoszczowa opanował stację kolejową, spalił pociąg towarowy i zniszczył urządzenia stacyjne.

14.06. Londyn, Wielka Brytania. Płk Stanisław Sosabowski został awansowany na generała brygady.

14/15.06. Hawr, Francja. Siedem Lancasterów z 300 dywizjonu wzięło udział w nalocie na schrony niemieckich kutrów torpedowych.

14.06. Włochy. Mjr naw. (S/Ldr) Eugeniusz Arciuszkiewicz został mianowany dowódcą 1586 eskadry do zadań specjalnych.

14–15.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun uczestniczyły w patrolu w rejonie Wysp Normandzkich. W nocy 15 czerwca okręty znalazły się pod ostrzałem niemieckich baterii nadbrzeżnych. Wstrząs po bliskim wybuchu nieprzyjaciel-skiego pocisku na krótko uszkodził radar na ORP Błyskawica.

14–15.06. Kanał La Manche. ORP Ślązak osłaniał konwój ze Spithead do Londynu.

15.06. Kielce. Grupa AK ppor. Kazimierza Smolaka „Nurka” wykonała zamach na Franza Wittka, zastępcę szefa miejscowej placówki policji i służby bezpieczeństwa.

13 czerwca o 15.50 ORP Piorun i HMS Ashanti wyszły z Plymouth, kierując się na nocny patrol. Zada-niem jednostek było zwalczanie żeglugi nieprzyjaciel-skiej pomiędzy wyspą Jersey a wybrzeżem francuskim. 14 czerwca po północy wykryto za pomocą radaru ze-spół przeciwnika. Siły niemieckie składały się z 6 tra-łowców (M343, M412, M422, M432, M442 i M452 – blisko 800-tonowych jednostek typu M1940) oraz patrolowców, eskortujących wspólnie niewielki konwój płynący na Jersey.

Bitwa rozpoczęła się o godz. 0.38 gwałtownym ogniem z dział i działek przeciwlotniczych niszczycieli, co wywołało pożar na jednym z trałowców. Polska jed-nostka wykonała również atak torpedowy, odnotowując jedno trafienie. Bój artyleryjski, w którego trakcie nisz-czyciele zużyły całą amunicję oświetlającą, trwał z prze-rwami do godz. 2.30. W wyniku ostrzału oraz storpe-dowania doszło do wtórnej eksplozji na trałowcu M343, który ostatecznie poszedł na dno. Pozostałe poławiacze min odniosły uszkodzenia.

W czasie starcia niemieckie okręty od-powiedziały silnym ogniem, wielokrotnie trafiając ORP Piorun. Jeden z pocisków spowodował pożar parku amunicyjnego działa nr 4, ale został on szybko ugaszony. Trzech polskich marynarzy odniosło cięż-kie obrażenia. Ponadto na niszczycielu doszło do awarii sprzętu nawigacyjnego, co zmusiło dowódcę zespołu do przekaza-nia prowadzenia HMS Ashanti. W trakcie boju okręty sprzymierzonych dwukrotnie znalazły się pod ostrzałem baterii nad-brzeżnych z Jersey, wyposażonych w ar-maty dużego kalibru.

NOCNE STARCIE PRZY WYSPIE JERSEY

Torpeda wystrzelona z ORP Piorun, 12 sierpnia 1944 r.

126

15.06. Warszawa. Doszło do starcia oddziału Kedywu Okręgu AK Warszawa z niemiecką policją.

15.06. Londyn, Wielka Brytania. Minister obrony narodowej wydał rozporządzenie, zgodnie z którym oficerowie sztabowi i generałowie lotnictwa nie mogli posiadać stopni funkcyjnych wyższych od swoich stopni stałych.

15.06. Wielka Brytania. Mjr pil. Tadeusz Sawicz został dowódcą 3 Skrzydła Myśliwskiego. Dotychczasowy dowódca mjr pil. Jan Zumbach został przeniesiony na stanowisko zastępcy dowódcy 18 Sektora (131 i 133 Skrzydło Myśliwskie).

15.06. Wielka Brytania. Kpt. pil. Bolesław Gładych został oficerem łącznikowym przy Dowództwie 72 Grupy.

15/16.06. Boulogne, Francja. Siedem Lancasterów z 300 dywizjonu wzięło udział w nalocie na schrony niemieckich ku-trów torpedowych.

15–17.06. Kanał la Manche. ORP Krakowiak brał udział w patrolowaniu rejonu operacyjnego w osłonie działań inwazyjnych.

16.06. Dworzyszcze. Oddział wydzielony z 1 i 2 kompanii III batalionu 77 pp AK, pod dowództwem ppor. Ryszarda Reifa „Jacka”, rozbił miejscowy posterunek niemiecki.

16.06. Jewłasze. VII batalion 77 pp AK por. Jana Piwnika „Ponurego” zaatakował strażnicę niemiecką. Podczas walki po-legł „cichociemny” Jan Piwnik, były dowódca zgrupowania AK w Górach Świętokrzyskich.

16.06. Kaszety. 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Konara” zdobyła i zniszczyła niemiecki posterunek graniczny.

16.06. Lubelszczyzna. Oddział AK por. Stanisława Parzebuckiego „Marsa” wsparł walczące z niemieckimi oddziałami pacyfikacyjnymi partyzanckie oddziały radzieckie Banowa i Branowskiego.

Dowódca1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej

generał brygadySTANISŁAW SOSABOWSKI

Urodził się 8 maja 1892 r. w Stanisławowie. W 1905 r. wstąpił do Związku Młodzieży Pol-skiej „Zet”, następnie był członkiem organizacji

młodzieżowej „Zarzewie” i Polskich Drużyn Strzeleckich. W latach 1910–1912 studiował na Akademii Handlowej w Krakowie.

W latach 1914–1918 służył w 58 pp armii austro-węgier-skiej. Od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim. W stopniu kapitana pełnił służbę m.in. w Oddziale IV Zaopatrzenia i Komunikacji Sztabu MSWojsk. W 1920 r. awansowany na majora.

W 1922 r. rozpoczął studia w Wyższej Szkole Wojen-nej, po jej ukończeniu rozpoczął służbę w Sztabie General-nym. W 1927 r. awansowany na podpułkownika. W latach 1928–1930 był zastępcą dowódcy 3 Pułku Strzelców Podha-lańskich, następnie został przeniesiony do Wyższej Szkoły Wojennej na stanowisko wykładowcy i szefa Katedry Ope-racyjnej Służby Sztabu. W 1936 r. objął dowodzenie 9 pp w Zamościu.

W 1939 r. awansowany na pułkownika i wyznaczony na dowódcę 21 pp „Dzieci Warszawy”. Wraz z pułkiem od-był kampanię 1939 r.; od 14 września brał udział w obronie Warszawy. Po kapitulacji trafił do niewoli, z której zbiegł. 22 grudnia 1939 r. przybył do Paryża. W 1940 r. był zastęp-cą dowódcy 1 Dywizji Grenadierów i 4 DP.

Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii organizował 2 Bryga-dę Strzelców, a po jej rozwiązaniu – 4 Brygadę Strzelców (ka-drową), przeformowaną 9 października 1941 r. w 1 Brygadę Spadochronową. 15 czerwca 1944 r. awansowany do stopnia generała brygady. Dowodząc brygadą, wziął udział w opera-cji „Market-Garden” w Holandii we wrześniu 1944 r., Z po-wodu brytyjskiej krytyki dowodzenia brygadą pod Arnhem, 9 grudnia 1944 r. został przeniesiony na stanowisko inspek-tora Jednostek Etapowych i Wartowniczych, na którym po-zostawał do końca służby czynnej w 1948 r.

Zamieszkał w Londynie, prowadził warsztat stolarski, następnie pracował jako magazynier w fabryce urządzeń elektrycznych. Zmarł 25 września 1967 r. w Londynie.

127

16.06. Żarki. Patrol z Obwodu AK Częstochowa stoczył potyczkę z żandarmerią niemiecką na szosie Żarki–Janów.

16.06. Wielka Brytania. Plut. pil. (F/Sgt) Stanisław Domański, pilot 3 dywizjonu myśliwskiego RAF, jako pierwszy Polak zestrzelił latającą bombę V-1. Plut. Domański poległ 3 lipca 1944 r. w czasie lotu bojowego.

16.06. Francja. W czasie lotu bojowego na samolocie P-47 Thunderbolt poległ kpt. (F/Lt) Zbigniew Janicki, przydzielony do amerykańskiego 61 dywizjonu myśliwskiego 56 Grupy.

16–30.06. Sheerness, Anglia. Remont uszkodzeń ORP Ślązak powstałych 11 czerwca w wyniku zetknięcia z mielizną. Próby szybkościowe przeprowadzone 3 lipca wykazały występowanie silnych wibracji przy prędkości okrętu przekraczającej 15 węzłów.

17.06. Garnek. Oddział partyzancki Obwodu AK Radomsko pod dowództwem Józefa Kaszy-Kowalskiego „Almy” stoczył walkę z niemieckim oddziałem.

17.06. Oćminów. 3 kompania sierż. pchor. Władysława Kołodzińskiego „Alego” IV batalionu 77 pp AK zaskoczyła oddział radzieckiej partyzantki w sile kompanii i rozbiła go po krótkiej walce.

17.06. Teklinów. Oddział AK z Obwodu AK Częstochowa zaatakował na stacji kolejowej niemiecki pociąg osobowy.

17.06. Nogent, Francja. Piloci 306 dywizjonu myśliwskiego w walce powietrznej z niemieckimi samolotami Focke-Wulf Fw-190 zestrzelili 2 maszyny wroga.

17.06. Francja. Zginął pilot 303 dywizjonu myśliwskiego sierż. (W/O) Leon Zygarlicki zestrzelony przez niemiecką artylerię przeciwlotniczą.

Bazą zamojskiego inspektoratu AK była Puszcza Sol-ska była, gdzie zgrupowane były znaczne siły AK i BCh, tu też spłynęły oddziały partyzanckie AL i radzieckie po bitwie w lasach janowskich. W połowie czerwca 1944 r., po niepowodzeniu operacji „Sturmwind I”, Niemcy

rozpoczęli w Puszczy operację „Sturmwind II”. Do 15 czerwca 1944 r. okrążony został niemal cały kompleks leśny, wojska rozwinęły się na linii Biłgoraj – Susiec – – Borowiec – Łukowa – Księżpol – Zwierzyniec. Siły partyzanckie w Puszczy Solskiej liczyły około 5 tys.

OPERACJA „STURMWIND II”

128

17.06. San Vito, Włochy. Dowództwo 2 Korpusu przejęło odpowiedzialność za obsadę odcinka na adriatyckim obszarze operacyjnym. Celem działań miał być pościg za nieprzyjacielem i zdobycie portu Ankona. Wojskom polskim został podporząd-kowany Włoski Korpus Wyzwoleńczy (Corpo Italiano de Liberazione – CIL).

17.06. San Vito, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Trigno do San Vito i rozpoczął dzia-łania na rzecz 2 Korpusu Polskiego.

17.06. Wybrzeże adriatyckie, Włochy. Oddziały 3 DSK podjęły pościg za nieprzyjacielem odchodzącym w szybkim tempie w kierunku północnym, wzdłuż nadbrzeżnej drogi nr 16.

17–18.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun uczestniczyły w patrolu bojowym.

18.06. Komorowszczyzna. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” zaatakowała koszary policji litewskiej.

18.06. Mordy. Grupa bojowa AK z Siedlec oraz oddział por. Stanisława Halki „Rysia” z Ośrodka AK w Dziewulach przepro-wadziły akcję zbrojną na stację kolejową.

18.06. Południowa Lubelszczyzna. W Puszczy Solskiej rozpoczęła się największa na ziemiach polskich operacja przeciw-partyzancka „Sturmwind II”. W okrążeniu znalazło się ponad 3,5 tys. partyzantów, w tym 1150-osobowe zgrupowanie AK i BCh dowodzone przez mjr. Edwarda Markiewicza „Kalinę”.

18/19.06. Wielka Brytania. Samolot Wellington z załogą por. (F/Lt) Leopolda Antoniewicza z 304 dywizjonu wykrył 2 niemiec-kie okręty podwodne na północ od wyspy Ushant. Lotnicy obrzucili jeden z okrętów (U 441) bombami głębinowymi, zatapiając go.

żołnierzy, tym 3 tys. partyzantów radzieckich i około 800 AL. Wśród nich było zgrupowanie inspektora za-mojskiego AK mjr. Edwarda Markiewicza „Kaliny”, zor-ganizowane po mobilizacji oddziałów inspektoratu AK

Zamość do akcji „Burza” w składzie: oddział por. Józefa Steglińskiego „Corda” – 200 ludzi, oddział por. Jana Kryka „Topoli” – 100, kompa-nia sztabowa por. Adama Haniewicza „Woyny” – 100 partyzantów, szkoła Młodszych Dowód-ców Piechoty por. Konrada Bartoszewskiego „Wira” – 100 ludzi i inne mniejsze oddzia-ły AK; ponadto hrubieszowski batalion BCh por. Stanisława Basaja „Rysia” – 300 partyzan-tów, oddział BCh Jana Kędry „Błyskawicy” – 50, oddział Antoniego Wróbla „Burzy” – 120, oddział Józefa Mazura „Skrzypika” – 100 ludzi.

Między 18 a 20 czerwca wojska niemieckie przeprowadziły akcję rozpoznawczą i prze-czesały wschodnie i południowe rejony Pusz-czy, przesuwając linię okrążenia po stronie wschodniej do Józefowa Biłgorajskiego, a po stronie południowej do Osuch. Inaczej niż w czasie walk w lasach janowskich, okrążone oddziały nie podjęły współdziałania. Na od-prawie 18 czerwca mjr Markiewicz odrzucił propozycję przebijania się do lasów janow-skich. Zgrupowanie w walce miało cofać się w głąb Puszczy i skryć na bagnach. 20 czerwca 1944 r. zgrupowanie alowsko-radzieckie pod-

jęło decyzję o rozdzieleniu się i samodzielnym przebi-janiu się: alowcy w kierunku zachodnim, Rosjanie na południe. 21 czerwca rozpoczął się niemiecki szturm, który niefortunnie zbiegł się decyzją koncentracji zgru-powania partyzanckiego w rejonie Aleksandrowa. Tego samego dnia zgrupowanie radzieckie ppłk. Prokopiu-ka podjęło, zakończone niepowodzeniem, forsowanie Tanwi pod Osuchami. Kolejna próba w rejonie Huty

Szkolenie żołnierzy I batalionu BCh Obwodu Hrubieszów. Od lewej: Genowefa Osiejowa „Pszeniczna”, Maria Karnas „Klara”, Stanisław Basaj „Ryś”, łączniczka „Marysia”, Puszcza Solska, maj 1944 r.

129

18–19.06. Kanał la Manche. ORP Krakowiak brał udział w patrolowaniu rejonu operacyjnego w osłonie działań inwa-zyjnych.

18–21.06. Kanał La Manche. ORP Błyskawica patrolował rejon Wysp Normandzkich.

19.06. Jaszuny. 7 Brygada AK por. Wilhelma Tupikowskiego „Wilhelma” i oddział ppor. Andrzeja Święcickiego „Frycza” przeprowadziły akcję na niemiecki magazyn bomb lotniczych.

19.06. Nowogródczyzna. Pluton 1 kompanii III batalionu i pluton 1 kompanii VI batalionu 77 pp (UBK) przeprowadziły akcję na radzieckie bazy partyzanckie w Magieńcach i Morgiewiczach.

19.06. Francja. Zginął plut. (F/Sgt) Józef Milej, pilot 316 dywizjonu myśliwskiego. Jego samolot Mustang III z nieznanych przyczyn wpadł do morza.

19.06. Grottamare, Włochy. Oddziały 3 DSK na drodze nadmorskiej nr 16 utraciły zupełnie kontakt z nieprzyjacielem, w związku z czym przeszły do energicznego pościgu oddziałami wydzielonymi. Oprócz oddziałów polskich w pościgu brały również udział włoskie oddziały CIL.

19–20.06. Kanał La Manche. ORP Piorun uczestniczył w patrolu bojowym.

19.06–6.07. Portsmouth, Wielka Brytania. Przeprowadzono remont i naprawę uszkodzeń ORP Dragon.

20.06. Glinciszki. 5 Brygada AK rtm. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” rozbiła oddział litewskiej policji. Kilka godzin później Litwini w odwecie rozstrzelali 39 mieszkańców wioski.

Różanieckiej również nie dała rezultatu. Zgrupowa-nie alowskie, kierujące się w stronę lasów janowskich, 22 czerwca złożyło mjr. Markiewiczowi propozycję podjęcia wspólnego przebijania się. 23 czerwca taką samą propozycję złożyli partyzanci radzieccy. Uzgod-niono wspólne przebijanie się przez Tanew w rejonie wsi Kozaki. Rozpoczęte tego dnia po południu nie-mieckie natarcie zostało odparte. W wyniku kontr-ataku polskiego Niemcy rozpoczęli się wycofywać. Powodzenie w walce nad rzeką Sopot otwierało drogę do wyjścia z okrążenia. Mjr Markiewicz wydał jednak w godzinach wieczornych rozkaz przerwania natar-cia i wycofania się. Tymczasem oddziały radzieckie ppłk. Prokopiuka zerwały porozumienie i ruszyły sa-modzielnie. Partyzanci radzieccy przebili się z kotła w okolicach wsi Kozaki, a większość oddziałów AL – po ciężkich walkach – wyszła poza obławę w okoli-cach wsi Górecko Kościelne. 24 czerwca zgrupowanie AK zostało zepchnięte w widły rzek Tanew i Sopot. Teren mocno bagnisty i zalesiony miał wymiary nie większe niż 6 na 4 km. Dowódca zgrupowania AK podtrzymał decyzję wycofywania się w głąb Puszczy Solskiej. Od zgrupowania odłączyły się wówczas od-działy AK „Topoli” i BCh „Skrzypika”, i postanowi-ły wyjść z okrążenia na własną rękę. Próba przejścia przez linię okrążenia pod Malcami w nocy z 24 na 25 czerwca zakończyła się jednak ich klęską. Po niewy-jaśnionej śmierci mjr. „Kaliny” 24 czerwca, dowodzenie objął jego zastępca rtm. Mieczysław Rakoczy „Miecz”. Podjęta przez niego próba przebijania się przez Sopot, w rejonie Karczmiska, nie powiodła się. Niepowodze-nie i kontrowersje dotyczące dalszych działań dopro-wadziły do złożenia dowodzenia przez rtm. Rakoczego

i przejęcia go przez por. Konrada Bartoszewskiego „Wira”, który zaproponował nocny atak pod Osuchami, przy ujściu Sopotu do Tanwi. Po rozpoznaniu postano-wiono przebijać się pod Krzywą Górką – około 1 km na wschód od Osuch. Maszerująca kolumna rozdzieliła się

Ćwiczenia I batalionu BCh Obwodu Hrubieszów. Stanisław Basaj „Ryś” na czele plutonu

130

20.06. Olszewo. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” z zasadzki zaatakowała patrol niemieckiej żandarmerii.

20.06. Traby. III batalion 77 pp AK zdobył miasteczko.

20.06. Fermo, Włochy. Idący w pościgu I batalion 1 Brygady 3 DSK zdobył miasto oraz nieuszkodzony most na rzece Tenna.

20.06. Riazań, ZSRR. W celu skoncentrowania wysiłków na rzecz przygotowania własnych kadr oficerskich dowództwo Armii Polskiej w ZSRR powołało Centrum Wyszkolenia Armii z siedzibą w Riazaniu. Komendantem Centrum został gen. bryg. Bronisław Półturzycki. Miał on uprawnienia dowódcy dywizji i podlegał bezpośrednio szefowi Głównego Sztabu Formowania. Centrum Wyszkolenia Armii tworzyły: Centralna Szkoła Podchorążych Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i Wyższa Szkoła Ofi-cerska. Centralna Szkoła Podchorążych obejmowała następujące szkoły podchorążych: piechoty, kawalerii, artylerii, broni pancernej i zmotoryzowanej, saperów i łączności.

20/21.06. Koniecpol. Oddział partyzancki AK por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” z Obwodu AK Włoszczowa wy-koleił pociąg towarowy między stacjami kolejowymi Koniecpol i Żelisławice.

20–21.06. Kanał La Manche. W czasie postoju na kotwicowisku w pobliżu rejonu działań inwazyjnych ORP Krakowiak zniszczył 2 dryfujące miny.

21.06. Dominów. Grupa żołnierzy z oddziału lotnego ppor. Wojciecha Rokickiego „Nerwy” zaatakowała patrol ochrony kolei na linii kolejowej Lublin–Chełm.

21.06. Łokciany. 23 Brygada AK por. Mariana Kisielewicza „Ostrogi” stoczyła walkę z Niemcami; w walce poległ dowódca Brygady.

na dwie grupy. Rozproszenie i szwankująca łączność spowodowały, że oddziały AK nacierały od Malców (oddziały „Topoli” i „Skrzypika”) po Osuchy. Zgrupo-wanie dowodzone przez „Wira”, wskutek rozdzielenia się, nacierało na różnych kierunkach. Oddziały BCh „Rysia”, „Burzy” i „Błyskawicy” przebijały się w rejonie Buliczówka (między Fryszarką a Osuchami), a oddziały AK pod Osuchami. Natarcia oddziałów AK tym razem zakończyły się powodzeniem. Wyłomem tym wycofało się także kilka innych jednostek, w tym resztki party-zantów z AL. Partyzanci, którym nie udało się przebić

– oddział „Rysia” oraz pozostałości oddziałów „Burzy”, „Błyskawicy”, „Topoli” i „Skrzypika” – wycofali się na uroczyska Maziarze, gdzie walki trwały do 26 czerwca, aż do ustania oporu. Po zakończeniu działań Niemcy do 30 czerwca przeszukiwali teren. Straty zgrupowania mjr. „Kaliny” szacuje na około 400 zabitych, a wszystkich sił partyzanckich na ponad 1200 zabitych i 471 wziętych do niewoli. Operacja „Sturmwind II”, połączona z pa-cyfikacją terenu, przyniosła zniszczenie ośmiu wsi, wy-siedlenie 12 tys. mieszkańców. Straty ludności cywilnej wyniosły 509 zabitych.

POLSCY LOTNICY W WALCE Z V-1

Podczas przygotowań do inwazji na kontynent RAF został podzielony na część przeznaczoną do wsparcia operacji desantowej (Tactical Air Force – TAF) i część podporządkowaną dowództwu Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB), przeznaczoną do stworzenia „parasola ochronnego” broniącego Anglii przed rajdami lotnictwa wroga oraz przed przewidywanym uderzeniem niemieckich „broni odwetowych”, przede wszystkim latających bomb V-1.

Wkrótce po rozpoczęciu operacji normandzkiej Niemcy, którzy znaleźli się w niezwykle trudnej sy-tuacji strategicznej, zdecydowali się rozpocząć atak na Wielką Brytanię za pomocą bezpilotowych bomb latających V-1, choć konstrukcja nie była jeszcze do-pracowana. Pierwsze kilka sztuk odpalili z wyrzut-ni na terenie północnej Francji już w nocy z 12 na 13 czerwca 1944 r. Właściwy atak rozpoczęli zaś trzy

dni później, w nocy z 15 na 16 czerwca, wystrzeliwując z 55 stanowisk 244 bomby V-1, w większości skierowane na Londyn. Do 29 czerwca wystrzelili 2000 bomb V-1. W okresie od 13 czerwca 1944 r. do 29 marca 1945 r. w kierunku Wielkiej Brytanii, Antwerpii i Brukseli od-palili łącznie 10 492 latające bomby, z czego skutecznie wystartowało ponad 9 tys. pocisków, a do celu dolecia-ło i eksplodowało prawie 5 tys.

Alianci odpowiedzieli bombardowaniem wykrytych wyrzutni V-1 i nieprzyjacielskiej sieci transportowej, co pozwoliło im trzykrotnie zmniejszyć tempo ich wy-strzeliwania w stosunku do zaplanowanego przez Niem-ców, i organizacją systemu zwalczania bomb, które osią-gnęły terytorium brytyjskie. Główny cel ataku, Londyn, był broniony przez artylerię przeciwlotniczą, balony zaporowe i lotnictwo (wydzielono 22 dywizjony myśliw-skie). Najskuteczniejsze w zwalczaniu bomb V-1 były

131

21.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. 1 Brygada 3 DSK natknęła się na zorganizowaną obronę niemiecką, co zakończyło fazę pościgu wzdłuż wybrzeża adriatyckiego.

21–24.06. Casalbordino – Fossacesia, Włochy. Siły główne 5 KDP przybyły w nowy rejon operacyjny. Grupa „Rud” płk. Klemensa S. Rudnickiego została skierowana, jako straż przednia, na linię frontu w rejon Maceraty.

21–25.06. Poligon Wolds, Anglia. Oddziały 1 DPanc odbyły ćwiczenia pod kryptonimem „Kestrel”, których tematem był marsz ubezpieczony, luzowanie brygady piechoty oraz udział w natarciu korpusu.

22.06. Chmielnik. Oddział partyzancki „Wybranieckich” por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” z Obwodu AK Kielce opa-nował miejscowość. Zniszczono m.in. samochód pancerny.

22.06. Kięcie. 3 kompania sierż. pchor. Władysława Kołodzińskiego „Alego” z IV batalionu 77 pp AK rozbroiła załogę niemieckiego pozorowanego lotniska. Zdobyto 2 elkaemy, około 20 karabinów i broń krótką.

22.06. Łuków. Oddział Obwodu AK Łuków pod dowództwem kpt. Wacława Rejmaka „Ostoi” wysadził pompy wodne na stacjach kolejowych Łuków i Krzywda.

22.06. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 175, w którym potępił kierownictwo NSZ za niepodporządkowanie się umo-wie o połączeniu tej organizacji z AK.

22.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. 1 Brygada 3 DSK toczyła walki o opanowanie przyczółka na lewym brzegu rzeki w rejonie Morrovalle. Niemcy zmusili oddziały polskie do odwrotu na prawy brzeg. Także 2 Brygada pozostawała na prawym brzegu Chienti.

myśliwce, które zniszczyły około 30% wystrzelonych przez Niemców pocisków, podczas gdy artyleria prze-ciwlotnicza i balony zaporo-we jedynie 8–10% pocisków. Taktyka działań myśliwców polegała na stałym dyżuro-waniu w powietrzu w wy-znaczonych strefach. Po nawiązaniu kontaktu wzro-kowego z celem piloci stara-li się dogonić latającą bombę (miała prędkość max. około 645 km/h) i zestrzelić ją albo, w ostateczności, zwa-lić na ziemię uderzeniem w nią skrzydłem własnego samolotu.

W zwalczaniu V-1 wzięli udział także lotnicy polscy ze 133 Skrzydła, latający na samolotach Mustang (306, 315 i 316 dywizjon). Skrzydło, formalnie przydzielone do 2 TAF, nie zostało przebazowane na kontynent, lecz zatrzymano je w Anglii, skąd mogło skuteczniej działać przeciwko nowej niemieckiej broni.

Pierwszą latającą bombę V-1 zestrzelił 16 czerwca 1944 r. plut. pil. Stanisław Domański, pilot 3 dywizjonu myśliwskiego RAF. 7 lipca 4 latające bomby zestrzelił pi-lot 316 dywizjonu myśliwskiego W/O Antoni Murkow-ski. Od 16 czerwca 1944 r. do 25 marca 1945 r. polscy piloci myśliwcy zestrzelili 190 1/12 latających bomb V-1, co stanowiło ponad 10% wszystkich zestrzelonych przez brytyjską obronę przeciwlotniczą.

Indywidualnie największe sukcesy osiągnęli trzej piloci 306 dywizjonu: F/Sgt Stanisław Rudowski (8 ½ bomb), F/Lt Jan Siekierski (8 1⁄6 bomb), F/Sgt Józef Zaleński (8 bomb) i W/O Tadeusz Szymański z 316 dywizjonu (8 bomb). Lotnicy dywizjonu 316 zapi-sali na swe konto 74 5⁄12 bomb, piloci 306 dywizjonu – 59 7⁄12, lotnicy 315 dywizjonu – 54 1⁄₁₂; ponadto dowódca 133 Skrzydła G/Cpt Tadeusz Nowierski zestrzelił 1 lata-jącą bombę a plut. Stanisław Domański z 3 dywizjonu RAF – 2. W brytyjskiej klasyfikacji zestrzelonych bomb V-1 polskie dywizjony zajęły czołowe miejsca: drugie (316), trzecie (306) i czwarte (315).

Bomba latająca V-1 rozbita w Holandii. Zdjęcie wykonane przez żołnierzy

1 pułku pancernego

132

22.06. Francja. Samoloty 133 Skrzydła Myśliwskiego zaatakowały oddziały niemieckie broniące się na półwyspie Cotentin. Dowódca Eskadry „A” 315 dywizjonu por. (F/Lt) Henryk Stefankiewicz, został zestrzelony przez artylerię przeciwlotniczą i uto-nął w morzu. W akcji zginął także brytyjski pilot ze 129 dywizjonu 133 Skrzydła. Na ziemi niczyjej rozbił się ponadto Mustang III z 315 dywizjonu. Widząc to, dowódca 315 dywizjonu kpt. (S/L) Eugeniusz Horbaczewski wylądował obok i po załadowaniu rozbitka do kabiny swego jednomiejscowego myśliwca przetransportował go na macierzyste lotnisko dywizjonu w Colham.

22.06. Włochy. Gen. dyw. Władysław Anders wydał „Wytyczne do działania 2 Polskiego Korpusu na Ankonę”.

22–23.06. Kanał La Manche. ORP Piorun patrolował wybrzeże francuskie w rejonie wyspy Ushant.

22/23.06. Reims, Francja. Jedenaście Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało stację rozrządową.

23.06. Czerwony Bór. Skoncentrowane oddziały AK mjr. Jacka Buczyńskiego „Jacka” po kilkugodzinnej walce z Niemcami wydostały się z okrążenia tracąc 69 poległych i 50 rannych.

23.06. Dubinki. 5 Brygada AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” w odwecie za zamordowanie Polaków w Glincisz-kach zabiła w zamieszkanej wówczas głównie przez Litwinów wsi 27 cywilów.

23.06. Kielecczyzna. Oddział dywersyjny Obwodu AK Włoszczowa, pod dowództwem Walentego Liszka „Kmicica” zlikwi-dował w zasadzce ośmioosobowy patrol niemiecki.

23.06. Francja. 306 dywizjon został zaskoczony przez niemieckie myśliwce w chwili, gdy atakował cele naziemne, tracąc 5 samolotów. W walce zginął dowódca dywizjonu mjr (S/Ldr) Janusz Marciniak. Polacy zestrzelili 7 samolotów niemieckich.

Po bitwie o Monte Cassino, w połowie czerwca 1944 r. polski 2 Korpus został przerzucony na wybrzeże Adriatyku, gdzie 17 czerwca grupa wydzielona 3 Dywi-zji Strzelców Karpackich podjęła pościg w kierunku pół-nocnym, wzdłuż nadbrzeżnej drogi nr 16. Nieprzyjaciel odchodził w szybkim tempie, nie stawiając większego oporu. Dopiero 21 czerwca, po dotarciu do rzeki Chien-ti, 1 Brygada 3 Dywizji Strzelców Karpackich natknęła się na zorganizowaną obronę pododdziałów niemiec-kiej 278 Dywizji Piechoty, co zakończyło fazę pościgu wzdłuż wybrzeża adriatyckiego. Pododdziały brygady bez wystarczającego rozpoznania terenu rozpoczęły

forsowanie rzeki na dwóch kierunkach: 1 batalion mjr. dypl. Zenona Starkiewicza – na Montecosaro, a 3 bata-lion mjr. Zdzisława Czekałkowskiego – na Morrovalle. 2 batalion mjr. Jana Bieleckiego pozostał w odwodzie w Montegranaro. Podczas forsowania rzeki 1 batalion natrafił na opór wroga i został zmuszony do wycofania się na pozycje wyjściowe. 3 i 4 kompanie 3 batalionu pod silnym ogniem niemieckim przeprawiły się przez rzekę około godz. 18.00 i na jej lewym brzegu utworzyły umocniony przyczółek.

Następnego dnia obie kompanie, wzmocnione plu-tonem rozpoznawczym, ponowiły natarcie na pozycje

WALKI NAD CHIENTI

133

23.06. Francja. Poległ pilot 303 dywizjonu myśliwskiego st. sierż. (W/O) Aleksander Chudek, zestrzelony przez niemiecką obronę przeciwlotniczą.

23.06. Moskwa, ZSRR. Zarząd Główny Związku Patriotów Polskich wydał rezolucję o podporządkowaniu się ZPP i Armii Polskiej w ZSRR Krajowej Radzie Narodowej.

24.06. Dyndyliszki. Dowodzony przez ppłk. Macieja Kalenkiewicza „Kotwicza” zbiorczy batalion AK „Bagatelka” starł się z silnym oddziałem niemieckiej żandarmerii.

24.06. Suchedniów. Oddział partyzancki Obwodu AK Iłża por. Antoniego Hedy „Szarego” stoczył walkę z żołnierzami niemieckimi na stacji kolejowej.

24.06. Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało wyrzutnie broni V we Francji. Jeden z samolotów, uszkodzonych nad celem przez niemiecką artylerię przeciwlotniczą, rozbił się w czasie lądowania w Faldingworth. Cała załoga, 7 lotników, zginęła.

24.06. Tilliers, Francja. Piloci z 306 i 315 dywizjonu stoczyli walkę powietrzną z dwukrotnie liczniejszą grupą samolotów niemieckich. Polacy zestrzelili 6 samolotów Messerschmitt Bf-109 i Fw-190, a 5 uszkodzili. W boju poległ st. sierż. (W/O) Jan Adamiak z 315 dywizjonu.

24.06. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował ciężko uszkodzony w wyniku wybuchu miny krążownik lekki HMS Scylla do Spithead.

24.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. Grupa „Rud” dotarła do pozycji niemieckich na kierunku Maceraty.

Polski Sherman nad rzeką Chienti, 22 lub 23 czerwca 1944 r.

niemieckie i osiągnęły przed południem rejon Beltrova-to oraz rejon stacji kolejowej Morrovale. Mimo dwóch przeciwuderzeń nieprzyjaciela utrzymały pozycje. Mię-dzy godz. 19.00 a 20.00 po przygotowaniu artyleryjskim, wspierane bronią ciężką, oddziały niemieckie rozpo-częły koncentryczne kontrnatarcie z kierunku północ-nego, wschodniego oraz zachodniego. Wobec zwrotu zaczepnego nieprzyjaciela dowódca 3 batalionu poprosił o wsparcie dowódcę 12 Pułku Ułanów Podolskich ppłk. dypl. Leona Bittnera. Ponieważ pułk miał zgodnie z roz-kazami posuwać się na Maceratę, aby udzielić wsparcia oddziałom walczącym nad Chienti, ppłk Bittner po-stanowił przesunąć oś marszu ku Maceracie na lewy

brzeg rzeki. Samochody pancerne 12 pułku ugrzęzły jednak w błocie na wytyczonym pod Beltrovato brodzie, co uniemożliwiło przeprawę na drugi brzeg. Wobec za-grożenia odcięciem od rzeki, 3 i 4 kompanie 3 batalio-nu około godz. 22.00, przy dużych stratach, rozpoczęły odwrót na prawy brzeg. Ostatecznie odwrót zakończył się 23 czerwca około godz. 4.00. Podczas walk w rejo-nie Morrovale straty 3 batalionu wyniosły: 26 zabitych, 49 rannych oraz 54 zaginionych. W boju utracono rów-nież kilka carrierów, 3 moździerze oraz 4 cekaemy. Źle przeprowadzone rozpoznanie terenu i niedocenie-nie sił przeciwnika sprawiły, że walki nad rzeką Chienti ostatecznie zakończyły się niepowodzeniem.

134

24–25.06. San Benedetto – Acquaviva, Włochy. 2 BPanc jako ostatnia jednostka 2 Korpusu przybyła w nowy rejon operacyjny.

25.06. Ejszyszki. 6 Brygada AK mjr Franciszka Koprowskiego „Konara” podczas rekwizycji magazynów starła się z patrolem niemieckiej żandarmerii.

25.06. Michałowszczyzna koło Bogdanowa. 8 Brygada AK por. Witolda Turonka „Tura” rozbiła jednostkę policji.

25.06. Osuchy. Okrążone w Puszczy Solskiej zgrupowanie oddziałów AK i BCh dowodzone przez por. Konrada Bartoszew-skiego „Wira” zostało rozbite w czasie próby przebicia się. Podczas walk zginęło około 400 żołnierzy AK.

25–26.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. 2 Korpus został na całej linii zatrzymany przez nieprzyjaciela i rozpoczął przygo-towania do ponownego natarcia. Na lewym skrzydle pozycje zajmował, podporządkowany wojskom polskim, korpus włoski CIL.

25–27.06. Litwa. Oddziały AK Zgrupowania nr 2 wykonały rajd na tereny położone wzdłuż granicy polsko-litewskiej, rejonu Jezior Sużańskich w kierunku na miejscowość Inturki, aby zademonstrować obecność sił polskich na tych terenach.

25–28.06. Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun patrolowały wybrzeże francuskie w rejonie Wysp Normandzkich.

26.06. Coltishall, Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr) Arct przejął dowodzenie 316 dywizjonu myśliwskiego od kpt. (S/Ldr) Pawła Niemca.

26.06. Tortoretto, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został dyslokowany z San Vito do Tortoretto.

26–27.06. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w osłonie konwoju z Neapolu do Palermo.

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 28 czerwca 1944 r.

ROZKAZ NR 11

Marynarze ORP „Błyskawica”,Cieszę się niezmiernie, że mogłem spędzić z Wami dwa dni i zapoznać się z Waszą pracą na morzu. Wyjście na

pokładzie „Błyskawicy” ku brzegom Normandii, w rejon brytyjskiego natarcia, pozostanie dla mnie miłym wspo-mnieniem. Zbliżyłem się do Was jeszcze bardziej, nauczyłem się rozumieć Was jeszcze lepiej.

W chwili walki okrętu wojennego jego los, jego życie zależy od harmonijnej zespołowej współpracy załogi spraw-nej duchowo i technicznie – i tych na pokładzie, i tych pod pokładem. Myślę, że stanowicie dobrze zgrany i najlep-szym duchem ożywiony zespół bojowy, dzięki któremu Wasza piękna i szybka „Błyskawica” wojnę przeżyje i wróci chwałą okryta do macierzystego portu.

Niedawno stoczyliście zwycięski bój z flotyllą torpedowców niemieckich, w którym obok ORP „Pioruna”, bry-tyjskich i kanadyjskich torpedowców, odegrał dużą rolę Wasz okręt i Wasz dowódca, komandor porucznik Namie-śniowski. Tylko czwarta część niemieckiej flotylli zdołała wyjść cało, a połowa jej spoczywa na dnie morza. Wierzę, że „Błyskawica” zaświeci niejednym jeszcze czynem bojowym.

W dniach ciężkiego trudu, gdy mięśnie mdleją i tchu nie staje, czy to w rozpalonej atmosferze kotłowni i maszy-nowni, czy też na pokładzie w podmuchach lodowatego wiatru, gdy ciało przemarza do szpiku kości, czy wreszcie w krytycznych chwilach boju, gdy pociski wroga sypią się dookoła okrętu, niech Was krzepi myśl, że Kraj daleki kocha Was i jest z Was dumny.

Znam dobrze życie Kraju, znam jego prasę podziemną i wiem, ile pamięci, ile uczuć serdecznych płynie ku Wam stamtąd, gdzie są i Wasi najbliżsi.

Marynarze ORP „Błyskawica”!Dziękuję Wam w imieniu służby za dotychczasowe osiągnięcia; dziękuję Wam od siebie za dobre chwile spędzone

w Waszym gronie. Ślę Wam gorące życzenia, byście po tylu latach trudu, tułaczki i rozłąki jak najrychlej ujrzeć mogli Wasze rodziny pozostawione w Polsce, byście w wolnej i, daj Boże, szczęśliwej Ojczyźnie zaznali wiele radości życia i wiele szczęścia osobistego.


135

26–27.06. Normandia, Francja. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski odbył inspekcję w Normandii. Po za-kończeniu pobytu na kontynencie Naczelny Wódz odpłynął do Plymouth na pokładzie ORP Błyskawica.

27.06. Tunel. Oddział dywersyjny z Obwodu AK Włoszczowa dowodzony przez kpr. Leona Czajkowskiego „Kangura” opano-wał posterunek na stacji Tunel i wziął do niewoli 16 własowców.

27.06. Wileńszczyzna. 4 Brygada AK zniszczyła 4 mosty na linii kolejowej Nowe Święciany–Postawy.

27.06. ZSRR. Została wydana dyrektywa o sformowaniu sztabu 1 Korpusu Pancernego, 1 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej oraz wielu pułków i pododdziałów różnych rodzajów wojsk.

28.06. Białaczów. Oddział partyzancki z Obwodu AK Końskie pod dowództwem ppor. Bronisława Dudy „Bogdana” i od-dział ppor. Henryka Furmańczyka „Henryka” zaatakowały na stacji kolejowej niemiecki pociąg wiozący żołnierzy na urlop.

28.06. Szyszków. Zgrupowanie partyzanckie 39 pp AK kpt. Ernesta Wodeckiego „Szpaka” stoczyło walkę z obławą niemiecką.

28.06. Wandzin. Patrol z oddziału partyzanckiego ppor. cz.w. Bolesława Mucharskiego „Lekarza” wykoleił transport wojsko-wy w pobliżu stacji, na linii Łuków–Lublin.

28.06. Wielka Brytania. Dowódcą 306 Dywizjonu Myśliwskiego Toruńskiego został mianowany kpt. pil. Paweł Niemiec.

28.06. Appledram, Wielka Brytania. 131 Skrzydło Myśliwskie zostało dyslokowane z Chailey do Appledram (bliżej wy-brzeża kanału La Manche).

28.06. Siracourt, Francja. Dwanaście Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało wyrzutnię latających bomb V-1.

z tego tytułu przestały być wystawiane już z końcem września 1942 r., podczas gdy najdłużej wystawiano ra-chunki z tytułu obsługi Marynarki Wojennej, to jest do końca 1943 r.). W czerwcu 1944 r. przewidywano, że w razie braku porozumienia dalsze roczne koszty mate-riałowego utrzymania wojsk sięgać miały 40 mln funtów i stale się zwiększać w związku z dynamicznym rozwojem osobowym i strukturalnym PSZ.

29 czerwca 1944 r. podpisano polsko-brytyjską umo-wę o wzajemnej pomocy bezpłatnej, anulującej koniecz-ność opłat za usługi i świadczenia materiałowe udzielane Polskim Siłom Zbrojnym przez Wielką Brytanię. Tym samym anulowała ona umowy z 18 listopada 1939 r. i 5 sierpnia 1940 r., zobowiązujące polski Skarb Pań-stwa do pokrycia takich kosztów. Od tego momentu Skarb Państwa ponosił jedynie wydatki na pensje żoł-nierskie, nie zadłużał się jednak więcej i nie ponosił kosztów świadczeń materia-łowych, choć oczywiście i bez nich budżet PSZ opierał się niemal w całości o kredyty brytyjskie (w 1944 r. budżet Wojsk Lądo-wych, bez obciążeń materiałowych, wy-nosił 14 mln 821 tys. 470 funtów, z czego 14 mln 549 tys. funtów z kredytów brytyj-skich; Sił Powietrznych – 4 mln 302 tys. 950 funtów, z czego 97% z kredytu bry-tyjskiego; Marynarki Wojennej – 610 tys. funtów, w tym 608 tys. ze wspomnianych kredytów). Niepełne zestawienia, gdyż Bry-tyjczycy już od 1942 r. przymierzający się do zawarcia porozumienia w tej kwestii, stopniowo w latach 1942–1943 zaprzestali nadsyłania rachunków, wskazywały, że do tego momentu zobowiązania wobec Wielkiej Brytanii z tytułu świadczeń materiałowych sięgały ponad 100 mln funtów (w tym 68 mln funtów z tytułu obsługi Sił Powietrznych; przy czym rachunki

POLSKO BRYTYJSKA UMOWA O POMOCY BEZPŁATNEJ

Kolumna czołgów 1 Dywizji Pancernej

136

28–29.06. Kanał La Manche. ORP Krakowiak operował w rejonie działań inwazyjnych.

29.06. Kuryłówka. W czasie walki z oddziałem kawalerii kałmuckiej zginęło 12 żołnierzy ze zgrupowania partyzanckiego 39 pp AK kpt. Ernesta Wodeckiego „Szpaka”.

29.06. Małaszewicze. 5 kompania VI Rejonu Kolejowego dowodzona przez Mieczysława Stańczuka „Śmigłego” podczas akcji na lotnisku zniszczyła 30 silników samolotowych.

29.06. Warszawa. Żołnierze batalionu Kedywu KG AK „Zośka” pod dowództwem sierż. pchor. „Tadeusza” uwolnili 15 więź-niów Pawiaka przebywających w szpitalu Jana Bożego.

29.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. Grupa „Rud” została rozwiązana i weszła ponownie w skład 5 KDP.

29.09. Londyn, Wielka Brytania. Podpisano polsko-brytyjską umowę o wzajemnej pomocy bezpłatnej, anulującej koniecz-ność opłat za usługi i świadczenia materiałowe udzielane Polskim Siłom Zbrojnym przez Wielką Brytanię.

29/30.06. Troki. 3 Brygada AK por. Gracjana Fróga „Szczerbca” opanowała miejscowość i zdobyła znaczne ilości broni, amunicji oraz wyposażenia wojskowego.

29–30.06. Zatoka Biskajska. OORP Błyskawica i Piorun patrolowały w rejonie Brestu.

30.06. Bokszyszki. 2 kompania „Jacka” III batalionu 77 pp AK rozbiła niemiecko-białoruską kompanię, która zatrzymała się na postój we wsi.

30.06. Iłża. Oddział AK ppor. Kazimierza Aleksandrowicza „Huragana” zlikwidował w zasadzce grupę esesmanów.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W CZERWCU

Dywizjony myśliwskie, które osłaniały i wspierały wojska uczestniczące w lądowaniu na kontynencie, wyko-nały 3497 lotów bojowych, w tym 85 osłon wypraw bom-bowych, 104 patrole ofensywne, 11 wymiatań, 4 osłony szybowców, 8 osłon konwojów, 12 rozpoznań żeglugi nie-przyjaciela, 4 rozpoznania pogody, 3 ataki na cele naziem-ne (28 samolotów) i 46 bombardowań celów specjalnych (486 lotów bojowych); zrzucono przy tym 220 ton bomb. Ponadto współpracujący z 2 Korpusem we Włoszech

318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy wykonał 335 lo-tów bojowych (280 rozpoznań wzrokowych, 8 fotograficz-nych, 65 rozpoznań artyleryjskich i 2 osłony ratownicze na morzu). Polscy piloci myśliwscy zestrzelili 40 samolotów niemieckich na pewno, 3 prawdopodobnie i 13 uszkodzi-li; zestrzelili też 1 latającą bombę V-1. 133 Skrzydło My-śliwskie, dowodzone przez W/Cdr. Stanisława Skalskiego, zostało uznane za najskuteczniejszą jednostkę RAF-u (36 potwierdzonych zwycięstw). Ponadto myśliwcy wysa-

dzili w powietrze pociąg amunicyjny, wielokrotnie atakowali zgrupowania wojsk, czołgów, samocho-dów, mosty, dworce, wę-zły i linie kolejowe. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 zabitych, 16 zaginionych, 32 samo-loty.

Dywizjony bombo-we wykonały 491 lotów bojowych, w tym 15 wy-praw na bombardowanie

Bomba podwieszona pod jednym z polskich samolotów Spitfire

137

30.06. Kotłówka. 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” i kompania z 3 Brygady por. Gracjana Fróga „Szczerbca” wykonały na szosie do Michaliszek zasadzkę ogniową na kolumnę samochodową wojsk niemieckich.

30.06. Jeziory. Niemcy otoczyli Oddział AK OP34 por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona”. Po kilkugodzinnej walce oddział wyszedł z okrążenia. Straty wyniosły 12 poległych i tyluż rannych.

30.06. Maluszyn. Oddział dywersyjny Obwodu AK Radomsko rozbroił jednostkę węgierską. Zdobyto 60 karabinów, 5 pisto-letów, kuchnię polową i 2 wozy z końmi.

30.06. Mańczaki. Oddział AK kpt. Alfreda Paczkowskiego „Wani” stoczył walkę z batalionem niemieckiej 242 DP.

30.06. Opatów. Patrol z oddziału por. Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” wykonał wyrok na Otto Schultzu, szefie miejsco-wego SD.

30.06. Polesie. Polski Sztab Partyzancki zrzucił w rejonie Jeziora Czarnego na Polesiu 11-osobową grupę ppor. Tadeusza Korszki z zadaniem utworzenia bazy partyzanckiej w lasach na zachód od Brześcia.

30.06. Rejon Rudomina. Grupa żołnierzy z 3 Brygady AK rozbiła pluton żołnierzy niemieckich.

30.06. Linia rzeki Chienti, Włochy. Wojska niemieckie, które dotąd obsadzały lewy brzeg, wycofały się pod osłoną nocy, w wyniku czego oddziały 2 Korpusu przeszły do ponownego pościgu za nieprzyjacielem. Sforsowano Chietni i rzekę Potenzę. Opanowano miasteczka Macerata, Potenza Picena, Recanati i Loreto.

30.06/1.07. Vierzon, Francja. Trzynaście Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało węzeł kolejowy. Jeden samolot zo-stał zestrzelony nad celem przez niemieckiego nocnego myśliwca. Cała załoga polskiego samolotu (7 lotników) zginęła.

miast i węzłów kolejowych, 24 wyprawy na patrolowa-nie mórz i walkę z żeglugą, 264 wyprawy na bombar-dowanie lotnisk, szos, dróg i linii kolejowych. Zrzu-cono około 780 ton bomb i 2 tony bomb głębinowych. Samoloty 304 dywizjonu bombowego trzykrotnie

Przed załadunkiem bomb

zaatakowały okręty podwodne wroga (rezultat niezna-ny). Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 7 pole-głych, 33 zaginionych, 8 samolotów. Ponadto w jednost-kach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 8 lotników.

138

19441 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 1314 15 16 17 18 19 2021 22 23 24 25 26 2728 29 30 31

LIPIEC

1.07. Traby. III batalion, wspierany przez VI i I batalion 77 pp AK, zaatakował batalion niemiecki, który zatrzymał się na nocleg. Zdobyto działko ppanc. 37 mm, 2 cekaemy, 4 moździerze 81 mm, 10 erkaemów, 8 pistoletów maszyno-wych, około 160 karabinów i 60 sztuk broni krótkiej.

1.07. Linia rzeki Musone–potok Fiumicello, Włochy. Początek walk 2 Korpusu Polskiego o Ankonę. 15 pułk uła-nów zdobył San Biagio, oddziały 3 DSK sforsowały Musone.

1.07. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz nr 572, w któ-rym piętnował niesubordynację NSZ i zakazywał członko-stwa w jakiejkolwiek, innej niż Armia Krajowa, organizacji.

1.07. Wielka Brytania. Płk obs. Stanisław Luziński został komendantem Bazy Sił Powietrznych (Polish Air Force Depot).

1.07. West Malling, Wielka Brytania. 316 dywizjon myśliwski, którego głównym zadaniem miało być zwalczanie latających bomb V-1, został przeniesiony z lotniska Coltishall.

Dnia 3 lipca, zgodnie z rozkazem Naczelnego Wo-dza L.dz. 798/Tjn./Org./44, przemianowano Dowódz-two Armii Polskiej na Wschodzie na Dowództwo III Korpusu Polskiego, całość zaś podległych mu jed-nostek została przemianowana na III Korpus Polski. W jego skład weszły m.in.: Ośrodek Zapasowy Armii, Ośrodek Zapasowy Pomocniczej Służby Kobiet, plutony

łączności i ochrony. Dowódcą korpusu został mianowa-ny gen. dyw. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, zacho-wując dotychczasowy tytuł zastępcy dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie.

Dowództwu III KP podporządkowano Jednostki Tery-torialne na Środkowym Wschodzie, m.in.: szkoły junaków i młodych ochotniczek, komendy placów, szpital inwali-

dów, obóz dyscyplinarny w La-trun oraz archiwum wojskowe.

Dnia 17 sierpnia zniesiono etat Generalnego Kwatermistrza Armii Polskiej na Wschodzie. Dotych-czasowy Generalny Kwatermistrz APW został mianowany zastępcą dowódcy III KP.

25 września Ośrodki Zapa-sowe Armii i PSK, wchodzące w skład korpusu, przemianowa-no na Ośrodki Wyszkoleniowo--Zapasowe. Do 1 października zorganizowano ponadto Ośro-dek Wyszkoleniowo-Zapasowy III KP. 5 grudnia, zgodnie z roz-kazem Naczelnego Wodza L.dz. 2080/Tjn./Org./55, Dowództwo III KP zostało przeformowane w Dowództwo Jednostek Wojska

na Środkowym Wschodzie. Dowódca JWSW zachował dotychczasową podległość, uprawnienia i zadania.

FORMOWANIE III KORPUSU POLSKIEGO

Polscy żołnierze na Bliskim Wschodzie

139

1–2.07. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w nocnym patrolu w rejonie działań inwazyjnych.

2.07. Blizna. Oddział z Obwodu AK Mielec dowodzony przez kpt. Konstantego Łubieńskiego „Ignacego” zajął teren poligonu doświadczalnego pocisków V.

2.07. Stefanówka. Między oddziałem AK i grupą zbrojną AL doszło do potyczki, podczas której poległo kilkunastu żoł-nierzy AK.

2.07. Szakieny. Na szosie Święciany–Podbrodzie 23 Brygada AK kpt. Witolda Kisiela „Swiatołdycza” i 4 Brygada AK kpt. Longina Wojciechowskiego „Ronina” urządziły zasadzkę na kolumnę samochodów, którymi ewakuowała się z Głębokiego niemiecka administracja wojskowa i cywilna.

2.07. Warszawa. Gestapo wykryło na Mokotowie magazyn broni AK i zabrało z niego 78 tys. granatów R-42 i 170 miotaczy płomieni.

2.07. Castelfidardo, Włochy. 3 DSK oraz 2 BPanc, mimo silnego oporu nieprzyjaciela, rozszerzyły przyczółek na lewym brzegu rzeki Musone.

2.07. Fermo, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Tortoretto do Fermo.

2.07. Francja. 408 lotniczy park materiałowy (408 Air Store Park) został przerzucony na kontynent, gdzie miał przygotować lotniska polowe dla stacjonujących jeszcze w Anglii polskich dywizjonów myśliwskich.

2.07. Domleger, Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało wyrzutnię bomb latających V-1.

DowódcaIII Korpusu Polskiego

generał dywizjiMICHAŁ KARASZEWICZ-TOKARZEWSKI

Urodził się 5 stycznia 1893 r. we Lwowie. Przed I wojną światową był działaczem Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. W czasie I wojny

światowej służył w Legionach Polskich. Po kryzysie przy-sięgowym działał w POW na Ukrainie i Białorusi.

Po odzyskaniu niepodległości powrócił do kraju i sta-nął na czele odtworzonego 5 pp Legionów. Uczestniczył w odzyskaniu z rąk Ukraińców Przemyśla, a następnie poprowadził odsiecz Lwowa. W kwietniu 1919 r. dowodził brygadą 1 DP Legionów i na jej czele wziął udział w operacji wileńskiej.

Później został zastępcą inspektora i szefem Departa-mentu I Piechoty MSWojsk. 1 grudnia 1924 r. został awan-sowany na generała brygady. W latach 1924–1926 dowodził 19 DP, w latach 1928–1932 – 25 DP, a następnie, do wybu-chu II wojny światowej, był dowódcą okręgów korpusów w Grodnie, Lwowie i Toruniu. We wrześniu 1939 r. dowo-dził Grupą Operacyjną w Armii „Pomorze”, po czym był zastępcą dowódcy Armii „Warszawa”. 27 września 1939 r.

stanął na czele konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Polski. Po utworzeniu ZWZ wyznaczony komendantem Obsza-ru nr 3 Lwów. W marcu 1940 r. został aresztowany przez NKWD.

Od sierpnia 1941 r. służył w Armii Polskiej w ZSRR jako dowódca 6 DP. 1 marca 1943 r. otrzymał awans na generała dywizji i został zastępcą dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie. Od sierpnia 1944 r. dowodził 3 Korpusem organizowanym w Egipcie. Od grudnia 1944 r. do sierp-nia 1946 r. pozostawał w dyspozycji Ministra Obrony Na-rodowej. Następnie w Dowództwie 2 Korpusu Polskiego, a w 1947 r. wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.

Po demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych pozostał na emigracji. W 1954 r. został generalnym inspektorem Sił Zbrojnych i ministrem obrony narodowej w rządzie Rze-czypospolitej Polskiej na uchodźstwie. 19 marca 1964 r. Prezydent August Zaleski awansował go na generała broni. Zmarł 22 maja 1964 r. w Casablance.

140

3.07. Majątek Kujawy. Oddział AK kpt. Andrzeja Rejmaka „Ostoi” rozbił posterunek Wehrmachtu.

3.07. Wileńszczyzna. 4 Brygada AK kpt. Longina Wojciechowskiego „Romana” i 23 Brygada AK kpt. Witolda Kisiela „Światołdycza” na linii kolejowej Soły–Kiena wysadziły pociąg towarowy.

3.07. Castelfidardo, Włochy. Oddziały 3 DSK wraz z 2 BPanc w ciężkich walkach przełamały pozycje obronne nieprzy-jaciela, włamując się 6–8 km w kierunku północnym, naruszyły jego zasadnicze pozycje obronne i z trzech stron szczelnie zablokowały obsadę miasteczka.

3.07. Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun eskortowały krążownik pomocniczy HMS Prince Robert w rejsie do Plymouth.

3.07. Londyn, Wielka Brytania. Dowództwo Armii Polskiej na Wschodzie zostało przemianowane na Dowództwo III Kor-pusu Polskiego, a jednostki APW na jednostki III KP. Dowódcą Korpusu został mianowany gen. dyw. Michał Tokarzewski--Karaszewicz.

3–4.07. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w nocnym patrolu w rejonie działań inwazyjnych.

3–5.07. Morze Śródziemne. ORP Garland eskortował okręt desantowy HMS Bruiser z Neapolu do Algieru.

3–7.07. Filottrano–Montoro, Włochy. Oddziały 5 KDP toczyły ciężkie walki o przełamanie pozycji obronnych nieprzy-jaciela. Niemcy wielokrotnie kontratakowali. Montoro zdobyto 5 lipca, dzień później na odcinku natarcia dywizji sforsowano rzekę Musone.

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 4 lipca 1944 r.

ROZKAZ NR 12

Żołnierze,Rok temu śmiercią żołnierską zginął Generał Władysław Sikorski, Premier Rządu Polskiego i Naczelny Wódz Pol-

skich Sił Zbrojnych. Żałobą okryła się cała Polska, Armia Krajowa – kirem okryły się sztandary Wojska, Lotnictwa, opadła do połowy masztu bandera Marynarki Wojennej.

Odszedł On od nas w chwili trudnej i kryjącej w sobie wielkie niebezpieczeństwa dla naszego bytu narodowego.Przez lat trzydzieści pięć patrzyłem na niezmordowane wysiłki Generała Władysława Sikorskiego dla Polski, naj-

pierw w okresie prac konspiracyjnych, później w okresie tworzenia się Legionów i w latach krzepnięcia Państwa Polskiego, gdy odgrywał On wybitną rolę bądź jako żołnierz, bądź jako polityk; Dowódca bitnej 9 Dywizji, Dowódca wsławionej w wielu bitwach V Armii, Premier, Szef Sztabu Głównego, Minister Spraw Wojskowych i wreszcie – po krwawych i pamiętnych dniach wrześniowych – budowniczy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie.

Generał Sikorski przeżył całe swe życie z jedną myślą przewodnią: służenia Sprawie wolności i siły Polski.Na przestrzeni wieloletniej naszej współpracy nad budową Polskich Sił Zbrojnych niejednokrotnie przekazywa-

liśmy sobie służbę. Rok temu obowiązki po Generale Sikorskim objąłem po raz ostatni. Dzisiaj dla szeregów naszych skończyły się dni oczekiwania i blask oręża polskiego zaczyna oślepiać wroga. Piętrzą się jeszcze przed nami liczne trudności, nad Polską kłębią się jeszcze groźne chmury. Nieugięci żołnierze polscy, wierni powziętym zobowiąza-niom, niosą dziś wolność miastom włoskim i francuskim. Nie byłoby chyba sprawiedliwości na niebie, gdyby jutro nie mogli oni wkroczyć na ziemię polską, powrócić do naszych siedzib odwiecznych od prastarych ziem piastowskich po Kresy Wschodnie, od Karpat po brzegi Bałtyku.

Nie było danem Generałowi Sikorskiemu dożyć tej chwili, gdy Jego żołnierze rozpoczynają marsz powrotny. Lecz patrzył On na was z zaświatów, gdyście zdobywali Monte Cassino, gdy biało-czerwony sztandar rozwinął się dumnie na wzgórzu klasztornym. Patrzy On na was, lotnicy i marynarze, gdy snujecie dalej nieprzerwane pasmo zwycięskich bojów. Patrzy On na was, żołnierze Armii Krajowej, którzy wśród trudów niewymownych ukazujecie światu prawdziwe oblicze Polski Walczącej.

W pierwszą rocznicę śmierci Generała Władysława Sikorskiego złóżmy hołd Jego pamięci i hołd Jego żołnierskim dla Ojczyzny zasługom.

W miejscach postoju jednostek Polskich Sił Zbrojnych – nakazuję odprawienie dnia 5 lipca Mszy Świętej za spokój duszy śp. Naczelnego Wodza, który poległ na posterunku.

Powyższy rozkaz odczytać przed frontem oddziałów, na pokładach okrętów RP i w dywizjonach lotniczych.


141

3–9.07. Kiwerce. Po zakończeniu formowania i przygotowań do działań bojowych 1 Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej prze-grupowała się z Sum do Kiwerc.

3–11.07. Loreto, Włochy. Trwały ataki nocnych bombowców niemieckich na tyły 2 Korpusu, m.in. został zbombardowany sztab 3 DSK.

4.07. Rejon Dokudowa. VIII batalion 77 pp AK w rejonie Dokudowa stoczył potyczkę z jednostką Wehrmachtu (300 żoł-nierzy), wspartą moździerzami i ciężką bronią maszynową.

4.07. Sarnów. Oddział AK rozbroił 28 żołnierzy ochrony pociągu sanitarnego, rekwirując broń i sprzęt medyczny.

4.07. Badia, Włochy. 5 batalion 2 Brygady 3 DSK wraz z podporządkowanym brytyjskim 7 pułkiem huzarów zdobyły mia-steczko po ciężkich walkach.

4.07. Filottrano–Montoro, Włochy. Dowództwu 5 KDP podporządkowano na jeden dzień walk Grupę Nembo z Włoskiego Korpusu Wyzwoleńczego (Corpo Italiano di Liberazione – CIL), walczącego na lewym skrzydle 2 Korpusu i podlegającego operacyjnie jego dowództwu.

4–15.07. Rejon Przebraża. 4 Brygada Artylerii Przeciwpancernej 1 Armii Polskiej (bez 4 pułku artylerii przeciwpancernej) została dyslokowana transportem kolejowym z rejonu Sum do Klewania. Po zakończeniu przejazdu brygada ześrodkowała się w rejonie Przebraża.

5.07. Kołbiel. Na szosie Garwolin–Warszawa grupa bojowa AK z Garwolina dowodzona przez ppor. Wacława Matysiaka „Ziuka” wykonała wyrok na Karlu Freudenthalu, staroście garwolińskim.

W drugiej połowie czerwca 1944 r. ośrodek formo-wania, uzupełnień i szkolenia Armii Polskiej w ZSRR został dyslokowany z Sum do Żytomierza, w rejon licz-niej zamieszkały przez ludność polską, gdzie – zgodnie z rozkazem dowódcy armii z 5 lipca – przystąpiono do formowania, oprócz innych jednostek, 1 Korpusu Pan-cernego. W początkowej fazie formowania p.o. dowód-cą byli: płk Iwan Rupasow (26 VII–4 VIII) i płk Sier-giej Fomiński (4 VIII–26 IX). Od 26 września 1944 r. dowodził nim gen. bryg. Józef Kimbar. Korpus składał się z: dowództwa, sztabu, 2, 3 i 4 Brygady Pancernej,

1 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej, 24, 25 i 27 pułku artylerii pancernej, 2 samodzielnego pułku moździe-rzy, 26 pułku artylerii przeciwlotniczej, 1 dywizjonu artylerii rakietowej (włączonego do korpusu z Armii Czerwonej, wraz ze sprzętem i obsługą) oraz jednostek dowodzenia, zabezpieczenia i obsługi. Bazą szkolenia specjalistów czołgowych na rzecz formowanych jed-nostek korpusu był 3 szkolny pułk czołgów. Wszystkie jednostki wchodzące w skład korpusu zostały roz-mieszczone w Berdyczowie i pobliskich miejscowo-ściach. Po częściowym zorganizowaniu jednostek kor-

pusu i po wstępnym przeszkoleniu żołnierzy, zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 0840 z 9 sierpnia 1944 r., został prze-grupowany 21–25 sierpnia w rejon Chełma, Czułczyc i Sawina.

Największym problemem był brak broni piechoty i rodzajów wojsk. Żołnierze broń piecho-ty otrzymali dopiero pod koniec sierpnia i na początku września, działa – w grudniu 1944 r., a czołgi – dopiero w połowie stycznia 1945 r. Nieco wcześniej brygady pancerne

Dowództwo 2 Brygady Pancernej

UTWORZENIE 1 KORPUSU PANCERNEGO

142

5.07. Lubelszczyzna. Z lądowiska polowego na Lubelszczyźnie odleciała do Moskwy delegacja KRN, w której składzie znaj-dował się Naczelny Dowódca AL gen. bryg. Michał Żymierski.

5.07. Plymouth, Wielka Brytania. Na ścigaczu S-2 opuszczono banderę i znak dowódcy. Jednostka została postawiona w stan drugiej rezerwy; uzbrojenie i wyposażenie wymontowano, załogę wyokrętowano.

5.07. Chopniów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej w ZSRR wydał rozkaz nr 00130 w sprawie rozpoczęcia formowania: do-wództwa 1 i 2 Korpusu Armijnego, 5 i 6 Dywizji Piechoty, 1 Korpusu Pancernego, 4 samodzielnego pułku czołgów ciężkich, 28 pułku artylerii pancernej i 1 Brygady Zaporowej, o ogólnym stanie 43 tys. żołnierzy.

5–6.07. Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun patrolowały wybrzeże francuskie. W nocy 6 lipca okręty zostały ostrzelane przez nieprzyjacielską baterię nabrzeżną.

5–6.07. Osimo, Włochy. W czasie walk o przełamanie niemieckiej pozycji obronnej na dalekim przedpolu Ankony oddziały 3 DSK stoczyły ciężki bój zakończony zajęciem miasteczka. Wzięto do niewoli około 400 jeńców.

5–7.07. Santoka. 36 Brygada AK kpt. Witolda Kiewlicza „Wujka” toczyła walki z wycofującymi się oddziałami niemieckimi.

6.07. Rusków. Oddział AK kpt. Alfreda Paczkowskiego „Wani” stoczył walkę z żandarmerią niemiecką.

6–9.07. Kanał La Manche. ORP Ślązak osłaniał kotwicowisko i brał udział w patrolach w rejonie działań inwazyjnych przed nieprzyjacielskimi okrętami podwodnymi. 6 lipca załoga okrętu wzięła do niewoli sternika niemieckiej „żywej torpedy” typu „Neger”.

otrzymały po 4 czołgi szkolne, co miało im zapewnić proces szkolenia żołnierzy. Po sześcio-miesięcznym pobycie na ziemi chełmskiej i uzupełnieniu sta-nów osobowych, wyposażeniu w potrzebny sprzęt i odbyciu programowego szkolenia jed-nostki korpusu osiągnęły pełną gotowość bojową i 26 paździer-nika 1944 r. złożyły przysię-gę wojskową. Po sprawdzeniu gotowości bojowej jednostek

korpusu zapadła decyzja prze-grupowania go bliżej strefy działań wojennych.

1 Korpus Pancerny 31 grud-nia 1944 r. liczył 11 077 żołnie-rzy, 16 czołgów, 60 dział pancer-nych różnego kalibru, 12 armat pułkowych kalibru 76,2 mm, 16 armat przeciwlotniczych ka-libru 37 mm, 110 moździerzy różnych kalibrów i wiele innego sprzętu bojowego.

Czołgi 1 batalionu 2 BPanc przygotowywane do boju

Czołgi 3 BPanc w drodze do Drezna, 1945 r.

generał brygadyJÓZEF KIMBAR

143

7.07. Niestachów. Nieopodal miejscowości oddział „Wybranieckich” por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” z Obwodu AK Kielce stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

7.07. Szwajcary. 6 brygada AK kpt. Franciszka Koprowskiego „Konara” i 12 brygada AK kpt. Hieronima Romanowskiego „Cerbera” rozbroiły eskortę złożoną ze 120 żołnierzy niemieckich, konwojujących około 3 tys. jeńców radzieckich, włoskich i jugosłowiańskich ze Stalagu 352 w Mińsku.

7.07. Wola Grójecka. Oddział wachm. Tomasza Wójcika „Tarzana” został zaskoczony przez niemiecką obławę. Zginęło 32 partyzantów.

7.07. Osimo, Włochy. Z powodu konieczności wyrównania linii frontu na odcinku 5 KDP, która natrafiła na trudności w na-tarciu, 3 DSK przeszła do obrony na zajmowanych pozycjach.

7.07. Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr) Marian Duryasz zastąpił na stanowisku dowódcy 302 dywizjonu myśliwskiego kpt. (S/Ldr) Wacława Króla.

7.07. Wielka Brytania. Pilot 316 dywizjonu myśliwskiego W/O Antoni Murkowski zestrzelił 7 latających bomb V-1.

7.07. Wielka Brytania. 133 Skrzydło Myśliwskie, wchodzące dotąd w skład 2 Tactical Air Force, zostało podporządkowane Obronie Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB).

7.07. Caen, Francja. Trzynaście Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w zmasowanym nalocie RAF na niemieckie pozycje.

Dowódca1 Korpusu Pancernego

generał brygadyJÓZEF KIMBAR

Urodził się we wrześniu 1905 r. w Mińsku Litew-skim, w rodzinie polskiej.

Od maja 1921 r. służył w Armii Czerwonej. Absolwent szkoły oficerskiej (1925 r.) oraz Akademii Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych w Moskwie (1937 r.).

