Quaderni di «Invigilata Lucernis»
Collana del Dipartimento di Studi Classici e Cristianidell’Università degli Studi di Bari
diretta da Luigi Piacente
35
In copertina: Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 37. 5 (sec. xiv fine-sec. xv inizi), f. 62v: Ediposi acceca davanti a Giocasta. L’argumentum premesso alla tragedia rielabora quello trevetano.
© 2008 - edipuglia srl, via dalmazia 22/b - 70127 s. spirito (Ba)tel. 080. 5333056-5333057 (fax) - http://www.edipuglia.it - e-mail: [email protected]
Redazione: valentina NataliCopertina: Paolo azzella
isBN 978-88-7228-552-7
volume pubblicato con il contributo dell’Università degli studi di Bari
PrEsENTazioNE
Sono trascorsi esattamente settant’anni da quando, nel 1938, ezio Franceschiniavviò, con la pubblicazione del Thyestes, la benemerita iniziativa dell’edizione delcommento trevetano a Seneca tragico, poi proseguita da altri studiosi italiani estranieri: un lasso di tempo nel quale all’epoca di Trevet si inscriveva la duratamedia della vita di un uomo ma che, per la realizzazione di questa complessa ini-ziativa editoriale, sarebbe ingeneroso considerare troppo lungo.
Alcuni anni fa due distinti gruppi di ricerca, attivi presso i Dipartimenti di Studisul mondo antico dell’Università di Roma Tre e di Studi classici e cristiani dell’Uni-versità di Bari, espressero il comune intento di portare finalmente a compimentol’editio princeps del commento di Nicola Trevet a Seneca tragico. A partire dal 2004,infatti, sono stati pubblicati i commenti alla Phaedra (M. Chiabò), alla Medea (L.Roberti) e, più di recente, alle Phoenissae (P. Mascoli).
Vede ora la luce, per le cure di Alessandro Lagioia, l’ultima expositio ancorainedita, il commento all’oedipus, nell’ambito di un progetto finanziato con un asse-gno di ricerca dall’Università di Bari.
Per quanto riguarda la storia del testo, è stato soprattutto merito di Marco Palma(Troades, 1977) quello di aver compiuto un’accurata recensio della tradizione ma-noscritta, identificando i tre codici (soc. T e v) più utili alla costituzione del testo;tale impostazione della ricerca è stata seguita, nelle sue linee generali, dagli studiosisuccessivi e quindi anche per la presente edizione dell’oedipus. Più incerto resta an-cora l’apporto del vaticanus Latinus 1650 (P), utilizzato solo da alcuni editori per-ché oggettivamente molto scorretto, ma talvolta testimone di lezioni di non scarsointeresse e, pertanto, interamente collazionato per questa edizione.
oltre ad una minuziosa ricerca delle fonti, dichiarate o sottintese, cui Trevet at-tingeva, Alessandro Lagioia ha voluto anche sottolineare la felice conclusione di que-sta iniziativa compilando un utile indice dei nomi propri che si ritrovano nell’interocorpus del commento del Trevet (ivi compresa l’octavia), per offrire agli studiosi unostrumento di indagine finora trascurato dai precedenti editori.
Luigi Piacente
Le edizioni dei commenti tardomedievali di Nicola Trevet (1258-1334ca.) a se-neca tragico sono state accompagnate, nel tempo, da un incremento degli studi rela-tivi alla biografia e alla formazione, alle relazioni ed al milieu culturale nel quale sitrovò ad operare il domenicano inglese, cosicché ai primi fondamentali contributi diFranz Ehrle 1 ed Ezio Franceschini 2 si sono aggiunti articoli, dissertazioni e voci dicataloghi che consentono oggi di ricostruire con maggiore completezza la fisiono-mia di questo prolifico dotto medievale e di inquadrarlo come figura di spicco nelpanorama culturale del Preumanesimo. Egli, infatti, acquisì molto presto fama digrande erudito ed interprete di auctores ad oxford e presso la corte pontificia da pocotrasferitasi ad avignone (1309), e le sue opere, soprattutto quelle di ambito esege-tico, rappresentarono un punto di riferimento per gli umanisti dell’epoca e delle ge-nerazioni successive, a cominciare da Landolfo colonna e Petrarca stesso, i qualilargamente attinsero alla sua expositio della prima deca di Tito Livio 3.
anche le edizioni critiche dell’expositio trevetana si sono arricchite, progressiva-mente, di più ampie ed articolate introduzioni a Trevet ed al suo commento, a con-ferma del fatto che, almeno per questo autore, si è giunti ad una fase di studi in cui laricerca può e deve essere ormai estesa anche all’intertestualità, ai modelli e alla tec-nica espositiva, alla lingua, al Fortleben, pur restando sempre valido e preminente ilmonito di Franceschini, che affermava come bisogno primario della filologia medie-vale le «edizioni di testi dunque, anzitutto e soprattutto», in quanto anche di Trevet,ad esempio, restano ancora inediti buona parte dei commenti e dei trattati biblici.
Per la biografia dell’autore 4 e le caratteristiche strutturali del commento alle tra-
1 Nikolaus Trivet, sein Leben, seine Quolibet und Quaestiones ordinariae, «Beiträge zur Geschichteder Philosophie des Mittelalters», suppl. ii, Münster 1923, 1-63 (ora in F. Kard. Ehrle, Gesammelte Auf-sätze zur englischen Scholastik, roma 1970, 303-384).
2 Studi e note di filologia latina medievale, Milano 1938 (Pubblicazioni dell’Università cattolica delsacro cuore, ser. iv: scienze filologiche, xxx).
3 cfr. r.J. dean, The earliest known Commentary on Livy is by Nicholas Trevet, «Medievalia et hu-manistica» 3, 1945, 86-98; G. Billanovich, Dal Livio di Raterio (Laur. 63, 19) al Livio del Petrarca (B.M., Harl. 2493), «italia medioevale e umanistica» 2, 1959, 103-178; G. crevatin, Leggere Tito Livio:Nicola Trevet, Landolfo Colonna, Francesco Petrarca, «incontri triestini di filologia classica» 6, 2006-2007, 67-79.
4 La bibliografia riportata alle pp. xLiii-xLix raccoglie solo le opere che riguardano Trevet e la tradi-zione medievale di seneca. Tutti gli altri studi sono pertanto segnalati in nota.
gedie si rimanda, pertanto, alla già ampia letteratura a riguardo e, in particolare, alleintroduzioni di rebekka Junge 5 e clara Fossati 6 alle edizioni dei commenti all’oc-tavia e alla Phaedra, che offrono entrambe una valida discussione di questi temi 7.sembra opportuno, invece, prima di passare all’esame della tradizione manoscritta edei criteri ecdotici seguiti nella presente edizione, rivedere alcuni dati relativi alla ge-nesi e alla composizione dell’expositio, nonché approfondire l’indagine sulle fonti dicarattere antiquario e lessicale utilizzate da Trevet per la stesura del commento. in-fatti, se ogni libro è sempre risultato di altri libri, cosicché un sistema di letture – checompone la biblioteca ideale dello scrittore – deve essere ricostruito per poi riuscirea misurare scarti e cambiamenti, questa indagine è ancor più necessaria per una pro-duzione particolare come l’enarratio auctorum che, pur costituendo una letteratura diservizio, ‘cresciuta’ su un altro testo e vincolata ad esso, rappresenta una sorta di ba-cino collettore di testimonianze e tradizioni ermeneutiche precedenti (lessicali, sto-riche, critiche), con le quali in molti casi il commento giunge a governare i processidi ricezione del testo e a proporsi esso stesso come auctoritas.
La composizione e le caratteristiche dell’expositio
due epistole 8, che nei manoscritti precedono il prohemium, forniscono alcuni datiutili alla contestualizzazione dell’opera e all’individuazione dell’intentio auctorisnonché dei criteri seguiti nell’expositio. La prima è indirizzata a Trevet dal commit-tente, il cardinale di ostia e velletri Niccolò alberti da Prato 9 (1250ca.-1321), la se-conda è scritta dall’autore stesso, in risposta e a riscontro del lavoro appena ultimato.
Essendo entrambe prive della ‘data cronica’, l’unico elemento utile ai fini del-l’individuazione del terminus post quem è la notizia della spedizione della prima let-tera da valence sul rodano, dove il cardinale avrebbe potuto soggiornare sin dal 1305,anche se è più probabile che la commissione dell’opera, dal convento domenicano di
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcax
5 Nicholas Trevet und die octavia Praetexta. editio princeps des mittelalterlichen kommentars undUntersuchungen zum pseudosenecanischen Drama, Paderborn-München-Wien-zürich 1999, 125-157.
6 Nicola Trevet, Commento alla «Phaedra» di Seneca, Firenze 2007, xiii-Lxiii.7 Una sintesi aggiornata delle questioni inerenti alla vita e alla produzione edita di Trevet, con bi-
bliografia essenziale, anche in c. Fossati, Il commento di Nicola Trevet alle Tragoediae di Seneca: ras-segna di studi, «Humanistica» 1-2, 2007, 153-158.
8 il testo qui riprodotto è quello edito da Franceschini in Il commento di Nicola Trevet al Tieste di Se-neca, Milano 1938, 1-4, con un solo intervento nell’interpunzione, per cui vd. infra, p. xv, dove si è seguitala punteggiatura di Ehrle, che per primo pubblicò le due lettere in Nikolaus Trivet cit., 14 n. 1 e 15 n. 2.
9 sul rapporto fra Trevet e questo eminente personaggio, anch’egli appartenente all’ordine dei do-menicani, cui dante indirizzò la prima delle sue epistole quando nel 1304 giunse a Firenze come legatodi Benedetto xi, il quale divenne in seguito stretto collaboratore di papa clemente v (1305-1314) e fuin relazione anche con re Eduardo ii e la sua corte, vd. r.J. dean, Cultural Relations in the Middle Ages:Nicholas Trevet and Nicholas of Prato, «studies in Philology» 45, 1948, 554-557. Bibliografia più spe-cifica sull’alberti in Fossati, Commento alla «Phaedra» cit., xxiii, n. 67.
questa città, risalga al decennio successivo, nel periodo del turbolento interregno pa-pale seguito alla morte di clemente v 10. La lettera dell’alberti fornisce, inoltre, no-tizie interessanti sulla cronologia relativa delle expositiones di Trevet ad altre operelatine, nonché sulla loro tipologia e finalità:
Sic scriptum, quod super christianissimum philosophum Boetium de consolatione phi-losophie scripsistis, ad nos perveniens studiose ac attente perlectum inextimabilemnobis consolationem adduxit. Perpendimus enim vos in eiusdem libelli expeditione,quem et nos a iuvenilibus annis habuimus familiarem, qui sicut universos sua difformiset suavi modulatione semper letificat, sic quam plures non suo stridore, quo penituscaret, set hebetioris intelligentie prepediente tarditate contristat, tam succincte tamquelucide processisse ut et brevitas gratam faciat ipsius lectionem peritis et claritas blan-diatur indoctis ac utrosque venustas texture demulceat. Huius rei odore sumus allectiut petamus a vobis communicari nobis si qua alia obscura per vigilantie vestre studiumin lucem producta sunt et exhortemur vos ad investigandum que imbecillioribus vi-dentur obscura. eapropter cum intellexerimus vos iam scripsisse super declamationi-bus Senece, petimus et eiusmodi et cuiuscumque alterius vestri laboris et egregii, utfirmiter credimus, operis, velitis facere copiam et eius nobis exemplaria destinare. Tra-gediarum autem eiusdem memorandi viri liber tantis est obscuritatibus plenus, tantisconnexus latebris tantisque contextus et implexus fabellis, ut statim temptantem se le-gere obscuritate sua deterreat; quem, si facultas vobis suppetit, rogamus ut faciatisnobis domesticum et omnibus, qui tamquam teterrimum pelagus ipsum fugitant, nata-bilem perviumque reddatis. Datum Valencie die XIIII aprilis.
così, il vostro scritto su La consolazione della filosofia di Boezio, il più cristiano deifilosofi, giungendo a noi ha arrecato, dopo un’accurata ed attenta lettura, un’incompa-rabile consolazione. conosciamo sin dalla giovinezza quest’opera di Boezio che, per lasua irregolare ma piacevole composizione, reca diletto a tutti i lettori, ma ne rattrista puremoltissimi – non certo per qualcosa di stridente al suo interno, ma per gli sforzi di com-prensione cui sono soggetti quelli meno capaci – e abbiamo avuto modo di apprezzarela sintesi e il nitore della vostra esposizione, tali che la brevità riesce gradita ai lettoriesperti, la chiarezza invoglia quelli indotti ed entrambi restano avvinti dalla piacevolezzacon cui essa è stata realizzata. E proprio sulla scia di questo lavoro vi chiediamo di in-formarci se qualche altra opera oscura sia stata riportata alla luce grazie alle vostre curediligenti, e siamo indotti ad esortarvi perché esaminiate quelle che risultano oscure aimeno capaci. Per questa ragione, avendo saputo che voi avete già scritto un’esposizionesulle Declamazioni di seneca, vi preghiamo di volerci produrre ed inviare una copia diquesto e di qualsiasi altro frutto egregio – ché tale fermamente stimiamo – del vostrolavoro. il libro di tragedie dello stesso scrittore illustre è pieno di tante oscurità, è in-tessuto di tanti significati nascosti, così variamente intrecciato in tante storielle mitolo-
iNTrodUzioNE xi
10 vd. Billanovich, Dal Livio di Raterio cit., 154. sulla datazione della lettera intorno al 1315 vd.anche s. Marchitelli, Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca-Tragödien I-II, «Museum Hel-veticum» 56, 1999, 40-41.
giche, che subito scoraggia e respinge per la sua oscurità il lettore. vi chiediamo, qua-lora ne abbiate facoltà, di rendercelo familiare, che sia a tutti accessibile e navigabilequesto mare che incute così tanto timore. valenza, 24 aprile.
L’istanza del cardinale è stata collegata da Billanovich 11 al rinnovato interesse perle tragedie di seneca come «libro di retorica» e «palestra massima di lettura e di scan-sione» nella cerchia dei primi umanisti padovani, che ne ricostruirono il testo conta-minando le lezioni della tradizione A con le lezioni provenienti dal codex etruscus edattuarono la ‘rinascita’ di seneca tragico 12 nell’italia del Nord, principalmente conuno studio metrico ed una biografia dello scrittore realizzate da Lovato Lovati(1240ca.-1309), che scoprì a Pomposa l’Etrusco, e la tragedia latina ecerinis (1314),esemplata sul modello e sulla metrica di seneca, del suo allievo albertino Mussato(1261-1329).
va osservato, tuttavia, che le qualità rilevate dall’alberti nella precedente opera diexpositio della Consolazione della filosofia sono la brevitas e la claritas e traspare conevidenza che il suo interesse è quello di poter fornire ad un pubblico di clerici indoctiun ausilio semplice ed elementare per la lettura e la comprensione del testo classico.il bisogno primario di diradare l’oscurità che gravava ormai sull’opera di tanti auc-tores antichi motiva anche la richiesta di una copia dell’expositio relativa alle De-clamazioni e di qualsiasi altro lavoro analogo. che l’esigenza di una mera explanatiodell’auctor classico non fosse esclusiva del cardinale alberti è confermato dalla for-mula introduttiva del commento al De consolatione, dove Trevet ci informa chel’explanacio dei libri di Boezio de consolacione philosophica è stata intrapresa die-tro esplicita richiesta di alcuni confratelli (votis quorundam fratrum satisfacere cu-piens) che avevano difficoltà a comprendere un testo in molti punti oscuro (propternon nulla que in eis videbantur obscura) 13. il motivo dell’obscuritas, più volte ri-marcata nell’epistola del cardinale, anche con il ricorso al linguaggio metaforico 14
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxii
11 Dal Livio di Raterio cit., 155. in particolare, in G. Billanovich, Il Livio di Pomposa e i primi uma-nisti padovani, «La Bibliofilia» 85, 1983, 131-132, si ipotizza che l’interesse del cardinale per senecatragico fosse stato suscitato da albertino Mussato.
12 sulla circolazione di seneca nell’ambito del preumanesimo padovano e sugli scritti che la letturadelle tragedie produsse cfr. Marchitelli, Nicholas Trevet und die Renaissance cit., 87-104 e H.a. Kelly,Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages, cambridge 1993, 134-143. Lo studiosorileva che «the Paduans did not know of Nicholas Trevet’s commentary, and none of them matched hisachievement of a full-scale exposition of the plays» (p. 135), il che è comprensibile anche tenendo contodella cronologia delle rispettive opere: anche Trevet, viceversa, non mostra di conoscere gli studi su se-neca degli umanisti padovani.
13 Per il testo dell’expositio in Boethii Consolationem Philosophiae si è utilizzata copia del dattilo-scritto di Edmund Taite silk (exposicio fratris Nicolai Treveth Anglici ordinis Predicatorum super Boe-cio de Consolacione), depositato presso la biblioteca universitaria di Yale. il lavoro di trascrizione, cuinon fece seguito una compiuta edizione critica, fu condotto su una porzione limitata di codici, rispettoall’ampio numero di testimoni del commento trevetano che godette di maggiore fortuna nel Medioevo.
14 Per un’analisi anche stilistica del contenuto delle due epistole, vd. F. caviglia, Commenti di ec-clesiastici a Seneca tragico: Trevet e Delrio, atti del convegno internazionale Seneca e i Cristiani,«aevum antiquum» 13, 2000, 351-353.
(domesticum, natabilem), si ritrova nella lettera di dedica 15 dell’expositio super li-brum declamationum, indirizzata all’alto prelato inglese Giovanni de Lenham, nellaquale Trevet constata lo stato di abbandono dell’opera senecana e l’esigenza di ri-portarne alla luce sensus absconditasque sentencias:
quam plurima subiacere confecta perspexi, inter que in remoto quodam angulo de-clamaciones Senece obscuritatis nubilo involutas et fumosa neglecte vetustatis caligineobductas iacere perpendi.
il tenore dell’epistola inviata dal cardinale e le due premesse trevetane sono fon-damentali ai fini di un corretto inquadramento critico del commento alle tragedie edoffrono anche la chiave di lettura di alcune affermazioni contenute nell’epistola al-l’alberti:
Ne tamen memorati viri labor, quem scribendis tragediis non inutiliter creditur in-pendisse, que iam multorum studia sua obscuritate fugant, et fugiunt dum caliginosafabularum nube involute aciem intuentium ad sui intima non admittunt, penitus obso-leret, vestre dominationis placuit excellentie, que mentis applicatione assidua verba sa-pientium et eorum enigmata perscrutatur, mihi precipere ut easdem, expositioneillustratas, inspicientibus pervias lectoribusque omnibus redderem luculentas. Vestrisitaque cupiens imperiis totis, ut teneor, parere conatibus, quamvis parce de laticibuseliconis hauserim, presumpta tamen audacia musarum camenis me quamtocius licuitimmiscui et de textu quem unicum habui qualemcumque sensuum explanationemexculpsi. Quam Dei adiutorio ad finem perductam vestre reverende discretionis exa-mini presentandam transmitto. In qua, etiam si omnibus defectibus meam nequeamnegligentiam insciam excusare, me tamen in parte defendit textus diminutio, ut locisnonnullis notatum est, in parte prolixitas operis, quam ut vitarem, fabularum integu-menta ad plenum sum minime prosecutus.
seneca impegnò le sue energie con buon esito, a mio avviso, nel comporre le tragedie,che non vengono più studiate a causa della loro oscurità ed eludono la comprensionenella misura in cui, avvolte dalla nube caliginosa del mito, non consentono al lettorel’accesso ai loro significati reconditi; per evitare che l’impegno dell’autore andassedefinitivamente perduto piacque alla vostra Eccellenza, che con dedizione costanteesamina a fondo le parole dei sapienti e gli enigmi che essi pongono, di chiedermi direndere queste tragedie accessibili a chi vi si approccia e perspicue a tutti i lettori. Es-sendo desideroso di ottemperare alle vostre richieste e facendo appello a tutte le mieforze, benché non abbia copiosamente bevuto alle sorgenti dell’Elicona, ho assunto ilcoraggio delle Muse e mi sono lanciato fra loro con la maggiore prontezza possibile;e così, lavorando sull’unico manoscritto a me disponibile, quale che fosse la qualità deltesto, ne ho ricavato la spiegazione dei vari significati. Giunto con l’aiuto di dio altermine di questo lavoro, lo sottopongo all’esame del vostro acuto giudizio. Per quanto
iNTrodUzioNE xiii
15 Trascrivo il testo inedito dal ms. Med. Laur. Conv. Soppr. 509, (sec. xiv), f. 1r. sono attualmentein corso, presso il dipartimento di studi classici e cristiani dell’Università degli studi di Bari, indaginipreliminari sulla tradizione manoscritta di questo commento trevetano, ancora inedito, a seneca retore.
non sia nelle condizioni di poter giustificare tutti i difetti in esso presenti, a causa dellamia disattenzione e imperizia, offrono tuttavia una difesa parziale da un lato le carenzedel testo, come è stato rilevato in alcuni punti, dall’altro l’ampiezza del lavoro nelquale, onde evitare la prolissità, non ho sviscerato i significati allegorici dei miti 16.
da quanto si legge, l’autore ha pienamente recepito l’istanza del committente edorientato il proprio lavoro di esegesi verso una tipologia ben precisa di commento, fi-nalizzato all’immediata comprensione del sensus, inteso come significato letteraledel testo. a tal proposito e per evitare il rischio di un lavoro eccessivamente lungo eprolisso, l’autore ha omesso l’interpretazione figurale e il livello dell’allegoresi, tra-lasciando appunto gli integumenta fabularum.
Giuliana crevatin ha richiamato l’attenzione sulla terminologia esegetica adope-rata all’epoca, e da Trevet in particolare, rilevando come l’antico studioso non facciamai uso del termine commentum, che sarebbe quindi «un termine improprio», ma de-finisca la propria attività con i termini expositio, apparatus o opus litterale, che in-dicherebbero appunto un’operazione esegetica ‘di primo livello’, concernente lacostruzione della frase (littera) e la comprensione del suo significato (sensus), laddovel’attività del commentator medievale riguarderebbe «il senso profondo del testo, ecioè il significato spirituale» 17.
vi sono, in realtà, alcune occorrenze dei termini explanatio e comentum 18, ma ilcriterio seguito da Trevet nella enarratio auctorum è sempre di tipo parafrastico, ap-
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxiv
16 sul significato tecnico di integumentum (o involucrum) in ambito esegetico vd. M.L. Lord, Virgil’sEclogues, Nicholas Trevet, and the Harmony of the Spheres, «Mediaeval studies» 54, 1992, 242 s. (sullascorta della definizione fornita da Bernardo silvestre, «the cloaking of a profound truth under the guiseof a myth or fable») e Junge, Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 135-136 con relativa bi-bliografia. Nell’interpretazione del passo, Fossati sembra attribuire il riferimento alla prolixitas da evi-tare al manoscritto di seneca piuttosto che all’expositio di Trevet ed intende invece fabularumintegumenta in senso più generico, rilevando anzi che l’intenzione qui dichiarata dall’autore «non vienetuttavia pienamente rispettata: infatti, proprio per chiarire i fabularum integumenta, Trevet si serve dicitazioni classiche, di un’impressionante quantità di leggende della mitologia pagana, spesso confer-mate da una o più citazioni di autori medievali» (Commento alla «Phaedra» cit., xxxi). È significativo,tuttavia, che tali annotazioni contengano solo raramente riferimenti allegorici (soprattutto nei casi in cuiè richiamata l’auctoritas di Fulgenzio) e siano funzionali ad integrare o spiegare – come richiesto ap-punto dal cardinale – le allusioni mitiche, presenti soprattutto nei cori, dove il testo risulta davvero con-textus et implexus fabellis.
17 Leggere Tito Livio cit., 74. 18 Per il primo vd., ad esempio, l’incipit del commento alla Consolazione della filosofia: explana-
cionem librorum Boecii de consolacione philosophica aggressurus… il termine comentum, invece, ri-corre più volte nell’epistola di dedica dello stesso ad un certo Paolo – che sappiamo solo essere statopreceptor ed amico di Trevet a Firenze – tràdita, allo stato attuale delle indagini sulla tradizione mano-scritta del commentario, solo dall’Ambros. A 58 inf. (sec. xiv). La lettera fornisce informazioni moltoprecise sulla genesi e le fasi di realizzazione dell’opera e sembrerebbe dunque autentica: trascrizione ediscussione in r.J. dean, The Dedication of Nicholas Trevet’s Commentary on Boethius, «studies inPhilology» 63, 1966, 593-603. in particolare, l’autore menziona il suo lavoro, ad un certo punto, con itermini comentum sive lucidum scriptum super Boetio.
plicato con il puntiglioso professionismo che è proprio della logica scolastica 19. Pro-cedendo secondo i suoi dettami, l’esegeta parte da uno sguardo d’insieme sulla se-zione dell’opera da analizzare, quindi individua le sue partizioni interne – in questocaso gli atti, frazionati in carmina (anche per le sezioni dialogiche) e partes – fino adisolare il sintagma da glossare ed esplicare ad litteram, con eventuali ragguagli di ca-rattere stilistico, lessicale, scientifico o mitologico.
Qualche problema esegetico pone la sezione finale della lettera di Trevet, dovel’autore sottolinea di aver potuto usufruire di un solo codice contenente il testo delletragedie. va rilevato, innanzitutto, che nel testo latino e nella traduzione si è seguitoil suggerimento di crevatin 20 che, ritenendo erronea la punteggiatura del passo pro-posta da Franceschini (de textu, quem unicum habui, qualemcumque sensuum expla-nationem exculpsi), riferisce l’aggettivo qualemcumque a textum anziché adexplanationem: pur tenendo conto dell’impiego del consueto topos dell’excusatiopropter infirmitatem, è poco probabile, infatti, che qui Trevet dichiarasse di aver trattodal testo una «qualsiasi» spiegazione, a meno che non abbia usato tale aggettivo –certo in maniera poco felice – per intendere che ne ha ricavato «la migliore spiega-zione possibile» 21.
in secondo luogo l’espressione textus diminutio, che è parsa poco chiara già aiprimi studiosi di Trevet (fra i quali il richter propose di emendare in consumptio lalezione tràdita), è stata interpretata come un riferimento generico alla cattiva qualitàdel testo delle tragedie utilizzato dall’esegeta, anche perché il termine diminutio nonsembra trovare riscontro in contesti analoghi. Gli studiosi più recenti hanno intesol’espressione nel senso che l’esemplare delle tragedie doveva presentarsi agli occhidell’esegeta «di scarsa affidabilità», ovvero «corrotto o lacunoso». sul manoscrittodiminutus si è soffermato, in particolare, stefano Pittaluga 22, che sembra aver inteso
iNTrodUzioNE xv
19 Per cogliere l’evidente matrice scolastica del metodo seguito dal dotto inglese nel suo commentoad auctores è sufficiente confrontarlo con quello dell’aquinate (1225-1274) – anch’egli domenicano egrande esegeta – delle cui opere Trevet ebbe certamente un’approfondita conoscenza. si veda, a titolod’esempio, l’incipit del commento alla Metafisica di aristotele (S. Thomae Aquinatis doctoris AngeliciIn duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio, a cura di M.r. cathala – F.r. spiazzi, Tau-rini-romae 1950, 6): Huic autem scientiae Aristoteles prooemium praemittit, in quo duo tradit. Primoquidem ostendit circa quid haec scientia versetur. Secundo qualis sit ista scientia, ibi, «Quia vero nonactiva», Circa primum duo facit. Primo ostendit… come giustamente osservava silk (expositio in Boe-thii Consolationem cit., v) «the scolastic method which divides every idea into parts and these parts intofurther parts is more likely to infuriate than help the modern reader, but undoubtedly gave thefourteenth-century student exactly what he wanted».
20 Leggere Tito Livio cit., 75.21 Junge (Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 154), che legge qualemcumque sensuum ex-
planationem con Franceschini, riporta come esempio emblematico di tale premessa l’esegesi di octa-via 661-662, dove Trevet, leggendo memor socerum in luogo di scelerum dei codici recenziori, negiustifica in qualche modo il «senso» (soceros dicit Claudium patrem suum, qui vere socer fuit, et affi-nes racione soceri).
22 «Tamquam teterrimum pelagus». Scuola e metodo nel Commento di Nicola Trevet alle Tragedie diSeneca, «Paideia» 53, 1998, 276-277 (ora in La scena interdetta. Teatro e letteratura fra Medioevo eUmanesimo, Napoli 2002, 229-243).
il sintagma in senso ancora più estensivo poiché, dopo aver riferito la diminutio tex-tus al fatto che esso fosse «corrotto o lacunoso», ricollega la successiva affermazionedell’autore, relativa alla segnalazione di queste diminutiones nel suo commento (utlocis nonnullis notatum est), ai casi di variae lectiones che Trevet sottopone all’at-tenzione del lettore. Tali lezioni, anch’esse oggetto della spiegazione di Trevet, sonointrodotte da vel, vel sic o dalla formula vel si littera sit, che farebbe pensare a con-getture proposte dall’esegeta piuttosto che a varianti vere e proprie, anche se – comeosserva Pittaluga – non si può escludere che quel textus unicus di seneca non «fosseanche portatore di varianti interlineari e marginali» 23.
a conclusione dell’edizione dell’intero corpus esegetico delle tragedie è possibileosservare che solo in due casi, uno dei quali occorrente proprio nel commento al-l’oedipus, Trevet sospetta lievi omissioni nel testo di seneca ed interviene correg-gendo:
exp. Ag. 56 in libro meo quem habui scribitur primus versus sic: regnorum magnisfallax, et deest una syllaba ad perfectionem metri. Unde ad suplecionem metri et me-lioris sentencie erit si preponatur o; sic: o regnorum magnis fallax. (Meloni 10,26 ss.);exp. oed. 348-349 et graves ictus…in littera deest copulativa coniunctio, quam sup-pleri oportet (p. 29,21-24).
Per il verso dell’Agamemnon l’integrazione della vocale iniziale, suggerita al-l’esegeta dall’irregolarità del metro, trova peraltro conferma nella lezione dell’Etru-sco, che riporta l’interiezione ad inizio verso. È quindi possibile che con textusdiminutio l’autore potesse riferirsi a vere e proprie «omissioni testuali» (deest unasyllaba, deest copulativa coniunctio), ma di fatto sono più frequenti i casi in cui se-gnala, invece, delle varianti 24. Poiché tali varianti sembrano più spesso congetturedell’esegeta (non trovano infatti riscontro in altri testimoni di seneca) che variae lec-tiones (interlineari o marginali) presenti nel suo esemplare, ed essendo d’altro cantopoco verosimile che Trevet ricorresse a textus diminutio riferendosi a due soli casi ef-fettivi di «riduzione del testo», si deve concludere che l’espressione sia qui impiegatacon generico riferimento alle «carenze del testo» e quindi al fatto che esso fosse inalcuni punti mendoso. È da considerare, infine, che la scelta del termine generico di-minutio, a fronte di altri vocaboli che avrebbero veicolato meglio il concetto di testomendoso, possa essere dipesa unicamente da una scelta di carattere stilistico, poichéalla textus diminutio di seneca si contrappone chiasticamente la prolixitas operis diTrevet, un altro elemento che conferma la genuinità della lezione tràdita, senza biso-gno di ricorrere a congetture, come consumptio, che inerisce peraltro alle difficoltàdi lettura del textus e non alla sua lezione.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxvi
23 Ibid., 276.24 vd. l’elenco, ibid., 277-278.
Le fonti del commento e la biblioteca di Trevet
Un primo elenco delle fonti 25 utilizzate dall’esegeta nella redazione dell’exposi-tio alle tragedie fu redatto da Franceschini 26, che si avvalse di precedenti indagini ecercò di segnalare anche gli auctores dai quali Trevet attinse senza riportarne citazioneesplicita, prassi questa largamente diffusa nel corso del Medioevo, soprattutto per ar-tigrafi e lessicografi, le cui opere circolavano in molti casi anonime. il suo elenco èstato poi ripreso da studi successivi 27 e solo in qualche caso aggiornato in base allesuccessive pubblicazioni delle edizioni critiche dei commenti. Pur tenendo conto delfatto che gli indices auctorum delle rispettive edizioni non registrano quasi mai anchei riferimenti impliciti e sarebbe necessario, pertanto, un lavoro specifico di ricerca eclassificazione delle eventuali riprese di determinate fonti, a conclusione dell’edi-zione dell’intero corpus esegetico delle tragedie è possibile rivedere la pertinenza el’incidenza di alcuni autori che figurano negli elenchi.