Po wybuchu wojny z Niemcami, od czerwca 1941 r. brał udział w walkach na froncie zachodnim, m.in. pod Miń-skiem, nad Berezyną i w obronie Moskwy, gdzie 28 listopa-da został ciężko ranny.

Po wyleczeniu był m.in. szefem sztabu brygady pancer-nej i dywizji pancernej oraz komendantem 3 Saratowskiej Szkoły Transporterów Opancerzonych i Samochodów Pan-cernych. 15 grudnia 1943 r. awansowany do stopnia gene-rała majora wojsk pancernych.

11 maja 1944 r., w stopniu generała brygady, został skierowany do służby w Wojsku Polskim. Otrzymał zada-nie przeformowania Oddziału Wojsk Pancernych i Zmo-toryzowanych Armii Polskiej w ZSRR w Dowództwo

Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych 1 Armii Wojska Polskiego.

26 maja objął dowodzenie tymi wojskami. 8 września został wyznaczony na dowódcę 1 Korpusu Pancernego, którym potem dowodził w operacji łużyckiej i praskiej 2 Armii WP.

Po zakończeniu wojny, 9 sierpnia 1945 r. awansowany na generała dywizji. Po rozformowaniu korpusu w listopa-dzie 1945 r. objął stanowisko zastępcy głównego inspektora Broni Pancernych i Zmotoryzowanych WP i piastował je do marca 1946 r.

1 kwietnia 1946 r. zakończył służbę w WP i powrócił do ZSRR. Pełnił służbę na stanowisku zastępcy dowódcy okrę-gu wojskowego, a następnie zastępcy komendanta Wyż-szych Kursów Oficerskich Wojsk Pancernych „Wystrieł”. W 1961 r. przeszedł w stan spoczynku. Zmarł w 1974 r. w Leningradzie (obecnie Petersburg) i został pochowany na miejscowym cmentarzu.

144

7/8.07. Sadki. Nieopodal miejscowości oddział „Spaleni” z Obwodu AK Jędrzejów pod dowództwem ppor. Stefana Rajskiego „Zrywa” został zaatakowany podczas postoju przez silny oddział niemieckiej żandarmerii. Poległ dowódca oddziału.

7–8.07. Monte Fano, Włochy. W nocy dowódca 5 KDP gen. bryg. Nikodem Sulik uległ ciężkiemu wypadkowi samochodo-wemu. W zastępstwie dowództwo objął płk Klemens Rudnicki.

7–8.07. Monte Polesco–Paterniano, Włochy. 5 KDP kontynuowała ofensywę w kierunku północnym, posuwając się do przodu o 4–5 km, i w ciężkich walkach wypierała nieprzyjaciela z kolejnych stanowisk obronnych.

7–8.07. Kanał La Manche. ORP Dragon uczestniczył w akcji ostrzeliwania celów na wybrzeżu Normandii. 8 lipca o godz. 4.40 okręt został trafiony torpedą wystrzeloną z nieprzyjacielskiego miniaturowego okrętu podwodnego typu „Neger”. Zginął oficer oraz 36 podoficerów i marynarzy, kolejnych 14 odniosło obrażenia. W trakcie akcji ratunkowej krążownik został osadzo-ny na mieliźnie na krańcu sztucznego falochronu „Gooseberry 4” w rejonie lądowania „Juno”.

7–8.07. Kanał La Manche. ORP Piorun patrolował wybrzeże francuskie w rejonie wyspy Jersey.

7–9.07. Morze Śródziemne. ORP Garland eskortował okręt desantowy HMS Bruiser z Algieru do Neapolu.

7–13.07. Wilno. 1 i 3 zgrupowania AK oraz Garnizon AK Wilno walczyły o wyzwolenie miasta w czasie operacji „Ostra Brama”.

8.07. Kock. Oddział partyzancki AK pod dowództwem Karola Pośpiecha „Brzechwy” opanował w nocy miejscowość.

8.07. Koniecpol. Oddział dywersyjny plut. Czesława Finke „Wierzby” z Obwodu AK Włoszczowa wysadził pociąg towarowy między stacjami Żelisławice i Koniecpol.

Na początku 1944 r. Niemcy opracowali miniaturo-wy okręt podwodny – tzw. żywą torpedę – o nazwie „Ne-ger”. Jego kadłub zbudowano w oparciu o zmodyfikowa-ny korpus torpedy bojowej, dodając niewielką kabinę mieszczącą sternika. Pod kadłubem aparatu mocowano właściwy pocisk, którym była torpeda kalibru 533 mm typu G7e. „Negery” zadebiutowały w kwietniu 1944 r. pod Anzio we Włoszech. Na większą skalę wykorzysta-no je w trakcie lądowania w Normandii. 6 lipca, w wyni-ku ataku kilkudziesięciu niemieckich „żywych torped”,

na dno poszły 2 brytyjskie trałowce: HMS Magic i HMS Cato. Na niszczycielu eskortowym ORP Ślązak, znaj-dującym się w pobliżu drugiej z trafionych jednostek, około godz. 7 rano zaobserwowano wśród fal sternika „Negera”. Z pokładu polskiego okrętu z karabinu ma-szynowego oddano kilka strzałów, po których Niemiec się poddał. Nieprzyjacielski marynarz – w wieku około 17 lat – zdołał jeszcze zatopić swój aparat, po czym został podniesiony z wody i wzięty do niewoli. 8 lipca ofiarą innego „Negera” padł krążownik lekki ORP Dragon.

ŻYWA TORPEDA TYPU „NEGER”

UTRATA ORP DRAGON

8 lipca u wybrzeży Normandii, na północ od Luc-sur-Mer, o godzinie 4.40 krążownik lekki ORP Dragon został trafiony torpedą wy-strzeloną przez niemiecki miniaturowy okręt podwodny typu „Neger”. Eksplozja nastąpiła na lewej burcie, na wysokości działa nr 3, wy-rywając dziurę o rozmiarach 5 na 15 metrów. Wdzierająca się woda i ropa z rozerwanych zbiorników zatopiła maszynownię nr 1, wy-buchł również pożar w kadłubie. Okręt zaczął

Ciała poległych marynarzy, ORP Dragon

145

8.07. Mejszagoła. Pod miejscowością 1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” walczyła z wycofującym się z Wilna wojskiem niemieckim.

8.07. Mikontany. 6 Brygada AK kpt. Franciszka Koprowskiego „Konara” stoczyła walkę ze znajdującymi się w odwrocie oddziałami niemieckimi.

8.07. Berdyczów, ZSRR. Przybyła 9-osobowa grupa oficerów mająca za zadanie rozpoczęcie formowania 1 Korpusu Pan-cernego w ZSRR.

8.07. Ramsgate, Wielka Brytania. Powołano polską Grupę Ścigaczy, której dowódcą został kpt. mar. Witold Szuster, dotychczasowy dowódca S-5. Na dowódcę S-5 został wyznaczony ppor. mar. Jerzy Krasucki, dowódca przeniesionego do rezerwy S-2.

8.07. Tinwell, Wielka Brytania. W czasie lotu ćwiczebnego zderzyły się 2 amerykańskie samoloty Dakota C-47 z 315 Gru-py Transportowej, wiozące na zrzutowisko polskich żołnierzy z 1 Brygady Spadochronowej. W katastrofie zginęło 2 oficerów i 24 szeregowych z 8 kompanii III batalionu spadochronowego oraz 8 lotników amerykańskich.

8–9.07. Filottrano, Włochy. Oddziały Włoskiego Korpusu Wyzwoleńczego (ponownie od czerwca podporządkowane opera-cyjnie 2 Korpusowi), przy wsparciu 4 pułku pancernego i pododdziałów z 5 KDP, stoczyły ciężką bitwę o miasteczko, zakoń-czoną jego zdobyciem. 12 pułk ułanów przeszedł pod rozkazy dowódcy CIL, gen. Umberto Utili.

8–17.07. Wileńszczyzna. Komenda Okręgu AK Nowogródek–Wilno prowadziła rozmowy z dowództwem 3 Frontu Białoru-skiego w sprawie nawiązania współpracy wojskowej.

się przechylać na lewą burtę, z jednoczesnym przegłębieniem na rufę.

Bezpośrednio po trafieniu rozpoczęła się ak-cja ratunkowa, polegająca na gaszeniu ognia, zatapianiu komór balastowych oraz udzielaniu pomocy ludziom. Jednocześnie próbowano od-ciążyć jednostkę, wyrzucając z rufy za burtę m.in. pływaki trałowe, amunicję artyleryjską i, po wyjęciu zapalników, bomby głębinowe. Po mniej więcej godzinie od eksplozji torpedy uda-ło się wyrównać przechył i trym. Około godz. 7 rozpoczęło się holowanie ciężko uszkodzonej jednostki na płytką wodę w rejonie lądowania „Juno” i przystani „Gooseberry 4”. O godz. 12.30 okręt przycumował do jednego z zatopionych statków, tworzących sztuczny falochron. W nocy z 8 na 9 lipca osadzony na mieliźnie krążownik uczestniczył w odpieraniu nalotu. Jednocześnie trwała akcja ratow-nicza, połączona z poszukiwaniami zwłok poległych w wyniku wybuchu marynarzy. Po południu 9 lipca, z powodu rozległych uszkodzeń kadłuba, zapadła decy-zja o odesłaniu większości załogi do Anglii oraz wyła-dowaniu zapasów okrętowych i zdemontowaniu sprzętu

i uzbrojenia. Wrak krążownika miał pozostać na mieliź-nie, wchodząc w skład falochronu.

Rano 16 lipca z ORP Dragon opuszczono znak do-wódcy okrętu. Szef Kierownictwa Marynarki Wojennej rozkazał skreślić krążownik z listy jednostek Rzeczypo-spolitej Polskiej. W wyniku storpedowania śmierć po-niosło 37 członków załogi okrętu.

Krążownik ORP Dragon prowadzi ogień

BITWA O WILNO – OPERACJA „OSTRA BRAMA”

W dniach 7–13 lipca rozegrała się bitwa o Wilno. Zgod-nie z założeniami operacji „Ostra Brama”, prowadzonej w ramach akcji „Burza”, zadaniem żołnierzy Armii Kra-jowej było opanowanie miasta przed nadejściem wojsk ra-dzieckich, aby podkreślić suwerenność Polski. Na Wilno

miały uderzyć siły liczące około 9100 żołnierzy z Okręgu AK Wilno oraz około 5700 z Okręgu AK Nowogródek. Żołnierze AK, skupieni w łącznie pięciu zgrupowaniach, zaatakowaliby z kierunku południowo-wschodniego oraz północno-zachodniego. Siły niemieckie w mieście

146

9.07. Kamionka. 6 Brygada AK mjr. Franciszka Koprowskiego „Konara”, wspólnie z batalionem radzieckim, walczyła z wy-cofującymi się oddziałami niemieckimi.

9.07. Rębków. Patrol oddziału partyzanckiego z Obwodu AK Garwolin stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

9.07. Kanał La Manche. ORP Ślązak wziął udział w eskortowaniu pancernika HMS Rodney z rejonu działań inwazyjnych do Anglii.

9.07. Numana–Osimo–linia rzeki Musone, Włochy. Pomimo powodzenia natarcia 2 Korpusu na dalekich przedpolach An-kony gen. Anders nakazał wstrzymanie dalszych działań zaczepnych celem reorganizacji oddziałów i uzupełnienia zaopatrzenia.

9.07. Brenzett, Wielka Brytania. Dywizjony 133 Skrzydła Myśliwskiego zostały przerzucone na lotnisko Brenzett i przystą-piły do zwalczania latających bomb V-1 (w ramach ADGB).

9.07. Westhampnett, Wielka Brytania. 303 dywizjon myśliwski zajął lotnisko w Westhampnett i rozpoczął wymianę sprzę-tu – w miejsce samolotów Spitfire V otrzymał myśliwce Spitfire IX.

9–16.07. Kanał La Manche. Załoga krążownika lekkiego ORP Dragon zeszła z okrętu w związku z decyzją o braku opła-calności odbudowy i pozostawieniu wraku jako części sztucznego falochronu. 15 lipca opuszczono banderę, a następnego dnia okręt został skreślony z listy jednostek Marynarki Wojennej RP.

9–18.07. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w nocnych patrolach w rejonie działań inwazyjnych.

10.07. Kiwerce. Przybyła z Sum nowo sformowana 1 Samodzielna Brygada Kawalerii.

10.07. Myszków. Miejscowy oddział AK uderzył na obóz Hitlerjugend w odwecie za pacyfikację wsi Mrzygłód.

szacuje się na około 10,5 tys. żołnierzy, dysponujących 270 działami, 60 czołgami i działami pancernymi, 48 moździerzami, kilkudziesięciu samochodami opance-rzonymi oraz – prawdopodobnie – kluczem samolotów. Tak duża liczebność wynikała z decyzji Hitlera o utwo-rzeniu Rejonu Umocnionego Wilno („Feste Platz Wil-na”) celem długotrwałej obrony. W mieście powstał sys-tem umocnień, z zewnętrzną linią defensywy opartą na 12 silnie uzbrojonych węzłach obronnych. Z powodu do-niesień o szybkich postępach wojsk radzieckich w kierunku

Wilna, dowódca okręgu wileńskiego AK ppłk Aleksander Krzyżanowski „Wilk” podjął decyzję o uderzeniu na Niem-ców 10 lipca. Datę natarcia przesunięto wkrótce na noc z 7 na 8 lipca, a następnie przyspieszono jeszcze o dobę. Ppłk Lubosław Krzeszowski „Ludwik”, dowódca oddzia-łów AK w mieście, zarządził gotowość bojową i nakazał zakończyć koncentrację 7 lipca o godz. 17.00.

Grupowanie się oddziałów partyzanckich przebie-gało w trudnych warunkach, z powodu przemieszczania jednostek niemieckich.

147

10.07. Cowes, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-6, którego dowódcą został por. mar. Jerzy Dobrodzicki.

10.07. Rejon Żytomierza, ZSRR. Rozpoczęło się formowanie 5 Dywizji Piechoty (13, 15 i 17 pp, 22 pal, 5 dapanc, 14 bsap) i 6 Dywizji Piechoty (14, 16 i 18 pp, 23 pal, 6 dapanc, 13 bsap).

10.07. Friston, Wielka Brytania. 316 dywizjon myśliwski zmienił miejsce postoju z West Malling na Friston.

10–11.07. Buchowice–Pakość. Zgrupowanie „San” 5 Dywizji Piechoty AK pod dowództwem kpt. Witolda Szredzkiego „Sulimy” stoczyło walkę z silnym zgrupowaniem UPA.

10–11.07. Kanał La Manche. ORP Błyskawica patrolował rejon Wysp Normandzkich. W nocy 10 lipca okręty zostały ostrzelane przez nieprzyjacielskie baterie nabrzeżne.

10–16.07. Numana–Osimo–linia rzeki Musone, Włochy. Oddziały 2 Korpusu zajmowały pozycje obronne i czyniły przy-gotowania do wznowienia ofensywy na Ankonę.

11.07. Garnek. W zasadzce oddziału partyzanckiego Obwodu AK Radomsko pod dowództwem ppor. Józefa Kaszy-Kowal-skiego „Almy” zabito 4 żandarmów.

11.07. Kraków. Żołnierze AK 1 kompanii batalionu Kedywu KG AK „Parasol” dokonali nieudanego zamachu na Wilhelma Koppego, wyższego dowódcę SS i policji GG, który odniósł jedynie niewielkie obrażenia ciała. Wycofująca się grupa bojowa stoczyła walkę z patrolem niemieckim koło miejscowości Udórz.

Ponadto rozkaz o przyspieszeniu początku operacji nie dotarł do wszystkich polskich oddziałów na czas. W rezultacie do operacji „Ostra Brama” przystąpiło oko-ło 4,5 tys. żołnierzy AK, tj. czwarta część stanu bojowe-go obu okręgów oraz oddziały miejskie (około 650 żoł-nierzy). Ostatecznie skoncentrowanym w rejonie Wilna zgrupowaniem nr 1, w którego skład wchodziły m.in. 3, 8 i 13 brygady AK oraz 3 i 5 batalion 77 pułku piechoty, dowodził mjr dypl. Antoni Olechnowicz „Podhorecki”. Zgrupowanie nr 3, złożone m.in. z 9 Brygady AK oraz 1 i 6 batalion 77 pp, prowadził mjr Czesław Dębicki „Ja-rema”. Odwód stanowiła 6 Wileńska Samodzielna Bry-gada. Do Zgrupowania nr 2 mjr. Mieczysława Potockie-go „Węgielnego” (1, 4, 23, 36 brygady) rozkaz o przy-spieszeniu akcji na Wilno nie dotarł i zgrupowanie re-jon koncentracji osiągnęło 7 lipca w godzinach popo-łudniowych.

Operacja „Ostra Bra-ma” rozpoczęła się rankiem 7 lipca natarciem zgrupowań nr 1 i 3 na silnie umocnione wschodnie i południowo--wschodnie rubieże Wilna; załamało się na wschodnich przedmieściach miasta.

W mieście do walki włączył się II batalion 85 pp kpt. Bolesława Zagórnego „Jana”, liczący około 500 żołnierzy, oraz 180-osobowy oddział „Szarych Szeregów” (dowód-ca kpt. Józef Grzesiak „Czarny”). Po południu do boju włączyły się wojska radzieckie 3 Korpusu Zmechanizo-wanego, wieczorem zaś reszta 5 Armii Pancernej. Do-szło do współpracy oddziałów AK z jednostkami Armii Czerwonej, m.in. 1 Brygady Wileńskiej AK z 277 DP oraz 3 Brygady AK „Szczerbca” z 8 BZmech. 9 lipca radziecka 277 DP, wspólnie ze zgrupowaniem nr 2 mjr. „Węgielne-go”, operowała na północ od Wilna. Tego dnia batalion AK kpt. „Jana” przeprawił się na lewy brzeg Wilii i wziął

1 Brygada AK por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” w marszu ulicą Kalwaryjską w Wilnie, lipiec 1944 r.

148

11.07. Olbrachcice. Oddział dywersyjny Obwodu AK Radomsko w walce z jednostką wartowniczą „własowców” zabił lub ranił 15 z nich.

11.07. Mejszagoła. 2 zgrupowanie AK mjr. Mieczysława Potockiego „Węgielnego” wspólnie z Armią Czerwoną zdobyły miejscowość.

11.07. Sambor. Oddziały z Obwodu AK Gródek Jagielloński toczyły walki o miasto.

11.07. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej gen. dyw. Marian Kukiel wydał zarządzenie o po-dziale Pomocniczej Służby Kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie na: Pomocniczą Wojskową Służbą Kobiet, Pomocniczą Morską Służbę Kobiet oraz Pomocniczą Lotniczą Służbę Kobiet. Powołano również komendy poszczególnych rodzajów PSK.

11.07. ZSRR. Zastępca szefa Sztabu Artylerii 1 Frontu Białoruskiego wydał zarządzenie w sprawie koncentracji jednostek artylerii Armii Polskiej w rejonie Turzysk w celu podporządkowania ich radzieckiej 69 Armii.

11–14.07. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w osłonie konwojów na Morzu Tyrreńskim.

12.07. Warszawa. Dowódca Armii Krajowej, w porozumieniu z kierownictwem ruchu ludowego, wydał rozkaz o ostatecznym zakończeniu do 15 sierpnia akcji wcielania BCh do AK.

12.07. Warszawa. Komenda Główna AK przesłała do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie meldunek specjalny z danymi dotyczącymi pocisku V-2.

udział w walkach na Starym Mieście. 10 lipca pododdzia-ły batalionu uczestniczyły w natarciu na dworzec kole-jowy oraz w kierunku cmentarza na Rossie. Do 12 lipca obrona niemiecka została rozczłonkowana. Izolowane pozycje były intensywnie bombardowane z powietrza i ostrzeliwane przez artylerię. W nocy część sił niemiec-kich wyrwała się z okrążenia, ponosząc przy tym cięż-kie straty m.in. w wyniku walk ze zgrupowaniem nr 2

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 10 lipca 1944 r.

ROZKAZ NR 13

W dniu 10 lipca 1944 r. opuszcza na własną prośbę stanowisko Szefa Oddziału Specjalnego Sztabu NW ppłk dypl.

Protasewicz Michał.

Ppłk Protasewicz pełnił funkcję Szefa Oddziału Specjalnego przez dwa i pół roku, wykazując niezwykłą inicjaty-

wę i pracowitość, całkowite oddanie się służbie i nieposzlakowaną lojalność. Wiem dobrze, ile wysiłku duchowego,

odporności nerwowej, siły woli i opanowania wewnętrznego wymaga ten szczególnie ważny i trudny posterunek,

na którym wśród trosk, zgryzot i kłopotów rozlicznych, człowieka obdarzonego sercem i poczuciem odpowiedzial-

ności, szarpie nieustannie myśl dotkliwa, że wszystko czego dokonać zdołał stanowi względnie mało w stosunku do

ogromu zadań.

Nagrodą jednak dla ppłk. Protasewicza niech będzie stwierdzenie, że w granicach ludzkich możliwości uczynił

wiele i dla Armii Krajowej znaczne położył zasługi.

W imieniu służby dziękuję ppłk. Protasewiczowi za owocną pracę dla Kraju i życzę Mu szczęścia żołnierskiego

na polu walki.

Naczelny Wódz

(-) SOSNKOWSKI Generał Broni

mjr. „Węgielnego”. Rankiem 13 lipca żołnierze AK pchor. Jan Jensch „Krepdeszyn” i kpr. Artur Rychter „Zan” zawiesili polska flagę na baszcie Gedymina na Gó-rze Zamkowej. Tego dnia walki w mieście się zakończyły. W boju poległo około 140 polskich żołnierzy, rany odnio-sło 240. Po wygaśnięciu walk dowództwo radzieckie wy-dało rozkaz aresztowania oficerów AK oraz rozbrojeniu oddziałów biorących udział w operacji „Ostra Brama”.

149

12.07. Wielka Brytania. Został rozwiązany 18 Sektor (Zgrupowanie Myśliwskie). Dowództwo operacyjne 131 Skrzydła objął G/Cpt. Aleksander Gabszewicz, a 133 Skrzydła – G/Cpt Tadeusz Nowierski.

12/13.07. Francja. Lancastery 300 dywizjonu uczestniczyły w bombardowaniu węzłów kolejowych we Francji.

12–15.07. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica odbył patrole w rejonie Illes des Groix. 15 lipca okręt wraz z HMS Tartar i HMS Haida zaatakował w pobliżu Lorient niemiecki konwój: zgłosił zatopienie uzbrojonego trawlera oraz 2 statków handlo-wych (na dno poszły 2 trawlery uzbrojone UJ1420 i UJ1421 oraz prawdopodobnie jeden eskortowany przez nie statek).

13.07. Krawczuny. 2 Zgrupowanie AK (1, 4, 6, 12 i 36 brygada) stoczyło walkę z liczącym ponad 2 tys. żołnierzy zgrupo-waniem niemieckim dowodzonym przez gen. Reinera Stahela, wycofującym się z miasta.

13.07. Lubelszczyzna. Patrole z oddziału AK kpt. Władysława Kabata „Brzechwy” zniszczyły 2 mosty na Tyśmienicy.

13.07. Łomżyńskie. 2 kompania I batalionu 33 pp AK dowodzona przez ppor. Franciszka Żebrowskiego „Wyda” rozbiła współpracujący z Niemcami białoruski oddział zbrojny.

14.07. Kałusz. Pododdziały 11 Karpackiej Dywizji AK wyzwoliły miasto.

14.07. Kluczkowice. Oddział lotny st. wachm. Franciszka Korczyńskiego „Małego” oraz jednostki partyzanckie OP 15 za-atakowały zespół majątków i obiektów należących do Liegenschaftu Kluczkowice.

14.07. Małopolska. Między wsiami Polesie i Jerzówka została zrzucona 13-osobowa grupa PSzP por. Antoniego Jańczaka „Antka”. Na przełomie lipca i sierpnia na jej bazie przystąpiono do formowania 1 Brygady AL Ziemi Krakowskiej.

SS-Obergruppenführer Wilhelm Koppe przez cztery lata, od 26 października 1939 r., był wyższym dowódcą SS i policji Kraju Warty, by następnie 10 listopada 1943 r. przejść na analogiczne stanowisko w Generalnym Guber-natorstwie, gdzie pełnił też funkcję sekretarza stanu do spraw bezpieczeństwa w „rządzie” Hansa Franka. Przy-czynił się do zaostrzenia terroru wobec polskiej ludności cywilnej, stosując m.in. odpowiedzialność zbiorową i ak-cje pacyfikacyjne. W związku z tym Kierownictwo Walki Podziemnej wydało polecenie jego likwidacji.

Pod koniec listopada 1943 r. Okręg AK Kraków roz-począł planowanie operacji. Przygotowania przerwało aresztowanie przez Niemców komendanta okręgu kra-kowskiego AK – Józefa Spychalskiego „Lutego”. KG AK

zażądała przyspiesze-nia zamachu, zabra-niając jednocześnie łączenia go z akcją odbicia „Lutego”. Je-den z planów zakła-dał ujęcie Koppego i jego wymianę na Spychalskiego. W ra-zie dalszego zwle-kania zapowiadano powierzenie zadania

grupie likwidacyjnej z Warszawy. I rzeczywiście zadanie powierzono batalionowi „Parasol”, jednostce stworzonej specjalnie do tego typu zadań.

Pod koniec kwietnia 1944 r. zjawił się w Krakowie Aleksander Kunicki „Rayski” w celu przeprowadzenia rekonensansu, a nieco później Stanisław Leopold „Ra-fał” – wyznaczony na dowódcę akcji. 20 czerwca 1944 r. przetransportowano z Warszawy na przygotowane przez krakowski Kedyw punkty kilkanaście peemów, około 30 pistoletów, 8000 sztuk amunicji oraz 7 samochodów osobowych i ciężarowych. W dniach 24–29 czerwca 1944 r. przerzucono 29 ludzi, w tym 18-osobową grupę uderzenio-wą. Pierwsze 2 planowane terminy zamachu – 5 i 7 lipca – nie doszły do skutku ze względu na zmiany planów Koppe-go. Ostatecznie 11 lipca o godz. 9.20 na ul. Powi-śle w Krakowie, drogę samochodowi wiozące-mu wyższego dowódcę SS i policji Generalnego Gubernatorstwa zaje-chały 2 chevrolety pro-wadzone przez żołnie-rzy „Parasola”. Mimo silnego ostrzału, od którego zginęło paru

ZAMACH NA KOPPEGO

Stanisław Leopold „Rafał” – dowódca akcji Stanisław Huskowski „Ali”

150

14.07. Stara Wygoda. Nieopodal miejscowości patrol z oddziału ppor. Pawła Stępnia „Gryfa” z Obwodu AK Kielce stoczył walkę z Niemcami.

14.07. Sumy, ZSRR. Gen. dyw. Karol Świerczewski został wyznaczony na stanowisko szefa Głównego Sztabu Formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Funkcję tę przejął od płk. Wsiewołoda Strażewskiego.

14.07. Moskwa, ZSRR. Stawka (Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa) wydała dyrektywę nr 220145 nakazująca rozbra-janie oddziałów AK na terytorium Litwy, zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy.

15.07. Jastrzębie. Oddział AK „Grom” ppor. Aleksandra Arkuszyńskiego „Maja” rozbił obóz służby budowlanej.

15.07. Urzędów. Oddziały AK i BCh z Obwodu AK Kraśnik stoczyły walkę z oddziałami „własowców” pacyfikującymi wsie Ludwinów i Rataje.

15–22.07. Wołyń. Główne siły Armii Polskiej zostały przegrupowane marszem pieszym spod Kiwerc do rejonów w pobliżu Bugu.

16.07. Ford, Wielka Brytania. Dywizjony 131 Skrzydła Myśliwskiego zostały przerzucone na lotnisko w pobliżu miejsco-wości Ford.

16.07. Chopniów, ZSRR. Dowódca Armii Polskiej wydał rozkaz nr 0153 o sformowaniu do 1 września 1944 r. 3 brygad pancernych (2, 3 i 4) o liczebności 1346 żołnierzy i 65 czołgów w każdej. Miały one wejść w skład 1 Korpusu Pancernego.

16–17.07. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w patrolu na trasie Augusta–Tarent.

Niemców, samochód wiozący niemieckiego dygnitarza zdołał ominąć blokadę i uciec pościgowi. Sam SS-Ober- gruppenführer został tylko ranny – gdyby akcja zakończy-ła się sukcesem, przyćmiłaby swoim znaczeniem słynny zamach na Franza Kutscherę, którego zwierzchnikiem był Wilhelm Koppe. Z grupy uderzeniowej został ranny tylko jeden AK-owiec. Odwrót z Krakowa do Wolbromia zabez-pieczali łącznicy z siatki terenowej. Za Wolbromiem doszło do niezamierzonego starcia z żandarmami, podczas które-go jeden z żołnierzy AK został ciężko ranny.

Po potyczce konwój skierował się do wsi Udórz, skąd łączniczki miały przeprowadzić grupę do oddziału party-zanckiego Gerarda Woźnicy „Hardego”. Wcześniej zjawi-li się Niemcy zaalarmowani potyczką pod Wolbromiem. W walce poległo 2 żołnierzy AK, a kolejnych 8 zostało ran-nych, 3 z nich Niemcy pojmali i później zamordowali.

Zamach na Koppego należał do wyjątkowo skompliko-wanych operacji Armii Krajowej, gdzie rozmiar przygoto-wań i skala trudności była nieporównywalna do wcześniej-szych akcji.

NACZELNY WÓDZ Kwatera polowa pod Ankoną, 16 lipca 1944 r.

ROZKAZ NR 14

Żołnierze II-go Korpusu!Cieszę się, że po dłuższej przerwie znów jestem w Waszym gronie.Żegnając Was w połowie kwietnia wiedziałem, że stoicie przed ciężką próbą. Układałem przeto swoją pracę i swój

czas w ten sposób, bym mógł w chwilach najtrudniejszych być razem z Wami.Z przyczyn ode mnie najzupełniej niezależnych, nie danym mi było dzielić z Wami trudów i wzruszeń wspaniałej

Waszej bitwy. Każdą myślą byłem wówczas przy Was. Cieszyłem się Waszymi tryumfami i przeżywałem z Wami smu-tek żałobny nad mogiłami poległych kolegów i towarzyszy broni.

Pod wypróbowanym dowództwem gen. Andersa II Korpus, w zwycięskiej bitwie pod Monte Cassino i Piedimonte, zapisał najpiękniejszą kartę naszego wojska w tej wojnie. Byłoby trudnym niezmiernie orzec, które oddziały odzna-czyły się ponad inne – wszystkie bowiem jednostki i wszystkie służby współzawodniczyły w wykazaniu niepospo-litego męstwa i ducha poświęcenia na rzecz całości. Wyrównując rachunek za ból moralny kampanii wrześniowej pokazaliście światu, jak – w najcięższych nawet warunkach – Polak Niemca bić potrafi, gdy ma równe szanse, a przede wszystkim broń odpowiednią w ręku.

Dalszy bieg działań, bój nad rzeką Chienti, boje o Loreto, Castelfidardo, Osimo wskazują jasno, że pomimo do-tkliwych ofiar, poniesionych przez Korpus, jego rozmach bojowy nie zmalał. Waszego niepowstrzymanego marszu do Polski wróg zahamować nie zdoła. Pierwsze okresy Waszej kampanii włoskiej będą na pewno wzorem dla innych jednostek Wojska Polskiego, które niebawem mają wejść do akcji.

151

16–22.07. Złoczów. W rejonie miejscowości 52 pp AK por. Mieczysława Lipy „Wichury” prowadził walki z ustępującymi Niemcami.

17.07. Bogusze. W godzinach wieczornych wojska NKWD zatrzymały i rozbroiły kadrę oficerską oddziałów nowogródzko--wileńskich AK zebraną na odprawę. Aresztowano 26 oficerów, w tym 9 dowódców brygad, 12 dowódców oddziałów, 5 oficerów sztabowych oraz dowódcę okręgu wileńsko-nowogródzkiego ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”.

17.07. Podlasie. Oddział AK por. Franciszka Ejsmonta „Wira” rozbił kolumnę niemiecką na szosie Krynki–Sokółka.

17.07. Przemyśl. Oddziały AK zaatakowały koszary niemieckie na Zasaniu.

17.07. Warszawa. Komenda Główna AK wydała rozkaz nakazujący służącym w AK „oficerom kontraktowym Kaukazu” opuszczenie Warszawy i odejście na zachód.

17.07. Wileńszczyzna. W rejonie Miedniki–Turgiele–Taboryszki oddziały Armii Czerwonej i NKWD przystąpiły do rozbra-jania oddziałów AK przybyłych na koncentrację zarządzoną przez dowódcę Okręgu Wileńsko-Nowogródzkiego AK.

17.07. Linia rzeki Musone–Paterniano, Włochy. Oddziały 5 KDP, przy wsparciu czołgów 2 BPanc i większości arty-lerii korpuśnej, przeszły rankiem do generalnego natarcia. Po całym dniu ciężkich walk została przełamana główna pozycja obronna nieprzyjaciela. Podczas nieprzyjacielskiego ostrzału artyleryjskiego sztabu 2 Brygady zginął jej szef mjr Stanisław Drzewiecki.

17–20.07. Kanał La Manche. ORP Ślązak brał udział w nocnych patrolach w rejonie działań inwazyjnych.

Raporty, jakie otrzymałem z Kraju, świadczą, że wieści o zwycięskich bojach II-go Korpusu rozeszły się w Polsce lotem błyskawicy, krzepiąc ducha rodaków okrutnie prześladowanych, lecz walczących niezłomnie. Jestem pewien, że słowa wdzięczności, jakie pod Waszym adresem nadeszły z Polski, znaczą dla Was więcej, aniżeli wszelkie inne pochwały i wyrazy podziwu, którymi Was obsypano z tylu stron.

Już słabnie niemiecka forteca zła i przemocy, a koniec wojny zbliża się wielkimi krokami. Wasz znój żołnierski trwać jeszcze musi nadal, zanim nadejdzie dzień upragniony i szczęśliwy, w którym danym Wam będzie ucałować świętą ziemię ojczystą. Dzisiaj, gdy szczególne trudności piętrzą się przed Polską, gdy w końcowym, zawsze najcięż-szym okresie zmagań, niejedna troska zaprząta naszą myśl i niepokoi serce, pamiętajcie Żołnierze II-go Korpusu: że Wasz czyn zbrojny jest potrzebny Ojczyźnie, że ofiary Wasze nie są daremne, a każda kropla krwi przez Was przela-nej umacnia prawa Polski, wołając do sumienia świata o prawdę i sprawiedliwość, przede wszystkim zaś pamiętajcie o olbrzymich ofiarach, jakie od lat pięciu na ołtarzu sprawy składają nieustannie bracia nasi w Kraju.

Pomimo niewątpliwej potrzeby dobrze zasłużonego odpoczynku, musicie stoczyć dalsze krwawe boje. Niechże poprzez nowe zwycięstwo nazwa miasta włoskiego, u bram którego stoicie, zwiąże się w dziejach z imie-niem Żołnierza Polskiego, wiernego, niezłomnego, pełnego wiary w mądrość wyroków Bożych, które drogą ciernistą, lecz szczytną i pełną honoru, doprowadzą go w końcu do rodzinnego domu.


Prowadząc pościg wzdłuż wybrzeża adriatyckiego, oddziały czołowe 2 Korpusu natknęły się 1 lipca na linii rzeki Musone i potoku Fiumicello na ponownie zorgani-zowaną obronę niemiecką. Przeciwnikiem były tu 278 DP gen. por. Harrego Hoppe i część 71 DP gen. por. Wilhelma Raapke. Broniły one podejść do portu Ankona, którego zdobycie stało się celem wojsk polskich. Bitwa o Ankonę rozpoczęła się tego właśnie dnia, kiedy to 15 Pułk Ułanów

Poznańskich zdobył San Biagio, a oddziały 3 Dywizji Strzelców Karpackich sforsowały Musone koło Loreto, tworząc na lewym brzegu niewielki przyczółek. W ko-lejnych dniach, gdy zaangażowano na nim także 2 Bry-gadę Pancerną, trwały ciężkie walki o jego rozszerzenie. 3 lipca pod Castelfidardo oddziały 3 DSK, wraz z 2 BPanc, w ciężkich walkach przełamały linie nieprzyjaciela, włamując się 6–8 km w kierunku północnym, naruszyły

BITWA O ANKONĘ

152

18.07. Lubelszczyzna. Niemieckie siły zbrojne podczas operacji „Wirbelsturm” zamknęły w lasach parczewskich pierścień okrążenia wokół zgrupowań partyzanckich AK i AL. Udało się z niego wyjść oddziałom 27 Wołyńskiej DP AK.

18.07. Podlasie. Oddział AK por. Franciszka Ejsmonta „Wira” pod Sokółką wysadził w powietrze pociąg wojskowy.

18.07. Świr. 1 kompania 40 pp AK kpt. Fryderyka Stauba „Procha” rozbiła wycofujące się tabory niemieckie.

18.07. Wileńszczyzna. Szef oddziału operacyjnego sztabu dowództwa Oddziałów Partyzanckich w Polu ppłk Izydor Zygmunt Blumski „Strychański” rozwiązał zgrupowanie oddziałów AK w Puszczy Rudnickiej, które uszły przed rozbrojeniem przez wojska radzieckie.

18.07. Agugliano, Włochy. 2 BPanc zajęła rankiem miasteczko, co oznaczało całkowite przełamanie pozycji obronnych na drodze do Ankony. Wojska niemieckie rozpoczęły pośpieszny odwrót z odcinka nadmorskiego w kierunku północnym.

18.07. Ankona, Włochy. Działający w pasie natarcia 3 DSK pułk ułanów karpackich, nie napotykając oporu, jako pierwszy wkroczył o godz. 14.30 do miasta i portu.

18.07. Londyn, Wielka Brytania. W celu dostosowania organizacji służb w jednostkach wojska do wzorów brytyjskich mi-nister obrony narodowej gen. dyw. Marian Kukiel wydał zarządzenie o powołaniu służb: materiałowej, zaopatrywania i trans-portu oraz warsztatowo-naprawczej w terminie do 15 września 1944 r.

18.07. Okolice Caen, Francja. Wskutek bombardowania niemieckich samolotów zginął szef sztabu 1 DPanc płk dypl. Jerzy Levittoux.

jego zasadnicze pozycje obronne i z trzech stron szczelnie zablokowały obsadę miasteczka. W tym czasie na lewym skrzydle do bitwy włączyła się 5 Kresowa Dywizja Pie-choty, której oddziały pod Filottrano i Montoro toczyły ciężkie walki o przełamanie niemieckich pozycji. Mon-toro zdobyto 5 lipca, dzień później, na odcinku natar-cia także tej dywizji, sforsowano rzekę Musone. W tym

czasie 2 Korpusowi podlegały także jednostki Włoskiego Korpusu Wyzwoleńczego (Corpo Italiono di Liberazione – CIL), operujące na skrajnym lewym skrzydle zgrupo-wania. Opór wojsk niemieckich na kierunku Ankony był twardy. 4 lipca 5 batalion 2 Brygady 3 DSK, wraz z podpo-rządkowanym 7 pułkiem huzarów (brytyjskim), zdoby-ły miasteczko Badia, a 6 lipca Karpatczycy zajęli Osimo.

153

18.07. Torette a Mare, Włochy. W godzinach popołudniowych oddziały 5 KDP dotarły do wybrzeża morskiego, odcinając wszystkie drogi dojazdowe od północy do Ankony.

18.07. Caen, Francja. W nalocie dywanowym 1500 ciężkich bombowców na niemieckie pozycje wzięło udział 14 Lancaste-rów 300 dywizjonu bombowego.

18.07. Scholven, Niemcy. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało zakłady petrochemiczne w Zagłębiu Ruhry. Jeden polski samolot został zestrzelony, zginęła cała jego załoga (7 lotników).

18.07. Wybrzeże adriatyckie, Włochy. Zostały utworzone 2 zgrupowania pościgowe: Oddział Wydzielony „A” z 3 DSK i Oddział Wydzielony „B” z 5 KDP, mające zadanie ścigać odchodzącego na północ nieprzyjaciela i uniemożliwić mu zajmo-wanie pośrednich pozycji obronnych.

18–19.07. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował w rejonie Lorient.

18–21.07. Wołyń. Artyleria Armii Polskiej uczestniczyła w walkach nad Turią i Bugiem, wspierając ogniem działania jed-nostek 91 Korpusu 69 Armii 1 Frontu Białoruskiego.

19.07. Wólka Plebańska. W rejonie stacji kolejowej oddział AK por. Antoniego Hedy „Szarego” zatrzymał pociąg towarowy. Zdobyto duże ilości amunicji i materiałów wybuchowych.

19.07. Świr. 1 kompania 40 pp AK kpt. Fryderyka Stauba „Procha” zajęła miejscowość.

19.07. Linia rzeki Esino, Włochy. Oddziały 2 BPanc sforsowały rzekę i uchwyciły przyczółki na jej lewym brzegu.

Niemcy zostali odepchnięci od rzeki Musone, lecz 7 lip-ca, z powodu konieczności wyrównania linii frontu na odcinku 5 KDP, która natrafiła na trudności w natarciu, 3 DSK przeszła do obrony na zajmowanych pozycjach. 9 lipca, pomimo powodzenia natarcia 2 Korpusu na da-lekich przedpolach Ankony, gen. Anders nakazał wstrzy-manie dalszych działań zaczepnych żeby zreorganizować oddziały i uzupełnić zaopatrzenie. Oznaczało to zakoń-czenie pierwszego etapu bitwy o port.

Drugi atak na Ankonę został przeprowadzony we-dług planu opracowanego 14 lipca przez dowódcę kor-pusu. 3 DSK, na której do tej pory spoczywał główny ciężar walk, miała prowadzić jedynie działania nękające, ściągając na siebie uwagę przeciwnika. 5 KDP i 2 BPanc, wspierane przez brytyjski 7 pułk huzarów, miały w tym

czasie wykonać uderzenie na zachód od miasta i po prze-łamaniu obrony przeciwnika odciąć mu drogę odwrotu. Polaków miał osłaniać od zachodu Włoski Korpus Wy-zwoleńczy. 17 lipca natarcie wznowiono. Operująca na lewym skrzydle 5 KDP, przy wsparciu czołgów 2 BPanc i większości artylerii korpuśnej, przeszła rankiem do generalnego natarcia. Po całym dniu ciężkich walk zo-stała przełamana główna pozycja obronna nieprzyjacie-la. 2 BPanc zajęła rankiem następnego dnia miasteczko Agugliano, co oznaczało całkowite przełamanie pozycji obronnych na drodze do Ankony. Wojska niemieckie rozpoczęły pospieszny odwrót z odcinka nadmorskiego w kierunku północnym. 18 lipca 6 Lwowska BP osiągnęła

Ulica Warszawska – odcinek szosy adriatyckiej biegnącej przez Ankonę

Polscy pancerniacy pod Ankoną, Na pierwszym planie zniszczone działo szturmowe StuG IIIlipiec 1944 r.

154

19/20.07. Warszawa. Grupa więźniów Pawiaka, wykorzystując dostarczoną im broń, podjęła nieudaną próbę ucieczki. Jed-nocześnie Niemcy zaatakowali grupę wsparcia z oddziału Kedywu KG AK „Osjan”, która poniosła duże straty.

20.07. Kanał La Manche. Wrak ORP Dragon został wykorzystany jako przedłużenie falochronu sztucznego portu „Mullber-ry” w pobliże miejscowości Arromanches.

20.07. Linia rzeki Esino, Włochy. Oddziały Wydzielone „A” i „B” 2 Korpusu rozpoczęły z przyczółków na lewym brzegu rzeki pościg za uchodzącym nieprzyjacielem.

20.07. Courtrai, Belgia. Piętnaście samolotów 300 dywizjonu uczestniczyło w bombardowaniu celów kolejowych.

20/21.07. Siedlce. Żołnierze Kedywu Okręgu AK Warszawa uszkodzili obrotnicę w parowozowni, blokując 32 parowozy.

20–23.07. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował okręt-bazę niszczycieli HMS Tyne.

20.07–7.08. Morze Irlandzkie. Załoga ścigacza S-6 odbyła cykl szkoleń i ćwiczeń w bazie w Holyhend, w Walii.

21.07. Bełżec. Batalion mjr. Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka” z 9 pp AK wyzwolił miasto.

21.07. Iwonicz Zdrój. 38-osobowy oddział AK po walce rozbroił garnizon niemiecki liczący 300 żołnierzy Wehrmachtu.

21.07. Kobiele Wielkie. W rejonie miejscowości drużyna pchor. Stanisława Nowaka „Twardego” z 27 pp AK stoczyła walkę z oddziałem niemieckim.

21.07. Rejon Opatowa. W walce z kolumną niemiecką oddział „Barwy Białe” z Obwodu AK Opatów spalił 5 samo-chodów.

rzekę Esino i utworzyła za nią przyczółek, a 2 BPanc dotarła do morza, odcinając obrońcom Ankony odwrót od północ-nego zachodu. Niemcy zdołali jednak wycofać się wcześniej. Tego też dnia dzia-łający w pasie natarcia 3 DSK Pułk Uła-nów Karpackich, nie napotkawszy oporu jako pierwszy wkroczył o godz. 14.30 do miasta i portu Ankona. Straty 2 Korpusu w bezpośrednich walkach o Ankonę wy-niosły 39 oficerów i 338 szeregowych za-bitych i rannych. W czasie całych działań ofensywnych na wybrzeżu adriatyckim były znacznie większe i wyniosły: 496 po-ległych, 1789 rannych i 139 zaginionych. Zdobycie Ankony było znaczącym sukce-sem operacyjnym 2 Korpusu w kampanii włoskiej. Już 23 lipca do portu zawinęły pierwsze statki transportowe, co miało kapitalny wpływ na system zaopatrywania całej brytyjskiej 8 Armii.

Castelferreto koło Ankony, 18 lipca 1944 r.

LASY PARCZEWSKIE

Prowadzone przez Niemców w czerwcu 1944 r. akcje przeciwpartyzanckie na Lubelszczyźnie – bezpośrednim zapleczu frontu wschodniego – nie doprowadziły do zli-kwidowania oddziałów ruchu oporu. Dlatego w połowie lipca okupant przystąpił do operacji ,,Wirbelsturm” („Cy-klon”). Do kolejnej akcji przeciwpatyzanckiej skierował m.in.: zmotoryzowany batalion żandarmerii, 3 batalion 25 pułku SS, dywizjon kawalerii SS, 70, 71 i 72 plutony

zmotoryzowane żandarmerii, 2 baterie dział, zgrupowa-nie kawalerii kałmuckiej (od 18 lipca). Siły te liczyły około 7–8 tys. ludzi uzbrojonych w broń maszynową, artylerię i lotnictwo. Ich celem było zgrupowanie partyzanckie rozlokowane w lasach parczewskich, w rejonie Ostrów Lubelski–Parczew–Sosnowica. Były to: 27 Wołyńska DP AK (około 4 tys. ludzi), zgrupowanie AL (2 i 3 brygady AL wraz z polową szkołą oficerską – około tysiąca żołnierzy)

155

21.07. Skroniów. W pobliżu majątku oddział dywersyjny pod dowództwem Stanisława Kałwy „Miotła” (Obwód AK Jędrze-jów) stoczył walkę z oddziałem Wehrmachtu.

21.07. Warszawa. Na odprawie sztabu Komendy Głównej AK, w której to odprawie uczestniczyli Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komorowski, szef sztabu KG i zastępca dowódcy AK gen. bryg. Tadeusz Pełczyński oraz zastępca szefa sztabu ds. operacyjnych gen. bryg. Leopold Okulicki, podjęto wstępną decyzję o rozpoczęciu walk w Warszawie.

21.07. Castiglione, Włochy. Przybyła z Trigno eskadra A 318 dywizjonu myśliwsko-rozpoznawczego w celu podjęcia współ-pracy z wojskami amerykańskiej 5 Armii. Wkrótce potem eskadra została przeniesiona do Malignano.

21.07. Ciambuttara, Włochy. Oddział Wydzielony „A” 2 Korpusu Polskiego zajął miejscowość i wziął do niewoli 40 żoł-nierzy przeciwnika.

21.07. Moskwa, ZSRR. Powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Jego utworzenie legitymizował dekret konspira-cyjnej Krajowej Rady Narodowej. W skład PKWN z ramienia WP zostali powołani: na stanowisko kierownika resortu obrony narodowej – gen. broni Michał Żymierski, a na jego zastępcę – gen. dyw. Zygmunt Berling.

21.07. Moskwa, ZSRR. Krajowa Rada Narodowa wydała dekret o scaleniu Armii Ludowej i Armii Polskiej w ZSRR w Woj-sko Polskie i utworzeniu Naczelnego Dowództwa.

21/22.07. Dubów. Oddział partyzancki 34 pp AK Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” rozbił kolumnę żandarmerii na szosie Biała Podlaska – Łomazy.

i oddziały radzieckie (tysiąc partyzantów). Niemieckie natarcie rozpoczęło się 17 lipca. Oddziały 27 DP AK wy-cofywały się wówczas na Rudkę i Jedlankę Starą. Nie do-szło do współdziałania otoczonych sił polskich i radziec-kich. Dowództwo 27 DP AK uzależniało ją od otrzymania amunicji, a wobec odmowy jej wydania, zdecydowało o przebijaniu się w kierunku zachodnim za Wieprz, w re-jon lasów kozłowickich. Jednostki AK wyszły z okrążenia 18 lipca wieczorem, kiedy to batalion Franciszka Pukac-kiego „Gzymsa” przełamał blokadę na linii kolejowej

łączącej Parczew z Lubartowem. Działania te wsparł ba-talion kpt. Michała Fijałki „Sokoła”. Po ciężkiej walce zmuszono przeciwnika do wycofania się. Pododdziały dywizji dotarły w rejon Juliopola 19 lipca o świcie. W dniu następnym Niemcy wprowadzili do walki zgrupowa-nie kawalerii kałmuckiej, zaciskając pierścień okrążenia wokół sił AL i partyzantów radzieckich. W nocy z 19 na 20 lipca partyzanci AL zaczęli przebijać się na południe, a pododdziały radzieckie na północny wschód. Kolumna polska i z towarzysząca jej ludność cywilna rozpoczęły

156

21–23.07. Rzeka Bug. Główne siły Armii Polskiej przeprawiły się przez rzekę.

21–27.07. Lwów. Oddziały Okręgu AK Lwów wspólnie z oddziałami radzieckimi walczyły o wyzwolenie miasta.

22.07. Kozły. Oddział partyzancki AK Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” z 34 pp AK rozbił kolumnę żandarmerii na szosie Biała Podlaska – Parczew. Zginęło 25 Niemców, 5 raniono, 7 wzięto do niewoli.

22.07. Bedlno-Borowe. Oddział partyzancki Jerzego Skolińca „Kruka” z 35 pp AK opanował po walce stację kolejową Bedlno. W walce zginęło 10 żołnierzy niemieckich, 37 wzięto do niewoli.

22.07. Brzeżany. W rejonie miejscowości 51 pp AK rozpoczął działania przeciwko wycofującym się Niemcom.

22.07. Kołaki. Grupa żołnierzy z 5 kompanii 71 pp AK odbiła około 2,5 tys. sztuk bydła konwojowanego przez Niemców.

22.07. Lubelszczyzna. Pododdziały 27 Wołyńskiej DP AK wyzwoliły Lubartów, Kock, Firlej i Kamionkę.

22.07. Lubelszczyzna. Na drodze Annobór–Lubartów oddział partyzancki ppor. Bolesława Mucharskiego „Lekarza” ostrze-lał wycofującą się kolumnę niemiecką.

22.07. Tomaszów Lubelski. Batalion mjr. Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka” z 9 pp AK i oddziały Armii Czerwonej wyzwoliły miasto.

22.07. Suwalszczyzna. Oddział AK pod dowództwem ppor. Antoniego Dąbrowskiego „Zająca” wzmocniony przez grupę partyzantów radzieckich, zaatakował na szosie Augustów–Lipsk batalion wojska niemieckiego.

marsz przed północą, ale w rejonie Jedlanki zostały rozbite na kilka różnej wielkości grup, które wycofały się w głąb masywu leśnego.

Oddziały radzieckie wydostały się z okrą-żenia, lecz pod Antopolem natknęły się na nieprzyjaciela i zostały zmuszone do przejścia do obrony okrężnej, tocząc ciężkie walki do 23 lipca, tj. do chwili dotarcia do nich regu-larnych jednostek Armii Czerwonej. W bitwie w lasach parczewskich straty partyzantów się-gnęły kilkuset ludzi.

Żołnierze 50 Pułku Piechoty AK 27 Wołyńskiej DP AK. Od lewej: por. Michał Fijałka „Sokół” – dowódca I batalionu, „Prawdzic”, mjr Jan Szatowski „Kowal”– dowódca pułku, lipiec 1944 r.

TURIA I BUG

W kwietniu 1944 r. Armia Polska w ZSRR została podporządkowana dowódcy 1 Frontu Białoruskiego i po przegrupowaniu w maju na Wołyń jako II rzut frontu zor-ganizowała obronę nad rzeką Styr, prowadząc jednocze-śnie szkolenie bojowe. 23 czerwca rozpoczęła się operacja zaczepna „Bagration”, która doprowadziła w krótkim cza-sie do zajęcia Białorusi i stworzyła warunki do uderzenia w kierunku Wisły. 2 lipca zapadła decyzja o kontynuowa-niu natarcia w ramach operacji brzesko-lubelskiej w celu rozbicia brzeskiego i kowelskiego zgrupowania wojsk niemieckich siłami 1 Frontu Białoruskiego i opanowania linii Wisły na szerokim froncie. Armia Polska miała dzia-łać w II rzucie 1 Frontu Białoruskiego.

11 lipca 1944 r. dowódca frontu wydzielił do wsparcia działań 69 Armii gen. płk. Władymira Kołpakczego artyle-rię Armii Polskiej dowodzoną przez gen. bryg. Aleksandra Modzelewskiego. Utworzyła ona Grupę Artylerii Dalekie-go Działania 69 Armii (1 Brygada Artylerii im. gen. Józefa Bema i 5 Brygada Artylerii Ciężkiej oraz radziecka 52 Ta-mańska Brygada Artylerii Armat) pod dowództwem płk. Jefimowa oraz Grupę Artylerii Wzmocnienia radzieckiej 312 Smoleńskiej Dywizji Strzeleckiej (1, 2 i 3 pułki artylerii lekkiej, 8 pułk artylerii haubic, 1 samodzielny pułk moź-dzierzy i 4 pułk artylerii przeciwpancernej) dowodzoną przez ppłk. Adolfa Krzysztofowicza – w sumie około 7 tys. artylerzystów oraz 260 dział i moździerzy. 13 lipca 1944 r.

157

22.07. Zabrody. W zorganizowaną przez oddział partyzancki por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (Obwód AK Włosz-czowa) zasadzkę w lesie pod Zabrodami wpadł oddział SS.

22.07. Moskwa, ZSRR. Powołano Naczelne Dowództwo WP: Naczelny Dowódca WP – gen. broni Michał Rola-Żymierski, pełniący jednocześnie funkcję kierownika Resortu Obrony Narodowej PKWN, zastępcy ND: gen. dyw. Zygmunt Berling, gen. bryg. Aleksander Zawadzki; członkowie: płk. inż. Marian Spychalski, Jan Czechowski.

22.07. Ostra, Włochy. Oddział Wydzielony „B” stoczył ciężkie walki o miejscowość, której jednak nie udało się zdobyć. Stwierdzono ponowne tężenie oporu wojsk niemieckich w pasie natarcia 2 Korpusu.

22.07. Wielka Brytania. Polskie dywizjony myśliwskie: 306, 315 i 316 zgłosiły zestrzelenie 20 latających bomb V-1.

22/23.07. Szczekociny. Zgrupowanie oddziałów AK i BCh pod dowództwem Józefa Sygity „Jana” zaatakowało garnizon niemiecki.

22–23.07. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica uczestniczył w patrolowaniu zachodnich wybrzeży Francji.

22–24.07. Lublin. Oddziały AK wystąpiły zbrojnie przeciwko niemieckiemu garnizonowi, zdobywając wiele budynków publicznych.

23.07. Biłka Szlachecka. Grupa AK por. Bolesława Czajkowskiego „Tomasza” starła się z oddziałem niemieckim.

23.07. Księży Most. Oddział por. Szczepana Gwiazdowskiego „Głaza” z Obwodu AK Gródek Jagielloński wykoleił pod Księżym Mostem niemiecki pociąg saperski.

jednostki artylerii polskiej rozwinęły się 8–10 km na połu-dniowy wschód od Turzysk – w pasie działania radzieckie-go 91 Korpusu Strzeleckiego gen. lejtn. Fiodora Wołkowa nacierającego na odcinku Targowiszcze–Dolsk, gdzie bro-niły się oddziały niemieckiej 253 DP gen. por. Carla Becke-ra i 342 DP gen. por. Heinricha Nickla z 4 Armii Pancernej. 16 lipca oddziały polskie osiągnęły gotowość do otwarcia ognia. Zadaniem Grupy Artylerii Dalekiego Działania było zwalczanie artylerii niemieckiej i podchodzących odwo-dów. Z kolei Grupa Artylerii Wzmocnienia miała wspie-rać ogniem nacierające w I rzucie 2 bataliony 1079 pułku strzeleckiego i batalion 1083 pułku strzeleckiego. Przed rozpoczęciem natarcia artyleria polska posiadała dwie i pół jednostki ognia amunicji.18 lipca o godz. 5.00 rozpoczęło się artyleryjskie przygotowanie natarcia. Po 45 minutach ruszyła do natarcia piechota. Ogień artylerii okazał się skuteczny i już o godz. 10.00 włamała się ona w niemiecką

obronę na głębokość 4 km. Następnie artyleria przeszła do bezpośredniego wsparcia nacierających pododdziałów. Do godz. 12.00 piechota 69 Armii i wspierająca ją polska artyleria podeszły w rejon Michowszczyzny i Berestyny, a do wieczora osiągnęła Ochotniki i Osereby. Niemiecka obrona została przełamana na głębokość 10 km. 19 lipca wojska 69 Armii przeszły do pościgu, zbliżając się do Bugu. Następnego dnia 312 Dywizja Strzelecka, wspierana przez polski 1 pal, sforsowała Bug koło Dorohuska. Dzień póź-niej przeszła do pościgu, kierując się na Chełm. Artyleria polska pozostała zaś nad Bugiem i 23 lipca dołączyła do sił głównych Armii Polskiej, które podeszły do przepraw na rzece. Artyleria Armii Polskiej w działaniach nad Turią i Bugiem wystrzeliła 26 374 pociski, niszcząc kilka czołgów i około 20 dział nieprzyjaciela oraz obezwładniając 13 bate-rii moździerzy i 9 baterii artylerii. Podczas działań poległo 11 polskich artylerzystów, 31 odniosło rany, a 3 zaginęło.

158

23.07. Lubartów. Oddział partyzancki ppor. Bolesława Mucharskiego „Lekarza” zdobył pociąg sanitarny, z którego zabrał 2 samochody sanitarne.

23.07. Lubelszczyzna. Oddział partyzancki por. Aleksandra Sarkisowa „Szarugi” starł się w rejonie Iżyce–Tuszów–Tuszó-wek z niemiecką kolumną taborową.

23.07. Nałęczów. Oddziały AK wyzwoliły miasto.

23.07. Nowy Korczyn. Połączone oddziały dywersyjne z Obwodu AK Busko dowodzone przez ppor. Jana Stryszewskiego „Solnego” zdobyły po kilkugodzinnej walce posterunek żandarmerii.

23.07. Olesno. Oddział partyzancki por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (Obwód AK Włoszczowa) oraz oddział Na-rodowych Sił Zbrojnych Władysława Kołacińskiego „Żbika” rozbiły 26-osobowy oddział SS.

23.07. Urzędów. Patrol oddziału lotnego „Małego” rozbroił grupę Niemców, zdobywając 5 samochodów, motocykl i broń oraz biorąc do niewoli 12 żołnierzy przeciwnika.

23.07. Warszawa. W związku z utworzeniem Naczelnego Dowództwa zostało rozwiązane Dowództwo Główne AL i jej Sztab Główny. Dowodzenie oddziałami AL na terenach okupowanych przejęło Naczelne Dowództwo za pośrednictwem Sztabu Party-zanckiego przy Naczelnym Dowództwie WP.

23.07. Bernardino, Włochy. Za wybitne czyny męstwa i odwagi wykazanej na polu walki Naczelny Wódz nadał Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari gen. bryg. Nikodemowi Sulikowi, dowódcy 5 KDP.

Dowódca artylerii1 Armii Wojska Polskiego

generał brygadyALEKSANDER MODZELEWSKI

Urodził się 23 lutego 1905 r. w rodzinie polskiej w Odessie. Od 1922 r. w Armii Czerwonej, absol-went Odesskiej Szkoły Artylerii. Od października

1927 r. pełnił funkcję szefa zwiadu w korpuśnym 17 puł-kiem artylerii w Winnicy. Od października następnego roku był szefem łączności pułku, dowódcą baterii szkolnej i szefem zabezpieczenia bojowego 17 pułku artylerii.

W kwietniu 1934 r. przeniesiony do Zarządu Artylerii Ukraińskiego Okręgu Wojskowego w Kijowie, gdzie został pomocnikiem szefa wydziału. W lutym 1935 r. mianowany pomocnikiem szefa sztabu 7 pułku artylerii.

W maju 1939 r. wyznaczony na dowódcę szkoły pod-oficerskiej 144 pułku artylerii haubic w Dniepropie-trowsku, a w sierpniu tegoż roku objął stanowisko szefa sztabu, pełniąc jednocześnie obowiązki dowódcy tego pułku. Wraz z dowodzonym pułkiem wziął udział w in-wazji ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r., na przełomie 1939 i 1940 r. – w „wojnie zimowej”, a w czerwcu 1940 r. – w aneksji Besarabii.

Po wybuchu wojny z Niemcami, od lipca 1941 r. brał udział w walkach na Froncie Zachodnim i 12 lipca został lekko ranny w lewą nogę pod m. Nosowka. Od września 1941 r. dowodził 701 pułkiem artylerii armat na Froncie Zachodnim (od grud-nia 1942r. – na Froncie Południowo-Zachodnim). Pod koniec grudnia 1942 r. przeniesiony na Front Leningradzki, gdzie ob-jął dowodzenie 51 Brygadą Artylerii Armat.

We wrześniu 1943 r. w stopniu pułkownika został skie-rowany do służby w Wojsku Polskim na stanowisko do-wódcy artylerii 1 Korpusu PSZ w ZSRR.

1 kwietnia 1944 r. objął stanowisko dowódcy artylerii Armii Polskiej w ZSRR, a potem 1 Armii WP. Dowodził artylerią armii m.in. w bitwie nad Turią i Bugiem. 13 marca 1944 r. awansowany na generała brygady, a 3 maja 1945 r. – generała dywizji.

Od 9 października 1945 r. dowódca artylerii Okręgu Wojskowego nr IV w Katowicach, a następnie inspektor ar-tylerii Okręgu Wojskowego nr IV we Wrocławiu. Od marca 1947 r. w ZSRR.

159

23.07. Kanał La Manche. ORP Ślązak eskortował pomocniczy stawiacz min HMS Southern Prince do Anglii.

23/24.07. Wielka Brytania–Niemcy. W nalocie 600 samolotów RAF na Kilonię wzięło udział 12 Lancasterów 300 dywi-zjonu bombowego. Jeden polski samolot został zestrzelony nad celem, a jego załoga, 7 lotników, poległa.

23–28.07. Rejon Dęblina. Jednostki 1 Armii WP przeszły przez Lubelszczyznę i zajęły stanowiska nad Wisłą w rejonie Dęblina i Puław. W ten sposób 1 Armia WP została wprowadzona do I rzutu 1 Frontu Białoruskiego.

24.07. Janówka. Oddział Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” z 34 pp AK zniszczył stanowiska artylerii niemieckiej.

24.07. Jaźwiny. Oddział Stanisława Chmielarskiego „Lecha” z 34 pp AK zdobył 6 haubic.

24.07. Biłgoraj. 4 kompania 2 pp Leg. AK ppor. Józefa Wiącka „Józka” zlikwidowała wycofujące się z miasta starostwo niemieckie.

24.07. Błogie. Oddział 25 pp AK rozbroił posterunek policji granatowej.

24.07. Mościska. Oddziały AK dowodzone przez por. Ludwika Kurtycza „Mazurkiewicza” opanowały miasto.

24.07. Stare Sioło. 3 i 4 kompanie z 40 pp AK zajęły miejscowość i przez 3 dni odpierały ataki Niemców oraz UPA.

24.07. Zagaje. Oddział Józefa Woźniaka „Orlika” z Obwodu AK Busko stoczył walkę z przeważającymi siłami żandarmerii.

24.07. Zwierzyniec. Pododdziały 9 pp AK, wspólnie z oddziałami Armii Czerwonej, odpierały niemiecki atak na miasto.

24.07. Żuków. W rejonie wsi zgrupowanie partyzanckie kpt. Stanisława Piotrowskiego „Jara” prowadziło akcję przeciwko pododdziałom niemieckim.

W dniach 21–25 lipca stoczono bój o Lwów. Zgodnie z założeniami akcji ,,Burza”, zadaniem żołnierzy Armii Krajowej kresów południowo-wschodnich było opano-wanie miasta przed wkroczeniem wojsk radzieckich, żeby podkreślić polskość tych ziem wobec zgłaszające-go do nich pretensje Związku Radzieckiego. Realizacji

zadania miało dokonać zgrupowanie 5 Dywizji Pie-choty AK, liczące około 5,5 tys. żołnierzy, w tym około 1100 z oddziałów leśnych, oraz m.in. 4 szwadrony 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich.

Na kierunku lwowskim broniły się niemieckie 349 i 357 DP oraz 8 DPanc. 15 lipca, dzień po rozpoczęciu

BITWA O LWÓW

160

24.07. Linia rzeki Misa, Włochy. Oddziały wydzielone „A” i „B” zostały połączone w „Zgrupowanie Roman”, którego dowódcą został płk Roman Szymański, dowódca 2 Brygady 3 DSK. Reszta wojsk 2 Korpusu pozostawała w drugiej linii, pro-wadząc reorganizację oraz przyjmując uzupełnienia osobowe oraz materiałowe.

24.07. Neapol, Włochy. ORP Garland wziął udział w przeglądzie floty przez króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI.

24/25.07. Stuttgart, Niemcy. W nalocie 500 samolotów RAF wzięło udział 12 Lancasterów 300 dywizjonu bombowego. Niemcy zestrzelili 2 samoloty dywizjonu z załogami brytyjskimi.

24.07–10.08. Pińczów–Skalbmierz. Ugrupowania partyzanckie AK, AL i BCh opanowały liczący blisko 1000 km2 teren od Nidy aż po Proszowice i Nowe Brzesko, nazwany Republiką Pińczowską. W jej części południowej władzę sprawował Powia-towy Delegat Rządu na Kraj, a w części północnej miejscowości – Konspiracyjna Powiatowa Rada Narodowa.

25.07. Leszczanka. Oddziały partyzanckie por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” i Stanisław a Chmielarskiego „Lecha” z 34 pp AK stoczyła walkę w której zginęło 45 żołnierzy niemieckich i 4 żołnierzy AK.

25.07. Lublin. Rozplakatowano obwieszczenie Okręgowego Delegata Rządu Władysława Cholewy „Łukasza Paśnika” o ob-jęciu władzy na terytorium województwa lubelskiego.

25.07. Skrobów. Rosjanie przystąpili do rozbrajania żołnierzy 27 Wołyńskiej DP AK.

25.07. Undy. Kompania 71 pp AK rozbiła w okolicy miejscowości oddział żandarmerii i uwolniła konwojowanych przez niego 150 radzieckich jeńców wojennych.

ofensywy w kierunku Lwowa przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego, komendant podokręgu Lwów, a zarazem dowódca 5 DP AK ppłk. dypl. Stefan Czer-wiński ,,Stefan” wydał zarządzenia wykonawcze do akcji ,,Burza”.

Główny ciężar walk o miasto miał spocząć na zgru-powaniu „Miasto”, pod osobistym dowództwem ppłk. Czerwińskiego. Zgrupowania: „Wschód” (dowódca ppłk Franciszek Rekucki „Baka”), „Zachód” (dowódca kpt. Karol Borkowetz „Zenek”) oraz „Południe” (do-wódca kpt. Jan Kozik „Wałek”) miały osłaniać Lwów od wschodu, zachodu i południa. Zgrupowanie „San” (dowódca kpt. Witold Szredzki „Sum”) miało uderzyć na pozycje niemieckie na kierunkach przemyskim i samborskim. Wreszcie zadaniem zgrupowania „Pół-noc” (dowódca kpt. Witold Wiktor Zaborowski „Wi-tosław”) było nawiązanie łączności z Okręgiem AK

Lublin i rozpoznanie działań ukraińskich na północ od Lwowa.

Pierwszym podod-działem polskim 5 DP AK, który przystąpił do walki w operacji „Burza”, była 1 kompania 40 puł-ku piechoty AK dowo-dzona przez kpt. Fryde-ryka Stauba „Procha”.

Żołnierze zaatakowali niemiecki tabor pod Świerzem, a następnie wspomogli oddziały radzieckie pod Bóbrką. 21 lipca do walk na wschodnim przedpolu Lwowa włączył się 14 pułku ułanów, wspierając radziecką 29 Brygadę Pie-choty Zmechanizowanej Gwardii z 10 Korpusu Pancer-nego Gwardii.

W nocy z 21 na 22 lipca wojska radzieckie rozpoczę-ły szturm, spychając oddziały niemieckie z południowo--wschodnich przedmieść Lwowa w kierunku centrum miasta. Wybuchły zacięte walki uliczne z użyciem czoł-gów i artylerii.

Do akcji przystąpił również garnizon lwowski AK, w sile około 3 tys. żołnierzy w 93 plutonach. 22 lipca ujawniające się oddziały polskie działając wspólnie z na-cierającymi wojskami radzieckimi, wyparły Niemców z Dzielnicy Wschodniej. Oczyszczono z przeciwnika m.in. Łyczaków. Walki przeniosły się następnie do Śród-mieścia. Po zlikwidowaniu gniazd oporu żołnierze AK wywiesili na budynku ratusza flagi: polską i wojsk so-juszniczych. Znaki te zostały potem zdjęte z polecenia radzieckiego dowództwa.

Kolejne sukcesy odniesiono w walkach o dzielnice Zachodnią i Południową. Tymczasem Dzielnica Północ-na pozostawała wciąż w rękach niemieckich, co utrud-niało działanie żołnierzy AK. Niemniej jednak plutono-wi pod dowództwem por. Zbigniewa Borzysławskiego udało się opanować teren gazowni miejskiej, gdzie wzię-to do niewoli niemiecką załogę.

Gen. bryg. Władysław Filipkowski „Cis”, „Janka”, „Orkan”, „Stach” – komendant Obszaru Lwowskiego AK (fotografia z 1918 r.)

161

25.07. Warszawa. Dowódca Armii Krajowej odznaczył pośmiertnie Krzyżami Walecznych dowódców powstań w getcie war-szawskim i białostockim: Mordechaja Anielewicza i Mordechaja Tenenbauma.

25.07. Linia rzeki Misa, Włochy. 2 Korpus przeszedł do obrony na zajmowanych pozycjach, z podziałem odpowiedzialności między obie dywizje. W związku z tym dzień później „Zgrupowanie Roman” uległo rozwiązaniu.

25/26.07. Wolbrom. Oddział kpt. Gerharda Woźnicy „Hardego” opanował miasto i rozbił magazyny, zdobywając 6 wozów obuwia i materiałów mundurowych oraz 15 wozów zapasów żywności.

25/26.07. Orlean, Francja. W czasie powrotu z nalotu na Stuttgart Lancaster z 300 dywizjonu zderzył się z samolotem z innej jednostki. Poległo 5 polskich lotników, a 2 zdołało się uratować.

25–26.07. Zaborów. W ramach operacji „Wildhorn III” („Most III”) samolot Dakota wylądował na lądowisku „Motyl” pod Zaborowem. Maszyna zabrała zdobyte przez wywiad AK części rakiety balistycznej V-2 (A4), wraz ze szczegółowym raportem technicznym na temat tej broni. Samolot zabrał do Włoch też 5 pasażerów, m.in. późniejszego premiera rządu na uchodźstwie Tomasza Arciszewskiego oraz emisariusza Józefa Retingera.

26.07. Biała Podlaska. Oddział AK por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona” zajął elektrownię i zakłady przemysłu drzew-nego.

26.07. Klimontów. Miejscowy oddział AK zdobył posterunek niemieckiej żandarmerii.

26.07. Łomazy. Oddział AK kpt. Józefa Strzęciwilka „Dunina” wspierał radzieckie natarcie na miasto.

Pomimo licznych kontrataków nieprzyjacielskich Polacy zdołali utrzymać obiekt. 23 lipca dowództwo ra-dzieckie wprowadziło wszystkie brygady 10 KPanc Gw do Lwowa. Pomoc nawiązujących kontakt i ujawnia-jących się oddziałów AK została skwapliwie przyjęta. Następnego dnia walki wybuchły na Kleparowie, gdzie oddziały AK uderzyły na Kortumową Górę, nie osiągnę-ły jednak powodzenia. Ostatecznie niemieckie oddziały zostały wyparte ze Lwowa rankiem 27 lipca.

W czasie wspólnych walk sił radzieckich i AK zdobyto m.in. Cytadelę, Pocztę Główną, uniwersy-tet, akademię handlu zagranicznego i Politechnikę. Wspólnie zlikwidowano opór pododdziałów UPA

w cerkwi św. Jura oraz obroniono przed Ukraińcami wieś Siemianówka.

Do polskich sukcesów należało m.in. zniszczenie 10 czołgów niemieckich oraz zdobycie 2 baterii artyle-rii i dużej ilości broni i sprzętu wojennego. Po wyparciu Niemców z miasta nastawienie radzieckiego dowództwa do AK uległo zmianie. Jeszcze w trakcie walk o Lwów Rosjanie rozpoczęli ustanawianie w nim swojej władzy, a kwatery w mieście zajął sztab 1 Frontu Ukraińskiego i ekspozytury NKWD. Tym samym uniemożliwiono Delegaturze Rządu RP wystąpienie w roli gospodarza. 28 lipca oddziały AK we Lwowie złożyły broń i zostały rozwiązane.

NACZELNY WÓDZ Bernardino, 23 lipca 1944 r.

ROZKAZ NR 15

Żołnierze II-go Korpusu!Pierwsze dekrety nadające odznaczenia za Waszą Kampanię Włoską poświęcam uczczeniu zasług tych, którzy na

polu chwały swe życie za Ojczyznę oddali.Powiew historii niesie imiona poległych na polach Italii Żołnierzy Polskich, by przekazać je potomności ku pod-

niesieniu serc i pokrzepieniu ducha przyszłych pokoleń, które dźwigną z kolei odpowiedzialność za losy Narodu.My, w naszej rodzinie żołnierskiej, ślubujemy poległym kolegom pamięć najwierniejszą, by cienie ich goryczy

osamotnienia nie zaznały. Ich groby na obczyźnie otoczymy braterską opieką. Gdy wojska nasze staną na ziemi ojczystej, przewieziemy drogie prochy do Polski, z imieniem której na ustach umierali Żołnierze pod Monte Cassino, Piedimonte, Loreto, Castelfidardo, Osimo i Ankoną.


162

26.07. Międzyrzec. Grupa żołnierzy pod dowództwem Roberta Domańskiego „Jaracha” z oddziału por. Stefana Wyrzykow-skiego „Zenona” z 34 pp AK wziął udział w wyzwalaniu miasta przez Armię Czerwoną.

26.07. Puławy. Oddział AK podobwodu Puławy współdziałał z jednostkami Armii Czerwonej w walkach o miasto.

26.07. Ryki. Oddział AK wyzwolił miejscowość.

26.07. Sarnetki. W rejonie wsi Sarnetki pododdział 3 batalionu 41 pp AK stoczył walkę z kolumną Wehrmachtu.

26.07. Sielec k. Skalbmierza. Oddział AK „Grom” ppor. Maksymiliana Klinickiego „Wierzby”, wspólnie z oddziałem „Sokoła”, rozbił niemiecką kolumnę samochodów ciężarowych. Zdobyto m.in. kaem, 8 peemów, 28 karabinów, 18 pistoletów, 14 skrzynek amunicji oraz wyposażenie wojskowe.

26.07. Siemianówka. Oddziały AK odparły atak ukraińskich żołnierzy SS.

26.07. Słopiec Szlachecki. Oddział partyzancki por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” stoczył potyczkę z Niemcami pod Słopcem Szlacheckim.

26.07. Świdnik. Pododdziały 8 pp AK zdobyły miejscowe lotnisko.

26.07. Urzędów. Oddział partyzancki AK por. Stanisława Łokuciewskiego „Małego”, wspólnie z żołnierzami miejscowego garnizonu AK, stoczył walkę z wycofującą się przez miasto kolumną niemiecką.

26.07. Warszawa. Przewodniczący Rady Jedności Narodowej, Delegat Rządu na Kraj, wicepremier rządu oraz Komendant AK w odezwie „Do Narodu polskiego” potępili KRN i PKWN jako samozwańcze, komunistyczne organy destrukcyjne.

Republika Pińczowska, nazywana także Rzeczpo-spolitą Kazimiersko-Proszowicką, była enklawą par-tyzancką, która powstała pod koniec lipca 1944 r. na

terenach opuszczonych przez okupanta niemieckiego i obejmowała tereny na lewym brzegu Nidy o łącznej powierzchni ponad 800 km2. Na jej terenie znalazły się

REPUBLIKA PIŃCZOWSKA

163

26.07. Linia rzeki Misa, Włochy. W związku z odwrotem na północ wojsk niemieckich oddziały 2 Korpusu wznowiły pościg za nieprzyjacielem i zajęły: Ostrą, Mandrioli, Filetto. Pułk ułanów karpackich dotarł do miasta i portu Seni- gallia.

26.07. Londyn, Wielka Brytania. Rząd polski upoważnił Dowódcę AK i Delegata Rządu na Kraj do rozpoczęcia w Warsza-wie powstania w momencie uznanym za odpowiedni.

26.07. Londyn, Wielka Brytania. Ppłk pil. Witold Urbanowicz został mianowany attaché lotniczym przy Ambasadzie RP w Waszyngtonie, zastępując na tym stanowisku ppłk. dypl. obs. Zygmunta Wojciechowskiego.

26.07. Moskwa, ZSRR. Podpisanie porozumienia o stosunkach między naczelnym dowództwem radzieckim a administra-cją PKWN. Władzę w strefie działań wojennych oddano w ręce wojsk radzieckich, co stało się formalną podstawą aresztowań i wywożenia żołnierzy Armii Krajowej w głąb Kraju Rad. Nadzór nad realizacją porozumienia powierzono członkowi Rady Wojennej 1 Frontu Białoruskiego gen. płk. Nikołajowi A. Bułganinowi.

26.07. Moskwa, ZSRR. Szefowi utworzonego Polskiego Przedstawicielstwa Wojskowego zostały podporządkowane: grupa operacyjna Zarządu Polityczno-Wychowawczego, Przedstawicielstwo Polskiego Sztabu Partyzanckiego oraz Wydział Wojskowy Związku Patriotów Polskich.

26.07. Wachow, Ukraina, ZSRR. Rozpoczęto formowanie 1 Samodzielnej Brygady Zaporowej.

26–27.07. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował zachodnie wybrzeże Bretanii.

miejscowości: Pińczów, Skalbmierz, Książ Wielki, Brze-sko Nowe, Działoszyce, Janowiec, Kazimierza Wielka, Koszyce, Nowy Korczyn, Proszowice, Sancygniów, Sła-boszów i Wiślica. Wobec odwrotu armii niemieckiej na zachód, na północ od Wisły w rejonie ujścia Nidy zaktywizowały się miejscowe jednostki partyzanckie należące do AK, BCh oraz AL. Początkiem działań było rozbrojenie 24 lipca posterunków niemieckich w Racła-wicach, Nowym Korczynie i Działoszycach oraz zajęcie Pińczowa. W tym czasie miały miejsce zwycięskie po-tyczki z drobnymi oddziałami Wehrmachtu pod wsią Sielec i w Młodzawach Dużych. Z kolejnych miejscowo-ści Niemcy sami ewakuowali urzędy i posterunku poli-cyjne, ściągając je do Kazimierzy Wielkiej, ale i ta miej-scowość została 27 lipca opanowana przez partyzantów. W południowej części enklawy władzę – z siedzibą w Kazimierzy Wielkiej – sprawował Delegat Powiatowy Rządu RP na uchodźstwie oraz komendant obwodu AK. W części północ-nej działała, popierana przez komunistów, Powiatowa Rada Narodowa (z siedzibą w Pińczowie) pod przywództwem Józefa Maślanki. Z oddziałów AL i współpracują-cego z nimi oddziału Maślanki sformowano 1 Brygadę AL Ziemi Krakowskiej im. Bar-tosza Głowackiego, liczącą około 440 ludzi. Natomiast dowództwo Okręgu AK Kraków zaczęło odtwarzać 106 DP AK i Krakowską Brygadę Kawalerii AK.

Na przełomie lipca i sierpnia Wisłę, na południe od Sandomierza, zaczęły przekraczać wojska Armii Czer-wonej. Po kilku dniach radzieckie oddziały rozpoznaw-cze nawiązały kontakt z terenami zajętymi przez party-zantów. Ponieważ Niemcy początkowo nie mieli sił na pacyfikację wyzwolonych terenów, zorganizowali tylko kilka słabych ataków i nalotów lotniczych na wybrane miejscowości. Dopiero 5 sierpnia większe zgrupowanie przystąpiło do ataku. Niemcy, wsparci oddziałami kola-boracyjnymi, uderzyli wówczas na Skalbmierz broniony przez skadrowany 2 batalion 120 pułku piechoty AK por. Romana Moskwy. Po odrzuceniu partyzantów grupa pa-cyfikacyjna podpaliła miasteczko i przystąpiła do mordo-wania jego mieszkańców. Na pomoc pospieszył najpierw oddział AK ppor. Franciszka Kozłowskiego „Brzo-zy II” oraz połączone oddziały AL pod dowództwem

2 drużyna II plutonu 2 kompanii Samodzielnego Partyzanckiego Batalionu Szturmowego kpt. Antoniego Iglewskiego „Ponara” 106 DP AK

164

26.07–16.08. Sheerness, Anglia. Odbył sie remont lewego wału napędowego ORP Ślązak. Pomimo przeprowadzonych napraw próby szybkościowe przeprowadzone 17 sierpnia ponownie wykazały występowanie wibracji przy prędkości ponad 17 węzłów.

27.07. Bobrka. 1 kompania 40 pp AK kpt. Fryderyka Stauba „Procha”, współdziałając z jednostkami Armii Czerwonej, opanowała miejscowość.

27.07. Daleszyce. Oddział partyzancki por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” rozpoczął kilkudniowe walki w obronie miej-scowości przed pacyfikacją.

27.07. Dobczyce. Oddział ze zgrupowania ,,Łysina” Obwodu AK Myślenice pod dowództwem Zbigniewa Banacha ,,Buka” uwolnił z aresztu adiutanta dowódcy obwodu.

27.07. Kazimierza Wielka. Oddział AK Mariana Miklaszewskiego „Odweta” rozbroił posterunek policji granatowej.

27.07. Lublin. Pod presją radzieckich władz wojskowych Komendant Garnizonu AK w Lublinie zaprzestał oficjalnej, pu-blicznej działalności.

27.07. Lublin. Płk Kazimierz Tumidajski, komendant Okręgu AK Lublin, odrzucił żądanie dowódcy 69 Armii gen. Władi-mira Kołpakczi podporządkowania żołnierzy AK 1 Armii Wojska Polskiego gen. Zygmunta Berlinga.

27.07. Rejon Kazimierza Dolnego. Partyzanci z oddziału AK „Zapory” pod dowództwem Franciszka Janowskiego „Mer-kurego”, wspólnie z żołnierzami miejscowej placówki BCh, zaatakowali w rejonie miasta wycofujący się oddział niemiecki.

kpt. Zygmunta Bieszczanina ,,Adama”, a także pododdziały z BCh. Doszło do zaciętych walk o miasteczko. Dzięki wsparciu plutonu radzieckich czołgów osta-tecznie partyzanci zmusili Niem-ców do odwrotu. 6 sierpnia prze-ciwnik zajął Kazimierzę Wielką. Tym razem do akcji wprowadzono regularne oddziały Wehrmachtu z III Korpusu Pancernego, które szybko wypierały słabe oddziały polskie z kolejnych miejscowości. Siły AK, BCh i AL były zbyt słabe, by utrzymać obszar Republiki Pińczowskiej, a oczeki-wana pomoc wojsk radzieckich była niewystarczająca. W zaistniałej sytuacji dowództwo AK wydało 8 sierp-nia rozkaz zdemobilizowania podległych oddziałów, a dowódz-two Brygady AL postanowiło przebić się przez linię frontu na prawy brzeg Wisły, co nastąpiło 15 sierpnia. Należy podkreślić, że w walkach o powstanie i obronę Rzeczypospolitej Kazimierzow-sko-Proszowickiej zgodnie współ-działały niemal wszystkie ugru-powania partyzanckie istniejące w okupowanej Polsce.

Józef Raj „Bruzda” na stanowisku ogniowym. Samodzielny Partyzancki Batalion Szturmowy

kpt. Antoniego Iglewskiego „Ponara” 106 DP AK

Wykład w 3 drużynie I plutonu 2 kompanii Samodzielnego Partyzanckiego Batalionu Szturmowego kpt. Antoniego Iglewskiego „Ponara” 106 DP AK

165

27.07. Rejon Zawichostu. 16-osobowy patrol z oddziału dywersyjnego Podobwodu AK Ostrowiec Świętokrzyski zorganizo-wał przy drodze z miasta zasadzkę na żandarmów, którzy mieli pacyfikować Czyżów Szlachecki.

27.07. Warszawa. Stanowisko komendanta organizacji „Nie” po płk. Auguście Emilu Fieldorfie „Nilu” objął gen. bryg. Leopold Okulicki „Kobra”.

27.07. Warszawa. Komendant Okręgu AK Warszawa płk Antoni Chruściel „Monter” wydał rozkaz koncentracji żołnierzy AK i oczekiwania na rozkaz podjęcia walki.

27.07. Lublin. Dowódca 1 Armii Wojska Polskiego gen. Zygmunt Berling wydał rozkaz w sprawie rozbrajania oddziałów AL, AK i BCh.

27.07. Wyspa Sylt, Niemcy. Samoloty 307 dywizjonu zaatakowały i poważnie uszkodziły niemiecką stację radarową.

27.07–3.08. Linia rzeki Misa, Włochy. W związku z wycofaniem się wojsk niemieckich na lewy brzeg i zajęciem tam po-zycji obronnych pościg za nieprzyjacielem dobiegł końca; 2 Korpus ograniczył się do walk pozycyjnych.

28.07. Biała Podlaska. Do miasta wkroczył OP 34 por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenona”, zajął w walce przedmieście Wola, zabezpieczył stację kolejową i elektrownię, a następnie zajął centrum miasta.

28.07. Kazimierza Wielka. Oddział AK i BCh stoczyły walkę z wycofującymi się oddziałami policji.

28.07. Kielecczyzna. W zasadzce zorganizowanej przez 4 kompanię 2 pp AK Stanisława Wiącka „Inspektora” w walce z grupą Niemców ze sztabu pułku saperów zdobyto plany niemieckich umocnień nad Nidą, które przekazano Armii Czerwonej.

W ramach operacji brzesko-lubelskiej pierwszorzu-towe armie 1 Frontu Białoruskiego dotarły pod koniec lipca do linii środkowej Wisły i przystąpiły do forsowa-nia rzeki na szerokim froncie. 27 lipca 1944 r. dowódca frontu marsz. ZSRR Konstanty Rokossowski na miejsce

2 Armii Pancernej, w lukę między 69 Armią a 8 Armią Gwardii wprowadził z drugiego rzutu 1 Armię WP, która otrzymała zadanie zorganizowania obrony wzdłuż pra-wego brzegu Wisły na odcinku między Dęblinem a Pu-ławami. 1 Armia liczyła wówczas około 70 tys. żołnierzy,

OBRONA WISŁY MIĘDZY DĘBLINEM A PUŁAWAMI

166

28.07. Lwów. Płk Władysław Filipowski „Janka”, komendant Okręgu AK Lwów, na żądanie dowództwa 1 Frontu Ukraiń-skiego wydał rozkaz rozwiązania wszystkich oddziałów AK na podległym mu obszarze. Oddziały AK ujawnione po walkach zostały rozbrojone.

28.07. Miedniki Królewskie. Do Kaługi wyruszył pierwszy transport żołnierzy i podoficerów okręgów AK Wilno i Nowogró-dek uwięzionych po 17 lipca przez oddziały NKWD.

28.07. Opatowe. Oddział AK z podobwodu AK Kazimierza Wielka dowodzony przez sierż. Mieczysława Janca „Lota” stoczył walkę z pododdziałem kozaków w służbie niemieckiej.

28.07. Stojewsko. Pluton z oddziału partyzanckiego por. Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (Obwód AK Włoszczowa) rozbroił kolonistów niemieckich, zdobywając 16 karabinów i żywność.

28.07. Warszawa. Zostało odwołane ostre pogotowie zmobilizowanych oddziałów AK.

28.07. Kijów, ZSRR. Dowódca lotnictwa Kijowskiego Okręgu Wojskowego wydał rozkaz nr 0167 w sprawie przekazania 1 Armii WP sformowanych w ZSRR: 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” i 2 Pułku Nocnych Bombowców „Kraków”. Pułki te zostały przekazane 1 Armii WP w sierpniu 1944 r.

28.07. Wielka Brytania–Francja. W czasie lotu bojowego nad Francją piloci 303 dywizjonu myśliwskiego spotkali się z niemieckimi samolotami rakietowymi Messerschmitt Me 163, które zaatakowały eskortowane przez Polaków bombowce. Pościg za niemieckimi maszynami nie dał rezultatu. Było to pierwsze w historii spotkanie polskich lotników z samolotami o napędzie rakietowym.

a w jej skład wchodziły m.in.: 1, 2 i 3 DP, 1 BA, 5 BAC. Do-wódca armii gen. dyw. Zyg-munt Berling, zorganizował obronę na prawym brzegu Wisły. W pierwszym rzucie w rejonie Dęblina rozmieścił 1 DP gen. bryg. Wojciecha Bewziuka, a w rejonie Pu-ław 2 DP gen. bryg. Anto-niego Siwickiego. 3 DP gen. bryg. Stanisława Galickiego wraz z artylerią znalazła się w II rzucie armii i zajęła re-jon ześrodkowania w okoli-cy miejscowości Żerdź. Na prawo od 1 Armii działała radziecka 8 AGw, a na lewo – 69 Armia. Te trzy armie miały przystąpić do forso-wania Wisły w swoim pasie działania 29 lipca 1944 r. Na lewym brzegu Wisły broniły się oddziały niemieckiej 174 DP Rez i 17 DP. Łącznie w pasie natarcia 1 Armii siły niemieckie liczyły około 7 batalionów piechoty oraz 170 dział i moździerzy, 10 dział pancernych, co stano-wiło równowartość jednej dywizji piechoty, czyli około 12 tys. żołnierzy.

Gen. Berling główne uderzenie zamierzał wykonać siłami 2 DP z rejonu Puław w kierunku na Wólkę Pro-fecką i Bronowice. 1 DP miała wykonać uderzenie po-mocnicze spod Dęblina w kierunku na Młynków. Go-towość do działań wyznaczono w obydwu dywizjach na 31 lipca godz. 24.00. W celu zachowania skrytości dzia-łań nie planowano artyleryjskiego przygotowania ata-ku. Trudności w gromadzeniu i podciąganiu do Wisły

środków przeprawowych nie pozwoliły w porę rozpocząć forsowania. Rozpoczęło się ono w nocy 1 sierpnia siłami tylko 2 DP, następnej nocy do działań przystąpiła także 1 DP. Podczas forsowania Niemcy natychmiast otworzy-li ogień i dlatego 6 pp zdołał jedynie przerzucić na dużą wyspę położoną na zachód od Wólki Profeckiej 3 bata-lion piechoty (bez 8 kompanii). 5 pp także nie wykonał zadania. 3 batalion 4 pułku piechoty płk. Mieczysława Melenasa uchwycił niewielki przyczółek w rejonie zagaj-nika, na południe od Góry Puławskiej. Z nastaniem dnia forsowanie zostało przerwane. 1 sierpnia prowadzono jedynie walkę ogniową w celu wsparcia żołnierzy znaj-dujących się na wyspach i na przyczółku. W nocy z 1 na 2 sierpnia forsowanie wznowiono w pasie obu dywizji. 1 DP forsowała rzekę siłami 2 pp pod Młynkowem.

Żołnierze 1 Armii WP na ulicach Chełma Lubelskiego

167

28.07–4.08. Dęblin–Puławy. 1 Armia WP gen. dyw. Zygmunta Berlinga, działając w drugim rzucie 1 Frontu Białoruskie-go, 28 lipca 1944 r. osiągnęła Wisłę na odcinku Rycice, Włostowice, gdzie przeszła do obrony na styku między radziecką 8 Armią Gwardii i 69 Armią.

29.07. Białaczów. Oddział AK dowodzony przez ppor. Henryka Furmańczyka „Henryka” opanował stację kolejową.

29.07. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 1, w którym podał do wiadomości akty prawne KRN o utworzeniu Wojska Polskiego i Naczelnego Dowództwa.

29.07. Lublin. Przy Naczelnym Dowództwie WP rozpoczęła działalność Radziecka Misja Wojskowa, koordynująca z dowódz-twem radzieckim poczynania władz polskich w zakresie organizacji sił zbrojnych.

29.07. Staszów. Zgrupowanie AK podobwodu Staszów dowodzone przez por. Milewskiego, współdziałając z radzieckim pa-trolem, rozbiło oddział niemiecki i na kilka godzin opanowało miasto.

29.07. Tłuszcz. I batalion 32 pp AK opanował miasto.

29.07. Hastings, Wielka Brytania. W czasie pościgu za latającą bombą V-1 został zestrzelony przez własną artylerię prze-ciwlotniczą i zginął por. (P/O) Egon Zygmund z 306 dywizjonu myśliwskiego.

29.07. Moskwa, ZSRR. Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał decyzję nr 6269 o utworzeniu na terytorium Polski ra-dzieckich komendantur wojskowych, do których kompetencji należało m.in. ustanowienie i ochrona porządku na tyłach Armii Czerwonej.

Kompanie, które przeprawiły się przez Wisłę, toczyły walki obronne w rejonie Głuśca i „Obozu Traugutta”. Do godz. 12.00 zostały jednak zepchnięte nad Wisłę i zniszczone. 2 DP zaś kontynuowała forsowanie rzeki pod Puławami. 4 pp przeprawił na lewy brzeg 770 żoł-nierzy wraz z uzbrojeniem, ale bez artylerii. Pozostałe pułki nie osiągnęły powodzenia. W ciągu dnia na przy-czółku w rejonie Góry Puławskiej toczyły się ciężkie walki. Bataliony 4 pp odpierały niemieckie kontrataki. Niestety, próby forsowania podjęte w nocy z 2 na 3 sierp-nia zakończyły się niepowodzeniem. W tej sytuacji gen. Berling nakazał ewakuować żołnierzy z przyczółka. Wy-cofywanie rozpoczęto z nastaniem zmroku 3 sierpnia, a zakończono w nocy z 4 na 5 sierpnia.

W walkach o przyczółki utracono około 1375 żołnie-rzy, w tym 256 poległych i aż 432 zaginionych. Większość z nich utonęła w Wiśle. Po-legli żołnierze spoczywają na cmentarzu wojennym w Puławach. Straty zada-ne Niemcom były nieduże. Można je oszacować na kil-kuset zabitych i rannych. Przyczyn niepowodzenia w forsowaniu Wisły pod Dęblinem i Puławami było

kilka. Do najważniejszych zaliczyć należy zbyt szero-ki pas forsowania i brak współdziałania między oby-dwoma dywizjami. Dowódca armii nie wykorzystał też wszystkich będących w jego dyspozycji środków prze-prawowych, a siły forsujące rzekę były zbyt szczupłe.

Nie bez znaczenia było wcześniejsze pojawienie się w tym rejonie radzieckiej 2 APanc. Niemcy do jej po-wstrzymania podciągnęli w ten rejon duże siły, z któ-rymi walczyły oddziały polskie. Tym samym związały one pod Dęblinem i Puławami znaczne siły niemiec-kie, co umożliwiło 8 AGw uchwycenie przyczółka pod Magnuszewem, a 69 Armii w rejonie na południe od Puław.

Gen. Zygmunt Berling i gen. Władysław Korczyc obserwuja polskie oddziały wkraczające do Chełma Lubelskiego, 23 lipca 1944 r.

168

29.07. Graye sur Mer, Francja. Początek lądowania 1 Dywizji Pancernej w Normandii.

29–30.07. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował konwój statków.

29.07–3.08. Plumetot, Francja. Rozpoczęło się przebazowywanie 131 Skrzydła Myśliwskiego (dywizjony 302, 308 i 317) na lotnisko wysunięte B.10 Plumetot (10 km na północ od Caen) położonego około 10 km od linii frontu i leżącego w zasięgu ognia artylerii niemieckiej.

29.07–18.08. Lublin. 4 DP została przegrupowana marszem pieszym (ponad 300 km) z okolic Ołyki do rejonu Lu-blina.

30.07. Dęblin–Puławy. 1 Armia WP otrzymała rozkaz przygotowania się do forsowania Wisły. W pasie natarcia 1 Armii WP na lewym brzegu Wisły broniło się około 7 nieprzyjacielskich batalionów, głównie z 17 Dywizji Piechoty.

30.07. Lubelszczyzna. Oddziały radzieckie przystąpiły do rozbrajania pododdziałów 3 DP AK zgrupowanych w Chełmie, Biłgoraju i Zamościu.

30.07. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 2 wzywający wszystkich żołnierzy polskich do zjednoczenia w jednolitym Wojsku Polskim w celu wyzwolenia kraju i zapewnienia narodowi polskiemu sprawiedliwych granic na zachodzie.

30.07. Pielaszów–Wesołówka. Niemcy rozbili batalion z 2 pp Leg. AK pod dowództwem kpt. Ignacego Zarobkiewicza „Swo-jaka”. Zginęło około 65 żołnierzy.

Po lądowaniu aliantów w Normandii 315 dywizjon myśliwski, podporządkowany Dowództwu Obrony Po-wietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain – ADGB), został użyty do wsparcia operacji desantowej w ograniczonym stopniu, ponieważ jego głównym zada-niem była obrona Wysp Brytyjskich przed niemieckimi latającymi bombami V-1. Latem 1944 r. piloci jednostki zostali jednak zaangażowani także do zadań eskorto-wych nad Francją i Norwegią.

30 lipca dowódca dywizjonu S/Ldr Eugeniusz Hor-baczewski otrzymał rozkaz wysłania 10 Mustangów jako ubezpieczenia grupy 48 samolotów Beaufighter z brytyjskiego 143 dywizjonu oraz tzw. ANZAC Strike

Wing (455 australijski dywizjon i 489 nowozelandzki dywizjon), które miały zaatakować niemieckie stat-ki u brzegów Norwegii, pomiędzy Lister i Stavanger (operacja „Roadstead”). Wkrótce po starcie polskich myśliwców jeden z samolotów musiał zawrócić na lot-nisko z powodu awarii silnika. Nieco później 3-sa-molotowy klucz F/O Macieja Kirste stracił kontakt z główną formacją i wykonał zadanie samodzielnie, nie napotykając nieprzyjaciela. W charakterze eskor-ty Beaufighterów pozostało więc jedynie 6 Mustangów 315 dywizjonu.

Na wodach norweskich lotnicy z dywizjonów 143, 455 i 489 nie napotkali żadnych niemieckich jednostek

BITWA POWIETRZNA U BRZEGÓW NORWEGII

Samoloty P-51 Mustang III. Od 26 marca 1944 r. samoloty takie były na wyposażeniu 315 Dywizjonu

169

30.07. Norwegia. Samoloty 315 dywizjonu myśliwskiego uczestniczyły w locie „Roadstead”, osłaniając 48 Beaufighterów atakujących niemieckie statki u wybrzeży Norwegii. W pobliżu Listerfjordu polscy myśliwcy w walce powietrznej zestrzelili 8 samolotów niemieckich bez strat własnych.

30.07. Falconara, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Fermo do Falconara.

30.07. Wielka Brytania. Została podniesiona polska bandera na ścigaczu S-7.

30.07. Caumont, Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało koncentrację wojsk pancernych nieprzy-jaciela.

30–31.07. Kanał La Manche. Ścigacz S-5 odbył swój pierwszy patrol.

30.07–2.08. Zatoka Biskajska. OORP Błyskawica i Piorun uczestniczyły w zespołowym patrolu na wodach Zatoki Biskajskiej.

31.07. Bukowiany. Oddział partyzancki „Barwy Białe” por. Kazimierza Olchowika „Zawiszy” z Obwodu AK Opatów stoczył walkę z oddziałem Wehrmachtu. Zniszczono 2 samochody pancerne, a 1 zdobyto.

31.07. Lwów. Władze radzieckie aresztowały zaproszonych na rozmowy około 30 oficerów AK oraz Okręgowego Delegata Rządu, Adama Ostrowskiego „Tomasza Niedzielę”.

31.07. Łoniów. Oddziały 2 pp AK dowodzone przez mjr. Antoniego Wiktorskiego „Kruka” stoczyły kilkugodzinny bój z od-działami niemieckimi, zatrzymując je na linii rzeki Koprzywianki, co ułatwiło Armii Czerwonej forsowanie Wisły pod Łoniowem.

pływających i po krótkim czasie zawrócili do bazy. Wkrótce potem w odległości około 30 mil na zachód od Listerfjordu alianckie maszyny zostały zaatakowa-ne przez mieszaną formację około 15 nieprzyjacielskich myśliwców z Jagdgeschwader 5 (JG 5) Eismeer.

Polscy piloci z 315 dywizjonu natychmiast ruszyli do akcji i w walce powietrznej zestrzelili 7 samolotów niemieckich, bez strat własnych. Zgodnie z meldunka-mi, W/O Tadeusz Jankowski zestrzelił 2 samoloty wro-ga (Bf 109 i Fw 190), S/Ldr Eugeniusz Horbaczewski, F/Lt Michał Cwynar i P/O Gwido Świstuń po półtora

samolotu (1½ Bf 109) a F/O Bożydar Nowosielski – pół samolotu (½ Bf 109, wspólnie z Horbaczewskim). Po-nadto lecący oddzielnie W/O Ryszard Idrjan zestrze-lił Bf 110, podnosząc do 8 liczbę zwycięstw polskiego zespołu. Alianci stracili 1 samolot Beaufighter TF.X z 489 dywizjonu.

31 lipca 1944 r. dowódca Polskich Sił Powietrz-nych gen. bryg. pil. Mateusz Iżycki wysłał do dowódcy 315 dywizjonu S/Ldr Eugeniusza Horbaczewskiego tele-gram, w którym pogratulował naszym pilotom zakoń-czonej sukcesem walki powietrznej.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W LIPCU

W lipcu dywizjony myśliwskie wyko-nały 1620 lotów bojowych, w tym 40 osłon wypraw bombowych, 17 bombardowań ce-lów naziemnych (187 lotów), 6 wymiatań, 9 rozpoznań żeglugi i wybrzeży nieprzyjaciela, 8 rozpoznań sił nieprzyjaciela na konty-nencie, 35 patroli ofensywnych (226 lotów), 23 ataki na latające bomby (259 lotów), 4 ataki na cele naziemne (29 lotów), 4 osłony frontu. W czasie lotów bojowych zestrzelono

Mustangi z 309 Dywizjonu

170

31.07. Szaniec. W rejonie miejscowości oddział ppor. Mieczysława Łaganowskiego „Wilgi” z Obwodu AK Busko zaatakował z zasadzki niemiecką kolumnę samochodów.

31.07. Warszawa. Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał rozkaz zezwalający na wstępowanie do 1 Armii Polskiej Polakom na obszarach wschodnich II Rzeczypospolitej, podlegającym obowiązkowi służby wojskowej w Armii Czer-wonej.

31.07. Warszawa. Na odprawie Komendy Głównej AK, z udziałem Delegata Rządu RP Jankowskiego, zapadła decyzja o roz-poczęciu w Warszawie działań powstańczych 1 sierpnia o godz. 17.00.

31.07. Londyn, Wielka Brytania. Rząd polski potępił skrajne ugrupowania NSZ, które odmówiły scalenia z AK.

31.07. Moskwa, ZSRR. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa ZSRR wydała dyrektywę określającą zasady mobilizacji na wyzwolonych ziemiach polskich.

31.07. Moskwa, ZSRR. Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał postanowienie nr 6282 „O zadaniach wojsk radzieckich w związku z wstąpieniem na terytorium Polski”.

31.07. Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało w północnej Francji wyrzutnie latających bomb V-1.

31.07–5.08 Bayeux, Francja. Na plażach pod Arromanches-les-Bains i Courseulles-sur-Mer lądowała 1 DPanc, po czym dywizja skoncentrowała się w rejonie: Magny, Ryes, Crepon, Tierceville.

31.07–10.08. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w nocnych patrolach w rejonie działań inwazyjnych.

10 samolotów niemieckich i 120 latających bomb. W cza-sie bombardowań atakowano linie i węzły kolejowe, mo-sty, zgrupowania wojsk, czołgów i pojazdów mechanicz-nych zrzucając ponad 58 ton bomb. Ponadto 318 dywizjon we Włoszech wykonał 507 lotów bojowych na rozpozna-nie wzrokowe, fotograficzne i artyleryjskie. Straty wła-sne w akcji bojowej i wypadkach: 3 zabitych, 1 zaginiony, 6 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 540 lotów bojowych, w tym 15 wypraw na bombardowanie miast i obiek-tów wojskowych (m.in. Caen, Tours, Orlean, Dijon, Courtrai, Kiel, Stuttgart), 25 wypraw na patrolowanie

mórz i walkę z żeglugą oraz 20 wypraw na atakowanie pociągów i linii komunikacyjnych i nękanie oddziałów nieprzyjaciela (305 dywizjon). Zrzucono 898 ton bomb i ponad tonę bomb głębinowych. Samoloty 304 dywi-zjonu bombowego trzykrotnie zaatakowały okręty pod-wodne wroga (rezultat nieznany).

Dywizjon osiągnął pierwsze miejsce w bombardowa-niu i lotach z wykorzystaniem radaru w całym Coastal Command. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 26 zaginionych, 8 samolotów. Ponadto w jednostkach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 13 lotników.

Bombowiec Liberator, 1586 eskadra do zadań specjalnych

171

19441 2 3

4 5 6 7 89 9 1011 12 13 14 15 16 1718 19 20 21 22 23 2425 26 27 28 29 30 31

SIERPIEŃ

1.08. Kryszkowce koło Berdyczowa. Rozpoczęto for-mowanie 4 samodzielnego pułku czołgów ciężkich (4 kompa-nie czołgów i kompania fizylierów). Zakończono 20 września.

1.08. Lublin. NKWD aresztowało gen. Adama Śwital-skiego, dowódcę 3 DP AK, i płk. Kazimierza Tumidajskie-go, komendanta Okręgu AK Lublin.

1.08. Proszowice. Oddziały AK i BCh opanowały miasto.

1.08. Staszów. III batalion 2 pp Leg. AK, pod dowódz-twem kpt. Stefana Kępy „Pochmurnego” opanował miejsco-wość współdziałając z pododdziałem Armii Czerwonej.

1.08. Warszawa. Dowódcy obwodów AK otrzymali w go-dzinach przedpołudniowych rozkaz Komendanta Okręgu AK Warszawa płk. Antoniego Chruściela „Montera” o usta-leniu godziny „W” na 1 sierpnia godz. 17.00. W niektórych dzielnicach walki powstańcze rozpoczęły się przed nakaza-ną godziną – najwcześniej, około godz. 14.00 na Żoliborzu i nieco później w Śródmieściu Północ i na Woli.

POWSTANIE WARSZAWSKIE

172

1.08. Moskwa, ZSRR. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa ZSRR skierowała do dowódców 1, 2 i 3 frontów białoruskich, 1 Frontu Ukraińskiego, Naczelnego Dowódcy WP gen. Michała Roli-Żymierskiego oraz dowódcy 1 Armii Polskiej dyrektywę nr 220169, nakazującą rozbrajanie oddziałów Armii Krajowej i innych „podobnych” organizacji.

1.08. Włochy. Baza przerzutowa we Włoszech nie została poinformowana o zamiarze rozpoczęcia walk w Warszawie. 13 startujących tego dnia samolotów polskich i brytyjskich nie dokonało żadnego zrzutu w rejonie Warszawy. Celem były pla-cówki w okolicach Łodzi, Kielc i Radomia. Zadanie wykonały tylko 4 załogi; jeden z polskich samolotów został zestrzelony w drodze powrotnej nad Węgrami.

1/2.08. Warszawa. Część oddziałów powstańczych AK opuściła miasto. Ewakuowały się oddziały z Żoliborza, Ochoty, czę-ściowo z Mokotowa i Woli. Próba wyjścia z miasta jednostek z Czerniakowa została zablokowana przez Niemców.

1–3.08. Dęblin. 1 Armia WP rozpoczęła forsowanie Wisły. W ciągu 3 dni oddziały 1 i 2 DP sforsowały rzekę i uchwyciły nieduże przyczółki w 5 miejscowościach, których nie udało się utrzymać: w rejonie m. Głusiec, mostu kolejowego w Dęblinie, m. Łęka i Góra Puławska oraz półwyspu na Wiśle na południe od Góry Puławskiej.

1–3.08. Kanał La Manche. Ścigacz S-5 odbył nocne patrole w Cieśninie Kaletańskiej.

2.08. Jaworznia. Oddział partyzancki Zygmunta Firleya „Kajtka” z Obwodu AK Kielce stoczył walkę z niemieckim oddzia-łem ochrony lotniska polowego w Rykoszynie.

2.08. Pęcice. W starciu z Niemcami i późniejszej egzekucji zginęło 91 żołnierzy AK ze zgrupowania ppłk. Mieczysława Sokołowskiego „Grzymały”, które nocą z 1 na 2 sierpnia opuściło Ochotę.

Wstępna decyzja o walce o Warszawę zapadła wie-czorem 21 lipca, gdy Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał rozkaz do wprowadzenia sta-nu czujności do powstania w dniu 25 lipca o godz. 00.01. Ostateczna decyzja w sprawie rozpoczęcia otwartej wal-ki zapadła 31 lipca na odprawie KG AK, na co wpływ miała błędna ocena możliwości Armii Czerwonej pod Warszawą (Niemcy zdołali bowiem czasowo powstrzy-mać jej natarcie).

W powstaniu miały wziąć udział wszystkie siły AK w Warszawie i w rejonie miasta. AK dyspono-wała w Warszawie ok. 50 tys. ludzi, z czego jedynie ok. 10% było uzbrojonych,

W rozpoczętych 1 sierpnia wal-kach powstańczych wzięło udział poniżej 50% żołnierzy. Powstań-com nie udało się osiągnąć zasko-czenia, co w połączeniu z niedosta-tecznym uzbrojeniem nie pozwoliło na opanowanie takich centralnych obiektów jak dworce, centrale te-lefoniczne, komendy policji, bu-dynki administracyjne, lotniska, mosty czy elektrownia. AK W tej sytuacji w nocy z 1 na 2 sierpnia część sił powstańczych z Żoliborza, Woli, Ochoty i Mokotowa opuści-ła miasto, zaś powstanie na Pradze nie zdołało się rozwinąć (w dniach 1–3 sierpnia wystąpienia w tej

dzielnicy miały epizodyczny charakter). Ostatecznie gen. „Bór” postanowił jednak pozostać w mieście i bro-nić opanowanych obszarów. Okres ofensywnych działań powstańczych trwał do 4 sierpnia, w tym czasie udało się zdobyć kilka niezwykle ważnych punktów niemiec-kiego oporu, m.in. Pocztę Główną, elektrownię, Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Polski na Bielańskiej. W nocy z 3 na 4 sierpnia na Żoliborz powróciło zgrupowanie II Obwodu. 4 sierpnia KG AK zabroniła, z powodu braku amunicji, podejmowa-nia działań zaczepnych. W Warszawie powstały 3 odosob-nione ośrodki walki: Śródmieście z Wolą i Starym Mia-stem, Dolny Mokotów i Żoliborz które stały się podstawą zorganizowania sił powstańczych przez płk. Chruściela w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (podzieloną na Śród-mieście Północ i Śródmieście Południe) pod dowództwem

Powstańcy oglądają broń zdobytą na wrogu. Pierwszy z lewej kapitan Cyprian Odorkiewicz

„Krybar”, Powiśle, sierpień 1944 r.

173

2.08. Boernerowo. W starciu z Niemcami pod Boernerowem zginęło około 100 żołnierzy 2 kompanii por. Jerzego Terczyń-skiego „Starży” z wycofującego się z Żoliborza Zgrupowania „Żubr”.

2.08. Rzeszów. Oddziały AK współdziałały z jednostkami Armii Czerwonej przy wyzwalaniu miasta.

2.08. Warszawa. Niemcy w odwecie za rozpoczęcie powstania rozstrzelali ponad 600 osób w więzieniu przy ul. Rako-wieckiej 37.

2.08. Londyn, Wielka Brytania. Oficerowie 2 Korpusu: ppłk dypl. Józef Matecki (dowódca 1 Brygady Strzelców Karpac-kich), płk dypl. Roman Szymański (dowódca 2 Brygady Strzelców Karpackich), ppłk dypl. Stanisław Maleszewski (szef sztabu 5 Kresowej Dywizji Piechoty) i mjr dypl. Leon Bitner (dowódca 12 Pułku Ułanów Podolskich), zostali zwolnieni ze stanowisk i przekazani do dyspozycji Naczelnego Wodza. Gen. Kazimierz Sosnkowski mianował dowódcą 1 Brygady 2 Korpusu płk. dypl. Stanisława Biegańskiego, a 2 Brygady 2 Korpusu – ppłk. Jana Lachowicza.

2.08. Moskwa, ZSRR. Postanowieniem Kwatery Głównej nr 220171 członek Rady Wojennej 1 Frontu Białoruskiego gen. płk Nikołaj A. Bułganin został pełnomocnikiem rządu radzieckiego przy PKWN. W punkcie 4 tego postanowienia znalazło się zalecenie nieuznawania organów polskiego rządu w Londynie.

2.08. Sassoferrato–Scheggia, Włochy. Na lewym skrzydle 2 Korpusu zostało utworzone, w celu dozorowania, zgrupowanie „Zak” ppłk. Stanisława Zakrzewskiego, oparte o wzmocniony Pułk Ułanów Karpackich.

2.08. Wielka Brytania. Mjr (W/Cdr) Jan Zumbach przejął funkcję dowódcy 133 Skrzydła Myśliwskiego od mjr. (W/Cdr) Stanisława Skalskiego.

ppłk. Edwarda Pfeiffera „Radwana”, Północ (Stare Miasto, Powązki, Mary-mont, Bielany, Żoliborz i Puszczę Kam-pinoską) pod dowództwem ppłk./płk. Karola Ziemskiego „Wachnowskiego” oraz Południe (Mokotów, Czernia-ków, lasy chojnowskie i kabackie) pod dowództwem ppłk. Józefa Rokickiego „Karola” (od 18 sierpnia).

5 sierpnia, z zachodu, rozpoczęło się uderzenie niemieckiej grupy odsie-czy, połączone z masowymi mordami ludności cywilnej na Woli i Ochocie. Do 11 sierpnia Niemcy opanowali obie te dzielnice. Kolejne natarcie nie-przyjaciela utknęło wobec zaciekłego oporu powstańców. 19 sierpnia Niem-cy przystąpili do szturmu generalnego Starego Miasta. Groźba jego upadku skłoniła dowództwo powstania do podjęcia działań zmierzających do opanowania terenu Dworca Gdańskiego, który oddzielał Żoliborz od Sta-rego Miasta. 15 sierpnia część zgrupowania AK z Pusz-czy Kampinoskiej próbowała przebić się na Starówkę, ale bez powodzenia.

Kolejne wzmocnienia dotarły z Kampinosu na Żoli-borz 19 sierpnia lecz podjęte nocami (z 20 na 21 i z 21 na 22 sierpnia) próby przebicia połączenia ze Starym Mia-stem przez dwustronne natarcia nie powiodły się. Ozna-czało to ostateczne załamanie się polskich inicjatyw ope-racyjnych. 2 września Niemcy opanowali Stare Miasto, a do 6 września większość Powiśla.

W Śródmieściu powstańcy zdobyli m.in. 11 sierp-nia – Pałac Staszica, 14 sierpnia – szpital ZUS na Solcu,

20 sierpnia – gmach PAST-y przy Zielnej, 23 sierpnia – Komendę Policji na Krakowskim Przedmieściu i cen-tralę telefoniczną na ul. Piusa XI, 2 września – budynek YMCA przy ul. Konopnickiej, ale te lokalne sukcesy nie miały wpływu na coraz tragiczniejszą sytuację operacyj-ną powstania.

Na Mokotowie zdobyto jeszcze Sadybę (utracona 2 września) i Sielce, na Żoliborzu – Marymont. 9–10 wrze-śnia, wobec upadku Starego Miasta, Powiśla, Sadyby, silnego natarcia na Śródmieście, ogromnych strat ludzkich i braku środków walki, KG AK zdecydowała się podjąć nie-miecką propozycję rozmów kapitulacyjnych, zostały one jednak przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amery-kańskiego z bronią i żywnością oraz rozpoczęciu natarcia Armii Czerwonej na Pragę.

Jedna z barykad w Śródmieściu

174

2.08. Hawr, Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało port.

2–3.08. Kanał La Manche. ORP Błyskawica uczestniczył w patrolu na wodach Zatoki Saint-Malo.

2/3.08. Żytomierz, ZSRR. NKWD aresztowało przybyłych na rozmowy z gen. broni Michałem Żymierskim członków komendy Obszaru AK Lwów: gen. bryg. Władysława Filipowskiego, płk. Franciszka Studzińskiego i ppłk. Stefana Czer-wińskiego.

3.08. Busko. Oddział AK por. Leona Stola „Dęba” z Obwodu AK Busko stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

3.08. Huta Szklana. Patrol z oddziału AK „Wybranieckich” pod dowództwem Tadeusza Kuchty „Jurka” stoczył walkę z od-działem niemieckim, biorąc do niewoli 14 jeńców.

3.08. Lublin. Oddział NKWD wkroczył do siedziby Delegatury Rządu na Kraj przy ul. Szopena 7 i aresztował Władysława Cholewę, Okręgowego Delegata Rządu.

3.08. Łapy. Pododdział ppor. Hieronima Perkowskiego „Dziadka” z 76 pp AK, współdziałając z oddziałami Armii Czerwo-nej, zajął miejscowość.

3.08. Sieraków. Oddział partyzancki por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” rozbił ekspedycję pacyfikacyjną, ratując miesz-kańców wsi wytypowanych do rozstrzelania.

3.08. Skała. Zgrupowanie AK z Obwodu AK Olkusz dowodzone przez Jana Pieńkowskiego „Mohorta” zaatakowało posteru-nek żandarmerii i policji granatowej.

Tymczasem Niemcy do 13 września odcięli Czernia-ków od Śródmieścia, zdobywając ten pierwszy w ciężkich walkach do 23 września, pomimo wsparcia powstańców przez desanty oddziałów z 2 DP 1 Armii WP. 21 wrze-śnia oddziały powstańcze zostały formalnie przeorga-nizowane w Warszawski Korpus AK pod dowództwem gen. bryg. Antoniego Chruściela. Oddziały na Żoliborzu stały się 8 DP (Grupa Północ), jednostki na Mokotowie – 10 DP (Grupa Południe), a zgrupowanie w Śródmie-ściu – 28 DP (dotąd Grupa Śródmieście). 24 września Niemcy rozpoczęli atak na Mokotów, zdobywając go do 27 września. Tego samego dnia oddziały niemieckie roz-poczęły operację nazwaną „Sternschnuppe” („Spadająca Gwiazda”) w Puszczy Kampinoskiej, która w ciągu kilku dni doprowadziła do likwidacji tamtejszego zgrupowania

partyzanckiego. Podjęta przez dowódcę zgrupowania mjr. Alfonsa Kotowskiego „Okonia” próba wydostania się z okrążenia nie powiodła się. 29 września Niemcy uderzy-li na Żoliborz. 30 września o godz. 18.15 ppłk Niedzielski wydał rozkaz kapitulacji. W tej sytuacji, w osamotnionym Śródmieściu również rozpoczęto przygotowania do złoże-nia broni. W nocy z 2 na 3 października przedstawiciele KG AK – pułkownicy Zygmunt Dobrowolski „Zyndram” i Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller” – podpisali układ o zaprzestaniu działań bojowych. 2 października o godz. 21.00 walka została zakończona.

Bilans strat powstańczych był wyjątkowo krwawy: ponad 10 tys. zabitych (20% stanu wyjściowego, w nie-których dzielnicach do 60%), ponad 5 tys. zaginionych bez wieści (10%), około 25 tys. rannych (50%), z czego

5 tys. ciężej rannych przebywało w szpi-talach powstańczych. Do niewoli dostało się 15–16 tys. powstańców. Straty ludno-ści cywilnej szacuje się na około 100 tys. zabitych. Podczas walk uległo zniszcze-niu 25% substancji lewobrzeżnej czę-ści miasta. Niemcy stracili ponad 3 tys. zabitych i 12 tys. rannych. Powstanie Warszawskie było największą klęską mi-litarną Wojska Polskiego od 1939 r., a je-śli liczyć straty ludności cywilnej – naj-krwawszą bitwą stoczoną na ziemiach polskich w II wojnie światowej.

Pluton por. Stanisława Jankowskiego „Agatona” batalionu „Pięść” przebiega pod ostrzałem przez ul. Chłodną w Warszawie

DowódcaOkręgu Warszawa Armii Krajowej

175

3.08. Warszawa. W centrum miasta oddziały AK zdobyły tego dnia m.in. Dworzec Pocztowy (przy ul. Żelaznej), Dom Tury-styczny (przy pl. Starynkiewicza), Arsenał, Pałac Blanka (przy pl. Teatralnym) i Pałac Mostowskich. Na Pradze wystąpienia powstańcze praktycznie zamarły.

3.08. Trossy St Maximin, Francja. Dziesięć samolotów Lancaster 300 dywizjonu zbombardowało wyrzutnię latających bomb V-1.

3/4.08. Warszawa. Oddziały AK ppłk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela” powróciły na Żoliborz, żeby bronić dzielnicy.

4.08. Warszawa. Komenda Główna AK z powodu braku amunicji wydała rozkaz przerwania akcji zaczepnych.

4.08. Linia rzeki Misa, Włochy. Oddziały niemieckie opuściły lewy brzeg, w związku z czym oddziały 2 Korpusu przeszły do pościgu w kierunku północnym.

4.08. Moskwa, ZSRR. Polski Samodzielny Batalion Specjalny został podporządkowany kierownikowi Resortu Bezpieczeń-stwa Publicznego na podstawie ustnego rozkazu Naczelnego Dowódcy WP.

4.08. Moskwa, ZSRR. Józef Stalin wyraził zgodę na powiększenie Wojska Polskiego do łącznej siły 300 tys. w 1944 r.

4.08. Pauillac, Francja. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało oddziały niemieckie.

4/5.08. Ceber. Pododdział z 2 pp Leg. AK, dowodzony przez kpt. Michała Mandziarę „Siwego”, stoczył walkę we wsi Ceber, zdobywając dużo broni i oporządzenia. Zginęło około 40 Niemców, a 109 wzięto do niewoli.

4–5.08. Włochy–Polska. Do 1586 eskadry dotarł rozkaz dowódcy MAAF (Mediterranean Allied Air Force) marsz. sir Johna Slessora zakazujący wykonywania lotów do Warszawy. Pomimo to dowódca eskadry mjr (S/Ldr) Eugeniusz Arciuszkiewicz postanowił,

DowódcaOkręgu Warszawa Armii Krajowej

generał brygadyANTONI CHRUŚCIEL „MONTER”

Urodził się 16 czerwca 1895 r. we wsi Gniweczyna Łańcucka w powiecie przeworskim. W 1914 r. wstąpił do Legionu Wschodniego, następnie został

wcielony do armii austriackiej. W 1915 r. ukończył szko-łę podoficerską oraz szkołę oficerów rezerwy. Od grudnia 1918 r. w Wojsku Polskim na stanowisku dowódcy 5 kom-panii 14 pp. Od grudnia 1921 r. dowódca I batalionu tegoż pułku. W 1922 r. awansowany na kapitana.

W 1923 r. został przeniesiony do 23 pp. Po ukończeniu w 1923 r. prawa na Uniwersytecie Lwowskim został przy-dzielony do miejscowego Korpusu Kadetów. W 1925 r. awansowany na majora. W 1927 r. objął dowództwo II ba-talionu 6 Pułku Strzelców Podhalańskich.

W latach 1929–1931 słuchacz Wyższej Szkoły Wo-jennej, następnie w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, w tym samym roku awansowany na podpułkownika. W 1934 r. objął stanowisko kierownika katedry taktyki w Wyższej Szkole Wojennej. Od stycznia 1937 r. zastępca dowódcy 40 pp, od marca 1938 r. dowódca

82 pp, na czele którego odbył kampanię 1939 r. Po kapitu-lacji Modlina po zwolnieniu z niewoli niemieckiej podjął działalność konspiracyjną. Od kwietnia 1940 r. w Związ-ku Walki Zbrojnej, gdzie w czerwcu 1940 r. wyznaczony został szefem Wydziału III (taktyczno-wyszkoleniowego), od października szef sztabu i zastępca komendanta Okrę-gu Warszawa-Miasto.

Od maja 1941 r. komendant Okręgu AK Warszawa. W sierpniu 1942 r. awansowany na pułkownika. Faktyczny dowódca powstania w Warszawie i współinicjator decyzji o jego przeprowadzeniu. 14 września 1944 r. awansowany na generała brygady. Po kapitulacji w niewoli niemieckiej, w której przebywał do maja 1945 r.

Po wojnie pozostał na emigracji, był II zastępcą szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, następnie in-spektorem Komisji Likwidacyjnej. Od marca 1947 r. czło-nek Rady Naczelnej Koła Żołnierzy Armii Krajowej.

Od 1956 r. mieszkał i pracował jako adwokat i tłumacz w Waszyngtonie, gdzie zmarł 30 listopada 1960 r.

176

w tajemnicy przed Anglikami, wysłać nad Warszawę 4 samoloty, a 3 kolejne załogi miały dokonać zrzutów w innych rejonach kra-ju. Jeden z samolotów lecących do Warszawy został uszkodzony przez niemieckiego nocnego myśliwca i po zrzuceniu ładunku w rej. Piotrkowa (część przejęła AK) powrócił do bazy, lecz rozbił się przy lądowaniu. Trzy pozostałe dokonały udanych zrzutów nad Warszawą (załogi F/L Zbigniewa Szostaka, W/O Henryka Jastrzębskiego i F/L Zygmunta Pluty). Zadanie wykonały też 2 załogi, których celem były placówki AK poza stolicą. 148 dywizjon RAF, który także wysłał swoje maszyny nad Polskę, stracił 4 samoloty.

4–6.08. Kanał La Manche. OORP Błyskawica oraz Piorun patrolowały wody Zatoki Saint-Malo w poszukiwaniu nieprzyja-cielskich sił nawodnych. 5 sierpnia omyłkowo zaatakowano kanadyjskie ścigacze torpedowe, zginął 1 marynarz.

5.08. Jaksice. Pododdziały 120 pp 106 DP AK pod dowództwem dowódcy IV batalionu pułku ppor. Stanisława Padły „Nie-roby” stoczyły bój z oddziałem Wehrmachtu.

5.08. Łagów. Pododdziały z batalionu partyzanckiego kpt. Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” oraz jednostki Armii Czerwo-nej wyzwoliły miejscowość.

5.08. Rejon Iwanisk. 5 kompania 2 pp Leg. AK, pod osłoną czołgów radzieckich, dokonała wypadu przeciwko oddziałowi Wehrmachtu, zdobywając znaczne ilości broni i amunicji.

5.08. Skalbmierz. Oddziały AK, BCh i AL stoczyły bitwę z oddziałem niemieckim. Walczących wsparły 2 czołgi radzieckie.

5.08. Skarżysko-Kamienna. Patrol AK zlikwidował Leo Metza, szefa Kripo.

5.08. Warszawa. Batalion AK „Zośka” uwolnił więzione w obozie koncentracyjnym przy ul. Gęsiej (stąd nazwa „Gęsiówka”) osoby różnych narodowości, w tym około 350 Żydów.

NACZELNY WÓDZ Rzym, dnia 2 sierpnia 1944 r.

ROZKAZ NR 16

Żołnierze II-go Korpusu,Przybyłem na front włoski z zamiarem dłuższego pobytu w Waszym gronie. Niestety, rozwój wypadków zmusza

mnie do przerwania podróży. Wezwany przez Pana Prezydenta Rzeczypospolitej do powrotu, odlatuję do Londynu. Żegnam się z Wami z ciężkim sercem niby człowiek, który udając się w daleką i trudną wędrówkę, opuszcza dom rodzinny i z żalem ogląda się poza siebie.

Przeżyłem z Wami od początku do końca dnie zwycięskiej bitwy pod Ankoną. Byłem dumny z Was, widząc Wasze bohaterstwo, Waszą ochotę i zapał do Walki. Na cichym cmentarzu włoskiego miasteczka, wśród lasu świeżych mo-gił, kryjących zwłoki Waszych kolegów, spędziłem pamiętne chwile zadumy i głębokiego wzruszenia.

Z największą radością odznaczyłem krzyżem ,,VIRTUTI MILITARI” Waszego zwycięskiego dowódcę i obok niego wielu dzielnych żołnierzy Korpusu. Przykro mi niezmiernie, iż nie zdążyłem odwiedzić szpitali Waszych, gdzie zamie-rzałem osobiście przypiąć Krzyże tym, którzy krwią swoją ofiarnie zrosili pole walki.

Żałuję również, że nie mogłem odbyć inspekcji wszystkich służb Korpusu, które tak wydatnie przyczyniły się do Waszych zwycięstw.

Rozstaję się z Wami w chwilach przełomowych, na ostrym zakręcie dziejowym.Znam dobrze Wasze wyznanie wiary. Wasze myśli są moimi myślami. Wasze dążenia i uczucia mieć będą we

mnie zawsze orędownika i obrońcę. Jako Wasz Wódz Naczelny uczyniłem wszystko, by były one również znane Panu Prezydentowi Rzeczypospolitej.

Polskie Siły Zbrojne, będące narzędziem woli Narodu, toczą walkę w obronie całości, niepodległości i honoru Polski. Te święte cele wojny obowiązują nas ciągle, przeto nie wypuścimy broni z ręki. Musimy maszerować dalej, choć serce nieraz z bólu pęka, a zmęczone oczy na próżno rozglądają się dookoła w poszukiwaniu prawdy i sprawiedliwości.

Szlaki Wasze, tak krwawe i ciężkie są proste i uczciwe. Jest to droga obowiązku wobec Polski, droga nieskalanego honoru Żołnierza Polskiego, który był, jest i pozostanie rycerzem bez skazy i prawdziwym gentlemanem. Bądźcie przekonani, iż postępując w ten sposób służycie jednocześnie ludzkości i jej najszczytniejszym ideałom. Mieć czyste sumienie, iść z podniesionym czołem, móc patrzeć wszystkim prosto w oczy w poczuciu usprawiedliwionej dumy żołnierskiej, oto wielka Wasza siła moralna, przed którą na dłuższą metę ostać się nie zdoła gwałt i przemoc.

Żołnierze II-go Korpusu, jesteście wspaniałymi, kochanymi chłopcami. Miłuję Was z głębi duszy, wierzę w Was i mam do Was zaufanie bez granic. Wiem, że maszerując wspólnie przetrwamy, zwyciężymy i do celu dojdziemy.


177

5.08. Warszawa. Oddziały SS i policji niemieckiej przystąpiły do uderzenia na miasto od zachodu, atakując Ochotę i Wolę; gdzie dokonano eksterminacji ludności.

5.08. Scapezzano–Monterado, Włochy. Oddziały 2 Korpusu zostały zatrzymane na niemieckiej linii obronnej nad rzeką Cesano.

5–18.08. Rejon Lublina. 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” i 2 Pułk Lotnictwa Nocnych Bombowców „Kraków” został przebazowany z lotniska Gostomel pod Kijowem na lotnisko Dys na wschód od Lublina.

5.08. Blaye St Luce, Francja. Lancastery 300 dywizjonu zbombardowały niemieckie zbiorniki ropy.

5–31.08. Aleksandria, Egipt. Przeprowadzono remont ORP Garland.

6.08. Bałtów koło Żyrzyna. W skład 1 Armii WP rozkazem nr 0171 Dowódcy 1 Armii WP włączono nowo sformowane jednostki: 1 Dywizję Artylerii Przeciwlotniczej, 4 Samodzielną Brygadę Artylerii Przeciwpancernej i 1 Samodzielną Brygadę Kawalerii.

6.08. Józefów. Żołnierze wojsk NKWD aresztowali mjr. Tadeusza Sztumberka-Rychtera „Żegotę”, dowódcę 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK.

6.08. Masłów. Oddział ochrony radiostacji AK nr 49 dowodzony przez ppor. Bolesława Boczarskiego „Juranda” rozbroił 20-osobowy oddział żołnierzy niemieckich w rejonie lotniska.

6.08. Rejon Opatowa. Pododdział 2 pp Leg AK, prowadząc wspólnie z żołnierzami radzieckimi rozpoznanie drogi Opatów– –Kielce, rozproszył kolumnę Wehrmachtu.

Wiadomość o wybuchu w Warszawie powstania do-tarła do Londynu rankiem 2 sierpnia 1944 r. W tym cza-sie stacjonująca na lotnisku Campo Cassale we Włoszech

polska 1586 eskadra do zadań specjalnych posiadała 9 samolotów i tylko 6 załóg. Tymczasem Dowódca Armii Krajowej gen. Tadeusz Komorowski „Bór” żądał jak naj-szybszego rozpoczęcia zrzutów. Anglicy uznali wtedy, że o sposobie pomocy Warszawie ma zadecydować do-wódca Sił Powietrznych Obszaru Morza Śródziemnego (Mediterranean Allied Air Force – MAAF) marszałek lotnictwa sir John Slessor. Ten jednak uważał, że zrzuty nad silnie bronioną przez niemiecką obronę przeciwlot-niczą Warszawą spowodują zbyt duże straty i zgodził się jedynie na dostarczenie zaopatrzenia placówkom AK w pobliżu stolicy. W tej sytuacji dowódca 1586 eskadry mjr (S/Ldr) Eugeniusz Arciuszkiewicz postanowił wy-słać, w nocy z 4 na 5 sierpnia, 4 samoloty nad Warszawę w tajemnicy przed Anglikami (oficjalnie miały dokonać zrzutów w innym rejonie). Trzem z tych maszyn uda-ło się zrzucić zasobniki z bronią, amunicją, żywnością i środkami opatrunkowymi powstańcom warszawskim, zapoczątkowując w ten sposób akcję pomocy walczącej stolicy. Naciski polskich władz państwowych sprawiły, że marsz. Slessor wkrótce wyraził zgodę na wysłanie nad stolicę załóg ochotniczych. W nocy z 8 na 9 sierpnia 1586 eskadra wysłała więc do Warszawy 3 znajdujące się w dyspozycji załogi, którym udało się wykonać zadanie i cało powrócić do bazy we Włoszech.

Wieczorem 12 sierpnia do akcji włączyli się też lotni-cy brytyjscy ze 148 dywizjonu RAF. Zrzutu nad Warsza-wą dokonały 4 załogi polskie i 3 brytyjskie. W kolejnym

LOTNICZE WSPARCIE DLA POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

Zrzucanie zasobników z zaopatrzeniem

178

7.08. Daleszyce. Kompania por. Leona Stola „Dęba” z Obwodu AK Busko i 1 kompania 4 pp Leg AK por. Mariana Sołtysiaka „Barabasza” stoczyły walkę z 80-osobowym oddziałem niemieckim.

7.08. Rejon Mińska Mazowieckiego. Rozbrojono Grupę Operacyjną AK „Wschód”. Dowódca grupy płk Hieronim Susz-czyński „Szeliga”, sztab i 750 żołnierzy zostali wywiezieni do obozu Majdanek w Lublinie.

7.08. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP wydał dekret o stopniach funkcyjnych żołnierzy lotnictwa w czasie trwania wyjątkowych okoliczności wywołanych wojną, zmieniający ustalenia dekretu z 22 listopada 1943 r. (Dz U RP 1944 nr 9 poz. 16).

7.08. Sommervien, Francja. 1 DPanc wyruszyła do rejonu wyjściowego do walki na południe od Caen.

7/8.08. Holandia. W czasie lotu bojowego został zestrzelony samolot 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego. Załoga w skła-dzie kpt. (S/Ldr) Ryszard Zwoliński i plut. (W/O) Henryk Gajewski zginęła.

7–10.08. Zatoka Biskajska. ORP Piorun brał udział w patrolu w pobliżu wyspy Belle-Île-en-Mer.

8.08. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 3 o organizacji i zakresie działalności głównych instytucji resortu obrony. Rozwiązana została Rada Wojenna Armii Polskiej w ZSRR i Główny Sztab Formowania Armii Polskiej w ZSRR, zorganizowane zaś Sztab Główny Naczelnego Dowództwa WP, aparat zaopatrzenia oraz Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP.

8.08. Rejon Kielc. Pododdziały z oddziału AK „Wybranieckich” toczyły walki ze wschodnimi jednostkami kolaboracyjnymi w służbie niemieckiej we wsi Smyków i w rejonie Sierakowa.

8.08. Warszawa. Rozpoczęła działalność powstańcza radiostacja foniczna AK „Błyskawica”.

locie (z 13 na14 sierpnia) wzięli udział także lotnicy ze 178 dywizjonu RAF i 31 dywizjonu południowoafrykań-skiego (SAAF). Brytyjczycy stracili 3 samoloty, a w ko-lejnym locie (w nocy z 14 na 15 sierpnia) aż 7 samolotów z większością załóg. Z powodu tak ciężkich strat marsz. Slessor wstrzymał dalsze loty do Warszawy, a po utra-cie kolejnych 4 samolotów z 31 i 178 dywizjonu, w nocy z 16 na 17 sierpnia (zrzuty poza stolicą), całkowicie wstrzymał loty tych dywizjonów do Polski. Kilka kolej-nych lotów do Warszawy wykonali już tylko lotnicy pol-scy z 1586 eskadry. Łącznie w sierpniu 1944 r. 1586 eska-dra do zadań specjalnych wykonała 83 loty do Polski, podczas których jej lotnicy dokonali 56 zrzutów, w tym 16 w samej Warszawie, 28 w okolicy stolicy i 12 w in-nych rejonach, o masie około 60 ton. Personel jednostki

wykonał też 14 lotów do innych krajów okupowanych. We wrześniu 1944 r. 1586 eskadra do zadań specjal-nych wykonała kolejnych 17 lotów do Polski dokonując 2 zrzutów w Warszawie (ostatni w nocy z 13 na 14 wrze-śnia), 3 na placówki w Puszczy Kampinoskiej i 4 na inne placówki. Ponadto 18 września zaopatrzenie po-wstańcom zrzuciła, w jedynym dziennym nalocie, star-tująca z lotnisk we wschodniej Anglii wyprawa ponad 100 samolotów B-17 z amerykańskiej 8 Armii Powietrz-nej, osłanianych przez myśliwce Mustang. Lotnicy ame-rykańscy zrzucili nad Warszawą blisko 1200 zasobników, z czego jedynie około 20% przejęli żołnierze AK. W po-łowie września 1944 r. zrzuty dla powstańców rozpoczę-ły też samoloty Po-2 z armii Berlinga i Armii Czerwonej (2 Pułk Nocnych Bombowców „Kraków” i radziecka

9 Gwardyjska Dywizja Nocnych Bom-bowców). Operacja wsparcia Powsta-nia Warszawskiego okazała się jedną z najtrudniejszych tego typu w całej historii lotnictwa i przyniosła ogrom-ne straty wszystkim zaangażowanym w niej jednostkom. Polska 1586 eska-dra w czasie lotów do Polski w sierpniu i wrześniu 1944 r. straciła 113 lotników (78 poległo, 23 dostało się do niewoli, 6 zestrzelonych przejęła AK i 6 party-zanci jugosłowiańscy) i 17 samolotów, a alianci – 88 lotników poległych i za-ginionych i 24 samoloty.