Un autore presente in tutti gli elenchi è Giovanni Balbi 28 (Iohannes Ianuensis deBalbis), un domenicano che entrò a far parte dell’ordine intorno al 1272 e nel 1286portò a compimento la Summa quae vocatur Catholicon (o Catholicon seu Summaprosodiae), certamente la più ricca e una delle più diffuse raccolte lessicografichetardo-medievali, come attestano i circa duecento manoscritti che la tramandano el’alto numero di edizioni a stampa, circa ventiquattro, apparse solo nel sec. xv. ilCatholicon, strutturato in ordine alfabetico e articolato in più sezioni (ortografia, pro-sodia, etimi e sintassi, figure), si propone chiaramente come una summa ‘ragionata’delle principali fonti lessicografiche precedenti (in particolare le origines di isidoro,le Magnae Derivationes di Uguccione Pisano e l’elementarium di Papias), quasi sem-pre trascritte e richiamate puntualmente sotto ogni lemma, spesso anche quando illoro contenuto si ripete. Proprio per questo carattere stratificato, tuttavia, risulta dif-ficile riconoscerne l’impiego laddove l’opera non sia direttamente citata. Ed è ap-punto il caso dell’expositio: dagli indices si evince che Balbi non è mai esplicitamentenominato da Trevet, per cui il suo utilizzo, che è dato per scontato, andrebbe sup-
iNTrodUzioNE xvii
25 Per l’elenco complessivo delle citazioni presenti in tutto il corpus dei commenti alle tragedie, è pos-sibile consultare, sotto il nome di ogni autore, l’Index nominum dove è riportato fra parentesi anche ilmodus citandi delle opere in ogni occorrenza.
26 Studi e note cit., 42-43.27 r.E. clairmont, A commentary on Seneca’s apocolocyntosis divi claudii or Glose in Librum de
ludo claudii annei senece, chicago 1980, 16; Pittaluga, «Tamquam teterrimum pelagus» cit., 268-269;Fossati, Commento alla «Phaedra» cit., Lix.
28 Mi limito a rinviare, per le notizie e la bibliografia, agli articoli di G. Powitz, Le Catholicon –esquisse de son historie, in Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’Antiquité tardive à la fin duMoyen Âge, Louvain-la-Neuve 1996, 299-336 e J.L. charlet, La lexicographie latine de l’époque hu-maniste, «acta classica Univ. scient. debrecen.» 40-41, 2004-2005, 401-427. il Catholicon, come moltilessici analoghi, attende ancora un’edizione critica. È possibile consultare una ristampa anastatica (rea-lizzata a Westmead nel 1971 da Gregg international Publishers) dell’editio princeps, di lettura non sem-pre agevole: Joannes Balbus, Catholicon, «alma in urbe maguntina 1460».
portato con validi esempi. almeno per l’oedipus, pur essendoci più luoghi del com-mento 29 in cui si è richiamato il Catholicon quale presumibile strumento di consul-tazione da parte dell’explanator, è possibile constatare che quasi sempre la stessavoce compare già in Uguccione o in Papias e le spiegazioni coincidono.
analogamente, dubbia è l’ipotesi che il domenicano abbia consultato le Deriva-tiones di osberno di Gloucester 30, lessico composto poco dopo la metà del sec. xii,con cui si rilevano scarse affinità nella spiegazione di alcuni termini, almeno per lasezione dell’oedipus.
diverso è il caso di Uguccione da Pisa e Papias. il primo 31 (Hugutio Pisanus), in-fatti, che fu vescovo di Ferrara dal 1190 al 1210 (anno della sua morte) e autore delleDerivationes (1200ca.), è esplicitamente citato da Trevet almeno in un passo 32 dellasua expositio, dove peraltro polemizza con una forma ortografica proposta dal lessi-cografo. Per quanto concerne Papias 33, invece, a parte una citazione diretta 34, solo nelcommento all’oedipus vi è un ampio numero di esempi di sicura ripresa 35 del suo ele-mentarium doctrinae rudimentum, che è forse la più antica delle raccolte lessicogra-fiche finora menzionate 36. il suo autore (che ci è pressoché ignoto) realizzò un’opera
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxviii
29 cfr., ad esempio, p. 16, 4-6 per contum; 28, 24-25 per mola; 34, 1-2 per tirsus; 61, 12-13 per ce-ruleus.
30 osberno, Derivazioni, a c. di P. Busdraghi - M. chiabò - a. dessì Fulgheri - P. Gatti - r. Mazza-cane - L. roberti, sotto la direz. di F. Bertini e v. Ussani jr., i-ii, spoleto 1996. Per le caratteristiche del-l’opera rispetto agli altri lessici vd., in particolare, G. cremascoli, Intorno alle «Derivationes» di osbernodi Gloucester, «Pan» 18-19, 2001, 171-184.
31 Per le notizie sulla vita e le caratteristiche dell’opera, che applica la cosiddetta disciplina deriva-tionis del suo modello – le Derivationes di osberno di Gloucester – e conobbe anch’essa una straordi-naria diffusione fino a quando non fu soppiantata nel corso del sec. xv dal Catholicon col suo piùfunzionale ordine alfabetico, vd. l’edizione critica realizzata da una commissione scientifica diretta daE. cecchini, Derivationes, i, Firenze 2004, xxi-xxviii.
32 Herc. f. 587 (Ussani 92, 4-5) et nota quod Hugucio dicit Trenarus et reprobat illos qui dicunt Te-narus: tamen in omnibus auctoribus antiquis magis scribitur Tenarus quam Trenarus. cfr. HugutionisDeriv. T 68 16 et nota quod quidam dicunt pro eodem monte hic ‘Tenarius’, sed male. il nome di Hu-gucio ricorre anche nel commento al De consolatione di Boezio.
33 L’edizione critica dell’elementarium (il titolo è variamente tràdito dai codici: Papias vocabulista,Alphabetum Papiae, expositio vocabulorum etc.), intrapresa da v. de angelis (Papiae elementarium, i-iii, Milano 1977-1980 [Testi e documenti per lo studio dell’antichità, Lviii]) è ferma alla lettera a. Perla consultazione dell’intera opera è necessario ricorrere alle edizioni umanistiche. dell’ultima delle quat-tro edizioni che curò Bonino Mombricio (Papias Vocabulista, venetiis 1496), è possibile consultare unaristampa anastatica edita a Torino nel 1966.
34 exp. Herc. f. 779 (Ussani 117, 3-5). anche questo richiamo sembrerebbe motivato soprattutto daun intento esplicativo rispetto all’erronea identificazione fra Lapiti e centauri, che si poteva ricavare in-vece dalla spiegazione di Papias, s.v. Laphytae. Pittaluga («Tamquam teterrimum pelagus» cit., 269)menziona anche un’altra citazione esplicita nell’octavia, ma non è registrata nell’Index auctorum diJunge, per cui è da supporre sempre un uso implicito da parte dell’esegeta.
35 vd. le citazioni implicite segnalate nell’Index scriptorum proprio in quanto riproducono fedel-mente la fonte.
36 dalla serie dei re tedeschi citati s.v. Aetas si evince che l’elementarium fu composto fra il 1041 edil 1063. Per le notizie sull’autore, la tradizione e la circolazione dell’opera, vd. de angelis, Papiae ele-mentarium cit., i, i-xxi; r. cervani, Papiae Ars grammatica, Bologna 1998, iii-vi; charlet, La lexico-graphie latine cit., 401-402 e n. 2 (per la bibliografia più recente).
estremamente innovativa, sia perché seppe innestare sulla tradizione glossograficache fa capo al Glossarium Ansileubi il metodo derivatorio 37, sia perché fu in gradodi comporre un’opera piuttosto ricca e completa (anche d’ambito cristiano ed ebraico),ma al tempo stesso sintetica e praticamente definibile come un vocabolario in sensomoderno, essendo costruita con un’applicazione abbastanza costante dell’ordine al-fabetico. Proprio l’agevole consultazione, il carattere sintetico ma esaustivo e forseanche il riscontro – probabilmente non casuale 38 – della spiegazione di molti terminipresenti in seneca tragico, saranno stati i fattori che hanno indotto Trevet ad avvalersisoprattutto di questo strumento. anche quando Trevet sarebbe potuto ricorrere diret-tamente alla fonte utilizzata da Papias, in particolare isidoro, che pure rappresentaun auctor continuamente richiamato nel corso dell’expositio, la coincidenza tra il det-tato trevetano e quello di Papias sembra confermare la preferenza accordata a que-st’ultimo 39. L’aderenza alla fonte è comprovata anche dal fatto che in qualche casoil lessico di Trevet sembra risentire delle imprecisioni formali o di lezioni peculiaridell’elementarium 40.
Un altro auctor registrato in tutti gli elenchi delle fonti a partire da Franceschini 41,che ne segnala l’impiego nel commento all’octavia, è lo Pseudo Lattanzio Placidodelle Narrationes fabularum ovidianarum 42. È certo molto plausibile che sullo scor-cio del secolo xiii – e quindi della discussa aetas ovidiana – le Metamorfosi circo-lassero 43 corredate dell’ormai consueto apparato testuale costituito dagli Argumenta
iNTrodUzioNE xix
37 vd. o. Weijers, etudes sur le vocabulaire intellectuel du Moyen Age, IV. Dictionnaires et réper-toires au moyen âge, Turnhout 1991, 42-45.
38 Nell’analisi delle informazioni sul dramma antico riportate da Papias, Kelly (Ideas and Forms ofTragedy cit., 64 n. 145) ha rilevato la presenza di una citazione di Herc. f. 173-175, s.v. Rabula, che fa-rebbe pensare (sempre che si tratti di citazione di prima mano) ad una buona conoscenza, da parte dellessicografo, quantomeno di questa, che egli menziona come prima tragoedia.
39 cfr., ad esempio, p. 33, 21-23, isid. orig. 15, 1, 6 Dionys[i]us, qui et Liber pater, cum Indiam vic-tor perambulasset, Nysam urbem ex suo nomine iuxta Indum fluvium condidit e Papias, s.v. Nisam,Nisam urbem Dionysius qui et Liber condidit iuxta Nilum fluvium et ex suo nomine cum Indiam victorperambulasset vocavit; p. 43, 20-22, isid. orig. 17, 7, 26 Ilex ab electo vocata; huius enim arboris fruc-tum homines primum ad victum sibi elegerunt e Papias, s.v. Ilex, genus arboris ab electo dicta: huiusenim arboris fructum homines primum ad victum sibi elegerunt, id est glandem; p. 44, 5-6, isid. orig.17, 7, 46 Tilium…est enim genus materiae levissimae e Papias, s.v. Tilia, genus arboris levissimae.
40 cfr., ad esempio, Heliconaus Papias, s.v. Castalius, ed eliconanus Trevet (p. 20, 21); Gelones Pa-pias, s.v., e Trevet (p. 38, 5), anziché Gelonos (da Geloni, -orum); ogias Papias, s.v., e ogigias o ogi-gis Trevet (p. 49, 3). in un caso, poi, la lezione uvae di Papias, s.v. Corymbi, suggerisce l’emendatio dellacorruttela vive o vites presente nei codd. del commento (p. 33, 20). Un altro esempio di errore che risalea Papias è portato da Pittaluga, «Tamquam teterrimum pelagus» cit., 275-276.
41 Studi e note cit., 42 n. 14.42 Fossati include nel suo elenco (Commento alla «Phaedra» cit., Lix) anche il commento alla Te-
baide di stazio, che era anch’esso attribuito a Lattanzio Placido.43 Tra l’ampia bibliografia sulla fortuna di ovidio nel Medioevo si segnala, per la circolazione di
ovidio in area inglese e la relativa produzione medievale, s. sticca, Le Metamorfosi nel mondo anglo-sassone, in Metamorfosi. atti del convegno internazionale di studi. sulmona, 20-22 Nov. 1994, a c. diG. Papponetti, sulmona 1997, 327-403.
o Narrationes Lactantii: l’opera, infatti, risalente con probabilità già al vi secolo, ètrasmessa in molti codici databili dal nono al dodicesimo secolo. anche in questocaso, tuttavia, se emerge con evidenza la conoscenza delle Metamorfosi (infatti, le ci-tazioni di ovidio superano ampiamente anche quelle virgiliane), il dato della letturae dell’effettivo impiego dello Pseudo Lattanzio richiederebbe una più rigorosa ap-plicazione delle procedure della Quellenforschung. Junge non menziona l’opera nel-l’Index auctorum del commento trevetano all’octavia e l’unico passo che potrebbeaver indotto gli studiosi precedenti a postulare una reminiscenza delle Narrationes èun’annotazione nella quale Trevet richiama il mito del sacrificio di ifigenia e ag-giunge di seguito tre versi del libro xii delle Metamorfosi (che egli cita quasi sem-pre col titolo De transformatis). L’analogia con un argumentum lattanziano nonsembra tuttavia andare oltre il contenuto 44, che Trevet poteva facilmente desumere daiversi stessi di ovidio o da qualsiasi altro repertorio mitografico. anche nell’exposi-tio dell’oedipus sono ricordati numerosi miti, presenti e riassunti in maniera simileanche nelle Narrationes. Tuttavia, anche gli argumenta che presentano un contenutopiù affine a quello delle annotazioni trevetane non possono considerarsi una fonteche il dotto inglese trascrisse senza citare (secondo la prassi seguita invece con Pa-pias), perché non si rilevano nei due testi sufficienti affinità formali, e neppure è si-curo che abbia consultato l’opera, perché dal confronto dei contenuti si evince che,rispetto al presunto auctor, in alcuni casi omette e in altri aggiunge informazioni 45.in special modo, per i miti di metamorfosi l’impressione che si ricava da alcune espli-cazioni in cui compaiono nomi di scarsa attestazione o lezioni particolari è che l’ese-geta abbia attinto le sue informazioni direttamente al poema ovidiano 46.
Nel complesso e da un punto di vista metodologico, quindi, è opportuno conside-rare – come ha osservato Patrizia Mascoli 47 – che «Trevet poteva facilmente utiliz-zare numerose fonti molto diffuse nel Medioevo». È probabile, inoltre, che questecomprendessero anche del materiale, afferente soprattutto ad un tipo di letteraturache oggi definiremmo «di servizio» (in questo caso glossari, altri commenti ed ex-cerpta), che o non è giunto fino a noi o attende ancora una costituzione critica del testotràdito dai manoscritti 48.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxx
44 cfr. Trev. exp. octavia 972-976 (Junge 49, 23-26) e Ps. Lact. Plac. fab. ov. 12, 2 (ed. H. Magnus,P. ovidi Nasonis Metamorphoseon libri XV. Lactanti Placidi qui dicitur Narrationes fabularum ovi-dianarum, Berolini 1914 [rist. New York 1979]).
45 cfr., ad esempio, sul mito di cadmo e i denti del drago, exp. oed. 712 (p. 59, 12-20; p. 60, 1-10)e Ps. Lact. Plac. fab. ov. 3, 1; su quello di atteone trasformato in cervo exp. oed. 751 (p. 63, 17; p. 64,1-8) e Ps. Lact. Plac. fab. ov. 3, 1; su Niobe e la vendetta di Latona exp. oed. 613 (p. 50, 19-22; p. 51,1-4) e Ps. Lact. Plac. fab. ov. 6, 2.
46 vd. pure Fossati, Commento alla «Phaedra» cit., Liv-Lv.47 Commento alle Phoenissae di Seneca, Bari 2007 (Quaderni di «invigilata Lucernis», 31), 19.48 vd., ad esempio, l’indagine condotta da L. Piacente (Nicola Trevet e la scoliastica virgiliana, «in-
vigilata Lucernis» 29, 2007, 209-213) nell’individuazione della fonte più prossima ad un monstrum at-testato da Trevet nel commento a Phoen. 127, l’esistenza di un poeta quidam dictus Beatus (Mascoli 84,
Per gli excursus mitologici Trevet riconosce senza dubbio un grande spessore al-l’auctoritas di isidoro, di cui cita il capitolo De diis gentium (orig. 8,11), Fulgenzio(Fulgentius Mythographus, sec. v-vi), autore dei Mythologiarum libri, ed alessan-dro Neckam 49 (Alexander Neckam o Nequam, 1157-1217), che Trevet menziona quasisempre con la formula Alexander in Scintillario poesis (o in Scintillis poesis). si trattadi un’opera che ha avuto una curiosa tradizione testuale sia nel basso Medioevo,quando circolava anonima o attribuita in alcuni codici (anche con il titolo Mitholo-giae seu Scintillarium poetarum, Poetarius, Poetria o Allegoriae poeticae) ad un Ma-gister Albericus (o Albricus) Londoniensis 50 (sec. xiii) anziché ad AlexanderNeckam, sia in epoca moderna, poiché angelo Mai, che ritrovò l’opera adespota inquattro manoscritti della Biblioteca vaticana, ritenne di pubblicarne nel 1831 l’edi-tio princeps col titolo ancora oggi in uso di Terzo mitografo vaticano 51, quando in re-altà lo stesso testo, attribuito appunto ad Albericus Londoniensis, era già edito inun’elegante edizione umanistica 52 di Jehan de Marnef. Nonostante sia abbastanzacondivisa la tesi di Eleanor rathbone 53 che attribuì l’opera all’Alb(e)ricus Lon-don(i)ensis menzionato in molti codici, identificato dalla studiosa con un canonico at-tivo negli ultimi decenni del sec. xii presso la scuola presbiteriale della cattedrale dis. Paolo a Londra, la questione della redazione e della paternità del così detto Terzomitografo è stata successivamente riconsiderata alla luce di nuovi elementi sulla ge-nesi del testo, che hanno suggerito l’ipotesi 54 che alberico potesse essere l’autore di
iNTrodUzioNE xxi
20), che potrebbe essersi ingenerato a partire dal fraintendimento e da un’impropria estrapolazione (forseattraverso una mediazione glossariale) di uno scolio virgiliano ad ecl. 6,82-83.
49 Per la biografia e la produzione letteraria di questo dotto inglese, che fu professore all’Universitàdi Parigi intorno al 1180, dopo qualche anno, tornato in inghilterra, entrò nell’ordine dei monaci ago-stiniani nel convento di cirencester e nel 1213 fu nominato abate, vd. Th. Wright, ‘Biographia Britan-nica Literaria’ or Biography of Literary Characters of Great Britain and Ireland, London 1846, s.v.‘alexander Neckam’, 449-458 e id., ‘Alexandri Neckam De naturis rerum libri duo’. With the poem ofthe same author, ‘De laudibus divinae sapientiae’, ix-Lxxv. Per la bibliografia e l’elenco completo dellenumerose opere poetiche, d’ambito grammaticale e di esegesi biblica, vd., s.v. ‘alexander Neckam’,C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500-1500), i/2, Firenze 2000, 170-173.
50 cfr., s.v. ‘alberic of London’, r. sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ire-land before 1540, Turnhout 20012, 35 e, s.v. ‘albericus Londoniensis’, C.A.L.M.A. cit., 105.
51 Mythographus tertius de diis gentium et illorum allegoriis, in Classici auctores e Vaticanis codici-bus editi, iii, romae 1831, 161-277. all’edizione di Mai seguì poco dopo quella di G.H. Bode (Scripto-res Rerum Mythicarum Latini tres Romae nuper reperti, cellis 1834 [rist. Hildesheim 1968]) il quale,anch’egli ignaro dell’edizione cinquecentesca, stabilì il testo sulla base di sette dei circa quaranta mano-scritti successivamente individuati. si attende ancora un’edizione aggiornata dell’opera, che potrebbeforse chiarire anche la questione della paternità. Più recentemente Philippe dain ne ha pubblicato tradu-zione e commento, con la revisione del testo tràdito in alcuni punti, alla cui introduzione si rimanda ancheper la bibliografia e l’elenco dei manoscritti (Mythographe du Vatican III, [Besançon] 2005, 11-22).
52 Allegoriae poeticae Seu de veritate ac expositione poeticarum fabularum libri quatuor Alberico lon-donensi Authore nusquam antea impressi, Parisiis 1520 (rist. New York 1976).
53 Master Alberic of London, Mythographus tertius Vaticanus, «Mediaeval and renaissance studies»1, 1941-1943, 35-38.
54 c.s.F. Burnett, A note on the origins of the Third Vatican Mythographer, «Journ. of the Warburgand courtauld institutes» 44, 1981, 160-163. su questa linea, più recentemente, G. Besson (Comment
una recensione un po’ più tarda di un testo risalente già alla prima metà del sec. xii.resta infatti da chiarire come mai, ad uno stadio abbastanza alto della circolazionedel testo, un inglese come Trevet, che peraltro fornisce qualche dato della biografiadi alessandro Neckam 55, attribuisse a lui un’opera che negli stessi anni Petrarca ri-teneva, invece, di alberico 56.
La ricostruzione della ‘biblioteca’ di Trevet a partire dalle citazioni esplicite econ l’identificazione di quelle latenti consente, tuttavia, solo un’approssimazioneall’effettivo materiale di cui il dotto poteva disporre o che poteva reperire 57 ed èutile, piuttosto, all’individuazione dei testi classici e medievali di più assidua fre-quentazione. È significativo, ad esempio, che l’expositio octaviae attesti l’impiegodi opere, come il Breviarium di Eutropio e le Vitae di svetonio, che non sarebberoaltrimenti affiorate dal suo bagaglio culturale, se non per il diverso contenuto dellapraetexta senecana commentata. così pure era stata finora rilevata un’unica cita-zione 58 del Corpus iuris civilis, sul valore delle constitutiones principum. Poiché ilpasso citato da Trevet (Dig. 1,4,1) contiene un principio abbastanza noto e diffuso(Quod principi placuit, legis habet vigorem), da questa sola attestazione si sarebbepotuta ricavare l’impressione di una conoscenza abbastanza superficiale o indirettadel Digesto. Nell’expositio dell’oedipus compare tuttavia un’altra citazione di un pa-ragrafo assai meno noto (Dig. 4,3,1 De dolo malo) che, se di prima mano, lasce-rebbe pensare ad una certa dimestichezza con le fonti del diritto 59. anche in questocaso, è indicativo che il testo giuridico sia stato appositamente richiamato per risol-
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxii
parler des dieux au Moyen Age? Autour du Troisième Mythographe anonyme du Vatican, in Commen-cer et Finir. Débuts et fins dans les littératures grecque, latine et néolatine, a c. di B. Bureau - c. Nico-las, ii, Paris 2008, 487-498) ha accennato alla propria tesi, che «l’ouvre a en réalité été composée enallemagne du sud dans la première moitié du xiie siècle, et que l’albéric de Londres ne saurait être sonauteur» (p. 489).
55 Fossati (Commento alla «Phaedra» cit., Lviii n. 149) riporta una notizia sulla nascita di Neckam (re-gistrata anche da Wright, Alexandri Neckam De naturis cit., ix), tratta ex chronicis Triveti.
56 cfr. H. Liebeschütz, Fulgentius Metaforalis, Berlin 1926, 16-18, n. 28 e J. seznec, La sopravvi-venza degli antichi dei, Torino 1990 (trad. it. di La survivance des dieux antiques, London 1940), 173.Lo studioso, affrontando la questione della duplice attribuzione, ipotizzava che Albricus fosse uno pseu-donimo di alessandro Neckam, per cui il Terzo mitografo, alberico e Neckam sarebbero in realtà lastessa persona (p. 171).
57 dalle citazioni presenti nel commento al De consolatione philosophiae, composto già nei primi annidel Trecento (dean, The Dedication of Nicholas Trevet’s Commentary cit., 593-594), è possibile segna-lare altri autori ed opere consultate da Trevet (dall’elenco di silk, expositio in Boethii Consolationemcit., vi): cicerone (Somnium Scipionis), Rhetorica ad Herennium (citata come Rhetorica secunda), Pli-nio il vecchio, Giovenale, origene, claudiano, Macrobio (Commentarii in Ciceronis somnium Scipio-nis), Marziano capella, Boezio (De arithmetica, De musica e il trattato pseudo-boeziano De disciplinascholarium), Gregorio Magno (Dialogi e Moralia), Giovanni damasceno, Beda, Paolo diacono, Egi-nardo, Freculfo di Lisieux (Chronicon, sec. ix), Mosè Maimonide (Rabbi Moyses, 1135-1204). Per no-zioni astronomiche è citato Euclide e, frequentemente, Tolomeo.
58 Trev. exp. octavia 460b (Junge 25, 11-13).59 su repertori e dizionari giuridici in uso nel Medioevo, alcuni dei quali alfabetici, vd. o. Weijers,
etudes sur le vocabulaire intellectuel du Moyen Age, IV cit., 133-139.
vere un evidente problema di esegesi, che nasconde in realtà un problema testuale,dal momento che il v. 241 (ne sancta quis quam sceptra violaret dolo) nel ramo A diseneca presenta la lezione sancto… dolo, che creava giustamente non poche diffi-coltà a Trevet, il quale doveva spiegare in che senso qualcuno potesse violare gliscettri usando il «sacro inganno». La soluzione, basata sull’assimilazione fra il san-ctum dolum senecano e l’accezione di bonum dolum dell’antico diritto, è certo sten-tata ma evidenzia le competenze e la tenacia di Trevet nell’interrogare,all’occorrenza, ogni fonte utile al suo opus exegeticum.
Quanto alle modalità d’impiego delle fonti, è opinione di Pittaluga 60 che Trevetavesse realizzato, dopo una lettura preliminare delle tragedie, una schedatura dei ter-mini mitologici e geo-etnografici e che nel corso dell’expositio utilizzasse, per ognivocabolo, le schede compilate con l’ausilio dei libri presi in esame. c’è tuttavia daconsiderare che un lessico come quello di Papia era già di immediata consultazioneed anche opere strutturate tematicamente, come le etymologiae di isidoro, potevanoessere facilmente compulsate per ricercare divinità (orig. 8,11), idronimi (orig. 13,21)ed altre notizie di carattere geografico (orig. 14,4-8).
Una spia del metodo che Trevet potrebbe aver seguito è forse nel commento adoed. 427 frangit Araxem (p. 36, 5-6): est autem Araxis fluvius orientis currens perParthiam et Assyriam. Per la spiegazione di questo idronimo l’esegeta sembra esserericorso ad isidoro, il quale però forniva questa spiegazione a proposito di un altrofiume, l’Araris (orig. 13,21,13):
Araris fluvius orientis. De quo Vergilius: ‘Aut Ararim Parthus bibet’. Currit enim perParthiam et Assyriam.
si può ipotizzare che il codice di isidoro presentasse qualche difficoltà di letturao, più verosimilmente, che Trevet si sia confuso nella trascrizione della fonte, com-piendo una sorta di ‘saut du même au même’, in quanto poco dopo (orig. 13,21,16)è menzionato ed ampiamente illustrato anche l’Araxis:
Araxis amnis Armeniae, qui ab uno monte cum euphrate diversis specubus oritur, dic-tus quod rapacitate cuncta prosternit. Unde et cum Alexander eum transgredi vellet,ponte fabricato, tanta vi inundavit ut pontem dirueret.
L’errore di Trevet potrebbe essere stato favorito, a sua volta, da un più grossolanoerrore commesso dallo stesso isidoro o da una sua fonte ignota: il fiume Araris (oggisaôn) si trova infatti in Gallia e la notizia che fosse un fiume orientale è certamentenata per fraintendimento e banalizzazione di un adynaton presente nel passo virgi-liano 61 citato dall’ispalense. Tuttavia, l’ubicazione del fiume per Parthiam et Assy-
iNTrodUzioNE xxiii
60 «Tamquam teterrimum pelagus» cit., 270-273.61 ecl. 1,61-63 ante pererratis amborum finibus exsul / aut Ararim Parthus bibet aut Germania Ti-
grim, / quam nostro illius labatur pectore vultus.
riam non doveva sembrare molto bizzarra a Trevet che l’attribuiva all’Araxes: que-sto fiume (l’odierno aras o araks) scorre fra gli attuali confini di armenia e Turchia,in un’area molto vicina, quindi, a quella del Parthicum regnum e dell’assiria. invo-lontariamente Trevet ha quasi corretto l’errore di isidoro.
Ma ai fini dell’indagine sulle modalità di utilizzazione delle fonti è ancor più ri-levante osservare che il commentatore aveva già trovato l’idronimo Araxes nellaPhaedra (v. 58), che nell’ordine del suo manoscritto precedeva immediatamente l’oe-dipus, e per la spiegazione aveva correttamente consultato e trascritto orig. 13,21,16(chiabò 34,25; 36,1-3):
‘Araxem’, scilicet fluvium Armenie, qui ab uno monte cum eufrate diversa specie ori-tur, dictus sic quod rapacitate cuncta prosternit, unde et cum Alexander eum transgredivellet ponte fabricato, tanta vi inundavit, ut pontem dirueret.
Questa stessa esposizione, con esplicita citazione della fonte (Ysidorum libro ethy-mologiarum XIII), è riproposta anche nel commento alla settima tragedia, la Medea(v. 373, roberti 63,2-6). dal caso evidenziato sembra di poter evincere che, almenoin alcuni casi, Trevet attingesse direttamente alle opere degli auctores le notizie chedi volta in volta l’esegesi del testo richiedeva: se avesse utilizzato una scheda, infatti,non avrebbe commesso l’errore nell’expositio edippi, che sembra imputabile proprioad una svista nella lettura e trascrizione dell’auctor tractatus.
Tradizione manoscritta
in seguito alla recensio condotta da Ezio Franceschini su dieci codici 62 del com-mento trevetano e alle ulteriori indagini di vincenzo Ussani 63, si è stabilito unostemma codicum sostanzialmente confermato e seguito dai successivi editori del com-mento.
Franceschini basò la sua edizione dell’expositio tragedie secunde su tre codici:Pat. Univ. 896 (T), Vat. Lat. 1650 (P) e Vat. Urb. Lat. 355 (V), pur riportando in ap-parato le lezioni di altri sette codici risalenti al xiv-xv secolo, «addotte soltanto atestimonianza erudita di posteriori ritocchi al testo originale». Tra questi deterioresera compreso anche il Londin. Soc. 63 (Soc.), precedentemente considerato uno deitestimoni migliori e ritenuto invece da Franceschini «uno dei peggiori e ricco di talie tante corruzioni di vario genere da dover essere risolutamente eliminato per la co-
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxiv
62 Pat. Bibl. Univ. 896, Vat. Urb. Lat. 355, Vat. Lat. 1650, Londin. Soc. 63, Rehdigerani 118 e 122,Bonon. Bibl. Univ. 1632, Mediolan. Triv. 809, Ven. Marc. XII, 41 e Vat. Lat. 7611.
63 Nicolai Treveti expositio Herculis furentis (L. Annaei Senecae Hercules furens et Nicolai Trevetiexpositio, ii), romae 1959, ix-xxvi.
stituzione del testo critico del commento trevetano» 64. Nello stemma del primo edi-tore, infatti, Soc. era considerato un discendente indiretto di T.
Franceschini rilevò, inoltre, che V è «di famiglia lievemente diversa da quella rap-presentata dalla coppia P T» 65. infine, poiché in T e P era riscontrabile una concor-danza «sorprendente non solo nella lezione ma perfino negli errori e nellecancellature» 66, tale da lasciar supporre la discendenza da un medesimo subarchetipodal quale P era stato esemplato in maniera solo più trascurata di T, concludeva affer-mando che «un ottimo testo dei commenti di Nicola Trevet alle tragedie di seneca puòessere costituito sulla base dei codici T V P o anche semplicemente di T V» 67.
dalla recensio per l’edizione del commento all’Hercules furens, condotta suglistessi codici collazionati da Franceschini (tranne due Rehdigerani andati intanto di-strutti nel corso del secondo conflitto mondiale), Ussani rivalutò nuovamente l’ap-porto di Soc. che, pur non essendo privo di corruttele e manipolazioni, non sembravadiscendere da T ma era associabile invece al Bonon. Bibl. Univ. 1632 per lezioni cor-rette rispetto a P T e concordanze in errore, al punto da presupporre un subarchetipocomune (b) 68. Pertanto nello stemma di Ussani Soc. figura con B allo stesso livellodi P T e dei rispettivi subarchetipi ed è stato utilizzato, assieme a V P T, per l’edizionedel commento.