Odbiór zrzutu broni i amunicji na ul. Brackiej

179

8.08. Węgrów. II batalion 32 pp AK dowodzony przez mjr. Zygmunta Maciejowskiego „Wolskiego” stoczył bój z Niemcami.

8.08. Bras, Francja. 10 Brygada Kawalerii Pancernej, wzmocniona 8 batalionem strzelców i szwadronem 10 pułku strzelców kon-nych, wyruszyła do natarcia w ogólnym kierunku Falaise. Wspierała ją cała artyleria dywizyjna oraz 2 Army Group Royal Artillery (Armijna Grupa Artylerii Królewskiej). Przeciwnikiem w walkach trwających do 12 sierpnia były oddziały niemieckich 89 i 272 DP, 12 DPanc SS „Hitlerjugend”, 101 batalionu czołgów ciężkich SS, a w dniach 10 i 11 sierpnia dodatkowo 85 DP i Grupy Waldmüller.

8.08. Londyn, Wielka Brytania. Minister obrony narodowej gen. dyw. Marian Kukiel powołał Wojskowy Instytut Psy-chodemograficzny, instytucję centralną do spraw psychologii i psychotechniki wojskowej, mającą nadzorować proces selekcji poborowych i personelu PSZ oraz kwestie wojny psychologicznej.

8.08. Włochy – Polska. Po wcześniejszym, wydanym przez Brytyjczyków, zakazie lotów do Polski dowódca 1586 eskadry otrzymał zgodę na wysłanie do Warszawy załóg ochotniczych. Nad stolicę poleciały 3 załogi, wszystkie dokonały udanych zrzutów.

9.08. Lublin. Odbyła się uroczysta defilada głównych sił 4 DP im. Jana Kilińskiego.

9.08. Cramensil, Francja. Kontynuowano natarcie 10 Brygady Kawalerii Pancernej w kierunku Falaise, wspartej wieczorem przez 3 Brygadę Strzelców.

9.08. Falconara, Włochy. Pilot 318 dywizjonu myśliwsko-rozpoznawczego por. (F/O) Lew Kuryłowicz został zestrzelony i wzięty do niewoli.

9.08. Scapezzano – Monterado, Włochy. Oddziały 2 Korpusu wyprowadziły uderzenie i odrzuciły wojska niemieckie na lewy brzeg rzeki Cesano. Niemcy ponieśli duże straty w ludziach i sprzęcie.

W dniach 10–14 sierpnia ORP Piorun wraz z okrę-tami brytyjskimi, krążownikiem przeciwlotniczym HMS Diadem i niszczycielem HMS Onslow wziął udział w zespołowym patrolu na wodach Zatoki Biskajskiej. 10 sierpnia rano okręty opuściły port w Plymouth i skie-rowały się na ku zachodnim wybrzeżom Francji w celu blokowania portów. Następnego dnia na wysokości Pointe de la Coubre, na zachód od Żyrondy, zespół został ostrzelany przez artylerię nadbrzeżną.

12 sierpnia rano okręty sojusznicze zaobserwowa-ły nieprzyjacielski okręt podwodny, który jednak zdą-żył się zanurzyć. O godz. 15.38 zespół otrzymał sygnał o obecności jednostek nawodnych uszkodzonych przez alianckie lotnictwo w pobliżu La Rochelle. O godz. 16.11 ORP Piorun wykrył silnie uzbrojony niemiecki okręt – przerywacz zapór minowych „Sperrbrecher 7” (ex-moto-rowiec „Sauerland” o wyporności około 7 tys. ton). Nie-przyjacielska jednostka została wcześniej uszkodzona w wyniku ataków brytyjskich ciężkich myśliwców Be-aufighter. Polski niszczyciel otworzył ogień artyleryjski. Wielokrotne trafienia wywołały na nim pożar i zmusiły załogę do opuszczenia okrętu. O godz. 16.27 na polece-nie dowódcy zespołu ORP Piorun odpalił torpedę, która minimalnie chybiła. Ponownie otworzono ogień z dział, osiągając liczne trafienia, a o godz. 16.34 wystrzelono drugi podwodny pocisk. Torpeda trafiła w rufę „Sperr- brechera 7”, powodując jego szybkie zatonięcie. Patrol

zakończono wieczorem 13 sierpnia, a następnego dnia rano niszczyciel powrócił do bazy w Plymouth.

ZATOPIENIE „SPERRBRECHERA 7”PRZEZ ORP PIORUN

Niemiecki okręt po storpedowaniu przez ORP Piorun

180

9/10.08. Milanówek. Niemieckie oddziały policyjne zlikwidowały duży magazyn broni i amunicji zrzutowej przy ul. Mały Chrzanów.

9–10.08. Włochy – Polska. Cztery samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych dokonały udanych zrzutów zaopatrzenia na placówki AK w Puszczy Kampinoskiej.

9–14.08. Kanał La Manche. Ścigacz S-5 wziął udział w nocnych patrolach w Cieśninie Kaletańskiej.

9–16.08. Studzianki. Walki 1 BPanc im. Bohaterów Westerplatte na przyczółku warecko-magnuszewskim.

10.08. Tochałów. Oddział AK z Obwodu AK Olkusz pod dowództwem Jana Pieńkowskiego „Mohorta” stoczył walkę z od-działem niemieckim.

10.08 Soignolles, Francja. Nastąpiło zluzowanie części oddziałów polskiej 1 DPanc przez brytyjską 51 DP.

10.08. Dugny, Francja. Trzynaście samolotów Lancaster 300 dywizjonu zbombardowało składnicę benzyny i ropy niemiec-kiej broni pancernej.

10–17.08. Linia rzeki Cesano, Włochy. Dywizje 2 Korpusu przeszły czasowo do obrony na brzegu prawym. W rejonie ujścia rzeki do Adriatyku utworzono niewielki przyczółek na brzegu lewym.

11.08. Kraków. Komendant Okręgu AK Kraków gen. Stanisław Rostworowski „Odra” został zatrzymany przez gestapo.

11.08. Świdnik. Z lotniska Świdnik koło Lublina do obozów w ZSRR wywieziono samolotami pierwszy z terytorium „Polski Lubelskiej” transport uwięzionych przez wojska NKWD żołnierzy AK i pracowników Delegatury Rządu na Kraj.

Na początku sierpnia 1944 r. przyczółek w rejonie Magnuszewa i Studzianek, opanowany przez radziecką 8 Armię Gwardii, miał szerokość 24 km i głębokość do 14 km. Wojska radzieckie miały możliwość uderzenia stąd na Warszawę od południa. Takiego rozwoju sytu-acji obawiało się dowództwo niemieckie i postanowiło zlikwidować przyczółek. 3 sierpnia dowódca 9 Armii gen. wojsk panc. Nikolaus von Vormann nakazał do-wódcy VIII Korpusu Armijnego gen. art. Walterowi Hartmannowi opanować ten przyczółek i odrzucić Ro-sjan za Wisłę.

Przeciwnatarcie Niemców rozpoczęło się 5 sierpnia siłami 19 DPanc, a w następnych dniach weszły do dzia-łań: Dywizja Pancerno-Spadochronowa (DPanc-Spad) „Hermann Göring” i 45 Dywizja Grenadierów. Aby wzmocnić 8 Armię walczącą na przyczółku, dowódca 1 Frontu Białoruskiego wycofał 1 Armię WP spod Dę-blina i Puław i skierował ją pod Magnuszew. Przegru-powanie jej związków taktycznych rozpoczęło się już 6 sierpnia 1944 r. i trwało kilka dni.

Pod koniec pierwszej dekady sierpnia Niemcy uzy-skali sukcesy, przerwali obronę radzieckiego 4 KS Gw

i włamali się aż pod Studzianki. Aby ratować sytuację, w dniach 9–11 sierpnia przeprawiono przez Wisłę polską 1 BPanc (dowodzoną przez gen. bryg. Jana Mierzycana) i natych-miast wprowadzono ją do walki po-szczególnymi kompaniami. Najcięż-sze walki toczyły się 10 sierpnia pod Suchą Wolą i Celinowem w pobliżu Studzianek, gdzie natarcie niemieckie zostało zatrzymane.

W następnych dniach najpierw złamano niemieckie natarcie pod Stu-dziankami (dziś Studzianki Pancer-ne), a następnie odrzucono DPanc--Spad „Hermann Göring” na pozycje

wyjściowe. Niemcy stracili m.in. 20 czołgów i 9 trans-porterów opancerzonych oraz 21 dział i moździerzy.

WALKI W REJONIE WARKA – STUDZIANKI

Przeprawa oddziałów 1 Armii WP przez Wisłę, sierpień 1944 r.

181

11.08. Warszawa. Niemcy ostatecznie zajęli Ochotę i Wolę.

11.08 Estress la Campagne – Soignolles, Francja. 1 DPanc powstrzymała kilkukrotnie ponawiane kontruderzenia nie-mieckie.

11.08–12.09. Warka – Magnuszew. Walki głównych sił 1 Armii WP w północnej części przyczółka magnuszewskiego na odcinku od ujścia Pilicy do m. Zakrzew. Powierzony armii odcinek wynosił 10 km szerokości.

11–13.08. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował do Sheerness uszkodzony przez torpedę krążownik ciężki HMS Frobisher.

12.08. Lublin. Memoriał szefa Oddziału Lotniczego Sztabu 1 Armii Wojska Polskiego płk. Józefa Smagi do Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego w sprawie organizacji Wojsk Lotniczych.

12.08. Pionki. Oddział ppor. Ignacego Pisarskiego „Marii” z Obwodu AK Kozienice rozbił na szosie koło miejscowości ko-lumnę niemiecką, zdobyto broń i wyposażenie, samochód i 6 motocykli. Zabito 25 Niemców, a 26 wzięto do niewoli.

12.08. Cramensil la Bruyee, Francja. 1 DPanc przeszła do odwodu.

12.08. Linia rzeki Cesano, Włochy. W związku z planowanym natarciem utworzono Zgrupowanie Kawalerii gen. Bohusza--Szyszki, jako grupę szybką 2 Korpusu na jego lewym skrzydle.

12.08. Zatoka Biskajska. Patrolujący Zatokę Biskajską ORP Piorun, zatopił w pobliżu La Rochelle ogniem artyleryjskim i torpedą uszkodzony przez lotnictwo niemiecki przerywacz zapór minowych „Sperrbrecher 7” (ex-„Sauerland”).

182

12–13.08. Włochy – Polska. Pięć samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych i 6 ze 148 dywizjonu RAF wystarto-wało z Brindisi i Grottaglie do Warszawy. Udanych zrzutów na miasto dokonały 4 polskie załogi oraz 3 ze 148 dywizjonu.

13.08. Warszawa. Na ul. Podwale powstańcy zdobyli niemiecki ciężki nosiciel ładunków wybuchowych Borgward B IV i, nieświadomi jego przeznaczenia, wprowadzili go na ul. Kilińskiego. W czasie pokonywania małej barykady – gdy był otoczo-ny przez wiwatujący tłum – przypadkowo odpalono ładunek, zabijając i raniąc kilkaset osób.

13.08. Moskwa, ZSRR. Stalin zakazał radzieckim i polskim dowódcom frontowym prowadzenia rozmów z dowódcami od-działów AK.

13–14.08. Włochy – Polska. Na żądanie premiera Winstona Churchilla do sił biorących udział w akcji zrzutowej dla War-szawy dołączyły 31 dywizjon SAAF i 178 dywizjon RAF z 205 Grupy Bombowej. Łącznie nad Warszawę poleciało 28 samolo-tów. Zadanie wykonały 3 załogi polskiej 1586 eskadry do zadań specjalnych, 4 z 31 dywizjonu SAAF, 2 ze 148 dywizjonu RAF i 5 ze 178 dywizjonu RAF. Brytyjczycy stracili 3 samoloty.

14.08. Biała Podlaska. Oddział wojsk NKWD aresztował dowództwo 9 Podlaskiej DP AK wraz z gen. bryg. Ludwikiem Bittnerem „Halką” oraz ppłk. Stefana Drewnowskiego „Romana”, dowódcę 34 pp AK, którego następnie więziono na Maj-danku.

14.08. Rejon Jasła. Żołnierze III batalionu 5 psk AK por. Stanisława Dąbrowskiego „Olka” wysadzili mosty na Wisłoce w rejonie Osieka Jasielskiego i w Tokach.

14.08. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz nr 6 wzywający wszystkie oddziały AK do marszu na pomoc powstańcom.

Straty brygady też były znaczne, bo wynio-sły 265 żołnierzy poległych i rannych oraz 27 czołgów.

W czasie walk pod Studziankami na wzmocnienie przyczółka skierowano 1 Ar-mię WP. 11 sierpnia przeprawiła się 3 DP wraz z dwoma pułkami (4 i 19) artylerii ppanc, a 16 sierpnia – 2 DP. Dywizje te zlu-zowały radziecką 27 DS. Gw i zajęły obronę w północnej części przyczółka.

2 DP gen. bryg. Antoniego Siwickiego podejmowała, na rozkaz dowódcy armii, dwukrotnie działania zaczepne (19 i 25 sierpnia) w rejonie Wymysłowa Grabow-skiego i Grabowa Zaleśnego. Były one jednak źle zorganizowane, bez należytego

współdziałania z artylerią i nie przyniosły powodzenia. Także 3 DP gen. bryg. Sta-nisława Galickiego podejmowała wypady rozpoznawcze za rzekę, ale bez efektów.

W trzeciej dekadzie sierpnia do pierw-szego rzutu weszła 1 DP gen. bryg. Wojcie-cha Bewziuka i zajęła obronę na północ od przyczółka, wzdłuż prawego brzegu Wisły, między ujściem Świdra i ujściem Pilicy. 31 sierpnia odeszła ona pod Pragę. 3 wrze-śnia na przyczółek została wprowadzona 1 Brygada Kawalerii płk. Włodzimie-rza Radziwanowicza. Od 25 sierpnia do

Żołnierze I batalionu piechoty zmotoryzowanej 1 BPanc, Studzianki, 12 sierpnia 1944 r.

Czołgi 1 BPanc w trakcie przeprawy na przyczółek warecko-magnuszewski

183

14.08. Zagrody. Patrol minerski plut. Czesława Finke „Wierzby” z Obwodu AK Włoszczowa zniszczył tory kolejowe na odcinku 100 m.

14.08. Falaise, Francja. Dwanaście Lancasterów z 300 dywizjonu uczestniczyło w taktycznym bombardowaniu dywanowym, wykonanym siłami 1200 bombowców, niemieckiej broni pancernej na froncie pod Falaise. Jeden polski samolot został zestrze-lony; poległo 7 lotników.

14.08. Francja. Sześć samolotów 316 dywizjonu myśliwskiego wzięło udział w locie „Ranger” w rejonie Paryż–Troyes–Reims. W pobliżu Chalons-sur-Marne Polacy zaatakowali grupę niemieckich myśliwców Bf 109 oraz Fw 190 i zestrzelili 4 samoloty.

14.08. Normandia, Francja. 1 DPanc w wyniku bombardowania przez sojusznicze lotnictwo straciła: 48 zabitych, 103 rannych i 53 zaginionych.

14/15.08. Jaroszowiec. Pluton z oddziału AK kpt. Gerharda Woźnicy „Hardego” dowodzony przez kpt. Piotra Przemyskiego „Aresa” opanował koszary Wehrmachtu, zdobył broń i oporządzenie wojskowe.

14/15.08 Falaise, Francja. Trwały nocne walki 1 DPanc o Fontaine le Pin, Aisy i Potigny.

14–15.08. Włochy – Polska. Z włoskich lotnisk wystartowało nad Warszawę 26 samolotów, w tym 5 z 1586 eskadry do zadań specjalnych. Zrzutu w Warszawie dokonała tylko jedna polska maszyna, w drodze powrotnej jednak została strącona. Zginęła cała załoga, a jej dowódca kpt. Zbigniew Szostak został pośmiertnie odznaczony Orderem Virtuti Militari IV klasy. Lotnicy alianccy z 31, 148 i 178 dywizjonów dokonali co najmniej 10 zrzutów nad Warszawą. Stracili 7 zestrzelonych samo-lotów z większością załóg. Z powodu ciężkich strat dowódca MAAF (Mediterranean Allied Air Force) marszałek lotnictwa sir John Slessor wstrzymał dalsze loty do Warszawy.

12 września 1 Armia WP rozbudowa-ła obronę na przyczółku. 12 września została z niego wycofana i ruszyła na Warszawę. Działania 1 Armii na przyczółku magnuszewskim odegra-ły ważną rolę w operacji 1 Frontu Bia-łoruskiego nad środkową Wisłą.

Przy współudziale polskich czoł-gów zostało odparte przeciwuderze-nie niemieckie pod Studziankami, piechota zaś przez kilka tygodni, z dobrym skutkiem, broniła północ-nej części przyczółka.

Był to pierwszy znaczący sukces 1 Armii Wojska Polskiego w walkach nad środkową Wisłą. Sukces okupiła jednak dużymi stratami: 484 żołnie-rzy poległo, 1459 zostało rannych, a 63 zaginęło.

Żołnierze tu polegli spoczywa-ją na cmentarzach i kwaterach wo-jennych w Grabowie, Garwolinie, Magnuszewie i Wildze. Straty zada-ne Niemcom oszacuje się na ponad 1000 żołnierzy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Polscy pancer-niacy i artylerzyści zniszczyli też kil-kanaście czołgów, samochodów, dział i moździerzy wroga.

Artyleria przeciwlotnicza w rejonie ujścia Pilicy

184

15.08. Kielecczyzna. Oddziały AK na Kielecczyźnie przystąpiły do koncentracji w celu przyjścia z pomocą walczącym w Warszawie powstańcom.

15.08. Lublin. Ukazał się Dekret PKWN o częściowej mobilizacji i rejestracji ludności do służby wojskowej oraz rozporzą-dzenia: o utworzeniu rejonowych komend uzupełnień i o utworzeniu wydziałów wojskowych przy wojewódzkich i powiatowych radach narodowych.

15.08. Minoga. Oddział partyzancki AK „Żelbet” ppor. Artura Korbela „Bicza” stoczył walkę z ukraińskimi oddziałami policyjnymi.

15.08. Puszcza Kamieniecka. W pobliżu wsi Jerzyska, oddział Obwodu AK Radzymin i Harcerskiej Kompanii Szturmowej z Wołomina stoczył bitwę z grupą żołnierzy SS z dywizji pancernej. Zginęło około 40 żołnierzy AK.

15.08. Jort – Vendeuvre, Francja. Oddziały 1 DPanc opanowały przeprawy przez rzekę Dives pod Jort i Vendeuvre, a na-stępnie 10 pułk strzelców konnych prowadził rozpoznanie na Corcy.

15.08. Lazurowe Wybrzeże, Francja. Między Cannes a Tulonem nastąpiło lądowanie wojsk alianckich (operacja „Drago-on”). Wśród jednostek przewożących lądujące oddziały były statki Polskiej Marynarki Handlowej: MS Batory i MS Sobieski.

15.08. Moskwa, ZSRR. Rząd ZSRR nie wyraził zgody na lądowanie na lotniskach radzieckich samolotów amerykańskich z pomocą dla powstańców warszawskich.

15.08. Obóz San Basilio, Włochy. 1 samodzielna kompania commando została rozwinięta w batalion komandosów złożony z 3 kompanii szturmowych i kompanii wsparcia.

Urodził się 14 stycznia 1910 r. w Dniepropietrowsku w rodzinie polskiej. Od 1932 r. w Armii Czerwo-nej. Absolwent Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej

w Kijowie z 1934 r. Służbę zawodową rozpoczął na stano-wisku dowódcy plutonu czołgów. Dwa lata później został pomocnikiem szefa oddziału operacyjnego 134 BPanc w Kijowie.

W 1939 r. w systemie wieczorowym ukończył studia w Akademii Wojsk Pancernych w Moskwie oraz objął dowodzenie 13 batalionu czołgów. Walczył w „wojnie zi-mowej” z Finlandią. Ciężko ranny pod Wyborgiem, prze-bywał na leczeniu w Leningradzie i Rżewie. Po powrocie do służby był pomocnikiem szefa oddziału operacyjnego 3 DPanc w Łudze, w 1941 r. został zastępcą szefa sztabu tej dywizji.

Po wybuchu wojny z Niemcami objął funkcję szefa szta-bu 229 DS na Froncie Wołchowskim, a następnie Froncie Briańskim. Brał udział w walkach pod Moskwą. Na po-czątku 1942 r. został szefem sztabu 8 Brygady Pancernej

Dowódca1 Brygady Pancernej

im. Bohaterów Westerplatte

generał brygadyJAN MIERZYCAN

Gwardii, następnie zaś – zastępcą dowódcy tej brygady. Podczas walk o Stalingrad kontuzjowany. W 1943 r. w cza-sie bitwy pod Kurskiem był dowodził 155 BPanc.

Od 12 września 1943 r. w Wojsku Polskim, gdzie objął do-wodzenie 1 Brygadą Pancerną im. Bohaterów Westerplatte. Walczył m.in. na przyczółku magnuszewskim, o wyzwole-nie Pragi i Jabłonny. 18 marca 1944 r. awansowany na gene-rała brygady. 14 października wyznaczony na stanowisko dowódcy Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych 3 Armii WP, a po zaniechaniu jej organizacji objął taką samą funkcję w 2 Armii WP.

Od września 1945 r. komendant Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych, a następnie Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej w Modlinie.

30 kwietnia 1946 r. został wyznaczony na stanowisko zastępcy dowódcy Okręgu Wojskowego nr I ds. liniowych. Od 19 grudnia 1946 r. p.o. główny inspektor Wojsk Pancer-nych i Zmotoryzowanych WP. Od marca 1949 r. w ZSRR. Zmarł 7 czerwca 1950 r. w Moskwie.

185

15.08. Le Culot, Belgia. Trzynaście Lancasterów 300 Dywizjonu zbombardowało bazę niemieckich nocnych myśliwców.

15–16.08. Włochy – Polska. W zrzutach w okolicach Warszawy uczestniczyły 3 samoloty 1586 eskadry do zadań specjal-nych i kilka brytyjskich ze 148 i 178 dywizjonów. Zadanie wykonały 2 załogi polskie i 3 brytyjskie.

16.08. Karoluńce. Oddziały Armii Czerwonej otoczyły i rozbroiły Brasławską Brygadę AK.

16.08. Klew. W pobliżu wsi pododdziały 25 pp AK rozbiły grupę żandarmerii powracającą z pacyfikacji wsi Ruszenice. Zdobyto 3 cekaemy, 5 elkaemów, 15 peemów, 26 karabinów oraz 10 koni i 6 wozów.

16.08 Barou, Francja. 1 DPanc uderzyła z przyczółków na rzece Dives na południe w stronę Trun; zajęto L’Homme Couli-beoef oraz Barou.

16–17.08. Włochy – Polska. Do lotu w rejon Warszawy wystartowało 18 samolotów, w tym 5 polskich z 1586 eskadry do zadań specjalnych. Dwa z nich dokonały udanych zrzutów na placówki w Puszczy Kampinoskiej; jeden wykonał zrzut na ślepo. Dwa zostały zestrzelone przez Niemców, wszyscy lotnicy polegli. Jeden samolot przymusowo lądował w rejonie Okulic; jeden lotnik poległ, kolejny został ranny i dostał się do niewoli, reszta załogi trafiła pod opiekę AK. Alianci zaś stracili 4 samoloty z 31 i 178 dywizjonów. Po tych stratach nasi sojusznicy zadecydowali o całkowitym wstrzymaniu lotów tych dywizjonów do Polski.

16/17.08. Szczecin, Niemcy. Siedem Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w bombardowaniu miasta.

16–18.08. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował południowe wybrzeże Bretanii. 17 sierpnia okręty zespołu zostały ostrzelane przez nieprzyjacielskie baterie nabrzeżne z wyspy Groix.

Według pierwszego planu rozwoju Wojska Polskie-go, opracowanego przez Sztab Generalny Armii Czer-wonej na przełomie lipca i sierpnia 1944 r., miało ono do końca roku liczyć 400 tys. żołnierzy i być zgrupowa-ne w wyższym związku operacyjnym – Froncie Wojska Polskiego. Front ten miały tworzyć: 3 armie ogólnowoj-skowe, 4 korpusy pancerne, 15 brygad artylerii, 2 dy-wizje artylerii przełamania, 2 korpusy lotnicze, 3 bry-gady saperów, 3 brygady zaporowe oraz wiele jednostek

dowodzenia, zabezpieczenia i tyłowych. Miał on liczyć m.in. około 1000 wozów bojowych oraz 4,5 tys. dział i moździerzy.

W pierwszej dekadzie sierpnia 1944 r., w związku z trudnościami zaopatrzeniowymi i mniejszymi niż zakładano zasobami mobilizacyjnymi, poważnie okro-jono plan rozbudowy wojska. Po korekcie pod koniec roku wojsko miało osiągnąć liczebność 330 tys. żołnie-rzy zgrupowanych we Froncie Wojska Polskiego, lecz

o zmniejszonej do 12 licz-bie dywizji piechoty i tylko po jednym korpusie – pan-cernym i lotniczym, oraz jednej dywizji artylerii przełamania. Ostatecznie według dyrektywy Naczel-nego Dowództwa Armii Czerwonej z 13 sierpnia miano sformować: sztab Frontu Wojska Polskiego, 2 sztaby armii ogólnowoj-skowych (2 i 3), 6 dywizji piechoty (7, 8, 9, 10, 11, 12), 3 dywizje i 3 brygady arty-lerii, korpus lotniczy oraz

FRONT WOJSKA POLSKIEGO

Żołnierze 1 Armii WP forsują zasieki, 1944 r.

186

16–23.08. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w nocnych patrolach w rejonie działań inwazyjnych.

17.08. Szerzyny. Zgrupowanie AK kpt. Józefa Modrzejewskiego „Jara” zniszczyło w rejonie Gilowa Góra–Szerzyny wycofu-jącą się z Tarnowa kolumnę miejscowego gestapo.

17.08. Francja. Piloci 302 i 317 dywizjonów myśliwskich zniszczyli u wybrzeży Normandii 6 miniaturowych łodzi podwod-nych klasy „Neger”.

17.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. Kazimierz Sosnkowski zwolnił gen. Stanisława Ujejskiego ze stano-wiska Inspektora PSP, powierzając tymczasowo pełnienie funkcji płk. Stanisławowi Karpińskiemu.

17.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz zarządził rozpoczęcie tajnej ewakuacji do Francji żołnierzy 2 Dywizji Strzelców Pieszych, internowanych w 1940 r. w Szwajcarii.

17.08 Norrey-en-Auge – Les Moutiers-en-Auge, Francja. 1 DPanc kontynuowała natarcie na Trun, wychodząc na linie odwrotu wojsk niemieckich. Zgrupowanie ppłk. Stanisława Koszutskiego (2 pułk pancerny, 8 batalion strzelców, dyon przeciw-pancerny) zajęło wzgórze 259 w rejonie Trun. Późnym popołudniem gen. Stanisław Maczek otrzymał rozkaz zajęcia Chambois.

17/18.08. Arnhem, Holandia. W czasie lotu bojowego został zestrzelony samolot Mosquito 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego z załogą w składzie ppor. (P/O) Kazimierz Jaworski i ppor. (F/O) Zygmunt Szymilewicz. Obaj lotnicy zginęli.

17–18.08. Kanał La Manche. ORP Ślązak wziął udział w eskorcie konwoju z Anglii do Normandii. W trakcie nocnego patrolu w Cieśninie Kaletańskiej doszło do wymiany ognia pomiędzy zespołem złożonym ze ścigacza S-5 oraz 2 kanadyjskich ścigaczy a jednostkami niemieckimi.

inne jednostki lotnicze, inżynieryjno-saperskie, ponto-nowe, chemiczne itp. Całość przedsięwzięć zamierzano zrealizować w 3 etapach: do 15 września, 1 listopada i 1 grudnia 1944 r. Frontem miał dowodzić gen. broni Michał Żymierski.

Plan realizacji I fazy znalazł odzwierciedlenia w rozkazie Naczelnego Dowódcy WP z 20 sierpnia 1944 r. Zgodnie z tym rozkazem szef Sztabu Głównego płk Marian Spychalski miał zorganizować Sztab Głów-ny i podległe mu oddziały obsługi o liczebności 17 tys. osób. Wyznaczony na dowódcę 2 Armii gen. dyw. Ka-rol Świerczewski miał sformować zasadnicze jednostki armii, tzn. dowództwo, 5, 6, 7, 8 DP, 4 Brygadę Saperów (BSap), 4 Samodzielny Pułk Czołgów Ciężkich (spczc), 31 Samodzielny Zmotoryzowany Batalion Pontono-wo-Mostowy i 3 Samodzielny Batalion Obrony Prze-ciwchemicznej (sbopchem). 5 i 6 DP były sformowane, lecz wymagały uzupełnienia. Pozostałe jednostki o li-czebności około 30 tys. osób należało sformować od nowa. Dowódca artylerii WP gen. dyw. Bolesław Czarniawski miał sformować jednostki artylerii dla 2 Armii WP i dla szczebla frontowego, liczące około 16,5 tys. żołnierzy, tzn. 2 Dywizję Artylerii, 3 i 4 Dywizję Artylerii Prze-ciwlotniczej (DAPlot), 9 i 14 Brygadę Artylerii Przeciw-pancernej (BAPpanc) oraz 1 Samodzielną Brygadę Moź-dzierzy (4 DAPlot i 14 BAPpanc wchodziły już w skład jednostek II fazy formowania). Z kolei gen. bryg. Broni-sław Półturzycki miał sformować 3 jednostki o liczebno-ści około 4 tys. żołnierzy: 2 Brygadę Saperów, 2 Brygadę Zaporową oraz 31 samodzielny zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy. We wrześniu jednostki Frontu WP i 2 Armii WP, po przezwyciężeniu trudności, zostały sformowane. Nie zdołano jednak doprowadzić jednostek

do pełnych stanów osobowych. W dniu 25 września niedobór żołnierzy we wszystkich jednostkach wojska (z 1 Armią WP) wynosił około 61 tys. żołnierzy.

Niemniej jednak zdecydowano się realizować II fazę planu formowania jednostek. 3 września Naczelny Do-wódca WP nakazał sformować 9 DP, 6 października wydał rozkaz o sformowaniu 3 Armii WP w składzie: dowództwo i jednostki obsługi, 6, 10, 11 i 12 DP, 5 BSap, 6 spczc, 35 samodzielny zmotoryzowany batalion pon-tonowo-mostowy i 6 sbopchem. Ponieważ 6 DP została podporządkowania 3 Armii WP, więc do 2 Armii WP włączono więc 9 DP. 10 października został wydany roz-kaz o sformowaniu nowych jednostek artylerii: 10 Bry-gady Artylerii Ciężkiej, 11 BAPpanc, 3 i 4 samodzielnych pułków moździerzy, 32 pułku artylerii przeciwlotniczej oraz 5 samodzielnych dywizjonów artylerii. W nakaza-nym terminie jedyną jej pełnowartościową jednostką była 6 DP, 10 DP zdołała się sformować, lecz pozostałe jednostki nie wyszły ze stadium początkowego, z powo-du braku żołnierzy. W dniu 1 listopada 1944 r. do stanu etatowego brakowało około 41 tys. żołnierzy, w tym oko-ło 6100 oficerów.

W tej sytuacji postanowiono zrezygnować z tworze-nia 3 Armii WP i Frontu WP, a 15 listopada Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz o zaprzestaniu formowania 3 Armii WP. Umożliwiło to skierowanie wszystkich sił na uzupełnienie 2 Armii WP i jednostek podległych Na-czelnemu Dowództwu WP. W związku z tym nastąpiły przesunięcia na najwyższych stanowiskach dowódczych. W grudniu gen. Władysław Korczyc objął funkcję szefa Sztabu Głównego, gen. Stanisław Popławski – dowód-cy 1 Armii WP, a gen. Karol Świerczewski – dowódcy 2 Armii WP.

Naczelny DowódcaWojska Polskiego

187

17–18.08. Włochy – Polska. Cztery załogi 1586 eskadry do zadań specjalnych wyleciały do Polski, ale zrzutu na placówkę w Puszczy Kampinoskiej dokonała tylko jedna.

18.08. Chrząstowice. Oddział AK kpt. Gerharda Woźnicy „Hardego” rozbroił oddział niemiecki, zdobywając 59 karabinów.

18.08. Góry Miechowskie. Oddział partyzancki AK „Skrzetuski” ze 106 DP AK pod dowództwem ppor. Stanisława Jazdow-skiego „Żbika” i patrole batalionu „Skała” stoczyły potyczkę z niemieckim konwojem samochodowym.

18.08. Jasło. Żołnierze I batalionu 5 psk AK oraz kompania 16 pp AK rozbili kolumnę samochodową Wehrmachtu.

18.08. Olkusz. Oddział AK pod dowództwem rtm. Wacława Zdyby „Zawiei” stoczył walkę z oddziałem niemieckim.

18.08. Sarzyna koło Rudnika nad Sanem. Oddział Armii Czerwonej otoczył, a następnie rozbroił dowodzoną przez kpt. Witolda Szredzkiego „Sulimę” 6 kompanię 26 pp AK, liczącą około 400 osób, która spieszyła na odsiecz powstańczej Warszawie.

18.08. Warszawa. Głównodowodzący siłami niemieckimi w Warszawie gen. SS i policji Erich von dem Bach wezwał komen-danta polskich sił powstańczych Warszawy do złożenia broni i zaprzestania walki.

18.08. Beauvais, Francja. 315 dywizjon myśliwski wziął udział w patrolu „Ranger”. Polacy zaatakowali grupę około 60 samolotów Focke-Wulf Fw 190 z jednostek II/JG 26 i I/JG 2. W czasie zaciętej walki polscy piloci zestrzelili 16 samolotów na pewno, 1 prawdopodobnie i uszkodzili 3 dalsze maszyny wroga. W walce zginął dowódca 315 dywizjonu myśliwskiego mjr (S/Ldr) Eugeniusz Horbaczewski. Było to największe jednorazowe zwycięstwo pojedynczego dywizjonu w historii lotnictwa polskiego i brytyjskiego.

Naczelny DowódcaWojska Polskiego

generał broniMICHAŁ ŻYMIERSKI „ROLA”

Urodził się 4 września 1890 r. w Krakowie. Wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich. Podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich, m.in. do-

wódca 2 pułku w II Brygadzie Legionów, uczestnik bitew pod Rarańczą i Kaniowem. Szef sztabu II Korpusu Polskiego, następnie dowódca 2 pułku w 4 Dywizji Strzelców Polskich generała L. Żeligowskiego. Od początku 1919 r. w Wojsku Polskim, m.in. dowódca Okręgu Wojskowego Ciechanów. W wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1921 dowodził 2 Bryga-dą Piechoty Legionów, następnie 2 Dywizją Piechoty.

W latach 1921–1923 studiował w Wyższej Szkole Wo-jennej w Paryżu. Po powrocie w Ministerstwie Spraw Woj-skowych (w 1924 r. awansowany na generała brygady). W czasie przewrotu majowego w 1926 r. opowiedział się po stronie legalnego rządu. W 1927 r. został skazany na 5 lat więzienia za nadużycia finansowe, pozbawiony odznaczeń, zdegradowany i wydalony z wojska.

W latach 1931–1938 przebywał Francji. Tu wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. W 1931 r. zwerbował go

do współpracy wywiad radziecki. We wrześniu 1939 r. bez przydziału. Od maja 1943 r. w Komendzie Głównej Gwardii Ludowej, następnie dowódca Armii Ludowej oraz członek KRN. 22 lipca 1944 r. został mianowany Naczel-nym Dowódcą Wojska Polskiego i kierownikiem resortu obrony narodowej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Na-rodowego (jednocześnie awansowany na generała broni). 3 maja 1945 r., zgodnie z uchwałą KRN, został mianowany marszałkiem Polski.

W latach 1945–1949 był ministrem obrony narodo-wej. Poseł na Sejm Ustawodawczy (1947–1952). Odpo-wiedzialny za represje polityczne wobec oficerów AK i Wojska Polskiego. W latach 1952–1955 więziony, zwol-niony z więzienia i zrehabilitowany. Następnie wicepre-zes Narodowego Banku Polskiego (1956–1967), członek Prezydium Związku Bojowników o Wolność i Demokra-cję, od 1971 r. jego honorowy prezes, członek Komitetu Centralnego PZPR (1981–1986). Zmarł 15 października 1989 r. w Warszawie.

188

18.08 Les Champeaux – Chambois, Francja. 2 pułk pancerny, 8 batalion strzelców oraz dywizjon przeciwpancerny 1 DPanc zajęły Les Champeaux. 10 pułk strzelców konnych dotarł późnym popołudniem do Chambois, silnie bronionego przez nieprzyjaciela i bombardowanego przez sojusznicze lotnictwo.

18.08. Linia rzeki Cesano, Włochy. Wojska 2 Korpusu przeszły do natarcia na odcinku Orciano di Pesaro–Mondolfo–wy-brzeże adriatyckie, którego punkt ciężkości znajdował się na prawym skrzydle (wzdłuż Adriatyku), w pasie 3 DSK.

18.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz nadał ppłk. Janowi Mazurkiewiczowi „Radosławowi” Order Virtuti Militari IV klasy za osobistą odwagę i wybitne dowodzenie zgrupowaniem w walkach w Warszawie od 1 do 11 sierpnia 1944 r.

18.08. Terneuzen, Belgia. Dziesięć Lancasterów 300 dywizjonu wzięło udział w nalocie na zbiorniki benzyny i ropy.

18–19.08. Włochy – Polska. W akcji nad Polską uczestniczyły 2 samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych i 5 ze 148 dywizjonu RAF. Zadanie wykonał tylko 1 samolot z 1586 eskadry.

18–20.08. Kanał La Manche. Ścigacze S-5 i S-6 odbyły wspólne patrole nocne.

18–22.08. Zatoka Biskajska. ORP Piorun uczestniczył w patrolu w rejonie Île d›Yeu.

18–23.08. Kanał la Manche. ORP Ślązak uczestniczył w patrolach oraz brał udział w obronie przeciwlotniczej kotwicowisk w rejonie działań inwazyjnych.

19.08. Hrubieszów. Oddział AK pod dowództwem kpt. Mariana Gołębiewskiego „Stera” opanował radzieckie więzienie, uwolnił 12 żołnierzy AK oraz zabrał zmagazynowaną broń, skonfiskowaną rozbrajanym oddziałom AK.

W sierpniu 1944 r. 2 Korpus prowadził dalsze działania bojo-we wzdłuż adriatyckiego wybrzeża Włoch. Rozpoczął się on w pierw-szych dniach miesiąca, kiedy to oddziały niemieckie opuściły lewy brzeg rzeki Misa, w związku z czym oddziały 2 Korpusu przeszyły do pościgu w kierunku północnym. Niemcy prowadzili działania opóź-niające na kierunku linii rzeki Ce-sano. 9 sierpnia oddziały polskie wyprowadziły uderzenie obliczone na odrzucenie wojsk nieprzyjaciela na lewy brzeg rzeki Cesano.

W wyniku ciężkich walk zada-nie wykonano, wprawdzie przez cały dzień przeciwnik bronił się zajadle, ale pod osłoną nocy się wycofał. Niemcy ponieśli duże straty w ludziach i sprzęcie. Po dotarciu do linii rzeki, dywizje 2 Korpusu przeszły czasowo do obrony na brzegu prawym. W rejo-nie ujścia rzeki do Adriatyku utworzono niewielki przy-czółek na brzegu lewym. 18 sierpnia wznowiono natar-cie na odcinku Orciano di Pesaro–Mondolfo–wybrzeże adriatyckie. Uderzenie zapoczątkowane sforsowaniem rzeki Cesano odbywało się przy ograniczonym przeciw-działaniu nieprzyjaciela, który dokonał odwrotu na pół-noc. Punkt ciężkości natarcia znajdował się na prawym skrzydle, wzdłuż Adriatyku, w pasie 3 Dywizji Strzelców

Karpackich. Podczas pościgu 22 sierpnia osiągnięto rze-kę Metauro. Na prawym skrzydle operowała 3 DSK oraz 2 Brygada Pancerna, w centrum nacierała 5 Kresowa Dy-wizja Piechoty (opanowała m.in. San Giorgio i Piagge), na lewym skrzydle operowało zgrupowanie kawalerii. 25 sierpnia 5 Wileńska Brygada Piechoty z 5 KDP uchwy-ciła przyczółek na lewym brzegu rzeki, dzień później z po-wodzeniem kontynuowała natarcie na północ. W związku z wchodzeniem na pozycje nowych związków taktycz-nych wojsk alianckich (1 Korpus Kanadyjski i brytyjski

POŚCIG DO LINII GOTÓW

Piechota 2 Korpusu w czasie walk nad rzeką Metauro, sierpień 1944 r.

189

19.08. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz organizacyjny nr 09 o częściowej mobilizacji i rejestracji ludności do służby wojskowej oraz rozkaz nakazujący przegrupowanie z rejonu Żytomierza na Ukrainie na ziemie polskie od-działów 5 i 6 DP oraz 1 KPanc.

19.08. Myscowa. Oddział AK ppor. Władysława Szkodo „Hrycia” zaatakował stanowiska niemieckiej artylerii.

19.08. Siwianka koło Otwocka. Oddziały NKWD rozbroiły zgrupowanie 30 Poleskiej DP AK. Podoficerów i szeregowych wywieziono na Majdanek, a oficerów w głąb ZSRR.

19.08. Warszawa. Oddziały mokotowskie uderzyły na Wilanów, by ułatwić przebicie do Warszawy oddziałom AK z lasów chojnowskich. Mimo dużych strat do miasta dotarło około 560 dobrze uzbrojonych żołnierzy.

19.08. Wileńszczyzna. W 2-godzinnej walce w rejonie Borowo–Poddubicze pododdziały 265 pp Wojsk Wewnętrznych NKWD zlikwidowały oddział mjr. Czesława Dębickiego „Jaremy”. Zginęło 45 żołnierzy, a 10 ujęto.

19.08 Chambois, Francja. 1 pułk pancerny, wsparty 2 kompaniami batalionu strzelców podhalańskich, zajął Coudehard oraz północny szczyt wzgórza 262 nazwany później Maczugą. Zgrupowanie mjr. Zgorzelskiego (10 pułk dragonów, 24 pułk ułanów) zdobyło wzgórze 137 między miejscowościami Bourdon i Coudehard. 10 pułk dragonów wieczorem zajął Chambois, a następnie nawiązał łączność z amerykańskim 2 batalionem 359 pp z 90 DP podchodzącym do miejscowości od południa. 10 pułk strzelców konnych toczył ciężkie walki nocne na północ od Chambois.

19.08. Giraldi – Vicinato, Włochy. Nacierające oddziały 3 DSK stoczyły szereg ciężkich starć z zaciekle broniącym się nieprzyjacielem.

5 Korpus) nastąpiło zwężenia pasa natarcia wojsk pol-skich, 3 DSK przeszła do II rzutu. 27 sierpnia brytyjski House Cavalry Regiment, podporządkowany zgrupowa-niu kawalerii 2 Korpusu, w natarciu przez rzekę Metauro operującemu na prawym, nadmorskim odcinku natar-cia, wkroczył do miasta i portu Fano. Dzień później woj-ska polskie osiągnęły rzekę Arzilla, a 29 sierpnia 5 KDP

dotarła w ramach pościgu do prawego brzegu rzeki Fo-glia. Tym samym 2 Korpus wyszedł na przedpole nie-mieckiej „Linii Gotów”, silnej pozycji umocnionej. Nacie-rające wzdłuż wybrzeża zgrupowanie kawalerii wdarło się do portu Pesaro u ujścia rzeki Foglia. Walki o port trwały ostatecznie do nocy z 1 na 2 września, gdy Niemcy wyco-fali się z tego rejonu.

OSTATNIA WALKA EUGENIUSZA HORBACZEWSKIEGO

18 sierpnia 1944 r. 315 dywizjon myśliwski w pełnym składzie (12 sa-molotów) wziął udział w patrolu „Ran-ger” nad Francją. Jednostkę poprowa-dził dowódca kpt. (S/Ldr) Eugeniusz Horbaczewski. W rejonie Beauvais Polacy napotkali grupę około 60 samo-lotów Focke-Wulf Fw 190 z jednostek II/JG 26 i I/JG 2, które wystartowały z lotniska Mons-en-Chausee i wła-śnie formowały szyk. Nasi myśliw-cy wykorzystali przewagę wysokości oraz czynnik zaskoczenia i z impe-tem zaatakowali niemiecką formację. W czasie zaciętej walki powietrznej

Mustang III z 315 Dywizjonu Myśliwskiego

190

19.08. Wielka Brytania. Kpt. pil. Tadeusz Andersz został mianowany dowódcą 315 Dywizjonu Myśliwskiego „Dęblińskiego”.

19–29.08. Łuków. 5 DP została przetransportowana koleją z Żytomierza do rejonu Łukowa, gdzie zakończono formowanie dywizji, zaprzysiężono skład osobowy, wręczono sztandar i kontynuowano szkolenie bojowe.

20.08. Biała Góra. Oddział AK Obwodu Olkusz dowodzony przez Jana Pieńkowskiego „Mohorta” zniszczył 6 cystern kolejowych.

20.08. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 8 o formowaniu 2 Armii WP.

20.08. Warszawa. Po zaciętych walkach, trwających od wybuchu powstania, żołnierze AK zdobyli 8-piętrowy gmach PAST-y przy ul. Zielnej, wzięli do niewoli 115 jeńców i zdobyli znaczną ilość broni.

20.08. Chambois, Francja. Oddziały 1 DPanc toczyły ciężkie walki zarówno z oddziałami niemieckimi 7 Armii i 5 Armii Pancernej starającymi się przebić z kotła, jak i z atakującym z zewnątrz 2 Korpusem Pancernym SS. Jeńcy brani do niewoli przez polskie oddziały pochodzili z 16 różnych wielkich jednostek. Poważnym problemem było wyczerpujące się zaopatrzenie oddziałów broniących „Maczugi” i Chambois oraz brak możliwości ewakuacji jeńców i rannych. 10 pułk strzelców konnych wziął do niewoli gen. por. Otto Elfeldta – dowódcę niemieckiego LXXXIV KA.

20.08. Włochy. Brytyjskie Balkan Allied Air Force (BAAF) wycofało 148 dywizjon RAF z lotów do Polski. Zezwolono jedy-nie na ochotnicze loty w rejonie Warszawy lotnikom polskim.

20/21.08. Warszawa. Nieudane natarcie oddziałów żoliborskich, przybyłych z Kampinosu i staromiejskich (ok. 1500 żołnierzy) na Dworzec Gdański celem wywalczenie naziemnego połączenia między Starym Miastem i Żoliborzem.

polscy piloci zgłosili zestrzelenie 16 samolotów na pew-no, 1 prawdopodobnie i uszkodzenie 3 maszyn wroga. Dokonana po wojnie analiza dostępnych (ale niekom-pletnych) źródeł niemieckich pozwoliła na ustalenie, że ofiarą Polaków padło co najmniej 12 maszyn niemiec-kich. Niestety, ten wspaniały sukces nasi piloci okupi-li bolesną stratą. Z lotu nie powrócił bowiem dowódca 315 dywizjonu. Polscy piloci widzieli, jak Horbaczewski kolejno zestrzelił 3 maszyny wroga (obserwację ułatwiło to iż samolot Horbaczewskiego był srebrny, podczas gdy wszystkie inne maszyny w polskiej formacji posiadały szaro-zielony kamuflaż), ale później zniknął im z oczu i nie odpowiadał na wezwania przez radio. Po powrocie

do bazy koledzy Horbaczewskiego mieli nadzieję, że ich dowódca wylądował przymusowo po stronie nieprzyja-ciela lub też wyskoczył z uszkodzonej maszyny ze spado-chronem i dostał się do niewoli. Niestety, pilot zaginął. Jego los pozostawał nieznany aż do marca 1947 r., kiedy to w pobliżu Valennes (Oise) odnaleziono wrak Mustan-ga ze szczątkami pilota. Okazało się, że była to maszy-na Horbaczewskiego. Po identyfikacji bohaterski pilot został pochowany na cmentarzu komunalnym w Cre-il, gdzie spoczywa do chwili obecnej. Zwycięska walka 315 dywizjonu z 18 sierpnia 1944 r. była największym jednorazowym zwycięstwem pojedynczego dywizjonu w historii lotnictwa polskiego i brytyjskiego.

1 DYWIZJA POD FALAISE

Pod koniec lipca 1944 r. amerykańskie wojska szybko posuwały się, zajmując na początku sierp-nia Półwysep Bretoński i docierając na południu do Loary, a na wschodzie do Le Mans. Podjęte 7 sierpnia niemieckie kontruderzenie pod Morta-in zostało złamane, w dużym stopniu dzięki ata-kom lotnictwa aliantów. Gdy 13 sierpnia niemiec-kie oddziały zaprzestały działań ofensywnych, 7 Armia (SS-Obergruppenführer Paul Hausser) i 5 Armia Pancerna (generał wojsk pancernych Heinrich Eberbach) zajmowały obszar przypomi-nający kształtem worek, rozciągający się w przy-bliżeniu od Falaise na północy, przez Mortain na zachodzie, po Argentan na południu. Dawało to woj-skom alianckim możliwość okrążenia znacznej części

Zbiórka bojowa 1 pułku pancernego w Normandii, sierpień 1944 r.

191

Włochy – Polska. Z 4 wysłanych nad Polskę maszyn 1586 eskadry do zadań specjalnych jedna zdołała zrzucić swój ładunek nad Warszawą; 2 inne dokonały zrzutu w Puszczy Kampinoskiej.

20–22.08. Montemaggiore – Caminate, Włochy. Oddziały 3 DSK oraz 2 BPanc w ciężkich walkach zmusiły przeciwnika do odwrotu i wyszły na prawy brzeg rzeki Metauro. 5 KDP opanowała m.in. San Giorgio i Piagge.

20–25.08. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica uczestniczył w patrolach wschodniego wybrzeża Francji w pobliżu wyspy Groix.

21.08. Antoniów. Kompanie 4 pp Leg AK stoczyły wielogodzinny bój z oddziałami niemieckimi.

21.08. Surkonty. W 5-godzinnej walce 3 batalion 32 pzmot Wojsk Wewnętrznych NKWD rozbił oddział ppłk. Macieja Ka-lenkiewicza „Kotwicza”. Zginęło 35 żołnierzy oddziału, w tym dowódca, ujęto 8; straty radzieckie – 18 zabitych.

21.08 Chambois, Francja. Trwały słabnące i coraz mniej skoordynowane ataki niemieckie na oddziały 1 DPanc okrążone na „Maczudze” i w Chambois. Nawiązano styczność z Kanadyjczykami z 4 DPanc oraz 3 i 4 DP, co oznaczało zamknięcie kotła pod Falaise.

21.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz awansował do stopnia pułkownika ppłk. Karola Ziemskiego dowódcę walczącej w powstaniu warszawskim „Grupy Północ”.

21/22.08. Warszawa. Doszło do kolejnej nieudanej i krwawo odpartej próby opanowania Dworca Gdańskiego i przebicia się przez obsadzoną przez Niemców linię kolei obwodowej w celu połączenia powstańczych oddziałów AK Żoliborza i Starego Miasta.

niemieckich wojsk polowych we Francji. Od czoła miały być one wiązane przez 2 brytyjską Armię (gen. por. Miles Dempsey) oraz 1 amerykańską Armię (gen. por. Court-ney Hodges). Na skrzydłach miały uderzyć i zamknąć wo-rek: od południa amerykańska 3 Armia (gen. por. George S. Patton) a z północy kanadyjska 1Armia (gen. por. Henry Crerar), w której składzie walczyła 1 Dywizja Pancerna gen. bryg. Stanisława Maczka.

Polska jednostka weszła do walki 8 sierpnia, nacie-rając, wraz z kanadyjską 4 DPanc, w kierunku Falaise. Mimo silnego wsparcia lotniczego i artyleryjskiego do 12 sierpnia nie zdołano w pełni przełamać niemieckiej obrony oddziałów z m.in. 12 DPanc SS „Hitlerjugend”, 101 batalionu czołgów ciężkich SS oraz 85, 89 i 272 DP.

Po odpoczynku i uzupełnieniu strat 14 sierpnia dy-wizja ponownie ruszyła do natarcia z pozycji położonych

na północ od Falaise. 15 sierpnia żołnierze 10 pułku strzelców konnych, 1 i 2 pułku pancernego oraz 10 puł-ku dragonów opanowali przeprawy przez rzekę Dives pod Jort i Vendeuvre. Kolejnego dnia rozpoczęto natar-cie w kierunku Trun, wychodząc na linie odwrotu wojsk niemieckich. 17 sierpnia, późnym popołudniem, gen. Maczek otrzymał rozkaz zdobycia Chambois, ważnego węzła drogowego, co pozwoliłoby zamknąć okrążenie wokół niemieckich oddziałów. Następnego dnia 2 pułk pancerny, 8 batalion strzelców oraz dywizjon przeciw-pancerny 1 DPanc zajęły Les Champeaux, położone na północny wschód od Trun. Batalion strzelców podha-lańskich zaś obsadził wzgórze 258 na południowy za-chód od tej miejscowości. W tym czasie 10 pułk strzel-ców konnych dotarł późnym popołudniem do silnie bronionego przez nieprzyjaciela Chambois.

192

21–22.08. Włochy – Polska. Cztery samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych wystartowały z ładunkiem dla żołnierzy AK. Jedna załoga wyrzuciła zasobniki nad Warszawą, 2 inne dokonały zrzutu nad Puszczą Kampinoską.

22.08. Holszany. Wojska NKWD rozbiły oddział kpt. Żyźniewskiego. Ujęto 34 żołnierzy oddziału.

22.08. Lubartów. Dowódca 2 Armii WP wydał rozkaz nr 2 nakazujący rozpoczęcie formowania jednostek armii.

22.08. Warszawa. Oddziały powstańcze zdobyły gmach tzw. małej PAST-y przy ul. Piusa XI, biorąc 90 jeńców.

22.08 Chambois, Francja. Nastąpiło przegrupowanie pododdziałów 1 DPanc w rejonie Chambois, Mont Ormel i „Maczugi”.

22.08–7.02.1945. Dundee, Szkocja. Remont główny ORP Dzik.

22–23.08. Włochy – Polska. W akcji nad Polską uczestniczyły 2 samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych. Jedna załoga dokonała zrzutu na placówkę AK w rejonie Piaseczna.

22–25.08. Kanał La Manche. Ścigacze S-5 i S-6 odbyły wspólne patrole nocne w Cieśninie Kaletańskiej.

23.08. Kielecczyzna. Płk Jan Zientarski „Mieczysław”, komendant Okręgu AK Kielce, podjął decyzję o wstrzymaniu mar-szu dowodzonych przez niego oddziałów Korpusu AK „Jodła” na odsiecz walczącej Warszawie.

23.08. Lublin. Około 200 żołnierzy AK wywieziono do obozu w Riazaniu.

23.08. Warka – Magnuszew. Samoloty 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” i 611 pułku lotnictwa szturmo-wego wzięły udział w walkach o przyczółek warecko-magnuszewski. Załogi startowały z lotniska w Zadybiu Starym pod Żelechowem.

19 sierpnia zgrupowanie mjr. Aleksan-dra Stefanowicza (1 pułk pancerny wsparty 2 kompaniami batalionu strzelców podhalań-skich) zajęło Coudehard oraz północny szczyt wzgórza 262 – Mont Ormel. Ze względu na sil-ne ataki przeciwnika nie zdołano jednak zdo-być jego południowego szczytu. Całe wznie-sienie nazwano, ze względu na układ poziomic na mapie, „Maczugą”. Zdołano też zaskoczyć i zniszczyć wycofującą się szosą niemiecką ko-lumnę.

Wieczorem w ten rejon dotarła grupa bo-jowa dowodzona przez ppłk. dypl. Stanisława Koszutskiego (2 pułk pancerny i 8 batalion strzelców), a Codehard obsadził 9 batalion strzelców. Ponieważ gen. Maczek został odcięty, wraz ze sztabami dywizji i obu brygad, od wałczących oddzia-łów, to zgodnie z jego rozkazem dowodzenie nad cało-ścią sił polskich na „Maczudze” objął najstarszy stop-niem ppłk dr Zdzisław Szydłowski.

Tymczasem zgrupowanie mjr. Władysława Zgorzel-skiego (10 pułk dragonów i 24 pułk ułanów), wspierane przez 10 pułk strzelców konnych, zdołało zająć wieczo-rem Chambois, a następnie nawiązało łączność z Ame-rykanami podchodzącym do miejscowości od południa. Był to 2 batalion 359 pp 90 DP.

20 sierpnia rano, 1 pułk pancerny i 9 batalion strzel-ców próbowały, bez powodzenia, uchwycić południowy szczyt „Maczugi”. Przez cały dzień oddziały 1 DPanc były celem zaciętych ataków. Z zachodu uderzały od-działy próbujące wydostać się z okrążenia, m.in. pozo-stałości ośmiu dywizji pancernych. Ze wschodu spieszył im z odsieczą 2 Korpus Pancerny SS. Ze względu na

oddalenie oddziałów kanadyjskich na północnym zacho-dzie i amerykańskich na południu przez pozostałe luki przemykały grupy niemieckich żołnierzy, co spowodo-wało, że polskie oddziały same znalazły się w okrążeniu. Zostały one odcięte nie tylko od dostaw zaopatrzenia, ale i od dowództwa dywizji. Obrońców przez cały czas wspierała, znajdująca się za pozycjami Kanadyjczyków, artyleria dywizyjna wraz z przydzielonym kanadyjskim 4 pułkiem artylerii. Jej ogniem kierowali obserwatorzy artyleryjscy znajdujący się na „Maczudze”.

Odcięcie polskich oddziałów od dostaw zaopatrze-nia zaczęło dawać się we znaki już 20 sierpnia. Więk-szość zrzutów lotniczych trafiała w ręce nieprzyjaciela oraz Kanadyjczyków broniących Trun, a tylko drobna ich cześć wylądowała w Chambois. Problemem była też

Postój czołgów 1 DPanc, sierpień 1944 r.

193

23.08. Warszawa. Po zaciętych walkach oddziały powstańcze zdobyły kościół Świętego Krzyża przy ul. Krakowskie Przed-mieście 3 i sąsiedni gmach komendy policji.

23.08. Chambois, Francja. 1 DPanc została zluzowana i przeszła do rejonu Grand Mesnil jako odwód kanadyjskiej 1 Armii.

23.08. Chiaravalle, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Falconara do Chiaravalle.

23.08. Żytomierz, ZSRR. 1 Samodzielna Brygada Zaporowa wyruszyła do Chełma, gdzie dotarła w pierwszych dniach września 1944 r.

23–24.08. Linia rzeki Metauro, Włochy. 2 Korpus obsadził prawy brzeg, rozpoczęto zawężanie pasa odpowiedzialności korpusu w związku z wchodzeniem na pozycje 1 Korpusu kanadyjskiego i 5 Korpusu brytyjskiego.

23–24.08. Włochy – Polska. Z lotniska Campo Cassale pod Brindisi wystartowały ze zrzutami do Polski 3 samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych. Zrzutu na placówki poza Warszawą dokonały 2 załogi, w tym załoga F/Lt Edmunda Ladry, w której jako drugi pilot poleciał gen. (A/Cmdr) Ludomił Rayski.

24.08. Lublin. PKWN wydał dekret o rozwiązaniu na wyzwolonych terenach wszystkich organizacji zbrojnych.

24.08. Polesie. Oddział dywersyjny podobwodu AK Ostrowiec pod dowództwem Franciszka Ryczana „Zefira” wzmocniony konspiratorami z Ćmielowa zaatakował kwaterującą we wsi kompanię „własowców”. 60 z nich zostało zlikwidowanych.

24/25.08. Polanka. Oddział AK por. Piotra Maszalskiego „Moreny” wysadził most kolejowy oraz transport bomb lotni-czych.

duża liczba jeńców oraz rannych, których nie można było ewakuować. Odsiecz pierwszych od-działów kanadyjskiej 4 DPanc nadeszła dopiero po południu 21 sierpnia, gdy niemieckie ataki straciły swą siłę. 23 sierpnia 1 DPanc została zlu-zowana i przeszła do odwodu.

Podczas walk od 8 do 21 sierpnia 1 DPanc wzięła do niewoli ponad 5 tysięcy niemieckich żołnierzy, w tym dowódcę LXXXIV Korpusu Armijnego gen. por. Otto Elfeldta i 140 ofice-rów. Jeńcy ci pochodzili z 16 różnych wielkich

jednostek. Zdobyto lub zniszczono co naj-mniej 55 czołgów i pojazdów pancernych, 44 działa, 38 transporterów opancerzonych, 207 pojazdów mechanicznych oraz 152 pojaz-dy konne. Straty zaś polskich oddziałów wy-niosły natomiast 325 zabitych, 1002 rannych oraz 114 zaginionych.

Utrzymanie przez 1 DPanc jej pozy-cji odegrało decydującą rolę w bitwie pod Falaise. Choć części niemieckich oddziałów udało się wydostać, to utraciły one większość sprzętu i ludzi, a także czasowo, zdolność bo-jową.

Większość dywizji pancernych po wydo-staniu się z kotła liczyła zaledwie kilkuset

żołnierzy i co najwyżej kilkanaście czołgów, a połowa z nich straciła cały swój sprzęt pancerny.

Żołnierze niemieccy oddają się do niewoli, 1 DPanc

Stanowisko artylerii plot w Normandii

194

24–25.08. Włochy – Polska. Sześć Halifaxów 1586 eskadry do zadań specjalnych dokonało zrzutów zaopatrzenia na pla-cówki AK w Puszczy Kampinoskiej.

24–27.08. Zatoka Biskajska. ORP Piorun brał udział w patrolu w pobliżu Penmarch.

25.08. Litwa koło Iwieńca. W okolicy wsi oddział NKWD rozbił oddział AK Piotra Waszkiewicza.

25.08. Linia rzeki Metauro – Pilone, Włochy. Oddziały 5 Wileńskiej Brygady Piechoty z 5 KDP wznowiły działania za-czepne, forsując rzekę i tworząc na lewym brzegu przyczółek.

25.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski ustanowił oficera łącznikowego NW przy dowódcy Francuskich Sił Krajowych (Francuskie Siły Wewnętrzne – FFI), który to oficer podlegał szefowi Polskiej Misji Wojskowej przy Naczelnym Dowództwie Alianckich Sił Ekspedycyjnych (Supreme Headquaters Allied Expeditionary Force – SHAEF).

25.08. Londyn, Wielka Brytania. Na posiedzeniu Prezydium Rady Ministrów przyjęto uchwałę upoważniającą Naczelnego Wodza do ograniczenia operacji „Burza” w rejonach, gdzie przewaga niemiecka przekreślała szanse powodzenia otwartej akcji zbrojnej i mogła doprowadzić do masakry ludności cywilnej. Nie dotyczyło to prowadzonych walk w Warszawie.

25.08. Wielka Brytania. Kpt. pil. Władysław Gnyś został mianowany dowódcą 317 Dywizjonu Myśliwskiego Wileńskiego.

25/26.08. Warszawa. Komenda Główna AK przeszła kanałami ze Starego Miasta do Śródmieścia.

25/26.08. Russelheim, Niemcy. Dwanaście Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w nalocie na miasto. Dwa samoloty z załogami brytyjskimi zostały zestrzelone. Wśród poległych znalazł się jeden lotnik polski.

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 22 sierpnia 1944 r.

ROZKAZ NR 17

1. Dywizja Pancerna, pod wypróbowanym dowództwem gen. Maczka, okryła się sławą na polach Normandii

i odegrała wybitną rolę w wielkiej bitwie, która pozostanie w pamięci ludzkiej jako jedna z najświetniejszych operacji

wojennych, uwieńczona zniszczeniem 7. armii niemieckiej.

Całość Polskich Sił Zbrojnych stoi ponownie w ogniu walki.

Po samotnej kampanii wrześniowej przyszły kampanie francuska i norweska, później bitwa powietrzna o Londyn

i Wielką Brytanię, bitwy morskie o Atlantyk, bitwa o Egipt i Suez, niedawno bitwa o Rzym, a teraz druga kampania

francuska, bitwa o Paryż, bitwa o Wenecję.

Wszędzie Polacy biją się za wolność ludów, wszędzie żołnierz polski walczy bez buchalterii, bez obliczania swych

trudów i ran, swych ofiar z życia – zawsze i wszędzie mając w sercu i na ustach słowa:

... dla Ciebie Polsko, za Ciebie Polsko... I oto dzisiaj – Warszawa... słowo, które krwawi, boli, które liczy się i waży,

którego przemilczać nie damy.

Polska – oto jedyne słowo, które jutro do rachunku wstawimy.

Żołnierze 1. Dywizji Pancernej!

Wasze ciężkie i chlubne boje zapisują nowe stronice historii ojczystej. Obok bohaterskiej Armii Krajowej, obok

wspaniałego Lotnictwa i dzielnej Marynarki, obok sławnych wojsk II Korpusu i jego Brygady Pancernej – Dywizja

Wasza snuje dalszy ciąg epopei żołnierskiej, która dzisiaj umożliwia obronę praw Polski, a kiedyś wzbogaci źródło

sił moralnych narodu, pomnoży tradycje zwycięskiego czynu – ów konieczny warunek przyszłego rozkwitu i mocy

duchowej Sił Zbrojnych.

Wspominając ze czcią imiona Waszych poległych kolegów i towarzyszy broni, ślę Wam wyrazy dumy i wiary oraz,

w imieniu służby, za dotychczasowe osiągnięcia z głębi serca dziękuję.

Naczelny Wódz


195

25/26.08. Włochy – Polska. Do akcji nad Polską wystartowało 7 Halifaxów z 1586 eskadry do zadań specjalnych. Cztery załogi zrzuciły zaopatrzenie oddziałom AK.

26.08. Dębica. W rejonie Dębicy zgrupowanie pułkowe mjr. Adama Lazarowicza „Klamry” stoczyło kilkugodzinną walkę z oddziałami niemieckimi.

26.08. Żabieniec. Zarząd Polityczno-Wychowawczy 1 Armii WP wydał instrukcję w sprawie właściwego traktowania w jed-nostkach byłych członków Armii Krajowej.

26.08. Chiaravalle, Włochy. Detaszowana do Malignano eskadra A 318 dywizjonu myśliwsko-rozpoznawczego dołączyła do jednostki w Chiaravalle.

26.08. Monte delle Forche, Włochy. 5 KDP, w której pasie znajdował się punkt ciężkości natarcia 2 Korpusu (3 DSK zna-lazła się w drugim rzucie), kontynuowała działania zaczepne w kierunku północnym.

26–27.08. Francja. Dywizjony 131 Skrzydła Myśliwskiego atakowały oddziały niemieckie przeprawiające się przez Sekwa-nę. 26 sierpnia niemiecka obrona przeciwlotnicza zestrzeliła samolot dowódcy eskadry „B” 308 dywizjonu, F/Lt Stanisława Wandzilaka (udało mu się przeżyć i powrócić do swoich), a 27 sierpnia samolot dowódcy 317 dywizjonu kpt. (S/Ldr) Władysła-wa Gnysia (dostał się do niewoli, ale zdołał z niej uciec). Nowym dowódcą 317 dywizjonu został kpt. (S/Ldr) Marian Chełmecki.

26–27.08. Włochy – Polska. Pięć załóg 1586 eskadry do zadań specjalnych podjęło próbę lotu do Warszawy. Żadnej nie udało się wykonać zadania. Załogi 2 samolotów zestrzelonych nad Węgrami poległy.

W sierpniu 1944 r. weszły po raz pierwszy do akcji formacje lotnicze tworzonego na wschodzie Wojska Polskiego, organizowanych od połowy 1943 r. 7 lipca 1943 r. dowódca 1 DP im. T. Kościuszki gen. bryg. Zygmunt Berling wydał rozkaz dzienny nr 7 nakazu-jący sformowanie w Grigoriewskoje, w pobliżu Sielc, 1 samodzielnej eskadry lotnictwa myśliwskiego

(dowódca kpt. pil. Czesław Kozłowski). W dniu 20 sierpnia zapadła decyzja o rozwinięciu eskadry w pułk i nadaniu mu nazwy 1 Pułk Lotnictwa Myśliw-skiego (plm) „Warszawa”. Dowództwo tej jednostki objął kpt. pil. Tadeusz Wicherkiewicz. Pułk wchodził w skład 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR; był wyposażony w 40 samolotów myśliwskich typu

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 22 sierpnia 1944 r.

ROZKAZ NR 18

Podaję do wiadomości pismo Pana Prezydenta RP nadesłane na moje ręce – z okazji zwycięskich walk 1. Dywizji Pancernej w Normandii:

Panie Generale,Uprzejmie proszę Pana Generała o przesłanie Dowódcy i żołnierzom 1. Dywizji Pancernej moich słów uznania za

ich dzielność żołnierską i ofiarne walki na bitewnych polach Normandii.W chwili gdy bohaterska Warszawa krwawi się w boju z barbarzyńskim najeźdźcą o swoją i Polski wolność – jest

dla Niej krzepiącym dowód niezłomnej, zwycięskiej woli żołnierza polskiego w walce Zjednoczonych Narodów na polach Francji. Poległym Cześć!

Wł. RACZKIEWICZ.


LOTNICTWO WOJSKA POLSKIEGO NA WSCHODZIE

196

27.08. Dziebałtów. Batalion kombinowany 2 pp Leg AK pod dowództwem kpt. Tadeusza Pytlakowskiego „Tarniny” natarł w nocy na oddział niemieckiej artylerii.

27.08. Hucisko–Ciechostowice. Batalion kozienicki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pawlaka „Brzozy” stoczył walkę z silnym oddziałem niemieckim.

27.08. Ruda Pilczycka. I batalion 74 pp AK stoczył walkę z oddziałem SS.

27.08. Warszawa. Nie powiodła się nocna próba wywalczenia połączenia Mokotowa ze Śródmieściem. Zdobyto jedynie klasztor sióstr Nazaretanek.

27.08. Fano, Włochy. Brytyjski House Cavalry Regiment, podporządkowany zgrupowaniu kawalerii 2 Korpusu operującemu na prawym, nadmorskim, odcinku natarcia wkroczył do miasta i portu.

27.08. Coltishall, Wielka Brytania. 316 dywizjon myśliwski przeniósł się z Friston do Coltishall.

27–28.08. Włochy – Polska. Do akcji nad Warszawę wystartowały 4 samoloty 1586 eskadry do zadań specjalnych. Jeden z nich, z powodu awarii, zawrócił do bazy, dwa, najprawdopodobniej po dokonaniu zrzutu w rejonie Palmir, zostały zestrzelone. Samolot, który dokonał zrzutu na warszawski Mokotów został jednak ciężko uszkodzony przez niemiecką obronę przeciwlot-niczą i z trudem dotarł do Włoch, gdzie rozbił się przy lądowaniu. Po tych ciężkich stratach Brytyjczycy zawiesili dalsze loty 1586 eskadry do Polski. Łącznie w sierpniu 1944 r. 1586 eskadra do zadań specjalnych wykonała 83 loty do Polski, podczas których jej lotnicy dokonali 56 zrzutów (w tym 16 w samej Warszawie, 28 w okolicy stolicy i 12 w innych rejonach) o masie około 60 ton. Personel jednostki wykonał też 14 lotów do innych krajów okupowanych.

Jak-1 i Jak-1M. Ponieważ brakowało wyszkolonej pol-skiej kadry, znaczną część personelu stanowili piloci i mechanicy radzieccy, co było charakterystyczne dla wszystkich polskich jednostek lotniczych tworzonych na terytorium ZSRR.

Kolejną jednostkę, 2 Pułk Nocnych Bombowców (pnb) „Kraków”, zaczęto formować w Grigoriewskoje 1 kwietnia 1944 r. (dowódca płk Józef Smaga). Pułk otrzymał 33 samoloty Po-2. Jego personel stanowili pra-wie wyłącznie lotnicy radzieccy. W kwietniu sformo-wano 103 samodzielną eskadrę lotnictwa łącznikowego (dowódca mjr Aleksander Kuwajew).

W okresie maj–czerwiec oba pułki zostały przeba-zowane na lotnisko Hostomel pod Kijowem, a eskadra łącznikowa – w rejon Żytomierza.

Na początku sierpnia 1 plm (dowódca ppłk Jan Tałdykin) i 2 pnb (dowódca kpt. Siemion Worobiow) przeszły na lotnisko Dys pod Lublinem. Do tych sił dołączył, stacjonujący od 19 sierpnia na lotnisku po-lowym w Zadybiu Starym pod Żelechowem, radziecki 611 pułk lotnictwa szturmowego (plsz) ppłk. Jana Mi-ronowa mający na wyposażeniu samoloty Ił-2 (personel radziecki), który to pułk został przemianowany na 3 plsz. Te trzy pułki oraz eskadra łącznikowa weszły 30 sierp-nia w skład 1 Polskiej Dywizji Lotniczej (dowódca płk Józef Smaga).

Podstawowym zadaniem polskiego lotnictwa na froncie wschodnim było wsparcie działań wojsk lądo-wych na polu walki. Taki też charakter miały pierwsze loty bojowe wykonane 23 sierpnia w rejonie Warki przez pilotów 1 plm.

Pod koniec sierpnia i we wrześniu 1 plm i 3 plsz działające z lotniska w Zadybiu Starym prowadziły

rozpoznanie i atakowały oddziały niemieckie w rejonie Warki i Góry Kalwarii. We wrześniu do działań włą-czył się 2 pnb, przerzucony na lotnisko polowe w Woli Rowskiej pod Garwolinem. Wszystkie jednostki 1 DLot dokonywały uderzeń bombowo-szturmowych na woj-ska niemieckie w rejonie Pragi a następnie w obszarze lewobrzeżnej Warszawy. 1 PLM wziął udział w osłonie powietrznej formacji 1 Armii WP, a 2 PNB, wspólnie z radziecką 9 Gwardyjską Dywizją Nocnych Bombow-ców dokonał licznych zrzutów dla powstańców war-szawskich. Łącznie obie jednostki zrzuciły powstańcom około 150 ton materiałów (broni, amunicji, żywności). W październiku jednostki lotnicze wzięły udział w dzia-łaniach w okolicy Jabłonny i Legionowa a w listopadzie i grudniu w rejonie na północ i zachód od Warszawy, w pasie od Modlina do Góry Kalwarii, co było związane z przygotowaniem wojsk polskich i radzieckich do ofen-sywy zimowej.

31 października 1 Polska Dywizja Lotnicza zosta-ła przemianowana na 4 Mieszaną Dywizję Lotniczą. W listopadzie i grudniu w skład lotnictwa WP weszły kolejne jednostki radzieckie: 12 pułk sanitarny, 13 pułk transportowy, 17 pułk łącznikowy oraz 3, 4 i 5 eskadra łącznikowa, w których później stopniowo wymieniano personel latający i techniczny na polski.

Wiosną 1945 r. dołączył do nich cały 1 Miesza-ny Korpus Lotniczy (dowódca gen. Filipp Agalcow) w składzie: 1 Dywizja Lotnictwa Bombowego (pułki 3, 4, 5; dowódca ppłk Michaił Martynow), 2 Dywi-zja Lotnictwa Szturmowego (pułki 6, 7, 8; dowódca płk pil. Szałwa Dżemaszwili), 3 Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego (pułki 9, 10, 11; dowódca płk Iwan Chłusowicz).

197

27–30.08. Kanał La Manche. ORP Błyskawica uczestniczył w patrolach w pobliżu Marlaix oraz wyspy Vierge. Ścigacze S-5 i S-6 wspólnie patrolowały nocą wody Cieśniny Kaletańskiej.

28.08. Lublin – Siedliska – Siedlce. Rozpoczęto formowanie 7 i 8 Dywizji Piechoty.

28.08. Pogorzel. W skład 1 Armii Wojska Polskiego zostały włączone: 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa”, 2 Pułk Nocnych Bombowców „Kraków” i 611 pułk lotnictwa szturmowego.

28.08. Rejon Lachowicz. Oddział NKWD zlikwidował oddział partyzancki „Kaczanowicza”; zabito 7 i aresztowano 38 żołnierzy.

28.08. Zagacie. Pododdział 74 pp AK zlikwidował 12-osobowy patrol „własowców”.

28.08. Monte Fuga – Monte Belilla, Włochy. Wzmocniona 5 KDP kontynuowała natarcie. 5 Brygada dywizji została zlu-zowana przez 6 Lwowską Brygadę Piechoty. Osiągnięto rzekę Arzilla.

28.08. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz ogłosił rozkaz oficerski tajny nr 3, w którym skrytykował przekazywanie przez wojskowych memoriałów politycznych Prezydentowi RP i członkom rządu. Gen. Sosnkowski wezwał wojskowych do po-wstrzymania się od udziału w dyskursach politycznych.

28–31.08. Zatoka Biskajska. ORP Piorun patrolował francuskie wybrzeże. 30 sierpnia wysłano w kierunku lądu kuter łącznikowy, który powrócił z 7 polskimi dezerterami z armii niemieckiej.

28.08–2.09. Pociecha. Grupa AK „Kampinos” toczyła zacięte walki z oddziałami RONA, wspieranymi przez artylerię i lotnictwo.

Dywizjony myśliwskie wykonały 2530 lotów bojowych, w tym 36 osłon wypraw bombowych (410 lotów), 71 rozpo-znań siłą (832 loty), 8 wymiatań myśliwskich, 125 patroli ofensywnych (849 lotów), 6 rozpoznań i ataków na żeglugę nieprzyjaciela, 108 ataków na latające bomby (176 lotów), 4 osłony frontu, 7 osłon Spitfire’ów wykonujących roz-poznanie fotograficzne, 5 osłon samolotów atakujących żeglugę nieprzyjaciela, 4 rozpozna-nia pogody i 3 akcje ratownicze. W czasie lotów bojowych zestrzelono 23 samoloty niemieckie na pewno i 1 prawdopodobnie, uszkodzono 8 samolotów; zestrzelono także 102 latające bomby V-1. W czasie bombardowań atakowano linie i wę-zły kolejowe, mosty, zgrupowania wojsk, czołgów i pojazdów mecha-nicznych, zrzucono około 90 ton bomb. Zniszczono: 367 samochodów transportowych, 16 czołgów, 3 dzia-ła, zatopiono 18 barek i 6 miniaturo-wych łodzi podwodnych klasy Ne-ger. Uszkodzono: 258 samochodów,

18 czołgów, 3 działa, holownik, statek i 3 barki. Ponadto 318 dywizjon we Włoszech wykonał 516 lotów bojowych, w tym: 314 lotów na rozpoznanie taktyczne, 171 lotów na korygowanie ognia artylerii, 30 lotów na rozpoznanie foto-graficzne (30 lotów) i 1 lot ratowniczy. Straty własne lotnic-twa myśliwskiego w akcji bojowej i wypadkach: 3 zabitych, 10 zaginionych, 16 samolotów.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWAPOLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W SIERPNIU

Sztandar Polskich Sił Powietrznych

198

29.08. Chełm. 26 pułk artylerii przeciwlotniczej osłaniał Chełm przed niemieckimi nalotami.

29.08 Grand Mesnil, Francja. 1 DPanc po odpoczynku włączyła się do pościgu za wojskami niemieckimi.

29.08. Linia rzeki Foglia, Włochy. 5 KDP osiągnęła w ramach natarcia prawy brzeg rzeki. Tym samym 2 Korpus wyszedł na przedpole niemieckiej Linii Gotów.

29.08. Londyn, Wielka Brytania – Waszyngton, Stany Zjednoczone Ameryki. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki uznały prawa kombatanckie żołnierzy AK oraz powstańców warszawskich.

29.08. Pesaro, Włochy. Pułk Ułanów Karpackich jako pierwszy wdarł się do miasta i portu, ale wobec szczupłości sił wła-snych, na noc wycofał się na przedmieścia.

29.08. Szczecin, Niemcy. Jedenaście Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w nalocie na Szczecin. Do bazy nie wróciły 2 samoloty z załogami brytyjskimi i 1 z polską. Polska maszyna została zestrzelona przez niemieckiego myśliwca i runęła do Lovns Fjordu (Dania); uratował się tylko pilot. Polscy lotnicy, którzy wcześniej zestrzelili samolot typu Bf-110 i, zgodnie z re-lacjami świadków, prowadzili ogień aż do chwili rozbicia maszyny, zostali pośmiertnie odznaczeni orderami Virtuti Militari V klasy.

29–30.08. Kanał La Manche. ORP Krakowiak brał udział w patrolu w rejonie Dieppe.

29.08–1.09. Kanał La Manche. ORP Ślązak uczestniczył w nocnych patrolach w rejonie La Havre.

30.08. Landwarów. Oddziały NKWD aresztowały dr. Zygmunta Fedorowicza „Albina”, okręgowego delegata rządu w Wilnie.

Dywizjony bombowe wykonały 593 loty bojowe (111 załogi brytyjskie), w tym 14 wypraw (146 samolo-tów) na dzienne i nocne bombardowania miast, portów i obiektów wojskowych (m.in. Le Havre, Caen, Ganda-wa, Falaise, Paryż, Kiel, Szczecin), 120 lotów na patro-lowanie mórz i walkę z żeglugą oraz 327 lotów na atako-wanie pociągów i linii komunikacyjnych oraz nękanie oddziałów nieprzyjaciela (305 dywizjon). Zrzucono

853 tony bomb oraz bomby głębinowe (brak informacji o tonażu). Ponadto 1586 eskadra wykonała 25 lotów ze zrzutami dla Powstania Warszawskiego, tracąc 8 załóg.

Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 po-ległych, 64 zaginionych, 2 w niewoli, 15 samolotów (w tym 4 z załogami brytyjskimi). W jednostkach transportowych i szkolnych w wypadkach zginęło 11 lotników.

Obsługa naziemna polskiego 307 Dywizjonu, Doncaster, Anglia 1944 r.

199

30.08. Lotnisko Kłoczew. Zorganizowano dowództwo 1 Dywizji Lotniczej, któremu podporządkowano: 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa”, 2 Pułk Nocnych Bombowców „Kraków” oraz 611 pułk lotnictwa szturmowego. Na dowódcę 1 Dy-wizji Lotniczej został wyznaczony płk Józef Smaga, na szefa sztabu – płk Aleksander Romeyko.

30.08. Odrowąż koło Końskich. Pluton Jerzego Mirskiego „Białynia” z I batalionu 72 pp AK stoczył potyczkę z oddziałem niemieckim.

30.08. Ruda Maleniecka. 3 kompania I batalionu 74 pp AK ppor. Józefa Kaszy-Kowalskiego „Almy” w zasadzce zniszczyła 2 niemieckie samochody ciężarowe.

30.08. Cowes, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-7. Dowódcą jednostki został por. mar. Andrzej Jaraczewski.

30.08. Linia rzeki Foglia – San Germano, Włochy. 5 KDP przygotowywała się do sforsowania rzeki, wysyłając na lewy brzeg patrole.

30–31.08. Atlantyk. ORP Błyskawica eskortował krążownik lekki HMS Swiftsure na początku rejsu przez Atlantyk.

30.08–1.09. Criquebeuf-sur-Seine, Francja. 1 DPanc przeszła przez Sekwanę pod Criquebeuf po moście „Warszawa”, wybudowanym przez saperów oddziału.

30.08–2.09. Pesaro, Włochy. Pułki 3 DSK, ze zmiennym szczęściem, toczyły bój o port i miasto. Niemcy opuścili je osta-tecznie w nocy z 1 na 2 września.

Dowództwo Artylerii 2 KorpusuSprawozdanie

z działalności artylerii 2 Korpusu w okresie od natarcia na linie wzgórz przed rzeka Cesano, do przełamania Linii Gotów.

1. NatarcienaliniewzgórzprzedrzekąCesano9.VIII.-11.VIII.PobitwieoANCONĘoddziaływłasnezatrzymanezostałynawzg.międzyrz.ESIMOarz.CESANO.Dyw.dyspono-

wałyswąart.organiczną.GrupaArt[ylerii]wcałościpodrozkazamiDcyArt.Korp.wykonywałyzwalczanieart.ognienękającenakomunikacjeityłynpla.Jedendyon9PALbyłprzydzielonydoZgrupowaniaKaw.„ZAK”,działającegonaskrajnymlewymskrzydlewojskKorpusu.

Wdn.6.VIIIDcaArt.Korp.otrzymałdanecodoprzewidywanegonatarciawdniu9.VIIInakonferencjiwOddz.Op.Korpusu.

Natarciemająwykonać:3DSKi5KDP,każdana1osiiopanować.„LaCROCE”S2745565KDP,anastępnieobiedyw.liniewzg.304576do284564.

Napowyższejpodstawieprzeprowadzonorozpoznanieart.wdn.7.VIII.iwykonanorozkazyustne,powtórzonerozkazempisemnymzdnia8.VIII.

Do3DSKprzydzielono7PAK/bezdyonu/oraz1dyonSP7PAPpanc.Do5KDPprzydzielono7PAKi1dyondziałSPz7PAPpanc.

GrupaArt.wskładzie:10i11PAC,4i26Bryt.Medium,trzybaterieart.plot.c.3.7”zzadaniemgłównienaziemnym.WyruszenienatarcianaLaCROCEpo20wprzygotowaniuart.Udziałbierzecałaart.korpuśna.WtymokresiedcaA[rtylerii]D[ywizji]5dysponujeogniemdwupułków5.5”.

WdalszymnatarciukażdaD.P.dysponujepierwszeństwemognia1d.a.c.Wsparcienatarciaześrodkowaniami.Wczasiepierwszejpółgodz.natarcia,całaart.4.5”z3.7”,zwalczaart.npla.Stosunekzwalczania4-1.Wobunacierającychdywizjachpo1obserwatorzezGrupyArt.

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI ARTYLERII 2 KORPUSU POLSKIEGO

200

30.08–31.10. Magnuszew – Jabłonna. 1 Dywizja Lotnicza w celu wsparcia walk jednostek 1 Armii WP na rubieży Wisły

od przyczółka warecko-magnuszewskiego do Jabłonny i Legionowa wykonała 1989 lotów bojowych w ciągu 2875 godzin. Zrzu-

cono około 232,2 ton bomb i zużyto 107 863 sztuk amunicji pokładowej.

31.08. Lublin. PKWN wydał dekret ustanawiający rotę przysięgi dla Wojska Polskiego (obowiązywała do lipca 1947 r.) oraz

dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy, winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną

oraz jeńcami, a także dla zdrajców narodu polskiego.

31.08. Linia rzeki Foglia–San Germano, Włochy. 5 KDP czyniła dalsze przygotowania do sforsowania rzeki i umocnienia

przyczółka na lewym brzegu; znajdującą się w pierwszym rzucie 6 Brygadę miała zluzować 1 Brygada Strzelców Karpackich

z 3 DSK. Docelowo 3 DSK miała zastąpić w natarciu 5 KDP.

31.08. Piagiolino, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został dyslokowany z Chiaravalle do Piagiolino.

31.08/1.09. Warszawa. Oddziały powstańcze AK podjęły nieudaną próbę przebicia się ze Starego Miasta do Śródmieścia.

31.08–1.09. Kanał La Manche. ORP Krakowiak odbywał nocne patrole przeciwko miniaturowym okrętom podwodnym

przeciwnika.

Stanowiska całej art. w rej.: 2949-3957-4551-3847.Przewidziane zużycie amunicji na całą akcję – 150 poc/dz. lekkie, 100 poc/dz. ciężkie.P[unkt] D[owodzenia] dcy Art. Korp. przy P[unkcie] D[owodzenia] dcy Gr. Art. 377475.Przygotowania związane z powyższym planem wykonano do świtu dnia 9.VIII.Natarcie ruszyło o godz. 07.30. Art. działała wg planu jak wyż. W czasie natarcia dca Art. Korp. nakazał 2-krótkie

ześrodkowania ogniowe 8 pułków na park na zachód od MONTERADO 2657.Zgrupowanie npla przygotowujące się do przeciwnatarcia – 9.VIII. Wg wiadomości z podsłuchu baon poniósł duże

straty. Przeciwnatarcie nie wyruszy.Artylerie dywizyjne wspierały natarcie początkowo na podstawie planów ognia. Potem z obserwacji.Zwalczano około 30 nat[arcia] npla. W ciągu dnia, działalność art. npla była słaba, prawdopodobnie w wyniku tego

zwalczania.Po opanowaniu przedmiotów, na noc art. dywizyjne przygotowały ognie obronne, Grupa Art. – ognie nękające.

Wiele tych ostatnich istotnie w nocy wykonano.Całkowite zużycie amunicji w walce dnia 9.VIII. wynosiło: 27 000 poc. z tego 20 000 lekkich = ok. 120 poc/dz.W dniu następnym rozpoczęto przesuwanie artylerii w przód w rejon na płd.– wsch. Od grzbietu La CROCE-

-SCAPEZZANO. Przesunięcia ukończono w dn. 11.VIII. Były one połączone z koniecznością rozbrajania pól minowych, które oddz. art. wykonały przy częściowej pomocy ze strony saperów.

W dniu 11.VIII. utworzona została Grupa Kawalerii mająca walczyć na lewym skrzydle Korpusu: przydzielono do tej grupy 7 KAK. […]

201

19441 2 3 4 5 6 78 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 2122 23 24 25 26 27 2829 30

WRZESIEŃ

1.09. Warszawa. Niemiecka grupa bojowa gen. Günthera Rohra uderzyła na Sadybę, Czerniaków i Sielce. Podczas bombardowania Fortu Czerniakowskiego zginęło pod jego gruzami co najmniej 60 powstańców wraz z dowódcą ppor. Czesławem Szczubełkiem „Jaszczurem”. W tym samym czasie trwał szturm generalny na Stare Miasto.

1.09. Linia rzeki Foglia, Asperte – San Germano – Monte della Badia, Włochy. 1 Brygada 3 DSK po zluzo-waniu oddziałów 5 KDP i przy wsparciu jej artylerii, przy-stąpiła do ataku na umocnienia Linii Gotów. Na pozycjach pozostawała także 6 Brygada 5 KDP, mająca wyzyskać powodzenie 1 Brygady. Mimo ciężkich walk nie udało się jednak opanować niemieckich punktów oporu.

1.09. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz gen. broni Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz nr 19, w którym zarzucił aliantom brak pomocy dla powstańców w War- szawie.

W połowie września 1944 r. 1 Dywizja Pancerna rozpoczęła działania bojowe na terytorium Holan-dii zmierzających do opanowania, wraz z innymi dywizjami kanadyjskiej 1 Armii, ujścia Skaldy. Po-zwoliłoby to aliantom wykorzystać do rozładunku

NACZELNY WÓDZ Londyn, dnia 15 września 1944 r.

ROZKAZ NR 20

Lotnicy Dywizjonu 301,Podczas prób niesienia pomocy Warszawie w jej walce śmiertelnej z Niemcami, dywizjon Wasz, w ciągu kilku tygo-

dni – od 4-go sierpnia do 14-go września – stracił 15 załóg, czyli znacznie więcej, aniżeli 100% swego etatowego stanu.Do tylu chlubnych kart naszych Sił Powietrznych dochodzi teraz opowieść o polskich lotnikach, którzy przeby-

wając wielokrotnie na prawie nieuzbrojonych maszynach, mil tysiące ponad terytoriami zajętymi przez wroga, nie bacząc na skupioną siłę jego broni przeciwlotniczej i urągając myśliwcom niemieckim, nieśli braterską pomoc oddzia-łom Armii Krajowej, broniącym barykad stolicy.

Niełatwo jest w kronikach wojennych znaleźć bardziej wzruszający przykład współdziałania w boju, aniżeli Wasze wyprawy, podczas których bezbronni żołnierze powietrza ginęli ofiarnie, aby uzbroić swych braci, walczących na ziemi.

Lotnicy,Dopełniliście obowiązku żołnierskiego ponad zwykłą miarę. Waszą będzie w znacznej mierze zasługą, jeśli War-

szawa zdoła wytrzymać aż do czasu, gdy uda się wreszcie zapoczątkować wyprawy powietrzne na szeroką skalę, które, być może, pozwolą stolicy obronić się zwycięsko.

By przekazać pamięci ludzkiej Wasze bohaterskie poświęcenie, by uczcić Waszych kolegów, którzy swe życie od-dali, dokonując najszlachetniejszego spośród czynów żołnierskich – postanawiam, aby Dywizjon Nr. 301 po wieczne czasy nosił imię „Obrońców Warszawy”, dodane do jego nazwy obecnej.


WALKI 1 DYWIZJI PANCERNEJ O AXEL

zaopatrzenia port w Antwerpii. Na odcinku polskiej dywizji broniły się oddziały niemieckich 52 i 712 DP. Najpoważniejszą przeszkodę stanowił kanał Axel– –Hulst, ale w wielu miejscach, w wyniku wykonanych przez Niemców zalewów, czołgi mogły poruszać się

202

1.09. Londyn, Wielka Brytania. Gen. bryg. Tadeusz Kossakowski został awansowany na generała dywizji (z dniem 30 maja 1944 r.).

1.09. Rejon Blangy, Francja. Straż przednia 1 DPanc nawiązała styczność z oddziałami nieprzyjaciela.

1–2.09. Kanał La Manche. OORP Krakowiak oraz Ślązak odbyły wspólny nocny patrol przeciwko okrętom podwodnym przeciwnika.

1–2.09. Włochy – Polska. Brytyjczycy wyrazili zgodę na dalsze loty zaopatrzeniowe do Polski. W akcji wzięło udział 7 samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych. Dwa dokonały zrzutu w rejonie Puszczy Kampinoskiej. Kolejnych 5 miało dokonać zrzutów w okolicach Kielc i Radomia, ale udało się tego dokonać jedynie 2 załogom. W drodze powrotnej do Włoch aż 4 maszyny zostały zestrzelone.

1–20.09. Kanał La Manche. Załoga ścigacza S-7 odbyła cykl szkoleń i ćwiczeń w oparciu o bazy w Cowes, Portsmouth i Ramsgate.

2.09. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego podpisał rozkaz nr 15 o powołaniu naczelnych organów wojskowej służby sprawiedliwości. Naczelnym szefem Sądownictwa Wojennego WP został mianowany płk Aleksander Tarnowski, a naczelnym prokuratorem WP – płk Jan Mastalerz.

2.09. Radoszyce – Grodzisk. 5 kompania 3 pp AK por. Ludwika Wiechuły „Jelenia”, pluton 4 kompanii i 5 kompania por. Kazimierza Olchowika „Zawiszy” z 2 pp AK oraz pododdziały 202 i 204 pp NSZ stoczyły walkę z niemiecką żandarmerią.

jedynie drogami po nasypach. Najważniejsze punkty oporu stanowiły miasta: Axel, Hulst oraz Terneuzen.

16 września zgrupowanie 3 Brygady Strzelców wkro-czyło na terytorium Holandii. Wieczorem żołnierze

10 pułku dragonów, bez czołgów i dział, sforsowali kanał Axel–Hulst w rejonie miejscowości Dubosch, ale przy-gotowywana przez saperów przeprawa znalazła się pod ogniem artyleryjskim nieprzyjaciela. Przeprowadzone

203

2.09. Warszawa. Oddziały niemieckie zdobyły Sadybę. Po opanowaniu Starówki oddziały SS i wschodnich formacji kola-boracyjnych przystąpiły do masowych mordów tych, którzy nie zdołali się ewakuować. Tylko w szpitalu przy ul. Długiej 7 wymordowali około 300 osób.

2.09. Linia rzeki Foglia, Asperte–San Germano–Monte della Badia, Włochy. 3 DSK uderzyła na wycofujące się oddzia-ły niemieckie, po przełamania frontu przez kanadyjski 1 Korpus. Osiągnięto rejon Zagagnola i Boncio.

2.09. Londyn, Wielka Brytania. Ppłk inż. Andrzej Chramiec został mianowany oficerem łącznikowym Naczelnego Wodza przy amerykańskiej 12 Grupie Armii gen. Omara Bradleya.

2–3.09 Abbeville, Francja. Miasto zostało zajęte przez oddziały 1 DPanc.

3.09. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 16 o formowaniu w Białymstoku 9 Dywizji Piechoty i 3 samo-dzielnego pułku łączności oraz reorganizacji 1 Brygady Zaporowej. Na p.o. dowódcę 9 DP wyznaczono płk. Aleksandra Sadowskiego.

3.09. Truskaw. Oddział ze Zgrupowania AK „Kampinos” dowodzony przez por. Adolfa Pilcha „Dolinę” zaatakował i częścio-wo rozbił oddziały niemieckie oraz jednostki RONA.

3.09. Włodawa. Rozpoczęto formowane 2 Brygady Saperów w składzie: 24, 26, 27 i 29 bsap.

3.09 Abbeville, Francja. 1 DPanc przeprawiła się przez Sommę po moście „Lwów” zbudowanym przez saperów dywizyjnych i przeszła do pościgu na kierunku Hesden–St. Omer–Ypres.

kolejnego dnia przez Niemców kontrata-ki zmusiły polskie oddziały do wycofania się na południowy brzeg. W walkach tych ciężkie straty poniósł 1 szwadron pułku. 18 września w rejonie Kijkuit przyczółek zdołał uchwycić batalion strzelców pod-halańskich wspierany ogniem 10 pułku strzelców konnych. W nocy saperzy wy-budowali most, co pozwoliło 19 września przeprawić resztę sił 3 Brygady Strzelców, wzmocnionej 1 pułkiem pancernym oraz 10 pułkiem strzelców konnych. Tego dnia zdobyto też Axel. Dzień później batalion strzelców podhalańskich, wspierany dy-wizjonem przeciwpancernym i 1 pułkiem artylerii motorowej, zajął półwysep Gro-enedils, 9 batalion strzelców wzmocniony plutonem saperów i dywizjonem przeciw-pancernym zdobył Terneuzen. 10 pułk dragonów zajął Hulst, a 10 pułk strzelców konnych zatopił 5 barek wypełnionych ewakuującymi się Niemcami. W ciągu tych walk Polacy stracili łącznie 262 po-ległych, rannych i zaginionych i wzięli do niewoli 1173 jeńców. Przez kolejny tydzień 1 Dywizja Pancerna oczyszczała i patrolo-wała teren na południe od ujścia Skaldy, a następnie została przerzucona na wschód od Antwerpii.

Czołgi 1 DPanc w Holandii

204

3–5.09. Rouen, Francja. Dwa dywizjony 133 Skrzydła Myśliwskiego zostały przebazowane z lotniska B.10 Plumetot na lotnisko B.31 Fresnoy Folny pod Rouen.

3–5.09. Zatoka Biskajska – Kanał La Manche. OORP Błyskawica i Piorun patrolowały francuskie wybrzeże w rejonie Les Sables-d’Olonne–wyspa Ushant.

4.09. Zamość. Sześcioosobowa grupa AK dowodzona przez por. Józefa Śmiecha „Ciąga” rozbiła więzienie uwalniając 18 więźniów.

4.09. Lublin. Prezydium Krajowej Rady Narodowej odwołało Jana Czechowskiego z funkcji przedstawiciela KRN w Na-czelnym Dowództwie WP. Członkiem Naczelnego Dowództwa WP został gen. bryg. Władysław Korczyc, który równocześnie zastąpił płk. Mariana Spychalskiego na stanowisku szefa Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa WP. Na stanowisko szefa sztabu 1 Armii WP wyznaczono płk. Wsiewołoda Strażewskiego.

4–5.09. Kanał La Manche. ORP Ślązak eskortował monitor HMS Erebus z Portsmouth do wybrzeży Normandii.

4–25.09. Ankona, Włochy. 2 Korpus, w oczekiwaniu na ponowne wprowadzenie na kierunku adriatyckim, znajdował się w drugim rzucie 8 Armii, prowadząc reorganizację i uzupełnianie oddziałów.

5.09. Lida. Por. Czesław Zajączkowski „Ragner” wystosował do szefa NKWD w Lidzie, „dowódcy wojsk okupacyjnych”, pismo wzywające do zaprzestania terroru wobec Polaków, grożąc jednocześnie odwetem.

5.09. Załęże. Pluton 4 kompanii 74 pp AK pod dowództwem ppor. Edwarda Żywieckiego „Pola” zlikwidował koło Załęża 12-osobowy patrol SS.

PRZYCZÓŁKI WARSZAWSKIE

205

5.09 St. Omer, Francja. Trwały walki 1 DPanc, głównie z niemiecką 245 DP, o uchwycenie przepraw przez kanał Neuf Fosse. Po ciężkich walkach o umocnione pozycje w rejonie Wizernes 10 pułk dragonów zdobył St. Omer.

5–6.09. Kanał La Manche. ORP Krakowiak eskortował monitor HMS Erebus w drodze z rejonu działań inwazyjnych do Anglii.

6.09. Gutowo. W rejonie między Rypinem a Brodnicą został wysadzony 12-osobowy polski oddział desantowy „Pomorze” ppor. Henryka Mycki, przygotowany i przeszkolony przez Polski Sztab Partyzancki. Miał on prowadzić rozpoznanie operacyjne w rejonie: Brodnica, Lidzbark, Działdowo, Nidzica, Szczytno, Iława.

6.09. Paszkiewicze. W walce z oddziałem por. Jana Borysewicza „Krysi” wojska NKWD ujęły 27 żołnierzy oddziału.

6.09. Sokołowo. W lasach nad Notecią koło wsi Sokołowo zrzucono 11-osobowy polski oddział desantowo-rozpoznawczego por. Sergiusza Iljaszewicza z zadaniem rozpoznania twierdzy Poznań. Po przesunięciu się do lasów pyzderskich oddział połą-czył się z polsko-radziecką grupą Mikołaja Kozubowskiego.

6.09. Francja. 308 dywizjon myśliwski dowodzony przez F/Lt Stanisława Wandzilaka wykonał udany atak na pozycje nie-mieckiej baterii ciężkiej artylerii na południe od Boulogne.

6.09. Holandia. Samoloty 316 dywizjonu myśliwskiego uczestniczyły w operacji „Ramrod 1260”. Niemiecka artyleria prze-ciwlotnicza zestrzeliła Mustanga, którego pilot poległ. Natomiast z powodu awarii silnika ratował się skokiem ze spadochronem dowódca dywizjonu S/Ldr Bohdan Arct, który dostał się do niewoli. Dowódcą dywizjonu został mianowany kpt. (S/Ldr) Zyg-munt Drybański.

Po opanowaniu Pragi dowódca 1 Frontu Białoru-skiego marsz. Konstanty Rokossowski nakazał 1 Armii WP wyjść do końca dnia 15 września na prawy brzeg Wisły i zluzować oddziały radzieckie. Jednocześnie roz-poczęto przygotowania do forsowania Wisły i uchwy-cenia przyczółków w obszarze Warszawy lewobrzeżnej. Dowódca 1 Armii WP gen. dyw. Zygmunt Berling po-stanowił forsować Wisłę z rejonu Saskiej Kępy na kie-runku Czerniakowa i z rejonu Pelcowizny na Żoliborz. Na Czerniaków miała przeprawić się 3 DP gen. bryg. Sta-nisława Galickiego, na Żoliborz 2 DP gen. bryg. Anto-niego Siwickiego, a pomiędzy mostami Poniatowskiego i Kierbedzia – 1 BKaw płk. Włodzimierza Radziwano-wicza. W ciągu dwóch nocy – z 15 na 16 i z 16 na 17 września – przez Wisłę na Czerniaków przeprawiły się

bataliony I i III 9 pp. Forsowanie było bardzo źle zorganizowane i prowadzone. Przeprawa rozpo-częła się za późno i prowadzona była chaotycznie. Po wykryciu operacji forsowania Wisły Niemcy położyli na rzece ogień zaporowy, praktycznie paraliżując wszelkie działania. Tymczasem przepra-wione na Czerniaków bataliony nawiązały kontakt z powstańcami i wsparły ich w walce. Nie powio-dły się próby poszerzenia przy-czółka. Ogień artylerii z prawego brzegu Wisły, mimo dużego natę-

żenia, był bardzo niecelny i mało skuteczny. Ostatecznie do rana 23 września przyczółek na Czerniakowie został zlikwidowany przez siły niemieckie.

Drugi przyczółek na Powiślu, pomiędzy mostami Poniatowskiego i Kierbedzia, utworzyły 19 września de-santem dziennym 2 bataliony 8 pp. Zdołały one wpraw-dzie wedrzeć się w zabudowę miejską, ale w wyniku niemieckiego kontrataku zostały odcięte od Wisły i do rana 20 września zniszczone w walkach ulicznych. Tylko niewielka część żołnierzy zdołała wycofać się za Wisłę, kryjąc się wśród ruin zwalonego do rzeki mostu Ponia-towskiego.

Trzeci przyczółek utworzono na Żoliborzu siłami 6 pp 2 DP. W nocy z 17 na 18 i z 18 na 19 września prze-rzucono na lewy brzeg wzmocniony II batalion, który okopał się na zalesionej łasze przy rzece. Kolejnej nocy została przerzucona jeszcze część III batalionu. 6 pp nie nawiązał kontaktu z powstańcami, na przyczółku

Przygotowania do przeprawy na przyczółek żoliborski, wrzesień 1944 r.

206

6.09 Ypres, Belgia. 10 Brygada Kawalerii Pancernej wieczorem dotarła do miasta, które w nocnym boju z niemiecką 64 DP zdobyła 3 Brygada Strzelców.

7.09. Kamienica. Oddział AK por. Feliksa Perekładowskiego „Przyjaciela” rozbił oddział niemiecki.

7.09. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 19 w sprawie reorganizacji 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte (3 bataliony czołgów, zmotoryzowany batalion fizylierów i pododdziały zabezpieczenia).

7.09 Hooglede – Roulers, Belgia. W pościgu za wycofującym się wrogiem, w ciężkich walkach, m.in. z oddziałami niemiec-kich 245 i 711 DP, 2 pułk pancerny zajął Hooglede, a 3 Brygada Strzelców po nocnym boju – Roulers.

7.09. Moskwa, ZSRR. Sztab Generalny Armii Czerwonej wydał zarządzenie wykonawcze nr 19/9955 o przystąpieniu do formowania 1 Mieszanego Korpusu Lotniczego dla Wojska Polskiego.

7–9.09. Zatoka Biskajska. OORP Błyskawica i Piorun odbyły patrol w rejonie Port Breton i Les Sables-d`Olonne.

8.09. Chełm. Dowodzenie 1 Korpusem Pancernym od płk. Sergiusza Fomińskiego przejął gen. bryg. Józef Kimbar.

8.09. Monecorvino k. Eboli, Włochy. Dowódca 2 Korpusu Polskiego wydał rozkaz nakazujący sformowanie w Eboli 663 dywizjonu samolotów artylerii (początkowo, 663 dyonu powietrznych punktów obserwacyjnych); pierwszym dowódcą zo-stał wyznaczony mjr dypl. pil. Edward Pawlikowski.

8.09 Thielt, Belgia. Po ciężkich walkach oddziały 1 DPanc zdobyły miasto. Wycofujące się z niego oddziały nieprzyjaciela zo-stały zaskoczone i rozbite przez 2 pułk pancerny pod Ruysselade. Podczas walk pod Roulers i Thielt wzięto prawie 1,5 tys. jeńców.

pozostawał do 21 września, kiedy to został rozbity w wy-niku niemieckiego ataku. Resztki pododdziałów były ewakuowane nocami, do 23 września. Próbę forsowania Wisły, po zniszczonym moście na wprost Zamku Kró-lewskiego, podejmowała w międzyczasie także 1 BKaw oraz jedna kompania 1 DP z rejonu Kępy Gocławskiej. Nie miały one jednak powodzenia.

Straty 1 Armii od 16 do 23 września wyniosły 3764 poległych, zaginionych i rannych. Była to najkrwawsza, zakończona ponadto spektakularną porażką, bitwa 1 Ar-mii WP. Pomimo nawiązania kontaktu z powstańcami na Czerniakowie, przeprawione siły były zbyt małe, a zapasy amunicji zbyt ograniczone, aby siły te mogły zmienić nie-korzystny układ sił w mieście i przejąć inicjatywę.

Górny Czerniaków widziany od strony Wisły w rejonie przeprawy 3 DP

BITWA POD ARNHEM

Po opanowaniu Francji i Belgii alianci rozpoczęli przy-gotowania do ofensywy, której celem było obejście przez Holandię umocnień Linii Zygfryda i wejście na teren Nie-miec od północy w kierunku Zagłębia Ruhry. Przygoto-wana operacja „Market-Garden” składała się z dwóch ele-mentów: lądowego – Garden, oraz powietrznego – Market.

Działania lądowe miał prowadzić brytyjski XXX Korpus. Kluczowym elementem planu było opanowanie przez de-sant lotniczy mostów na rzekach holenderskich. Do tego zadania wyznaczono siły wchodzące w skład 1 Alianckiej Armii Powietrznodesantowej gen. por. Lewisa Breretona. Były to: amerykańska 82 Dywizja Powietrznodesantowa

207

8/9.09. Grzędy. Zgrupowanie 9 pułku strzelców konnych AK dowodzone przez rtm. Wiktora Konopkę „Groma” stoczyło z Niemcami bitwę w rejonie Lipowy Grąd–Osowe Grzędy–Lisie Nory. Straty polskie wyniosły 160 żołnierzy, wraz z dowódcą.

9.09. Bielsk Podlaski. Rozpoczęto formowanie 2 Samodzielnej Brygady Zaporowej. Na stanowisko dowódcy brygady został wyznaczony ppłk Mikołaj Gawryluk.

9.09. Garnek. W rejonie wsi Niemcy, wspierani samochodami pancernymi, zaskoczyli 1 kompanię 74 pp AK por. Józefa Rytela „Brzęka”. Zginęło 10 żołnierzy polskich.

9.09. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 22 w sprawie organizowania instytucji oraz jednostek rodzajów wojsk i służb.

9.09. Pomorze. W Borach Tucholskich zrzucono polski oddział desantowy „Wołga” ppor. Jana Miętkiego „Wirskiego”. Do 23 lutego 1945 r. śledził on ruchy wojsk niemieckich, prowadził rozpoznanie składów amunicji i paliw, produkcji uzbrojenia i rozbudowy umocnień itd.

9.09. Warszawa. Wojska niemieckie zdobyły Powiśle, oddziały powstańcze wycofały się do Śródmieścia. Przedstawiciele Komendy Głównej AK spotkali się z gen. Günterem Rohrem, który zaproponował rozpoczęcie rozmów w sprawie kapitulacji powstania.

9.09. Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr) Antoni Głowacki przejął dowodzenie 309 dywizjonem myśliwsko-rozpoznawczym od kpt. (S/Ldr) Jerzego Gołki.

9–10.09 Lootenhulle – Aeltre, Belgia. Trwały nieudane próby sforsowania Kanału Gandawskiego; zajęto Lootenhulle i Aeltre. W ciągu 12 dni pościgu 1 DPanc pokonała łącznie 470 km.

(DPD) gen. mjr. Jamesa Gavina i 101 DPD gen. mjr. Maxwella Taylora, brytyjska 1 DPD gen. mjr. Rober-ta Urquharta i podporządkowana jej polska 1 Samo-dzielna Brygada Spadochronowa (SBSpad) gen. bryg. Stanisława Sosabowskiego. Brytyjska 1 DPD i polska 1 SBSpad otrzymały rozkaz zdobycia i utrzymania północnego odcinka korytarza z mostem w Arnhem i przyczółkiem na prawym brzegu Renu.

Operacja rozpoczęła się 17 września. Po po-czątkowym zaskoczeniu przeciwnika pod Arnhem Niemcy szybko przeszli do kontrataków. Sytuacja brytyjskich spadochroniarzy zaczęła się pogarszać. 18 września w składzie II rzutu zgrupowania bry-tyjskiego wyleciało 10 szybowców stanowiących I polski rzut szybowcowy. Wszystkie lądowały Desant spadochronowy

208

9–11.09. Kanał La Manche. ORP Krakowiak odbył nocny patrol na wodach kanału.

9–20.09. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w operacji niszczenia przez zespół „Force A” nieprzyjacielskiej żeglugi i lotnictwa w pobliżu Krety i na Morzu Egejskim. 18 września wykrył okręt podwodny U-407, który został zatopiony przy udziale niszczycieli HMS Troubridge i HMS Terpsichore. W wyniku zderzenia z jednostką przeciwnika ORP Garland doznał uszkodzeń prawej burty. Po zatopieniu U-boota okręt zabrał jeńców do Aleksandrii.

10.09. Zaborowice. 1 kompania 4 pp Leg AK zaatakowała niemiecką kolumnę samochodową.

10.09. Lille-Vendeville, Francja. 308 i 317 dywizjony (133 Skrzydło Myśliwskie) zostały przebazowane z lotniska B.31 Fresnoy Folny na lotnisko B.51 Lille-Vendeville, wyposażone w betonowe pasy startowe.

10–11.09. Włochy – Polska. Do akcji nad Warszawę wystartowało 5 samolotów z 1586 eskadry do zadań specjalnych. W wyprawie wzięło też udział 15 załóg brytyjskich z 31 i 34 dywizjonu SAAF oraz 148 i 178 dywizjonu RAF. Zrzutu nad Warszawą dokonał 1 polski samolot i 4 brytyjskie. Ponadto 2 załogi – polska i brytyjska zrzuciły ładunek w rejonie Puszczy Kampinoskiej, a 5 brytyjskich na ślepo poza Warszawą. Straty wyniosły 5 samolotów, w tym 3 polskie. Po tej wyprawie Brytyj-czycy ostatecznie zaniechali wysyłania własnych samolotów nad Polskę.

10–14.09. Warszawa. 1 DP im. T. Kościuszki toczyła walki o wyzwolenie Pragi. Podczas walk o zdobycie Pragi 1 DP straciła 1792 żołnierzy zabitych, rannych i zaginionych.

11.09. Warszawa. Niemcy rozpoczęli natarcie na Górny Czerniaków w celu zlikwidowania powstańczych pozycji położonych wzdłuż brzegów Wisły.

w wyznaczonych rejonach, natychmiast wzmocniły najbliższe brytyjskie punkty obrony. Warunki atmosferyczne nie po-zwalały jednak na dokonanie przerzutu kolejnych pododdziałów.

Tymczasem utrzymanie mostu i przyczółku w Arnhem stało się niere-alne. 19 września gen. Urquhart nakazał przejść do obrony okrężnej na zachód od miasta, pod Oosterbeek.

Jednocześnie polskiej brygadzie zmieniono miejsce lądowania, wyzna-czając rejon Driel – na lewym brzegu Lek. Oddziały 1 SBSpad lądowały tam

21 września w godzinach popołudniowych.Po wylądowaniu i przejściu do rejonu zbiórek oka-

zało się, że brakuje dużej liczby żołnierzy, po-nieważ część samolotów zawrócono. Prom, którym mieli przeprawić się Polacy na prawy brzeg Lek, gdzie mieli dołączyć do żołnierzy gen. Urquharta, został zatopiony przez Niem-ców. Brak było środków przeprawowych. Gen. Sosabowski zarządził przejście do Driel i za-jęcie stanowisk obronnych, decydując się na nocną przeprawę przez rzekę. W nocy z 22 na 23 września przeprawiono tylko 8 kompanię z 1 SBSpad. Następnej nocy przystąpiono do kolejnej próby przeprawy, wykorzystując ło-dzie dostarczone przez brytyjską 43 DP, której jednostki dotarły już w ten rejon. Wobec sil-nego ognia niemieckiego przeprawiono tylko

9 kompanię, artylerię ppanc. i saperów. 25 września gen. Sosabowski otrzymał informację, że przyczółek na

Polscy spadochroniarze przed startem do lotu ćwiczebnego. Ringway, Wielka Brytania.

Marsz w kierunku Arnhem

209

11.09. Krasne. 3 kompania 3 pp Leg AK stoczyła bitwę z oddziałem Wehrmachtu.

11.09. Lublin. Ukazała się ustawa o kompetencji przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej. Zgodnie z art. 3 lit. b, prze-wodniczący KRN: jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa, przy czym zwierzchnictwo sprawuje przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego.

11.09. Smolaki. W rejonie wsi oddział NKWD zlikwidował oddział AK sierż. Wacława Pawłowskiego „Zawiei”.

11.09. Złoty Potok. Otoczony w lasach koło miejscowości batalion AK „Skała” po kilkugodzinnej walce wydostał się z okrążenia.

11.09 Gandawa, Belgia. 1 DPanc zluzowała brytyjską 131 Brygadę Piechoty z 7 DPanc walczącą o Gandawę (Gent).

11–12.09. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował zachodnie wybrzeże Francji w rejonie wyspy Ushant.

12.09. Lublin. 4 DP im. J. Kilińskiego ponownie weszła w skład 1 Armii WP. Zadanie przejścia z rejonu Lublina w rejon Warszawy wykonała 16 września 1944 r.

12.09. Rejon Raciechowic. Zgrupowanie AK „Łysina” stoczyło zwycięską walkę z Niemcami w rejonie Lipnika, Zasania, Glichowej, Wiśniowej, Poręby i Raciechowic.

12.09. Sucha Góra. W rejonie miejscowości 1 batalion 16 pp AK dowodzony przez kpt. Eugeniusza Borowskiego „Leliwę” stoczył walkę z policją i żandarmerią niemiecką.

12–13.09. Kanał La Manche. ORP Ślązak eskortował transportowiec wojska SS Elisabethville do Anglii. 13 września obo-wiązki dowódcy okrętu od kmdr. ppor. Romualda Nałęcza-Tymińskiego przejął kmdr. ppor. Bohdan Wroński.

prawym brzegu musi zostać ewakuowany, co dokonało się najbliżej nocy. Wówczas to resztki 1 DPD i pododdziały polskie, któ-re przeprawiły się, zostały wycofane na po-łudnie. Po zakończeniu ewakuacji rano 26 września 1 SBPad opuściła stanowiska w rejonie Driel i przeszła do Nijmegen, a na-stępnie do rejonu Neerloon–Ravenstein– –Herpen.

10 października 1 SBSpad została skiero-wana na Wyspy Brytyjskie. Operacja „Mar-ket-Garden”, w trakcie której dokonano naj-większego w czasie II wojny światowej desantu powietrznego, zakończyła się porażką, gdyż siłom alianckim nie udało się sforsować Renu. Straty polskiej brygady wyniosły 97 poległych, 219 rannych oraz 102 zaginionych i wziętych do niewoli, co stanowiło 23% całości jej sił biorących udział w bitwie.

Od 9 do 20 września ORP Garland uczestniczył w operacji niszczenia nieprzyjacielskiej żeglugi i lot-nictwa na Morzu Egejskim. Była ona realizowana przez „Siły A” („Force A”), których trzon stanowiły: krążownik przeciwlotniczy HMS Royalist (okręt fla-gowy zespołu), lotniskowce eskortowe HMS Khedive, HMS Persuer, HMS Searcher i HMS Hunter. Osłonę tych okrętów zapewniało 10 niszczycieli z 24 Flotylli Kontrtorpedowców: HMS Troubridge (lider flotyl-li), HMS Termagant, HMS Terpsichore, HMS Tyrian,

Żołnierze 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej pod Arnhem, 21 września 1944 r.

ZATOPIENIE U-407 PRZEZ ORP GARLAND

Niszczyciel ORP Garland

210

12–14.09. Gandawa, Belgia. 1 DPanc w ciężkich walkach oczyściła z Niemców północne przedmieścia Gandawy oraz teren na północ od miasta.

13.09. Miedzierza. 2 pp AK stoczył 3-godzinną walkę z siłami niemieckimi.

13.09. Trawniki. II batalion 3 pp AK stoczył walkę z niemiecką ekspedycją przeciwpartyzancką.

13.09. Warszawa. 2 Pułk Nocnych Bombowców „Kraków” rozpoczął zrzuty żywności i amunicji dla powstańców w Warsza-wie. Wycofujący się z Pragi Niemcy wysadzili wszystkie mosty warszawskie.

13.09. Ramsgate, Wielka Brytania. Dowódcą ścigacza S-5 został por. mar. Maciej Bocheński, który zastąpił ppor. mar. Jerzego Krasuckiego, powołanego na ORP Ślązak.

13/14.09. Królewiec koło Końskich. Pododdziały 2 pp Leg. AK stoczyły nocną walkę z niemieckim oddziałem pacyfikacyjnym.

13/14.09. Warszawa. Samoloty radzieckie wykonało 19 wylotów ze zrzuty zaopatrzenie dla powstańców.

13–14.09. Włochy – Polska. W ostatnim locie do Warszawy wzięły udział 2 Liberatory z 1586 eskadry do zadań specjal-nych. Jeden z nich zrzucił wszystkie zasobniki na Śródmieście, natomiast drugi zaś został zestrzelony nad Węgrami.

13–15.09. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował zachodnie wybrzeże Francji w rejonie Île d’Yeu oraz Les Sables--d’Olonne.

14.09. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz o utworzeniu specjalnych grup operacyjnych z oficerów i podoficerów, których zadaniem było udzielanie pomocy terenowym władzom w organizowaniu administracji na wyzwolonych terenach.

HMS Teazer, HMS Tumult, HMS Tenacious, HMS Tuscan oraz ORP Garland i grecki niszczyciel HS „Navarinon”.

9 września zespół wyszedł z portu w Aleksandrii i następnego dnia rozpoczął patrolowanie wzdłuż połu-dniowych brzegów Krety. 18 września dowódca „Sił A” wyznaczył polski niszczyciel oraz HMS Troubrid-ge i HMS Terpsichore do blokowania portu na wyspie Santoryn. Około godziny 16.00 z pokładu ORP Garland zaobserwowano dym na horyzoncie, który zidentyfiko-wano jako spaliny wydobywające się z chrapu idącego w zanurzeniu okrętu podwodnego. Trzy kwadranse po nawiązaniu kontaktu bojowego z U-bootem niszczyciel wykonał atak bombami torpedowymi, które minimal-nie chybiły. Nie odnotowano trafień również w trakcie

drugiego ataku. W tym czasie nadeszła pomoc, tj. po-zostałe 2 niszczyciele z grupy oraz 2 kolejne brytyjskie kontrtorpedowce, które kontynuowały tropienie nie-przyjacielskiej jednostki.

19 września około godziny 3.30 niemiecki okręt pod-wodny został zauważony na powierzchni. ORP Garland otworzył gwałtowny ogień z dziobowego działa i dzia-łek przeciwlotniczych, trafiając przeciwnika w okolice kiosku. Po zmniejszeniu odległości niszczyciel obrzu-cił U-boota salwą bomb głębinowych, uszkadzając go. W trakcie ataku doszło do kolizji obu jednostek – dziób okrętu podwodnego uszkodził prawą burtę niszczyciela, powodując przeciek, który jednak opanowano. O godz. 3.55 okręt przeciwnika, którym okazał się U-407, ostat-

ni operacyjny U-boot na Morzu Śródziemnym, poszedł na dno. Ocala-łych rozbitków podnio-sły z wody brytyjskie niszczyciele. Czterdzie-stu siedmiu Niemców zaokrętowano na ORP Garland. 20 września polski niszczyciel po-wrócił z patrolu do Aleksandrii, aby doko-nać napraw oraz prze-kazać jeńców władzom brytyjskim.

Niszczyciel ORP Garland

211

14.09. Warszawa. Płk Antoni Chruściel „Monter”, Komendant Okręgu AK Warszawa, został awansowany na generała brygady.

14.09. Żabieniec. Dowódca 4 DP gen. bryg. Bolesław Kieniewicz został wyznaczony na stanowisko komendanta garnizonu Praga.

15.09. Leśniczówka Huta. W lesie przysuskim 25 pp AK stoczył walkę z oddziałem Wehrmachtu.

15.09 Gandawa, Belgia. Doszło do przegrupowania większości oddziałów 1 DPanc do rejonu St. Paul. Odpowiedzialność za obronę Gandawy przejęła grupa płk. Władysława Deca złożona z 24 pułku ułanów i 8 batalionu strzelców, wzmocnionych szwadronem cekaemów i dwoma dywizjonami artylerii.

15.09. Włochy. Naczelny Wódz nadał 1586 eskadrze do zadań specjalnych nazwę wyróżniającą „Obrońców Warszawy”.

15–16.09. Rejon Warszawy. Jednostki 1 Armii WP zluzowały oddziały radzieckie.

15–17.09. Kanał La Manche. ORP Krakowiak przeprowadził nocny patrol.

15–23.09. Warszawa. Pododdziały 1 Armii WP podjęły próbę zdobycia i utrzymania przyczółków na lewym brzegu Wisły aby pomóc walczącej Warszawie.

16.09. Giebułtowo. Oddział z Obwodu AK Olkusz, pod dowództwem Jana Pieńkowskiego „Mohorta” rozbił oddział własowców.

16.09. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 26 o sformowaniu Głównego Zarządu Polityczno-Wy-chowawczego WP.

16.09. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 27 o reaktywowaniu Wojskowego Instytutu Naukowo--Wydawniczego. Na stanowisko szefa Instytutu został wyznaczony ppłk Ignacy Płażewski.

21 września w Londynie Minister Obrony Narodowej gen. dyw. Marian Kukiel, w porozumieniu z ministrami spraw zagranicznych i spraw wewnętrznych, wydał roz-porządzenie o zaciągu ochotniczym na terenie Francji, Belgii i Wielkiego Księstwa Luksemburskiego. Dokument sporządzono na podstawie art. 61 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (DzU RP nr 25, poz. 220) w brzmieniu ustalonym dekretem Prezy-denta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1943 r. (DzU RP nr 11, poz. 34) za zgodą władz francuskich, belgijskich i luksemburskich oraz w porozumieniu z Naczelnym Do-wódcą Alianckich Sił Zbrojnych.

Zgodnie z rozporządzeniem, obywatele polscy prze-bywający we Francji, Belgii oraz na terenie Wielkiego Księstwa Luksemburskiego mogli zgłaszać się ochotniczo do Polskich Sił Zbrojnych. Warunkiem było udowodnie-nie zdolności do służby wojskowej (kategoria „A”) oraz wiek od 17 do 40 lat. Obywatele państw sprzymierzonych i neutralnych winni byli okazać pozwolenie swoich władz państwowych na wstąpienie do Polskich Sił Zbrojnych.

Na potrzeby zaciągu zorganizowano 3 obozy zborne Wojska Polskiego (w terminologii brytyjskiej – Polish Evacuation Centre): nr 1 w Paryżu, nr 2 w Awinionie oraz nr 3 w Lille. Zgodnie z planem, placówki miały do 12 stycznia 1945 r. dokonać rekrutacji 10 tys. ludzi. Kontyngenty z Paryża i Lille ustalono na, odpowiednio, 4 tys. i 3 tys. poborowych.

Do końca listopada placówka paryska odesłała na teren Wielkiej Brytanii 1250 rekrutów. Obóz w Awi-nionie ewakuował do 2 Korpusu 3816 poborowych oraz 9362 byłych jeńców, z Lille zaś na Wyspy Brytyjskie wy-ruszyło tysiąc ludzi. Obozy zborne miały służyć również jako punkty oparcia dla żołnierzy powracających z nie-woli niemieckiej oraz zdolnych do służby wojskowej ro-botników przymusowych.

Należy dodać, że od 6 czerwca do 31 grudnia 1944 r. na terenie Wielkiej Brytanii włączono do Wojska Pol-skiego (1 Korpus Polski, 1 Dywizja Pancerna, lotnictwo i marynarka, czyli wcielenie przez Komendy Uzupełnień nr 1 i 2) 15 439 byłych żołnierzy Wehrmachtu.

ZACIĄG OCHOTNICZY WE FRANCJI, BELGII I LUKSEMBURGU

Wcielony siłą do Wehrmachtu Polak rozmawia z żołnierzami 1 Dywizji Pancernej

212

16.09 Axel, Holandia. 10 pułk dragonów sforsował kanał Axel – Hulst. W nocy pluton rozpoznawczy 24 pułku ułanów śmia-łym wypadem opanował i uszkodził niemieckie ciężkie działa kolejowe pod Gandawą, po czym wycofał się na pozycje wyjściowe.

16/17.09. Rykoszyn. II batalion 3 pp Leg. AK stoczył nocną walkę z pododdziałem niemieckim dozorującym linię kolejową.

17.09. Szewce. 2 i 3 pp AK stoczyły kilkugodzinną bitwę w lesie w pobliżu Kielc. Zginęło około 80 Niemców.

17.09 Axel, Holandia. Po ciężkich przeciwnatarciach nieprzyjaciela, 10 pułk dragonów wycofał się na południowy brzeg kanału Axel – Hulst pod osłoną ognia artylerii dywizyjnej.

17.09. Cassandra, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został dyslokowany z Piagiolino do Cassandra.

18.09. Fanisławice. 4 pp Leg. AK stoczył w lasach fanisławickich walkę z niemiecką kolumną zmotoryzowaną.

18.09. Warszawa. Komendant Obwodu Praga Okręgu AK Warszawa ppłk. Antoniego Żurowskiego „Andrzeja” wydał odezwę wzywającą do wstępowania do „ludowego” Wojska Polskiego.

18.09 Axel, Holandia. Batalion strzelców podhalańskich, wspierany ogniem czołgów 10 pułku strzelców konnych, uchwycił przyczółek na kanale Axel–Hulst w rejonie Kijkuit.

18.09. Wielka Brytania – Polska. Z lotnisk we wschodniej Anglii wystartowało 110 samolotów Boeing B-17 z amerykańskiej 8 Armii Powietrznej, osłanianych przez myśliwce Mustang. Zadanie dokonania dziennego zrzutu dla powstańców warszawskich wykonało 101 maszyn, które zrzuciły 1170 zasobników. Niestety, jedynie około 20% z nich przejęli żołnierze AK, pozostałe trafiły w ręce Niemców. Amerykanie stracili 1 zestrzelony samolot B-17 i 3 Mustangi, a 16 maszyn B-17 zostało poważnie uszkodzonych.

Dowódca7 Dywizji Piechoty

generał brygadyJÓZEF GIZA

Urodził się 3 marca 1887 r. w Dąbrówce Polskiej. Członek Polskich Drużyn Strzeleckich, w cza-sie I wojny światowej w armii austro-węgierskiej.

W Wojsku Polskim od listopada 1918 r. Do 1927 r. służył w 1 Pułku Strzelców Podhalańskich (pspodh) w Nowym Sączu jako adiutant pułku, dowódca kompanii, następnie – batalionu. W tym czasie awansował na majora. We wrze-śniu 1927 r. objął dowodzenie batalionem KOP „Iwieniec”, a w 1931 r. został zastępcą dowódcy 82 pp. Od 1929 r. pod-pułkownik. W 1932 r. został zastępcą dowódcy 2 pspodh. W 1935 r. wyznaczony na dowódcę 3 pspodh. W marcu 1938 r. awansowany na pułkownika. W latach 1938–1939 dowódca Górnośląskiej Brygady Obrony Narodowej w Ka-towicach.

W sierpniu 1939 r. podczas mobilizacji objął funk-cję dowódcy piechoty dywizyjnej w 55 Dywizji Piechoty. Po wybuchu wojny z Niemcami, dowodził obroną odcin-ka Śmiłowice–Mikołów–Wyry na Górnym Śląsku, następ-nie wraz z dywizją w odwrocie. Od 12 września walczył

na Lubelszczyźnie aż po Tomaszów Lubelski. Uniknął nie-woli i przedostał się na Węgry. W latach 1939–1940 był zastępcą dowódcy Przedstawicielstwa WP w Budapeszcie. W maju 1940 r. przedostał się do Francji, gdzie od 17 maja do 18 czerwca przebywał w obozach Carpiagne i Val An-dré. Następnie ewakuowany do Wielkiej Brytanii, gdzie od 16 sierpnia 1940 r. przebywał w obozie w Crawford (Szko-cja). Pełnił funkcję zastępcy dowódcy 5 Brygady Strzelców.

W sierpniu 1942 r. został skierowany na Bliski Wschód i w listopadzie objął dowodzenie 4 Brygadą Strzelców. Od marca do września 1943 r. dowodził 5 Wileńską Bry-gadą Piechoty, a następnie Centrum Wyszkolenia Armii. W maju 1944 r. został wyznaczony na dowódcę 7 Dywi-zji Piechoty. 25 września 1944 r. awansowany na generała brygady.

W sierpniu 1945 r., z powodu złego stanu zdrowia, prze-szedł w stan spoczynku, poddał się długotrwałemu lecze-niu. Od 1947 r. na emigracji w Londynie. Zmarł 16 sierpnia 1965 r. w Londynie.

213

18/19.09. Morze Egejskie. Niszczyciel ORP Garland wytropił, a następnie zniszczył – wspólnie z brytyjskimi niszczyciela-mi – niemiecki okręt podwodny U-407.

18/19.09. Włochy – Polska. Halifax ze 1586 eskadry do zadań specjalnych dokonał zrzutu zaopatrzenia dla żołnierzy AK w rejonie Piotrkowa. W operacji nad Polską uczestniczyło też 5 Halifaxów ze 148 dywizjonu RAF, ale tylko jeden z nich wy-konał zrzut w rejonie Radom–Kielce.

18–19.09. Arnhem, Holandia. Dywizjon 303 uczestniczył w osłonie samolotów transportowych, które zrzuciły zaopatrzenie dla własnych wojsk okrążonych pod Arnhem.

18–21.09. Zatoka Biskajska. OORP Błyskawica i Piorun patrolowały francuskie wybrzeże w rejonie Audierne i Penmarche.

18–26.09 Driel – Arnhem, Holandia. 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa wzięła udział w operacji „Market Garden”.

19.09 Axel, Holandia. 3 Brygada Strzelców zdobyła miasto.

19.09. Cowes, wyspa Wight, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-8. Dowódcą jednostki został por. mar. Stanisław Kopecki.

19.09. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz mianował: ppłk. Romualda Dowbora dowódcą 24 pułku ułanów, mjr. Jerzego Wasilewskiego – dowódcą 10 pułku strzelców konnych, mjr. Ottona Ejsmonta – dowódcą 1 pułku artylerii przeciwpan-cernej, mjr. Michała Gutowskiego – zastępcą dowódcy 10 pułku strzelców konnych, mjr. Stanisława Drzewińskiego – kwater-mistrzem 24 pułku ułanów, mjr. Mariana Bartosińskiego – zastępcą dowódcy 1 pułku pancernego.

We wrześniu w powiecie włoszczowskim na Kie-lecczyźnie doszło do ciężkich walk 2 Dywizji Piechoty AK ppłk. Antoniego Żółkiewskiego ,,Lina” z Niemca-mi, którzy przeprowadzili wymierzoną w dywizję dużą operację przeciwpartyzancką. Na początku września dywizja liczyła ponad 3500 partyzantów, uzbrojonych m.in. w: 15 cekaemów, 64 elkaemy, 114 erkaemów, 674 peemy, 27 piatów, 5 granatników oraz 1735 kara-binów. Dywizja przebywała w tym czasie w lasach na południe od Włoszczowej w rejonie: Krzepin–Zakrzów (3 pp Leg AK), Krasów–Podłazie (2 pp Leg AK)

i na północ od Radkowa (4 pp Leg AK). Akcja niemiecka przeciwko partyzantom rozpoczęła się 25 września ata-kiem samolotów niemieckich na kwaterę dowództwa. Dzień później oddziały pacyfikacyjne z rejonu Radko-wa zaatakowały pozycje AK-owców. Oddziały polskie, mimo dużego nacisku, utrzymały jednak swoje pozycje. Dopiero nocą 2 i 4 pp Leg AK wycofały się w kierunku północno-zachodnim.

27 września doszło do ciężkich walk w rejonie Za-krzowa. Około godz. 10.00 jeden z pododdziałów nie-mieckich uderzył z Zakrzewa na pozycje na skraju lasu

WALKI 2 DYWIZJI PIECHOTY AK

214

20.09. Bobrowicze. W rejonie chutoru oddział NKWD rozbił oddział AK, dowodzony przez pchor. Eryka Barcza „Eryka”. Zginęło 17 żołnierzy oddziału, 26 ujęto.

20.09. Karłówka. Rozpoczęto formowanie 3 Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego na bazie 10 Brygady Szkolno-Treningowej 2 Armii Lotniczej. Dowódcą dywizji został płk Iwan Chłusowicz, szefem sztabu – ppłk Wasyl Markowski.

20.09. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz o utworzeniu Warszawskiego Korpusu AK. Oddziały AK biorące udział w Po-wstaniu Warszawskim przeorganizowano w Warszawski Korpus Armii Krajowej.

20.09 Terneuzen, Holandia. Batalion strzelców podhalańskich, wspierany dywizjonem przeciwpancernym i 1 pułkiem artylerii motorowej, zajął półwysep Groenedils, a oddziały 9 batalionu strzelców, wzmocnione plutonem saperów i dywizjonem przeciwpancernym, zdobyły Terneuzen. 10 pułk dragonów zajął Hulst, a 10 pułk strzelców konnych, po osiągnięciu ujścia Skaldy, zatopił 5 barek wypełnionych ewakuującymi się Niemcami.

20–23.09. Morze Północne. Ścigacze S-6 i S-7 uczestniczyły w patrolach u wybrzeży Belgii. 23 września, w wyniku kolizji S-7 z podwodnym obiektem została uszkodzona jedna śruba napędowa.

20–27.09. Aleksandria, Egipt. Przeprowadzono naprawę kadłuba ORP Garland, uszkodzonego 18 września w zderzeniu z niemieckim okrętem podwodnym U-407.

21.09. Tokarnia. Oddział AK „Żelbet” zmusił do poddania się, stacjonujący w miejscowości pododdział niemieckich saperów.

21.09. Arnhem, Holandia. F/Lt Bolesław Gładych, czasowo przydzielony do amerykańskiego 61 dywizjonu myśliwskiego 56 Grupy, zestrzelił 2 niemieckie samoloty typu Messerschmitt Bf 109.

obsadzane przez III batalion 3 pp (I batalionu 172 pp), ale partyzanci odparli atak przeciwnika. Następnie kpt. Roman Siwka ,,Helena” wykonał przeciwuderzenie i zajął Zakrzów. W godzinach popołudniowych pozycje 3 pp Leg AK były kilkakrotnie bombardowane przez samoloty. Około godz. 17.00 pododdziały niemiec-kie, wsparte przez czołgi i samochody pancerne, roz-poczęły drugie natarcie. Walki trwały do zmierzchu. Wieczorem 3 pp Leg AK oderwał się od nieprzyjaciela

i nocą rozpoczął marsz do lasów koneckich. 2 pp Leg AK ze sztabem pozostał w powiecie włoszczowskim, a 4 pp Leg AK został skierowany do lasów cisowskich. Niemiecka operacja zakończyła się niepowodzeniem, a dowództwo polskie, uświadomiło sobie, że więk-sze zgrupowania partyzanckie powodować będą silne przeciwdziałanie niemieckie i dlatego zdecydowało się podzielić dywizję na mniejsze grupy, które odtąd ope-rowały samodzielnie.

Żołnierze 2 DPLeg AK, Kieleckie, 1944 r.

215

21.09. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej wydał rozporządzenie o zaciągu ochotniczym do Wojska Polskiego obywateli polskich i obywateli państw obcych narodowości polskiej przebywających na terenie Francji, Belgii i Wiel-kiego Księstwa Luksemburskiego.

21.09. Benbecula, Wielka Brytania. 304 Dywizjon „Ziemi Śląskiej”, przydzielony do Coastal Command, został przebazo-wany się z Chivenor do Benbecula na Zewnętrznych Hebrydach.

21–22.09. Włochy – Polska. W operacji nad Polską wzięły udział 2 samoloty z 1586 eskadry do zadań specjalnych. Je-den zrzucił 6 cichociemnych na placówkę w pobliżu Koniecpola, drugi natomiast nie wykonał zadania zrzutu zasobników, ponieważ przeszkodził mu w tym silny ogień radzieckiej artylerii przeciwlotniczej. Nad Polskę wystartowało też 10 samolotów z 31 i 34 dywizjonu SAAF oraz 148 dywizjonu RAF, z czego 4 dokonały zrzutów na polskie placówki.

21–23.09. Morze Północne. ORP Krakowiak uczestniczył w nocnych patrolach u wschodniego wybrzeża Anglii.

21–27.09 Ujście Skaldy, Holandia. 1 DPanc patrolowała tereny na południe od ujścia Skaldy.

22.09. Rejon Miechowa. W lasach sancygniowskich pododdziały batalionu szturmowego 106 DP AK stoczyły potyczkę i rozbroiły pluton Wehrmachtu.

22.09. Krasnystaw. Uwolnienie z więzienia 5 członków AK przez miejscową bojówkę AK.

22/23.09. Niedzica. Oddział AK dowodzony przez rtm. Włodzimierza Budarkiewicza „Podbipiętę” rozbił słowacką placów-kę straży granicznej.

Położona na północny zachód od Warszawy Puszcza Kampinoska była rejonem działania pułku „Palmiry--Młociny” Armii Krajowej (tzw. Grupy „Kampinos”) – połączonych oddziałów 8 rejonu VII Obwodu Okrę-gu AK Warszawa (kpt. Józef Krzyczkowski „Szymon”) i zgrupowania stołpecko-nalibockiego (por. cc. Adolf Pilch „Góra” „Dolina”). 7 sierpnia oddziały podporząd-kowano Grupie „Północ”.

Na dowódcę został wówczas wyznaczony mjr Alfons Kotowski „Okoń”. W trakcie dwumiesięcznych walk oddziały kampinoskie – liczące w szczytowym okresie blisko 2800 żołnierzy dobrze wyposażonych w broń, w większości pochodzącą z lotniczych zrzutów materia-łowych – brały udział w kilkudziesięciu starciach i po-tyczkach z Niemcami.