Ussani confermò la bipartizione dello stemma in due famiglie rispettivamente rap-presentate, nei testimoni più autorevoli, l’una (y, ora α) da P T Soc. e l’altra (z, oraβ) da V. È merito invece di Pietro Meloni, editore dell’Agamemnon e dell’Herculesoetaeus, aver approfondito l’esame di P e riscontrato che il manoscritto, preceden-temente assegnato alla famiglia y, a partire dal commento a Tro. 703 presenta lezioniraramente concordanti con T 69 e coincidenti invece con V, appartenente all’altra fa-miglia. Lo studioso ipotizzò che lo scriba di P «o aveva iniziato a copiare l’opera tre-vetana da un codice appartenente alla famiglia y e ad un certo punto ebbe tra le maniun altro manoscritto, affine alla famiglia z, del quale si servì per continuare la tra-scrizione, ovvero trascrisse da un codice in cui erano già ravvicinate le due tradi-zioni» 70. di conseguenza, Meloni assegnò P anche al subarchetipo z per la sezione
iNTrodUzioNE xxv
64 Studi e note cit., 47-48.65 Ibid., 53.66 Ibid., 52.67 Ibid., 55.68 expositio Herculis furentis cit., xx-xxi. altri esempi proposti da Pietro Meloni per il commento al-
l’Agamemnon (Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Agamemnonis, sassari 1961, xxi-xxii nn. 70e 72) offrono un’ulteriore conferma del valore di Soc., che in alcuni casi colma lacune del ramo y o èunico testimone con B della lezione corretta.
69 sono ritenuti «insignificanti» o dovuti ad errori di V non riprodotti da P. cfr. Meloni, expositioAgamemnonis cit., xiii e n. 14, xxi n. 67; id., Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Herculis oe-taei, roma 1962, xi.
70 expositio Agamemnonis cit., xiii. L’indagine paleografica e codicologica è stata poi approfonditada Marco Palma, il quale ha notato che il cambio di famiglia «coincide con un cambio di mano e d’in-
del commento relativa a Troades, Medea, Agamemnon, Hercules oetaeus ed octavia,utilizzando la sigla P* nello stemma codicum.
Le indagini testuali condotte per le successive edizioni delle altre sezioni del com-mento hanno confermato sia i rapporti sia l’autorevolezza dei manoscritti utilizzati daUssani e Meloni. si deve a Marco Palma 71, in particolare, l’approfondimento nel-l’indagine sui rapporti intercorrenti fra i due rami della tradizione, a seguito di uncensimento completo dei trentasei manoscritti contenenti il testo integrale del com-mento trevetano e di puntuali sondaggi sul testo.
Lo studioso ha posto in rilievo la sproporzione esistente fra la prima famiglia (yo α), che conta circa un terzo del totale dei codici esistenti, appartenenti quasi tutti alsec. xiv, e la seconda famiglia (z o β), che presenta un numero più ampio di codici,in maggioranza del sec. xv.
L’origine della seconda famiglia è posta «in un momento non troppo lontano dallacomposizione dello stesso commento» ma, nonostante il numero e a causa anzi dellapiù ampia diffusione, i codici presentano un testo interpolato, al punto che per l’edi-zione delle Troades Palma ha utilizzato come testimone del secondo ramo solo V, inquanto poziore, pur disponendo di P* 72.
La selezione restrittiva dei codici utili ai fini dell’edizione a T Soc. e V è stata con-divisa anche da Maria chiabò e Luciana roberti, per le rispettive edizioni del com-mento a Phaedra e Medea. invece rebekka Junge, clara Fossati e Patrizia Mascolihanno utilizzato anche il codice P. La studiosa tedesca per la constitutio textus delcommento all’octavia ha anzi esteso l’indagine sui testimoni della seconda famiglia,indicata con β, precisando al suo interno un’ulteriore divisione fra P* ed un ramo γa cui appartiene V e al quale è possibile aggiungere, come testimone utile 73 per laconstitutio textus, anche il Vat. Reg. Lat. 1952 (Reg.) del sec. xiv, che è tuttavia mu-tilo.
Junge ha utilizzato il Reg., segnalandone in apparato le lezioni solo in alcunicasi, ed ha compreso fra i codici raro adhibiti anche tre codici classificati come de-teriores già da Franceschini ed Ussani: Bonon. Bibl. Univ. 1632 (B), appartenenteal ramo α e ricco di errori e lacune, Ven. Marc. Lat. XII, 41 (M) e Vat. Lat. 7611 (S),entrambi caratterizzati da numerose lezioni oscillanti fra quelle del ramo α e quelledel ramo β.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxvi
chiostro nel corso della decima linea del f. 151r» (Note sulla storia di un codice di Seneca tragico colcommento di Nicola Trevet (Vat. Lat. 1650), «italia medioevale e umanistica» 16, 1973, 322).
71 Nicola Trevet, Commento alle Troades di Seneca, roma 1977, xxv-Liv.72 L’esclusione di P, nonostante le scelte fatte dai primi tre editori, è motivata dalla constatazione
che il codice «nonostante la sua autorevole antichità […] presenta numerosissime lezioni grossolana-mente errate per un’evidente trasandatezza nella trascrizione ed il testo ne risulta degradato in manieradecisiva» (Commento alle Troades cit., Liii).
73 il valore del Reg. lat. era stato già rilevato da Palma, che non aveva tuttavia utilizzato il codice inquanto mutilo, Commento alle Troades cit., Li: «il mutilo reg. lat. 1952 presenta infatti un testo piutto-sto corretto, i cui errori rivelano spesso un’origine paleografica».
Nella nuova edizione del commento alla Phaedra Fossati ha ritenuto utile la col-lazione integrale di Reg., B, S, M, pur confermando l’autorevolezza dei testimoni piùantichi – T, Soc., P, V – ai fini della costituzione di un testo attendibile dell’exposi-tio. in particolare, nonostante la natura contaminata del codice M, posseduto dal-l’umanista Pietro da Montagna e databile alla fine del sec. xiv o agli inizi del xv, ilsuo utilizzo nella constitutio textus è parso alla studiosa motivato dalla presenza di va-lidi interventi sul testo di seneca, che sembrano connotarsi come «vere e proprie con-getture intese a sanare il testo» 74, accolte pertanto nella nuova edizione.
i risultati della recensio relativa al commento all’oedipus si rivelano in linea conle conclusioni cui sono giunti i precedenti editori, a conferma della natura unitariadella pur ampia expositio super decem tragedias.
Tralasciando l’esame delle lezioni che confermano sia l’esistenza di un comunearchetipo ω sia la bipartizione della tradizione nelle famiglie y (= α) e z (= β), datipuntualmente ribaditi dai precedenti editori, sembra opportuno segnalare innanzituttol’impiego di P che, stando allo studio di Palma 75, è forse il più vicino cronologica-mente alla stesura del commento e, dunque, all’archetipo.
Per la sezione dell’expositio relativa all’oedipus il codice appartiene alla famigliay e presenta, come notato anche da Palma, «lezioni grossolanamente errate» 76, ma no-nostante l’effettivo riscontro di un numero abbastanza ampio di aplografie ed erroridi lettura o trascrizione, alcuni dei quali ascrivibili anche all’influenza della pronun-cia francese, le sue lezioni offrono in molti casi una conferma a quelle del codice T,che con esso presenta evidenti affinità anche a livello di semplici varianti di forma 77.a differenza di P, che proviene da uno scriptorium francese di ottimo livello, T èstato vergato in maniera meno accurata sia per quanto concerne la distribuzione deltesto e il suo inquadramento all’interno dello specchio grafico sia per modulo e trat-teggio. Per la sezione di commento all’oedipus, invece, il codice P presenta solo spo-radici interventi di emendamento e riporta quasi sempre nel testo le numeroseintegrazioni e correzioni che in T lo stesso copista o un suo corrector ha posto nel-l’interlinea o a margine 78. va inoltre osservato che in T dal f. 124r (exp. oed. 600)
iNTrodUzioNE xxvii
74 Commento alla «Phaedra» cit., Lxxviii. La studiosa osserva, inoltre, che «dall’analisi dei tentatividi integrazione di lacune e delle correzioni relative al testo di seneca che si riscontrano in M, si deduceche il suo copista attua un confronto puntuale e diretto con un manoscritto delle Tragedie di seneca di-verso da quello utilizzato da Trevet» (p. Lxxvii).
75 Note sulla storia di un codice di Seneca tragico cit., 317-322.76 Commento alle Troades cit., Liii.77 ad esempio: p. 21,15 polimices P T: Polinices cett.; p. 22,20 nullus P T: ullus cett.; hismon P T:
Hysmon cett.; p. 9,20 abundant P T: habundant cett.; p. 14,21 giro...girando P T: gyro...gyrando cett.;p. 27,14 abundanter P T: habundanter cett.; p. 29,19 amnis P T: ampnis cett.; p. 29,21 imbre P T: ymbrecett.; p. 32,21 littora P T: litora cett.; p. 35,1 Tiria P T: Tyria cett.
78 ad esempio: p. 13,24 subdit et turbe P: et suppl. supra lin. T; p. 19,3 implicita P: -ci- suppl. supral. T; p. 19,15 dubias P : suppl. supra l. T; p. 21,1-2 contigit, scilicet sibilla P: suppl. supra l. T; p. 24,2fluctu brevi P: suppl. supra l. T; p. 27,23 scilicet sed talis erat P: suppl. in mg. T.
fino a 128v (exp. oed. 844) subentra al precedente copista, la cui libraria presenta untratteggio più pesante ed è più tondeggiante, un amanuense che adotta una littera tex-tualis di modulo leggermente maggiore, ma più serrata e chiaroscurata, in cui è ac-centuata la spezzatura dei tratti curvi e sono quindi meno distinguibili le lettere i, u,n, m, n, soprattutto in successione.
come già rilevato da Fossati per la sezione della Phaedra, anche nell’expositioedippi sono numerosi i casi in cui P e T hanno omissioni o inversioni, errori e varianticongiuntivi rispetto al resto della tradizione 79, ma anche omissioni ed errori separa-tivi 80, che escludono l’ipotesi di una dipendenza reciproca e sono da ricondurre ad unsubarchetipo comune (a, che Fossati sigla α’’), facilmente ricostruibile a partire da Pe T. È inoltre condivisibile l’opinione di Ussani, il quale riteneva più probabile cheP e T non derivassero direttamente da un medesimo subarchetipo, «ma attraverso al-meno un altro esemplare, come sembrano confermare ampliamenti, riduzioni o rifa-cimenti e lacune nel testo trevetano tramandato da T» 81. anche per la sezione diesposizione dell’oedipus il codice T presenta una serie di interpolazioni che non sonopresenti in P. va osservato, tuttavia, che quest’ultimo dato sembra modificare in parte,piuttosto che confermare, la partizione dello stemma proposta da Ussani. se, infatti,i codici P e T, come Soc. e B formano due gruppi (rispettivamente, a e b, ai qualiFossati assegna le sigle α’ e α’’) ben individuabili sulla base di «più stretti rapportireciproci» 82, la presenza solo in T di interpolazioni, pur nell’affinità esistente fra que-sto codice e P rispetto agli altri testimoni dello stesso ramo, lascia presupporre che
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxviii
79 ad esempio: p. 19,10 id est om. P T; p. 20,14 est om. P T; p. 33,19 et om. P T; p. 81,24 dicat om.P T; p. 41,8 Et om. P T; p. 44,4 post robora, sua add. P T; p. 26,8 super hoc inquirens mut. ord. P T; p.25,7 binares P T: bimares cett.; p. 31,28 celicule P T: celicole cett.; p. 43,9 quam P T: quantum cett.; p.45,9 agnes P T pro ignes; p. 57,15 iniquam P T: unquam cett.; p. 71,24 regit P T: regis cett.; p. 74,1-2nosce...nosce P T: nosse...nosse cett.; p. 83,25 silvis P T: sinus cett.; p. 27,25 quisve vel quisne P T: quiscett.; p. 43,13 se P T: te cett.; p. 58,7 quia P T: quod cett.; p. 81,25 deberetur P T: debetur cett.; p. 91,8nisi P T: ubi cett. i codici P e T presentano affinità peculiari anche per il testo di seneca che correda l’ex-positio. ad esempio, al v. 289, dove Trevet e la maggior parte dei testimoni del ramo A di seneca hannogradu, solo P e T registrano la variante rara gradu vel genu.
80 omissioni, errori o varianti singolari di P: p. 75,2 senex om.; p. 16,18 in pro ut; p. 24,1 utrumquepro utrimque; p. 24,16 morte pro Marte; p. 25,18 exitus pro excitus; p. 31,29 ad pro ut; p. 36,2 regempro rege; p. 37,8 vicinis pro vicinus; p. 42,20 offendetur pro offenduntur; p. 48,15 impereum pro vipe-reum; p. 52,22 purgando pro purgandum; p. 54,12 spem pro spiritus; p. 55,17 sonos pro socios; p. 61,4eventu pro adventu; p. 64,17 modum veri pro moveri; p. 65,24 peior pro prior; p. 70,10 premia proprima; p. 74,24 rogas pro negas; p. 80,14-15 scilicet pro id est; p. 85,4 et pro quod; p. 92,1 insani prosani. omissioni, errori o varianti singolari di T: p. 47,13 nisi om.; p. 56,10 quia om.; p. 56,21 id est abeo om.; p. 57,4 et confortant om.; p. 80,5 responsa om.; p. 30,4 hac pro ac; p. 31,20 offerant pro affe-rant; p. 33,22 Nilus pro Nilum; p. 39,6 furientes pro furentes; p. 39,12 teseos pro Theseo; p. 40,21 am-biget pro ambiet; p. 44,5 tibia pro tilia; p. 47,12 utique pro undique; p. 48,1 unxit pro Ulixes; p. 50,12igitur pro ergo; p. 53,11 satiato pro satiata; p. 53,16 nephariam pro nepharie; p. 57,8 sive pro sum; p.59,19 vocavit pro vocaret; p. 60,13 arboribus pro arboris; p. 61,20 mutant pro mutavit; p. 63,6 secumpro seneca; p. 64,13 cogitaverunt pro agitaverunt; p. 66,1 Foas pro Focis; p. 72,15 dum pro unde; p.72,21 veritatis pro veri; p. 73,3 id est pro scilicet; p. 82,21 id est pena pro scilicet penarum.
81 expositio Herculis furentis cit., xvi.82 Ibid., xxi.
l’interpolazione abbia avuto origine in T o che vi fosse almeno un codex interpositusfra il subarchetipo comune a (= α’’) e T stesso.
Peraltro, la peculiarità delle interpolazioni individuate nella sezione dell’oedipusè che si tratta quasi esclusivamente di osservazioni metriche perfettamente inserite al-l’interno del testo di Trevet, ma che sono puntualmente cassate con linee orizzontalio incrociate:
17,21 nota quod hic mutat metrum in trimetrum iambicum; post iambicum, et est in istoversu eclipsis quia deest una dictio, scilicet quis vel qui add. T;
34,12 post supplicibus, et iterum aliam sententiam complet duobus versibus metriasclepiadei et uno metri gliconii, adiecto uno versu preciso. unde dicit add. T;
34,18 post nos, et nota quod metrum gliconium constat spondeo, corriambo et pirrigio;asclepiadeum vero spondeo, duobus coriiambis et pirrichio, ut est illud: sancto-rum meritis inclita gaudia; pes autem coriiambus est iv salabis, quarum prima etultima sunt producte et due medie breves, ut est sidereo add. T;
34,19 post Bachum, primo duobus versibus trimetri iambici add. T;
35,3 post baccas, hic versus tercius metri (hic fere octo litterae erasae sunt) constatautem primo et secundo pede trocheis, tertio spondeo, quarto et quinto dactilis,sexto et septimo trocheis et secuntur xii versus metri saphici, quos concludit unocomate heroico add. T;
37,4 post asellum, hic versus exametri heroicus est et sequitur unus versus ubi deficiensuna sillaba a trimetro iambico et alius constans duobus spondeis et duobus dac-tilis. sunt insueta metra. dicit autem add. T;
37,11 post congelascit, hic versus constat metro adonio, quod constat dattilo et spon-deo add. T;
38,4 post triumphavit, horum iv versuum primus et tercius unius metri sunt, secunduset quartus diversificantur metro ab aliis et inter se add. T;
38,10 post facte, horum versuum primi tres sunt metri saphici, quartus est versus pres -cisus eiusdem metri, quintus vero abundat in eo in quo quartus deficit, scilicet inuno pede trocheo in principio, sextus est versus prescisus simpliciter add. T;
da notare, in primo luogo, l’annotazione di p. 34,18, che si riferisce ai vv. 409-412dell’oedipus e spiega la formazione dei metri e dei piedi in essi presenti. Poiché ladefinizione dell’asclepiadeo (minore) come successione di uno spondeo, due coriambied un pirrichio, esemplificata dallo stesso verso cristiano 83, si trova pure nel com-
iNTrodUzioNE xxix
83 La citazione è l’incipit di un inno In Communi Plurimorum Martyrum (H.a. daniel, Thesaurushymnologicus, i, Halis 1841 [rist. Hildesheim-New York 1973], nr. cLxx p. 203). come già osservatoda Fossati (Commento alla «Phaedra» cit., xLvi), la definizione dell’asclepiadeo (minore) come suc-cessione di uno spondeo, due coriambi ed un pirrichio, esemplificata dal verso cristiano, riconduce al-l’Ars grammatica, poetica, rhetorica di Giuliano Toletano (sec. vii), mentre la spiegazione del gliconeoe del coriambo risulta divergente per formulazione ed esemplificazione dallo scritto dell’artifex toletano.
mento al Thyestes 84, è verosimile che da qui sia stato interpolato quello all’oedipus.Negli altri casi le annotazioni metriche, più analitiche rispetto all’usus trevetano, la-sciano tuttavia presupporre una conoscenza più teorica che pratica della versifica-zione classica. a volte, infatti, l’osservazione è puntuale e corretta 85, ma in alcunicasi, anche se non è sempre facile comprendere quale fosse la struttura stichica seguitadall’interpolatore, la scansione sembrerebbe condotta più sulla falsariga dell’accentotonico che sulla quantità prosodica 86.
Non sembra vi siano elementi sufficienti a poter stabilire se le espunzioni sianofrutto di un intervento recente o meno sul testo trascritto dal copista. È certo, in ognicaso, che almeno questa operazione di revisione non potesse essere compiuta sul-l’antigrafo di T, che doveva essere già interpolato (salvo a non ammettere che il co-pista stesso fosse l’interpolatore). ciò, però, dà adito all’ipotesi che anche alcunecorrezioni interlineari o marginali presenti in T (Junge ha individuato due mani dicorrettori) possano derivare, anziché dall’antigrafo, da qualche altro esemplare noninterpolato.
il valore di P è dunque confermato dalla presenza di pochi ma sicuri casi di lezioniesatte in questo codice ed errate in T, nonché dalla sua facies grafica e testuale piùchiara ed uniforme. va aggiunto, inoltre, a conferma del riscontro di Meloni 87 per ilcommento ad Agamemnon ed Hercules oetaeus e di Fossati 88 per quello alla Phae-
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxx
84 Franceschini 17,30-31 e 18,1-2 quod scribitur metro asclepiadeo quod constat spondeo, duobus co-riambis et pirrichio, cuiusmodi metrum est illud: Sanctorum meritis inclita gaudia.
85 a p. 34,12 l’adiectio è relativa alla struttura metrica dei vv. 409-412 (Huc adverte favens virgineumcaput, / vultu sidereo discute nubila / et tristes erebi minas / avidumque fatum), dove si succedono in-fatti due asclepiadei minori, un gliconeo e, infine, il secondo colon di un endecasillabo saffico, che l’in-terpolatore menziona definendolo versus praecisus. a p. 35,3 il riferimento è al v. 415 (ederave mollembacifera religare frontem), che si trova unito nella maggior parte dei codici, la cui scansione da parte del-l’interpolatore è corretta, a parte la quantità della prima sillaba, che è breve per natura (ĕdera). a p. 37,4l’adiectio precisa correttamente che il v. 429 è un esametro, mentre valuta il v. 472 come un trimetrogiambico privo dell’ultimo elemento, proponendo evidentemente la seguente scansione del verso(sēnsērĕ tērraē Zēdăcūm fĕrōcēs), divergente dall’interpretazione dei metricologi moderni, sebbene ilverso presenti anche un hapax problematico. il v. 473, invece, è analiticamente presentato come suc-cessione di due spondei e due dattili, che corrisponde di fatto ad una delle realizzazioni del tetrametrodattilico acataletto o alcmanico.
86 ad esempio, a p. 34,19 l’interpolatore computa come trimetro giambico sia il v. 413 (scandibilecome dimetro trocaico catalettico seguito dal primo colon di un endecasillabo saffico: Tē dĕcēt cīngīcŏmām // flōrĭbūs vērnīs) sia il successivo che è, invece, un endecasillabo saffico con il quarto elementorealizzato, all’uso senecano, da due sillabe brevi (Tē căpūt Tyrĭā // cŏhĭbērĕ mītrā). La scansione sem-brerebbe condotta, nella prima parte dei due versi, più sull’accento tonico che sulla quantità prosodica(Tè dècet cìngi còmam flòribùs vernìs / Te càput Tìrià cohìberè mitrà). ancora, a p. 37,11 non è moltochiaro a quale verso faccia riferimento l’interpolatore, se a oed. 474 (arva mutantes quasque Maeotis)o al successivo (aluit gentes frigido fluctu), né come fossero divisi i versi nel suo codice. in ogni casola sua interpretazione metrica si spiega solo considerando l’andamento ritmico dell’accento tonico, percui avremmo due adoni (àrva mutàntes quàsque Maeòtis) o uno solo (frìgido flùctu).
87 vd., supra, p. xxii n. 69.88 Commento alla «Phaedra» cit., Lxxiv-Lxxv.
dra, che vi sono anche nella parte di commento all’oedipus pochi casi 89 in cui P sitrova in accordo con V e dunque col ramo β, ma si tratta di una semplice omissionee di errori dovuti alla sostituzione o eliminazione di una singola lettera, dunque conogni probabilità poligenetici.
Per la costituzione del testo l’accordo di P T Soc. si è rivelato in genere preferi-bile alla lezione di V, benché vi siano alcuni punti in cui solo l’Urbinate, testimonepoziore del ramo β, conserva la lezione esatta o colma un’omissione comune a tuttoil ramo α 90. il codice è stato probabilmente corretto sull’antigrafo e presenta nel com-plesso pochi interventi d’emendamento. Junge ha individuato l’intervento di tre manidi correctores, la prima delle quali del copista stesso e la seconda del suo correttore,tuttavia non facilmente distinguibili 91. Più evidenti, per quanto trascurabili sul pianotestuale, sono alcuni interventi di correzione ex coniectura e numerose note marginali,che sembrerebbero ascrivibili al possessore o ad un attento lettore del codice, il qualeper lo più ripropone il commento trevetano in glosse direttamente apposte al testo diseneca 92.
va infine segnalato l’impiego del Bodl. 292 (olim Ne F. VIII.6), un codice chenon è stato mai preso in considerazione per la constitutio textus dai precedenti edi-tori del commento. si tratta propriamente di un codice composito organizzato, inquanto unisce tre unità codicologiche indipendenti, delle quali le prime due, databilirispettivamente alla prima e alla seconda metà del sec. xv, contengono, fra le operepiù importanti: a) il commento alle tragedie di seneca e ad alcuni passi del De civi-tate Dei di agostino; b) la corrispondenza apocrifa tra seneca e s. Paolo e l’Apoco-locyntosis entrambe con commento, seguite da un commento alle Controversiae. Èassai verosimile che almeno queste prime due sezioni siano state legate insieme invirtù dell’attribuzione a Trevet di tutto il corpus esegetico, del quale – a partel’expositio delle tragedie – solo il commento al De civitate 93, ancora inedito, sarebbeopera di Trevet 94.
iNTrodUzioNE xxxi
89 P. 20,12 incedit P V pro insedit; p. 31,3 arcus P V pro artus; p. 40,7 adriagne P V pro adriagnes;p. 43,24 irrigantur P V pro irrigatur; p. 49,1 ogigis P V pro ogigias; p. 63,1 id est appareret om. P V; p.83,26 exutis P V pro erutis.
90 ad esempio, pp. 34,1; 37,8; 39,19; 44,6 e 18; 45,15; 46,17; 61,14; 66,5-6; 67,3; 70,4; 77,1; 78,16;82,2 e 5; 83,14 e 17; 88,4.
91 Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 62.92 Qualche esempio: Senecae iste liber … non habetur; ad v. 360 toris id est lacertosis carnibus; ad
v. 363 hostile…latus id est latus pretendit aliquid hostile; ad v. 386 et Virgilius ‘una salus victis: nul-lam sperare salutem’; ad v. 423 syrma involutio et conplicatio vestium que consuevit esse in vestibus mu-lierum.
93 Propriamente, expositio historiarum extranearum dictorumque poeticorum que tanguntur ab Au-gustino in libris De civitate Dei, di cui si contano una decina circa di manoscritti. vd. T. Käppeli, Scrip-tores ordinis Praedicatorum Medii Aevi, iii, roma 1980, 189-190, nr. 3136.
94 si veda, a riguardo, r.J. dean, Ms. Bodl. 292 and the Canon of Nicholas Trevet’s Works, «specu-lum» 17, 1942, 248. La paternità trevetana del commento all’Apocolocyntosis (che è tràdito anche daicodd. oxon. Balliol. 130 e 136 con l’intitolazione anonima Glose in Librum de ludo Claudii Annei Se-nece), inizialmente affermata da Ehrle (Nikolaus Trivet cit., 15) e Franceschini (Studi e note cit., 24), è
il commento alle tragedie, contenuto ai ff. 1r-119r, è disposto su due colonne enon è corredato dal testo di seneca. È vergato in una gotica inglese tarda, caratte-rizzata da un tratteggio molto pesante, con forme angolose e ridotto contrasto fratratti grossi e sottili. il testo dell’expositio, almeno per la sezione relativa all’oed.(ff. 45v-57v), evidenzia scarsa cura nella trascrizione, che si evince da numerosis-sime lezioni grossolanamente errate, inversioni e continui salti dallo stesso allostesso. La frequente presenza di spazi bianchi nel testo, in corrispondenza di la-cune, lascia peraltro supporre che l’antigrafo di Bodl. fosse danneggiato o di diffi-cile lettura. a livello stemmatico, il testo è di incerta collocazione poiché,nonostante siano più numerose le concordanze con V, vi sono lezioni oscillanti traquelle del ramo α e quelle del ramo β. inoltre Palma menziona il Bodl. fra i codiciinterpolati. sono numerosi, infatti, i casi in cui il testo di Trevet sembrerebbe cor-retto con un altro manoscritto di seneca, laddove la lezione dei lemmi è diver-gente 95, e sembrerebbe integrato, invece, nei casi in cui l’esegeta inglese abbiaomesso qualche sintagma senecano.
Nell’allestimento della presente edizione l’impiego di Bodl. fra i codici raro adhi-biti è sembrato tuttavia motivato dalla presenza di lezioni che confermano la letturadi V 96 e, soprattutto, di lezioni singolari, che talora paiono essere congetture intese asanare il testo, in alcuni casi tanto valide da essere accolte nell’edizione 97.
in linea con le scelte degli ultimi editori del commento il testo è stato quindi co-stituito essenzialmente sulla base dei codici P T Soc., di pertinenza della famiglia α,e di V, quale codice poziore della famiglia β, con l’apporto del contaminato Bodl., lecui lezioni sono registrate in apparato solo nei casi utili.
Il Seneca di Trevet e l’allestimento testuale dell’archetipo
«since Trevet’s notes are elementary and often quite wrong, his importance for stu-dents of seneca derives from the role played by his Ms in the history of the tran-smission»: da quest’affermazione di r.J. Tarrant 98 si evince molto chiaramente sia
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxxii
stata successivamente respinta anche da c.F. russo (Glose in librum de ludo Claudii Annei Senece, «Laparola del passato» 7, 1952, 50-51), r.E. clairmont (A commentary on Seneca’s apocolocyntosis diviclaudii cit., 16-18), che ha edito le glose sulla base dei tre codici, e, più recentemente, da c. Fossati (dehoc require T.: la presenza di Nicola Trevet nella glosa anonima dell’apocolocyntosis, «Filologia me-diolatina» 14, 2007, 247-261), che ha messo in evidenza nel commento adespoto alcuni rinvii all’operadi Trevet stesso.
95 ad esempio, pp. 27,12; 44,3; 56,7 e 9; 57,3; 58,11 e 19; 62,18; 64,12; 67,26; 70,19; 72,21; 75,3;87,3.
96 ad esempio, pp. 27,24; 29,9 e 26; 54,10; 68,25. a causa dello stato fortemente mutilo del Vat. Reg.lat. 1952 (Reg.), soprattutto per la sezione dell’oedipus (vd. Palma, Commento alle Troades cit., xL), nonè stato possibile avvalersi di questo buon testimone del ramo β.
97 vd. pp. 18,1; 50,1; 54,4; 63,9; 66,6; 70,4; 76,9; 79,13; 89,12.98 Seneca. Agamemnon. edited with a Commentary, cambridge 19762, 81-82.
l’approccio che gli studiosi hanno per lungo tempo avuto con l’opera di Trevet sia,per altro verso, l’importanza riservata ad essa nella Textgeschichte di seneca tragico,soprattutto prima che gli editori individuassero altri autorevoli testimoni – in parti-colare C (Cantabrigiensis, Corpus Christi College 406, sec. xiii) e P (Parisinus Lat.8260, sec. xiii) – del così detto ramo A della tradizione, cui anche il ‘diminutus’textus di Trevet appartiene. Proprio la stretta affinità riscontrata fra questo testo diseneca, ricavabile dal commento trevetano (τ), e quello di C, peraltro contenente nu-merose varianti interlineari e marginali, indusse inizialmente c.E. stuart 99 ad ipotiz-zare che fosse proprio C o una copia di C il codice utilizzato da Trevet.L’identificazione di τ con questo manoscritto o un suo apografo è stata successiva-mente respinta sulla base delle numerose discordanze che le successive edizioni deicommenti consentivano di verificare, a fronte di lectiones singulares di τ e del can-tabrigiense, e della presenza in τ di alcune lezioni di e (Laurentianus Plut. 37.13,sec. xi), il celebre ‘Etrusco’, unico rappresentante non contaminato dell’altro ramonella tradizione bipartita di seneca tragico. Tarrant 100, in particolare, ha avanzatol’ipotesi che τ discendesse da C ma fosse stato contaminato con un ramo di A (η), rap-presentato da codici più tardi 101 rispetto a P e C, per lo più di area italiana e con nu-merose lezioni derivate da e (da cui la definizione, per alcuni di essi, di gruppoaE 102), il che spiegherebbe anche la presenza di lezioni dell’Etrusco nel testo treve-tano. La ricostruzione appare sostanzialmente confermata, negli stessi anni, daPalma 103, il quale ha ipotizzato che il codice del domenicano fosse un «testimone do-tato di propria autonomia, […] originariamente apparentato soprattutto al cantabri-giense, ma anche ai codici aE» e, più recentemente, da o. zwierlein, che haclassificato τ come apografo di un manoscritto perduto (σ) discendente da C, ma con-taminato con il gruppo di codici identificato nel suo stemma con μ 104.
iNTrodUzioNE xxxiii
99 The Mss. of the Interpolated (A) Tradition of the Tragedies of Seneca, «classical Quarterly» 6,1912, 17. Lo stesso stuart successivamente riformulò la propria tesi, proponendo, in una lettera privataa Th. düring, due ipotesi di costruzione dello stemma in cui il manoscritto di Trevet figura come gemellodi C o del suo archetipo. Le due bozze di stemma sono riprodotte da G.c. Giardina (L. Annaei Senecaetragoediae, i, Bononiae 1966, xv n. 31), il quale condivide sostanzialmente la nuova tesi di stuart:«Equidem censeo, utut res se habet, librum a Nicolao Trevet adhibitum eas cum codice C adfinitates […]ostendere, ut cantabrigiensis libri fere gemellus haberi possit; nisi quod nonnullis locis corruptioresquam C lectiones Trevet praebet, ac recentioribus libris prope accedentes» (p. xvi).
100 Seneca. Agamemnon cit., 83.101 i principali sono: Cameracensis 555, sec. xiii (k); Casinensis 392 P, sec. xiv (Q); etonensis Coll.
110, sec. xiii (e); Laurentianus Plut. 24 sin. 4, sec. xiv (l o L); Neapolitanus Bibl. Nat. IV. d. 47, sec.xiv (n o ν).
102 cfr. Tarrant, Seneca. Agamemnon cit., 84-85 e Palma, Commento alle Troades cit., Lv.103 Commento alle Troades cit., Lvi.104 Prolegomena zu einer kritischen Ausgabe der Tragödien Senecas, Mainz-Wiesbaden 1984, 127-
128. anche il gruppo μ comprende i codici k Q e l n, principali rappresentanti del ramo η di Tarrant,ma è considerato da zwierlein un discendente più diretto di un codice, escorialensis T. III. 11 (S o Scor.),che condivide anch’esso col seneca trevetano alcune lezioni peculiari. Lo stemma codicum (p. 129) èriprodotto da zwierlein anche nell’edizione oxoniense: L. Annaei Senecae tragoediae, oxonii 1986 (rist.corr. 1993), xviii.
dall’indagine sul seneca trevetano, per la sezione dell’oedipus, può dirsi confer-mato il quadro generale delle relazioni testuali individuate dagli studiosi di seneca edi Trevet. va tuttavia osservato, in accordo con quanto rilevato anche da Fossati 105,che il legame di τ con C è forse meno accentuato di quanto ci si attenderebbe dallericostruzioni di Tarrant e zwierlein. Posta, infatti, un’indubbia affinità fra τ e C, si ri-levano solo due casi 106 in cui il testo di Trevet concorda con C in lectiones singula-res. spesso, invece, il seneca trevetano diverge da C e concorda con uno o piùtestimoni di A 107. Fra questi sono compresi non solo i più antichi e rappresentativi ma-noscritti del ramo A, come S ed alcuni testimoni di μ 108, ma anche codici che pre-sentano tracce evidenti dell’influenza del commento trevetano, sia per la trascrizionemarginale di glosse dell’expositio, sia per lectiones interlineari e marginali ad essa ri-conducibili 109. ciò implica che alcune di queste coincidenze potrebbero dipendereda influenze della lezione trevetana sui testimoni di seneca 110. Ma anche tralasciando
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxxiv
105 Il commento di Nicola Trevet cit., 155.106 Sen. text. indica la lezione presente nel testo dell’oedipus che correda il commento, τ la lezione
senecana dell’expositio, per le sigle dei codd. vd., supra, xxxiii nn. 101 e 104: v. 623 apertos τ, C, Sen.text.: opertos cett.; v. 1055 celitus sequitur τ, C, Sen. text. : sequitur cett. a questi esempi è possibile ag-giungere anche la concordanza di τ, C, H e i codd. del testo di seneca che corredano il commento al v.858 (ligatus τ, C, H, Sen. text.: ligabat cett.) e di τ, C, l, Sen. text. al v. 368 (sanguine caret : sanguineusiacet cett.). anche Marchitelli (Nicholas Trevet und die Renaissance cit., 56) registra scarsi esempi diaccordo esclusivo fra τ e C nelle altre tragedie.
107 v. 93 nephande: infand(a)e C, plerique A, Sen. text.; v. 18 estne: est plerique A, Sen. text.; v. 96 cau-dam: cauda C, plerique A, Sen. text.; v. 104 premium: pretium C, plerique A, Sen. text.; v. 144 arvo τi,Sen. text. V: armo C, plerique A, Sen. text. P T Soc. (arvo ex armo corr. Soc.); v. 183 langor τ, pleriqueA, Sen. text.: languor C; v. 264 rego τ: gero C, plerique A, Sen. text.; v. 295 carentem τ : carenti pleri-que A, Sen. text.; v. 370 omnia viscera τ, Sen. text.: omenta…viscerum C, plerique A; v. 403 nutante τ,Sen. text., T Soc. V: mutante C, plerique A; v. 486 presides τ: proetides C, plerique A; v. 500 bis concu-tit τ. concinit C, plerique A; v. 546 hic τ: hinc C, plerique A, Sen. text.; v. 588 sate τ: sati C, plerique A,Sen. text.; v. 599 vertitur τ, Sen. text.: nectitur C, plerique A; v. 625 obtectus τ, Sen. text. P T Soc.: ob-tentus C, Sen. text. V; v. 653 excedent τ: excedunt C, plerique A, Sen. text.; v. 679 suaderem τ, Sen. text.:suadeam C, plerique A; v. 752 minacis τ (ex vivacis corr. Sen. text., T): vivacis C, plerique A, Sen. text.;v. 786 ut om. τ, Sen. text., V; v. 803 subditum τ, Sen. text.: subditivi C, plerique A; v. 834 quisquis τ: quic-quid C, plerique A, Sen. text.; v. 880 prono τ, Sen. text.: porro C, plerique A; v. 895 alites τ: aves c, ple-rique A, Sen. text.
108 vd., supra, p. xxxi n. 104.109 in particolare: Neapolitanus Bibl. Nat. IV. d. 47, sec. xiv (n o ν); Ambrosianus H. 77 inf., sec. xiv
(H o M1); Ambrosianus G. 89 inf., sec. xiv (G o M2); Ambrosianus A. 118 inf., sec. xv (α o M3); cd.Trivultianus 809, sec. xiv (M4). a parte il primo, gli altri manoscritti non sono stati utilizzati dai più re-centi editori delle tragedie. Le loro lezioni, che si rivelano spesso coincidenti con quelle del textus di Tre-vet, sono invece registrate in apparato da G. viansino, L. Annaei Senecae tragoediae, ii, augustaeTaurinorum 1965. Per la loro descrizione e la presenza di Trevet, vd. id., L. Annaei Senecae Tragoediae.Prolegomena, augustae Taurinorum 1965, 83-97.
110 vd. pure Tarrant, Seneca. Agamemnon cit., 80 e 83. Nello stemma codicum proposto da Marchi-telli (Nicholas Trevet und die Renaissance cit., 51), i tre codici l n r, che costituiscono il ramo γ di se-neca e che presentano spesso lezioni comuni a quelle trevetane, sarebbero discendenti non solo del ramoη (come nella ricostruzione di zwierlein), ma anche direttamente di τ. secondo le conclusioni della stu-diosa, infatti, «aus einigen Übereinstimmungen ergibt sich klar der Einfluss von Trevets Kommentar aufdie γ-Gruppe» (p. 63).
questi esempi, è elevato il numero di occorrenze in cui l’expositio presenta lezioni sin-golari dell’oedipus 111. È lecito ipotizzare che alcune di esse possano essere ascrivi-bili ad errori e correzioni del ‘diminutus’ textus o alle difficoltà di lettura da partedell’esegeta. Non è escluso, inoltre, che anche Trevet possa essere intervenuto sultesto involontariamente o intenzionalmente, per exculpere appunto una spiegazionepiù sensata di qualche passo, sebbene non sembri mostrare molta propensione allacongettura 112. Fra queste merita di essere segnalata la lezione di oed. 50, dove è ri-portato tremat in luogo di cremat del consensus codicum di seneca: sia che la si vo-glia considerare correzione di Trevet sia che si tratti dell’effettiva lezione che ildomenicano leggeva sul suo testo di seneca, essa coincide con la congettura avanzatada Johann Friedrich Gronov 113 e da allora accolta in tutte le edizioni dell’oedipus.
anche considerando tali ipotesi, un buon numero di queste lectiones singulares 114
corrisponde verosimilmente alla lezione del testo che Trevet aveva davanti e si devepertanto pensare ad un testimone dotato di particolare autonomia, anche rispetto allostesso cantabrigiense. in tal senso potrebbero orientare anche alcuni esempi 115 di ac-
iNTrodUzioNE xxxv
111 Codd. si riferisce a tutta la tradizione manoscritta di seneca, Sen. text. solo alla lezione presentenel testo dell’oedipus che in P T Soc. V correda l’expositio: v. 7 quanta: quantum codd., Sen. text. ω; v.18 parente: patre codd., Sen. text. ω; v. 22 patriis: paternis codd., Sen. text. ω; v. 50 tremat: cremat codd.,Sen. text. ω; v. 89 horrenda: horrida codd., Sen. text. ω; v. 102 strictum τ, Sen. text.: stricte A; v. 108 in-terempta: perempta codd., Sen. text. ω; v. 151 in om τ; v. 227 arce τ, Sen. text. V : arx codd.: axi vel axeSen. text. P T Soc.; v. 236 longe τ: longa codd., Sen. text. ω; v. 255 ceruleos τ, Sen. text. ω: cerulos codd.;v. 312 ille: viae codd., Sen. text. ω; v. 346 altis plagis τ: altas plagas codd., Sen. text. ω; v. 381 nec:neque codd., Sen. text. ω; v. 478 ille: ipse codd., Sen. text. ω; v. 478 Gelones τ, Sen. text.: Gelonos Sen.codd.; v. 509 refert: pr(a)efert codd., Sen. text. ω; v. 522 retegas: retegis codd., Sen. text. ω; v. 545 Phe-bus: Phebi codd., Sen. text. ω; v. 560 feralis: letalis codd., Sen. text. ω; v. 567 rursum: rursus codd., Sen.text. ω; v. 570 toto: tota codd., Sen. text. ω; v. 573 populo: populis codd., Sen. text. (sed om. v. Soc.); v.583 laxato: laxata codd., Sen. text. (sed om. v. Soc.); v. 570 tuta add. τ; v. 632 aut: nec codd., Sen. text.ω; v. 632 non: nec codd., Sen. text. ω; v. 660 et quod τ, Sen. text. Soc.: et quid Sen. text. P T V: quicquidcodd.; v. 670 regna: sceptra codd., Sen. text. ω; v. 706 auctores redundat: auctorem redit codd., Sen. text.ω; v. 710 nec: non codd., Sen. text. ω; v. 740 una: uno codd., Sen. text. ω; v. 795 expectans: expetenscodd., Sen. text. ω; v. 797 meos: ipsos codd., Sen. text. ω; v. 806 tradiderunt τ, Sen. text. V : traduntcodd., Sen. text. P T Soc.; v. 835 regio: regali codd., Sen. text. ω; v. 836 patris: parentis codd., Sen. text.ω; v. 865 et om. τ, Sen. text. P T Soc.; v. 903 feras add. τ; v. 998 solvi: persolvi codd., Sen. text. ω; v.1017 alium: avium codd., Sen. text. ω; v. 1028 nec: non codd., Sen. text. ω; v. 1056 mundos: et mundosSen. text. ω : invidos codd.
112 ad esempio vd., supra, p. xix il ricorso al lessico giuridico per dar senso al sintagma sancto dolo(v. 241), assai facilmente emendabile concordando sanctus con sceptra. anche dalla spiegazione auto-schediastica ad oed. 223 (p. 20,2-6) traspare una totale fiducia nella lezione tràdita (Ait pretor dixissetuum anziché Sit, precor, dixisse tutum), dalla quale il commentatore inferisce un fantomatico e curiosodictum pretorianum.
113 L. Annaei Senecae tragoediae passim restitutae, apud Johannem elzevirium, Lugduni Batavorum1661.
114 vd., pure, l’elenco di quelle segnalate da Mascoli (Commento alle Phoenissae cit., 20), non pochese si tiene conto che la tragedia è fortemente mutila.
115 v. 500 bis concutit: concinit A, Sen. text.; v. 702 est : om. A, Sen. text.; v. 588 sate: sati pleriqueA, Sen. text.; v. 653 excedent : excedunt plerique A, Sen. text.; v. 772 scindit: scinditur plerique A, Sen.text. dall’indagine effettuata da Marchitelli per l’Hercules furens (Marchitelli, Nicholas Trevet und dieRenaissance cit., 58) si riscontra una sola lezione attestata solo in e e τ e, analogamente, pochi casi di
cordo del seneca dell’expositio solo con e contro C e gli altri testimoni del gruppoA o con e e qualche testimone di A, eccetto C. Per questi motivi, la ricostruzione diMarchitelli 116, che considera τ e C strettamente affini (nel suo stemma discendono dauno stesso subarchetipo), ma non il primo apografo dell’altro, sembra la più rispon-dente alle evidenze testuali emerse dall’analisi e confronto delle diverse lezioni.
Uno studio specifico meriterebbe, inoltre, il testo delle tragedie che nei mano-scritti P T Soc. e V corredano l’expositio del Trevet, in genere trascurato dagli editoridi seneca. È stato notato dagli studiosi che esso differisce, seppure lievemente, daquello commentato. Franceschini 117 ne dedusse «che il codice archetipo doveva avereil solo commento; a questo solo più tardi si aggiunse il testo, e chi lo aggiunse, nonpotendo avere a sua disposizione il codice del Trevet, usò quel codice che più glisembrava vicino». Un’ulteriore conferma a questa deduzione filologica è venuta dallostudio paleografico e codicologico di Paola Busonero 118 che, indagando i criteri dellamise-en-page del testo e del relativo commento nei testimoni più antichi ed autore-voli, ha rilevato la mancanza di una tipologia comune d’impaginazione, riconducibilead un progetto autoriale, come dimostrano la molteplicità delle soluzioni adottate nonsolo da codice a codice, ma anche nell’ambito del medesimo esemplare.
Per quanto concerne il testo senecano presente in questi testimoni, dai sondaggieffettuati per la sezione dell’oedipus sembra assai probabile che anch’esso risalga,come quello dell’expositio, ad un comune archetipo, nonostante alcune lezioni di-scordanti 119 fra P T Soc. e il rappresentante dell’altro ramo, V, che tendenzialmenteoffre una lezione più vicina a quella del codex Trevetanus. i due rami, infatti, concor-dano 120 in aggiunte, omissioni e lezioni peculiari, talvolta attestate solo nell’expositioe/o in qualcuno dei testimoni del ramo A, in particolare C.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxxvi
accordo di τ con e e qualche altro testimone del ramo A, escluso C. Forse per questa ragione, diversa-mente dalla communis opinio, la studiosa è più propensa a considerare tali coincidenze con e «als Kon-jecturen des dominikaners erklären denn als das Ergebnis von Kontamination mit einer E-Quelle» (p.63).
116 Nicholas Trevet und die Renaissance cit., 63; lo stemma codicum è a p. 51.117 Studi e note cit., 34 n. 2.118 La mise-en-page nei primi testimoni del commento trevetano a Seneca tragico, «aevum» 75,
2001, 471.119 ad esempio: v. 7 regis Sen. text. P T Soc.: tegis Sen. text. V, τ, codd.; v. 18 est maius Sen. text. V,
codd.: est magis Sen. text. P T Soc.; v. 96 caudam Sen. text. V (fort. ex corr.), τ: cauda Sen. text. P T Soc.;v. 144 arvo Sen. text. V, τ: armo Sen. text. P T Soc. (ex armo corr. Soc.), plerique codd.; v. 227 arce Sen.text. V, τ: axi Sen. text. T Soc.: axe Sen. text. P; v. 307 it Sen. text. V, V: id Sen. text. P T Soc., P T Soc.;v. 625 obtectus Sen. text. P T Soc., τ: obtentus Sen. text. V, plerique codd.; v. 786 Ut undique Sen. text.P T Soc.: undique Sen. text. V, τ; v. 793 omnem Sen. text. P T Soc., codd.: gravem Sen. text. V, τ; v. 806tradunt Sen. text. P T Soc., codd.: tradiderunt Sen. text. V, τ; v. 865 et impotens Sen. text. P T Soc., codd.:impotens Sen. text. V, τ.
120 ad esempio: v. 24 parui al posto di parum, con τ e pochi testimoni di seneca, fra cui C (ex corr.);al v. 61 locum al posto di rogum con τ e alcuni di A; al v. 217 sedem con τ e C, mentre molti codici di Ahanno caedem; al v. 255 ceruleos invece di cerulos solo con τ; al v. 264 queque nunc non con τ e alcunicodici di A; al v. 368 sanguine caret invece di sanguineus iacet con τ, C ed l; al v. 370 omnia viscerum
il commento e il testo erano in origine indipendenti, ma quest’ultimo non sem-brerebbe essere diverso nei testimoni di entrambi i rami della tradizione dell’exposi-tio: se ne deduce che l’operazione di conflazione testo-commento non è statacompiuta dall’autore, come ha sottolineato Franceschini, ma rispecchia già la faciestestuale dell’archetipo dei nostri codici. di conseguenza, sia la copia del commentorealizzata da Trevet per il suo committente sia la stesura originaria dell’expositio, chedovevano recare entrambe solo il commento 121, non hanno dato origine ad una lorotradizione indipendente o questa si è presto interrotta, senza lasciare tracce ricono-scibili.
Nell’indagine sull’epoca e l’artefice di questa operazione redazionale ci soccorreun particolare contenuto in alcuni dati esterni, relativi alla storia della prima circola-zione dell’opera, che forniscono peraltro il terminus ante quem per la datazione delcommento. si conserva, infatti, per l’anno 1317, la seguente nota contabile 122 rela-tiva all’acquisto di testi per la costituenda biblioteca papale di avignone:
Die ultima julii pro libro declamationum Senesce cum expositione empto pro dominonostro solvi fratri Guillelmo de Broa: – XIX lib. turonen. parvorum…Item pro libro tra-gediarum Senesce cum expositione empto pro domino nostro solvi eidem – XII lib. tu-ronen. parvorum.
Palma 123 ha avanzato l’ipotesi che il venditore dei due volumi menzionati, certa-mente contenenti le expositiones del Trevet, fosse proprio il cardinale Niccolò daPrato, il committente del commento alle tragedie. È indicativa del resto la menzionecontigua del commento alle Declamazioni, del quale il cardinale aveva richiesto copiaall’autore nella stessa epistola di commissione dell’altra expositio: Trevet è stato dun-que di parola, realizzando il nuovo lavoro ed inviando copia anche del precedente(facere copiam et eius nobis exemplaria destinare). Ma è ancor più rilevante, ai finidell’indagine sulla mise-en-texte dell’archetipo, che dalla biblioteca di avignone fu
iNTrodUzioNE xxxvii
con τ, l, H e cod. Triv.; al v. 478 Gelones con τ soltanto; al v. 1012 me con τ ed H; v. 1055 celitus se-quitur invece di sequitur con τ e C; v. 1056 et mundos invece di vividos solo con τ; al v. 679 suadereminvece di suadeam con τ e H. si osserva, in particolare, che P T Soc e V condividono l’omissione dipestis al v. 589, dove presentano uno spazio vuoto, con C e pochi altri testimoni di seneca (S l n H); con-cordano solo con τ e C al v. 941 (flebilis invece di flebili) e al v. 1010 (natu al posto di (g)natum).
121 dall’epistola dedicatoria del commento a Boezio, contenuta nell’Ambros. A 58, ricaviamo un datointeressante sulla prassi, peraltro comune, seguita da Trevet nella divulgazione dei suoi scritti: l’autoredichiara di aver trascritto due esemplari dell’expositio, uno per il proprietario del volume del De con-solatione, ricevuto in prestito per il lavoro esegetico, e l’altro per l’amico al quale la lettera e l’opera sonoinviate. vd. dean, The Dedication of Nicholas Trevet’s Commentary cit., 597 e 602.
122 M. Faucon, La librairie des papes d’Avignon: sa formation, sa composition, ses catalogues (1316-1420), d’après les registres de comptes et d’inventaires des archives vaticanes, ii, Paris 1887, 25. iltesto della nota è riportato e analizzato da Palma, Note sulla storia di un codice di Seneca tragico cit.,317 n. 4. vd. pure Marchitelli, Nicholas Trevet und die Renaissance cit., 42 n. 30.
123 Note sulla storia di un codice di Seneca tragico cit., 318.
acquistato un volume dell’expositio già corredato del testo delle tragedie, certamentelo stesso tràdito dai nostri manoscritti.
a ulteriore conferma di questo dato possediamo anche una notizia relativa ad unadisposizione testamentaria 124 redatta nel 1338 da un notaio di arezzo, ser simone, chefu collaboratore e curatore degli affari del cardinale Niccolò da Prato e certamente daquest’ultimo copiò o, più verosimilmente 125, ricevette in dono gli scritti del Trevet.Fra i libri, che il notaio aretino donò a sua volta al convento domenicano della suacittà, si legge nuovamente 126:
Item textum tragediarum Senece cum scripto dicti fratris Nicolay de Trevet. Item scrip-tum dicti fratris super declamationes Senece.
Qualche dubbio qui si potrebbe avanzare per il volume sulle Declamazioni, di cuinon è menzionato, come nella precedente nota di pagamento, anche il testo dell’auc-tor, ma compare nuovamente un textus tragediarum con rispettivo scriptum, ossia ilcommento, esplicitamente attribuito al Trevet.
È allora verosimile che sia stato il cardinale stesso, se non proprio il suo stretto col-laboratore ser simone 127, una volta ricevuta l’expositio da Trevet, ad aver provve-duto alla redazione di un volume che unisse testo 128 e commento, che fu forse ilcapostipite di tutta la tradizione dell’opera trevetana giunta fino a noi. Forse anche lapresenza della lettera di commissione potrebbe essere una spia che la redazione testo-commento sia stata curata dal cardinale stesso: da un lato, infatti, si rileva nella re-sponsio di Trevet una ripresa delle osservazioni del committente sulle difficoltà dicomprensione del dettato senecano forse un po’ ripetitiva e superflua, qualora avessel’esegeta stesso previsto di trascrivere anche l’epistola dell’alberti, dall’altro né la let-tera di dedica del commento alle Declamationes, né quello al De consolatione o a
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxxxviii
124 cfr. r. Weiss, Notes on the popularity of the writings of Nicholas Trevet, o.P., in Italy during thefirst half of the fourteenth Century, «dominican studies» 1, 1948, 265 e G. Billanovich, Dal Livio di Ra-terio cit., 154-156.
125 Billanovich ha rilevato che nei libri elencati nel testamento del cardinale, morto ad avignone nel1321, non compaiono invece scritti del Trevet, «nemmeno il commento alle tragedie di seneca, che pureil Trevet aveva dedicato al cardinale» (Dal Livio di Raterio cit., 155-156). È assai probabile, dunque, chequesti avesse donato la sua collezione di scritti del domenicano al notaio e amico ser simone, il qualeottenne, grazie alla familiarità col cardinale, alcuni benefici ecclesiastici, e fu anch’egli un bibliofilo. Lostudioso avanza anche l’ipotesi che la richiesta del commento liviano, formalmente avanzata da papaGiovanni xxii, fosse in realtà partita da Niccolò da Prato e, a sua volta, dal notaio aretino (Ibid., 155).
126 Trascrivo il testo riprendendolo dall’articolo di Weiss (Notes on the popularity cit., 265), cui si ri-manda per la relativa bibliografia.
127 Billanovich «vorrebbe arrischiare» l’ipotesi che la stessa epistola di commissione del commentoalle tragedie possa essere stata redatta dal notaio (Dal Livio di Raterio cit., 154).
128 che il cardinale disponesse di un testo delle tragedie si deduce chiaramente dalla constatazione,nella lettera di commissione, che fosse un teterrimum pelagus, ma a lavoro compiuto potrebbe anche averricercato un testo che riproducesse una lezione affine a quella trevetana.
Tito Livio, che pure fu realizzato ex mandato et jussu del papa Giovanni xxii 129, ri-portano le richieste scritte dei committenti.
Criteri ecdotici
in sede di edizione si è adottato un apparato critico ‘misto’, in maniera tale da for-nire un quadro chiaro delle variae lectiones nei punti in cui le scelte divergono dalconsueto criterio stemmatico, senza tuttavia appesantire l’apparato con semplici va-rianti ortografiche, prive di valore ai fini della constitutio textus.
rispetto alle scelte dei precedenti editori si è scelto di segnalare in apparato anchele lezioni dei manoscritti senecani del così detto ramo A in tutti i casi nei quali la le-zione di Trevet diverge in maniera singolare o qualora essa sia confermata solo da al-cuni testimoni di seneca130. si tratta di una prassi invalsa per le edizioni di commen-tari e lessici che può essere utile anche allo studioso del testo senecano, tanto più cheappare ormai illusorio identificare un testimone, fra quelli a noi pervenuti, del ma-noscritto delle tragedie su cui fu redatto il commento.
Nella difficoltà oggettiva di distinguere in molti casi gli interventi dei librarii stessida quelle dei correctores coevi o di poco successivi alla trascrizione del testo (sul cuinumero per alcuni codici gli editori non sono sempre concordi), si è scelto di segnalaresolo gli interventi visibilmente apportati da altra mano, identificabili per il ricorso aduna scrittura più tarda o ad un tratteggio più sottile rispetto a quello del copista.
L’edizione è stata corredata, inoltre, di un apparato di loci realizzato con l’intentodi presentare un quadro ampio del complesso di fonti disponibili all’esegeta medie-vale, sia quelle richiamate esplicitamente nell’esposizione sia quelle frequentementetaciute ma chiaramente individuabili. a parte i casi in cui il testo della fonte è indi-spensabile a chiarire la lezione tràdita nei luoghi dubbi, l’apparato di fontes consentedi apprezzare il metodo di lavoro di Trevet, di ricostruirne la ‘biblioteca’ individuandola gerarchia degli auctores tractati e di porre, infine, nella giusta luce l’opusexegeticum del domenicano.
Per l’ortografia si è scelto di non seguire un unico testimone poiché, anche se siriscontra una qualche tendenza all’uniformità soprattutto per nomi e vocaboli piùspesso menzionati, non sono comunque infrequenti le variazioni all’interno di unastessa pagina o in coincidenza con l’alternarsi dei copisti (è il caso del codice T).
iNTrodUzioNE xxxix
129 dal colofone, edito da dean, The earliest known Commentary on Livy cit., 90.130 Le edizioni delle Tragedie a cui si è fatto riferimento, a parte le più recenti di J.G. Fitch (Trage-
dies II: oedipus, Agamemnon, Thyestes, Hercules on oeta, octavia. cambridge-Massachusetts-Lon-don 2004), F.r. chaumartin (Sénèque. Tragédies, ii, Paris 1999) e o. zwierlein (L. Annaei Senecaetragoediae, oxonii 1986 [rist. corr. 1993]), sono quelle di G. viansino (L. Annaei Senecae tragoediae,ii, augustae Taurinorum 1965) e di G.c. Giardina (L. Annaei Senecae tragoediae, ii, Bononiae 1966),che riportano un apparato critico più ampio, comprensivo delle lezioni di diversi codici del ramo A nonpiù utilizzati dagli ultimi editori di seneca.
Junge 131 ha peraltro osservato che, pur in assenza dell’autografo, i testimoni più an-tichi non sono lontani cronologicamente dall’epoca di stesura dell’opera ed è dunquepossibile, attuando il criterio stemmatico, risalire alla facies grafica dell’archetipo.
in effetti, taluni fenomeni ortografici sono riprodotti quasi uniformemente dai co-pisti, a conferma di un usus ormai corrente nel tardo Medioevo e certamente condi-viso dall’autore. i dittonghi ae ed oe, ad esempio, sono chiusi e scritti e. Lamonottongazione è provata anche da un passo di questa esposizione dove Trevet,fraintendendo un lemma senecano, intende l’avverbio male per malae, glossando idest maxille 132. così pure mihi e nihil sono costantemente scritti michi e nichil, formeinvalse nel Medioevo per marcare l’aspirazione. Ugualmente diffuso è anche l’usodella p epentetica fra m e n (ad es. ampnis, dampna, sompnum), che è stato quindimantenuto nell’edizione, mentre sono state normalizzate secondo la forma classica leoccorrenze sporadiche di set, aput, capud e sicud. analogamente, tenuto conto delfatto che non risulta sistematica nel periodo in cui l’opera fu composta la sostituzionedella gutturale alla dentale nel gruppo -ti- seguito da vocale 133 e per l’oggettiva dif-ficoltà di distinguere sul piano grafico -ti- e -ci-, si è scelto di uniformarli alla più an-tica grafia ti, salvo i casi in cui -ci- rispecchia l’uso classico (ad es. sacrificia,nutricius). Per le alternanze consonantiche per assimilazione parziale -np-/-mp- e levarianti già classiche -nq-/-mq- (ad es. tanquam, inpositus) è stata utilizzata per uni-formità la consonante labiale anziché la dentale, tenendo anche conto del fatto che èquasi sempre adoperata dai copisti la lineetta soprascritta e sono dunque poche le oc-correnze di vocaboli trascritti senza segno abbreviativo 134. così pure è stata adottatala scrittura fonetica quicquid, prevalente nei codici P T Soc., che rispecchia l’effet-tiva pronuncia semplificata del gruppo consonantico -dq- > -cq-, anche se in V è sem-pre adoperata dal copista la forma quidquid.
Poiché il criterio stemmatico seguito dalla Junge non appare sempre applicabile,vi sono passi in cui si è reso necessario uniformare il testo senza poter scegliere consicurezza fra le varianti ortografiche.
a tal proposito, non avendo ritenuto opportuno appesantire l’apparato critico conla registrazione analitica di ipercorrettismi, geminazioni, scempiamenti ed altre al-ternanze ortografiche più frequenti, quali -ph-/-f- e y/i, vengono qui di seguito anno-tate, senza pretesa di completezza, le deviazioni dalla grafia classica 135:
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxL
131 Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 77-78.132 P. 11,14. cfr., pure, Trev. exp. Med. 726-727 (roberti 97, 16-17) Betis vel Boetis: scribitur enim
in libris antiquis per oe diptongum, est tamen dissillabum.133 anche per l’edizione del commento all’octavia, Junge osserva: «Es ist also keine aufteilung nach
den Hyparchetypi festellbar» (Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 81).134 ad esempio: inpedio p. 36,6 Soc.; inpius p. 23,25 P; inpono pp. 31,14; 57,2 Soc.135 Una registrazione analitica delle varianti ortografiche è fornita anche da Junge nell’introduzione
al commento dell’octavia (Nicholas Trevet und die octavia Praetexta cit., 79-81) e può ritenersi utileanche ai fini di un eventuale studio, esteso all’intera opera, che intenda stabilire con maggiore sicurezzal’ortografia trevetana.
- y per i: dyafragma (diafragma 30,14 PT); dyalogus (dialogus 9,28 ω; 18,7 PT; 26,24PTsoc.; 31,16 PTsoc.; 41,8 PT; 55,2 PT; 65,6 Psoc.; 67,5 PT); Dyana (Dyana 51,1P; 64,1 e 20 PT); Dyonisius; epyrus (epirus 61,13 PT); Gygantes (Gigantes 10,25T); hyatus (hiatus 48,9 soc; 76,1 PT); hyems; Hysmenis (Hismenis 21,8 Tsoc.);Hysmenus (Hismenus 7,17 T; 21,9 PT); sydereus (sidereus 34,16 PT); Sydonius(Sidonius 15,25 PTsoc.; 60,16 PT; 60,17 Pv; 60,18 PT); sydus (sidus 7,21 PTsoc.;37,12 ω; 38,1 PT; 40,20 PT; 88,18 PT); Tyresias (Tiresias 3,17 PTs; 18,6; 24,19;25,16; 25,18; 25,20 PT; 25,21; 26,2; 26,8; 26,24; 26,26 T; 45,3 PT); Tytan (Titan7,10 PT); Yacus; Ycareus; Ycarus; ylex (ilex 43,20 prius PTsoc.; 43,20 bis PT);ymber (imber 29,21 PTsoc.; 83,2 PT; 84,12 PTv); Yris ymbrifera (Iris imbrifera27,23 PT); yronia (ironia 76,20 PT); Ysidorus; Ysis; Ytalia.
cynnamis 13,4 v; cynnamomis 13,5 v; cytarizando 16,18 v; cytharam 50,18 TP;Cytheron 3,5 ω; 38,10 soc.v; 67,4; 69,17; 69,20; 73,16; 81,4; 81,9 v; deysco 48,9;75,25; 76,1 v; Dyrce 60,17 v; Dyrceus 43,23 v; edyppus 18,4 ss. v (eccetto 54,29);eoly 25,9 v; eoy 27,8 v; eoys 12,30 v; heroyco 21,5 soc.; Layus 19,18; 20,15;21,11; 21,20; 23,24; 24,6; 24,12; 24,14; 24,19; 25,13; 25,14 v; osyris 32,14 v; Pa-syphe 39,14 v; tygres 36,9 soc.v; 81,2 v; Tyresya 43,17 soc.; Yno 51,14 ω; ynos51,14 ω.
- i per y: chelis; cimba (cymba 15,28; 16,6 v); corimbus; Dyonisius; gliconius; Ibla(Ybla soc.); linx; mirtus; ogiges; papirus (papyrus 32,13 soc.); Pirrus; Polibus;Scite; Scithia; Sibilla; sirma (syrma 35,14 v); Stigius; Stix; Strimon; thimum; ze-phirus.
Assiria 36,7 PT; egiptii 32,12; 32,15 PT; egiptus 32,13 PT; gyro 14,21 PT; gyrus14,21 PT; sinodoches 26,29 PT; 53,1 P; 74,27 PT; sinodochicus 13,7 PT; 16,23 v.
- ph per f: nephandus; nepharie; nepharius; nephas; nephastus.
- f per ph: dyafragma.Focis 25,3 PTV; 66,1 Pv.