W nocy z 2 na 3 września oddział 80 żołnierzy do-wodzonych przez por. „Dolinę”, po dwóch nieudanych natarciach na Lotnisko Bielańskie, uderzył na wieś Truskaw i całkowicie rozbił rozlokowany w niej kilku-setosobowy oddział RONA. Następnej nocy wykonano uderzenie na oddział wroga we wsi Marianów. Dzięki zaskoczeniu uzyskano powodzenie, zadając nieprzyja-cielowi dotkliwe straty i zdobywając broń i amunicję. Przez cały okres powstania w stolicy Grupa „Kampi-nos” wymuszała na Niemcach utrzymywanie grupy odgradzającej (Abschirmungsgruppe), liczącej około 20 sierpnia ponad 3200 żołnierzy. Pod koniec września, wraz z likwidacją poszczególnych ognisk oporu po-wstańczego w dowództwie niemieckim zapadła decyzja o podjęciu działań ofensywnych przeciwko żołnierzom

PUSZCZA KAMPINOSKA

216

23.09. Lublin. PKWN wydał dekret o wprowadzeniu kodeksu karnego Wojska Polskiego, w którym blisko 50 artykułów do-tyczyło kary śmierci. Rozdział XVII „Zbrodnie stanu” wprowadzał także przez pierwszych 10 lat po wojnie odpowiedzialność osób cywilnych przed sądem wojskowym.

23.09. Lublin. PKWN wydał dekret – Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej.

23.09. Pelcowizna – Karczew. Dowódca 1 Frontu Białoruskiego wydał rozkaz o przejściu 1 Armii WP do obrony wzdłuż prawego brzegu Wisły w pasie od Pelcowizny do Karczewa.

23.09. Warszawa. Wojska niemieckie zlikwidowały opór powstańczy na Czerniakowie.

23.09. Zielona. Stanowisko szefa wojsk inżynieryjnych 1 Armii WP objął gen. bryg. Jerzy Bordziłowski. Dotychcza-sowy szef wojsk inżynieryjnych armii gen. bryg. Stanisław Lisowski objął stanowisko szefa wojsk inżynieryjnych Wojska Polskiego.

24–27.09. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował wybrzeże francuskie od Belle-Île do Gironde.

25.09. Jamna. I batalion 16 pp AK dowodzony przez kpt. Eugeniusza Borowskiego „Leliwę” stoczył na wzgórzu we wsi bitwę z niemiecką obławą.

25.09. Radzyń Podlaski. Gen. bryg. Stanisław Popławski objął dowodzenie 2 Armią WP.

25.09. Ankona, Włochy. 2 Korpus otrzymał rozkaz przejścia w rejon Rimini aby kontynuować ofensywę na odcinku adria-tyckim. Początkowo przegrupowanie objęło jedną dywizję i artylerię korpuśną.

mjr. „Okonia”. Zgodnie z rozkazem dowódcy niemiec-kiej 9 Armii z 26 września powołano 2 grupy operacyjne (łącznie około 6 tys. żołnierzy), które podczas operacji „Sternschuppe” (Spadająca Gwiazda) miały zlikwido-wać oddziały powstańcze stacjonujące w Kampinosie. Ponieważ położenie taktyczne stale się pogarszało dowódca Grupy „Kampinos” uprzedził niemiec-kie działania i 27 września rano zarządził wymarsz około 1400 żołnierzy wraz z 200-wozowym taborem w kierunku Gór Świętokrzyskich. Pozostali żołnierze (ponad 1000 osób) mieli się rozproszyć i przejść do konspiracji. Uderzenie niemieckie prowadzone przez gen. Friedricha Bernhardta trafiło w próżnię. W nocy z 28 na 29 września żołnierze mjr. „Okonia” w star-ciu z Niemcami ponieśli duże straty, ale przełamali linię zaporową utworzoną przez przeciwnika i ruszyli w kierunku południowym. Około godz. 3.30 dotarli do linii kolejowej w miejscowości Seroki-Parcela i po kolejnym starciu ruszyli dalej. Dowództwo niemiec-kiej 9 Armii nakazało wówczas utworzenie kolejnej grupy bojowej, wspieranej przez co najmniej jeden pociąg pancerny. Grupę wysłano w rejon Jaktorowa, który pierwsze jednostki osiągnęły o godz. 9.45.

O świcie powstańcy dotarli do rejonu między Jaktorowem i Żyrardowem, gdzie mjr „Okoń” zarządził 3-godzinny postój na otwartym terenie, nieopodal linii kolejowej. Była to nieprzemyślana de-cyzja, i jak się wkrótce okazało, tragiczna w skutkach. Gdy oddział mjr. „Okonia” wyruszył w dalszy marsz,

wywiązała się zacięta walka z niemiecką grupą bojo-wą. Oddział powstańczy został rozbity, a jego dowódca zginął. Wieczorem niewielkie grupki, w tym oddział por. „Doliny”, przebiły się przez kordon niemiecki, wy-rywając się z okrążenia.

Żołnierze AK w Kampinosie, 1944 r.

SzefKierownictwa Dywersji

Komendy Głównej Armii Krajowej,następnie komendant organizacji „Nie”

217

25.09. Arnhem, Holandia. Piloci 133 Skrzydła Myśliwskiego stoczyli walkę powietrzną z samolotami niemieckimi w rejonie Arnhem. Dowódca Skrzydła W/Cdr Jan Zumbach prawdopodobnie zestrzelił 1 samolot wroga. Dwa zestrzelenia uzyskali też angielscy piloci 129 dywizjonu, wchodzącego w skład 133 Skrzydła (ale utracili 2 własne samoloty).

25.09. Londyn, Wielka Brytania. W „Dzienniku Rozkazów” nr 3 został ogłoszony rozkaz ministra obrony narodowej o utworzeniu Wojskowego Korpusu Sióstr Służby Zdrowia, który miał podlegać szefowi Służby Zdrowia MON.

25.09. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej zatwierdził zmianę barw broni 1 i 2 pułku pancernego 1 DPanc. 1 pułk pancerny miał używać czarno-pomarańczowego proporczyka z amarantową żyłką w środku, a 2 pułk – czar-no-pomarańczowego proporczyka z białą żyłką w środku. Numery pułków na naramiennikach zostały zniesione. Jednocześnie została zmieniona odznaka barw broni 3 pułku pancernego Dywizji Grenadierów Pancernych (kadr.). Zamiast znaku brzesz-czotu bagnetu został wprowadzony czarno-pomarańczowy proporczyk z żółtą żyłką w środku.

25.09. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej upoważnił szefa Sztabu Naczelnego Wodza do nada-wania tytułu, praw i odznaki oficera dyplomowanego absolwentom I rocznika Wyższej Szkoły Wojennej (Staff College) w okresie wojny.

25.09. Londyn, Wielka Brytania. Płk Józef Giza został awansowany na generała brygady.

25.09. Coltishall, Wielka Brytania. 303 dywizjon myśliwski został dyslokowany do Coltishall. Kpt. (S/Ldr) Bolesław Dro-biński przejął dowodzenie jednostką od kpt. (S/Ldr) Tadeusza Koca.

25.09. Wielka Brytania. Kpt. (S/Ldr) Józef Żulikowski objął dowodzenie 306 dywizjonem myśliwskim.

SzefKierownictwa Dywersji

Komendy Głównej Armii Krajowej,następnie komendant organizacji „Nie”

generał brygadyAUGUST EMIL FIELDORF „NIL”

Urodził się 20 marca 1895 w Krakowie. W 1912 r. został członkiem Związku Strzeleckiego, w którym ukoń-czył kurs podoficerski. Po wybuchu wojny zgłosił się

do Legionów. Po kryzysie przysięgowym został wcielony do armii austro-węgierskiej i wysłany na front włoski. W sierp-niu 1918 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w Kra-kowie, a w listopadzie do Wojska Polskiego. W szeregach 1 pp Legionów brał udział w wojnie polsko-sowieckiej.

W okresie międzywojennym pozostał w wojsku. W 1921 r. awansował do stopnia kapitana, a w 1928 r. do stopnia majora ze starszeństwem z 1 stycznia 1928 r. Przeniesiony do służby w 1 Pułku Piechoty Legionów na stanowisko dowódcy ba-talionu, a w 1931 r. zastępcą dowódcy pułku. W rok później został awansowany do stopnia podpułkownika. W 1935 r. zo-stał zastępcą dowódcy 1 pp Leg, następnie dowódcą batalio-nu KOP „Troki”, a rok później zastępcą dowódcy pułku KOP w Wilnie. Od 1937 r. był dowódcą 51 pp z którym wziął udział w kampanii 1939 r., walcząc m.in. pod Iłżą. Po zakończeniu walk przedostał się na Węgry, a w styczniu 1940 r. do Francji.

Po przeszkoleniu i awansie na pułkownika we wrze-śniu 1940 r. powrócił do kraju, gdzie został kolejno przy-dzielony do komórki inspektorskiej KG ZWZ, miano-wany inspektorem na Obszar Kraków ZWZ, a następnie dowódcą Obszaru ZWZ Białystok. W 1942 r. zorganizo-wał Kierownictwo Dywersji (Kedyw) i kierował nim do 1 lutego 1944 r. Następnie zajął się tworzeniem organi-zacji „Nie” („Niepodległość”), mającej działać w warun-kach okupacji radzieckiej. Tuż przed upadkiem Powstania Warszawskiego został awansowany na generała brygady. Po kapitulacji Warszawy uniknął niewoli i kontynuował pracę w konspiracji, aż do aresztowania 7 marca 1945 r. przez NKWD.

Ponieważ nie rozpoznano go, został zesłany w głąb ZSRR, skąd wrócił w październiku 1947 r. Pół roku póź-niej ujawnił się, korzystając z amnestii. 10 listopada 1950 r. został aresztowany przez UB, a następnie w sfingowanym procesie skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 24 lu-tego 1953 r. w Warszawie.

218

26.09. Gałki. 72 pp i 25 pp AK, toczył całodzienne walki w rejonie Gałki-Stefanów z obławą niemiecką uderzającą z trzech kierunków. Po ciężkich walkach oddziały niemieckie wycofały się na pozycje wyjściowe.

26.09. Radków. Zgrupowanie 3 pułków 2 DP Leg. AK stoczyło kilkugodzinną walkę z obławą niemiecką liczącą około 800 żołnierzy, wspartych 4 samolotami i 6 czołgami.

26.09. Wielka Brytania. Na ścigaczu S-9 została podniesiona polska bandera.

27.09. Lublin. Nastąpiła zmiana na stanowisku szefa mobilizacji i formowania WP. Gen. bryg. Bronisław Półturzycki prze-kazał swe obowiązki gen. bryg. Antoniemu Siwickiemu.

27.09. Przysucha. Oddziały 25 pp AK i ochotnicy z 72 pp AK uderzyli na posterunek żandarmerii w odwecie za pacyfikację Gałek i Stefanowa.

27.09. Warszawa. Wobec przewagi sił niemieckich skapitulowały oddziały AK na Mokotowie.

27.09. Zakrzów. 3 pp AK walczył z oddziałem żandarmerii, wspieranym przez lotnictwo i jednostki pancerne. Zniszczono niemiecki czołg i 2 samochody pancerne.

27.09. Rimini, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Cassandra do Rimini.

27/28.09. Ludynia. 1 batalion 3 pp Leg AK pod dowództwem kpt. Jerzego Niemcewicza „Kłosa” walczył w rejonie stacji kolejowej.

27.09–1.10. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w operacji zespołu „Force A”, osłaniając jednostki bombar-dujące lotnisko Maleme na Krecie.


ROZKAZ NR 21

Żołnierze,

W dniu 26 bm. ukazał się komunikat PATa informujący o rzekomych motywach uchwały Rady Ministrów

w sprawie udzielenia dymisji Naczelnemu Wodzowi. Komunikat ten, ogłoszony w „Dzienniku Polskim” i w prasie

obcej, omawiając mój rozkaz nr 19. do Armii Krajowej, podaje jego interpretację fałszywą i sprzeczną z moim

stanowiskiem.

Znacie mnie nie od dzisiaj i pewien jestem, że zrozumieliście mój rozkaz należycie. Nikt z Was nie mógł w nim wy-

czytać twierdzenia, że bez poparcia brytyjskiego Polska nie przyjęłaby walki przeciw niemieckiemu najeźdźcy. Każdy

z nas, żołnierzy, wie dobrze, że przeciw wszelkiemu zamachowi na niepodległość i całość Ojczyzny, Naród nasz był

zawsze gotów wystąpić z bronią w ręku. Dnia 1 września 1939 roku tak właśnie uczynił, nie umniejszając przez to wagi

i znaczenia zobowiązań Sojuszniczych.

Kilkuletnią walką przy boku Brytyjskich Sił Zbrojnych, braterstwem krwi i broni złożyliśmy dowód naszego zaufa-

nia do Wielkiej Brytanii i trwałości wzajemnych zobowiązań.

Oby, wraz z ofiarną walką Kraju, boje nasze znaczone tylu zwycięstwami przyniosły Polsce, przy współdziałaniu

Sojuszników, spełnienie zasad i celów, dla których przyjęliśmy wojnę.

Jak we wrześniu 1939 r., tak i obecnie bohaterska Warszawa stwierdza wobec świata, że Naród Polski pozostaje

zawsze wierny swemu niezłomnemu dążeniu do niepodległości i wolności, bez względu na ofiary.

Dowódcom Wojska, Marynarki Wojennej i Sił Powietrznych zwracam baczną uwagę na te wypowiedzi prasy, któ-

rych ostrze zwrócone jest przeciw, niezachwianej dotychczas, spoistości Sił Zbrojnych.

Wam Żołnierze, za dotychczasową postawę dziękuję.

Naczelny Wódz


219

28.09. Biadaszka. II batalion 3 pp Leg AK pod dowództwem por. Antoniego Hedy „Szarego” stoczył walkę z Niemcami.

28.09. Kalwaria Zebrzydowska. Pododdział 12 pp AK dowodzony przez kpt. Alojzego Piekarza „Lepa” rozbił więzienie uwalniając dowódcę Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński” gen. bryg. Brunona Olbrychta „Olzę”.

28.09. Komorniki. Batalion 74 pp AK dowodzony przez kpt. Franciszka Pieniaka „Przeboja” stoczył walkę z niemiecką żandarmerią.

28.09. Lasy Magury Małostowickiej. Oddziały partyzanckie AK i BCh skoncentrowane w lasach zostały zaatakowane przez oddział niemiecki ze Szkoły Podoficerskiej w Kwiatonowicach.

28.09. Holandia. 308 dywizjon myśliwski przeprowadził „wymiatanie” nad Arnhem.

28.09 Oostmalle, Belgia. 1 DPanc została przerzucona do nowego rejonu koncentracji na wschód od Antwerpii.

28–29.09. Morze Północne. Ścigacze S-6 i ORP S-7 uczestniczyły w patrolu u wybrzeży Belgii.

29.09. Kamienna Ruda. Oddział NKWD rozbił oddział „Piona”, który stracił 3 zabitych i 9 ujętych żołnierzy.

29.09. Kampinos. W rejonie Budy–Zosiny, w czasie próby przebicia się przez okrążenie niemieckie została rozbita Grupa AK „Kampinos” dowodzona przez mjr. Alfonsa Kotowskiego „Okonia”. Zginęło około 200 partyzantów.

29.09. Kozia Wieś. W lesie w pobliżu miejscowości patrole 74 pp AK walczyły z Niemcami.

29.09 Oostmalle, Belgia. 1 DPanc wyruszyła do natarcia w kierunku Tilburga, zdobywając m.in. Wolfsputten.

29.09. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP wydał dekret o organizacji naczelnych władz wojskowych w czasie wojny, zmieniający dekret w tej sprawie z 27 maja 1942 r.


ROZKAZ NR 22

Żołnierze,Pan Prezydent Rzeczypospolitej decyzją Swoją zwolnił mnie ze stanowiska Naczelnego Wodza.Moim następcą na tym stanowisku został mianowany bohaterski gen. Bór-Komorowski, długoletni Dowódca

Armii Krajowej, który czynami ponad ludzką miarę zyskał sobie najgłębszy szacunek każdego żołnierskiego serca.Ze słowami szczerego wzruszenia i podziwu zwracam się do żołnierzy Armii Krajowej oraz tych wszystkich, którzy

w walce pod okupacją brali udział, a zwłaszcza do niezłomnych kobiet polskich i bohaterskiej młodzieży. Oby krwa-we zmagania Warszawy poruszyły sumienie świata oraz przyczyniły się do tryumfu zasad prawa i sprawiedliwości, gdy rozstrzygać się będzie przyszłość Polski.

Z dumą wspominam kilkanaście ubiegłych miesięcy i liczne zwycięstwa odniesione przez nasze Siły Zbrojne w po-wietrzu, na lądzie i na morzach. Zwycięstwa te stoją przed Narodem jak pomniki polskiego męstwa w nieustającej walce o niepodległość, całość i honor Ojczyzny. Świecą one blaskiem nieprzemijającej sławy, zdobytej na polach bitew, ramię przy ramieniu z Siłami Zbrojnymi Sprzymierzonych.

Sława żołnierska, tak droga dla każdego z Was osobiście, jest własnością Ojczyzny, wyłącznie Jej celom służyć musi i służyć będzie.

220

29.09. Londyn, Wielka Brytania. Płk August Emil Fieldorf „Nil” został awansowany na generała brygady z dniem 28 września 1944 r.

29.09. Londyn, Wielka Brytania. W „Dzienniku Rozkazów Tajnych Naczelnego Wodza i Ministra Obrony Narodowej” nr 4 uka-zał się rozkaz Naczelnego Wodza o nadaniu, z chwilą podniesienia polskiej bandery, krążownikowi HMS Danae nazwy ORP Conrad.

29.10. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz nadał 301 Dywizjonowi Bombowemu Ziemi Pomorskiej nazwę 301 wy-różniającą „Obrońców Warszawy”.

30.09. Firlej koło Lubartowa. Rozpoczęło się formowanie 4 Brygady Saperów w składzie: 25, 28, 30 i 32 bsap.

30.09. Lublin. Powstał Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa WP, którego szefem został płk Piotr Kożuszko.

30.09. Lublin. 1 Samodzielna Brygada Zaporowa rozpoczęła pełnienie służby wartowniczej i garnizonowej w Lublinie (do 26 lutego 1945 r.). Ochraniała siedzibę PKWN i Sztabu Głównego WP oraz brała udział w działaniach przeciwko podzie-miu niepodległościowemu.

30.09. Rejon Lublina. Została sformowana 3 Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej (61, 66, 69 i 75 paplot), której dowódcą został płk Iwan Kurenkow (od 4 października 1944 r. do jej rozwiązania).

30.09. Warszawa. Wobec miażdżącej przewagi sił niemieckich skapitulowały oddziały AK na Żoliborzu.

30.09. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP wydał zarządzenie wykonawcze o sprawowaniu funkcji Naczelnego Wodza w razie niemożności wykonywania ich osobiście.

Żołnierzu polski! Nie szczędząc krwi i ofiar, dajesz w ręce swemu Rządowi wszystko, co Siły Zbrojne dać mogą

dla obrony interesów Rzeczypospolitej. Rozumiemy dobrze, że nie po to we wrześniu 1939 r. Naród nasz pierw-

szy oparł się Niemcom – nie po to fiordy Norwegii, piaski Afryki, góry Italii, pola Francji, równiny Belgii i Holandii

– były świadkami Waszych bojów – nie po to Warszawa walczy wśród gruzów i pożogi, by u schyłku tej wojny

żądano od Polski ofiar z jej ziem oraz praw suwerennych, które posiadała, gdy pięć lat temu wraz z Sojusznikami

przeciwstawiła się agresji.

Chwila dziejowa, którą przeżywamy, szarpie nam dusze i niepokoi serca. Wymaga ona całkowitej dyscypli-

ny wewnętrznej w naszych szeregach. Ich spoistość moralna, ich solidarność ideowa, umocniona wśród tylu

trudów niewymownych, musi być ochraniana i zachowana jako skarb bezcenny i niezbędny w obliczu ciężkich

prób i niebezpieczeństw, oczekujących Was i naszą sprawę narodową. Źródłem siły moralnej niech będzie dla

Was pewność, że pełnicie służbę dla Polski, że nie ma takiej mocy, która by mogła Was zmusić do zapomnienia

tej wielkiej prawdy.

Służąc Rzeczypospolitej, Żołnierz Polski nie wypuści broni z ręki, dopóki wróg nie będzie pobity ostatecznie.

Idźcie nadal drogą wierności wzajemnym zobowiązaniom, łączącym Polskę z Sojusznikami, których wspaniały wy-

siłek zbrojny kształtuje losy świata. Obrona Polski wiązała się zawsze w przeszłości, i wiąże się również obecnie,

z walką o ideały, z obroną praw narodów i człowieka do wolności i szczęścia. Niechże Wasz trud bojowy mnoży nadal

wartości, które muszą wreszcie przynieść Ojczyźnie pełną sprawiedliwość.

Czasy są niezmiernie trudne, przeto, odchodząc z posterunku Naczelnego Wodza, myślę o doli żołnierza polskie-

go. Troska o nią nigdy mnie nie opuści.

Za jasne i miłe chwile, których tyle Wam zawdzięczam, Bóg zapłać, kochani chłopcy. Tym spośród Was, którzy

stoją w ogniu, życzę wiele szczęścia żołnierskiego. Rannym ślę słowa serdecznej pamięci oraz życzenia rychłego

powrotu do sił.

Tym, którzy mi byli pomocni przy wykonywaniu niełatwych moich obowiązków, w imieniu służby dziękuję.

Żołnierze – cudowni, niezrównani żołnierze naszych jednostek bojowych! Jeszcze Polska nie zginęła; Jej sprawa

musi zwyciężyć.

Naczelny Wódz


221

30.09. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz podpisał dekret o zwol-nieniu gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego ze stanowiska Naczelnego Wodza i mianował na Naczelnego Wodza gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego „Bora”.

30.09. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent Rzeczypospolitej zarządził utworzenie w Marynarce Wojennej korpusu oso-bowego oficerów lotnictwa morskiego (jako korpusu osobowego oficerów broni) i korpusu osobowego oficerów obrony wybrzeża (jako odrębnego korpusu osobowego). Zarządzenie weszło w życie z dniem 1 października 1944 r.

30.09. Merxplas, Belgia. Batalion strzelców podhalańskich i 10 pułk strzelców konnych z 1 DPanc zdobyły miejscowość.

30.09. Wołczańsk, Ukraina, ZSRR. Rozpoczęto formowanie 2 Dywizji Lotnictwa Szturmowego 1 Mieszanego Korpusu Lot-niczego w Wołczańsku z 1 Brygady Szkolno-Treningowej 1 Armii Lotniczej. Dowódcą dywizji został płk Szałwa Dżemaszwili, szefem sztabu – ppłk Michał Mierżelikin.

30.09. ZSRR. Rozpoczęło się formowanie 1 Dywizji Lotnictwa Bombowego Mieszanego Korpusu Lotniczego – początkowo w m. Wypełzowo, a później w Mirgorodzie, Kirowogradzie i Kazaniu – na bazie radzieckiej 184 Dywizji Lotnictwa Bombowego. Dowódcą dywizji został ppłk Michaił Martynow, szefem sztabu – ppłk Mikołaj Kulin.

30.09–2.10. Morze Północne. ORP Ślązak odbył patrole nocne w rejonie Harwich oraz Great Yarmouth.

30.09–4.10. Atlantyk. ORP Piorun uczestniczył w eskortowaniu statków handlowych.

30.09–6.10. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica uczestniczył w patrolowaniu wybrzeża Francji pomiędzy Audierne a Gironde.

ROZKAZ PREZYDENTA NR 1 Londyn, 30 września 1944 r.

Żołnierze Rzeczypospolitej,Zwracam się do Was w ciężkiej dla Sił Zbrojnych chwili, jaką jest zmiana na stanowisku Naczelnego Wodza. Tym

cięższą jest ona dzisiaj dla Was i dla mnie, że odchodzi znakomity żołnierz, o wielkich zasługach bojowych, ogromnej wiedzy i doświadczeniu i niespożytej energii, jeden z najstarszych czynnych dotąd bojowników niepodległości, gen. Kazimierz Sosnkowski.

Powołałem na stanowisko Naczelnego Wodza bohaterskiego Dowódcę Armii Krajowej, gen. dyw. Tadeusza Ko-morowskiego, głośnego w świecie Generała „Bora”. Do chwili, gdy okoliczności, związane ze śmiertelną walką, którą prowadzi on przeciw najeźdźcy, nie pozwolą mu objąć stanowiska, czuwać będę bezpośrednio jako Zwierzchnik Sił Zbrojnych nad wszystkimi ich sprawami, przy pomocy Ministra Obrony Narodowej i Szefa Sztabu Naczelnego Wodza oraz Szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej i Dowódcy Sił Powietrznych.

Pamiętajcie, że ludzie mogą się zmieniać. Ale nie zmienia się powinność.Heroizm Armii Krajowej, bezprzykładne ofiary walczącej Warszawy, świetne czyny bojowe żołnierza polskiego

na ziemi włoskiej, we Francji, Belgii, Holandii, ciągły zwycięski udział naszej Marynarki Wojennej i lotnictwa w ope-racjach sprzymierzonych wołają do sumień narodów całego świata w obronie naszych praw. Krew przelana w tych walkach nie poszła na marne.

Krzyżowe są drogi naszej sprawy. Ale wasza żołnierska droga jest prosta i niezawodna. Każdy krok po niej zbliża nas do wyzwolenia Ojczyzny, do Rzeczypospolitej wolnej, suwerennej, niepodległej, wielkiej poświęceniem swych synów i duchem niezłomnym narodu.

Wiem, że na drodze tej wytrwacie. Prezydent Rzeczypospolitej (-) Władysław RACZKIEWICZ

222

Dywizjony myśliwskie wykonały 1672 loty bojo-we, w tym 46 osłon wypraw bombowych (556 lotów), 68 rozpoznań siłą (775 lotów), 4 wymiatania myśliwskie (115 lotów), 20 osłon transportów (194 loty), 1 rozpozna-nie żeglugi, 21 ataków na latające bomby, 10 rozpoznań pogody nad terenem nieprzyjaciela. Ze względu na nie-wielką aktywność Luftwaffe, do walk powietrznych do-chodziło sporadycznie. Piloci zameldowali zestrzelenie 1∕3 samolotu wroga, prawdopodobnie zestrzelili 1 samo-lot i 1 uszkodzili.

W czasie lotów bojowych zrzucili około 58 ton bomb, zniszczyli 68 samolotów, 2 czołgi, 2 lokomotywy, 30 wago-nów, 10 barek, 3 łodzie i pontony oraz skład amunicyjny. Uszkodzili: 4 pojazdy mechaniczne, lokomotywę, 11 ba-rek, 4 holowniki i 3 małe statki. Ponadto 318 dywizjon we Włoszech wykonał 418 lotów bojowych, w tym: 140 lotów na rozpoznanie taktyczne, 274 loty na korygowanie ognia

artylerii i 4 loty na rozpoznanie fotograficzne. Straty wła-sne lotnictwa myśliwskiego w akcji bojowej i wypadkach: 6 zabitych, 13 zaginionych, 22 samoloty.

Dywizjony bombowe wykonały 231 lotów bojo-wych (15 z załogami brytyjskimi), w tym 12 wypraw (42 loty) na dzienne i nocne bombardowania miast, portów i obiektów wojskowych (m.in. Le Havre, Calais i Frankfurt), 70 lotów dziennych i nocnych na patrolo-wanie mórz i walkę z żeglugą oraz 119 lotów nocnych na atakowanie pociągów i linii komunikacyjnych oraz przepraw nieprzyjaciela (305 dywizjon).

Zrzucono 236 ton bomb. Ponadto 1586 eskadra do zadań specjalnych wykonała 38 lotów ze zrzutami do Polski, podczas których stracił 9 załóg. Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 7 poległych, 53 zaginio-nych, 10 samolotów. W jednostkach szkolnych w wy-padku zginął 1 lotnik.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH WE WRZEŚNIU

Bombowce Halifax z 301 Dywizjonu Specjalnego

223

19441 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 1213 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29 30 31

PAŹDZIERNIK

1.10. Piotrowe Pole. Oddziały AK obwodu iłżeckiego pod dowództwem por. Wincentego Tomasika „Potoka” po ciężkich walkach z obławą niemiecką wydostały się z okrą-żenia. Poległo 57 żołnierzy AK.

1.10. Turobin. Oddział AK rozpędził zorganizowany przez oficera „ludowego” Wojska Polskiego wiec z udziałem okolicznych mieszkańców.

1.10. Warszawa. Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komo-rowski wyznaczył na swojego następcę gen. bryg. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”.

1.10 Zondereigen, Belgia. Po ciężkich całodziennych walkach batalion strzelców podhalańskich i 24 pułk uła-nów zdobyły Zondereigen.

1–8.10. Rimini, Włochy. Artyleria 5 KDP oraz 10 i 11 pułki artylerii ciężkiej zostały czasowo podporządkowane kanadyjskiemu 1 Korpusowi.

MINISTER OBRONY NARODWEJ Londyn, dnia 3 października 1944 r.

ROZKAZ NR 3

Z polecenia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej zarządzam, z powodu upadku Warszawy, z dniem dzisiejszym, dwutygodniową żałobę w Siłach Zbrojnych. Należy nałożyć krepę na chorągwie i sztandary.

Powstrzymać się od udziału w zabawach i innych rozrywkach publicznych. We wszystkich oddziałach oraz na okrętach RP odprawić nabożeństwa żałobne za poległych w Warszawie.

Minister Obrony Narodowej (-) M. KUKIEL

Kolumna powstańców maszeruje do niewoli

224

2.10. Warszawa. Skapitulowała powstańcza Warszawa. Przedstawiciele władz powstańczych płk Zygmunt Dobrowolski i płk Kazimierz Iranek-Osmecki podpisali akt kapitulacji w kwaterze gen. Ericha von dem Bacha w Ożarowie.

2.10. Noord Bosch, Belgia. Oddziały 10 Brygady Kawalerii Pancernej wsparte przez 10 pułk strzelców konnych i 8 batalion strzelców zdobyły Noord Bosch.

2.10. Włochy. Pełnienie obowiązków Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych zostało czasowo powierzone gen. dyw. Władysławowi Andersowi.

3.10. Warszawa. Dowódca AK wydał rozkaz pożegnalny do żołnierzy Powstania Warszawskiego.

3.10. Antwerpia, Belgia. Trzy dywizjony 133 Skrzydła Myśliwskiego zmieniły miejsce dyslokacji i zostały przebazowane z francuskiego lotniska B.51 Lille-Vendeville na begijskie B.70 Antwerpia/Deurne.

3.10 Baarle-Nassau, Holandia, Baarle-Hertog, Belgia. 1 DPanc w ciężkich walkach zdobyła miasta Baarle-Nassau i Baarle-Hertog, za co otrzymała pochwałę dowódcy brytyjskiego 1 Korpusu.

3.10. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej gen. dyw. Marian Kukiel wydał rozkaz nr 3, w którym ogłosił dwutygodniową żałobę w Siłach Zbrojnych z powodu upadku powstania w Warszawie.

3.10. Moskwa, ZSRR. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej wydała rozkaz o organizacji do 15 listopada 1944 r. Frontu Polskiego, który miały tworzyć: 1 i 2 Armia WP oraz mająca powstać 3 Armia.

3.10. Antwerpia, Belgia. Pięć Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało niemieckie pozycje w pobliżu portu.

PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ Londyn, dnia 4 października 1944 r.

ROZKAZ NR 2

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych!Po dwumiesięcznej z górą bohaterskiej walce, Warszawa padła. Żałoba kirem okryła wasze chorągwie i sztandary.

Żałoba jest w sercach waszych.Warszawa padła, ale trwa i trwać będzie walka Narodu Polskiego o niepodległość i suwerenne prawa Rzeczypospolitej.Przez dziewięć tygodni walki w gruzach, płomieniach i krwi stała się Warszawa dla całego świata symbolem

Polski niezwalczonej, nieśmiertelnej.Dziś, gdy tam walka wygasła, tym większą jest odpowiedzialność wasza, Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych, walczą-

cy na lądzie, morzach i w powietrzu obok naszych Sprzymierzonych.Wasz oręż zwycięski nie tylko bierze odwet za Warszawę, ale otwiera drogi do niej. Walka wasza zbliża moment,

gdy ze zgliszcz i gruzów dźwignie się nasza stolica, wielka swą ofiarą całopalną i nieśmiertelną chwałą.Ufam, że dłonie wasze nie omdleją, wola nie osłabnie, a wiernością żołnierską nadal okażecie się godni walczą-

cego Kraju, jak okazaliście się pod Cassino i Ankoną, pod Chambois i Arnhem i w tylu innych walkach, w działaniach morskich i w powietrzu nad Francją, Belgią, Holandią, Niemcami.

Tego oczekuje od was Naród, którego jesteście nadzieją i umiłowaniem. Wierzę, że Bóg sprawiedliwy pobłogo-sławi waszej służbie i naszej słusznej sprawie.

Prezydent Rzeczypospolitej (-) Władysław RACZKIEWICZ

225

3–5.10. Morze Północne. ORP Krakowiak przeprowadził nocne patrole w rejonie Ostendy.

4.10. Lublin. Na stanowisko p.o. szefa Sztabu Głównego WP został wyznaczony gen. bryg. Bronisław Półturzycki.

4.10. Rzeszów. Rozpoczęto formowanie w Rzeszowie 10 Dywizji Piechoty. Na stanowisko dowódcy dywizji wyznaczono płk. Andrzeja Czartoryskiego.

4.10. Zielona. Gen. dyw. Zygmunt Berling został odwołany z funkcji dowódcy 1 Armii WP, powołany zaś został gen. bryg. Władysław Korczyc.

4.10. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP podpisał rozkaz nr 2 dotyczący upadku powstania warszawskiego.

4.10. Plymouth, Wielka Brytania. Na krążowniku lekkim ORP Conrad (eks HMS Danae), otrzymanym w miejsce utraco-nego ORP Dragon, została podniesiona bandera. Dowódcą jednostki został kmdr por. Stanisław Dzienisiewicz.

4.10. Warszawa. W „Biuletynie Informacyjnym” ukazał się artykuł na temat Powstania Warszawskiego pt. „Po walce”.

4–5.10 Baarle-Nassau, Holandia. 1 DPanc toczyła ciężkie walki na północ od Baarle-Nassau.

4–5.10. Morze Północne. ORP Ślązak wziął udział w eskorcie konwoju FN.1500.

5.10. Warszawa. Do niemieckiej niewoli odeszła Komenda Główna AK oraz Komenda Warszawskiego Korpusu AK, w tym 6 generałów, oraz około 15 tys. powstańców, w tym 2 tys. kobiet.

5.10. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP wydał rozkaz nr 3 dotyczący dostania się do niewoli niemieckiej Naczelnego Wodza gen. dyw. Tadeusza Bora-Komorowskiego.

4 października 1944 r. w Plymouth podniesiono pol-ską banderę na nowej jednostce, przekazanej Polskiej Marynarce Wojennej w miejsce utraconego w Normandii lekkiego krążownika ORP Dragon. HMS Danae został przemianowany na ORP Conrad, na pamiątkę znane-go angielskiego pisarza polskiego pochodzenia, Josepha Conrada – Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego. Okręt od Royal Navy przejął kmdr Karol Korytowski, za-stępca szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej.

Nowy okręt polskiej floty należał do tego samego typu co ORP Dragon. Ponieważ ob-sadzono go załogą zatopionego krążownika, nie musiała ona odbywać przeszkolenia przed rozpoczęciem służby. Dowód-cą jednostki został kmdr por. Stanisław Dzienisiewicz, wcze-śniej dowódca ORP Dragon. Służący pod polską banderą ORP Conrad patrolował pół-nocno-wschodni Atlantyk, a po zakończeniu wojny wpłynął

do jednej z głównych baz niemieckiej Kriegsmarine – Wilhelmshaven, zajętej przez polską 1 Dywizję Pancer-ną gen. Stanisława Maczka. Okręt zwrócono Royal Navy 28 września 1946 r., kiedy skierowano go do rezerwy, a rok później złomowano.

Stępkę pod HMS Danae położono w grudniu 1916 r., w stoczni Armstrong Whitworth w Walker on Tyne. Okręt został zwodowany w styczniu 1918 r. jako pierw-sza jednostka w swojej klasie. Długość kadłuba wynosiła

PODNIESIENIE BANDERY NA KRĄŻOWNIKU LEKKIM ORP CONRAD

Krążownik ORP Conrad

226

5–6.10. Morze Północne. ORP Ślązak brał udział w eskorcie konwoju FS.1595.

5–11.10. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w działaniach bojowych na Morzu Egejskim.

6.10. Eugeniów. 72 pp AK pod dowództwem mjr. Wacława Wyzińskiego „Stefana” stoczył kilkugodzinną walkę z obławą niemiecką.

6.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego podpisał rozkaz nr 41 o formowaniu 3 Armii Wojska Polskiego.

6.10. Piecyki. I batalion 3 pp Leg AK pod dowództwem por. Antoniego Hedy „Szarego” został zaskoczony na postoju przez obławę niemiecką.

6. 10. Biała Podlaska. Dziewięcioosobowa grupa żołnierzy z byłego 34 pp AK, dowodzona przez kpr. Roberta Domańskiego „Jaracha” rozbiła więzienie uwalniając m.in. por. Aleksandra Wereszkę „Rocha”.

6.10. Ankona, Włochy. Dowództwo 8 Armii zrezygnowało z użycia 2 KP na odcinku adriatyckim i skierowało go na lewe skrzydło swego ugrupowania, w górzysty obszar środkowych Apenin, dotąd będący w pasie odpowiedzialności brytyjskiego 10 Korpusu. Gen. Anders podjął decyzję skierowania w nowy rejon operacyjny tylko jednej dywizji.

6–26.10 Baarle-Nassau, Holandia. 1 DPanc prowadziła działania obronne na pograniczu belgijsko-holenderskim.

7.10. Częstochowa. Gen. bryg. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” powiadomił Sztab Naczelnego Wodza o przystąpieniu do odtwarzania Komendy Głównej AK.

7.10. Lublin. Gen. bryg. Bolesław Zarako-Zarakowski został wyznaczony na stanowisko szefa Sztabu Głównego WP.

146,5 m. Wyporność standardowa 4345 ton, pełna – 4928 ton. Napęd turboparowy o mocy 40 550 KM za-pewniał prędkość maksymalną 29 węzłów. Zasięg wy-nosił 6700 mil morskich przy prędkości 10 węzłów. Okręt był uzbrojony w 5 dział kalibru 152 mm w poje-dynczych stanowiskach, chronionych maskami pancer-nymi, stanowisko z 2 działami 102 mm, 2 poczwórne

stanowiska działek przeciwlotniczych kalibru 40 mm (tzw. pom-pom), 12 działek Oerlikon kalibru 20 mm na pojedynczych i podwójnych podstawach oraz wyrzut-nię bomb głębinowych. Kadłub był chroniony pasami pancerza o grubości maksymalnej 76 mm oraz nakryty pokładem o grubości 25 mm. Załogę okrętu tworzyło 462 oficerów, podoficerów i marynarzy.

PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ Londyn, dnia 5 października 1944 r.

ROZKAZ NR 3

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych!Wódz Naczelny, gen. dyw. Tadeusz Komorowski, dzieląc los swoich żołnierzy Korpusu Warszawskiego, jest

w niewoli niemieckiej.Jako Dowódca Armii Krajowej, jako Dowódca walczącej Warszawy gen. Komorowski wypełnił w najcięższych

warunkach, z nadludzką siłą ducha, swój obowiązek żołnierski do ostatka.Dziękuję Mu za to w imieniu Rzeczypospolitej.Wierzę, że niedaleki jest czas, który przywróci Mu wolność i pozwoli stanąć na powierzonym Mu stanowisku, na

Waszym czele.

Prezydent Rzeczypospolitej (-) Władysław RACZKIEWICZ

MINISTER OBRONY NARODOWEJRozkaz powyższy polecam odczytać przed frontem oddziałów, na pokładach okrętów RP i w dywizjonach

lotniczych.

Minister Obrony Narodowej (-) M. KUKIEL

227

7.10. Zamość. Czteroosobowy patrol AK dowodzony przez pchor. Edwarda Błaszczaka „Groma” uwolnił z więzienia 34 osoby, w tym dowódców oddziałów AK z terenu Zamojszczyzny: por. Jana Turowskiego „Norberta” i ppor. Józefa Kaczorka „Ryszarda”.

7/8.10. Rzeszów. Żołnierze AK podjęli nieudaną próbę rozbicia więzienia w Zamku Lubomirskich i ataku na Komendę Wojewódzką MO.

7–8.10. Włochy – Polska. Sześć samolotów z 1586 eskadry do zadań specjalnych wystartowało z cichociemnymi i zrzuta-mi nad Polskę. Godzinę po starcie samoloty odwołano. Cześć z nich zawróciła na lotnisko. Pozostałe poleciały do celu, a nie znalazłszy placówek zrzutowych (które też odwołano) zawróciły do Włoch. Jeden samolot rozbił się przy lądowaniu, ale załoga ocalała.

7–11.10. Zatoka Biskajska. ORP Piorun patrolował francuskie wybrzeże.

8.10. Lublin. Gen. dyw. Jan Łoginow objął obowiązki głównego kwatermistrza WP od gen. bryg. Jakuba Iszczenki, który został mianowany zastępcą głównego kwatermistrza.

8.10. Obidowa. Grupa bojowa AK uderzyła na Niemców rekwirujących bydło.

9.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego podpisał rozkaz nr 46 o przeformowaniu Szefostwa Mobilizacji i Formo-wania WP na Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień WP. Na stanowisko szefa mobilizacji i uzupełnień WP został mianowany gen. bryg. Antoni Siwicki. Na bazie wydziału personalnego Szefostwa Mobilizacji i Formowania WP utworzono Oddział Personalny WP na czele z płk. Aleksandrem Kryckim.

Po nieudanych próbach opanowania przyczółków warszawskich 24 września 1944 r. 1 Armia WP przeszła do obrony linii Wisły w pasie od Pelcowizny do Karcze-wa. Niemcy utrzymywali duże przedmoście w widłach Wisły i Narwi, obsadzone wojskami IV Korpusu Pan-cernego SS. Do odrzucenia Niemców za Wisłę i Narew dowódca 1 Frontu Białoruskiego zaangażował 47 i 70 ar-mie, 8 KPanc Gw oraz część sił 1 Armii WP (łącznie po-nad 140 tys. żołnierzy). Początkowo siły polskie liczyły

około 6 tys. żołnierzy, a w trzeciej dekadzie października wzrosły do 10 tys.

Natarcie rozpoczęło się 10 października. Z 1 Armii WP nacierał tylko 6 pp 2 DP, wsparty działami pancer-nymi i artylerią. Natrafił na twardą obronę pododdziałów niemieckiej 19 DPanc gen. por. Hansa Källnera i w ciągu 3 dni opanował jedynie wzgórze 86,8 na zachód od Anno-pola. Jednostki radzieckie, nacierające na prawo od Pola-ków, uzyskały także ograniczone rezultaty.

Drugi etap walk nastą-pił po przegrupowaniach i wzmocnieniu sił działa-jących w rejonie Jabłonny. Oprócz 6 pp do I rzutu 2 DP został wprowadzony 5 pp. Jednocześnie 22 paź-dziernika dowódca 1 Armii WP otrzymał rozkaz wpro-wadzenia do walki 1 DP na odcinku Białołęka Dwor-ska–Annopol.

Przed jej frontem broniły się pododdziały 73 i 74 pułków grenadierów pancernych z 19 DPanc,

JABŁONNA

Żołnierze przy ognisku

228

9.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego podpisał rozkaz nr 47 o sformowaniu organów służby sprawiedliwości 3 Armii i Głównego Wydziału Duszpasterstwa Wojska Polskiego.

9.10. Warszawa. Miasto opuścił VII batalion osłonowy AK, który zgodnie z układem kapitulacyjnym od 3 do 9 października 1944 r. pełnił funkcje porządkowe w Warszawie. Rozpoczęła się ewakuacja powstańczych szpitali.

9.10. Dundee, Szkocja. Szef Kierownictwa Marynarki Wojennej wadm. Jerzy Świrski, dekorował załogi OORP Dzik i Sokół. W Dundee powołano Bazę Grupy Okrętów Podwodnych, którą podporządkowano dowódcy Grupy Okrętów Podwodnych. Do-wódcą Grupy został dotychczasowy dowódca ORP Sokół kmdr ppor. Jerzy Koziołkowski. Ponadto ORP Sokół został zaliczony do kategorii operacyjnej.

9.10. Morze Północne. Z powodu awarii silnika na ścigaczu S-7 przerwano wspólny patrol z S-5 u wybrzeży belgijskich.

9–11.10. Morze Północne. ORP Ślązak uczestniczył w eskorcie konwoju FN.1506 na trasie Harwich–Grimsby.

10.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 50 o formowaniu nowych związków i jednostek artylerii Wojska Polskiego oraz o podziale jednostek pancernych i sformowaniu Dowództwa Lotnictwa Wojska Polskiego.

10.10. Wielka Brytania. Mjr pil. Kazimierz Rutkowski został mianowany dowódcą 3 Polskiego Skrzydła Myśliwskiego.

10.10. Andres Field, Wielka Brytania. 133 Skrzydło Myśliwskie (306 i 315 dywizjon oraz 129 dywizjon RAF) zostało przebazowane z Brenzett do Andrews Field.

10–11.10. Morze Północne. ORP Krakowiak przeprowadził nocny patrol u wschodniego wybrzeża Anglii.

229

10–15.10. Ankona – Foligno – Perugia – Arezzo – San Piero in Bagno, Włochy. Wojska 2 Korpusu Polskiego przeszły z odcinka adriatyckiego na odcinek apeniński, w centralnym obszarze Półwyspu Apenińskiego, w związku ze zmianą koncepcji dalszych działań w składzie 8 Armii. W pierwszej kolejności przeszły: sztab korpusu, 5 KDP oraz 7 pułk artylerii konnej.

10.10–17.11. Morze Irlandzkie. Załoga ścigacza S-8 odbyła cykl szkoleń i ćwiczeń w bazie Holyhend w Walii.

11.10. Hrubieszów. Z rąk żołnierzy AK zginął organizator i pierwszy szef Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Edward Januszewski.

11.10. Gandawa, Belgia. 302, 308 i 317 dywizjony myśliwskie (133 Skrzydło) zostały przebazowane z lotniska B.70 Antwer-pia/Deurne na lotnisko B.62 St Denijs Westrem pod Gandawą.

11–12.10. Morze Północne. ORP Ślązak brał udział w eskorcie konwoju FS.1601 na trasie Gsimsby–Harwich.

11–14.10. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował wybrzeże francuskie pomiędzy Île d’Yeu a Audierne.

12.10. Maniowce. Grupa bojowa z IV batalionu 1 psp AK dowodzona przez kpt. Juliana Zapałę „Lamparta” oraz radziecki patrol minerski spaliły most na Dunajcu.

12.10. Widuch. 25 pp AK stoczył kilkugodzinny bój z niemieckimi oddziałami przeciwpartyzanckimi.

12/13.10. Białka koło Krasnegostawu. W nocy zbiegło 1155 żołnierzy 31 pułku piechoty (na 2092 ludzi stanu osobowego pułku; za dezerterów uznano 667 żołnierzy). Zgodnie z rozkazem z 16 października pułk został rozformowany i jako zhańbiony wykreślony z rejestrów Wojska Polskiego.

liczące około 4 tys. żołnierzy. Front natarcia 1 Armii WP rozszerzył się z 2 do 7 km.

24 października rozpoczął się drugi etap operacji. Uderzenie jednostek polskich i lewego skrzydła 47 Ar-mii nie napotkało początkowo na większy opór Niem-ców. W wyniku całodziennych walk pierwszorzutowe 1 i 2 pp 1 DP opanowały Płudy, Winnicę, Wiśniewo i Hen-rykowo, osiągając Wisłę w rejonie Nowodworów i Tar-chomina. W tym czasie pododdziały 6 pp zajęły Żerań i wyszły nad Wisłę, na południe od 1 DP. Następnego dnia natarcie prowadził tylko 2 pp, ale bez powodzenia. Niemcy stawiali silny opór na dobrze przygotowanych pozycjach zagradzających drogę do Jabłonny. 27 paź-dziernika natarcie podjęto ponownie. Z oddziałami 47 Armii, w kierunku Jabłon-ny ruszyły pododdziały 2 pp i 3 batalion 1 pp.

Pod naciskiem nacie-rających wojsk Niemcy za-częli się cofać na nową po-zycję obrony przebiegającą przez północno-zachodni skraj Jabłonny, Chotomów, Skrzeszew, Topolin i Pod-dębie. Wieczorem z tej po-zycji wykonali kilka kontr-

ataków. Dopiero 28 października, gdy grupa bojowa płk. Günthera Zugehöra zaczęła wycofywać się z Ja-błonny, nastąpił atak 2 i 1 pułków piechoty zakończo-ny powodzeniem.

Około godz. 10.00 zajęły one Jabłonnę. Legionowo opanowały oddziały radzieckie, nacierające na prawo od 1 DP. Z dalszych działań zaczepnych zrezygnowano ze względu na zdecydowany opór Niemców. 29 październi-ka 1 Armia WP przeszła do obrony.

Łącznie w październikowych walkach w rejonie Ja-błonny straciła ona 1066 żołnierzy poległych, rannych i zaginionych.

Żołnierze polscy i sowieccy podczas przerwy w walce w okopach, rejon Warszawy, 1944 r.

230

13.10. Harwich, Wielka Brytania. Szef Kierownictwa Marynarki Wojennej wadm. Jerzy Świrski dokonał przeglądu ORP Krakowiak.

13.10. Moskwa, ZSRR. NKWD wydał rozkaz nr 001266 o formowaniu w Lublinie Zbiorczej Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD (później 64 DS WW NKWD) przeznaczonej do zwalczania polskiego podziemia niepodległościowego.

13/14.10. Morze Północne. Z lotu bojowego nie powrócił samolot Mosquito z 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego. Załoga – pilot sierż. (F/Sgt) Franciszek Kot i nawigator W/O Vladimir Kepak (Czech) – została uznana za zaginioną (prawdopodobnie utonęła).

13–18.10. Morze Śródziemne. ORP Garland brał udział w operacji zajęcia greckiego portu w Pireusie.

14.10. Niemcy. 316 dywizjon myśliwski eskortował bombowce atakujące Duisburg. W/O Aleksander Pietrzak zestrzelił nie-miecki myśliwiec Messerschmitt Bf 109, który próbował zaatakować osłaniane samoloty.

14.10. San Piero in Bagno, Włochy. 2 Korpus Polski przejął odpowiedzialność za odcinek frontu. W jego skład, oprócz macierzystej 5 KDP, weszły także jednostki podległe dotąd brytyjskiemu 10 Korpusowi – sztab brytyjskiej 1 DPanc wraz z jed-nostkami podporządkowanymi (2 bataliony piechoty, 2 bataliony rozpoznawcze i silna artyleria).

14.10. Wielka Brytania. Mjr pil. Tadeusz Sawicz został mianowany dowódcą 1 (131) Polskiego Skrzydła Myśliwskiego.

14.10. Duisburg, Niemcy. Osiem samolotów z 300 dywizjonu uczestniczyło w zmasowanym nalocie dziennym ponad 1060 Lancasterów i Halifaxów na miasto. Niemiecka artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła jednego polskiego Lancastera, który eksplodował w powietrzu. Zginęła cała załoga, z wyjątkiem plut. Wacława Brulińskiego, który trafił do niewoli.

Urodził się 28 czerwca 1900 r. w m. Palcze w po-wiecie dubieńskim w rodzinie polskiej. Od 1918 r. w Armii Czerwonej. Absolwent Oficerskiej Szko-

ły Piechoty w Symbirsku. Dowodził plutonem i kompanią piechoty. W marcu 1922 r. ukończył Kurs Doskonalenia Oficerów „Wystrieł” pod Moskwą.

Od kwietnia 1924 r. był zastępcą dowódcy kompa-nii szkolnej, a następnie – dowódcą batalionu piechoty. W październiku 1926 r. został mianowany szefem sztabu pułku piechoty. W kwietniu 1929 r. skierowano go na Kurs Doskonalenia Oficerów Sztabu w Moskwie, po czym ob-jął stanowisko szefa wydziału operacyjnego sztabu 29 DS (następnie 6 DS). Od 1932 do 1936 r. studiował w Akade-mii Wojskowej im. Michaiła F. Frunze w Moskwie. Po stu-diach był wykładowcą taktyki na kursach oficerów sztabu, a w marcu 1937 r. objął funkcję szefa szkolenia – dyrektora nauk w Wyższej Szkole Oficerów Sztabowych.

W okresie czystek kadrowych w armii, ze względu na to, że był Polakiem, w sierpniu 1938 r. został zwolniony

Dowódca2 Dywizji Piechoty

im. Jana Henryka Dąbrowskiego

generał brygadyANTONI SIWICKI

z wojska i przeniesiony do rezerwy. W kwietniu 1940 r. przywrócony do służby. W lutym 1942 r. objął stanowisko szefa sztabu 203 DS, a w maju tegoż roku – zastępcy dowód-cy tej dywizji ds. liniowych.

12 maja 1943 r. skierowany w stopniu pułkownika do Wojska Polskiego, gdzie objął funkcję szefa sztabu 1 DP im. Tadeusza Kościuszki. 15 sierpnia wyznaczony na sta-nowisko dowódcy 2 DP im. Jana Henryka Dąbrowskiego. Walczył m.in. pod Dęblinem i Puławami, na przyczółku warecko-magnuszewskim, o Warszawę i pod Jabłon-ną. 13 lutego 1944 r. awansowany na generała brygady. 27 września wyznaczony na szefa Mobilizacji i Uzupeł-nień, a następnie na szefa Departamentu Poboru i Uzu-pełnień MON. Od września 1945 r. szef sztabu Okręgu Wojskowego nr IV. 19 listopada 1947 r. objął funkcję szefa Oddziału I Sztabu Generalnego WP, a w listopadzie na-stępnego roku został zastępcą szefa Sztabu Generalne-go WP. Od listopada 1951 r. w ZSRR. Zmarł 21 stycznia 1977 r. w Moskwie.

SzefRezerw Krajowych

Komendy Głównej Armii Krajowej

231

14/15.10. Brindisi, Włochy. Pięciu członków misji „Freston” pod kierownictwem płk. Duane’a T. Hudsona ze Special Ope-rations Executive (Kierownictwa Operacji Specjalnych), przybyło samolotem do bazy Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza w Brindisi, skąd mieli odlecieć do Polski.14–16.10. Morze Północne. ORP Krakowiak uczestniczył w eskorcie konwojów wzdłuż wschodnich wybrzeży Anglii na trasie Harwich–Grimsby.15.10. Białaczów. II batalion 3 pp Leg. AK dowodzony przez por. Antoniego Piwowarczyka „Wąsowicza” stoczył potyczkę z Niemcami.15.10. Nowy Korczyn. Pluton z 2 kompanii 27 pp AK dowodzony przez ppor. Kazimierza Kowalskiego „Semka” zdobył posterunek ochrony wiaduktu kolejowego.15.10. Wilhelmshaven, Niemcy. Cztery samoloty 300 dywizjonu wzięły udział w bombardowaniu portu.15–16.10. Morze Północne. ORP Ślązak patrolował wybrzeże w rejonie Ostendy. 16 października okręt wziął udział w eskorcie niszczyciela HMS Garth do Dover, na którego pokładzie znajdował się król Wielkiej Brytanii Jerzy VI.16.10. Harklowa. Grupa bojowa z IV batalionu 1 psp AK oraz 2 plutony partyzantki radzieckiej ze zgrupowania I. Zołotara rozbiły placówkę straży granicznej. 16.10. Hrubieszów. Oddział AK uwolnił z więzienia 5 więźniów.

16.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 52 o utworzeniu Centralnej Szkoły Oficerów Polityczno--Wychowawczych.

Urodził się 4 lipca 1878 r. w Łomży. W latach 1899– –1900 odbył służbę w armii rosyjskiej. Od 1905 r. był członkiem PPS oraz jej Organizacji Bojowej.

W 1908 r. zbiegł do Galicji, gdzie działał w Związku Strzelec-kim oraz w Związku Walki Czynnej. Od 1914 r. w Legionów Polskich, dowodził m.in. III batalionem 6 pp. Od lipca 1917 r. w Polskim Korpusie Posiłkowym w II Brygadzie Legionów, z którą przebił się przez front pod Rarańczą. Następnie w II Korpusie Polskim w Rosji. Od 17 sierpnia 1918 r. dowódca 1 Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki, od 19 lutego 1919 r. szef sztabu 5 Dywizji Strzelców Pol-skich na Syberii, a od 18 kwietnia 1919 r. dowódca brygady piechoty tej dywizji.

Zdołał przebić się z resztkami dywizji przez Irkuck do Harbinu; od 22 lutego do 16 kwietnia 1920 r. pełnił funkcję szefa sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich na Sy-berii. Po dotarciu do kraju został mianowany szefem sztabu Brygady Syberyjskiej, z którą brał udział w ostatnim etapie wojny polsko-bolszewickiej.

SzefRezerw Krajowych

Komendy Głównej Armii Krajowej

generał brygadyJAN SKOROBOHATY-JAKUBOWSKI

W okresie międzywojennym był m.in. dowódcą: 43 pp, piechoty dywizyjnej 13 DP i III Brygady KOP. 31 lipca 1928 r. w stopniu pułkownika został przeniesiony w stan spoczynku. Od 1935 r. wiceprezes Zarządu Głównego Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny. We wrześniu 1939 r. walczył w szeregach Grupy „Dubno”. Następnie przez Węgry przedo-stał się do Francji, skąd 25 maja 1940 r. został wysłany do kraju jako Tymczasowy Delegat Rządu do szczególnych zleceń z mi-sją uzgodnienia ze stronnictwami politycznymi kandydata na stanowisko Głównego Delegata Rządu. W grudniu 1940 r. przekazał kompetencje nowo mianowanemu Delegatowi Rzą-du RP na Kraj Cyrylowi Ratajskiemu i objął funkcję jego za-stępcy, którą to funkcję sprawował do 10 lutego 1941 r., tj. do mianowania go łącznikiem między Delegatem Rządu a Ko-mendantem Głównym ZWZ. Od listopada 1942 r. sprawował funkcję szefa Rezerw Krajowych w KG AK.

Uczestnik Powstania Warszawskiego. W konspiracji używał pseudonimów „Vogel” i „Jan Kaczmarek”. Po wojnie pozostał w kraju. Zmarł 12 listopada 1955 r. w Białymstoku.

232

16/17.10. Piotrków Trybunalski. W okolicznych lasach został zrzucony 12-osobowy oddział desantowy PSzP mjr. Mirosława Krajewskiego „Piotra”. Miał on prowadzić przerzut działaczy PPR do Lublina i wesprzeć działalność struk-tur terenowych AL.

16–17.10. Włochy – Polska. W operacjach nad Polską uczestniczyło 8 samolotów 1586 eskadry do zadań specjalnych. Trzy z nich dokonały zrzutu cichociemnych i ładunku na placówki AK. Po raz ostatni nad Polskę polecieli też lotnicy brytyjscy i południowoafrykańscy z 34 dywizjonu SAAF. Z 6 samolotów tego dywizjonu 2 zostały zestrzelone.

16–20.10. Zatoka Biskajska. ORP Piorun uczestniczył w patrolu.

17.10. Rzepiennik Strzyżewski. Niemcy spalili 18 broniących się w stodole żołnierzy AK.

17.10. San Piero in Bagno, Włochy. 5 KDP, siłami wzmocnionej 5 Wileńskiej Brygady Piechoty, rozpoczęła działania zaczepne wzdłuż szosy nr 71, z zadaniem natarcia na kierunku Santa Sofia–Galeata–Forli.

17–18.10. Włochy – Polska. Trzy Liberatory z 1586 eskadry do zadań specjalnych dotarły do Polski, ale żadna załoga nie wykonała zadania (złe warunki atmosferyczne; brak odzewu z placówek na ziemi).

18.10. Nieznanowice. 1 kompania 74 pp AK pod dowództwem por. Fryderyka Serafińskiego „Drabiny” w lesie pod miejsco-wością zlikwidowała 28 „własowców”.

18.10. Aalborg, Dania. W czasie lotu „Ranger” piloci 316 dywizjonu myśliwskiego napotkali formację niemieckich myśliw-ców. W walce powietrznej Polacy zestrzelili 6 samolotów Messerschmitt Bf 109, bez strat własnych.

WALKI 1 DYWIZJI PANCERNEJ W BRABANCJI

233

18.10. Santa Sofia, Włochy. Żołnierze 5 Wileńskiej Brygady Piechoty zajeli Santa Sofia, Monte Sambucheto i Collina.

18–20.10. Ochotnica. Pododdziały 1 pułku strzelców podhalańskich AK oraz zgrupowanie partyzantki radzieckiej I. Zoło-tara toczyły walki z Niemcami w obronie miejscowości.

19.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego podpisał rozkaz nr 56 o powołaniu do życia 3 szkół oficerskich: Ofi-cerskiej Szkoły Czołgów w Chełmie Lubelskim, Oficerskiej Szkoły Saperów w Przemyślu (na bazie Technicznej Szkoły Pod-chorążych w Riazaniu) oraz Oficerskiej Szkoły Łączności w Zamościu (na bazie Szkoły Podchorążych Łączności w Riazaniu).

19.10. Galeata, Włochy. 13 batalion 5 Wileńskiej Brygady Piechoty zajął miejscowość, odpierając następnie silny kontratak niemiecki wyprowadzony celem jej odbicia. Zdobył również Civitella i Altacio. Po osiągnięciu linii rzeki Bidente wysłano rozpoznanie w kierunku Monte Grosso.

19.10. Stuttgartu, Niemcy. Pięć Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w bombardowaniu miasta.

20.10. Niedrzwica Duża. Na miejscowym targu, w obecności spędzonych mieszkańców, postawiono przed radzieckim sądem i skazano na karę śmierci 4 żołnierzy AK z tej miejscowości.

20.10. Monte Grosso, Włochy. Oddziały 5 Wileńskiej Brygady Piechoty zajęły tę ważną pozycję, dalszy ich ruch został zatrzymany z powodu konieczności podciągnięcia artylerii.

21.10. Krasnystaw. 5-osobowa grupa żołnierzy AK pod dowództwem Klemensa Pietraszewskiego „Wichra” uwolniła z wię-zienia, po rozbrojeniu załogi, 10 byłych żołnierzy AK.

Pod koniec września 1 Dywizja Pancerna zosta-ła przerzucona z rejonu ujścia Skaldy pod Oostmalle w Belgii, gdzie weszła w skład brytyjskiego 1 Korpusu podporządkowanego kanadyjskiej 1 Armii. 29 września ruszyła do natarcia w kierunku na Tilburg. 3 paździer-nika ponownie wkroczyła na terytorium Holandii, gdzie po ciężkich walkach zdobyła Baarle-Nassau i Baarle--Hertog, oraz walczyła na północ od tych miejscowo-ści. 6 października oddziały gen. Maczka przeszły do obrony, ponieważ na skutek swoich działań wysunęły się przed swoich sąsiadów.

Działania ofensywne wznowio-no 27 października. Pierwsze do walki weszło zgrupowanie 10 Bryga-dy Kawalerii Pancernej w składzie: 1 pułk pancerny, 24 pułk ułanów, 10 pułk strzelców konnych, 10 pułk dragonów, batalion strzelców pod-halańskich oraz 8 batalion strzel-ców. 28 października kontynuowało ono natarcie wzdłuż drogi Tilburg– –Breda, celem opanowania północ-no-wschodniej części Bredy. Gene-rał Maczek wprowadził do walki również zgrupowanie 3 Brygady Strzelców (bez dwóch batalionów) wzmocnione 2 pułkiem pancernym i dwoma dywizjonami przeciwpan-cernymi. Zadaniem brygady było opanowanie Ginneken, a następ-nie południowej części Bredy i wyjścia nad kanał Mark. 9 batalion strzelców w natarciu nocnym do rana

29 października opanował wschodnią część Ginneken, 1 pułk pancerny i 8 batalion zajęły rejon Ijepelaar, a 10 pułk dragonów i 24 pułk ułanów zdobyły Molenschot i Dorst. 9 października oddziały 1 DPanc ruszyły do natarcia w dwóch kierunkach: 3 Brygada Strzelców nacierała przez Ginneken na Prinsenhagen; 10 Brygada Kawalerii Pancer-nej opanowała północno-wschodnią część Bredy i prze-prawy w rejonie Oranieboom. Następnego dnia 1 DPanc oczyszczała miasto z resztek oddziałów niemieckich

Niszczyciel czołgów M10 z 1 DPanc, Holandia, listopad 1944 r.

234

21.10. Londyn, Wielka Brytania. Rząd RP, reprezentowany przez ministrów obrony narodowej i spraw wewnętrznych, zawarł porozumienie z rządem brytyjskim, podpisane przez ministra wojny ekonomicznej lorda Selborne, w sprawie operacji „Dunstable”, polegającej na wykorzystaniu środowisk robotników polskich w Niemczech do zorganizowania komórek podziem-nej organizacji polskiej, mającej za zadanie prowadzenie propagandy, wywiadu operacyjnego i sabotażu gospodarczego.

21.10. Monte Grosso, Włochy. 15 batalion 5 Wileńskiej Brygady Piechoty zajął Monte Marina, pozostałe pododdziały brygady znajdowały się w obronie. Gen. Anders zarządził wprowadzenie do walki 6 Lwowskiej Brygady Piechoty w celu konty-nuowania natarcia na kierunku Monte Colombo–Monte Mirabelle.

21–22.10. Włochy – Polska. W operacji nad Polską wzięło udział 6 samolotów z 1586 eskadry do zadań specjalnych. Jeden z nich wiózł 6-osobową ekipę skoczków brytyjskiej misji „Freston”. Żaden z samolotów nie zdołał dokonać zrzutu ludzi i ładunku na placówki AK z powodu całkowitego zachmurzenia i braku świateł sygnałowych na wyznaczonych zrzutowiskach.

21–25.10. Zatoka Biskajska. ORP Piorun patrolował francuskie wybrzeże.

22.10. Monte Grosso – Monte Marina, Włochy. Wieczorem bataliony 6 Lwowskiej Brygady Piechoty przeszły przez pozy-cje 5 Wileńskiej Brygady Piechoty, zajmując pozycje wyjściowe do natarcia.

22–31.10. Morze Północne. ORP Krakowiak brał udział w nocnych patrolach w rejonie Harwich i wschodniego wybrzeża Anglii.

23.10. Londyn, Wielka Brytania. Gen. bryg. Stanisław Kopański został awansowany na generała dywizji, a płk Jan Skoro-bohaty-Jakubowski na generała brygady (z dn. 1 października 1944 r.).

oraz rozpoczęła walki o przyczółek na Kanale Mark. W trakcie walk o Bredę 1 DPanc straciła 151 zabitych i kilkuset ran-nych. Polacy wzięli do niewoli 7 oficerów i 569 szeregowych niemieckich. W trakcie walk dowództwo dywizji starało się zmi-nimalizować zniszczenia. Po wyzwoleniu w Bredzie, podobnie jak i w innych mia-stach, Polakom zgotowano entuzjastyczne przyjęcie.

Po zdobyciu Bredy polskich żołnie-rzy czekały ciężkie walki o przeprawę przez kanał Mark. Po uchwyceniu przez 8 batalion strzelców nocą z 30 na 31 paź-dziernika przyczółka i ciężkich walkach o jego utrzymanie, oddziały polskie zo-stały zmuszone 1 listopada do wycofania się. Dwa dni później zdołały przeprawić się w dwóch miejscach: batalion strzel-ców podhalańskich w rejonie Ter Aalst, a przez 9 batalion strzelców pod Vragge-len, co stworzyło podstawę do dalszych działań.

Kolejnym zadaniem 1 DPanc było zlikwidowanie silnego niemieckiego przedmościa na południowym brze-gu zatoki Hollandsch Diep pod Moer-dijk. Niemcy przygotowali tam liczne umocnione stanowiska, pola minowe

Żołnierze 1 DPanc oglądają zdobytą armatę przeciwlotniczą 88 mm, rejon Bredy, listopad 1944 r.

Żołnierze 1 DPanc w Moerdijk, listopad 1944 r.

235

23.10. Monte Selcio – Monte Marina, Włochy. 6 Lwowska Brygada Piechoty w ciężkich walkach zdobyła oba wzgórza. Poległ ppłk Zbigniew Kiedacz, dowódca działającego na skrzydle brygady 15 Pułku Ułanów Poznańskich.

24.10. Lublin. W związku z brakiem oficerów, podoficerów i szeregowców do uzupełnienia formowanych jednostek, oddzia-łów i instytucji, Naczelny Dowódca Wojska Polskiego zdecydował zmniejszyć stany osobowe we wszystkich dywizjach piechoty z 11 402 do 9500 żołnierzy.

24.10. Widawka. Pluton z I batalionu 27 pp AK starł się w okolicznym lesie z oddziałem niemieckim.

24.10. Monte Marina – Monte Piero, Włochy. 6 Lwowska Brygada Piechoty, prowadząc ciężkie walki, przełamała pozycje nieprzyjaciela. 16 batalion piechoty zdobył Belvedere.

24.10. Wielka Brytania. 315 dywizjon wchodzący dotąd w skład 133 Skrzydła Myśliwskiego został przebazowany z Andrews Field do Coltishall i wszedł w skład 3 Polskiego Skrzydła Myśliwskiego (w skład 3 Skrzydła wchodził też 303 dywizjon). Należący do 3 Skrzydła 316 dywizjon został dyslokowany z Coltishall do Andrews Field i przydzielony do 133 Skrzydła.

24/25.11. Church Fenton, Wielka Brytania. Załogi 307 dywizjonu myśliwskiego nocnego wykonały pierwsze loty bojowe na samolotach Mosquito NF XXX wyposażonych w radar AI Mk X i system radionawigacji Gee oraz posiadających silniki Merlin 72 lub 76. Ta wersja miała znacznie lepsze osiągi, zwłaszcza pułap operacyjny, niż dotychczas wykorzystywane samo-loty Mosquito NF XII.