- omissione dell’h: anelitus (anhelitus 7,8 soc.); anelus (anhelus 7,8 soc.); Bacce;Caron (Charon 16,1; 16,5; 16,6 soc.); Cloto; coriiambus; edera (hedera 33,20;35,2 soc.); exameter; Ibla (Ybla soc.); Scite (Scithe 37,8 soc.); Spinx; Termodoon;Termodoontiacus; Tracia; Yacus (Yachus 15,13 v).
Bacce 51,13 PTv; bacor 51,14 Pv; Bacus 46,4 PT; Caonius 61,12 PT; 61,13 T;61,17 T; 61,18 PT; 61,19 Tv; Cholcos 50,14 PT; Citeron 69,17; 69,20; 69,21;73,16; 73,23 PT; cytarizo 16,18 v; ecaton 46,9 PT; echates 46,7 soc.; 46,12 PTv;omerico 21,5 soc.; Penteus 38,13 PT; 38,14 P; 52,11 prius soc.; talamus 8,9; 8,11PT; Tebanus 6,23 T; 12,15; 12,28; 13,2; 13,3;13,14 PT; 15,25 T;19,18 PT; 21,8;24,4 T; 59,8; 59,10; 61,5; 91,17; 91,20 PT; Tebe 6,26 T; 12,2; 12,25; 12,27 PT;38,11 PTsoc.; 39,3; 42,2; 53,7 PT; 55,15 T; 60,7 PT; 81,5 T; 91,4 PT; Teseus 39,12PT; 39,13; 39,14 T; 39,18 P.
iNTrodUzioNE xLi
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEca
- aggiunta dell’h: Archadia; archana; Archas; cathena; coherceo; habundanter (abun-danter 13,5 T; 27,14 PT); habundo (abundo 9,20; 44,7; 56,19 PT; 61,17; 61,18;69,17 PT); Hysmenis; Hysmenus; Lathona (Latona 50,22 Tv); Mantho (Manto25,20 T; 27,22; 29,10 PT); oetha (oeta 49,20; 49,21 Bodl.; eta 49,21 P); thorus.
ariethinus 50,14 P; Bachichus 13,3 soc.; Chaonius 61,12 PT; 61,13 T; 61,17 PT;61,19 Tv; Cholcos 50,14 PT; conthus 16,2; 16,4 soc.; choruscus 89,20 soc.; echa-tes 46,7 soc.; 46,12 PTv; exhorti 60,4 P; Hacteon 64,3 v; hanelus 7,8 v; Herines53,24 v; honus 57,3 PT; Hyacus 15,12; 15,13 soc.; inferhos 46,11 v; inhers 42,10soc.; linches 36,16 v; porthas 14,6 P.
- scempiamenti: Bache (Bacce 51,13 PTv); Baches; Bachicus; Bachius; bachor; Ba-chus; brachia; Calixtone; Yacus; imineo (immineo 11,10; 42,11 soc.); Iupiter; Mo-losus; paricida; paricidium; solertia (sollertia 22,3 soc.).
anuntio 90,14 T; apello 26,27 v; Apolo 12,24 T; 20,13 P; comodo 89,25 soc.; co-moveo 48,7 soc.; edypus 59,1 v; quatuor 52,3 soc.; solempnis 27,7; 40,13 v; so-licitudo 56,1; 56,2 v; solicitus 68,5 v; supleo 10,92 soc.; 64,9 v; vaca 60,22 P.
- Geminazioni: coriiambicus; coriiambus (corriambus 77,1; 77,2; 77,4 P); diffinio;edippus; frondiffer (frondifer 24,21 v); occeanus; suppremus.
apperio 86,15 P; corriambus 77,1; 77,2; 77,4 P; Corrinthius 3,7 T; 73,21 PT; def-fendo 44,15; 54,5; 55,10 v; estiffer 7,13 T; littora 32,21 PT; pusillanimitas 10,1PT; redditus 68,7 PT.
xLii
BiBLioGraFia
EdizioNi
Il commento di Nicola Trevet al Tieste di Seneca, ed. E. Franceschini, Milano 1938 (orbisromanus, xi).
Nicolai Treveti expositio Herculis furentis (L. Annaei Senecae Hercules furens et Nicolai Tre-veti expositio, ii), ed. v. Ussani jr., romae 1959.
Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Agamemnonis, ed. P. Meloni, sassari 1961 (Uni-versità di cagliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 3).
Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Herculis oetaei, ed. P. Meloni, roma 1962 (Uni-versità di cagliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 7).
Nicola Trevet, Commento alle Troades di Seneca, ed. M. Palma, roma 1977 (Temi e testi, 22).r. Junge, Nicholas Trevet und die octavia Praetexta. editio princeps des mittelalterlichen
kommentars und Untersuchungen zum pseudosenecanischen Drama, Paderborn-Mün-chen-Wien-zürich 1999.
Nicola Trevet, Commento alla Phaedra di Seneca, a cura di M. chiabò, Bari 2004 (Quadernidi «invigilata Lucernis», 22).
Nicola Trevet, Commento alla Medea di Seneca, a cura di L. roberti, Bari 2004 (Quaderni di«invigilata Lucernis», 23).
Nicola Trevet, Commento alle Phoenissae di Seneca, a cura di P. Mascoli, Bari 2007 (Quadernidi «invigilata Lucernis», 31).
Nicola Trevet, Commento alla «Phaedra» di Seneca, a cura di c. Fossati, Firenze 2007 (Mil-lennio Medievale 69. Testi, 17).
Th. Waleys, expositio in libros I-X De civitate Dei, addita continuatione Nicolai Trevet oP alib. X, c. 29, argentorati non post 1468; Maguntiae 1473.
F. Nicholai Triveti, de ordine fratrum praedicatorum, ‘Annales sex regum Angliae’, qui a co-mitibus Andegavensibus originem traxerunt (A.D. M.C.XXXVI-M.CCC.VII), ad fidem co-dicum manuscriptorum recensuit Thomas Hog, Londini 1845 (rist. 1964).
Nicholas Trevet on Boethius. exposicio fratris Nicolai Treveth Anglici ordinis Predicatorumsuper Boecio de Consolacione, a c. di E.T. silk [dattiloscritto inedito, Yale University Li-brary, New Haven].
Estratti dalla expositio in Boethii Consolationem
M.c. Jourdain, Des commentaires inédits de Guillaume de Conches et de Nicolas Triveth surla consolation de la philosophie de Boèce, «Notices et extraits des manuscrits de la Bi-bliothèque impériale» 20, Paris 1862, 40-82.
L’«orphée» de Boèce au Moyen Age. Traductions françaises et commentaires latins (XIIe-XVesiècles), textes réunis par J.K. atkinson et a. M. Babbi, verona 2000, 197-211.
Estratti delle Quaestiones quodlibetales
M. schmaus, Der Liber propugnatorius des Thomas Anglicus, «Beiträge zur Geschichte derPhilos. und Theol. des Mittelalt.» 29, 1930, 117-127.
id., Nicholai Trivet Quaestiones de causalitate scientiae Dei et concursu divino, «divus Tho-mas» 35, 1932, 185-196.
H. Hauke, Die Lehre von der beseligenden Schau nach Nikolaus Trivet, Munich 1967, 7-199(diss.).
Estratti dalla expositio in Titum Livium
Titus Livius. Ab urbe condita I, 1-9: ein mittellateinischer kommentar und sechs romanischeÜbersetzungen und kürzungen aus dem Mittelalter aus den Handschriften, hrsg von c. J.Wittlin, Tübingen 1970, ix-x, 2-27 (romanische Paralleltexte, 2).
M.H. Tesnière, Le Livre IX des Décades de Tite-Live traduite par P. Bersuire, suivi du com-mentaire de Nicolas Trévet. Édition critique, Paris 1977 (résumé dans ‘Positions des thè-ses’ de l’École Nationale des chartes), 143-148.
Estratti dalla expositio litteralis Psalterii
B.P. shields, A Critical edition of Selections from Nicholas Trivet’s ‘Commentarius Literalisin Psalterium iuxta Hebreos Sancti Hieronymi’, rutgers 1970 (Ph.d. diss. rutgers Uni-versity), University Microfilms international (ann arbor, Michigan).
Estratti da varie opere
Commentary on Boethius, on Senecas’ Tragedies: extracts, in Medieval Literary Theory andCriticism, ed. a.J. Minnis and a.B. scott, oxford 1988, 336-360.
opere pseudepigrafe
[Ps.-Trevet] r.E. clairmont, A commentary on Seneca’s apocolocyntosis divi claudii orGlose in Librum de ludo claudii annei senece, chicago 1980.
[Ps.-Trevet?] N. Trivet anglico, Comentário a las Bucólicas de Virgilio, estudio y edicióncritica por a.a. Nascimento y J.M. díaz de Bustamante, santiago de compostela 1984.
sTUdi
G. BiLLaNovicH, Dal Livio di Raterio (Laur. 63, 19) al Livio del Petrarca (B. M., Harl. 2493),«italia medioevale e umanistica» 2, 1959, 103-178.
id., Il Livio di Pomposa e i primi umanisti padovani, «La Bibliofilia» 85, 1983, 125-148 (orain Itinera: vicende di libri e di testi, i, roma 2004, 177-199).
L. BoccioLiNi PaLaGi, Genesi e sviluppo della questione dei due Seneca nella tarda latinità,«studi italiani di filologia classica» 50, 1978, 215-231.
G. BrUGNoLi, La tradizione di Seneca tragico alla luce delle testimonianze medievali, «atti
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxLiv
della accademia nazionale dei Lincei. Memorie. classe di scienze morali, st. e filolog.»8, 1957, 201-287.
id., ‘Ut patet per Senecam in suis tragediis’, «rivista di cultura classica e medioevale» 5,1963, 146-163.
id., La lectura senecae dal tardo-antico al XIII secolo, in Trasmissione e ricezione del testodi Seneca, «Giornale italiano di filologia» 52, 2000, 225-247.
M. BUoNocorE, Per un iter tra i codici di Seneca alla Biblioteca Apostolica Vaticana: primitraguardi, in Trasmissione e ricezione del testo di Seneca, «Giornale italiano di filologia»52, 2000, 17-56.
P. BUsoNEro, Un classico e il suo commento: Seneca tragico nel basso Medioevo. Prime os-servazioni sulla ‘mise en page’, in Le commentaire entre tradition et innovation. actesdu colloque international de l’institut des traditions textuelles (Paris-villejuif 22-25 sep-tembre 1999), Paris 2000, 127-135.
Ead., La mise-en-page nei primi testimoni del commento trevetano a Seneca tragico,«aevum» 75, 2001, 449-476.
F. caviGLia, Commenti di ecclesiastici a Seneca tragico: Trevet e Delrio. atti del convegnointernazionale Seneca e i Cristiani, «aevum antiquum» 13, 2000, 351-363.
P. coUrcELLE, Étude critique sur le commentaires de la consolatio de Boèce (IXe-XVe siècles),«archives d’Histoire doctrinale et littéraire du Moyen age» 14, 1939, 5-140.
id., La Consolation de Philosophie dans la tradition littéraire. Antécédents et postérité deBoèce, Paris 1967, 318-319, 412-413.
G. crEvaTiN, Leggere Tito Livio: Nicola Trevet, Landolfo Colonna, Francesco Petrarca, «in-contri triestini di filologia classica» 6, 2006-2007, 67-79.
r.J. dEaN, The Life and Works of Nicholas Trevet, with special reference to his Anglo-NormanChronicle, oxford 1938 (diss.).
Ead., Ms. Bodl. 292 and the Canon of Nicholas Trevet’s Works, «speculum» 17, 1942, 243-249.
Ead., The earliest known Commentary on Livy is by Nicholas Trevet, «Medievalia et huma-nistica» 3, 1945, 86-98.
Ead., Cultural Relations in the Middle Ages: Nicholas Trevet and Nicholas of Prato, «studiesin Philology» 45, 1948, 541-564.
Ead., Some unnoticed commentaries on the dissuasio valerii of Walter Map, «Mediaeval andrenaissance studies» 2, 1950, 128-150.
Ead., The manuscripts of Nicholas Trevet’s Anglo-Norman ‘Cronicles’, «Medievalia et Hu-manistica» 14, 1962, 95-105.
Ead., The Dedication of Nicholas Trevet’s Commentary on Boethius, «studies in Philology»63, 1966, 593-603.
BiBLioGraFia xLv
Ead., Nicholas Trevet, Historian, in Medieval Learning and Literature – essays presented toR.W. Hunt, edd. J.J.G. alexander-M.T. Gibson, oxford 1976, 328-352.
M. dE Marco, Sulla fortuna di un commento alle tragedie di Seneca, «aevum» 30, 1956,363-368.
T. dE roBErTis - G. rEsTa, Seneca: una vicenda testuale. Mostra di manoscritti ed edizioni(Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana 2 aprile-2 luglio 2004), Firenze 2004.
B.s. doNaGHEY, Nicholas Trevet’s Use of king Alfred’s Translation of Boethius, and the Da-ting of his Commentary, in The Medieval Boethius. Studies in the Vernacular Translationsof de consolatione Philosophiae, ed. by a.J. Minnis, cambridge 1987, 1-31.
F. EHrLE, Nikolaus Trivet, sein Leben, seine Quolibet und Quaestiones ordinariae, «Beiträgezur Geschichte der Philosophie des Mittelalters», suppl. ii, Münster 1923, 1-63 (ora in F.Kard. Ehrle, Gesammelte Aufsätze zur englischen Scholastik, roma 1970, 303-384).
v. FaBris, Il Commento di Nicola Trevet all’«Hercules furens» di Seneca, «aevum» 27, 1953,498-509.
M. FaUcoN, La librairie des papes d’Avignon: sa formation, sa composition, ses catalogues(1316-1420), d’après les registres comptes et d’inventaires des archives vaticanes, ii,Paris 1886-1887 (rist. 1969).
c. FossaTi, Nicola Trevet e la sua erudizione geografica nel commento alla “Phaedra” diSeneca, «itineraria» 3-4, 2004-2005, 109-114.
Ead., «Sicut apparet in Assub». Note biografiche e filologiche su Nicola Trevet, «studi Me-dievali» 46, 2005, 739-751.
Ead., Il commento di Nicola Trevet alle Tragoediae di Seneca: rassegna di studi, «Huma nis-tica» 1-2, 2007, 153-158.
Ead., de hoc require T.: la presenza di Nicola Trevet nella Glosa anonima all’apocolocyn-tosis, «Filologia mediolatina» 14, 2007, 245-259.
Ead., L’esegesi scolastica di Seneca tragico nel Commento di Nicola Trevet alla Phaedra,«Paideia» 62, 2007, 377-389.
E. FraNcEscHiNi, Studi e note di filologia latina medievale, Milano 1938 (Pubblicazioni del-l’Università cattolica del sacro cuore, ser. iv: scienze filologiche, xxx).
H.G. GELBEr, It Could Have Been otherwise: Contingency and Necessity in DominicanTheology at oxford 1330-1350, Leiden-Boston 2004, 62-64.
P. GLoriEUx, La Faculté des Arts et ses maîtres au XIIIe siècle, Paris 1971, s.v. ‘Nicolas Tri-vet’, 263-266, nr. 322 (Études de philosophie médiévale, Lix).
L. HoLTz, Glosse e commenti, in Lo spazio letterario del Medioevo 1. Il Medioevo latino, iii,La ricezione del testo, roma 1995, 59-111.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxLvi
T. KäPPELi, Scriptores ordinis Praedicatorum Medii Aevi, iii, roma 1980, s.v. ‘Nicolaus Tre-vet (Trivet) anglicus’, 187-196.
H.a. KELLY, Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages, cambridge 1993,125-134.
c.L. KiNGsFord, Trivet or Trevet, Nicholas (1258?-1328), in Dictionary of National Biogra-phy, xix, London 19092, 1161-1163.
a. KLEiNHaNs, Nicholaus Trevet oP, Psalmorum interpres, «angelicum» 20, 1943, 219-236.
c.H. KNEEPKENs, The Reception of Boethius’ «Consolatio» in the Later Middle Ages: Trevet,Wheteley and the Question-Commentary, oxford, exeter C., 28 in «Nova de veteribus».Mittel- und neulateinische Studien für Paul Gerhard Schmidt, München-Leipzig 2004,679-712.
P.o. KrisTELLEr - F.E. craNz, Catalogus Translationum et Commentariorum: Mediaeval andRenaissance Latin Translations and Commentaries, ii, Washington 1971, 340-342.
o. LöHMaNN, Boethius und sein kommentator Nicolaus Trevet in der italienischen Literaturdes 14. Jahrunderts, in Bibliothekswelt und kulturgeschichte: eine internationaleFestgabe für Joachim Wieder zum 65. Geburtstag, München 1977, 31-33.
M.L. Lord, A commentary on ‘Aeneid’ 6: Ciones de Magnali, not Nicholas Trevet, «Medie-valia et humanistica» 15, 1987, 147-160.
Ead., Virgil’s Eclogues, Nicholas Trevet, and the Harmony of the Spheres, «Mediaeval stu-dies» 54, 1992, 186-273.
F. MadaN - H.H. crasTEr, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the BodleianLibrary at oxford, ii, oxford 1922, 368-369, nr. 2446.
F.a.c. MaNTELLo, The editions of Nicholas Trevet’s «Annales sex Regum Angliae», «revued’histoire des textes» 10, 1980, 257-275.
s. MarcHiTELLi, Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca-Tragödien I-II, «MuseumHelveticum» 56, 1999, 36-63, 87-104.
Ead., Da Trevet alla stampa: le tragedie di Seneca nei commenti tardomedievali, in Le com-mentaire entre tradition et innovation. actes de colloque international de l’institut des tra-ditions textuelles (Paris-villejuif 22-25 septembre 1999), Paris 2000, 137-145.
M. MariN, Uno sguardo sui commenti al de civitate dei agostiniano, «auctores Nostri» 1,2004, 124.
G. MarTELLoTTi, La questione dei due Seneca da Petrarca a Benvenuto, «italia medioevalee umanistica» 15, 1972, 149-169.
T. MarTíNEz, Notes sobre la difusió de les obres de Nicolau Trevet a Catalunya: la traduccióde les Tragèdies de Sèneca i els Comentaris de Trevet, «caplletra» 13, 1992, 117-133.
BiBLioGraFia xLvii
a. MoMiGLiaNo, Note sulla leggenda del Cristianesimo in Seneca, «rivista storica italiana»62, 1950, 325-344.
c.M. MoNTi, scheda nr. 50: Urb. lat. 355, nel catalogo della mostra Vedere i classici. L’illu-strazione libraria dei testi antichi dall’età romana al tardo medioevo (salone sistino -Musei vaticani, 9 ottobre 1996-19 aprile 1997), a cura di M. Buonocore, roma 1996,265-266.
c.M. MoNTi - F. PasUT, episodi della fortuna di Seneca tragico nel Trecento, «aevum» 73,1999, 513-547.
B. MUNK oLsEN, Les florilèges et abrégés de Sénèque au Moyen Age, in Trasmissione e ri-cezione del testo di Seneca, «Giornale italiano di filologia» 52, 2000, 163-179.
a.a. NasciMENTo, s.v. ‘Trevet, Nicholas’, in enciclopedia Virgiliana, v, roma 1990, 265-266.
L. NaUTa, The scholastic context of the Boethius commentary by Nicholas Trevet, in Boethiusin the Middle Ages: Latin and Vernacular Traditions of the consol. Philos., Leiden- NewYork- Köln 1997, 41-55.
M. PaLMa, Note sulla storia di un codice di Seneca tragico col commento di Nicola Trevet(Vat. Lat. 1650), «italia medioevale e umanistica» 16, 1973, 317-322.
r.H. PHiLP, The Manuscript Tradition of Seneca’s Tragedies, «The classical Quarterly» 62,1968, 150-179.
L. PiacENTE, Nicola Trevet e la scoliastica virgiliana, «invigilata Lucernis» 29, 2007, 209-213.
s. PiTTaLUGa, Memoria letteraria e modi della ricezione di Seneca tragico nel Medioevo e nel-l’Umanesimo, in Mediaeval Antiquity, edd. by a. Welkenhuysen - H. Braet - W. verbeke,Leuven 1995, 45-58 (Mediaevalia Lovaniensia, ser. i, studia xxiv).
id., «Tamquam teterrimum pelagus». Scuola e metodo nel Commento di Nicola Trevet alleTragedie di Seneca, «Paideia» 53, 1998, 265-279 (ora in La scena interdetta. Teatro e let-teratura fra Medioevo e Umanesimo, Napoli 2002, 229-243).
G. roToNdi, Nicola Trevet in una citazione del Boccaccio, «rendiconti del r. istituto Lom-bardo di scienze e Lettere» 131, 1933, 1099-1104.
r.H. roUsE, The a Text of Seneca’s Tragedies in the Thirteenth Century, «revue d’histoiredes textes» 1, 1971, 93-121.
c.F. rUsso, Glose in librum de ludo Claudii Annei Senece, «La parola del passato» 7, 1952,48-65.
J.c. saNTos Paz, Virgilio en la edad Media: ¿profeta o plagiario? in Sub luce florentis ca-lami. Homenaje a Manuel C. Díaz y Díaz, santiago de compostela 2002, 554-563.
P. saQUEro sUárEz-soMoNTE - T. GoNzáLEz roLáN, Las glosas de Nicolás Trevet sobre lostrabajos de Hércules vertidas al castellano: el códice 10.220 de la B. N. de Madrid y en-rique de Villena, «Epos» 6, 1990, 177-198.
coMMENTo aLL’oeDIPUS di sENEcaxLviii
BiBLioGraFia
r. sHarPE, s.v. ‘Nicholas Trevet oP’, in A Handlist of the Latin Writers of Great Britain andIreland before 1540, Turnhout 20012, 394-398.
B. sMaLLEY, english Friars and Antiquity in the early fourteenth Century, oxford 1960, 58-65.
P. sMiraGLia, Presenza di Seneca nella cultura del XII secolo, «aevum antiquum» 13, 2000,265-281.
M. sPaLLoNE, I percorsi medievali del testo: accessus, commentari, florilegi, in Lo spazio let-terario di Roma antica, iii, La ricezione del testo, roma 1990, 387-471.
c. sPEGGioriN, Il commento del Trevet alle «Tragoediae» di Seneca e i suoi riflessi sulla tra-dizione catalana e castigliana, «annali della Facoltà di lingue e letterature straniere dica’ Foscari» 36, 1997, 599-613.
F. sToK, Nicholas Trevet e Giovanni da Firenze, «studi Umanistici Piceni» 12, 1992, 233-242.
H. sTröBELE, Nicolaus von Prato, kardinalbischof von ostia und Velletri. ein Beitrag zurGeschichte des kardinalates zu Beginn des XIV Jahrhunderts, Freiburg i. Br. 1914 (diss.).
c.E. sTUarT, The MSS. of the Interpolated (A) Tradition of the Tragedies of Seneca, «Theclassical Quarterly» 6, 1912, 1-20.
F. THEiLE, Nicholaus von Prato, kardinalbischof von ostia (1303-1321), Marburg 1913 (diss.).
v. UssaNi Jr., Per il testo delle tragedie di Seneca, «atti della accademia Nazionale dei Lin-cei. Memorie. cl. sc. Mor. stor. Filol.» ser. viii/8, 1959, 489-552.
L. vaN acKEr, Nicolas Trevet et son interprétation de quelques passages de Tite-Live, «L’an-tiquité classique» 31, 1962, 252-257.
id., L’ouvre latine de Boccace et Nicolas Trevet, «L’antiquité classique» 33, 1964, 414-418.
r. viaNELLo, Su un commento virgiliano attribuito a Nicola Trevet, «studi Medievali» 32,1991, 345-367.
c. viLLa, Le tragedie di Seneca nel Trecento, in Seneca e il suo tempo. atti del convegno in-ternazionale di roma-cassino 11-14 novembre 1998, a c. di P. Parroni, roma 2000, 469-480.
r. WEiss, Notes on the popularity of the writings of Nicholas Trevet, o.P., in Italy during thefirst half of the fourteenth Century, «dominican studies» 1, 1948, 261-266.
xLix
coMPENdia
add. addidit, addideruntad loc. ad locumm. alt. manus altera (= correctorum)app. cr. apparatum criticumcf. confer, conferaturcodd. codices, codicum…coll. collato, collatiscorr. correxit, correxeruntdelend. delendumdel. delevit, deleverunted. / edd. editio, editione / editiones...exhib. exhibentexp. expositio, expositionem…fort. fortassehab. habenthomoeotel. homoeoteleutoi. e. id estinf. inferiore (margine)l. / ll. linea, lineam / lineae...mg. marginem. rec. manus recentiormut. ord. mutato ordine (= verborum)om. omisit, omiseruntp. paginapraep. praeposuit, praeposueruntrel. reliquitscil. scilicetscr. scripsitSen. senecaespat. vac. spatium vacuumsqq. sequentes, sequentibussupplend. supplendumsuppl. supplevit, suppleverunts.v. sub vocetext. textus, textumtransp. transposuitTrev. Trevetus, Treveti...v. / vv. versus, versum, versu / versus...vd. videvid. videtur
SCRIPTORES LAVDATI
Arist. Metaph. Moerb. Metaphysica lib. I-XIV. Recensio et translatio Guillelmi de Mo-erbeka, in Aristoteles Latinus, XXV 3.2, ed. G. Vuillemin-Diem,Leiden-New York-Köln 1995.
Auct. Arist. Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval, ed. J. Ha-messe, Louvain-Paris 1974.
Balbi Cath. Joannes Balbus, Catholicon, «alma in urbe maguntina 1460»[rist. Westmead 1971].
Dig. Digesta Iustiniani Augusti, rec. adsumpto in operis societatem P.Kruegero Th. Mommsen, vol. I, Berolini 19622.
Fulg. myth. Mitologiarum libri tres, in Fabii Planciadis Fulgentii V.C.‘Opera’, rec. R. Helm, Leipzig 1898 [rist. Stuttgart 1970].
Gloss.L I Ansil. Glossarium Ansileubi, Abavus, Placidus in Glossaria LatinaGloss.L II Abav. iussu Academiae Britannicae edita, ed. W.M. Lindsay [et al.], Gloss.L IV Plac. voll. I-II, IV, Paris 1926 [rist. Hildesheim 1965].
Hugutionis Deriv. Uguccione da Pisa, Derivationes, ediz. a c. di E. Cecchini [et al.],2 voll., Firenze 2004.
Isid. orig. Isidori Hispalensis Episcopi ‘Etymologiarum siue Originum libriXX’, rec. W.M. Lindsay, 2 voll., Oxford 1911 [rist. 1957].
Mythogr. 3 Scriptores Rerum Mythicarum Latini tres Romae nuper reperti,ed. ac scholiis illustr. G.H. Bode, Cellis 1834 [rist. Hildesheim1968].
Osberni Deriv. Osberno, Derivazioni, a c. di P. Busdraghi [et al.], sotto la direz.di F. Bertini e V. Ussani jr., 2 voll., Spoleto 1996.
Papias vocab. Papias Vocabulista (Elementarium doctrine rudimentum), Vene-tiis 1496 [rist. Torino 1966].
App. ad Pec-Plac. Mediolani per Dominicum de Vespolate Annodomini 1476.
Sen. contr. L. Annaeus Seneca Maior Oratorum et rhetorum sententiae, di-visiones, colores, rec. L. Håkanson, Leipzig 1989.
Thom. Summa Theol. S. Thomae Aquinatis opera omnia, cur. R. Busa, vol. II, Stuttgart1980.
Trev. Exp. cons. Nicholas Trevet on Boethius. Exposicio fratris Nicolai TrevethAnglici Ordinis Predicatorum super Boecio de Consolacione, ac. di E.T. Silk [dattiloscritto inedito, New Haven Yale UniversityLibrary].
Herc. f. Nicolai Treveti Expositio Herculis furentis, a c. di V. Ussani jr.,Roma 1959.
Thy. Il commento di Nicola Trevet al Tieste di Seneca, Milano 1938.
Phoen. Commento alle Phoenissae di Seneca, a c. di P. Mascoli, Bari2007.
Phaedr. Commento alla Phaedra di Seneca, a c. di M. Chiabò, Bari 2004.
Tro. Commento alle Troades di Seneca, a c. di M. Palma, Roma 1977.
Med. Commento alla Medea di Seneca, a c. di L. Roberti, Bari 2004.
Ag. Expositio L. Annaei Senecae Agamemnonis, a c. di P. Meloni, Ca-gliari 1961.
Octavia Nicolas Trevet und die Octavia praetexta, ed. R. Junge, Pader-born 1999.
Herc. O. Expositio L. Annaei Senecae Herculis Oetaei, a c. di P. Meloni,Cagliari 1962.
COMMENTO ALL’OEDIPUS DI SENECALII
sigla codicvM
P = vaticanus latinus 1650
(saec. xiv, ff. 109v-134v)
T = patavinus, Biblioteca Universitaria 896
(saec. xiv, ff. 110r-134r)
Soc. = londiniensis, society of antiquaries 63
(saec. xiv, ff. 88v-110r)
V = vaticanus Urbinas latinus 355
(saec. xiv, ff. 90r-107r)
ω = consensus codicum
raro adhibetur
Bodl. = Bodleianus 292, olim F. viii. 6
(saec. xv, ff. 45v-57r)
<ARGVMENTVM>
Quinta tragedia, secundum ordinem libri quem habui, dicitur
Edippus, cui pro argumento premitti potest quod, cum Laius rex
Thebanorum ex uxore Iocasta haberet filium, de quo oraculo Phebi
instructus erat quod interficeret patrem et matrem acciperet
uxorem, filium natum in monte quodam Citheron nomine exposuit, 5
perforatis plantis ignito ferro; quem pastorum princeps inveniens
dedit cuidam seni Corinthio, qui puerum detulit ad reginam, que
adoptavit eum. Et, educatus in domo regis Polibi, putavit se filium
Polibi regis et Meropis regine. Adultus, audito quod occisurus esset
patrem et ducturus matrem, sponte subiit exilium, in quo casu 10
quodam ignoranter occidit verum patrem. Postea, lapsu temporis,
reginam Thebarum viduatam marito duxit uxorem, nesciens quod
esset mater sua. Cum autem pestilentia tam homines quam bestias
regni sui depasceret, consuluit Creontem – fratrem Iocaste,
coniugis sue – qui dixit ei oraculum Phebi esse quod regnum 15
purgaretur exilio illius qui interfecit regem Laium. Cum autem
nesciret se ipsum illum esse, adiit vatem Tyresiam qui, consulens
deos infernales, audivit Edippum esse qui Laium interfecerat et
matrem duxerat; sed, non credens vati, tandem certificatus est per
inditia quedam uxoris de morte Laii et insinuationem senis 20
Corinthii, cui pastor ipsum – cum expositus fuisset – dederat. Unde 1
________ 1
10 ducturus] -c- suppl. supra l. m. alt. T | matrem suppl. in mg. T, post matrem, in
uxorem add. V (sed in del.) | quo] quibus V | casu suppl. in mg. T || 11 quodam
ignoranter om. T (suppl. in mg. m. rec.) : q. ignorante Soc. || 17 adiit] abiit Soc. ||
20 uxoris suppl. supra l. T || 21 cui ex cum corr. supra l. m. alt. V | cum…fuisset
suppl. supra l. T
nicolai treveti vv. 1-7
v
in se ipsum deseviens, manibus propriis oculos sibi eruit. Iocasta
vero – mater et uxor – hec videns, se ipsam gladio peremit.
Continet ergo hec tragedia sex actus, quorum primus est
planctus pestilentie que contigit in regno Thebanorum. Circa quem
duo facit, quia primo inducitur Edippus plangens pestilentiam 5
inductam in hominibus, secundo inducitur chorus plangens de
eadem non solum in hominibus sed etiam in bestiis et iumentis
carmine secundo, ibi: Occidis <v. 110>.
<ACTVS PRIMVS>
In primo carmine, quod scribitur metro trimetro iambico,
inducitur Edippus plangens pestilentiam regni sui et circa hoc duo
facit, quia primo inducitur Edippus – ut dictum est – plangens,
secundo uxor Iocasta ipsum confortans, ibi: Quid iuvat <v. 81>.
Surgens ergo Edippus quodam mane et tempus nubilum intuens ac 5
cadavera hominum, qui nocte pestilentia perierant, dicit: Iam
dubius dies effulsit, scilicet quia ita nubilum erat matutinum, ut
dubium esset an foret dies, pulsa, id est depulsa, nocte et iubar
mestum, id est sol mestus, id est mestitiam pretendens, nube
squalida, id est sordida, exoritur flammaque, scilicet solis, 10
luctifera, id est luctum afferens exoritur, gerens lumen triste,
scilicet quia est causa tristitie; iam cernet, scilicet sol, domos
solatas, id est desolatas, avida peste, scilicet que velut avida omnia
depascit nemini parcendo, diesque ostendit, id est manifestat,
stragem, scilicet hominum, quam nox fecit. Quisquamne gaudet 15
regno?, quasi dicat: non debet gaudere cum videat illud ita destrui
peste, sicut regnum meum destruitur. O fallax bonum, scilicet
regnum – quod scilicet multi tanquam bonum appetunt –, quam
2
________ 2
3 sex] VI V || 7 in suppl. supra l. m. alt. T || 13 intuens suppl. in mg. Soc. | ac] ad
V || 24 ita om. V
4
v
10
15
20
25
id est pietas o nato V incestos impia] incesta S scilicet
m
parui] parum p reveratur V incederem V
non credis] m nec credo
m
expositio edippivv. 7-18
E
blanda fronte quanta malorum tegis!, id est valde multa mala latent
in te sub blanda fronte, id est sub apparentia boni. Regnum enim
semper exponitur ictibus fortune, quod exemplis declarat dicens:
Ut alta iuga, id est alti montes, semper excipiunt ventos fluctusque
maris quamvis quieti, id est non agitati ventis, verberant rupem 5
dirimentem, id est dividentem, vasta, id est magna, freta, id est
maria, saxis, scilicet que sunt partes rupis, sic excelsa imperia
obiacent Fortune. Quam bene solutus curis, id est a curis et
sollicitudinibus, exul intrepidus vagans, scilicet ego, fugeram
sceptra Polibi, scilicet regis Corinthiorum, parentis, scilicet mei: 10
putabat enim – ut dictum est in argumento – se esse filium Polibi,
regis Corinthiorum, et, ne patrem interficeret, fugerat in exilium,
celum deosque testor, id est in testimonium invoco, in regnum
incidi, scilicet quia, occiso Laio, occupavit regnum Thebarum;
timeo ne genitor, scilicet meus, perimatur manu mea infanda, id 15
est nephanda; hoc, scilicet quod perimam patrem, monent me lauri
Delphice, laurus est arbor Solis, id est Apollinis, in qua fiebat
divinatio – Delphice: Nota quod in templo Apollinis X fuerunt
Sibille; Deplhica autem una de illis fuit, dicta sic a loco: Delphos
enim locus est ubi colitur Apollo. Hec ante bella Troiana vaticinata 20
est, cuius versus Omerus inserit operi suo –, aliudque scelus maius,
scilicet quam sit occisio patris, indicant nobis, scilicet lauri
Delphice. Et, quasi admirans, querit utrum sit maius scelus illo.
Unde dicit: Estne aliud nephas maius mactato parente?, id est
25 3
________ 3
18-21 x…suo] cf. Isid. orig. 8, 8, 3 Decem autem Sibyllae a doctissimis
auctoribus fuisse traduntur. Quarum...tertia Delphica in templo Delphii Apollinis
genita, quae ante Troiana bella vaticinata est, cuius plurimos versus operi suo
Homerus inseruit.
__________
1 quanta w : quantum Sen. codd. || 3 declarat om. et exemplis in exemplificat
corr. supra l. m. alt. V || 4 exipiunt V || 8 obiacent ex subiacent corr. supra l. m.
alt. T || 14 scilicet suppl. supra l. T || 15 ante genitor, o add. V || 23 utrum] uter V
|| 24 Estne] Est V et fere omnes Sen. codd. | parente] patre Sen. codd.
5
nicolai treveti vv. 19-33
v
patre? Pro misera pietas, id est procul sit a me misera pietas – id
est pietas illa qua sic colam matrem, ut cum ea nuptias ineam, quod
tamen Apollo minatur michi –. Unde dicit: pudet eloqui fatum, id
est responsum Apollinis; Phebus minatur gnato, scilicet michi,
thalamos parentis et diros, id est crudeles, thoros incestos impia 5
face, id est impiis nuptiis; hic timor, scilicet quo timui propter
oraculum Apollinis committere paricidium et incestum cum matre,
expulit, scilicet me, patriis regnis, id est: timendo ista, fugi regna
patris mei Polibi et non pro aliquo crimine. Unde subdit: Non ego
profugus, scilicet a patria – id est porro fugatus pro crimine –, 10
excessi, scilicet recedendo, penates, id est deos patrios, meos: ipse,
scilicet ego, parui, id est obedivi, michimet, quasi dicat: sponte
recessi, non compulsus; o Natura, scilicet que dictat ut homo
revereatur parentes, posui iura tua in tuto, scilicet dum elongavi
me a patria, ne inciderem ut facerem contra iura tua. Cum magna, 15
scilicet scelera, horreas, tamen metuas quod putes fieri non posse,
quasi dicat: ex hoc quod horres magna scelera, times tamen aliqua,
que propter illa non credis posse fieri. Cuncta expavesco, scilicet
que de me deorum responsa dixerunt, nec credo me michi, id est
non confido de me ipso. Iam iam fata, id est deorum responsa, 20
parant moliri aliquid in nos, id est contra nos. Nam quid rear, id
est opiner, quod ista lues, id est pestilentia, infesta genti Cadmee,
id est genti Thebane, que descendit a Cadmo, filio Agenoris, edita
strage tam late, id est tam diffusa ubique strage, michi uni, id est
soli, parcet?, quasi dicat: non opinor hoc. Cui reservamur malo 25
inter ruinas urbis, scilicet Thebarum, et funera deflenda semper
novis lacrimis ac struem, id est congeriem, populi? – tot enim erant
populi cadavera ut viderentur quasi in acervum vel congeriem
4
________ 4
1-2 id est pietas om. Soc. || 4 nato V || 5 incestos impia] incesta Soc. || 8 scilicet
me] mut. ord. Soc., sed me…expulit exhib. Sen. codd. | patriis] paternis Sen. codd.
|| 12 parui] parum plerique Sen. codd. || 14 reveratur V || 15 incederem V || 16
horres V || 18 non credis] mut. ord. V | posse fieri] mut. ord. Soc. || 19 nec credo
me] meque non credo Sen. codd.
6
expositio edippivv. 34-49
E
collecta, quasi dicat: non oportet credere quin ego inter tot mala
servatus sim ad magnum malum meum –. Et ad se ipsum convertens
sermonem sub yronia dicit: Ergo tu reus Phebi, id est iudicatus
reus a Phebo, qui tot mala vaticinatus est de te, poteras incolumis,
scilicet existens, sperare regnum salubre dari tantis sceleribus?, 5
quasi dicat: non. Fecimus celum nocens, id est meritis nostris
contigit hec aeris corruptio. Aura levis afflatu gelido, id est frigido,
non fovet corda anela flammis, id est habentia anelitum
inflammatum sicut habent febricitantes, non spirant, id est flant,
Zephiri lenes, qui scilicet cum lenitate flant ab occasu, sed Tytan, 10
id est Sol, premens terga leonis Nemei, id est quem Hercules
interfecit in Nemea silva et postea translatus in celum est unum de
XII signis, quod sol intrat in mense Iulii, auget ignes estiferi canis,
id est illius stelle que canis dicitur, a qua et dies caniculares
dicuntur. Humor deseruit ampnes, scilicet propter nimiam 15
siccitatem, color herbas, scilicet deseruit, Dirce, id est fons iuxta
Thebas, aret, Hysmenos, id est fluvius ille, fluit tenuis, scilicet
propter paucitatem aque, et vix unda ipsa tingit vada nuda, id est
nudata aquis. Soror Phebi, id est Luna, obscura labitur celo
mundusque tristis pallet novo nubilo, id est insolita obscuritate. 20
Nullum sydus micat noctibus serenis, id est sine tempestate
existentibus, sed vapor gravis, scilicet ad olendum, et ater, scilicet
ad videndum, incubat, id est insidet, terris: facies inferna, id est
5
________ 5
16-18 Dirce…aque] cf. Trev. Exp. Herc. O. 140-141 (Meloni 19, 6-9) Dircea, id
est Thebana, sic dicta a fonte Thebano qui Dirces dicitur…‘Ysmenos’, id est
fluvius ille, ‘languidus’, id est tardus, ‘fugit tenui flumine’, scilicet quia parva est
aqua illius fluminis.
__________
2 sum Soc. || 3-4 iudicatus reus] tu reus indicatus V | mala vaticinatus est] mut.
ord. V || 7 levis] levis P Soc. V : levis vel lenis T : lenis plerique Sen. codd. || 8
anhela Soc. : hanela V | anhelitum Soc. || 10 lenes…lenitate] -n- Soc. V : -n- vel -v- T : -v- P, ut vid., et plerique Sen. codd. || 12 translatum V | in suppl. supra l. T
|| 14 illius] ille V || 15 amnes P T : annes V || 16 dirte V || 17 tenuiter V || 18
tingit ex tangit corr. supra l. T || 21 serenum V | tepestate T
7
nicolai treveti vv. 49-66
v
infernalis, obtexit arces, id est summas partes civitatis, ac summas
domos celitum, id est deorum. Ceres adulta, id est fruges
propinque maturitati, denegat fructum et seges flava, cum tremat
altis spicis, sterilis emoritur arente culmo, scilicet propter
excessum caloris et siccitatis. Nec ulla pars, scilicet regni, immunis 5
vacat exitio, id est clade, sed omnis etas et sexus pariter, id est
indifferenter, ruit, scilicet in mortem, pestisque funesta, id est
funere inquinata, iungit iuvenes senibus et patres gnatis, scilicet
dum simul moriuntur; una fax cremat thalamos, scilicet nuptiales,
quasi dicat: tantus est excessus caloris quod, si in nuptiis – ut fieri 10
solet – unica fax accensa fuerit, cremantur thalami, et funera carent
questu, id est planctu, fletuque acerbo. Quin ista clades tanti mali
pervicax, id est contumax et perseverans, siccavit oculos, scilicet
quia tantum duravit, quod iam non possunt homines ulterius flere.
Unde subdit: quodque solet in extremis, scilicet doloris fieri, 15
periere, id est perierunt, lacrime: eger parens portat hunc ad
ignem suppremum, scilicet ut comburatur, amens mater gerit hunc,
scilicet similiter ad comburendum, properatque ut regerat, id est
reportet, alium in eundem locum, scilicet ad comburendum. Quin
novus luctus exoritur in ipso luctu, id est dum lugetur unus 20
mortuus, moritur alius et causat novum luctum, caduntque sue
exequie, id est homines facientes aliis exequias cadunt, circa funus,
scilicet cui exequias exhibent. Tum cremant propria corpora
flammis alienis, id est paratis ad comburendum alios; diripitur
ignis, scilicet de uno loco ad alium, ut sufficiat corporibus 25
cremandis; nullus pudor est miseris, scilicet ad diripiendum ignem
alienum, ut comburant sua cadavera. Sancta tumuli, id est
consecrationes tumuli per sanguinem facte, non tegunt ossa
6
________ 6
1-2 summos domos P T V || 3 tremat w, sicut coniecit Gronovius (vd. praef. p.
XXXV) pro cremat Sen. codd. : contremat V || 8 gnatis] -i- ex -e- corr. supra l. Soc.
|| 13-14 scilicet quia] mut. ord. Soc. || 15 quodque ex quodcumque corr. T : quod
Soc. || 18 similiter om. Soc. || 21 moritur alius] mut. ord. Soc. || 25 de] ab V || 28
tumuli ex tumulti corr. T | per om. P, suppl. supra l. Soc.
8
expositio edippivv. 66-81
E
discreta, id est non discrete et distinctim tumulantur, sed
commixtim et confuse; quota pars abit in cineres? Arsisse satis
est, quasi dicat: non comburuntur cadavera ad plenum, sicut
consueverunt, sed statim ad incinerationem cuiuscumque partis
iudicatur sufficiens ad tumulandum. Deest terra tumulis, silve iam 5
negant rogos, id est ignes ad combustionem cadaverum; cadunt
medentes, id est medici moriuntur simul cum aliis, morbus trahit
auxilium, scilicet per quod invalescat eo quod non est medicus qui
prohibere possit. Affusus aris, id est humiliatus ad aras, tendo
manus supplices, poscens matura fata, id est mortem, ad quam iam 10
sum maturus, ut prior precurram patriam ruentem, scilicet ad
mortem, neve cadam post omnes fiamque extremum funus regni
mei, quasi dicat: peto ante alios mori et non post omnes. O numina
nimium seva, id est crudelia, o fatum grave!, id est dispositio
deorum gravis. Michi uni, id est soli, negatur mors tam parata in 15
hoc populo? Et ad se convertens sermonem subdit: Sperne regna
contacta, id est conquisita a te, letali, id est mortali, manu, quia
multos dedit leto conquirendo regna, linque, id est relinque,
lacrimas, funera, vitia tabifica celi, id est pestilentiam aeris, quae
omnia in regno tuo habundant. Unde dicit: quae tecum invehis, 20
scilicet quia te regnante advenerunt ista, infaustus, id est infelix,
hospes, scilicet isti regno, profuge, id est procul fuge, iamdudum
ocius vel, id est saltem, ad parentes, scilicet tuos, quasi dicat:
relinque regnum quod occupasti et redi in patriam tuam.
In secunda parte carminis primi, cum dicit Quid iuvat <v. 81>, 25
inducitur Iocasta, mater et uxor Edippi, consolans et arguens eum,
quod optavit mortem, et continet hec pars IV sermones in modum
dyalogi, quia primo inducitur Iocasta consolans Edippum et
7
________ 7
6 cadaverum om. V || 10 poscens ex possens corr. m. alt. T || 13 ante ex autem
corr. in mg. T || 15 parata om. V || 16 subdit suppl. in mg. Soc. || 19 vitia suppl.
supra l. Soc. || 20 invehilis T || 21 id est] scilicet V || 25 Expositio secunde partis
carminis primi praep. T Soc.
9
nicolai treveti vv. 81-91
v
pusillanimitatem eius arguens; secundo inducitur Edippus de
pusillanimitate se excusans, ibi: Abest pavoris <v. 87>. Tertio
inducitur iterum Iocasta de eo, quod mortem optavit, redarguens,
ibi: Quid sera <v. 103>. Quarto inducitur Edippus non esse aliud
remedium mali quam oraculum Phebi querere ostendens, ibi: Ille, 5
ille <v. 106>. Quantum ad primum, dicit Iocasta: O coniux, scilicet
Edippe, quid iuvat gravare, id est aggravare, malia, scilicet que
regnum tuum patitur, questu?, id est querela et planctu. Reor, id est
opinor, hoc ipsum regium, id est ad dignitatem regiam pertinere,
capere, id est pati et sustinere, adversa, quoque status dubius et 10
moles imperii cadentis magis labet, id est vacillet vel deficiat, hoc
fortem, scilicet qualem te decet esse, stare pressius, id est magis
fixe, certo gradu, quasi dicat: hoc etiam reputo ad regiam pertinere
dignitatem, ut quo magis regnum vel status regni deficit, hoc ipso
quis fortius et solidius stet in gradu suo; haut est, id est non est, 15
virile dare terga Fortune, id est fugere adversitatem fortune,
supple: quod faciunt pusillanimes. Deinde, cum dicit Abest pavoris
<v. 87>, inducitur Edippus se a pusillanimitate excusans. Unde
dicit: Crimen pavoris probrumque, id est turpe quid vel vitiosum
cuiusmodi est pusillanimitas, procul abest, scilicet a me, nostraque 20
virtus nescit metus ignavos, id est rudes et culpabiles; si contra tela
stricta, id est que ab adversariis stringuntur ut fortius percutiant,
supple: esset michi pugnandum, si vis horrenda Mavortis, id est
Martis et belli, rueret in me – audax, ferox ferrem manus obvias
adversus Gygantes, quasi dicat: audacter pugnarem contra 25
quemcumque impetum belli, quod probat per hoc, quod non fugit
8
________ 8
6 coniunx V || 11 labet ex libet corr. Soc. || 18 se excusans V || 19 id est suppl.
supra l. T | vitiosum] viconsum Soc. : intonsum V || 23 horrenda] horrida Sen.
codd.
10
expositio edippivv. 92-103 E
sed devicit monstrum quod Spinx dicebatur, de quo habitum est
supra, tragedia tertia, carmine primo. Unde dicit: Nec fugi Spinga
nectentem verba cecis, id est obscuris, modis, quia habuit humana
verba et navigantibus proposuit problema obscurum et
indissolubile et nescientes solvere occidit; tuli, id est pertuli et 5
sustinui, cruentos rictus, id est oris apertiones sanguinolentas,
pestis nephande, scilicet Spingis, et solum albens ossibus sparsis,
id est hominum interfectorum a Spinge; cumque ales, scilicet
Spinx, que in modum avis alata erat et tamen erat quadrupes, e
superba, id est alta, rupe iminens prede aptaret verbera, scilicet ad 10
me occidendum, et movens caudam more sevi leonis concuteret
minas, poposci carmen, scilicet ad solvendum ut, soluto carmine,
evaderem; sonuit, scilicet Spinx, horrendum, id est carmen quod
horrorem incuteret, insuper male, id est maxille, crepuere, id est
sonuere, unguisque, scilicet Spingis, impatiens more revulsit saxa 15
expectans viscera mea, scilicet ad devorandum; fortis, scilicet ego
existens, solvi nodosa verba dolosque implexos ac strictum carmen
alitis fere, id est Spingis, que fuit ales et fera. Tertio, cum dicit
Quid sera <v. 103>, inducitur Iocasta ex hoc magis arguens eum,
quod optat mortem cum potuisset tunc mori et iam adeptus est 20
regnum in premium illius triumphi. Unde dicit: O demens, quid
9
________ 9 1-2 de quo...primo] Trev. Exp. Phoen. 120 (Mascoli 83-84, 16 sq.) nota quod
Spinx monstrum erat habitans in concavitate cuiusdam rupis iminentis mari.
Quibuscumque autem transeuntibus per mare proponebat enigma, utpote
ostendens se nunc quadrupedem nunc bipedem quesivit quale animal esset; et non
divinantes semper puniebantur. Edippus vero transiens enigma solvit et interfecit
monstrum ac in mare proiecit. || 6 rictus…oris apertiones] cf. Trev. Exp. Thy. 78
(Franceschini 14, 28) ‘rictus’, id est apertionem oris; Gloss.L IV Plac. R 5 Rictus
vocatur omnis apertio oris (et alibi passim, cf., s.v. rictus, Goetz, Gloss. VII, p.
208); Papias vocab., s.v. Rictus, p. 295a dicitur omnis operatio oris; Hugutionis
Deriv. R 7 21 ferarum oris apertio; Balbi Cath., s.v., ferarum oris operitio.
__________
1 devincit V || 2 tertia] III V || 6 rictus] ictus V || 7 nephande] infandae fere omnes
Sen. codd. || 10 iminens ex iminenciam corr. in mg. T || 11 caudam] cauda
plerique Sen. codd. || 15 Spingis] spinx ex spingis corr. supra l. V || 17 ac
strictum] ac strictu V : astrictum Soc. : ac stricte Sen. codd. alterius familiae (quae
A vulgo appellatur)
11
nicolai treveti vv. 103-116
v
facis nunc vota sera, id est optationes tardas, mortis? Licuit perire,
scilicet alias, si voluisses. Hoc sceptrum, scilicet regni Thebarum,
premium laudis et hec merces perempte Spingis tibi datur, et ideo
supple: non est tibi causa ut mortem optes. Quarto, cum dicit Ille,
ille <v. 106>, inducitur Edippus remedium a Phebo querendum 5
ostendens. Unde dicit: Ille, ille, ingeminat ex vehementia doloris,
cinis callidi monstri, scilicet Spingis, rebellat in nos, scilicet per
pestem istam, illa lues, id est Spinx, que est causa luei, pestis,
scilicet huius, interempta, scilicet a me, nunc perdit, id est destruit,
Thebas, scilicet metropolim regni mei. Iam superest una salus, si 10
quam, id est si aliquam viam salutis, ostendat Phebus, scilicet
manifestando per aliquod oraculum remedium contra luem et
pestem istam.
In carmine secundo, quod scribitur metro saphico, inducitur
chorus Thebanorum plangens pestem regni tam in iumentis et 15
bestiis quam in hominibus et herbis. Et dividitur in duas, quia
primo hunc planctum ponit, secundo Creontis adventum describit,
ibi: Quisnam ille <v. 202>. Prima habet duas, quia primo hanc
pestem deplorat, secundo gravitatem eius insinuat, ibi: Rupere
Herebi <v. 160>. Circa primum tria facit, quia primo plangit hanc 20
pestem in hominibus, secundo in bestiis et iumentis, ibi: Prima vis
<v. 133>; tertio in plantis et herbis, ibi: Non sua silva <v. 154>.
Quantum ad primum, dicit: O proles generosa Cadmi, qui scilicet
fuit filius Agenoris et secundum oraculum Apollinis fundavit
Thebas et ibi primo regnavit, occidis, – media correpta, id est ad 25
mortem cadis – respicis terras cum tota urbe viduas, id est
viduatas, colonis; o Thebe miseranda, scilicet civitas existens, ille
tuus miles Baches, id est Bachicus: hoc dicit quia Thebani iverunt
cum Bacho ad expugnandam Indiam. Unde subdit: comes, scilicet
Bachi, usque ad extremos Indos ausus equitare campis, id est in 30
campis, Eois, id est orientalibus, et ausus figere tua signa, scilicet
militaria, in primo mundo, id est in India, que est prima 10
________ 10
3 premium] pretium plerique Sen. codd. || 9 interempta] iterempta V : perempta
Sen. codd. || 11 ostendit V || 14 Expositio carminis secundi (II T) praep. T Soc.
(in mg. Soc.) || 16 hominibus suppl. in mg. Soc. || 22 planctis P || 27 ante ille,
corripitur leto add. Bodl. et cf. v. 113 in Sen. edd.: carpitur leto tuus ille, Bacche
12
expositio edippivv. 117-129
E
pars mundi, quia vicinior ortui solis. Et statim mutando personam
loquitur de milite Thebano tanquam de tertio. Unde dicit: vidit,
scilicet miles Thebanus vel Bachicus, silvas Arabum beatas
cinnamis, id est unguentis pretiosis que fiunt de cinnamomis, que
sunt arbustule habundanter crescentes in silvis Arabum, et versas 5
sagittas, scilicet vidit, equitis [scilicet] Parthi conversi terga
metuenda – synodochica constructio est, sicut ibi: ‘nudus pedes’;
dicit autem ‘metuenda terga’ quia solent Parthi sagittare a tergo
dum fugiunt – intravit, scilicet miles Bachicus, litus rubentis
pelagi: hic, id est in hiis orientalibus regionibus, Phebus promit 10
ortus aperitque lucem, id est diem, quia prius diescit apud
Orientales quam Occidentales, et flamma propiore nudos Indos
inficit, scilicet causando in eis nigrum colorem, igne, scilicet calore
solis, vicino. Et iterum mutando personam, loquitur de Thebanis in
prima persona connumerando se eis. Unde dicit: Genus stirpis 15
invicte, scilicet nos existentes, interimus, id est morimur, labimur,
scilicet in mortem, sevo, id est crudeli, fato rapiente; ducitur Morti
semper nova pompa, scilicet tota die morientibus hominibus
renovantur pompe exequiarum; properatur, id est festinatur, ad
manes longus ordo tristisque series agminis mesti heret, scilicet in 20
ripa Lethei fluminis in inferno, quia fingitur quod non possunt
transire fluvium quousque corpora eorum fuerunt tumulata. Unde
quia non potuerunt corpora morientium pre multitudine tumulari,
subdit: et turbe, scilicet umbrarum, petenti, id est desideranti,
25
11
________ 11
7 synodochica…pedes] cf. Trev. Exp. Herc. f. 107 (Ussani 27, 17-18) ‘captus
animum’ synodochica constructio est, ut nudus pedes. || 8-9 quia...fugiunt] cf.
Trev. Exp. Thy. 384 (Franceschini 36, 32 sq.) quia Parthi fugiendo insequentes
sagittant a tergo.
__________
6 scilicet w, ego delevi || 12 quam Occidentales om. Soc. || 13 causando] creando,
ut vid., V | scilicet calore om. P || 18 pompa] pompta T || 23 tumulari pre
multitudine V || 24 subdit et turbe P T (et suppl. supra l. T) : subditur turbe Soc. :
subditur et turbe V
13
nicolai treveti vv. 130-148
v
tumulos, pro corporibus suis, non satis patuere septem porte, per
quas scilicet venitur ad Caronem, navitam inferni, cuius est
transvehere animas mortuorum ultra Letheum fluvium – Hic nota
quod secundum theologiam Platonis infernus dicitur pars mundi,
qui est intra globum lunarem; unde anime descendentes de celo per 5
VII circulos planetarum tanquam per VII portas transeunt antequam
ad infernum perveniant –. Stat, id est durat, strages gravis, scilicet
hominum propter pestilentiam, premiturque funus, in tumulo,
scilicet iuncto funere alio. Deinde, cum dicit Prima vis <v. 133>,
plangit pestilentiam in bestiis et iumentis dicens: Prima vis, scilicet 10
huius pestis, tetigit bidentes tardas: laniger, id est ovis que gerit
lanam, male, id est in malum suum, carpsit herbas pingues, quia
scilicet infecte erant et ideo causa mortis erant comedentibus eas.
Steterat sacerdos tacturus colla, scilicet hostiarum suarum; dum
manus alta, id est elevata ad percutiendum, parat vulnus certum, 15
taurus segnis rutilante cornu aureo, id est splendente aureo colore,
labitur, scilicet moriens antequam percutiatur; cervix vasti
ponderis patuit resoluta sub ictu nec cruor, scilicet patuit sanies et
turpis e plaga atra profusa maculavit ferrum. Sonipes, id est equus,
in ipso cursu segnior, scilicet propter iminentem mortem, prono 20
gyro concidit, id est gyrando cecidit pronus, prodiditque, id est
exposuit, dominum arvo, id est proiecit dominum in arvo. Relicte
pecudes incubant pratis, scilicet in pascendo, taurus marcet, id est
languet, pereunte armento; pastor deficit diminuto grege moriens
25 12
________ 12
4-7 secundum...perveniant] cf. Macr. somn. 1, 6, 47; 1, 11, 4-10; 1, 12, 1-4 || 11-
12 laniger…lanam] cf. Papias vocab., s.v. Lanigerae, p. 173a lanam gerentes;
Hugutionis Deriv. L 19 6 = Balbi Cath., s.v. Laniger, gerens lanam ut ovis.
__________
1 septem] VII Soc. || 3-7 Hic…perueniant suppl. in mg. inf. T | descesdentes T || 8
in tumulo pro lemmate hab. T Soc. V, ad quod scilicet iuncto funere alio pro exp.
adscripta sunt. Post funere, scilicet add. T (sed del.) || 14 suarum om. Soc. || 16
id est…colore suppl. in mg. T || 19 equs P T Soc. || 20 imnentem P T (-i- suppl.
supra l. m. alt. T) || 22 aruo] ex arno corr. supra l. T , ex armo corr. Soc. : armo
plerique Sen. codd.
14
expositio edippivv. 148-166
E
inter timidos iuvencos, id est boves novellos. Cervi non metuunt
lupos rapaces, scilicet quia tabe deficiunt, cessat fremitus irati
leonis, nulla feritas villosis ursis, scilicet inest; latebrosa serpens
perbibit pestem, aret, id est arescit pre calore et siccitate, et moritur
sicco, id est siccato, veneno. Deinde, cum dicit Non sua <v. 154>, 5
plangit hanc pestem in plantis et herbis, et mutatur hic metrum in
dimetrum anapesticum pindaricum. Unde dicit: Silva decorata sua
coma non fundit umbras opacis montibus, scilicet quia pre calore
arescentibus foliis non habent comam decoram, que umbram faciat,
ut solebant, rura ubere, id est fecunde, glebe non virent, – gramen 10
enim et omnes herbe pre calore arescunt – vitis non curat, id est
salvat, brachia plena, id est palmites plenos, suo Yaco, id est
Bacho vel vino – Yacus est unum de nominibus Bachi –, quasi
dicat: etiam vites fecunde peste pereunt; omnia, scilicet tam bestie
quam herbe et plante, sensere, id est senserunt, malum nostrum, 15
scilicet quia omnia consumuntur peste sicut homines. Deinde, cum
dicit Rupere Herebi <v. 160>, aggravationem istius cladis et pestis
describit, et circa hoc duo facit, quia primo ostendit hanc pestem ex
inferno habere originem, secundo describit morientium gravem
languorem, ibi: O dira novi <v. 180>. Quantum ad primum, dicit: 20
Turba sororum, id est Furiarum infernalium, que sorores dicuntur,
rupere, id est ruperunt, claustra Herebi profundi, id est inferni,
Tartarea face, id est cum face Tartarea, Flegetonque, fluvius
scilicet infernalis, miscuit Stiga, scilicet paludem infernalem, undis
Sydoniis, id est Thebanis. Mors alta pandit avidos hyatus oris, 25
scilicet ad devorandum homines viventes, et omnis alas explicat – ut
celeriter pervagetur terram ad depopulandum eam – durusque senior
qui servat turbida flumina, scilicet inferni, cimba capaci, scilicet
ad transvehendum animas, quarum corpora sepulture tradita sunt,
30 13
________ 13
1 timido V || 3 ante ursis, in Sen. codd. || 6 planctis P || 12 brachie P | hyaco Soc.
: yacho V | id est om. T || 13 hyacus Soc. : yachus V || 15 plancte P || 18 hanc
pestem ostendit Soc. || 22 rupere…ruperunt] ruere…ruerunt P || 25 avidos hyatus]
mut. ord. Soc. || 26 expicat V || 27 celeriter om. Soc. || 28 flumina] fluvia P Soc.
15
nicolai treveti vv. 167-185
v
navita, Caron nomen est illius duri senioris, vix refert brachia
lassata, fessus conto assiduo vectare novam turbam, scilicet
animarum que assidue, morientibus hominibus, ad infernum
descendunt. – Est autem contum lignum longum ad modum lancee
habens cuspidem acutam sed carens ferro, cum quo iste Caron 5
regit, id est movet cimbam suam –. Et dicitur Caron durus quia non
flectitur fletu animarum desiderantium transire fluvium. Quin
fama, scilicet est, canem, scilicet Cerberum, rupisse vincula ferri
Tenarei, id est infernalis – a monte Tenaro in quo dicitur esse
descensus ad infernum –, et nostris errasse locis, scilicet canem, 10
mugisse solum, scilicet fama est, vaga simulacra virum, id est
virorum, maiora viris per lucos, scilicet errasse fama est,
Cadmeum nemus, scilicet in quo interfecit serpentem Martium,
tremuisse discussa nive, scilicet fama est, iam Dircen, scilicet
fontem illum, turbatum sanguine, scilicet fuisse fama est, canes 15
Amphionios ululasse nocte silenti, supple: fama est – canes
Amphionii dicuntur canes Thebani: Amphion enim cum
citharizando muros eius construxisset, etiam nomen urbi dedit ut
Amphionia diceretur –. Deinde, cum dicit O dira <v. 180>, describit
morientium langorem gravem dicens: O dira facies, id est crudelis 20
aspectus, leti novi, id est mortis insuete, langor piger gravior leto,
id est morte, alligat artus, id est membra hominum, et in vultu egro
rubor maculeque leves sparse caput – synodochica constructio est –.
Tum vapor flammeus urit ipsam arcem, id est summam partem
25 14
________ 14
4-5 contum…ferro] cf. Trev. Exp. Herc. f. 768 (Ussani 115, 19-29) contus longus
est ad modum haste, sed caret ferro, cuspidem tamen acutam habet; Papias
vocab., s.v. Contum, p. 76b ferrum non habet sed tantum cuspide acuta est; Balbi
Cath., s.v., quoddam genus teli et proprie quod ferrum non habet sed est acuta
cuspide longumque.
__________
1 duri senioris] mut. ord. Soc. | seniori V || 8 Cerberus Soc. || 14 Dircam V || 18
ut] in P || 19 describit post langorem V || 20 languorem T || 23 sparse] semper se
P : sparsere Sen. codd., sed sparse confirmatur a Trev. glossemate | sinodochia V
16
expositio edippivv. 186-205
E
corporis – scilicet caput –, tingitque genas multo sanguine,
oculique rigent, id est torpent, et sacer ignis pascitur, id est
execrabilis ignis pascitur, id est depascitur et consumit, artus.