25–26.10 Morze Północne. ORP Ślązak uczestniczył w nocnym patrolu w rejonie Ostendy.

i betonowe zapory na drogach, a część przyległych pól zalali. 8 listopada, po wybiciu przejścia przez żelbe-tonowy mur przeciwpancerny zagradzający drogę do Moerdijk, przez czołgi 10 pułku strzelców konnych, strzelające z najbliższej odległości pociskami przeciw-pancernymi, do natarcia ruszył 24 pułk ułanów i bata-lion strzelców podhalańskich. 9 listopada opanowano przedmoście Moerdijk. W tym czasie oddziały pol-skiej dywizji doszły do Mozy w miejscu położonym

na wschód od Moerdijka (samodzielny batalion podhalański) i w rejonie Geertruidenberg–Dongen (zgrupowanie 10 Brygady Kawalerii Pancernej). Boje o Moerdijk okupiono stratą 84 oficerów i 1325 szere-gowych. Od 10 listopada dywizja dozorowała 25-ki-lometrowy odcinek Mozy 11 listopada 1944 r., w dniu polskiego Święta Narodowego, wdzięczna rada miasta Breda nadała honorowe obywatelstwo wszystkim żoł-nierzom 1 Dywizji Pancernej.

DEKRET PKWN O OCHRONIE PAŃSTWA

Dekret PKWN o ochronie państwa został uchwały 30 października, ogłoszony zaś 3 listopada 1944 r. Był on instrumentalnie wykorzystywany w rozprawianiu się władz komunistycznych z żołnierzami AK i członkami partii politycznych związanych z rządem RP na obczyźnie.

Dekret poddawał osoby cywilne kom-petencji sądów wojskowych i przewidywał nie tylko karalność czynów wymierzonych przeciw ustrojowi, zamachów na organy państwowe i samorządowe, zakłady przemy-słowe i środki komunikacyjne, ale i nawoły-wania do czynów skierowanych przeciw wy-konywaniu reformy rolnej i publicznego ich chwalenia. Karalne było także wyrabianie,

przechowywanie i obrót bronią i amunicją, utrudnia-nie prawidłowego działania urzędów państwowych i instytucji użyteczności publicznej. Karą śmierci było

Marszałek Żymierski – kierownik resortu obrony narodowej PKWN

236

25–27.10. Monte Colombo – Monte Mirabelle, Włochy. Pododdziały 6 Lwowskiej Brygady Piechoty z 5 KDP zdobyły oba wzgórza – główny cel natarcia korpusu. Po ich opanowaniu wojska przeszły do obrony, 5 Wileńska Brygada Piechoty została skierowana do odwodu w rejonie Galeata.26.10. Częstochowa. Pełniący obowiązki Dowódcy AK gen. bryg. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” wydał rozkaz o wstrzy-maniu realizacji operacji „Burza” w okresie zimowym i ograniczeniu działań do dywersji i obrony ludności.26.10. Lipie. Została zrzucona 8-osobowa grupa spadochronowa Wojska Polskiego ppor. Tadeusza Dąbrowskiego, która do-starczyła oddziałom AL uzbrojenie oraz radiostacje.26.10. Lublin. Polski Sztab Partyzancki został przeformowany w Bazę Oddziałów Desantowych przy Naczelnym Dowództwie WP, zwaną również Bazą Materiałowo-Technicznego Zaopatrzenia przy Naczelnym Dowództwie WP dla oddziałów na tyłach wroga.26.10. Civitella, Włochy. Na linię frontu została wprowadzona 2 Brygada 3 DSK.26.10. Cowes, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-9. Dowódcą jednostki został por. mar. Karol Góralczyk.26–28.10. Jabłonna. Trwały walki 1 DP o wyzwolenie miejscowości.26–30.10. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocne patrole.27.10. Biały Ług. 25 pp AK stoczył całodzienną walkę z niemieckimi oddziałami pacyfikacyjnymi.27.10. Bory Tucholskie. Oddziały AK ze zgrupowania por. Alojzego Bruskiego „Graba” oraz dwie polsko-radzieckie grupy desantowe stoczyły walkę z obławą niemiecką w rejonie Błędno–Stara Rzeka.

zagrożone posiadanie, przechowywanie, nabywanie i wyrób aparatów radiowych odbiorczych lub nadawczych

oraz wywieranie wpływu na rady narodowe, urzędy i sądy. Każdy, kto wiedział o przestępstwach wymienionych w dekrecie, jeżeli nie doniósł o nich do władzy, był skazywany na karę śmierci, lub pozbawienia wolności.

Oprócz kar więzienia i śmierci stosowano karę przepadku mienia w całości (w przypadkach skaza-nia na karę śmierci) lub fakulta-tywnie. Obligatoryjna była utrata praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Postępowanie w tych sprawach przekazano są-dom wojskowym.

Dekret wszedł w życie z mocą wsteczną od 15 sierp-nia 1944 r. Uchylony został dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa i przestał obowiązywać 17 grudnia 1945 r.

Uroczystość wręczenia sztandaru 10 pp przed Bazyliką przy ul. Kawęczyńskiej w Warszawie. Z lewej gen. Korczyc i gen. Kieniewicz, grudzień 1944 r.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W PAŹDZIERNIKU

Dywizjony myśliwskie wykonały 2126 lotów bojo-wych, w tym 36 osłon wypraw bombowych (466 lotów), 90 rozpoznań siłą (553 loty), 88 bombardowań celów naziemnych (834 loty), 63 loty w celu zwalczania sa-molotów-nosicieli latających bomb, 4 wymiatania my-śliwskie (46 lotów), 16 patroli myśliwskich (101 lotów),

24 rozpoznania i ataki na żeglugę nieprzyjaciela (52 loty), 2 osłony akcji ratowniczej na morzu i jedno zrzucanie ulotek.

Nasi piloci zestrzelili 7 samolotów niemieckich. W czasie rozpoznania siłą i bombardowań zrzucili około 240 ton bomb. Zniszczyli 38 pojazdów mechanicznych,

237

27.10. Krzepin. 74 pp AK pod dowództwem mjr. Adama Szajny „Kruka” stoczył kilkugodzinną walkę z obławą niemiecką.

27.10 Alphen, Holandia. Oddziały 1 DPanc wznowiły natarcie i zajęły: batalion strzelców podhalańskich – Alphenschedijk, 8 batalion strzelców – Alphen Oosterwijk, a 10 pułk strzelców konnych – Gilze.

28.10. Chotcza. Oddziały 1, 2 i 10 Brygady AL przebiły się przez front pod Chotczą.

28.10. Kossów. 74 pp AK walczył z dwiema kompaniami niemieckimi.

28.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 85 nakazujący utworzenie przez Główny Zarząd Poli-tyczno-Wychowawczy WP, przy współudziale resortu kultury i sztuki, Teatru Wojska Polskiego w Lublinie.

28.10. Breda, Holandia. 1 DPanc zajęła podstawy wyjściowe do uderzenia na Bredę na południe i wschód od miasta.

29.10. Lipina – Chotów. I batalion 2 pp Leg. AK pod dowództwem kpt. Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” walczył przez cały dzień z siłami niemieckimi, przebijając się przez pierścień obławy.

29.10. Belgia – Holandia. 308 dywizjon myśliwski wykonał 52 loty bojowe, podczas których m.in. zbombardował stanowi-ska niemieckiej artylerii w Vlissingen i niemieckie dowództwo w Knocke.

29.10. Walcheren, Holandia. Dowódca eskadry „A” 317 dywizjonu myśliwskiego kpt. (F/Lt) Edmund Krzemiński został zestrzelony i zginął w czasie ataku na pozycje niemieckiej artylerii.

29–30.10. Atlantyk. ORP Piorun uczestniczył w eskortowaniu pancernika HMS Queen Elizabeth.

29–30.10. Breda, Holandia. 1 DPanc wyzwoliła miejscowość.

5 motocykli, 10 lokomotyw, 46 wagonów, 44 wozy konne, 34 barki i łodzie, cysternę z paliwem oraz skład amunicji i benzyny; uszkodzili: 3 czołgi, 173 pojazdy mechanicz-ne, 2 motocykle, 10 lokomotyw, 16 wagonów, 18 barek i łodzi. Ponadto 318 dywizjon we Włoszech wykonał 372 loty bojowe, w tym: 108 na rozpoznanie taktyczne, 239 na korygowanie ognia artylerii i 25 na rozpoznanie fotograficzne.

Straty własne lotnictwa myśliwskiego w akcji bo-jowej i wypadkach: 3 zabitych, 4 zaginionych, 9 sa-molotów.

Dywizjony bombowe wykonały 250 lotów bojowych (14 z załogami brytyjskimi), w tym 13 wypraw (83 sa-moloty) na dzienne i nocne bombardowania miast, portów i obiektów wojskowych (m.in. Saarbrücken, Duisburg, Wilhelmshaven, Stuttgart, Essen, Kolonia), 82 loty dzienne i nocne na patrolowanie płn. Atlanty-ku i osłonę konwojów oraz 85 lotów na atakowanie ru-chów, przepraw, mostów i systemu obronnego nieprzy-jaciela (celem wsparcia własnego desantu). Zrzucono 507 ton bomb.

Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 2 pole-głych, 7 zaginionych, 2 samoloty. Ponadto w wypadkach w jednostkach szkolnych zginęło 5 lotników.

Odprawa przed lotem bojowym

Przygotowanie samolotu do lotu

238

29–30.10. Morze Północne. Ścigacze S-5 i S-6 przeprowadziły nocny patrol u ujścia Tamizy.

30.10. Lachy. W rejonie chutoru Lachy (obwód mołodecki) oddział NKWD rozbił oddział AK Tadeusza Drobniaka „Jarosza”.

30.10. Lublin. PKWN wydał dekret o dalszej częściowej mobilizacji zdolnych do służby wojskowej.

30.10. Lublin. PKWN uchwalił dekret o ochronie państwa (ogłoszony 3 listopada 1944 r., z mocą obowiązywania od 15 sierpnia 1944 r.). Dekret przewidywał karalność czynów nie tylko wymierzonych przeciw ustrojowi, zamachów na organ państwowy i samorządowy, zakłady przemysłowe i komunikacyjne, ale i nawoływania lub chwalenie czynów skierowanych przeciw wykonywaniu reformy rolnej. Karą śmierci było zagrożone wszystkie 11 artykułów dekretu. Postępowanie w tych spra-wach przekazano sądom wojskowym.

30.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz personalny nr 113 o wymaganiach wobec dowódców i sze-fów poszczególnych rodzajów wojsk i służb przy wyznaczaniu na wyższe stanowiska.

30.10. Peterhead, Wielka Brytania. 315 dywizjon myśliwski został dyslokowany na szkockie lotnisko w Peterhead, skąd miał osłaniać samoloty atakujące niemiecką żeglugę wzdłuż wybrzeża Norwegii.

30/31.10 Breda, Holandia. 8 batalion strzelców 1 DPanc uchwycił przyczółek na kanale Mark. Następnie toczył ciężkie całodzienne walki o utrzymanie zdobytego terenu, przy wsparciu ogniowym 10 pułku strzelców konnych, 2 pułku pancernego i 2 pułku artylerii motorowej.

31.10. Brzeszcze. I batalion 74 pp AK odparł atak oddziału niemieckiego.

Kierownictwo Marynarki Wojennej TajneDziałalność Marynarki Wojennej

/w okresie od 1.IX.1939 do 1.XI.1944 r./[…]Stany personalne na 1.XI.1944 r.

A. Oficerowie marynarki ...................................................................................................230Oficerowie przydz. z Wojska ………………………………………………………………..............................9Pom. Morska Służba Kobiet …………………………………………………………………............................ 3 Razem oficerów 242B. Podoficerowie ……………………………………………………………………………………......................753

w tym:podof. zawod. …………………………………………………………………………………............................. 484podof. nadt. ……………………………………………………………………………………..............................228podof. służby zasad. …………………………………………………………………………….............................7podof. rezerwy …………………………………………………………………………………..............................34

Razem 753

C. Marynarze …………………………………………………………………………………..............................2443w tym:

st. mar. zawod. ……………………………………………………………………………………..............................9st. mar. i mar. ndt. …………………………………………………………………………….............................320st. mar. i mar. sł. zas. ………………………………………………………………………............................1944st. mar. i mar. rez. ……………………………………………………………………………............................. 170 Razem 2443D. Podchorążowie rez. ……………………………………………………………………………........................83

E. Pom. Morska Służba Kobiet:podoficerów …………………………………………………………………………………………............................4marynarzy …………………………………………………………………………………………….............................7

Razem 11 Razem podchor., podof. i mar. 3290

239

31.10. Grabinów. Zakończono formowanie 4 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej.

31.10. Rejon Lublina. Przekazany z Armii Czerwonej 611 pułk lotnictwa szturmowego, stacjonujący na lotnisku Dys (na wschód od Lublina), został przemianowany na 3 pułk lotnictwa szturmowego 4 Mieszanej Dywizji Lotniczej.

31.10. Lublin. Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nr 91 o organizacji związków i jednostek lotniczych oraz organizacji Dowództwa Lotnictwa WP. Na dowódcę lotnictwa WP został wyznaczony gen. dyw. Fiodor Połynin, na szefa sztabu – gen. bryg. Konstanty Tielnow.

31.10. Narol. Rozpoczęło się formowanie 5 Brygady Saperów w składzie: 34, 36, 38 i 39 bataliony saperów.

31.10. Siedlce. Zakończono formowanie 1 Samodzielnej Brygady Moździerzy.

31.10. Caminate – Lardiano, Włochy. 2 Brygada Strzelców Karpackich 3 DSK zdobyła wzmiankowane miejscowości.

31.10. Cowes, Wielka Brytania. Podniesiono banderę na polskim ścigaczu torpedowo-artyleryjskim S-10. Dowódcą jed-nostki został ppor. mar. Juliusz Schreiber.

31.10–1.11. Morze Śródziemne. ORP Garland eskortował niemiecki (eks-włoski) statek szpitalny SS Gradisca.

31.10–3.11. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował wschodnie wybrzeże Francji pomiędzy wyspą Ushant a Saint--Jean-de-Luz.

F. Urzędników cywilnych ………………………………………………………………………….......................21Niższych funkcjonariuszy cyw. ………………………………………………………………...........................4

[razem 3557][…]

Odznaczenia do dnia 1.XI.1944.

Polskie:Virtuti Militari ……………………………………………………………………………………..…….....................43Krzyże Walecznych ……………………………………………………………………..……….......................1072Złote Krzyże Zasługi z Mieczami …………………………………………………..……………......................2Srebrne Krzyże Zasługi z Mieczami ……………………………………………………..………....................6Brązowe Krzyże Zasługi z Mieczami ……………………………………………………..…......................29

Brytyjskie*:a/ Odznaczenia za kierownictwo wzgl. pracę organizacyjną K.C.B. – 1 C.B.E. – 2b/ Odznaczenia bojowe D.S.O. – 11 D.S.C. – 22 D.S.M. – 29c/Odznaczenia różne O.B.E. – 10 M.B.E. – 3d/ Pochwały Adm[iralicji] Bryt.- Mention In Despatches – 11[*K.C.B. - komandor Orderu Łaźni, C.B.E. - komandor Orderu Imperium Brytyjskiego, D.S.O. - Order za Wybitną Służbę, D.S.C. - Krzyż za Wybitną Służbę, D.S.M. - Medal za Wybitną Służbę, O.B.E. - oficer Orderu Imperium Brytyjskiego,

M.B.E. - członek Orderu Imperium Brytyjskiego]

Francuskie:Odznaczenia francuskie do dnia 1. XI.1944 r.

L[egia] H[onorowa] – 2Medaille Militaire – 3

240

19441 2

3 4 5 6 7 8 910 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29 30

LISTOPAD

1.11. Londyn, Wielka Brytania. W strukturze organiza-cyjnej Sztabu Naczelnego Wodza wydzielono grupy: Sztabu Wojska, przyszłego Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych oraz zagadnień krajowych.1.11. Wielka Brytania. 309 Dywizjon Myśliwsko-Roz-poznawczy Ziemi Czerwieńskiej został przemianowany na 309 dywizjon myśliwski. Jednostka otrzymała nowe sa-moloty Mustang III i oznaczenia kodowe WC.1–3.11. Morze Północne. ORP Ślązak wziął udział w eskorcie konwoju FN.1528 wzdłuż wschodnich wybrzeży Anglii na trasie Harwich–Grimsby.1–5.11. Monte Marzanella, Włochy. Brytyjską 26 BPanc zluzowała 1 Brygada Strzelców Karpackich 3 DSK, której pod-porządkowano kilka brytyjskich dywizjonów artylerii ciężkiej.2.11. Tarnobrzeg. Szef Kedywu Obwodu AK Tarnobrzeg por. Kazimierz Bogacz „Bławat” z pomocą łączniczki Wła-dysławy Żarów „Małej” rozbroił strażnika więzienia i uwol-nił 15 osadzonych.

WALKI O APENIN EMILIAŃSKI

241

2–3.11. Kanał La Manche. Ścigacze S-5 i S-6 weszły w skład zespołu okrętów patrolujących rejon Dunkierki.

3.11. Lasy przysuskie. 3 pp Leg AK stacjonujący w pobliżu Gałek odparł atak „własowców” na obóz.

3.11 Breda, Holandia. Batalion strzelców podhalańskich uchwycił przyczółki na kanale Mark w rejonie Ter Aalst, a 9 bata-lion strzelców – pod Vraggelen.

3–5.11. Kanał La Manche. ORP Błyskawica eskortował transportowiec wojska SS Circassia z rejonu Long Ships w pobliżu Kornwalii do Morlaix we Francji oraz w rejsie powrotnym do Plymouth.

3–5.11. Morze Północne. ORP Krakowiak uczestniczył w osłonie konwojów wzdłuż wschodnich wybrzeży Anglii na trasie Harwich–Grimsby.

4.11. Lasy przysuskie. 25 pp AK stoczył całodzienną walkę z oddziałami niemieckimi w rejonie leśniczówki Huta.

4.11. Lublin. PKWN uchwalił dekret o militaryzacji Polskich Kolei Państwowych.

4–5.11. Wagenberg, Holandia. Trwały walki 1 DPanc na północ od kanału Mark.

5.11. Lasy niekłańskie. 25 pp i 3 pp Leg AK stoczyły walkę z niemiecką obławą.

5.11. Lublin. NKWD aresztowało mjr. Stanisława Prusa „Adama”, szefa inspektoratu Zamość i dowódcę 9 pp Leg AK.

6.11. Chabówka–Sucha. Oddział „Harnasie” z 3 psp AK, współdziałając z radzieckim oddziałem partyzanckim, wysadził 5 mostów kolejowych.

6 października dowództwo 8 brytyjskiej Armii skierowało 2 Korpusu Polski na lewe skrzydło swego ugrupowania, w górzysty obszar środkowych Apenin, dotąd będący w pasie odpowiedzialności brytyjskiego 10 Korpusu. Gen. Anders podjął decyzję o skierowaniu w nowy rejon operacyjny początkowo tylko jednej dy-wizji. W pierwszej kolejności przeszły: sztab korpusu, 5 Kresowa Dywizja Piechoty oraz 7 pułk artylerii kon-nej. W pierwszej fazie działań 5 KDP miała opanować wzgórza Monte Grosso i Monte San Pietro, aby umoż-liwić tym rozwinięcie całego korpusu, który w drugiej fazie ofensywy, wspólnie z innymi jednostkami 8 Armii, miał nacierać na Forli.

17 października 5 KDP rozpoczęła działania zaczep-ne, zajmując do 20 października siłami 5 Wileńskiej Bry-gady Piechoty, wspartej szwadronem 4 pułku pancerne-go, Santa Sofia, Galeata i Monte Grosso. Zgrupowanie zdobyło również przyczółek na rzece Rabbi. Natarcie od-działów polskich podważyło skrzydło obrony niemiec-kiej, zmuszając nieprzyjaciela do rezygnacji z obrony linii rzeki Savio. 21 października gen. Anders zarządził wprowadzenie do walki 6 Lwowskiej Brygady Piechoty z zadaniem kontynuowania natarcia na kierunku Monte Colombo–Monte Mirabelle.

23 października 6 Lwowska Brygada Piechoty w cięż-kich walkach zdobyła wzgórza Monte Selcio i Monte Marina. Poległ dowódca działającego na skrzydle bry-gady 15 Pułku Ułanów Poznańskich ppłk Zbigniew Kiedacz. Dzień później 16 batalion piechoty zdobył Be-lvedere. W kolejnych dniach, w ciężkich walkach pod-oddziały 6 Lwowskiej Brygady Piechoty 5 KDP zdobyły Monte Colombo i Monte Mirabelle – główny cel natarcia korpusu. Po ich opanowaniu wojska przeszły do obrony,

a 5 Wileńska Brygada Piechoty została skierowana do odwodu w rejonie Galeata. Działania cały czas odbywały się w strugach ulewnego deszczu.

25 października gen. Anders otrzymał od dowódcy 8 Armii zadanie przecięcia drogi nr 9, pomiędzy For-li a Faenzą, poprzez działanie wzdłuż linii Trebbio– –Castellaccio dell Pietra–Santa Lucia delle Spianate. W działaniach na Forli główna rola przypadła 3 DSK, która po ciężkich walkach, prowadzonych w trudnych

Sherman z 4 Pułku Pancernego prowadzący ogień w czasie walk w Apeninie Emiliańskim

242

6.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 97 o przeformowaniu Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP oraz Centralnej Szkoły Oficerów Polityczno-Wychowawczych i utworzeniu do 15 listopada 1944 r. Wytwórni Filmowej WP „Czołówka” oraz sformowaniu Orkiestry Reprezentacyjnej WP przy 4 batalionie żandarmerii.

6.11. Skrobów. Aresztowanych 439 byłych żołnierzy AK, służących w różnych jednostkach WP, osadzono w I Specjalnym Obozie Zarządu Informacji Naczelnego Dowództwa WP w Skrobowie.

5.11. Milford Haven, Wielka Brytania. Podczas silnego sztormu na postoju na redzie ORP Piorun zderzył się z niszczycielem HMS Tartar. Uszkodzenia polskiego okrętu były nieznaczne i zostały naprawione w dniach 10–15 listopada w czasie postoju w Plymouth.

6.11. Londyn, Wielka Brytania. Kadra baterii artylerii przeciwlotniczej ciężkiej została przeformowana w samodzielną baterię artylerii przeciwlotniczej ciężkiej oraz podporządkowana brytyjskiemu 173 pułkowi artylerii przeciwlotniczej ciężkiej.

6.11. Monte Marzanella, Włochy. Pododdziały 1 Brygady Strzelców Karpackich 3 DSK przeszły do natarcia, w którego wyniku opanowały wzgórza Monte Chioda i Monte Pratello.

6.11. Gelsenkirchen, Niemcy. Jedenaście Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało rafinerię ropy. Jeden polski samolot został zestrzelony, a jego załoga dostała się do niewoli.

6–7.11. Moerdijk, Holandia. Żołnierze 1 DPanc dokonali rozpoznania niemieckich pozycji obronnych przedmościa Moer-dijk, umocnionych i częściowo osłoniętych zalewami. Po identyfikacji cele na przedmościu zostały ostrzelane przez artylerię dy-wizji wzmocnioną przez brytyjską 4 AGRA (Army Group Royal Artillery) oraz dywizjon rakietowych moździerzy wielolufowych.

7.11. Bellarii, Włochy. 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy został przeniesiony z Rimini do Bellarii.

warunkach atmosferycznych, na początku listopada zagroziła południowemu skrzydłu nie-przyjaciela, umożliwiając oddziałom brytyjskim uchwycenie ważnego węzła drogowego w rejonie tej miejscowości. 12 listopada 2 Korpus przystą-pił do pierwszej bitwy o Faenzę. Aby osłonić na-tarcie brytyjskiego V Korpusu wzdłuż drogi nr 9 w kierunku Forli, gen. Anders postanowił siłami 5 KDP opanować grzbiet Monte Cerreto. Po jego zajęciu 3 DSK miała zdobyć San Savino i Monte Fasole, a w trzeciej fazie opanować Monte Castel-lacio–Montefortino–Santa Lucia. W nocy z 16 na

17 listopada oddziały 3 DSK zajęły wzgórza Montefortino i Fattoria, Niemcy jednak odbili je kontratakiem. Dywizja

zdołała ostatecznie opanować Montefortino po ciężkich walkach 21 listopada, co otworzyło jej drogę na przedpole Faenzy.

27 listopada 2 Korpus otrzymał zadanie prowa-dzenia natarcia na kierunku Monte Gebolo–Mon-te Rinaldo–Monte del Rosso i dalej do rejonu Imo-la. 3 DSK miała przeprowadzić natarcie w dwóch fazach: w pierwszej uchwycić Monte del Rosso, w drugiej nacierać w kierunku Imoli albo wzdłuż drogi Rosso–Imola lub przez dolinę rzeki Santerno i wzgórze Bello. 4 grudnia oddziały 3 DSK przeła-mały niemiecką obronę na rzece Lamone. W na-stępnych dniach dywizja zdobyła Monte Besdone, wbijając się pomiędzy niemieckie pozycje obronne. W nocy z 16 na 17 grudnia oddziały polskie do-szły do rzeki Senio, co umożliwiło zajęcie Faenzy przez jednostki nowozelandzkie. Straty Polaków

w czasie ofensywy w Apeninie Emiliańskim wyniosły 269 zabitych, 1133 rannych oraz 17 zaginionych.

Żołnierze 2 Korpusu w Apeninie Emiliańskim

Grzęznące w błocie pojazdy 2 Korpusu

Dowódca2 Brygady Pancernej II Korpusu Polskiego

243

7.11. Włochy. Polska 1586 eskadra do zadań specjalnych została rozwinięta w dywizjon. Brytyjskie Ministerstwo Lotnictwa zatwierdziło jego etat o stanie 16 samolotów i 20 załóg i wyraziło zgodę na przywrócenie starego numeru jednostki – 301 (po-czątkowo dywizjon miał otrzymać numer 319). Na podstawie zarządzenia Naczelnego Wodza, ogłoszonego w rozkazie tajnym dowódcy Sił Powietrznych nr 1644 pkt 1, pełna nazwa dywizjonu brzmiała: 301 Dywizjon Bombowy Ziemi Pomorskiej Obroń-ców Warszawy. Jego dowódcą został mjr (W/Cdr) Eugeniusz Arciuszkiewicz, a dowódcami eskadr: mjr (S/Ldr) Witold Żurawski i kpt. (F/Lt) Edmund Ladro. 7 listopada 1944 r. jednostka miała 4 czynne Liberatory, 7 Halifaxów i 13 załóg operacyjnych.

7–8.11. Monte Lecchia – Monte Gatone, Włochy. Oddziały 1 Brygady Strzelców Karpackich 3 DSK w ciężkich walkach opanowały najważniejsze wzgórza i inne punkty terenowe.

7–9.11. Atlantyk. ORP Piorun eskortował transportowiec wojska RMS Queen Mary na ostatnim etapie rejsu do Anglii.

7–12.11. San Martino – Massa, Włochy. Oddziały 5 KDP w wyniku działań zaczepnych na kierunku Faenza–Forli, opano-wała wiele miejscowości i szczytów górskich.

8.11. Brody. W czasie przekraczania szosy Końskie–Kielce w rejonie wsi Brody 25 pp AK wpadł w zasadzkę niemiecką i poniósł dotkliwe straty w taborach i broni maszynowej.

8.11. Lublin. Zapadły pierwsze wyroki śmierci wobec żołnierzy AK. Wojskowy Sąd Garnizonowy skazał na karę śmierci kpr. pchor. Zygmunt Paszkowskiego „Adama” ze zgrupowania oddziałów partyzanckich OP-8 AK oraz por. Aleksandra Toma-szewicza „Jagodę”, dowódcę oddziału partyzanckiego w Obwodzie AK Sokołów Podlaski, aresztowanego 19 września 1944 r. Wyroki wykonano 20 listopada 1944 r. na Zamku Lubelskim.

Dowódca2 Brygady Pancernej II Korpusu Polskiego

generał brygadyBRONISŁAW RAKOWSKI

Urodził się 20 czerwca 1895 r. w Szczucinie pod Kra-kowem. Przed I wojną światową działał w Związ-ku Strzeleckim. Po wybuchu wojny wstąpił do

oddziałów podległych Józefowi Piłsudskiemu. Po wybuchu wojny, walczył w 1 pułku piechoty i 1 pułku ułanów Legio-nów Polskich. Internowany na Węgrzech.

Po odzyskaniu niepodległości powrócił do kraju i wziął udział w organizacji 3 pułku ułanów w Lublinie. Z tą jed-nostką uczestniczył w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko--rosyjskiej; był dwukrotnie ranny.

W 7 pułku ułanów służył do listopada 1926 r. Następ-nie był słuchaczem WSWoj w Warszawie (1926–1928), kierownikiem wyszkolenia bojowego w Centrum Wy-szkolenia Kawalerii w Grudziądzu (1928–1929), wykła-dowcą taktyki kawalerii w WSWoj i Centrum Wyższych Studiów Wojskowych w Warszawie (1930–1931); w sierp-niu 1931 r. został dowódcą 12 Pułku Ułanów Podolskich, a w lutym 1936 r. szefem Wojskowego Biura Historycz-nego.

W czasie wojny w 1939 r. był szefem sztabu Frontu Po-łudniowego. Uczestniczył w obronie Lwowa. Po kapitulacji miasta został schwytany przez Rosjan i uwięziony na Łu-biance w Moskwie. Po podpisaniu układu Sikorski–Majski został zwolniony z więzienia. W listopadzie 1941 r. został dowódcą Ośrodka Organizacyjnego Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR; 11 grudnia tego roku awansowany na generała brygady.

W marcu 1942 r. objął stanowisko dowódcy 8 DP, a wkrótce potem dowódcy 5 DP, z którą przeszedł na Bliski Wschód. W latach 1942–1943 był szefem sztabu Armii Pol-skiej na Wschodzie. Od sierpnia 1943 r. dowodził 2 BPanc 2 Korpusu Polskiego, z którą to brygadą odbył całą kampa-nię włoską. Po przekształceniu 7 czerwca 1945 r. 2 BPanc w 2 Warszawską DPanc pozostał na jej czele – aż do chwili rozformowania w 1947 r.

Po demobilizacji wyjechał na stałe do Argentyny, gdzie napisał wiele prac dotyczących historii i taktyki kawalerii. Zmarł 28 grudnia 1950 r. w Buenos Aires.

244

8.11. Londyn, Wielka Brytania. Szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. dyw. Stanisław Kopański ustanowił oficera łączniko-wego NW przy 12 Grupie Armii Stanów Zjednoczonych Ameryki.8.11 Moerdijk, Holandia. 3 Brygada Strzelców wzmocniona 10 pułkiem strzelców konnych oraz 24 pułkiem ułanów opanowała miasto.8–9.11. Morze Północne. ORP Krakowiak odbył patrol nocny w rejonie wschodniego wybrzeża Anglii.9.11. Wanne Eickel, Niemcy. Jedenaście Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w bombardowaniu fabryki benzyny syntetycznej. 9–10.11. Kanał La Manche. ORP Błyskawica wziął udział w eskorcie lotniskowca HMS Indefatigable oraz transportowca wojska SS Nieuw Holland.9.11.1944–7.4.1945. Breda, Holandia. 1 DPanc dozorowała brzeg Mozy przy jej ujściu do morza. Sztab dywizji stacjono-wał w Bredzie, z wyjątkiem okresu od 20 grudnia 1944 r. do 7 stycznia 1945 r., gdy czasowo dyslokowano go do Hertogenbosch.10.11. Norwegia. 315 Dywizjon Myśliwski Dębliński wziął udział w eskorcie Liberatorów atakujących cele u wybrzeża Nor-wegii. Niemiecka artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła 1 Mustanga.10–13.11. Cechówka. 2 Samodzielna Brygada Zaporowa została przegrupowana z Bielska Podlaskiego do rejonu rozmiesz-czenia jednostek 1 Armii WP.10–13.11. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocne patrole oraz uczestniczył w eskorcie konwoju FN.1539.11.11. Zubkowo. W rejonie wsi jednostka NKWD zlikwidowała oddział AK Witolda Gładkiego „Gila”; zabito 5 i ujęto 16 żołnierzy oddziału.

Od czasu rozpoczęcia formowania Armii Polskiej w ZSRR zaciąg ochotniczy został wsparty systemem mobilizacji. Prowadziły ją radzieckie komendantury wojskowe (wojenkomaty), wcielając Polaków, których wiek odpowiadał rocznikom powoływanym do Armii Czerwonej (mobilizację prowadzono głównie na terenie Wołynia, Polesia i Pokucia). Tak więc do chwili wkro-czenia armii na terytorium dzisiejszej Polski istniały 2 systemy naboru: zaciąg ochotniczy i mobilizacja Pola-ków z zajętych przez Armię Czerwoną ziem wschodnich II Rzeczypospolitej.

Po zajęciu terenów między Bugiem a Wisłą przystą-piono do rozbudowy Wojska Polskiego. Wymagało to powołania pod broń około 200 tys. osób. Ze wstępnych obliczeń wynikało, że wystarczy powołanie 4 roczni-ków poborowych (1921–1924) oraz podoficerów i ofice-rów. W związku z tym 15 sierpnia 1944 r.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wydał dekret o częściowej mobilizacji i rejestracji lud-ności do służby wojskowej na wyzwolonych terenach. Zgodnie z jego zapisami od 20 do 31 sierpnia 1944 r. do służby wojskowej na wyzwolonych spod okupa-

cji niemieckiej terenach Rzeczypo-spolitej Polskiej mieli być powołani poborowi urodzeni w latach 1924, 1923, 1922, 1921; podoficerowie re-zerwy, podoficerowie byłych tajnych organizacji wojskowych, podofice-rowie w stanie spoczynku do lat 40, a podoficerowie zawodowi do lat 50; oficerowie rezerwy, oficerowie byłych tajnych organizacji wojsko-wych, oficerowie w stanie spoczyn-ku i urzędnicy wojskowi do lat 50, a oficerowie zawodowi do lat 60.

MOBILIZACJA DO ARMII POLSKIEJ NA FRONCIE WSCHODNIM

Pobór do Wojska Polskiego. Prawdopodobnie w Lublinie na Majdanku

245

11.11 Breda, Holandia. Nadanie honorowego obywatelstwa miasta Breda generałowi Stanisławowi Maczkowi oraz całej 1 Dywizji Pancernej.

11.11. Dortmundzie, Niemcy. Siedem Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało fabrykę benzyny syntetycznej.

11–12.11. Dunkierka, Francja. Ścigacze S-5 i S-6 wzięły udział w nocnym patrolu w rejonie miasta.

11–13.11. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica odbył patrol u wschodnich wybrzeży Bretanii.

12.11. Zamość. Ujawnił się 300-osobowy oddział partyzancki AK „Wiklina”. W zamian Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego zwolnił z więzienia dowódcę oddziału ppor. Józefa Kaczorka „Ryszarda”.

12–13.11. San Antonio – Monte Cerreto, Włochy. Oddziały 3 DSK i 5 KDP, kontynuując natarcie, zdobyły liczne umoc-nione wzgórza. Po ich opanowaniu wojska przeszły do czasowej obrony. Rozpoczęło się wycofywanie 5 KDP do drugiego rzutu korpusu. Na pierwszej linii pozostała 2 Brygada Strzelców Karpackich 3 DSK.

13.11. Morze Śródziemne. ORP Garland brał udział w osłonie lotniskowca HMS Formidable.

13–14.11. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica eskortował francuski lekki krążownik Duguay Trouin w rejsie do Brestu.

14.11. Występy. Kompania por. Mariana Świderskiego „Dzika” z I batalionu 2 pp AK stoczyła walkę z oddziałem niemieckim.

14–17.11. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocne patrole.

14.11.1944–2.03.1945. Corpach, Wielka Brytania. ORP Krakowiak przeszedł remont okresowy. 2 grudnia obowiązki dowódcy okrętu przejął kpt. mar. Włodzimierz Łoskoczyński, 31 grudnia mianowany p.o. dowódcą.

Od 1 do 20 września 1944 r. zostałaby przeprowadzo-na rejestracja mężczyzn urodzonych w latach 1911– –1920. Do realizacji tych postanowień zostały wydane: 16 sierpnia 1944 r. – Zarządzenie Kierownika Re-sortu Obrony Narodowej o utworzeniu i ustaleniu zasięgu terytorialnego rejonowych komend uzupeł-nień, 18 sierpnia – Rozkaz nr 7 Naczelnego Dowódcy WP o utworzeniu na wyzwolonym terytorium Polski 17 rejonowych komend uzupełnień, 19 sierpnia – Roz-kaz organizacyjny nr 09 Naczelnego Dowódcy WP o częściowej mobilizacji i rejestracji ludności do służ-by wojskowej.

W wykonaniu dekretu szef mobilizacji i formo-wania WP gen. bryg. Bronisław Półturzycki 23 sierp-nia nakazał rejonowym komendantom uzupełnień przeprowadzić mobilizację 25 lub 26 sierpnia. Wyda-ne zarządzenia wykonawcze były zupełnie nierealne. Nie było żadnych spisów poborowych. Zachętą dla ochotników miało być zapewnienie uznania wszystkich stopni i odznaczeń otrzymanych w konspiracji, a tak-że zaliczenie do służby wojskowej okresu działalności podziemnej.

Częściowa mobilizacja sierpniowa nie spełniła oczekiwań władz wojskowych, ponieważ do 12 września 1944 r. zmobilizowano zaledwie 45 198 osób, do 3 października – 58 948, a do połowy października – 66 198. W ciągu 2 miesięcy poboru zrealizowano więc zaledwie 49% planowanych potrzeb. Do koń-ca października zmobilizowano tylko 3850 oficerów,

18 602 podoficerów, 3621 kandydatów do szkół oficer-skich i 76 479 szeregowych, łącznie 102 552 osób. W związku z niepowodzeniem dotychczasowej akcji, 30 października PKWN uchwalił kolejny dekret o dal-szej mobilizacji oraz odpowiednie zarządzenia wyko-nawcze. Zgodnie z tymi dokumentami do wojska zmo-bilizowano poborowych z rocznika 1925 i ochotników roczników starszych, a górną granicę wieku innych grup, powoływanych do służby wojskowej podniesio-no o 5 lat. Jednocześnie na byłych kresach wschodnich II RP władze radzieckie prowadziły nabór ochotników i poborowych.

Na podstawie obydwu dekretów PKWN, do 31 grud-nia 1944 r. zmobilizowano łącznie 110 210 poborowych, zarejestrowano zaś 132 591 osób.

Propagandowy plakat mobilizacyjny

246

15.11. Lublin. Na Zamku Lubelskim stracono Tadeusza Benesza i Franciszka Gadzałę, żołnierzy AK.

15.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 59/org. w sprawie zaprzestania organizacji 3 Armii ze względu na: znaczny niedobór oficerów i niemożność uzupełnienia oficerami w najbliższym czasie jednostek przeznaczonych do formowania oraz konieczność przyspieszenia gotowości formowań pierwszej kolejności.

15–16.11. Łagów. Oddział AL im. Bartosza Głowackiego i część sił 11 Brygady AL „Wolność” przedarły się przez linię frontu koło miejscowości, na przyczółku sandomierskim.

15–16.11. Orford Ness, Wielka Brytania. Ścigacze S-5 i ORP S-6 wzięły udział w nocnym patrolu w rejonie miasta.

16.11. St Denijs, Belgia. Kpt. (S/Ldr) Karol Pniak przejął od kpt. (S/Ldr) Witolda Retingera dowództwo 308 Dywizjonu Myśliwskiego Krakowskiego.

16–17.11. Atlantyk. ORP Błyskawica eskortował transportowiec wojska SS Île de France.

16–17.11. Morze Śródziemne. ORP Garland uczestniczył w osłonie lotniskowca HMS Formidable podczas ćwiczeń lotni-czych. 16 listopada załoga polskiego okrętu uratowała 2 lotników brytyjskich z samolotu, który rozbił się w morzu.

17.11. Lasy starachowickie. Batalion 2 pp Leg AK pod dowództwem mjr. Tadeusza Strusia „Kaktusa” oraz oddział por. „Wrzosa” stoczyły walkę z obławą niemiecką.

17.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 69/org. o zorganizowaniu Dowództwa Żandarmerii WP. Na stanowisko dowódcy żandarmerii został wyznaczony ppłk Zygmunt Duszyński.

W drugiej połowie 1944 r. w trakcie realizacji planu roz-budowy WP zapadły także decyzje o rozbudowie jego lotnictwa i utworzeniu 1 Mie-szanego Korpusu Lotniczego. Podstawą formowania korpu-su była dyrektywa Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej z 13 sierpnia 1944 r. i zarządzenie wykonawcze Sztabu Generalne-go Armii Czerwonej nr 10/9955 z 7 września tegoż roku.

Zakładały one, że w skład korpusu wejdą 3 dywizje lotnicze zorganizowane w rejo-nie Charkowa i Kazania od września 1944 r. do stycznia 1945 r.

W pierwszym okresie ich istnienia, z powodu braku przeszkolonego polskiego personelu, praktycznie cały ich skład osobowy stanowili żołnierze rosyjscy.

Formowanie 1 Dywizji Lotnictwa Bombowego (DLB, dowódca ppłk Michał Martynow) rozpoczęto pod koniec września 1944 r. w Wypełzowie z radzieckiej 184 DLB. W skład dywizji weszły 3, 4 i 5 pułki bombowe (pb), które sformowano na bazie istniejących wcześniej jednostek radzieckich (w tym 458 pb i 11 zapasowego pułku lotniczego). Dywizja została wyposażona w bom-bowce nurkujące Pe-2 (zgodnie z etatem – 96 szt.) oraz samoloty łącznikowe.

Tworzenie 2 Dywizji Lotnictwa Szturmowego (DLSz, dowódca płk Szałwa Dżemaszwilli) rozpoczęto 30 września 1944 r. w Wołczańsku. Do jednostki przy-dzielono 6, 7 i 8 pułki lotnictwa szturmowego (plsz, sformowane na bazie 1 Brygady Szkolno-Treningowej 1 Armii Lotniczej oraz 658 i 382 plsz). Dywizję wypo-sażono w samoloty szturmowe Ił-2 w wersji dwumiej-scowej (96 szt.) oraz kilka maszyn szkolno-bojowych i łącznikowych. W październiku 1944 r. do formacji przydzielono pierwszą grupę Polaków w tworzącym się korpusie – 73 podoficerów strzelców pokładowych. Załogi samolotów szturmowych stanowili więc piloci radzieccy i polscy strzelcy.

1 MIESZANY KORPUS LOTNICZY

Samoloty 1 Dywizji Lotnictwa Bombowego

247

17.11. Świder. Został aresztowany ppłk. Antoni Żurowski „Andrzej”, komendant Obwodu AK Praga.17.11. Converselle – Monte Fortino, Włochy. IV batalion 2 Brygady Strzelców Karpackich 3 DSK opanował przejściowo obie miejscowości, został jednak odrzucony kontratakiem niemieckim.17–19.11. Atlantyk. OORP Błyskawica i Piorun eskortowały transportowiec wojska SS Pasteur.18.11. Chotów. Oddział AK stoczył zwycięską walkę z silnie uzbrojonymi jednostkami Wehrmachtu.18.11. Lublin. Zorganizowano Sztab Brygady Wojsk Wewnętrznych, który był jednocześnie Sztabem Wojsk Wewnętrznych. Na dowódcę brygady został wyznaczony ppłk Henryk Toruńczyk.18–19.11. Włochy – Polska. W operacji nad Polską wzięło udział 10 samolotów z 301 Dywizjonu Bombowego Ziemi Pomorskiej Obrońców Warszawy. Jeden z nich wiózł 6-osobową ekipę skoczków misji brytyjskiej z jej szefem płk. Duane T. Hudsonem. Tylko jed-na załoga zrzuciła na placówkę 3 cichociemnych i ładunek. Pozostałe załogi z powodu złej pogody (całkowite zachmurzenie) i braku świateł sygnałowych na wyznaczonych zrzutowiskach nie wykonały zadania i powróciły do Campo Casale.18.11–2.12. Morze Norweskie. ORP Sokół przeprowadził 32 patrol operacyjny; 25 i 26 listopada okręt dwukrotnie wpły-nął do fiordu Skudesnes w Norwegii.20.11. Londyn, Wielka Brytania. Minister Obrony Narodowej zatwierdził Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino, nowy bojowy znak spadochronowy (dotychczasowy znak spadochronowy z dodanym pozłacanym wieńcem laurowym przymocowanym od spodu do szponów orła), odznakę rozpoznawczą Dowództwa Jednostek Wojska w Wielkiej Brytanii i odznakę pamiątkową Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość „Monika” (POWN) we Francji.

3 Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego (DLM, dowód-ca płk Iwan Chłusowicz) została sformowana z nastę-pujących jednostek radzieckich: 248, 246 i 832 pułku lotnictwa myśliwskiego (plm) oraz 10 Brygady Szkol-no-Treningowej ze składu 2 Armii Lotniczej. Nowe, wchodzące w skład 3 DLM, pułki otrzymały miano 9, 10 i 11 plm. Jednostki te zostały wyposażone w sa-moloty myśliwskie Jak-9 (98 szt.) oraz samoloty szkol-no-bojowe i łącznikowe.

W skład 1 Mieszanego Korpusu Lotniczego weszły też formacje pomocnicze, m.in. 2 eskadra lotnictwa łącznikowego i 39 kompania łączności. Po ostatecznym sformowaniu, na przełomie 1944 i 1945 r. wszystkie jed-nostki korpusu liczyły, zgodnie z etatami, 326 samolotów i 2864 żołnierzy.

W październiku 1944 r. w miejscowości Achtyrka zosta-ło zorganizowane dowództwo 1 Mieszanego Korpusu Lotniczego. 2 grudnia tegoż roku gen. bryg. Filip Agalcow objął obowiązki dowódcy korpusu. Pod jego kie-runkiem w pułkach dywizji pro-wadzono intensywne szkolenie, szczególnie w 1 DLB, której piloci nie latali dotąd na bombowcach nurkujących. Duże zróżnico-wanie personelu pod względem

kwalifikacji lotniczych, wczesne nadejście zimy z obfi-tymi opadami śniegu i konieczność wydzielenia grupy 100 pilotów do przerzutu samolotów z fabryk do jedno-stek walczących na froncie znacząco utrudniały szkolenie. Z tego też powodu korpus nie osiągnął gotowości bojowej do 1 grudnia 1944 r., co było przewidziane w planie.

W styczniu 1945 roku rozpoczęto przebazowywa-nie jednostek korpusu z rejonu Charkowa i Kazania na ziemie polskie. Proces ten przeciągnął się do pierwszych dni kwietnia. Do działań bojowych w operacji berliń-skiej zostały użyte pułki 2 DLSz i 3 DLM. 1 DLB do chwili zakończenia wojny nie uzyskała gotowości opera-cyjnej i, w związku z tym, nie weszła do akcji na froncie.

Przegląd samolotów Jak-1 będących na wyposażeniu 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego

248

20.11–31.12. Holyhend, Wielka Brytania. Załoga ścigacza S-9 odbyła cykl szkoleń i ćwiczeń na Morzu Irlandzkim.

20–22.11. Atlantyk. OORP Błyskawica i Piorun brały udział w eskorcie transportowców wojska USS Wakefield oraz RMS Aquitania.

20–25.11. Morze Śródziemne. ORP Garland eskortował lotniskowiec HMS Emperor podczas rejsu z Aleksandrii do Gibraltaru.

20–26.11. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocne patrole pomiędzy Harwich a Ostendą.

21.11. Myślenice. Zgrupowanie AK „Żelbet” dowodzone przez por. Jana Zienkiewicza „Siekierza” stoczyło walkę z Niemca-mi na stokach Łysiny.

21–23.11. Castellaccio, Włochy. Oddziały 2 Brygady Strzelców Karpackich 3 DSK przy wsparciu całej artylerii korpusu przeszły do natarcia i w wyniku ciężkich walk zdobyły wzgórza Monte Fortino i Monte Ricci; nieprzyjaciel odskoczył za rzekę Lamone. 1 Brygada Strzelców Karpackich bez walki zajęła obszar Castellaccio–Chiesuola.

22–23.11. Włochy – Polska. Pięć samolotów z 301 Dywizjonu Bombowego Ziemi Pomorskiej Obrońców Warszawy wykona-ło loty ze zrzutami do Polski. Tylko 3 załogi zrzuciły cichociemnych oraz zasobniki i paczki.

23.11. Kanał La Manche. Ścigacze S-6 i ORP S-7 uczestniczyły w patrolu w celu ochrony przetrałowanych przejść w polach minowych. Patrol został przerwany z powodu złej pogody.

23/24.11. Benbecula, Wielka Brytania. Załoga Wellingtona z 304 dywizjonu Coastal Command w czasie patrolu nad pół-nocnym Atlantykiem wykryła i zaatakowała niemiecki okręt podwodny. Wynik ataku pozostał nieznany.

24.11. Nowiny Racławickie. Pluton żandarmerii 106 DP AK stoczył potyczkę z oddziałem wojsk niemieckich.

Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii posiada-ło 4 dywizjony bombowe, które zostały sformowane już w 1940 r.: 300, 301, 304 i 305. Pierwsze osiągnęły

gotowość bojową dywizjony 300 (dowódca ppłk pil. Wa-cław Makowski) i 301 (dowódca ppłk pil. Roman Rud-kowski) wyposażone w samoloty Fairey Battle. Obie jednostki wzięły udział w powietrznej bitwie o Wielką Brytanię. Do akcji weszły 14 września 1940 r., kiedy to zbombardowały port w Boulogne, gdzie Niemcy groma-dzili środki desantowe do inwazji na Wyspy Brytyjskie. Wyprawa ta zapoczątkowała chlubne działania polskie-go lotnictwa bombowego w Wielkiej Brytanii. Do końca 1940 r. oba dywizjony bombowe wykonały 97 lotów bo-jowych i zrzuciły 97 ton bomb.

Na początku 1941 r. 300 i 301 dywizjony, przezbro-jone w dwusilnikowe bombowce Wellington, wzię-ły udział w atakach powietrznych na miasta Rzeszy. Największe znaczenie miał pierwszy nalot na Berlin, w którym w nocy z 23 na 24 marca wzięły udział załogi 300 dywizjonu. Pod koniec kwietnia 1941 r. przystąpiły do działań 2 kolejne jednostki – 304 i 305 dywizjony wy-posażone, podobnie jak 300 i 301, w samoloty Welling-ton. Wszystkie te jednostki w 1941 r. wykonały łącznie 1357 lotów bojowych i zrzuciły 1793 tony bomb. Polskie załogi bombardowały m.in.: Berlin, Monachium, Kolo-nię, Essen, Frankfurt, Mannheim i inne miasta i ośrodki przemysłowe Niemiec. Straty własne wyniosły 244 ludzi personelu latającego i 49 samolotów.

W 1942 r. RAF rozpoczął strategiczną ofensywę powietrzną na III Rzeszę, dokonując kilkakrotnie na-lotów wyprawami bombowymi liczącymi ponad 1000 bombowców. Wzięły w nich udział polskie bombowce

BOMBARDOWANIA NIEMIEC

Załadowana komora bombowa samolotu Lancaster

249

25.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 125 o wprowadzeniu w życie statutu oficerów polityczno-wychowawczych. 25.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 72/org. o organizacji instytucji wymiaru sprawiedliwości.25.11. Pstroczyce. Patrol z batalionu szturmowego miechowskiego inspektoratu AK stoczył potyczkę z oddziałem niemieckim.25–27.11. Atlantyk. ORP Piorun eskortował transportowiec wojska RMS Queen Elizabeth na ostatnim etapie rejsu do Wielkiej Brytanii.25–29.11. Atlantyk. ORP Garland brał udział w osłonie konwoju do Wielkiej Brytanii.26.11. Górki Niemojowskie. Oddział kawalerii AK por. Adolfa Pilcha „Doliny” stoczył kilkugodzinną walkę z obławą niemiecką.26.11. Żegiestów. Pododdział 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK zaatakował niemiecką szkołę policyjną, zdobywając broń.26.11. Dundee, Szkocja. ORP Sokół po przebazowaniu z Blyth do Dundee został zakwalifikowany jako okręt ćwiczebny i przydzielony do 9 Flotylli Okrętów Podwodnych.26–27.11. Atlantyk. ORP Błyskawica eskortował idący do Wielkiej Brytanii transportowiec wojska SS Andes.

27.11. Wileńszczyzna. W powiecie wileńskim jednostki NKWD rozbiły oddział AK „Sokoła” liczący 12 osób.

27.11. Fryburg, Niemcy. Szesnaście Lancasterów 300 dywizjonu uczestniczyło w bombardowaniu miasta.

28.11. Ochotnica. Oddział AK dowodzony przez por. Adama Winnickiego „Pazura” wziął do niewoli 20 żołnierzy niemieckich.

28.11. Piotrków Trybunalski. P.o. Dowódca AK gen. bryg. Leopold Okulicki wydał rozkaz nr 1 do żołnierzy AK.

28.11. Tylmanowa. Patrol bojowy IV batalionu 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK rozbroił niemiecki posterunek.

z dywizjonów bojowych oraz niejednokrotnie jednostek szkolnych. Polscy lotnicy uczestniczyli we wszystkich ważniejszych wyprawach, w 1942 r. wykonali 2999 lotów bojowych i zrzucili 2764 tony bomb i 527 ton min (w ak-cji minowania morza). Straty własne były bardzo duże i wyniosły 398 lotników i 89 samolotów. Ponieważ nie udało się ich uzupełnić, dywizjon 304 został przeniesio-ny do lotnictwa obrony wybrzeża (Coastal Command), gdzie straty były znacznie mniejsze.

Po dużych stratach w 1942 r., w roku następnym na-stąpiło wyraźne ograniczenie działalności bojowej pol-skich dywizjonów bombowych. Na początku kwietnia 1943 r. został rozformowany dywizjon 301. Od tej chwili w atakach bombowych na Niemcy uczestniczyły już tyl-ko dywizjony 300 i 305. Uczestniczyły one udział w tzw. bitwie o Ruhrę, która miała doprowadzić do zniszczenia niemieckiego przemysłu zbrojeniowego w tym rejonie. W nocy z 24 na 25 lipca 1943 r. oba dywizjony wzięły udział w pierwszym dużym nalocie na Hamburg. Bilans działań polskich bombowców w 1943 r. to 1895 lotów bo-jowych i 1568 ton zrzuconych bomb i min. Straty własne –132 osoby i 28 samolotów.

Na początku 1944 r. dywizjon 300 został przezbro-jony w 4-silnikowe bombowce Lancaster. Polscy lotni-cy bombowi zintensyfikowali swą działalność, atakując niemieckie miasta i zakłady przemysłowe, a w czasie inwazji także lotniska i system komunikacyjny wroga. Tylko w czerwcu 1944 r. wykonali przeszło 600 lotów bojowych, w całym roku aż 3600 lotów, podczas których zrzucili 3600 ton bomb. W 1945 r. wykonali dalszych 1751 lotów bojowych i zrzucili 2676 ton bomb.

W latach 1940–1945 polskie jednostki bombowe przeprowadziły blisko 12 tys. lotów bojowych i zrzuciły

około 15 tys. ton bomb i min, przyczyniając się do znacz-nego osłabienia potencjału militarnego Niemiec. Sukces został jednak okupiony poważnymi stratami, łącznie 1244 osoby spośród personelu latającego.

300 Dywizjon bombarduje obiekty na terytorium Niemiec

Przygotowywanie bombowca z 300 Dywizjonu do lotu

250

29.11. Beskid Makowski. Zgrupowanie AK „Żelbet”, oddział AK „Odwet” i oddział GL PPS „Długosza” prowadziły cało-dzienne walki z obławą niemiecką w masywie Kotonia.29.11. Dortmund, Niemcy. Czternaście Lancasterów 300 dywizjonu zbombardowało miasto.29.11–1.12. Atlantyk. OORP Błyskawica i Piorun eskortowały transportowiec wojska RMS Mauretania na ostatnim etapie rejsu do Wielkiej Brytanii.30.11. Kościelec. Patrol żandarmerii 106 DP AK starł się z ukraińskim oddziałem pomocniczym i uwolnił zatrzymanych Polaków.30.11. Lasy iłżeckie. Zgrupowanie AK mjr. Tadeusza Strusia „Kaktusa” stoczyło walkę z Niemcami.30.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 78 o powołaniu Oddziału Cenzury Wojskowej przy Sztabie Głównym WP.30.11. Lublin. Naczelny Dowódca WP podpisał rozkaz nr 95 o utworzeniu, na bazie Zarządu Informacji Naczelnego Dowódz-twa WP, Kierownictwa Informacji Sztabu Głównego WP.30.11. Chełm. Na bazie jednostek byłej radzieckiej 6 Armii Lotniczej sformowano: 12 pułk lotnictwa sanitarnego, 13 pułk lotnictwa transportowego, oraz 17 pułk lotnictwa łącznikowego.30.11. Zamość. Na bazie radzieckiego 15 zapasowego pułku lotniczego i 6 Szkoły Lotniczej z Czkałowa utworzono 15 zapa-sowy pułk lotniczy i Wojskową Szkołą Lotniczą. Obowiązki komendanta szkoły pełnił początkowo ppłk Mikołaj Gołoborodżko, pod koniec grudnia stanowisko to objął dotychczasowy dowódca 4 Mieszanej Dywizji Lotniczej płk Józef Smaga.

30.11. Wielka Brytania. 316 dywizjon myśliwski został przesunięty do 133 Polowego Portu Lotniczego; przynależny dotąd do tego portu 315 Dywizjon Myśliwski Warszawski został podporządkowany Dowództwu 13 Grupy Fighter Command.


generał dywizjiSTANISŁAW POPŁAWSKI

Urodził się 22 kwietnia 1902 r. w Wyndyczanach w obwodzie winnickim. W lutym 1920 r. został wcielony do Armii Czerwonej. W latach 1923–

–1927, w stopniu podoficerskim, był szefem kompanii w 297 pułku strzeleckim (ps). Ukończył Szkołę Oficerów Piechoty w Charkowie (1927–1930), po czym dowodził najpierw plutonem w 137 ps (1930–1931), a następnie plu-tonem i kompanią w Szkole Oficerów Piechoty w Char-kowie. Członek WKP(b) od 1930 r. Po odbyciu studiów w Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego w Moskwie (1935–1938) pozostał na uczelni, gdzie był wykładowcą taktyki (1938–1940). Następnie został wyznaczony na szefa Oddziału Operacyjnego Sztabu 162 Dywizji Strzeleckiej (DS, 1940–1941).

Podczas wojny niemiecko-radzieckiej dowodził 720 ps (lipiec–wrzesień 1941 r.) oraz był szefem Sztabu 363 DS (październik 1941–styczeń 1942 r.). Do maja 1943 r. dowo-dził kolejno: 184, 256 i 220 DS, a następnie 45 Korpusem Strzeleckim (czerwiec 1943–wrzesień 1944).

We wrześniu 1944 r., w stopniu generała brygady, zo-stał przeniesiony do Wojska Polskiego. Od 26 września do 19 grudnia 1944 r. był dowódcą 2 Armii WP. W październi-ku 1944 r. został awansowany na generała dywizji. Następ-nie objął dowództwo 1 Armii WP i dowodził nią w walkach o Warszawę, na Wale Pomorskim, nad Bałtykiem, Odrą i Łabą oraz o Berlin. Był 4-krotnie ranny i 3-krotnie kontuzjowany. W maju 1945 r. otrzymał awans na generała broni.

Po zakończeniu działań wojennych pełnił funkcję do-wódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego (do 1947), dowódcy wojsk lądowych (do 1950), głównego inspektora wyszkole-nia bojowego (do 1956). 2 kwietnia 1949 r. powierzono mu dodatkowo stanowisko II wiceministra obrony narodowej (do 1949 r.), a po reorganizacji ministerstwa – wiceministra obrony narodowej. Awansowany na generała armii w 1955 r.

W latach 1947–1956 był posłem na Sejm, a w latach 1949–1956 – członkiem KC PZPR. 20 listopada 1956 r. po-wrócił do ZSRR. W 1963 r. został przeniesiony w stan spo-czynku. Zmarł 10 sierpnia 1973 r. w Moskwie.

251

W ramach rozbudowy odrodzonego Wojska Pol-skiego w II etapie przystąpiono, zgodnie z rozkazem z 20 sierpnia, do formowania 2 Armii WP, która miała wejść w skład Frontu Wojska Polskiego.

Wyznaczony początkowo na dowódcę 2 Armii gen. dyw. Karol Świerczewski miał sformować: dowództwo, 5, 6, 7, 8 dywizje piechoty, 4 Brygadę Saperów (BSap), 5 samodzielny pułk czołgów ciężkich (spczc), 33 samo-dzielny zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy (szmotbpm) i 3 samodzielny batalion obrony przeciwche-micznej (sbopchem). 5 i 6 DP były już sformowane, lecz wymagały uzupełnienia. Pozostałe jednostki o liczebno-ści około 30 tys. osób należało sformować od nowa.

Dowódca artylerii WP gen. dyw. Bolesław Czar-niawski miał sformować dla 2 Armii: 3 Dywizję Ar-tylerii Przeciwlotniczej (DAPlot), 9 Brygadę Artylerii Przeciwpancernej (BAPpanc), 3 pułk moździerzy (pm), 8 dywizjon pomiarów artyleryjskich (dpa) oraz 12 kom-panię obserwacji przeciwlotniczej (kop). Ponadto do 2 Armii została włączona 5 Brygada Artylerii Ciężkiej, wydzielona z 1 Armii WP. Z kolei gen. bryg. Bronisław Półturzycki miał sformować: 2 Brygadę Zaporową oraz 31 szmotbpm. W skład armii weszła też 16 BPanc, przy-dzielona z Armii Czerwonej na podstawie zarządzenia z 4 października.

W rejon Rembertowa jej transporty przybyły do-piero w lutym 1945 r. Rozkazem Naczelnego Do-wódcy WP z 6 października 6 DP została przekazana

do 3 Armii WP. W skład 2 Armii WP włączono nato-miast 9 DP formującą się w Białymstoku. 33 szmotbpm włączono do nowo utworzonej 3 Zmotoryzowanej Bry-gady Pontonowo-Mostowej.

Jednostki 2 Armii WP były formowane w nastę-pujących miejscowościach: Lubartów (od październi-ka Kąkolewnica) – dowództwo i sztab armii, 12 kop; Łuków – 5 DP; Przemyśl (od grudnia Mińsk Mazo-wiecki) – 6 DP; Lublin i Siedliska pod Krasnymstawem (od października Radzyń Podlaski) – 7 DP; Mordy i Siedlce – 8 DP; Abramowice koło Lublina – 3 DAPlot (w paździer-niku rejon Międzyrzeca Podlaskiego); Lubartów – 4 BSap i 33 szmotbpm; Zamość – 3 sbopchem; Chełm – 9 BAPpanc (od listopada Międzyrzec Podlaski), 5 spczc; Jeziory koło Łukowa – 3 pm; Kąkolewnica – 8 dpa. Na początku października siły główne 2 Armii WP przegrupowano w rejon Radzynia Podlaskiego. Nie zdo-łano jednak doprowadzić jednostek do pełnych stanów osobowych. Niedobór wynosił około 18 tys. żołnierzy, w tym 70% oficerów i 80% podoficerów. Do końca 1944 r. 2 Armia WP zakończyła szkolenie i osiągnęła gotowość bojową. Jej stan ewidencyjny 31 grudnia wynosił prawie 56 tys. żołnierzy, tj. 82% stanu etatowego.

28 września, w związku z planowanym formowa-niem 3 Armii WP, gen. dyw. Karol Świerczewski przeka-zał dowodzenie gen. bryg. Stanisławowi Popławskiemu. Gdy zaprzestano formowania 3 Armii WP, 28 grudnia powrócił na poprzednio zajmowane stanowisko.

2 ARMIA WOJSKA POLSKIEGO

Oficerska Szkoła Piechoty 2 AWP, 1944 r.

252

Urodził się 22 lutego 1897 r. w Warszawie. Od listo-pada 1917 r. w Gwardii Czerwonej. W czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził batalionem w 57 Dy-

wizji Strzeleckiej (DS). W lipcu 1920 r. został ciężko ranny. W latach 1924–

–1927 studiował w Akademii Wojskowej im. Michaiła F. Frunzego, po której ukończeniu był m.in.: szefem szta-bu 7 pułku kawalerii oraz szefem oddziału w IV Zarządzie Sztabu Generalnego Armii Czerwonej.

Pod pseudonimem „generał Walter” uczestniczył w wojnie w Hiszpanii (grudzień 1936–maj 1938), dowodząc francusko-belgijską XIV Brygadą Międzynarodową „Mar-seillaise” oraz międzynarodową 35 Dywizją. Odwołany do ZSRR, od 1939 r. był wykładowcą w Akademii Wojskowej im. M. Frunzego.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej dowodził 248 DS, a następnie 43 Zapasową Brygadą Strzelecką, po czym był komendantem Kijowskiej Oficerskiej Szkoły Pie-choty i filii kursów doskonalenia dowódców.


generał dywizjiKAROL ŚWIERCZEWSKI

W sierpniu 1943 r., w stopniu generała brygady, został skierowany do 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR na stanowisko zastępcy dowódcy korpusu. W marcu 1944 r. awansowany na generała dywizji, objął funkcję zastępcy dowódcy Armii Polskiej w ZSRR ds. liniowych i jednocze-śnie szefa Głównego Sztabu Formowania.

W sierpniu 1944 r. powierzono mu obowiązki dowódcy nowo formowanej 2 Armii WP, a następnie dowódcy 3 Ar-mii WP. Po rezygnacji z formowania 3 Armii WP, powrócił na stanowisko dowódcy 2 Armii WP. Dowodził nią w ope-racjach łużyckiej i praskiej. 11 maja 1945 r. awansowany na generała broni.

Po zakończeniu działań wojennych, 3 czerwca 1945 r. został powołany na stanowisko głównego inspektora osad-nictwa wojskowego. Od 27 września 1945 r. dowódca Okrę-gu Wojskowego nr III w Poznaniu, a następnie – II wicemi-nister obrony narodowej.

Zginął w zasadzce zorganizowanej przez UPA 28 marca 1947 r. pod Jabłonkami koło Baligrodu.

253

W II etapie rozbudowy Wojska Polskiego przystą-piono do formowania 3 Armii WP, która miała wejść w skład Frontu Wojska Polskiego. Zgodnie z rozkazem z 6 października 1944 r. w jej składzie miały się znaleźć: dowództwo i jednostki obsługi, 6, 10, 11 i 12 dywizje pie-choty, 5 Brygada Saperów (BSap), 6 samodzielny pułk czołgów ciężkich (spczc), 35 samodzielny zmotoryzowa-ny batalion pontonowo-mostowy (szmotbpm) i 6 samo-dzielny batalion obrony przeciwchemicznej (sbopchem). 10 października został wydany rozkaz o przydzieleniu wcześniej sformowanej 4 Dywizji Artylerii Przeciwlot-niczej (DAPlot) oraz o utworzeniu nowych jednostek artylerii: 10 Brygady Artylerii Ciężkiej (BAC), 11 Bry-gady Artylerii Przeciwpancernej (BAPpanc), 4 pułku moździerzy (pm), 9 dywizjonu pomiarów artyleryjskich (dpa) i 13 kompanii obserwacji przeciwlotniczej (kop). W skład armii miała wejść brygada pancerna, przydzie-lona z Armii Czerwonej z dniem 15 listopada. W związ-ku z utworzeniem 3 Zmotoryzowanej Brygady Ponto-nowo-Mostowej, 35 szmotbpm wycofano z 3 Armii WP i włączono go skład tej brygady.

Jednostki były formowane w następujących miejsco-wościach: Zwierzyniec – sztab i dowództwo armii, 13 kop,

9 dpa; Rzeszów – 10 DP, Krasnystaw – 11 DP i 11 BAPpanc; Zamość – 12 DP, 10 BAC, 4 pm i 4 sbopchem; Lubaczów – 5 BSap; Chełm – 6 spczc. Jednostki wcześniej sformowane dyslokowano w Przemyślu – 6 DP, i Siedlcach – 4 DAPlot. Na stanowisko dowódcy 3 Armii WP został wyznaczony gen. dyw. Karol Świerczewski.

W nakazanym terminie jedyną pełnowartościową jednostką armii była przekazana z 2 Armii WP 6 DP. 10 DP zdołała się sformować, lecz pozostałe jednostki, z powodu braku żołnierzy, nie wyszły z stadium począt-kowego. 1 listopada 1944 r. do stanu etatowego armii (66 tys.) brakowało około 41 tys. żołnierzy, w tym oko-ło 6100 oficerów, przy czym większa część wcielonych przypadała na 6 i 10 DP oraz 4 DAPlot.

W zaistniałej sytuacji 15 listopada Naczelny Dowód-ca WP wydał rozkaz o zaprzestaniu formowania 3 Ar-mii WP. Sformowane w jej składzie 6 i 10 DP, 10 BAC, 11 BAPpanc, 4 DAPlot i 5 BSap przeszły w bezpośrednie rozkazy Naczelnego Dowództwa WP. Pozostałe związ-ki taktyczne i oddziały 3 Armii WP podlegały rozfor-mowaniu, w tym 11 i 12 DP, a ich skład osobowy (około 2400 żołnierzy) miał zostać wykorzystany do uzupełnie-nia innych jednostek.

3 ARMIA WOJSKA POLSKIEGO

Żołnierze „ludowego” Wojska Polskiego

254

Dywizjony myśliwskie wykonały 1099 lotów bojo-wych, w tym 91 osłon wypraw bombowych (460 lotów), 51 rozpoznań siłą (190 lotów), 54 bombar-dowania celów naziemnych (369 lotów), 4 wymiatania myśliwskie (35 lotów), 2 pa-trole ofensywne, 3 rozpoznania i ataki na żeglugę nieprzyjaciela, 11 rozpoznań pogo-dy, 3 loty w celu zwalczania samolotów-no-sicieli latających bomb, 2 eskorty konwo-ju. Nie odniosły zwycięstw powietrznych. W czasie rozpoznań siłą i bombardowań zrzuciły około 149 ton bomb, zniszczyły 15 pojazdów mechanicznych, 2 motocykle, 3 lokomotywy, 2 barki; uszkodziły: 4 po-jazdy mechaniczne, 7 lokomotyw, 4 wago-ny, 11 barek i łodzi. Ponadto 318 dywizjon

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W LISTOPADZIE

we Włoszech wykonał 281 lotów bojowych, w tym: 181 lotów na rozpoznanie taktyczne, 66 lotów na kory-gowanie ognia artylerii, 34 loty na rozpoznanie foto-graficzne. Straty własne lotnictwa myśliwskiego w akcji bojowej i wypadkach wyniosły: 3 zabitych, 2 zaginio-nych, 8 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 270 lotów bojowych (29 z załogami brytyjskimi), w tym 9 wypraw (98 lotów) na dzienne i nocne bombardowania miast (m.in. Düs-seldorf, Gelsenkirchen, Dortmund i Freiburg), 74 loty dzienne i nocne na patrolowanie północnego Atlantyku oraz 98 lotów nocnych na atakowanie systemu komuni-kacyjnego, kolejowego, drogowego i wodnego nieprzyja-ciela (305 dywizjon). Zrzucono 599 ton bomb. Samolot 304 dywizjonu zaatakował niemiecki okręt podwod-ny (rezultat nieznany). Załogi 305 dywizjonu zbom-bardowały i ostrzelały 29 pociągów (zaobserwowano 13 pożarów i wybuchów; jeden z pociągów się wykoleił), 10 stacji kolejowych i przetokowych, węzeł kolejowy, 10 odcinków linii kolejowych, 2 skrzyżowania dróg, 2 mosty na kanałach, 8 barek (jedna zapalona, jedna zatopiona), 5 fabryk (3 eksplozje), miasto (duży po-żar), około 50 pojazdów mechanicznych i duży konwój (spowodowano wybuch), pozycje artylerii i reflektorów (2-krotnie). Straty własne w akcji bojowej i wypadkach: 11 zaginionych, 3 samoloty (i 2 samoloty z załogami bry-tyjskimi). Ponadto w wypadkach w jednostkach szkol-nych zginęło 22 lotników, w tym 14 w Heavy Conversion Unit.