Resonant aures, scilicet tinnitu, stillatque niger cruor adunce, id
est curvate et contracte, naris et rumpit venas hyantes; gemitus 5
stridens creber quassat intima viscera. Tunc frigida saxa fatigant
presso amplexu, scilicet quia amplexantur frigidos lapides ut
mitigent ardorem quo vexantur. Et mutans personam convertit
sermonem ad languentes dicens: Vos autem, quos sinit, id est
permittit, domus liberior elato, id est absente, custode, petitis 10
fontes, scilicet ad refrigerandum vos, sitisque alitur, id est crescit,
ingesta latice, id est potata aqua. Iacet turba prostrata cadentum,
id est morientium, oratque mori, scilicet propter nimiam
afflictionem; dei faciles, id est proni ad exaudiendum, hoc solum,
scilicet mortem, tribuere. Petunt, scilicet alii, delubra, id est 15
templa deorum, haut, id est non, ut placent numina voto, sed iuvat,
id est utile reputant, satiare ipsos deos, scilicet morte et dolore
hominum. Deinde, cum dicit Quisnam ille <v. 202>, describit
Creontis adventum. Unde dicit: Quisnam ille petit regiam, id est
palatium regium, gressu propero?, id est festino – Nota quod hic 20
mutat metrum in trimetrum iambicum –. Adestne Creo clarus
sanguine, scilicet quia frater erat Iocaste regine, ac factis, scilicet
quia famosus erat in factis militie, an eger animus, scilicet meus,
videt falsa pro veris?, quasi dicat: num deceptus sum putando
illum esse Creontem, qui non est? Et respondet tanquam certus 25
dicens: Adest Creo petitus omnibus votis, id est totis desideriis.
15 ________ 15
3 ignis suppl. in mg. Soc. || 4 tinnitu] intuitu P || 5 curvate et contracte] mut. ord.
V || 7 frigidos lapides] mut. ord. Soc. || 11 crescit] decrescit V || 14 exaudiendum]
audiendum V || 16 deorum om. V || 18-19 Quisnam…dicit om. P T ex homoeotel.
| ille om. V | describit…dicit] inducit adventum Creontis dicens Soc. (sed cf. supra
p. 12, l. 17: Creontis adventum describit) | post ille, scilicet est qui add. T Soc.
(sed del. Soc.) || 21 mutatur Soc. | post iambicum, et est in isto versu eclipsis quia
deest una dictio, scilicet quis vel qui add. T (sed del.) || 22 scilicet…factis om.
Soc. ex homoeotel. || 24 num ex dum corr. in mg. m. alt. T || 26 totis om. V
17
nicolai treveti vv. 206-211 v
<ACTVS SECVNDVS>
In carmine tertio, quod scribitur trimetro iambico, ponitur actus
secundus huius tragedie et est inquisitio remedii contra pestem que
contigit, facta per aruspicium, et hec habet duas partes: primo enim
ponitur inquisitio Edippi a Creonte, quod remedium Phoebus
contra pestem predixit; secunda pars continet inquisitionem 5
Tyresie de eodem, factam per aruspicium et incipit ibi: Sacrate
divis <v. 291>. Prima pars carminis dyalogum continet inter
Edippum et Creontem. Et primo inducitur Edippus Creontem
consulens et ab eo remedium inquirens. Unde dicit: Quatior
horrore, timens quo, id est ad quam partem, vergant fata, id est 10
deorum responsa, pectusque, scilicet meum, trepidum labat, id est
titubat, gemino eventu, scilicet prospero vel adverso; ubi leta iacent
mixta duris, id est tristibus, incertus animus in ambiguo, scilicet
existens, timet scire, scilicet ne mala sint que predicuntur, cum
cupiat, scilicet scire – scilicet propter naturalem inclinationem ad 15
scientiam quia, ut dicit Philosophus in principio Metaphysice,
omnes homines natural i ter s cire desiderant –. O germane
nostre coniugis, scilicet Iocaste – Creontem alloquitur –, si quam,
id est si aliquam, opem reportas fessis, id est michi et meis
20 16
________ 16
16-17 ut dicit Philosophus…desiderant] cf. Arist. Metaph. Moerb. 1, 980 a 21
Omnes homines scire desiderant natura; Thom. Summa Theol. I-II, q. 29, a. 5, 2
«omnes homines naturaliter scire desiderant», ut dicitur in principio Metaphys. (et
passim); Auct. Arist. p. 115 (1) omnes homines naturaliter scire desiderant.
__________
1 Expositio carminis III praep. T | In carmine tertio (3˚) Bodl. : carmen tertium (III
Soc.) P T Soc. V | ponitur] continet T : in quo ponitur V || 2 que] qui T || 3 primo]
prima T : in prima Soc. || 5 continet inquisitionem om. P | post inquisitionem, et
add. T || 7 divus V || 11 trepidum] trepidus P : trepido suppl. supra l. T || 12 post
adverso, trepido add. T
18
expositio edippivv. 211-222
E
pestilentia vexatis, edoce voce properata, id est accelerata.
Secundo inducitur Creon Edippo respondens et dicens: Responsa,
scilicet Apollinis, perplexa, id est implicita et involuta, latent dubia
sorte, id est dubio eventu. Tertio inducitur Edippus dubietatem in
hiis que ad salutem spectant reprobans. Unde dicit: Qui dat afflictis 5
dubiam salutem negat, scilicet salutem, quasi dicat: idem est dare
salutem dubiam et negare eam. Quarto inducitur Creon dubietatem
per consuetudinem excusans. Unde dicit: Mos, id est consuetudo,
est Delphico deo, id est Apollini qui apud Delphos colitur, tegere
archana, id est secreta que revelat, ambage nexa, id est circuitu 10
verborum annexo. Quinto inducitur Edippus petens illud dubium
sibi indicari, si forte sciat illud enodare. Unde dicit: Licet sit
dubium, scilicet responsum Apollinis, fare, id est eloquere tamen
illud; soli Edippode, id est michi singulariter, datur noscere
ambigua, id est dubias sententias. Hoc dicit quia solvit ambages et 15
obscurum enigma Spingis. Sexto inducitur Creon promens
responsum Apollinis et dicens: Deus, scilicet Apollo, iubet sedem
regiam, id est regnum Thebanum, expiari exilio et ulcisci Laium,
scilicet regem interemptum; non ante, scilicet quam hoc factum sit,
curret celo lucidus dies et – supple: non ante – dabit, scilicet dies, 20
totos haustus etheris puri, id est purificati a corruptione. Septimo
inducitur Edippus inquirens quis fuit interfector Laii, nesciens
quod ipsemet esset. Unde dicit: Et quis peremptor fuit regis incliti?
Ede, id est dic vel prome, quem memoret Phebus ut penas luat.
Octavo inducitur super hoc respondens Creon. Et primo ponit 25
17
________ 17
3 perplexa…involuta] cf. Gloss.L I Ansil. PE 1039-1040 perplexus: inplicitus,
involutus; Papias vocab., s.v. Perplexa (v. App. ex ed. princ.), colligata implicita
involuta.
__________
3 implicita] -ci- suppl. supra l. T || 4 sorte] forte P T V || 10 id est om. P T | nexa]
noxa P Soc. || 11 annexo] -o corr. ex -a supra l. T || 15 dubias suppl. supra l. T ||
16 ante Spingis, fol add. V (fort. pro solvit) || 17 responsa Soc. | sedem] caedem
plerique Sen. codd. || 20-21 et…haustus] haustusque Sen. codd.
19
nicolai treveti vv. 223-231
v
responsum proverbiale, secundo enarrat responsum Apollinis
verbis propriis Sibille. Quantum ad primum, dicit: Ait pretor, id est
princeps et preceptor civitatis, dixisse tuum – sic enim iudices dicunt
reis ac si dicerent: ‘fateri hoc vel illud tuum est, non meum’. Et ita
dum queris a me quis interfecit Laium, respondeo tibi dicto 5
pretoriano: ‘dixisse tuum est’, id est tuum est fateri, non meum –.
Secundo, cum dicit visu aspectuque <v. 223>, ponit responsum
Apollinis cum verbis Sibille. Et primo narrat quomodo in templo
Apollinis hec verba audire promeruit, secundo ipsa verba ponit, ibi:
Mitia Cadmeis <v. 233>. Quantum ad primum, dicit: Ut templa 10
sacrata Phebi intravi supplici pede, visu aspectuque horrido torpor
insedit, scilicet michi, frigidus sanguis coit, id est coivit, per artus
et precatus numen, scilicet Apollinis, rite submisi manus, scilicet
orando, arce gemina Parnasi nivalis – Parnasus mons est in quo
quasi continue sunt nives et habet duo capita preminentia, que 15
vocat hic ‘geminam arcem’ – dedit sonitum trucem, id est
terribilem, laurus Phebeia iminens, scilicet monti Parnaso, tremuit
et movit domum, scilicet templi, ac repente sancta limpha fontis
Castalii stetit, scilicet non decurrens – Est autem Castalius fons
Boetie sub monte Parnaso sacratus musis, qui Pegaseus vel 20
Eliconanus dicitur –. Letheia vates, id est obliviosa vates – scilicet
Sibilla, que furendo et cetera obliviscendo vaticinabatur –,
commota, scilicet in furiam, incipit spargere comas horrentes et 18
________ 18
19-21 Castalius…dicitur] Papias vocab., s.v. Castalius, p. 55b fons Boetiae sub
monte Parnaso musis sacratus, qui Pegasaeus vel Heliconaus dicitur. |
Letheia…obliviosa] cf. Papias vocab., s.v. Letargus, p. 178b unde letea, id est
obliviosa; Osberni Deriv. L ii 10 letheus a um .i. obliviosus; Hugutionis Deriv. L
49 6 letheus -a -um, infernalis vel pertinens ad Lethem vel obliviosus.
__________
5 respondeo tibi dico V (unde respondeo in responso perperam corr. supra l. m.
alt.) || 11 apectuque] aspectu quia P : et aspectu Sen. codd. alterius familiae (quae
A vulgo appellatur) || 12 insedit] incedit P V (-s- corr. supra l. m. alt. P) || 14
arce] arx Sen. codd. praeterquam Sen. text. cod. V | est om. P T || 21 Eliconanus]
sic (cf. Papiam, s.v. Castalius: Heliconaus), intellige: Eliconius | obliviosa]
oblivisa P
20
expositio edippivv. 231-241
E
pati Phebum, scilicet intra se ad vaticinandum; nondum contigit,
scilicet Sibilla, specum, scilicet unde proveniunt verba vaticinii,
emicat vasto, id est magno, fragore sonus maior humano, scilicet
sono. Deinde, cum dicit Mitia <v. 233>, ponit verba Sibille scripta
metro heroico, homerico exametro, dicens: «Si hospes profugus 5
nocens cede, id est morte, regis, scilicet Laii, et iam notus infans
Phebo, scilicet qui in nativitate predixit qualis futurus esses,
liqueris Dircen, id est fontem illum Thebanum, Hysmenida, id est a
quo Hysmenus fluvius decurrit, remeabunt Thebis Cadmeis, id est
quas Cadmus fundavit, sydera mitia, scilicet que nunc sunt 10
crudelia. Nec tibi, scilicet quicumque fueris qui Laium regem
interfecisti, manent longe, id est diu, gaudia scelerate cedis,
scilicet quia cito evenient tibi mala que dicam; tecum bella geres –
hoc impletum est cum Edippus sibi ipsi eruit oculos – natis quoque
bella relinques, – hoc impletum est quando Etheocles et Polinices 15
fratres, filii Edippi, pugnando se invicem mutuis cedibus
interfecerunt – iterum turpis revolutus in ortus maternos» – hoc
impletum est cum matre usus est tanquam uxore –. Nono inducitur
Edippus tanquam contra se datum sit oraculum non intelligens: non
enim scivit quod Laium interfecerat, nec etiam ipsum mortuum 20
putavit. Unde dicit: Hoc quod paro facere iussus monitu celitum, id
est deorum, decuit dari cineribus regis functi, id est mortui et
defuncti, scilicet ne quisquam dolo sancto, id est solertia qua quis
contra hostes vel latrones machinatur – Unde ff. De dolo malo,
25 19
________ 19
23-24 solertia…machinatur] cf. Dig. 4, 3, 1, 3 pro sollertia hoc nomen (scil.
dolum bonum) accipiebant, maxime si adversus hostem latronemve quis
machinetur.
__________
1 intra se] intrasse V || 1-2 contigit…Sibilla suppl. supra l. T || 5 metro suppl.
supra l. T || 6 scilicet scripsi : sis P : sic vel sis T : sc (s del.) Soc., om. V || 7 esset
T || 11 Nec tibi om. P || 12 longe] longa Sen. codd. || 13 geris P || 14 sibi ipsi
eruit P T V (eruit ex evenit corr. supra l. et in mg. T): eruit sibi Soc. || 15
polimices P T || 22-23 functi…defuncti] functis id est defunctis V || 24 malo cum
sqq. suppl. in mg. T
21
nicolai treveti vv. 241-246
v
lege prima, § Non fuit, dicitur: Non fui t aut em contentus
pretor dolum dicere, s ed adi eci t malum, quoniam vete-
res et i am dolum bonum dicebant et pro so lert ia hoc
nomen accipiebant . Dolum autem malum, ibidem supra
diffiniens, dicit dolum malum esse omnem ca l l idi tatem 5
fal laciam machinat ionem ad circumveniendum fal l en-
dum decipi endum al te rum adhibi tam –, violaret sceptra,
scilicet eius quem interemit, quasi dicat: prohibere ne quis
peremptor Laii occupet sceptrum eius interempti paratus sum iussu
deorum, quia hoc decet exhibere regibus interfectis et maxime a 10
rege. Unde subdit: Regi maxime tuenda, id est defendenda, est
salus regum. Sed ego non possum hoc exhibere regi Laio:
quomodo enim hoc facerem Laio tanquam interempto, cum timeam
quod adhuc vivat? Unde subdit: Nemo querit peremptum quem
timet incolumem, scilicet esse. Decimo inducitur Creon obscure 15
redarguens Edippum. Unde dicit: Maior timor, scilicet quem habeo
de vindicta deorum in te, excussit, scilicet michi, curam perempti,
scilicet regis, quasi dicat: tantum timeo de te quod non est michi
cura de rege perempto. Undecimo inducitur Edippus quasi
admirans dictum Creontis et querens sic: Prohibuit ullus metus 20
officium pium?, quasi dicat: videtur quod non. Unde, cum gerere
curam regis pertineat ad officium pietatis, videtur quod nullus
timor debeat hoc prohibere. Duodecimo inducitur Creon huic
respondens et priorem sententiam defendens. Unde dicit: minae
25 20
________ 20
1-4 post dicitur, Non…accipiebant] Dig. 4, 3, 1, 3 Non fuit autem contentus
praetor dolum dicere, sed adiecit malum, quoniam veteres dolum etiam bonum
dicebant et pro sollertia hoc nomen accipiebant. || 5-7 dolum malum…adhibitam]
Dig. 4, 3, 1, 2 dolum malum esse omnem calliditatem fallaciam machinationem
ad circumveniendum fallendum decipiendum alterum adhibitam.
__________
1-7 lege…adhibitam suppl. in mg. T | lege prima] sic: ·le· ·i· P T Soc. : ·l· ·i· V |
post dicitur, Non] ratio (sic: rõ) P | ante dicere, habere add. V | post ibidem, ubi
add. Soc. || 8 ante prohibere, quod add. P || 17 scilicet michi] mut. ord. V || 20
ullus] nullus P T || 21 quasi dicat suppl. supra l. P
22
expositio edippivv. 246-265
E
tristes carminis nephandi, scilicet quod Sibilla vaticinando cecinit,
prohibent, scilicet curam regis perempti, dum pro tua salute
sollicitor. Tertiodecimo inducitur Edippus deos invocans et iurans
se velle punire occisorem regis Laii. Et primo hoc facit, secundo
ubi et quomodo interfectus sit querit, ibi: Sed quo nephastum <v. 5
274>. Quantum ad primum, dicit: Nunc scelus expietur, id est
expiabitur et purgabitur, imperio numinum. Et statim super hoc
invocans deos dicit: Quisquis deorum placatus vides regna, scilicet
mea, tu, tu, scilicet o Iupiter, penes quem iura precipitis poli,
scilicet sunt, quasi dicat: quicumque pacifice regnas inter deos et 10
optines secure ius regendi celum; et hoc dicit quo ad Iovem, et quo
ad Phebum subdit: tuque, o decus maximum mundi, qui vario
cursu, scilicet dum nunc declinas ad meridiem nunc ad
septemtrionem, regis bissena, id est XII signa – scilicet zodiaci –,
qui celeri rota, id est motu celeri, evolvis tarda secula, scilicet quia 15
diu durant, Phebe noctivaga, id est Luna – que plus apparet de
nocte quam de die –, soror, scilicet Phebi, semper occurrens fratri
suo, scilicet Soli, in fine mensis, quique potens ventorum, scilicet
Neptunus, agis, id est ducis, ceruleos currus per equor altum, id
est mare profundum, et qui disponis domos carentes luce, scilicet 20
infernales – id est Pluto vel Ditis –, adeste, scilicet promissioni et
iuramento quod faciam; non tecta, non fidi lares, non hospitalis
tellus ferat, id est sustineat vel permittat, hunc exulem quietum,
cuius dextera Laius occidit, id est cecidit mortuus. Immo ille,
quicumque sit, doleat thalamis pudendis et prole impia et hic 25
dextera sua perimat parentem faciatque quicquid ego fugi, scilicet
ne facerem; numquid gravius optari potest?, quasi dicat: non; iuro
per regna queque nunc non hospes rego, scilicet regna Thebana –
que habeo per uxorem –, et que reliqui, id est regna Corinthiorum –
que tenet pater meus Polibus –, perque deos penetrales, id est qui 30
21
________ 21
11 obtines Soc. | post celum, et om. Soc. || 12 qui om. P || 14 bis sena Soc. || 19
ceruleos] cerulos Sen. codd. praeterquam Sen. text. w | equor] equorum, ut. vid., V
|| 25 inpiia P || 28 nunc non] mut. ord. P | rego] gero fere omnes Sen. codd. || 30
polibius V
23
nicolai treveti vv. 266-277
v
coluntur in penetralibus, per te, o pater Neptune, qui utrimque, id
est ex utraque parte, geminus fluctu brevi, id est geminato fluctu
vel mari, alludis solo nostro, – quia Hysmon insula vel
promunctorium ad regnum Thebanum spectat et dividit duo maria,
scilicet Ionium et Egeum – non erit venie locus, scilicet illi qui 5
Laium regem interfecit, et ipse, scilicet Apollo, movens fatidica
ora vatis Chirree, id est Sibille – sic dicte a loco –, veni testis
nostris vocibus: ita parens, scilicet Polibus, ducat molle senium, id
est sine tedio, et summum diem securus in alto solio regat
Meropeque, scilicet mater mea, noverit solas faces, id est nuptias, 10
Polibi, ut nulla gratia eripiet michi sontem, id est nocentem illum
qui interfecit regem Laium – scilicet quin puniam eum pro tanto
scelere –. Deinde, cum dicit Sed quo <v. 274>, querit ubi et
quomodo Laius rex est interfectus. Unde dicit: Sed memorate quo
loco admissum est facinus nephastum, id est illicitum ad fandum; 15
iacet, scilicet mortuus, aperto Marte, id est bello, an insidiis?,
scilicet interfectus est? Quartodecimo inducitur Creon ostendens
locum et modum mortis Laii regis. Et primo hoc facit, secundo
vatem Tyresiam consulentem Phebum inducit, ibi: In tempore ipso
<v. 288>. Quantum ad primum, dicit: Petens, scilicet Laius rex, 20
frondiffera nemora sancte Castalie, id est illius fontis iuxta
montem Parnasum, calcavit iter obsitum altis dumis, id est
22
________ 22
3-5 Hismon…Egeum] cf. Trev. Exp. Herc. f. 1164-1165 (Ussani 157, 10-12)
Isthmos est mons vel promunctorium distinguens duo maria predicta et spectat ad
regnum Thebanorum; Exp. Thy. 125 (Franceschini 18, 12-15) est enim ille mons
iuxta Corinthum…mons enim dividit duo maria, scilicet Ionium et Egeum; Exp.
Med. 299 (Roberti 55, 8-9) Ysthmos nomen promunctorii est dividens duo maria
Jonium et Egeum; et passim.
__________
1 utrimque] utrumque P || 2 fluctu brevi suppl.supra l. T || 3 Hysmon] sic
(hismon P T) et cf. app. cr. ad Exp. Ag. 564 (Meloni 55, ad ll. 7-8), intellige:
Isthmos || 6 movens om. P T V, post loco Bodl. || 7 Chirree correxi : thurce P T
Soc. : thiree V || 11 id est add. supra l. Soc. || 14 rex om. Soc. || 15 amissum V |
illicidum V || 16 Marte] morte P || 18 Laii regis] mut. ord. V
24
expositio edippivv. 278-290
E
spinis ferentibus mora silvestria, in illa, scilicet parte, qua via
trigemina se spargit in campos. Una secat solum Phocidos, scilicet
ubi civitas est que Phocis dicitur; solum, dico, gratum Bacho, – quia
est ibi copia vini – unde, id est a solo illo, altus Parnasus biceps
deserit ima, celum petens colle clementer acto, id est agitato, quia 5
est ibi clemens aura; una, id est alia via, adit in arva Olenia, – sic
dicta a civitate de qua fuit Aiax Olenius – ad terras bimares, id est
tangentes duo maria, terras Sisiphi, scilicet qui erat unus de filiis
Eoli regis ventorum et regnavit in terris illis; tertius trames, id est
tertia semita, serpit convalle cava, tangit aquas errantes dirimitque 10
gelidum vadum ampnis Elidis, id est fluvii sic dicti; hic, id est iuxta
hunc ampnem vel fluvium, manus subita predonum aggressa,
scilicet est, ferro fretum pace, id est Laium pacifice euntem et
nichil mali suspicantem; tulit, id est pertulit Laius, facinus
occultum, scilicet dum ibi interfectus est. Deinde, cum dicit In 15
tempore <v. 288>, inducit vatem Tyresiam iam consulentem
Apollinem vel Phebum. Unde dicit: In ipso tempore, scilicet quo
hec loquor, Tyresias excitus, id est vocatus, Phebeia sorte tardus
tremulo gradu accelerat, scilicet ad consulendum Phebum,
Manthoque comes, scilicet Tyresie, trahens viduatum luce, id est 20
Tyresiam: Iuno enim excecaverat eum, in cuius recompensationem
Iupiter dedit ei prescientiam futurorum.
23
________ 23
1 spinis…silvestria] cf. Trev. Exp. Herc. O. 136 (Meloni 18, 16-17) est autem
dumus idem quod rubus, id est spina in qua nascitur mora silvestris; Gloss.L I
Ansil. DU 124 spina; in qua nascitur morum silvestre, id est rubus; Papias vocab.,
s.v. Dumus, p. 99a Spina in qua nascitur mora sylvestris.
__________
3 Phocis] Focis P T V || 4 illo om. P | biceps] viceps P || 7 dicta om. Soc. |
binares P T || 8 erat] fuit Soc. || 9 regit V || 12 ampnem] -p- suppl. supra l. T || 18
excitus] exitus P || 20 tyrisie V || 21 execaverat T | eum suppl. supra l. Soc. |
recunpensationem V
25
nicolai treveti vv. 291-301
v
In secunda parte carminis huius inducuntur tres persone,
quarum prima est Edippi Tyresiam vatem consulentis. Unde dicit:
O Tyresia sacrate, id est consecrate, divis, o caput proximum
Phebo, scilicet quia tibi, familiari et proximo, solet futura indicare,
solve responsa, id est aperi quod obscurum est in responsis Sibille, 5
fare, id est fando indica, quem pene petant, id est quis est qui
puniri debeat ut dii placentur. Deinde, cum dicit Quod tardo <v.
293>, inducitur Tyresias super hoc inquirens responsum Phebi, ubi
primo excusat se apud Edippum quod tardat respondere, secundo
inquirit responsum Apollinis super predictis, ibi: Appellite aris <v. 10
299>. Quantum ad primum, dicit: O magnanime, scilicet Edippe,
haut mirari te quidem addecet quod tardo fatum, id est responsum,
quod lingua, scilicet mea, querit moras: magna pars veri, id est
veritatis, latet carentem visu, scilicet me. Sed sequar quo vocat me
patria, quo Phebus, ut scilicet – in hiis que ad patriam – vera 15
prenuntiem docente Phebo; fata eruantur, id est inquirantur
responsa deorum; si viridis, id est iuvenis, calidusque sanguis foret
michi, excuterem pectore deum, id est divinatione promerem quod
deus esset in me, sed quia senex sum et cecus, non possum hoc
facere. Deinde, cum dicit Appellite <v. 299>, querit responsum 20
Phebi de illo qui Laium regem interfecit et inquirit per aruspicium.
Et dividitur in duas, quia primo per aruspicium inquirit, secundo
indicat Edippo quid invenit, ibi: Quid ista sacri <v. 384>. Prima
pars continet sermones XVI in modum dyalogi inter Tyresiam et
filiam suam, que dicta est Mantho et erat ductrix ceci patris. Primo 25
ergo inducitur Tyresias precipiens sacrificium fieri et eius
conditiones sibi a filia indicari. Unde dicit primo: Appellite aris, id
est ad aras compellite, bovem tergo candidum numquamque
depressum colla – synodoches est – curvo iugo. Tu gnata, scilicet
30 24
________ 24
1 Expositio secunde partis carminis tertii (III T) praep. T Soc. (in mg. Soc.) |
inducitur III V || 5 aperi] api Soc. || 6 petant] putant V || 8 super hoc inquirens]
mut. ord. P T || 13 linga V || 14 carente V : carenti plerique Sen. codd. || 16
eruantur] -a- ex -e-corr. supra l. m. alt. V || 29 synedoches V
26
expositio edippivv. 301-320
E
Mantho, regens genitorem, scilicet me, lucis inopem, id est cecum,
refer, scilicet michi, manifesta signa sacri fatifici, id est sacrificii
quod factum est ad inquirendum fata. Secundo inducitur Mantho
respondens patri sacrificia esse parata. Unde dicit: Opima, id est
copiosa, victima stetit ante sanctas aras. Tertio inducitur Tyresias 5
precipiens filie ut invocet deos et ponat incensum super aras. Unde
dicit: Voca voce sollempni superos, id est deos invoca ut exaudiant
vota nostra, extrueque aras dono thuris Eoi, id est orientalis.
Quarto inducitur Mantho docens se complesse quod preceptum est.
Unde dicit: Iam ingessi thura focis sacris, id est ignibus sacris, 10
celitum, id est deorum. Quinto Tyresias inquirit quomodo se habet
ignis. Unde dicit: Id, id est thus, flamma?, id est: fitne flamma a
thure? Comprehenditne iam largas dapes?, id est consumitne
habundanter sacrificium? Sexto respondet Mantho dicens: Subito
refulsit lumen, scilicet iniecto thure, et subito occidit, id est deficit. 15
Septimo Thyresias de igne qui apparuit inquirit dicens: Utrumne
clarus ignis et nitidus stetit rectusque purum verticem, id est cacu-
men, tulit celo, id est attulit ad celum, et fusus in auras explicuit
summam comam, scilicet flamme, an ille, scilicet ignis, incertus
serpit circa latera, scilicet are, et labat, id est titubat, turbidus 20
fluctuante fumo?, scilicet nunc huc nunc illuc. Octavo ad hanc
questionem respondens Mantho ait: Non fuit facies una flamme
mobilis, scilicet sed talis erat: qualis Yris ymbrifera, que curvata
magna parte poli varios sibi implicat colores pictoque sinu nuntiat
nimbos (quis desit illi quisve color sit dubites), supple: ita est de 25
flamma, cerulea oberravit mixta notis fulvis, rursus sanguinea,
25
________ 25
1 inopem] in opem V | cecum] tecum V || 4 Opima] optima V || 5-6 Tertio…aras
suppl. in mg. T || 7 voce] voce vel voto T : voto Soc. | ante superos, in vota Sen.
codd. | superos id est] fratres scilicet P || 8 Eoi] edi P || 12 Id P T Soc. et aliqui
Sen. codd. : it V et Sen. text. cod. V : quid Bodl. et plerique Sen. codd. || 13 iam
om. Soc. || 18 ad] in V | fuso V || 19 ille deest in Sen. codd. : incertus ille pro
incertus viae hoc loco (v. 312) legisse vid. Trev. || 23 scilicet…erat suppl. in mg.
T || 24 pictoque V Bodl. : pictor P T : pictos Soc. : picto Sen. codd. || 25 quisve
vel quisne P T || 26 flamma] terra V | rusus V
27
nicolai treveti vv. 320-335
v
ultimum abit in tenebras. Et non solum sic variata est flamma: Sed
ecce ignis pugnax in partes duas discedit, favilla unius sacri, id est
sacrificii, discors scindit se, id est dividit se in partes discordes, –
horresco genitor intuens –, scilicet ista; cruor permutat dona Bachi
libata, id est oblata in sacrificium, densusque fumus, scilicet 5
veniens de sacrificio, ambit caput regium circaque vultus ipsos
sedet spissior et abdidit, id est abscondit, sordidam lucem, scilicet
ignis sacrificii – id est abscondendo fecit lucem sordere –, densa
nube. Quid sit, parens, effare, id est dic quid ista significant. Nono
inducitur Tyresias quasi stupefactus hiis monstris, respondens filie 10
et dicens: Quid fari queam?, id est quid dicere possum? Quidnam
loquar inter vagos tumultus mentis attonite?, quasi dicat: ita
attonitus sum et turbatus mente quod nescio quid loqui. Sunt dira,
id est crudelia, sed in alto, id est in profundo, mala, quasi dicat:
profunda et pessima mala significant ista; ira numinum solet 15
ostendi certis notis, id est signis, sed nunc licet certum sit quod
malum pretendant ista, tamen non potest sciri quid sit illud malum
quod pretendunt. Et ideo subdit: Quid est istud quod prolatum
volunt, scilicet generaliter, et iterum nolunt, scilicet pronuntiari
specialiter, et tegunt truces aras?, id est faciunt latere ea que 20
crudelibus aris significantur. Pudet deos nescio quid, id est videtur
quod dii volunt aliquid latere quod eos pudet. Admove, o Mantho,
huc propere, scilicet hostiam, et sparge colla taurorum mola salsa
– mola est far cum sale qua solebant aspergi hostie antequam in
25 26
________ 26
24-25 mola…hostie] cf. Trev. Exp. Thy. 688 (Franceschini 58, 13-15) mola hic
pultem significat ex farina et aqua et sale qua victima perfundi solebat inter
cornua; Papias vocab., s.v. Mola, p. 209a far cum sale erat; Hugutionis Deriv. M
128 4 = Balbi Cath., s.v., puls ex farina et aqua et sale, qua olim victime inter
cornua perfundebantur.
__________
2 post discedit, et Sen. codd. || 5 in om. P || 7 scilicet om. Soc. || 8 sacrifici T
Soc. V | id…sordere suppl. in mg. T || 11 Quid…possum om. T || 12 loquor Soc. ||
15 pessima mala] mut. ord. V || 18 prolatum] -l- ex -b- corr. supra l. T || 19 et
iterum] iterumque Sen. codd. || 20-24 et tegunt…in] suppl. in mg. T | ante truces,
tetras add. T || 22 quod om. V || 24 hostie] -e ex -a corr. supra l. Soc.
28
expositio edippivv. 336-353
E
sacrificium occiderentur –. Deinde querit: Patiunturne placido
vultu sacra et manus admotas?, id est numquid recalcitrant dum
sacra fiunt circa hostias vel non? Decimo respondens Mantho huic
questioni dicit: Taurus, scilicet quem precipis specialiter immolari,
positus ad primos ortus, scilicet ut habeat caput versus orientem, 5
attollens altum caput expavit diem trepidusque obliquat vultum,
scilicet avertendo caput ab oriente, et fugit radios, scilicet solis.
Undecimo querit Tyresias utrum hostie cadunt uno vulnere ad
terram vel non. Unde dicit: Petuntne terram afflicti uno vulnere?