Prezydent RP Władysław Raczkiewicz pośród uczniów Szkoły Podchorążych Lotnictwa

Mechanicy polskich jednostek lotniczych w Anglii „dedykują” bomby przed lotem

255

19441 2 3 4 5 6 78 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 2122 23 24 25 26 27 2829 30 31

GRUDZIEŃ

1.12. Lublin. W więzieniu na Zamku Lubelskim został stracony (aresztowany l września) dowódca zgrupowania oddziałów partyzanckich (OP-8) inspektoratu rejonowego AK Lublin kpt. Konrad Schmeding „Młot”.

2.12. Lublin. Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz perso-nalny nr 116 ustalający zasady nadawania stopni oficerskich.

1.12. Olkusz. Grupa bojowa AK pod dowództwem Wacława Kalarusa „Tarzana” zdobyła magazyn broni w jednej z fabryk.

2.12. Achtyrka, Ukraina, ZSRR. Dowództwo nad formo-wanym 1 Mieszanym Korpusem Lotniczym objął gen. bryg. Filipp Agalcow, z zadaniem przebazowania go na teryto-rium Polski.

3.12. Maleniec. Oddział AK por. Witolda Kucharskiego „Wichra” zaatakował silny patrol Ostlegionów.

3.12. Nieciecz. Wojska Wewnętrzne NKWD rozbiły 11-osobowy oddział AK ppor. Czesława Zajączkowskiego „Ragnera”, który poległ w walce.

7 grudnia 1944 r. 315 dywizjon myśliwski otrzymał zadanie eskortowania grupy 64 samolotów Mosquito i Beaufighter, które miały zaatakować niemieckie stat-ki u brzegów Norwegii, w rejonie Aalesund. Alianckie

samoloty startujące z kilku lotnisk w północnej Szkocji zebrały się w powietrzu około godz. 11.30. Na czele gru-py uderzeniowej stanął dowódca 235 dywizjonu RAF S/L J. Barnes, który prowadził 23 samoloty Mosquito

BITWA POWIETRZNA U BRZEGÓW NORWEGII

Myśliwce Mustang z 315 Dywizjonu

256

3.12. Atlantyk. ORP Błyskawica eskortował okręt desantowy HMS Eastway w rejsie po Morzu Irlandzkim.

3.12. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocny patrol.

3–5.12. Montecchio – Monte Rinaldo, Włochy. 1 Brygada Strzelców Karpackich 3 DSK po 2-dniowych walkach zdobyła przyczółki na lewym brzegu rzeki Lamone, a następnie opanowała kompleks wzgórz ze szczytem Monte Rinaldo. W walkach brała udział także Brigata Maiella – włoska jednostka w sile batalionu, dowodzona przez polskich oficerów.

4.12. Forli, Włochy. Na miejscowe lotnisko został przebazowany z Bellari 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy.

5.12. Zameczek. Oddział AK por. Zdzisława Kuszyckiego „Osucha” stoczył 3-godzinną walkę z oddziałem Ostlegionu.

5.12. Londyn, Wielka Brytania. Szef Sztabu NW gen. dyw. Stanisław Kopański podpisał rozkaz o przemianowaniu Do-wództwa III Korpusu Polskiego na Dowództwo Jednostek Wojska na Środkowym Wschodzie (HQ Polish Forces in Middle East). Dowódcą formacji pozostał gen. dyw. Michał Tokarzewski-Karaszewicz.

5/6.12. Chyżne. Oddział AK por. Feliksa Perekładowskiego „Przyjaciela” rozbił posterunek policji słowackiej.

5/6.12. Morze Północne. ORP Ślązak odbył nocny patrol.

5–7.12. Atlantyk. OORP Błyskawica i Piorun eskortowały wojskowy transportowiec SS Pasteur w ostatnim etapie rejsu do Anglii. 6 grudnia podczas sztormu z pokładu ORP Błyskawica został zmyty st. bosman Albin Jabłoński.

6.12. Londyn, Wielka Brytania. Na wniosek SHAEF Minister Obrony Narodowej gen. dyw. Marian Kukiel powołał sekcję łącznikową oraz oficerów łącznikowych i kontaktowych do spraw polskich jeńców wojennych na terenie III Rzeczy.

z 143, 235 i 248 dywizjonów RAF oraz 41 maszyn Be-aufighter ze 144 i 404 dywizjonu RAF, 455 dywizjonu australijskiego i 489 nowozelandzkiego. Osłonę tej dużej grupy maszyn stanowiło jedynie 12 samolotów Mustang z 315 dywizjonu, prowadzonych przez W/Cdr. Kazimie-rza Rutkowskiego. Ponieważ Mosquity były znacznie szybsze niż samoloty Beaufighter, w czasie lotu forma-cja podzieliła się na 2 części, a polscy myśliwcy pozostali w pobliżu ostatniej grupy maszyn.

W pobliżu wyspy Gossen Mustangi osłony zo-stały zaatakowane przez kilkanaście niemieckich myśliwców z Jagdgeschwader 5 (JG 5) Eismeer do-wodzonych przez Oblt. Rudiego Glöcknera. Jeden z niemieckich lotników zestrzelił samolot F/O An-drzeja Czerwińskiego. Polski pilot utonął w mo-rzu. Zaraz po tym Messerschmitt został zestrze-lony przez F/S Jakuba Bargiełowskiego. W zaciętej walce powietrznej Polacy zdołali zniszczyć łącznie 6 samolotów przeciwnika.

Oprócz Bargiełowskiego zwycięstwa odnieśli: F/Lt Franciszek Wiza (2 samoloty Messerschmitt Bf 109) i W/O Bolesław Czerwiński (jeden Bf 109). Ponadto

2 maszyny Focke-Wulf Fw 190 zaatakowane przez W/O Ryszarda Idrjana zderzyły się w powietrzu i runęły do morza, ale nie uznano tego za zwycięstwo powietrzne. W/Cdr Kazimierz Rutkowski (dowódca polskiej formacji) i F/Lt Konrad Stembrowicz zgłosili po jednym Fw 190 zestrzelonym prawdopodobnie. W czasie cha-otycznej walki powietrznej Niemcy zaatakowali także obciążone ładunkiem bombowym (bomby, rakiety i tor-pedy) Mosquity i Beaufightery z grupy uderzeniowej, uniemożliwiając im zaatakowanie napotkanych statków i okrętów, i zmuszając do szybkiej ucieczki. Po powrocie do bazy niemieccy myśliwcy zgłosili zestrzelenie 13 samo-lotów dwusilnikowych i 2 jednosilnikowych. W rzeczy-wistości na lotniska w Szkocji nie powróciły 2 Mosquity, 1 Beaufighter i 1 Mustang. Przeciwnik stracił zaś najpraw-dopodobniej tylko 4 Bf 109 i Fw 190 (choć polskim pilo-tom potwierdzono 6 zwycięstw powietrznych).

Konsekwencją wyprawy z 7 grudnia 1944 r. była re-zygnacja Coastal Command z wysyłania do akcji w jed-nej formacji samolotów o różnych osiągach, które miały problemy z utrzymaniem szyku. Uznano także, że nie-zbędna jest silniejsza eskorta myśliwska.

MINISTER OBRONY NARODOWEJ Londyn, dnia 9 grudnia 1944 r.

ROZKAZ NR 4

Dekretem Pana Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1944 r. zostałem wyznaczony Kierownikiem Ministerstwa Obrony Narodowej.

Kierownik Ministerstwa Obrony Narodowej (-) M. KUKIEL Gen. Dyw.

257

6–13.12. Montecchio – Monte Rinaldo, Włochy. Przegrupowano oddziały 2 Korpusu. 3 DSK pozostała na pierwszej linii.

7.12. Zamość. Żołnierze oddziału AK por. Tadeusza Kuncewicza „Podkowy”, przebrani w mundury WP, uwolnili z więzienia 19 żołnierzy AK.

7.12. Gossen, Norwegia. Dwanaście samolotów z 315 dywizjonu myśliwskiego osłaniało Beaufightery atakujące Trondheim. Polscy piloci napotkali i zaatakowali dużą grupę myśliwców przeciwnika. Podczas walki zniszczyli 6 samolotów, z czego 2, zaatakowane przez W/O Ryszarda Idrjana zderzyły się w powietrzu i runęły do morza, ale nie uznano tego za zwycięstwo po-wietrzne. Ponadto zgłoszono 2 zestrzelenia prawdopodobne. Jeden z polskich pilotów został zestrzelony i zginął.

9.12. Słubice. W rejon miejscowości dotarła 6-osobowa grupa desantowa ppor. Czesława Szelachowskiego. Do marca 1945 r. wykonywała ona zadania rozpoznawczo-dywersyjne na szlaku kolejowym Berlin–Kostrzyn–Piła.

9.12. Wielka Brytania. Ppłk dypl. Stanisław Jachnik przejął od gen. bryg. Stanisława Sosabowskiego dowództwo 1 Samo-dzielnej Brygady Spadochronowej.

9.12. Wielka Brytania. Kpt. pil. Stanisław Andrzejewski został mianowany dowódcą 307 Dywizjonu Myśliwskiego Nocnego Lwowskiego.

9–10. Kanał Bristolski – Kanał La Manche. ORP Błyskawica eskortował transporter wojskowy SS Hantonia w rejsie do Portland.


Formowanie i szkolenie jednostek 1 Korpusu Pol-skich Sił Zbrojnych w ZSRR do pierwszych miesięcy 1944 r. odbywało się w dwóch rejonach – w obozie ćwi-czebnym Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w Siel-cach nad Oką oraz na Smoleńszczyźnie.

W miarę przesuwania się frontu na zachód, poszu-kując nowych źródeł poboru do wojska, przegrupowano

polskie ośrodki formowania oraz istniejące już jed-nostki w rejony liczniej zamieszkane przez ludność polską.

W marcu 1944 r. jednostki polskie spod Smoleńska dyslokowano na Ukrainę, w okolice Żytomierza i Berdy-czowa, a następnie (3–15 maja 1944 r.) w rejon Kiwerc, Łucka, Ołyki i Chopniowa na Wołyniu.

Na początku lutego 1944 r. z Sielc do Sum (150 km na pół-nocny zachód od Charkowa) przeniesiono zapasowy pułk piechoty i niezwłocznie rozpo-częto przyjmowanie poboro-wych i rezerwistów (od 8 lutego do 17 czerwca przed Komisją Ewidencji Poborowych stanę-ło ponad 55 tys. osób, z czego prawie 54 tys. wcielono do woj-ska). Rozlokowano tu również Główny Sztab Formowania oraz formowano 9 Brygadę Artylerii Przeciwpancernej (BAPpanc) i 1 Dywizję Artyle-rii Przeciwlotniczej (DAPlot).

OŚRODKI FORMOWANIA I SZKOLENIA WOJSKA POLSKIEGO W ZSRR

Ceremonia wręczenia sztandaru 10 Pułku Piechoty, Warszawa-Praga, 24 grudnia 1944 r.

258

9–12.12. Atlantyk. ORP Piorun uczestniczył w eskortowaniu 2 alianckich statków.

12.12. Dundee, Szkocja. Dowodzenie Grupą Okrętów Podwodnych oraz jednostką ORP Sokół objął kmdr por. Bolesław Romanowski, zastępując na tym stanowisku kmdr. ppor. Jerzego Koziołkowskiego.

12.12. Londyn, Wielka Brytania. Rada Ministrów wydała zarządzenie o uposażeniu i żołdzie w Siłach Powietrznych i w Po-mocniczej Służbie Kobiet.

12.12. Witten, Niemcy. Samoloty 133 Skrzydła Myśliwskiego osłaniały formację 140 Lancasterów bombardujących miasto. Por. (F/Lt) Janusz Walawski z 316 dywizjonu myśliwskiego zestrzelił niemiecki samolot Messerschmitt Bf 109 w rejonie Do-rtmundu.

12.12. Andrews Field, Wielka Brytania. 129 dywizjon RAF został wycofany ze 133 Skrzydła Myśliwskiego. Do stacjo-nującego w Andrews Field Skrzydła, w którym pozostały 306 i 316 dywizjony myśliwskie, dołączył 309 dywizjon myśliwski bazujący dotąd w Drem.

12–14.12. Kanał La Manche – Belfast. ORP Błyskawica eskortował transportowiec wojska MS Sobieski.

13.12. Brzozów. Grupa bojowa ze zgrupowania oddziałów mjr. Draży Sotirovicia uwolniła 11 zatrzymanych AK-owców z aresztu PUBP.

13–16.12. Atlantyk. ORP Piorun eskortował aliancki statek w drodze do Anglii.

14.12. Monte Mauro – Monte Besdone – Casette, Włochy. 3 DSK przeszła ponownie do natarcia.

W okolicznych miejscowościach formowano i szkolono wiele oddziałów i jednostek: 4 Dywizję Piechoty (DP) składającą się z 10, 11 i 12 pułków piechoty oraz 6 puł-ku artylerii lekkiej (pal), 2 i 3 Brygadę Artylerii Haubic (BAH), 1 Brygadę Kawalerii, 1 Brygadę Saperów (BSap), 14, 15, 16 i 18 pułki artylerii przeciwlotniczej (paplot), 4 BAPpanc, zapasowe pułki piechoty (2, 3 i 4), artyle-rii (21), kawalerii (2), łączności (3) i saperów (2) oraz 3 szkolny pułk czołgów (szpcz), a także jednostki tyłowe, specjalne, pomocnicze itp.

W rejonie Żytomierza i Berdyczowa od 26 marca do połowy maja 1944 r. szkoliły się oddziały przybyłe ze Smoleńszczyzny. Na początku maja 1944 r. włączono je w skład II rzutu 1 Frontu Białoruskiego i przegru-powano jednocześnie do rejonu Kiwerce–Rożyszcze nad Sty-rem. W drugiej połowie czerwca w rejon ten został dyslokowany ośrodek formowania, uzupełnień i szkolenia z Sum. Przystąpiono tu – zgodnie z rozkazem dowódcy armii z 5 lipca 1944 r. – do tworze-nia nowych jednostek: dowództw 1 i 2 korpusów armijnych, 5 i 6 DP, 1 Korpusu Pancernego (KPanc), 1 Samodzielnej Brygady Zaporo-wej oraz 4 samodzielnego pułku czołgów ciężkich (spczc) i 23 puł-ku artylerii pancernej (przemia-nowany później na 28 papanc). Ogółem organa mobilizacyjno--organizacyjne Armii Polskiej w ZSRR od lutego do sierpnia 1944 r., wcieliły w ośrodku formowania

w Sumach prawie 54 tys. żołnierzy, a w rejonie Żyto-mierza i Berdyczowa – około 20 tys.

Po dyslokowaniu na początku maja 1944 r. jedno-stek Armii Polskiej w ZSRR w rejon Kiwerce–Rożyszcze nad Styrem większość oddziałów i jednostek oraz tyłów armii rozmieszczono w lasach; niewielka liczba oddzia-łów i sztabów mieściła się w stałych zabudowaniach, większość sił – w ziemiankach i namiotach. W Chopnio-wie rozmieszczono dowództwo i sztab armii, w rejonie Sławatycz – 1 DP, w rejonie Suska, Stanisławki, Elżbie-cina, Swozu, Czołnicy i Wincentówki – 2 DP, w rejonie Domaszowa, Ginina, Diermanki i Horodyszcza – 3 DP, w rejonie Wólki Kotowskiej i Ołyki – 4 DP; na południo-wy zachód od Cumania – 1 DAPlot; w rejonie Klewania –

Wręczanie broni młodym żołnierzom WP, 1944 r.

259


15.12. Piotrków Trybunalski. Posiedzenie Krajowej Rady Ministrów. Przyjęto uchwałę o zaniechaniu przez AK działań „mogących okazać czynną pomoc wojskom radzieckim” oraz o nieujawnianiu się „wobec wojska i władz radzieckich”. Gen. Leopold Okulicki ujawnił istnienie organizacji „NIE” i jej zadania oraz plany rozwiązania AK.

15.12. Londyn, Wielka Brytania. 663 dywizjon powietrznych punktów obserwacyjnych został przemianowany na 663 dywizjon samolotów artylerii.

15.12. Monte Mauro – Monte Besdone – Casette, Włochy. Oddziały 3 DSK forsują z powodzeniem rzekę Sintria.

15.12. Wielka Brytania. Po wyremontowaniu i wyposażeniu w „chrapy” ORP Dzik został okrętem ćwiczebnym.

15.12. Włochy. Samolot Dakota wystartował z Campo Casale do Ankony, skąd miał lecieć do Polski. Z lądowiska pod Tar-nowem miał zabrać kilku oficerów AK oraz angielskiego lotnika. Operacja o kryptonimie „Wildhorn IV” (Most IV) z powodu złych warunków atmosferycznych została odwołana, a samolot zawrócony z trasy.

15–16.12. Kanał La Manche – Morze Irlandzkie. ORP Błyskawica konwojował statek SS Delaires do Kanału Bristolskiego.

16.12. Monte Mauro – Monte Besdone, Włochy. 3 DSK w ciężkich walkach opanowała oba wzgórza.

17.12. Casette, Włochy. 1 batalion 1 Brygady Strzelców Karpackich 3 DSK zajął wzgórze, co oznaczało zrealizowanie planu natarcia dywizji. Oddziały niemieckie wycofały się za rzekę Senio. Był to koniec trzeciej bitwy o Faenza. Oddziały 5 KDP rozpoczęły marsz w kierunku linii frontu z zamiarem zluzowania 3 DSK.

2 i 3 BAH; na północny wschód od Sytnicy – 1 spm; na pół-nocny wschód od Omielna – 1 BA; w Zaciszu pod Kiwerca-mi – 5 BAC; w Jaromli na północ od Przebraża – 4 pappanc; w Przebrażu – 4 BAPpanc; w Zaciszu na północny wschód od Ostrowa – 1 BSap; w Sikiryczach i Didowiczach – 1 BPanc. Do rejonu Kiwerc przeszedł 1 KPanc, a w okolice Orzew – Susk – 1 BK. W pobliskich okolicach formowały się i stacjonowały jednostki tyłowe, szpitale itp.

W celu przygotowania kadr oficerskich rozwinię-to też sieć szkolnictwa wojskowego. W początkowym stadium organizacji Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR kandydatów na oficerów szkolono w radzieckich szko-łach oficerskich oraz na kursach przy jednostkach.

Na początku 1944 r. nastąpił szyb-ki rozwój polskich szkół wojsko-wych. Przy radzieckiej Moskiewskiej Szkole CKM w Riazaniu utworzo-no polski batalion (następnie od-dział szkolny), który przekształcono 17 marca 1944 r. w Centralną Szkołę Podchorążych, w której skład wcho-dziły szkoły podchorążych: piechoty, kawalerii, artylerii, broni pancer-nej i zmotoryzowanej, saperów oraz łączności. 19 kwietnia sformowano przy niej Wyższą Szkołę Oficerską.

W celu koordynacji wysiłków w zakresie kształcenia kadr dowód-czych 20 czerwca utworzono Centrum Wyszkolenia Armii (komendant gen. bryg. Bronisław Półturzycki), które

przejęło władzę m.in. nad obiema uczelniami. W czerw-cu kształciło się w nich około 2 tys. podchorążych i 350 oficerów. W maju zorganizowano w Łucku kursy cho-rążych dla 800 słuchaczy, a w rejonie Żytomierza Szkołę Oficerów Polityczno-Wychowawczych o stanie 300 słu-chaczy. W Nowogrodzie Wołyńskim rozpoczęto orga-nizowanie samodzielnej Szkoły Podchorążych Artylerii. Ponadto w szkołach radzieckich w czerwcu 1944 r. uczyło się 2826 polskich podchorążych. Mimo tak rozbudowa-nego szkolnictwa wojskowego, nie zdołano w pełni roz-wiązać problemu kadr oficerskich i dlatego korzystano z kadr Armii Czerwonej. Od początku formowania do 20 lipca 1944 r. skierowano do Armii Polskiej w ZSRR 3221 oficerów radzieckich. Rozbudowa Wojska Polskie-go w drugiej połowie 1944 r. i wzrost zapotrzebowania

Uczestnicy kursu w Rybińsku

260

17–18.12. Atlantyk. ORP Piorun brał udział w eskorcie 2 alianckich statków.

18.12. Rzeszów. Aresztowany przez NKWD płk dypl. Kazimierz Putek „Zworny”, komendant Podokręgu AK Rzeszów, za-warł z władzami radzieckimi umowę przewidującą uwolnienie aresztowanych na tym terenie żołnierzy AK i utworzenie z nich 24 Dywizji Piechoty. Wobec niepowodzenia akcji, został ponownie aresztowany.

18.12. Dundee, Szkocja. Por. mar. Tadeusz Noworól objął obowiązki dowódcy ORP Dzik, zastępując kmdr. ppor. Bolesława Romanowskiego, który został dowódcą ORP Sokół.

18.12. Wielka Brytania. Statek Polskiej Marynarki Handlowej Chorzów został podczas silnego sztormu wyrzucony na mie-lizny przy południowych wybrzeżach wyspy.

18–20.12. Atlantyk. ORP Piorun uczestniczył w patrolu przeciwko nieprzyjacielskim okrętom podwodnym.


20.12. Linia rzeki Senio, Włochy. 5 KDP przejęła od 3 DSK odpowiedzialność za obronę w pasie 2 Korpusu.

20.12. Londyn, Wielka Brytania. Naczelny Wódz zatwierdził organizację Centrum Wyszkolenia Piechoty, Centrum Wy-szkolenia Artylerii, Centrum Wyszkolenia Pancernego i Technicznego wraz ze statutem Szkoły Technicznej i Centrum Wyszko-lenia Łączności.

21.12. Londyn, Wielka Brytania. Prezydent RP podpisał nominację gen. bryg. Leopolda Okulickiego na stanowisko Do-wódcy Armii Krajowej.

kadr sprawiły, że 19 października 1944 r. Naczelny Do-wódca WP nakazał utworzyć Frontową Szkołę Oficer-ską w Lublinie (początkowo dla 800, a następnie dla 2 tys. podchorążych) oraz samodzielne szkoły oficerskie: czołgów, łączności i saperów. Utworzono też oficerskie szkoły lotnictwa, poboru i intendentury i zorganizowano liczne kursy.

Uruchomienie tych szkół w warunkach panują-cych w drugiej połowie 1944 r. było niezmiernie trud-ne. Mimo braku pomieszczeń, pomocy dydaktycznych, opału i wyposażenia w okresie od 1 sierpnia do 8 listopa-

da, na pierwszy stopień oficerski promowano 3814 pod-chorążych. Do końca roku szkoły oficerskie wykształciły około 7 tys. absolwentów, a kilka tysięcy podchorążych odbywało szkolenie. Znaczna liczba oficerów studiowała też w radzieckich akademiach wojskowych.

2 grudnia Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz, w którym ujednolicił nazwy, zakres szkolenia oraz ustalił czas trwania kursów w poszczególnych szkołach oficerskich, szkołach podchorążych, szkole frontowej i szkołach armii WP, a także ustalił podporządkowanie tych szkół.

Zajęcia taktyczne 5 kompanii strzeleckiej Centralnej Szkoły Podchorążych połączone z forsowaniem Oki, lipiec 1944 r.

SzefMobilizacji i Formowania

Wojska Polskiego

261

22.12. Lipa. Oddział AK kpt. Józefa Wyrwy „Starego” rozbił pod wsią patrol kałmucki.

22.12. Lublin. PKWN uchwalił dekret o orderach, odznaczeniach oraz medalach. Wprowadził on wiele orderów i odznaczeń ustanowionych przed 1939 r. oraz w czasie II wojny światowej, m.in. Order Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Krzyż Grunwaldu, Krzyż Walecznych, Krzyż Zasługi, Medal Zasłużonym na Polu Chwały.

23.12. Morze Północne. 315 dywizjon myśliwski uczestniczył w eskorcie samolotów atakujących cele w Norwegii. Ppor. (P/O) Tadeusz Lubicz-Lisowski nad morzem wyskoczył ze spadochronem z niesprawnego samolotu Mustang III. Lotnik nie został odnaleziony.

23.12. Trewir, Niemcy. 306, 309 i 316 dywizjony myśliwskie wzięły udział w locie o kryptonimie „Ramrod 1414” z zada-niem osłaniania ciężkich bombowców atakujących miasto.

23.12. Düsseldorf, Niemcy. Trzy dywizjony 131 Skrzydła Myśliwskiego (302, 308 i 317) wzięły udział w atakach szturmo-wych na transport nieprzyjaciela w rejonie Münster–Hamm–Düsseldorf.

23.12. Wielka Brytania. 133 Skrzydło Myśliwskie, od lipca 1944 r. działające w składzie 2 Tactical Air Force, zostało ostatecznie włączone do Fighter Command.

23–25.12. Morze Północne. ORP Ślązak patrolował w nocy akwen pomiędzy Harwich a Ostendą.

24.12. Linia rzeki Senio, Włochy. Planowane natarcie alianckie na Imola, w którym miała uczestniczyć 5 KDP, ze względu na fatalne warunki atmosferyczne (opady deszczu i lawiny błotne) zostało odwołane i 5 KDP do końca roku zajmowała pozycje obronne na prawym brzegu rzeki.

SzefMobilizacji i Formowania

Wojska Polskiego

generał brygadyBRONISŁAW PÓŁTURZYCKI

Urodził się 20 grudnia 1894 r. w Nieświeżu, w rodzi-nie litewskich Tatarów. Po wybuchu I wojny świa-towej został zmobilizowany do armii rosyjskiej

i skierowany do Czugujewskiej Szkoły Oficerskiej, którą ukończył pod koniec 1914 r. w stopniu podporucznika. Brał udział w walkach na froncie niemieckim. Od 21 sierpnia 1918 r. w Armii Czerwonej.

W 1921 r. został aresztowany i usunięty z partii. Po zwolnieniu z aresztu dowodził m.in. pułkiem strzeleckim. Ukończył studia w Wyższej Szkole Oficerskiej w Moskwie. W okresie wielkich czystek w Armii Czerwonej w grud-niu 1937 r. został osadzony w areszcie, gdzie przebywał do marca 1940 r. Po zwolnieniu ponownie przyjęty do Armii Czerwonej.

W czasie wojny z Niemcami dowodził m.in. 166 Dywi-zją Strzelecką, awansował na generała majora i został cięż-ko ranny.

Od 11 stycznia 1944 r. w Wojsku Polskim, najpierw na stanowisku II zastępcy dowódcy 1 Korpusu Polskich

Sił Zbrojnych w ZSRR ds. liniowych, a następnie za-stępcy dowódcy Armii Polskiej w ZSRR ds. wyszkolenia oficerów. W sierpniu 1944 r. został szefem Mobilizacji i Formowania WP, a miesiąc później dodatkowo powie-rzono mu obowiązki szefa Centrum Wyszkolenia Ofice-rów WP.

W kwietniu 1945 r. został szefem Departamentu Pie-choty i Kawalerii, piastując do 23 czerwca 1945 r. również poprzednie stanowisko.

W lipcu 1945 r. objął funkcję szefa Departamentu Po-boru i Uzupełnień, a w kwietniu 1946 r. szefa Oddziału Organizacyjno-Mobilizacyjnego Sztabu Generalnego WP. W 1945 r. awansowany na generała dywizji.

Od listopada 1947 r. dowódca Okręgu Wojskowego nr II w Bydgoszczy, a od 21 stycznia 1953 r. zastępca prze-wodniczącego Państwowej Komisji Planowania Gospo-darczego. W 1956 r. przeszedł w stan spoczynku i w stycz-niu 1957 r. wyjechał do ZSRR. Zmarł 14 kwietnia 1969 r. w Moskwie.

262

25.12. Rheine–Enschede, Niemcy. Samoloty 133 Skrzydła Myśliwskiego (dywizjony 306, 309 i 316) zaatakowały wojska przeciwnika w rejonie Rheine–Enschede, wspierając oddziały alianckie odpierające niemiecką ofensywę w Ardenach.

25/26.12. Włochy – Polska. Cztery samoloty Liberator z 301 dywizjonu uczestniczyły w misji nad Polską. Zadanie zrzutu zasobników i paczek wykonała tylko jedna załoga.

26/27.12. Włochy – Polska. W operacji nad Polską wzięło udział 5 samolotów z 301 dywizjonu. W okolicach Częstochowy, na polach pod wsią Bystrzanowice-Dwór (placówka „Ogórek” 303), została zrzucona brytyjska misja wojskowa „Freston” dowodzona przez płk. Duane T. Hudsona „Billa”. Trzy wcześniejsze próby dostarczenia członków misji brytyjskiej do Polski zakończyły się niepowodzeniem. Zadanie wykonała również załoga innego samolotu, która zrzuciła 6 cichociemnych i ładunek na placówkę „Wilga” 311. Pozostałe powróciły do bazy z ładunkiem.

27.12. Londyn, Wielka Brytania. Minister obrony narodowej wydał zarządzenie o dodatkowych należnościach i świadcze-niach w Siłach Powietrznych i w Pomocniczej Służbie Kobiet.

27.12. Plymouth, Wielka Brytania. ORP Piorun rozpoczął dokowanie.

27–28.12. Włochy – Polska. Pięć samolotów z 301 dywizjonu uczestniczyło w misji nad Polską. Zadanie zrzutu zasobników i paczek wykonały 3 załogi.

27–30.12. Zatoka Biskajska. ORP Błyskawica patrolował zachodnie wybrzeże Francji.

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ Londyn, dnia 20 grudnia 1944 r.

ROZKAZ NR 5

Życzenia świąteczne Pana Prezydenta Rzeczypospolitej polecam odczytać przed frontem oddziałów, na pokła-dach okrętów RP i w dywizjonach lotniczych:

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych,Przy zbliżającym się Dniu Wigilijnym i Nowym Roku sercem jestem z wami, żołnierze, marynarze, lotnicy.Z wami, którzy w umęczonym Kraju prowadzicie ofiarną i nieugiętą walkę z przemocą najazdu, z wami, którzy

z dala od ziemi ojczystej tak chlubnie walczycie o to, by z waszymi sztandarami i banderami, powróciła do niej wol-ność i niepodległość, z wami, których rany otrzymane w walce zmusiły do opuszczenia szeregów, z wami, którzy w niewoli wroga wyczekujecie na wyzwolenie.

Wszystkim wam ślę gorące życzenia.Oby Bóg was osłaniał i doprowadził do Polski na zawsze wyzwolonej i szczęśliwej, oby miał waszych bliskich

w swojej opiece, oby pozwolił każdemu z was przyczynić się do zwycięstwa naszej świętej sprawy.Jeszcze złe moce najazdu panoszą się na Polskiej Ziemi i serca wasze są pełne żałoby, niepokoju i troski, jeszcze

groźne niebezpieczeństwa piętrzą się przed Polską i przed światem – ale nadejdzie dzień tryumfu dobra nad złem, światła nad ciemnościami, wolności nad niewolą.

Wiem, że z niezłomną wiarą w lepszą przyszłość wytrwacie na waszych posterunkach.WŁADYSŁAW RACZKIEWICZ.

Kierownik Ministerstwa Obrony Narodowej (-) M. KUKIEL Gen. Dyw.


ROZKAZ NR 6

Pan Prezydent Rzeczypospolitej pismem z dnia 19 grudnia 1944 r. (Prez. Rady Ministrów L.dz. 6797/44) zwolnił

gen. bryg. dr. Modelskiego Izydora ze stanowiska Podsekretarza Stanu w Min. Obrony Narodowej.

Kierownik Ministerstwa Obrony Narodowej

(-) M. KUKIEL Gen. Dyw.

263

28–29.12. Włochy – Polska. 301 dywizjon wykonał ostatnie loty do Polski. Z 10 samolotów, które wzięły w nich udział połowa wykonała zadania. W drodze powrotnej jeden samolot został zestrzelony, a jego załoga zginęła.


29.12. Słobódka. W miejscowości 139 pp Wojsk Wewnętrznych NKWD rozbił oddział Leona Pawłowicza „Wilka”. Zginęło 20 żołnierzy oddziału, a 5 ujęto.

30.12. Kąkolewnica. Sąd 2 Armii WP skazał na karę śmierci z8 oficerów AK z Oddziału Specjalnego por. Aleksandra Sar-kisowa „Szarugi”, od sierpnia 1944 r. służących w 32 pp 8 DP.

30/31.12. Skawce. Połączona grupa dywersyjna z oddziału AK „Chełm” i radzieckiego oddziału partyzanckiego „Walka” wysadziła w powietrze 110-metrowy most kolejowy na rzece Skawa.

31.12. Kapelsche Veer, Holandia. Nie powiodła się próba zdobycia przez 9 batalion strzelców wyspy Kapelsche Veer na Mozie.

31.12–1.01.1945. Kanał La Manche – Morze Irlandzkie. ORP Błyskawica eskortował lotniskowiec eskortowy HMS Empress i okręt desantowy HMS Eastway z Plymouth do wyspy Lundy.


ROZKAZ NR 7

W ostatnich czasach powtarzają się wypadki zaniedbania się żołnierzy w zachowaniu właściwej zewnętrznej postawy żołnierskiej. Jednym z przykładów są zaniedbania we wzajemnym oddawaniu honorów.

Przypominam punkt Regul. Służby Wewn., który nakłada obowiązek oddawania honorów i mówi, że jest ono zewnętrzną oznaką karności i spoistości Sił Zbrojnych, a zarazem wyrazem uszanowania względem przełożonych i starszych, jako też koleżeństwa i dobrego wychowania (cz. IX. Regul. Służby Wewn., § 1.).

Wyjaśniam, że właściwym motywem rozkazu oddawania honorów jest – jak zaznacza Regulamin – chęć pod-kreślenia na zewnątrz wewnętrznej jedności, spoistości i solidarności żołnierzy Sił Zbrojnych, a nie wypomnienie młodszemu jego niższego stopnia, jak to bywa niejednokrotnie mylnie i złośliwie interpretowane. Dlatego Regula-min nakłada nie tylko obowiązek oddawania honorów na młodszego, ale i na starszego taki sam ścisły obowiązek odpowiadania na ukłon, przy czym obu obowiązuje ta sama postawa żołnierska i sprężystość.

Podkreślam, że jeśli wszystkie armie świata uważały za konieczne i potrzebne wprowadzenie tej zewnętrznej oznaki jedności, jaką jest oddawanie honorów – to jest to tym bardziej konieczne dla Polskich Sił Zbrojnych w na-szym obecnym położeniu. Dzisiaj, gdy znajdujemy się wśród obcych, którzy często życzliwie, czasem niechętnie, ale zawsze bacznie i krytycznie nas obserwują – nie wolno nam zaniedbać niczego, co by na zewnątrz już nie tylko wy-kazywało, ale po prostu manifestowało naszą wewnętrzną jedność, spoistość i solidarność. Na pierwszym miejscu tych zewnętrznych oznak należy postawić sprawę oddawania honorów.

Podkreślam, że polski żołnierz, marynarz i lotnik przez swe piękne, a nierzadko bohaterskie czyny w akcji bojo-wej – zdobyli, względnie powiększyli wśród narodów sprzymierzonych szacunek dla Polski i Polskich Sił Zbrojnych Ale na terenie Wlk. Brytanii, Francji czy Belgii, na terenach pozafrontowych – nie ma pola dla dokonywania czynów bohaterskich. Na tych terenach żołnierze PSZ mogą zdobyć i zwiększyć kredyt moralny jedynie przez zachowanie wzorowej postawy żołnierskiej, której ważnym składnikiem jest ta zewnętrzna oznaka dyscypliny, która wyraża się we wzajemnym oddawaniu honorów. Ci, którzy pod tym względem zaniedbują się, czynią krzywdę swym kolegom frontowym; trwonią bowiem ten kapitał szacunku, jaki tamci zebrali za cenę krwi.

Wreszcie podkreślam, że oddawanie honorów jest dzisiaj dla żołnierzy PSZ na obczyźnie nie tylko obowiązkiem, ale i przywilejem. Niech wszyscy uświadomią sobie, jak bardzo pragnęliby nieraz w ten zewnętrzny sposób przyznać się do polskości i do należenia do PSZ żołnierze Armii Krajowej.

W związku z powyższym polecam wszystkim dowódcom:omówić w pogadankach z żołnierzami odnośne punkty Regulaminu oraz niniejszy rozkaz,wydać odpowiednie rozkazy. Kierownik Ministerstwa Obrony Narodowej (-) M. KUKIEL Gen. Dyw.

264

W 1944 r. okręty Marynarki Wojennej kontynuowały służbę w ochronie kon-wojów. Od stycznia do grudnia polskie jednostki wykonały kilkadziesiąt takich zadań, operując na Morzu Śródziemnym oraz zachodnich akwenach Atlantyku.

ORP Burza, wchodzący w skład Gru-py Eskortowej B3, wchodził od 1 stycznia do 23 marca w skład osłony 3 konwojów na trasie z Gibraltaru do Liverpoolu serii SL/MKS i 2 powrotnych serii OS/KMS. 8 maja okręt skierowano do West Hartle-pool w Wielkiej Brytanii gdzie rozpoczął się trwający do listopada generalny re-mont niszczyciela.

Pomiędzy lutym a początkiem kwiet-nia ORP Garland operował wzdłuż zachodnich wybrze-ży Afryki. Osłaniał łącznie 6 konwojów serii SR (z Fre-etown do Gibraltaru) i serii TS (Takoradi – Freetown). Po przebazowaniu na Morze Śródziemne na początku kwietnia niszczyciel osłaniał konwoje serii KMF (płyną-ce z Anglii do Port Said) i MKF (powrotne w kierunku Anglii). W dniach 22–26 kwietnia okręt wszedł w skład konwoju UGS.36 z Oranu do Neapolu. Kolejne 2 kon-woje niszczyciel osłaniał między 26 a 27 czerwca oraz 11 a 14 lipca. 25 listopada ORP Garland wyszedł z Gi-braltaru w eskorcie konwoju do Anglii, kończąc tym sa-mym służbę na Morzu Śródziemnym. 29 listopada okręt dotarł do Plymouth, gdzie oczekiwał na remont.

Do kwietnia OORP Krakowiak i Ślązak wykonywały zadania na Morzu Śródziemnym. Niszczyciele eskor-towe osłaniały konwoje pomiędzy wybrzeżem Afryki, portami włoskimi i Gibraltarem, czte-rokrotnie operując w jednym zespole. 13 marca w trakcie rejsu z Al-Marsa al- -Kabir do Neapolu załogi okrętów wymie-niły pozdrowienia z ORP Dzik idącym do Gibraltaru.

11 kwietnia polskie niszczyciele opu-ściły basen śródziemnomorski, eskortując okręt dowodzenia HMS Bulolo do Fal-mouth oraz Portland w Anglii. W ciągu kolejnych 2 miesięcy jednostki zaprzesta-ły realizacji zadań konwojowych. W tym czasie brały udział w przygotowaniach do

inwazji, m.in. osłaniając ćwiczące jednostki desantowe, a także minowce w kanale La Manche. Podczas lądowa-nia w Normandii niszczyciele eskortowały statki pły-nące do rejonu lądowania i z powrotem. Ponadto ORP Krakowiak osłaniał uszkodzony na minie krążownik lekki HMS Scylla (24 czerwca) oraz trafiony przez dale-kobieżną torpedę Dackel krążownik ciężki HMS Frobi-sher (11–13 sierpnia) w trakcie powrotu do Anglii.

Od października polskie niszczyciele eskortowe po-wróciły do udziału w konwojach. Okręty osłaniały kon-woje serii FN (od ujścia Tamizy do zatoki Firth of Forth w Szkocji) i powrotne FS (wzdłuż wschodniego wybrze-ża Anglii pomiędzy Harwich a Grimsby).

POLSKIE OKRĘTY W OSŁONIE KONWOJÓW

Niszczyciel ORP Garland w zespole brytyjskim podążającym na spotkanie konwoju PQ-16

idącego do Murmańska, maj 1942 r.

Nadbudówki i działa niszczyciela ORP Garland pokryte warstwą lodu podczas osłaniania konwoju płynącego do Kanady

265

ORP Błyskawica nie brał udziału w typowych kon-wojach. Dopiero w listopadzie skierowano go do osło-ny transportowców na Morzu Irlandzkim oraz Morzu Celtyckim (m.in. w dniach 16–17 listopada płynął wraz SS Île de France, a 12–14 grudnia – z polskim statkiem pasażerskim MS Sobieski). Równie rzadko w konwojach brał udział ORP Piorun. w dniach 11–13 marca eskorto-wał konwój amerykańskich statków na trasie do Clyde, a następnie od 15 do 22 marca towarzyszył francuskie-mu pancernikowi „Richelieu” do Glasgow. W listopadzie

niszczyciel został wyznaczony do osłony transportowców wojska, płynących przez Atlantyk do Anglii lub rozpo-czynających rejs powrotny (m.in. w dniach 20–22 listo-pada eskortował USS Wakefield i RMS Aquitania, a 25–27 listopada – RMS Queen Elizabeth). Część z tych zadań ORP Piorun wykonywał wspólnie z ORP Błyskawica.

Z zespołu polskich ścigaczy, jedynie ścigacz artyle-ryjski S-2 w styczniu i kwietniu wziął udział w patrolach osłaniających pośrednio konwoje na Morzu Północnym i wodach kanału La Manche.

MISJA „FRESTON”

5 października 1944 r. szef polskiej sekcji Special Operations Executive (Kierownictwa Operacji Specjal-nych) ppłk Harold Perkins poinformował szefa Od-działu VI Sztabu Naczelnego Wodza o podjętej decyzji wysłania do Polski misji pod kierownictwem płk. Du-ane’a T. Hudsona z SOE. Miała ona zostać przydzielona do Komendy Głównej Armii Krajowej. Nadano jej kryp-tonim „Freston”. Oprócz niej planowano również wysła-nie misji do poszczególnych okręgów AK, z czego zrezy-gnowano ze względu na podjęcie przez Armię Czerwoną ofensywy w styczniu 1945 r. 14 października 1944 r. mi-sja dotarła do bazy w Brindisi. Podczas lotów do Polski, nocami z 21 na 22 października i z 18 na 19 listopada, ze względu na warunki pogodowe nie dokonano zrzutów. Następnie, od 27 listopada do 22 grudnia, obowiązy-wał zakaz lotów do Polski. W nocy z 26 na 27 grudnia 1944 r. między godziną 21.08 a 21.21 nad Bystrzanowica-mi w rejonie Żarek zrzucono 5 żołnierzy, wśród których był Polak kpt. Antoni Pospieszalski, mający pełnić rolę m.in. tłumacza.

Skoczków na zrzutowi-sku o kryptonimie „Ogó-rek” przyjął por. Franci-szek Makuch ps. „Roman”. Osłonę misji zapewniała początkowo III kompa-nia II batalionu 27 pułku piechoty AK por. Stani-sława Wencla „Twardego”. 30 grudnia w Wyłnicach w lasach rędzińskich zada-nie to przekazano oddzia-łowi ppor. Józefa Kotec-kiego „Warty”. Osłaniając

ewakuację misji 1 stycznia 1945 r. oddział ten stoczył walkę z niemiecką kolumną w Katarzynowie.

W tym czasie gen. Okulicki wraz ze ścisłym sztabem AK przebywał w odległej o 35 km Częstochowie. 3 stycz-nia w leśniczówce Zacisze, kilka kilometrów od Małego Jackowa, członkowie misji „Freston” spotkali się z Ko-mendantem Głównym AK gen. Leopoldem Okulickim, który omówił sytuację polskiego podziemia oraz stosu-nek do niego Armii Czerwonej.

W wyniku styczniowej ofensywy misja znalazła się na radzieckich tyłach. Zgodnie z otrzymanymi instruk-cjami jej członkowie postanowili się ujawnić. 17 stycznia 1945 r. zostali zatrzymani przez władze radzieckie, a na-stępnie przetransportowani 17 lutego do Moskwy, gdzie zostali przekazani ambasadzie brytyjskiej. Do Londynu wyruszyli z ZSRR 16 marca. Misja „Freston”, mimo en-tuzjastycznego wręcz raportu złożonego przez płk. Hud-sona, ze względu na to, że rozpoczęła działalność zbyt późno, nie przyniosła żadnego efektu.

Zwiad konny 7 DP AK wystawiony przez Inspektorat Częstochowa AK

266

Dywizjony myśliwskie wykonały: 1055 lotów bo-jowych, w tym 30 osłon wypraw bombowych (314 lo-tów), 65 wypraw w celu zwalczania celów naziemnych (395 lotów), 11 wymiatań (133 loty), 3 patrole ofen-sywne, 2 rozpoznania i ataki na żeglugę nieprzyjaciela, 3 loty w celu zwalczania samolotów-nosicieli latających bomb, jedną osłonę akcji ratunkowej na morzu, 8 roz-poznań pogody, 3 ubezpieczenia samolotów dokonujących rozpoznania fotograficznego, 16 ubezpieczeń samolotów Coastal Command (142 loty), 2 patrole obronne. Zestrzelono 7 samolotów niemieckich i 2 zestrzelono praw-dopodobnie. Na cele naziemne zrzucono oko-ło 34 ton bomb. Zniszczono 4 lokomotywy, 17 wagonów, cysternę, pojazd mechaniczny, stanowisko artylerii. Uszkodzono: 2 lokomoty-wy, 2 wagony i cysternę. Ponadto 318 dywizjon we Włoszech wykonał 325 lotów bojowych, w tym: 158 lotów na rozpoznanie taktyczne, 154 lotów na rozpoznanie i korygowanie ognia artylerii oraz 13 lotów na rozpoznanie fotogra-ficzne. Straty własne lotnictwa myśliwskiego

w akcji bojowej i wypadkach: 4 zabitych, 4 zagi-nionych, 10 samolotów.

Dywizjony bombowe wykonały 342 loty bojowe (79 z załogami brytyjskimi), w tym 9 wypraw (124 loty) na dzienne i nocne bom-bardowania miast (m.in. Karlsruhe, Merseburg, Essen, Ludwigshafen, Ulm, Koblencja, Bonn, Gelsenkirchen), 50 lotów dziennych i nocnych na patrolowanie północnego Atlantyku oraz 168 lotów nocnych na atakowanie systemu ko-munikacyjnego, kolejowego, drogowego i wod-nego nieprzyjaciela (305 dywizjon). Zrzucono 683 tony bomb. Lotnicy 305 dywizjonu znisz-czyli: 4 stacje kolejowe, 15 budynków stacyjnych, most kolejowy, 8 pociągów towarowych, 2 loko-motywy, 40 wagonów, 3 odcinki torów kolejo-wych i 59 pojazdów mechanicznych.

Uszkodzili: 2 stacje kolejowe i węzeł kolejowy, 21 budynków kolejowych, 5 pociągów, około 100 wagonów, 3 odcinki torów kolejowych, most

drogowy na kanale, 78 pojazdów mechanicznych, czołg, pozycję artyleryjską. Atakowali też sztuczną tamę, barki na kanałach, w 7 miejscowościach kwatery wojsk pancer-nych i odwodów grenadierów pancernych (jedną z tych miejscowości atakowano w 2 nalotach po 9 samolotów w ciągu jednej nocy). Dywizjony bombowe nie poniosły żadnych strat. 301 dywizjon stracił 2 samoloty; poległ 1 lotnik, a 8 uznano za zaginionych.

DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA LOTNICTWA POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W GRUDNIU

Polscy lotnicy w Wielkiej Brytanii

Spitfire IX z 303 Dywizjonu Myśliwskiego

267

* Kre

dyty

z W

ar O

ffice

na

utrz

yman

ie W

ojsk

Ląd

owyc

h w

cał

ym Im

periu

m B

ryty

jskim

ora

z w 1

945

r. na

kon

tyne

ncie

.

** K

redy

ty z

Trea

sury

dla

Odd

ział

u In

form

acyj

no-W

ywia

dow

czeg

o i O

ddzi

ału

Spec

jaln

ego

Szta

bu N

acze

lneg

o W

odza

ora

z dla

Sam

odzi

elne

go

W

ydzi

ału

Wyw

iadu

Obr

onne

go M

ON

.

*** K

redy

ty d

la W

ojsk

a ob

ejm

ują

Woj

ska

Lądo

we,

Siły

Pow

ietr

zne

i Mar

ynar

kę W

ojen

ną.

****

Kre

dyty

z M

inist

erst

wa

Skar

bu b

yły

prze

kazy

wan

e be

zpoś

redn

io d

o Za

rząd

u PC

K w

Lon

dyni

e.

Kw

oty

pobr

ane

prze

z W

ojsk

a Lą

dow

e la

tach

194

0–1

945

[w f

unt

ach

bry

tyjs

kich

]

Okr

esK

redy

ty b

ryty

jskie

Kre

dyty

z po

lskie

go M

inist

erst

wa

Skar

buRa

zem

War

Offi

ceTr

easu

ry**

raze

mw

ojsk

o***

PCK

****

raze

m

1 V

II–3

1 X

II 1

940

1 54

4 80

4–

1 54

4 80

460

250

–60

250

1 60

5 05

4

1941

3 63

1 55

076

640

3 70

8 19

039

6 67

5–

396

675

4 10

4 86

5

1942

7 27

0 73

114

6 99

07

417

721

224

457

300

000

524

457

7 94

2 17

8

1943

11 8

80 1

8546

9 60

012

349

785

273

552

600

000

873

552

13 2

23 3

37

1944

12 2

11 4

7586

0 00

613

071

481

327

249

600

000

927

249

13 9

98 7

30

1 I–

30 V

I 194

59

571

000

266

000

9 83

7 00

014

1 50

030

0.00

044

1 50

010

278

500

Ogó

łem

:od

1 V

II 1

940

do 3

0 V

I 194

546

109

745

1 81

9 23

647

928

981

1 42

3 68

31

800

000

3 22

3 68

351

152

664

MIN

ISTE

RSTW

O O

BRO

NY

NA

ROD

OW

EJBi

uro

Ogó

lnoo

rgan

izac

yjne

RA

PORT

STA

NU

LIC

ZEBN

EGO

SIŁ

ZBR

OJN

YCH

wg

stan

u ew

iden

cyjn

ego

z dni

a 1

styc

znia

194

5 r.

ŚCIŚ

LE T

AJN

EL.

dz.

172

8/Tj

n/A

R/4

5.Lo

ndyn

, dni

a 15

lute

go 1

945

r.

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi


Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowiesz

tabo

wi:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

PSWK. of./szer

Junaczki

Junacy

cyw. urz./n.f.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

1

Nac

zeln

e w

ładz

e a

/13

2248

5812

160

6138

333

2615

1711

102

135

1812

050

36/

418

7/16

1

a/ b

ez K

ier.

MW

. i D

-tw

a Si

ł Pow

.b/

z te

go: 8

ofic

. w S

ekcj

i Łąc

zn. A

i B,

6

ofic.

i 47

szer

. w S

zk. S

pec.

c/ w

Noa

k H

illd/

w S

tanm

ore

e/ w

obc

ych

Min

., na

stud

iach

itp.

f/ w

tym

: Eks

p. K

U. 1

. – O

xfor

d,

Sekc

ja B

ud. W

. Liv

erpo

ol o

raz O

ddz.

łą

czn.

lotn

.g/

z te

go: 4

7 of

., 76

szer

. w o

rg. z

acią

g.,

292

szer

. w B

azie

Nr 1

1 /S

ekcj

a D

ysp.

N

W/

Instytucje centralne

w Londynie

Stał

e /b

ez sp

ecj./

b/

217

1936

4329

3418

013

2534

4836

156

7221

9324

942

91/

556

/61

Specjalne:

Ośr

. Pra

c Oku

p. c

/15

1841

9253

5727

61

28

1324

179

2650

326

1/

Baon

Łąc

zn. S

zt. N

W d

/1

37

2637

27

2445

5913

771

3310

424

127

8/1

210

/1

Pol.

War

szta

t. R

adio

wy

d/

25

310

12

46

2033

118

1952

625/

3

Sekc

ja D

ysp.

Szt

. NW

11

33

510

2313

215

3838

Przy

dz. z

WIT

do

Wł.

Br.

12

1319

2815

7878

raze

m:

233

3991

159

122

135

581

181

3965

112

138

373

184

7325

763

012

111/

1772

/10

1

w Szkocji

Stał

e /b

ez sp

ecj./

627

5664

134

9613

451

721

3544

8110

328

422

615

538

166

511

82/1

231

/

Ośr

. Wys

zk. S

ekcj

i Dys

p. N

W1

614

2647

198

192

390

437

437

Przejść w K.U.1.

ocze

k. n

a pr

zydz

. 3

929

126

203

370

553

843

1396

1766

1766

na o

dkom

end.

itp.

e/

25

532

4262

148

7176

147

295

295

„E” d

o zw

olni

enia

314

1535

5612

353

175

228

351

351

raze

m:

627

5664

134

9613

451

729

564

126

298

450

972

1101

1441

2542

3514

4031

/12

31/

w Anglii

Sam

. Kom

p. G

rena

d.1

27

622

381

414

4059

3032

6212

115

9

„Inn

e” f

/1

34

81

171

13

49

41

514

31

raze

m:

25

1114

2355

11

517

4468

3433

6713

519

0

Poza

Wlk

. Bry

tani

ą g

/3

78

1517

858

714

3577

8221

510

152

153

368

426

4/

Raz

em: –

inst

. cen

tral

ne:

863

104

168

319

249

300

1211

556

118

231

504

714

1628

1420

1599

3019

4647

5858

1/29

107/

101

Raz

em –

nac

z. w

ł. i i

nst.

cent

r.21

8515

222

644

030

936

115

9488

614

424

652

172

517

3014

3316

0430

3747

6763

617/

3329

4/26

2

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi


Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowie

szta

bow

i:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

PSWK. of./szer

Junaczki

Junacy

cyw. urz./n.f.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

2

Służba zewn.

O. I

nf. W

yw. S

zt.N

W.

Att

acha

ty1

89

61

328

28

„Inn

e”1

519

2429

2410

210

2

O. S

pecj

. Szt

. NW

13

915

4662

8021

621

6

Plac

ówki

Ew

akua

cyjn

e2

310

19

252

11

26

36

915

40

Sam

. Wyd

z. S

pr. N

iem

. MO

N6

66

Raz

em:

212

2543

8195

119

377

21

12

63

69

1539

2

3

Jednostki wojska na terenie Wlk. Brytanii

a/ D

-tw

o J.W

. w W

lk. B

ryt.

29

940

7646

7926

112

3246

4975

214

8086

166

380

641

1/58

8/x/

z te

go:

a/ 1

84 o

f. 10

27 sz

er. ż

ołn.

, 1 o

f. 27

szer

. żoł

n. P

SWK

w C

W.B

r.Pa

nc w

Cat

teri

ck-C

amp.

b/ 6

of.,

163

szer

. odk

om.

z CW

. Art

. do

416

HA

A B

ty

R.A

.-Dov

erc/

80

ofic.

prz

ezna

cz.

i pod

kom

end.

do

Lotn

.xx

/ z te

go:

a/ 2

4of.

182s

zer.ż

ołn.

5 o

f.

66 sz

er. ż

ołn.

PSW

K 6

2 si

ostr

y W

KSS

Z w

4. S

zpit.

Woj

. –

Om

skir

kb/

13

of.,

1207

szer

. w k

omp.

w

arto

wn.

odd

anyc

h do

dys

p.

wła

dz b

ryty

jski

cho/

z te

go:

13 si

óstr

PC

K

b/ I. KORP.

D-t

wo

I Kor

pusu

32

510

3218

2797

521

1170

5816

539

540

880

396

810

65/1

Dyw

. Gre

n. P

anc.

6

1017

6810

723

944

724

6516

340

010

5617

0829

2037

9967

1984

2788

74/1

Inne

Odd

z. K

orp.

13

513

222

513

6510

619

133

933

567

486

588

7

raze

m:

38

1528

103

130

279

566

3191

187

535

1220

2064

3654

4542

8196

1026

010

826

/2

c/ Jedn. teryt.

Szko

lne

/CW

/ x/

931

5815

125

449

099

329

362

116

256

767

1233

1871

1814

3685

4918

5911

1/56

1/

Inne

xx/

412

3178

137

361

623

278

7417

841

310

4117

4135

5199

7813

529

1527

015

893

20/3

791/

176

Ofic

. ze

zmni

ejsz

. upo

saż.

9

1611

3383

131

178

461

461

raze

m:

929

5412

231

252

210

2920

7756

1113

629

466

918

0829

7454

2211

792

1721

420

188

2226

521

/435

2/17

6

Raz

em a

–c:

1446

7819

049

169

813

8729

0499

1125

952

712

5331

0352

5291

5616

420

2557

630

828

3373

222

/495

10/

o/17

6

41.

Dyw

izja

Pan

cern

a1

816

4713

322

764

210

7467

268

557

1295

3062

5249

4769

4173

8942

1419

115

265

51.

Sam

. Bry

gada

Spa

doch

rono

wa

24

4070

133

249

1131

8717

728

859

462

311

4317

6623

6026

091/

2

6N

a te

reni

e W

lk. B

ryta

nii

aN

.Wł.

i Sł.Z

ewn.

z po

z. 1

i 2

2397

177

269

521

404

480

1971

888

144

247

522

727

1736

1436

1610

3046

4782

6753

7/33

294/

262

bW

ojsk

a z p

oz. 3

–515

5496

241

664

995

2162

4227

177

1155

811

7127

2564

5311

095

1454

821

736

3628

447

379

5160

623

/497

10/

176

Ogó

łem

/poz

. 1–5

/:58

151

273

510

1185

1399

2642

6198

265

1970

214

1832

4771

8012

831

1598

423

346

3933

052

161

5835

930

/530

304/

2617

8

7

Armia Polska na Wschodzie

II. Korpus

D-t

wo

II K

orp.

39

915

4025

2512

67

2638

4764

182

9121

130

248

461

0

x/ z

tego

:a/

na

deze

rcji:

1 of

., 43

szer

. ora

z 8 sz

er.

zagi

nion

ych

b/ 4

8 of

., 10

49 sz

er. 1

sios

tra

– ra

nni i

cho

rzy

w sz

pit.

na

tere

nie

W. B

ryt.

c/ 6

6 of

. i 1

szer

. w d

rodz

e

do W

. Bry

t.

Jedn

. bro

ni4

1131

7022

231

164

929

113

133

180

116

4329

3621

1643

2164

3793

7310

022

1/53

Jedn

. słu

żb.

115

3983

167

197

502

4218

242

973

299

823

8310

3022

2932

5956

4261

4418

/459

8/45

3. D

yw. S

trz.

Kar

p.1

414

4111

626

549

793

831

146

503

952

2038

3670

2806

8702

1150

815

178

1611

6

5. K

res.

Dyw

. Pie

ch.

14

1240

113

284

479

933

4422

154

299

818

1536

2029

5580

9311

048

1466

815

601

2. B

ryg.

Pan

cern

a1

68

4674

126

261

2289

178

296

693

1278

785

1418

2203

3481

3742

1/

Baza

Kor

pusu

39

4910

021

537

957

513

3073

236

367

911

2419

5641

9729

9113

886

1687

721

074

2240

448

/959

223/

363

a/ ra

zem

:9

3111

627

468

314

1622

1047

3924

83

1158

2700

4950

9207

1826

612

774

3886

051

634

6990

074

639

67/1

471

2212

/40

8

Jedn. W. Ś. W

D-t

wo

J. W

ŚW2

411

1629

2730

119

739

4240

5017

850

112

162

340

459

7/85

2/

Jedn

ostk

i Woj

ska

518

5079

146

175

473

2917

926

437

649

013

3835

913

9117

5030

8835

6119

/467

952/

2

Jedn

ostk

i ter

yt.

516

2854

8389

275

4312

418

426

815

877

716

451

267

614

5317

2828

/766

414

1869

7/12

2

„Inw

alid

zi”

22

18

413

225

2740

42/1

7

Of.

ze z

mn.

upo

saż.

1324

4595

271

314

265

1027

1027

b/ ra

zem

:15

3890

189

433

570

561

1896

7934

349

069

270

223

0657

520

4026

1549

2168

1754

/131

941

419

7111

/xx

/ 124

xx/ z

tego

:24

sios

try

PCK

Ogó

łem

: poz

. 7 a

/ + b

/:24

6920

646

311

1619

8627

7166

3532

73

1501

3190

5642

9909

2057

213

349

4090

054

249

7482

181

456

121/

2790

414

1993

23/

532

pozycja/rubryka

Wys

zcze

góln

ieni

e je

dnos

tek/

grup

Ofic

erow

ieSz

ereg

owi


Nad

to in

ni:

Uw

agi:

Generałowie

szta

bow

i:

Kapitanowie

mło

dsi:

Razem oficerowie

podo

ficer

owie

:sz

ereg

owcy

:

Razem szereg. /3+4/

PSWK. of./szer

Junaczki

Junacy

cyw. urz./n.f.

Personel szpital.

Pułkownicy

Podpułkownicy

Majorowie

Porucznicy

Podporucznicy

Chorążowie

Aspiranci

Starsi sierżanci

Sierżanci

Plutonowi

Kaprale

Razem

Starsi strzelcy

Strzelcy

Razem

ab

cd

e1

23

45

67

8

8

Na terenie Wlk. Brytanji

i Wschodu

aN

.Wł.

i Sł.Z

ewn.

z po

z. 6

a/

2397

177

269

521

404

480

1971

888

144

247

522

727

1736

1436

1610

3046

4782

6753

7/33

294/

262

bW

ojsk

a z p

oz. 6

b/ +

739

123

302

704

1780

2981

4833

1086

250

414

2059

4361

8367

1636

231

667

2789

762

636

9053

312

2200

1330

6214

4/32

8741

419

9333

/70

8

Ogó

łem

: poz

. 6+7

6222

047

997

323

0133

8554

1312

833

592

2222

0346

0888

8917

089

3340

329

333

6424

693

579

1269

8213

9815

151/

3320

414

1993

327/

2671

0x/

nad

to: p

atrz

w

„Lo

tnic

two”

z teg

o o

zmn.

upo

saże

niu

x/

2240

5612

835

444

544

314

8814

88

9

Ofic

. prz

en.

w st

. nie

cz.

wzg

l. ur

lop.

be

z pob

orów

w K

adrz

e ew

. of.

313

4411

325

743

043

0

w A

rmii

Br. –

Afr

.6

747

6060

W.A

.P. W

schó

d2

511

3430

8282

x/ n

adto

: pat

rz

w „

Lotn

ictw

o”R

azem

: x/

518

6115

433

457

257

2

10M

aryn

arka

Woj

enna

17

1931

5990

3324

020

4814

818

335

275

186

917

3126

0033

5135

913/

2221

/4

11

Lotnictwo

Nal

eżąc

y do

R.A

.F.

w je

dn. l

otn.

416

7121

550

483

646

121

0714

28

625

1086

2095

3987

7943

1533

977

2510

1045

312

560

22/1

023

485

26/

odko

m. d

o gi

mn.

Gla

sgow

27

34

1611

1122

3838

ocze

k. p

rzyj

. do

RA

F.1

32

28

13

22

85

4954

6270

6

ofic.

o z

mn.

upo

saż.

37

1551

2096

96

Ofic

. „be

z upo

saż.”

105

1025

25

Raz

em:

416

7522

253

289

449

322

3614

28

628

1096

2100

3993

7967

1549

1037

2586

1055

312

789

22/1

023

491

x/ 26

/x/

nad

to: 4

1 in

ż. c

yw.

z kre

d. sp

ecj.

Min

. Sk

arb.

12O

gółe

m si

ły z

broj

ne

na d

zień

1.0

1.19

45 r.

/poz

. 8–1

1/67

243

578

1244

2953

4523

6273

1588

175

430

2879

5852

1117

221

434

4212

131

751

6701

498

765

1408

8615

6767

176/

4365

414

2484

374/

3071

0

13St

an z

dn. 1

.12.

1944

r.69

240

569

1240

2936

4469

5614

1513

772

045

2876

5777

1089

121

293

4160

229

715

6207

891

793

1333

9514

8532

14Ró

żnic

a w

stos

unku

do

stan

u z d

n. 1

.12.

1944

r.

przy

było

+3

94

1754

659

744

343

7528

114

151

920

3649

3669

7274

9182

35

ubył

o-

215

Kie

row

nik

Min

iste

rstw

a O

bron

y N

arod

owej

KU

KIE

LG

en. d

yw.

271

Archiwa:

Archiwum Akt Nowych (Warszawa)Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikor-

skiego (Londyn)Centralne Archiwum Wojskowe (Warszawa-Rembertów)Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (Nowy Jork)Studium Polski Podziemnej (Londyn)The National Archives (Londyn)

Literatura:

1 Dywizja Pancerna w walce, Bruksela 1947.Armia Krajowa w dokumentach, t. 1–6, Londyn 1970–1989. Bartoszewski Władysław, Dni walczącej stolicy. Kronika

Powstania Warszawskiego, Warszawa 1989.Bartoszewski Władysław, 1859 dni Warszawy, Kraków 1984.Biegański Witold, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939–

–1945, Warszawa 1990.Bieniecki Kajetan, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, War-

szawa 2004.Bieniecki Kajetan, Polskie załogi nad Europą 1942–1945.

Polacy w operacjach specjalnych, Warszawa 2005.Błagowieszczański Igor, Dzieje 1 Armii Polskiej w ZSRR

maj–lipiec 1944 r., Warszawa 1972.Boje polskie. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2009.Borkiewicz Adam, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys

działań natury wojskowej, Warszawa 1969.Chmielarz Andrzej, Jasiński Grzegorz, Armia Krajowa

1939–1945, Warszawa 2011.Cynk Jerzy B., Polskie Siły Powietrze w wojnie, t. 2, Gdańsk

2002.Dolata Bolesław, Wyzwolenie Polski 1944–1945, Warszawa

1974.Działania 2 Korpusu we Włoszech, t. 1, Londyn 1963.Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975.Grzelak Czesław, Stańczyk Henryk, Zwoliński Stefan,

Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2003.Jurgielewicz Wacław, Organizacja ludowego Wojska Pol-

skiego (22 VII 1944–9 V 1945), Warszawa 1968.Kaczmarek Kazimierz, Polskie wojsko na wschodzie 1943–

–1945. Od Mierei do Łaby i Wełtawy, Warszawa 2005.Kalinowski Franciszek, Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii

1940–1945, Paryż 1969. Karpiński Antoni, Pod Dęblinem, Puławami i Warką. War-

szawa 1976.Kirchmayer Jerzy, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1984.Koliński Izydor, Lotnictwo Polski Ludowej 1944–1947,

Warszawa 1987.Komorowski Tadeusz, Armia podziemna, Warszawa 1994.Korboński Stefan, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik

po podziemiu z lat 1939–1945, Warszawa 2008.Kosiarz Edmund, Flota Białego Orła, Gdańsk 1989.Król Wacław, Polskie dywizjony lotnicze w Wielkiej Brytanii

1940–1945, Warszawa 1976.

Krząstek Tadeusz, Zieliński Józef, Dowódcy dywizjonów Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie, Poznań 2002.

Krzemiński Czesław, Lotnictwo polskie w walkach 1 Armii Wojska Polskiego, Warszawa 1972.

Kutzner Jacek, Tym Juliusz, Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii , Warszawa 2010.

Lechowski Andrzej, Frontowe dni Pragi, wrzesień 1944– –styczeń 1945, Pruszków 1995.

Łuczak Czesław, Dzieje Polski 1939–1945. Kalendarium wy-darzeń, Poznań 2007.

Margules Józef, Boje 1 Armii WP w obszarze Warszawy (sierpień–wrzesień 1944), Warszawa 1967.

Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskie-go w latach 1943–1945. Wybór materiałów źródłowych, Warszawa 1958.

Pawłowski-Kospath Edward, Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945, Pruszków 1993.

Pertek Jerzy, Wielkie dni małej floty, Poznań 1987.Piekałkiewicz Janusz, Kalendarium wydarzeń II Wojny

Światowej, Warszawa 2004.Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. 2, Walki for-

macji polskich na zachodzie 1939–1945, Warszawa 1981; t. 3, Ludowe Wojsko Polskie 1943–1945, Warszawa 1973.

Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 2, Kam-panie na obczyźnie, cz. 2, Londyn 1975; t. 3, Armia Kra-jowa, Londyn 1999.

Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów, Warsza-wa 1997–2004.

Sawicki Tadeusz, Front wschodni a Powstanie Warszawskie, Warszawa 1989.

Skibiński Franciszek, Pierwsza pancerna, Warszawa 1979.Smoliński Józef, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939–

–1945, Warszawa 1997.Sobczak Kazimierz, Lenino–Warszawa–Berlin. Wojenne dzieje

1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, Warszawa 1979.Stańczyk Henryk, Organizacja 1 Armii WP 1944–1945,

Warszawa 1984.Szczurowski Maciej, Dowódcy Wojska Polskiego na froncie

wschodnim 1943–1945. Słownik biograficzny, Pruszków 1996.

Ślaski Jerzy, Polska walcząca (1939–1945), t. 1–6, Warszawa 1985–1986.

Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 1–3, Warszawa 1967 i 1970.Tym Juliusz, Wojska pancerne Polskich Sił Zbrojnych na Za-

chodzie 1940–1947, Warszawa 2012.Wojsko Polskie. Krótki informator historyczny o Wojsku

Polskim w latach II wojny światowej, t. 1–10, Warszawa 1965–1987.

Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. Wybór materiałów źródłowych, Warszawa 1994.

Wołoszyn Włodzimierz, Na warszawskim kierunku opera-cyjnym, Warszawa 1964.

Żenczykowski Tadeusz, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990.

BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA

Date post:	19-Nov-2023
Category:	Documents
Upload:	uw
View:	0 times
Download:	0 times

Kronika Wojska Polskiego 1944, oprac.: Grzegorz Jasiński, Tomasz Kopański, Norbert Bączyk,...

Documents