Duodecimo huic questioni respondens Mantho dicit: Iuvenca semet 10
induit ferro opposito, id est sponte irruit in ferrum, et uno vulnere
cecidit, at taurus perpessus duos ictus ruit huc et huc dubius,
scilicet an caderet, fessusque vix exprimit, id est de se emittit,
animam reluctantem, scilicet morti. Tertiodecimo querit Tyresias
de sanguine procedente ex vulnere hostie, utrum celeriter vel lente 15
emanaverit, dicens: Utrum cruor micat citatus, id est acceleratus,
vulnere angusto, id est parvo, an altis plagis, id est de profundis
vulneribus, lentus irrigat? Quartodecimo Mantho huic questioni
respondens ait: Vivus ampnis, id est aqua de ampne vivo – id est de
fluvio –, effusus per ipsam viam qua patet pectus, scilicet per 20
vulnus apertum, et graves ictus exiguo ymbre huius, scilicet
cruoris, maculantur; sed versus retro sanguis redit multus per ora
atque oculos. In littera deest copulativa coniunctio, quam suppleri
oportet. Quintodecimo precipit Tyresias sibi indicari notas
viscerum. Unde dicit: Infausta, id est infelicia, sacra cient, id est 25
commovent, magnos terrores. Sed ede, id est profer, nobis notas
viscerum. Sextodecimo Mantho, notas viscerum exprimens, quid
significant requirit dicens: O genitor, quid est?, id est quid
27
________ 27
1-3 sacrificium…circa] suppl. in mg. T | fiunt] fuit P | circa om. P || 9 post
vulnere, vel non add. V Bodl. || 12 at om. P || 13 caderet] cadet P || 17 altis
plagis] altas…plagas Sen. codd. || 19 amnis…amne P T || 23-24 In…oportet] Ad
et coniunctionem pertinet, ante graves additam (l. 21), quae deest in Sen. codd. |
coniunctio suppl. in mg. Soc. || 26 post ede, certas Sen. codd. | profer] prome V
Bodl.
29
nicolai treveti vv. 354-373
v
significat, scilicet hoc quod in visceribus video? Exta, id est
viscera, agitata non levi motu trepidant, ut solent, sed quatiunt
totas manus, scilicet tangentes, cruorque prosilit novis venis, cor
egrum marcet ac latet mersum, scilicet ut vix inveniri possit,
liventque vene; magna pars abest fibris, id est venis iecoris, et 5
iecur, id est epar, tabidum spumat felle nigro, ac semper omen
grave unico imperio, scilicet est, quod modo dicam – significat
enim divisionem regni vel imperii –, en bina capita consurgunt
paribus thoris, id est partibus carnosis prominentibus; tenuis
membrana utrumque caput cesum abscondit. Latus hostile insurgit, 10
id est in latere videtur insurgere quiddam hostile – id est
pretendens hostilitatem –, valido robore negans latebram rebus
occultis, id est faciens res occultas, per hec signa designatas, non
latere, tenditque septem venas, limes obliquus, id est dyafragma,
secat has omnes prohibens reverti retro, scilicet venas. Ordo, 15
scilicet nature, mutatus est, nil iacet sede propria, sed cuncta retro
acta, scilicet sunt; non pulmo capax anime – hoc dicit quia per
ipsum fit aspiratio et respiratio, que comitantur animam – caret
sanguine in dextera parte, scilicet sicut esse deberet, regio cordis
non leva, scilicet est sicut esse deberet, non pingues sinus 20
obtendunt omnia viscera molli ambitu, id est viscera non undique
circumdantur pinguedine molli; natura versa est, id est mutata est,
nulla lex, scilicet nature, utero manet. Scrutetur, scilicet aliquis et
vix inveniet, unde hic tantus livor extis, scilicet inest. Quod hoc
25 28 ________ 28
5 fibris…iecoris] cf. Trev. Exp. Thy. 757 (Franceschini 62, 12) ‘fibras’, id est
venas iecoris = Exp. Herc. O. 947 (Meloni 98, 22) et passim.
__________
2 post quatiunt, scilicet add. V || 4 ac] hac T || 5 fibris ex febris corr. supra l. T :
febris V | iecoris ex decoris corr. T | et om. P || 6 tabidum] calidum Soc. | omen]
omne P || 11-12 id est in…hostilitatem suppl. in mg. T | quiddam] quidam T :
quidim Soc. || 13-14 id est…latere suppl. in mg. T | faciens res] mut. ord. T | non]
modo Soc. | septem] VII P | obliquus] obliquis P : obliqus T Soc. | id est diafragma
suppl. in mg. T || 15 scilicet venas suppl. supra l. T || 17 per] propter P || 18-19
caret sanguine] sanguineus iacet fere omnes Sen. codd. | esse ex et corr. supra l. T
|| 21 omnia viscera] omenta…viscerum plerique Sen. codd. || 24 Quod] quid V
30
expositio edippivv. 373-389
E
nephas?, scilicet significat, quod modo dicam. Conceptus infauste,
id est infelicis, bovis positus in alieno loco nec more solito implet
parentem: cur movet membra gemitu?, id est gemendo. Artus
debiles micant, id est saliunt, tremulo rigore, id est frigore; cruor
lividus infecit artas, id est strictas, fibras, id est venas iecoris, 5
turpesque trunci, id est corpora hostiarum turpata et truncata,
temptant mobilem gradum, et corpus inane, id est evacuatum
visceribus, surgit ac cornu petit, scilicet percutiendo, sacros
ministros, id est sacerdotes sacrificantes; viscera effugiunt manu, id
est de manu ministrorum. Nec ipsa gravis vox, que te pepulit, est 10
armenti nec territi greges fugiunt, scilicet ut putare possis eorum
esse vocem quam audis; immugit are segnis, id est moriens, quasi
dicat: vox quam audis est mugitus hostie morientis ad aram, et foci
trepidant, id est hostie imposite focis trepidant. Deinde, cum dicit
Quid ista <v. 384>, docet Tyresias quid per aruspicium invenit et 15
continet hec pars in modum dyalogi inter Tyresiam et Edippum VI
sermones. Primo enim inducitur Edippus a Tyresia de signi-
ficatione aruspicii inquirens. Unde dicit: O Tyresia, exprome quid
ista signa sacri terrifici, id est facientis terrorem, ferant, id est
afferant; voces, scilicet tuas, hauriam aure non timida, quasi dicat: 20
dic quodvis quia ego nichil timebo. Extrema mala solent securos
facere, quia dum manet aliquod effugium solent homines timere
sed, quando non patet effugium, ipsa desperatio facit quodam
modo securum. Secundo inducitur Tyresias respondens Edippo et
dicens: Hiis malis, quibus opem queris, invidebis, scilicet nolens ea 25
esse cognita aut vindicata. Tertio inducitur Edippus instans ad
sciendum nomen illius qui regem Laium interfecit. Unde dicit:
Unum memora quod celicole, id est dii, scire volunt, scilicet me –
ut puniam eum –, quis contaminarit, id est contaminaverit, manus
30 29
________ 29
3 movet] monet V | Artus] arcus P V || 8 ac] at T || 10 Nec] Neque Sen. codd. ||
12 segnis] saguis V || 14 hostie ex hodiem corr. supra l. m. alt. V || 19-20 post
ferant, id est…non suppl. in mg. T | afferant] offerant T || 22 hominis P || 28
celicule P T || 29 ut] ad P | quis] qui Soc.
31
nicolai treveti vv. 389-397
v
ceso, id est occiso, rege, scilicet Laio. Quarto inducitur Tyresias,
qui docet quod nec per aruspicium nec per augurium poterit hoc
sciri, sed oportet super hoc consulere deos infernales. Unde dicit:
Nec que levi penna secat alta celi, id est nec volatus avium – quod
spectat ad augurium –, nec fibra parta, id est extracta, pectoribus 5
vivis – quod spectat ad aruspicium – potest ciere, id est vocare,
nomen, scilicet illius occisoris; alia via temptanda est: ipse Ditis,
id est Pluto, rex inferni, evocandus plagis eterne noctis, id est ab
inferno, indicet cedis auctorem. Reseranda tellus, scilicet est,
implacabile numen precandum, populus Stigis inferne, id est 10
habitans iuxta paludem infernalem, que Stix appellatur – Seneca in
eo volumine quo de sacris Egyptiorum tractat, refert Stigem circa
extremam partem Egypti esse paludem limosam, papiris refertam
transituque difficilem. Iuxta hanc membra Osiridis, mariti Ysidis, a
fratre occisi, post longam inquisitionem ab Egyptiis reperta, 15
tandem sunt tumulata. Hec palus, quod transeuntibus tristitiam
gignit, Stix meruit appellari. Lectum est etiam quod populi vicini
cadavera suorum ad alteram regionem per paludem illam navibus
deferunt. Si quis vero forte in fluvio pereat, post centum annos
ultima ei persolvuntur. Hinc Virgilius VI Eneidos: cen tum er rant 20
annos vol i tantque hec l i tora ci rcum –, huc, id est ad supe- 30
________ 30
11-21 Seneca…circum] cf. Mythogr. 3, 6, 3 Stygem refert Seneca in eo volumine,
quo de sacris Aegyptiorum tractat, circa extremam Aegypti partem esse paludem
limosam, papyris refertam transituque difficilem. Juxta hanc membra Osiridis,
mariti Isidis, a fratre Typhone occisi, post longam inquisitionem ab Aegyptiis re-
perta, tandem sum tumulata. Haec palus, quod transeuntibus tristitiam gignit, Styx
meruit appellari. Lectum est etiam, quod populi vicini cadavera suorum ad alte-
ram regionem per paludem illam navibus deferunt. Si quis vero forte in fluvio pe-
reat, post centum annos ultima ei persolvuntur. Hinc Virgilius: Centum errant an-
nos, volitantque haec litora circum. | 20-21 centum…circum] Verg. Aen. 6, 329
__________
1 scilicet om. V || 2 qui suppl. supra l. T || 4 que] qui Soc. || 6 id…vocare suppl.
in mg. T || 7 ipse Ditis] ipse Sen. codd. Ditis a v. 395 huc traiecit Trev. vel
glossema vid. in Sen. text. – quem Trev. habuit – irreptum, quamquam poeta hoc
pronomine Laium designat || 9 indicet] ut…indicet Sen. codd. || 10 implicabile P
|| 11-21 Seneca…circum in mg. T || 15 inquisitionem] inqui P || 19 fluvio]
flumine V || 20 VI Eneidos] mut. ord. V | erant P T
32
expositio edippivv. 397-404
E
ros, extrahendus, scilicet est; ede, id est profer, Edippe, cui
mandes, id est committas, hoc sacrum, scilicet ut mecum vadat ad
alloquendum deos infernales. Non enim conveniebat hoc facere
Edippo. Unde dicit: nam nephas est te invisere umbras, scilicet
infernales, penes quem est summa, scilicet potestas, regnorum, 5
quasi dicat: regem non convenit hoc facere. Quinto inducitur
Edippus substituens sibi in hoc actu Creontem, germanum uxoris
sue. Unde, convertens sermonem ad Creontem, dicit: O Creo, hic
labor, scilicet ut vadas cum Tyresia, poscit te, ad quem secundum,
scilicet a me, regna mea respiciunt. Sexto inducitur Tyresias 10
hortans ut, dum ipse ad deos infernales proficiscitur, laudes Bachi
decantentur. Unde dicit: Dum nos laxamus claustra Stigis pro-
funde, scilicet evocando deos infernales, sonet carmen populare
laudibus Bachi, id est decantet populus laudes Bachi.
In carmine IIII – ut iam dictum est – inducitur chorus ad 15
decantandum laudes Bachi, cuius primi duo versus scribuntur me-
tro dactilico exametro, continentes exhortationem de ornatu chori
ad decantandum laudes Bachi. Unde dicit: Redimite, id est
coronate, comam effusam nutante, id est huc et illuc declinante, co-
rimbo – Corimbi ederarum bacce, uve vel anuli vitium, qui eas 20
ligant ad palos –, armati brachia mollia tirsis Niseis – Nisa urbs
quam Dyonisius, Liber qui et Bachus, condidit iuxta Nilum flu-
vium et ex suo nomine, cum Indiam victor perambulasset, vocavit.
31 ________ 31
20-21 Corimbi…palos] Papias vocab., s.v. Corymbi, p. 77b hederarum baccae:
uvae vel anuli vitium qui eas ligant ad palos. || 21-23 Nisa...vocavit] cf. Papias
vocab., s.v. Nisam, p. 221a Nisam urbem Dionysius qui et Liber condidit iuxta
Nilum fluvium et ex suo nomine cum Indiam victor perambulasset vocavit.
__________
1 Edippe om. Soc. || 2 hoc pro lemmate hab. P T Soc., at deest in Sen. codd. |
scilicet om. V | vadas V || 4 te om. V | invisere] visere Soc. || 8 dicit] ait Soc. || 9
secundum] sedem P, ex sedem, ut vid., corr. supra l. m. alt. T || 12 decantantur V
|| 15 Expositio carminis quarti (IIII T) praep. in mg. T Soc. | IIII] quarto V | chorus
suppl. in mg. T || 16 duo om. P || 18-19 Redimite…coronate pro imperandi modo
accepit Trev. | id est…declinante suppl. in mg. T | et om. P T || 20 uve correxi
coll. Papia : vive P T Soc. : vites (sic) V || 21 post urbs, quedam add. V || 22
dyonisius ex dia’ corr. in mg. m. alt. V | nilus T || 23 Indiam victor] mut. ord. V
33
nicolai treveti vv. 405-413
v
Tirsus est medius frutex olerum et herbarum, que portabantur in
honore Bachi –. Hortatur ergo chorum ut in honore Bachi
coronetur et portet tirsos in manibus. Deinde, cum dicit lucidum
<v. 405>, decantat laudes Bachi. Et primo Bachi favorem implorat,
secundo laudes eius decantat, ibi: Te decet <v. 412>. Tertio se 5
perpetuo eius laudi insistere affirmat, ibi: Lucida dum <v. 503>.
Scribitur autem variato metro ab hoc loco usque ibi: Lucida dum.
Ponit enim nunc metrum iambicum, nunc coriiambicum, nunc
gliconium, nunc asclepiadeum, nunc saphicum, nunc pindaricum,
nunc versus ponit intercisos et alia metra diversa commiscet, ut 10
patet intuenti. Concludit ergo dicens: O Bache, lucidum decus celi,
huc ades votis que tue nobiles Thebe tibi ferunt palmis supplicibus.
O Bache, favens adverte huc, scilicet ad nos, caput virgineum, –
hoc dicit quia, ut lateret Iunonem novercam suam, in specie
virginis educatus erat, ut dicetur infra – discute nubila, id est 15
obscura et adversa, vultu sydereo, scilicet quo in celo fulges, et
tristes minas Herebi, scilicet inferni, avidumque fatum, id est
mortem avidam ad consumendum nos. Deinde, cum dicit Te decet
<v. 412>, laudat Bachum dicens: Te decet, o Bache, comam cingi
20 32
________ 32
1-2 Tirsus...Bachi] cf. Isid. orig. 17, 10, 3 Caulis est generaliter herbarum vel
olerum medius frutex; qui vulgo thyrsus dicitur; Papias vocab., s.v. Thyrsus, p.
353b Thyrsus generaliter omnium herbarum vel olerum medius frutex dictus;
Hugutionis Deriv. T 78 45 = Balbi Cath., s.v., Tirsus -si, generaliter omnium
olerum vel herbarum medius frutex…tirsus etiam dicitur baculus vel ramus cum
frondibus, quo utuntur in sacrificiis Bachi.
__________
1 que] qui P T Soc. || 2-3 Hortatur…manibus suppl. in mg. T | chorus V || 4 Bachi
favorem] mut. ord. V || 8 enim om. T | coriiambum V || 9 asclepiadium Soc. || 10-
11 versus…ergo suppl. in mg. T || 12 post supplicibus, et iterum aliam sententiam
complet duobus versibus metri asclepiadei et uno metri gliconii, adiecto uno versu
preciso. unde dicit add. T (sed del.) || 18 post nos, et nota quod metrum gliconium
constat spondeo, corriambo et pirrigio; asclepiadeum vero spondeo, duobus
coriiambis et pirrichio, ut est illud: S an cto rum mer i t i s inc l i t a g aud i a ; pes
autem coriiambus est IV salabis, quarum prima et ultima sunt producte et due
medie breves, ut est s id er eo add. T (sed del.) || 19 post Bachum, primo duobus
versibus trimetri iambici add. T (sed del.)
34
expositio edippivv. 413-427
E
vernis floribus, te mitra Tyria cohibere caput, scilicet decet; -ve,
pro vel, religare frontem mollem edera baccifera, id est ferente
baccas. Dicit ergo: spargere crines effusos sine lege, scilicet decet
te, o Bache, rursus revocare, scilicet crines ad legem, adducto
nodo, scilicet qui illas contineat, decet te; qualis iratam, quasi 5
dicat: talem te decet esse qualis, creveras, scilicet iuvenis, imitatus
artus falsos, – quia educatus erat in specie virginis – metuens
iratam novercam, scilicet Iunonem, ut sic lateret ipsam
persequentem. Quomodo autem educatus erat in specie virginis
docet dicens: simulata virgo, scilicet fuisti, o Bache, crine flaventi 10
zona lutea retinente vestem, scilicet ne deflueret – ‘luteum’, id est
roseum vel rubens vel croceum vel splendidum –; unde, scilicet ex
hoc quod sic nutritus eras, placuere molles cultus, scilicet tibi, et
sinus laxi sirmaque fluidum, id est involutio vestis fluida, qualis
scilicet solet esse in vestibus virginum et puellarum. Omnis vasta 15
plaga terre Eoe, id est orientalis, id est omnis populus orientalis, ut
puta: populus qui bibit niveum Gangem – Ganges, qui et Phison,
fluvius est, pergens ad Indie regiones. Dictus autem Phison,
33 ________ 33
11-12 luteum…splendidum] cf. Papias vocab., s.v. Luteus, p. 188b Luteus roseus
vel rubens: rubicundus vel croceus; Luteum splendidum. || 14 sirmaque…vestis]
cf. Trev. Exp. Herc. f. 475 (Ussani 75, 9-10) syrma involutio vestis dicitur; cf.
Papias vocab., s.v. Syrma, p. 325b longa revolutio vestis vel alterius rei dicitur. ||
17-18 Ganges…Phison sqq.] cf. Trev. Exp. Herc. O. 630 (Meloni 67, 10-11)
‘Gangen’, id est fluvius Indie, qui in Sacra Scriptura <Gen. 2, 11; Eccl. 24, 35>
Phison dicitur; Isid. orig. 13, 21, 8 Ganges fluvius, quem Phison sancta Scriptura
cognominat, exiens de Paradiso pergit ad Indiae regiones. Dictus autem Phison,
__________
3 post baccas, hic versus tercius metri (hic fere octo litterae erasae sunt) constat
autem primo et secundo pede trocheis, tertio spondeo, quarto et quinto dactilis,
sexto et septimo trocheis et secuntur XII versus metri saphici, quos concludit uno
comate heroico add. T (sed del.) | Dicit ergo om. Soc. | effusos ex effusas corr.
supra l. T || 7 artus ex arthus corr. m. alt. T || 8 post Iunonem, scilicet add. T (sed
del.) || 13 ante molles, tam Sen. codd. || 15 virginum] reginarum ex reginu corr.
supra l. m. alt. V || 16 id est omnis populus suppl. in mg. T | populus orientalis]
mut. ord. T || 17 niveum] niveumque Sen. codd. et spectat ad Araxen (v. 428)
35
nicolai treveti vv. 424-425, 427-428
v
id est caterva, quia X magnis fluminibus sibi admixtis adimpletur et
efficitur unus. Ganges autem vocatus a Gangaro, rege Indie. Fertur
autem Nili more exaltari et super Orientis erumpere terras. Sic
Ysidorus XIII; dicitur autem hic ‘niveus’ vel ab albo colore aque
vel quia solet sepe nivibus augeri –, quisquis frangit Araxem, id est 5
impedit impetum illius fluminis – Est autem Araxis fluvius
Orientis currens per Parthiam et Assyriam –, vidit, scilicet te
Bachum, residere aurato curru longa veste cum regeres leones –
fingunt poete quod tigres trahunt currum Bachi, non leones. Unde
cur hic Seneca posuit leones non michi satis apparet, nisi forte 10
aspiciatur ad rationem figmenti magis quam ad ipsum figmentum.
Ideo enim secundum Fulgentium Mithologie libro II insidere
tigribus dicitur vel quod feritatem vinolentia generet vel quia
efferate mentes vino mulceantur. Unde et secundum eundem
Fulgentium, Lieus dicitur, quasi leniens mentem. Leones autem 15
cum tigribus in feritate concordant. Dicitur etiam alibi quod linces
trahunt currum eius. Unde Ovidius IIII de Transformatis: tu
bi iugum pict is insignia frenis col l a premis l incum, vel
34 ________ 34
1-3 id…terras] Isid. orig. 13, 21, 8 id est caterva, quia decem fluminibus magnis
sibi adiunctis inpletur et efficitur unus: Ganges autem vocatus a rege Gangaro
Indiae. Fertur autem Nili modo exaltari, et super Orientis terras erumpere. || 6-7
Araxis…Assyriam] cf. Isid. orig. 13, 21, 13 Araris fluvius Orientis….Currit enim
per Parthiam et Assyriam. Sed cf. Trev. Exp. Phaedr. 58 (Chiabò 34, 25; 35, 1-3);
Exp. Med. 373 (Roberti 63, 3-6) || 9 fingunt…leones] cf. Trev. Exp. Med. 85
(Roberti 35, 11-12) ‘qui iuga aptat tigribus’, fingitur enim a poetis quod tigres
trahunt currum Bachi. || 12-15 secundum Fulgentium…mentem] cf. Fulg. myth. 2,
12 (92) tigribus sedere dicitur, quod omnis uinolentia feritati semper insistat siue
etiam quod uino ecferatae mentes mulceantur; unde et Lieus dicitur quasi
lenitatem praestans. || 17-18 tu…lincum] Ov. met. 4, 24-25
__________
2 regem P || 3 Nili more] in limore P, more suppl. supra l. T || 6 inpedit suppl. in
mg. Soc. | illius suppl. supra l. m. alt. Soc. || 9 fingunt] fungunt ex fingiunt corr.
m. alt. V || 11 aspiciatur] accipiatur V || 12 secundum…II suppl. in mg. T |
Mithologie libro II] mut. ord. Soc., michologie ex micholoe suppl. supra l. m. alt.
V | libro] lr Soc. : li V | post II, c· add. V || 13 vinolentiam P || 14 eundem suppl.
in mg. T
36
expositio edippivv. 429-477
E
propter eandem causam vel propter perspicaciam visus, que dicitur
esse in lincibus; vinum enim moderatum acuit intellectum –. Te, o
Bache, Sillenus senior, scilicet qui fuit nutricius tuus, sequitur turpi
asello, id est sedens super turpem asellum. Terre feroces, id est que
a gentibus ferocibus inhabitantur, sensere Zedachum, id est 5
Bachum – Zedachus enim unum est de nominibus Bachi, que multa
sunt –, et quos, id est illi senserunt eum, quos mutantes arva
Boreas vicinus ferit – isti sunt Scite sive Gothi, qui incertas
habitationes solebant habere, quos inter alios populos orientales
devicit Bachus – gentesque quas Meotis, id est palus Scithie, alluit 10
fluctu frigido – quia eius aqua nimio frigore congelascit –
gentesque quas sydus Archadium, scilicet Boetes – qui est custos
plaustri, qui vocatus est Archas et erat filius Calixtone, filie regis
Archadie, quam Iuno convertit in ursam; cumque Archas, filius
eius, venando voluisset eam occidere, Iupiter filium et matrem in 15
celum transtulit –, geminumque plaustrum, id est maior et minor
35
________ 35
8-9 Scite…habere] cf. Trev. Exp. Phaedr. 167 (Roberti 44, 16-18) ‘Geta vagus
campis’, quia non utuntur domibus fixis, set semper vivunt in tabernaculis; Exp.
Tro. 1104 (Palma 77, 10-12) gens Scitarum non solebat habere domos certas, sed
nunc hic nunc alibi figebant tentoria. || 13-16 Archas…transtulit] cf. Trev. Exp.
Thy. 874 (Franceschini 72, 4-12) Jupiter concubuit cum Calistone filia regis
Archadie, quam Iuno convertit in ursam; peperit autem filium qui vocabatur
Arthas qui cum esset XV annorum, indulgens venationi matrem ursam factam
nescienter, tenso arcu, voluit spiculo transfixisse, sed Iupiter miseratus transtulit
ambos inter sidera quorum unum dicitur Ursa vel Plaustrum, aliud custos Urse vel
Archophilax, vel Bootes et fulgent XLIX stellis.
__________
1 eundem V || 2 vinum] unum P || 4 post asellum, hic versus exametri heroicus
est et sequitur unus versus ubi deficiens una sillaba a trimetro iambico et alius
constans duobus spondeis et duobus dactilis. sunt insueta metra. dicit autem add.
T (sed del.) || 5 zedacum P T || 6 zedachius Soc. : zedacus P V | enim om. V |
unum est] mut. ord. V || 6-7 Bachi…sunt suppl. in mg. T || 8 vicinis P | sive
Gothi] singothi P T Soc. || 11 congelescit Soc., post congelascit, hic versus constat
metro adonio, quod constat dattilo et spondeo add. T (sed del.) || 12 gentesque
quas] sic scripsi quia quasque exhib. Sen. codd. | boeres P || 13 Calixtone P T
Soc. : Calistone Bodl., sed genitivum Calixtonis praebet Trev. Exp. Ag. 831
(Meloni 79, 3) || 15 voluisset] voluit Soc.
37
nicolai treveti vv. 476, 478-485
Ursa – que sunt sydera iuxta polum aquilonarem –, despectat
vertice summo, id est ab alto polo, quasi dicat: et ille gentes que
sunt sub polo aquilonari vel septemtrionali senserunt Bachum, quia
scilicet de eis triumphavit. Ipse, scilicet Bachus, domuit Gelones
dispersos, – Gelones sunt gens Arabum – detraxit, scilicet Bachus, 5
arma puellis trucibus, id est Amazonibus; caterve Termodoontiace,
id est Amazones – que inhabitant terram iuxta fluvium Termo-
doontem –, deiecto ore, id est deiecta facie, petiere terram, scilicet
cadentes coram Bacho, tandemque positis, id est depositis, levibus
sagittis mites sunt facte, sacerque Citheron, id est mons iuxta 10
Thebas, undavit sanguine cede Ophionia, id est quam fecerunt
Ophionie, id est Thebane matres. Tangit hic fabulam de morte
Penthei, qui fuit filius Agave, filie Cadmi, que cum sororibus
Auctonoe et Inoo versa in amentiam Pentheum orgia Bachi
despicientem, putans esse aprum, dilaceravit – Et nota quod ‘ophi’ 15
36 ________ 36
5 Gelones…Arabum] Papias vocab., s.v. Gelones, p. 132a Gelones gens Arabum
|| 6-8 Termodoontiace…Termodoontem] cf. Trev. Exp. Herc. f. 246 (Ussani 44,
7-8) ‘Termodoncie’, id est inhabitantis terram iuxta fluvium Termodontem; Exp.
Med. 214 (Roberti 47, 16-17) ‘Termodonciis’, Termodon nomen est fluvii
circueuntis regionum Amazonum; Exp. Herc. O. 21 (Meloni 6, 7-8) Amazones,
que sunt mulieres bellatrices iuxta fluvium Termodontem. || 10-11 Citheron…
Thebas] cf. Papias vocab., s.v. Citheron, p. 66a Cithaeron mons Boetiae iuxta
Thebas. || 12-15 Tangit…dilaceravit] cf. infra p. 81, ll. 7-9; Trev. Exp. Herc. f.
387 (Ussani 63, 3-5) Agave enim habuit filium Pentheum, qui despexit orgia
Bachi, quem mater putans esse aprum, advocatis sororibus, membratim
dilaceravit; Exp. Phoen. 18 (Mascoli 73, 13-16) tangit fabulam de Pentheo, filio
Agave, qui contempsit festum Bachi; propter quod mater eius cum sororibus
furens, in festo Bachi ipsum Penteum, credens esse aprum, primo vulneravit tirso
et, adiuvantibus sororibus, membratim laceravit.
__________
4 post triumphavit, horum IV versuum primus et tercius unius metri sunt, secun-
dus et quartus diversificantur metro ab aliis et inter se add. T (sed del.) | Ipse] Ille
Sen. codd. | Gelones] Gelonos Sen. codd. praeterquam Sen. text. w || 6
Termodoontiace] termo donuciate P : tremodocinciate V || 7 amaones P || 10 post
facte, horum versuum primi tres sunt metri saphici, quartus est versus prescisus
eiusdem metri, quintus vero abundat in eo in quo quartus deficit, scilicet in uno
pede trocheo in principio, sextus est versus prescisus simpliciter add. T (sed del.) ||
11 sanguine cede] mut. ord. Soc. || 15 delaceravit P : dilaceraverunt V
38
expositio edippivv. 485-493
E
grece idem est quod serpens, unde Ophionia, id est serpentina.
Dicuntur autem Thebani Ophionii quia de genere serpentino erant:
Cadmus enim et Hermione uxor eius, qui fundaverunt Thebas,
versi sunt in serpentes. Socii etiam Cadmi, qui simul cum eo
fundaverunt Thebas, de dentibus serpentis Martii nati sunt, ut alias 5
dictum est –. Et presides petiere silvas et agros, quia furentes et
bachantes, relicta civitate, petierunt in presidium sui agros et silvas.
Noverca, scilicet Iuno, Bachum presentem coluit, id est honoravit
in celo collocatum – vinum enim in sacrificiis est acceptum
omnibus diis –. Naxos, id est insula illa, redimita, id est coronata, 10
ponto, id est mari Egeo, tradidit thalamis, scilicet Bachi, virginem,
scilicet Adriagnem, relictam, scilicet a Theseo, pensans, id est
recompensans, meliore marito dampna, scilicet illata a Theseo –
Nota quod Adriagnes et Phedra filie fuerunt Pasiphe, quas Theseus
interfecto Minotauro, ut alias dictum est, secum adduxit et quia 15
Phedra fuit pulcrior, accepit illam et Adriagnem dereliquit, que
postea in insula Naxos nupsit Bacho, qui erat nobilior quam
Theseus –; Nictelius latex, id est aqua illius fontis quem fecit
Bachus, fluxit ex pumice sicco; rivi garruli, scilicet ab illo fonte
20 37
________ 37
1-2 Ophionia...erant] cf. Trev. Exp. Herc. f. 268 (Ussani 48, 8-10) ‘Ophionius’, id
est serpentinus, quia de dentibus serpentis nati sunt Thebani. || 5-6 ut…est] cf.
Trev. Exp. Herc. f. 260-261(Ussani 47, 10-16) Tangit hic fabulam de Cadmo, qui,
cum interfecisset serpentem martium iuxta locum ubi conditurus erat civitatem,
audivit Palladem precipientem quod dentes illius serpentis tamquam semina
commendaret terre; quod cum fecisset, creverunt de terra milites armati, qui
statim pugnaverunt et ceciderunt mutuis vulneribus, exceptis quinque, qui erant
socii Cadmi ad condendum Thebas. || 15 ut…est] cf. Trev. Exp. Phaedr. 92
(Chiabò 38, 2-5) Theseus Adriagne sorori Phedre fidem dederat quod duceret
eam, set postea rupta fide Adriagnem dereliquit in Chio insula et Phedram duxit
quia pulcrior erat.
__________
3 et suppl. supra l. m. alt. T || 3-4 uxor…serpentes om. V | Cadmi] casmi V || 6
presides] precides P T : precides ex presides corr. supra l. m. alt. V : Proetides
fere omnes Sen. codd. | quia] que V | furientes T || 13 a add. supra l. m. alt. T |
teseos T || 17 in suppl. supra l. T | Napxos V || 19 punice P T Soc.
39
nicolai treveti vv. 493-507
v
descendentes, secuere gramen, id est gramineam terram, humus
alta, scilicet que prius habuit defectum aque, conbibit dulces
succos, scilicet aque fluentis de fonte Nictelio, lacusque nivei,
scilicet conbibunt, candidos fontes, scilicet dum recipiunt aquas
fontium derivatas ad illos lacus; pluraliter dicit fontes propter 5
multas scaturigines, quamvis forte sit unus fons principalis qui
Nictelius dicitur. Deinde quomodo Adriagnes a Bacho ducta sit in
celum subdit dicens: et Lesbia, scilicet Adriagnes – sic dicta a
Lesbon insula ubi in honore Bachi forte specialiter colitur –, mixta
cum odore thimo, id est odore illius herbe que thimus dicitur, quam 10
solebant mulieres portare ut suaviter olerent; Lesbia, dico, nova
nupta, id est nova uxor Bachi, ducitur magno celo, scilicet quia a
Bacho stellificata est; Phebus infusis capillis canit sollempne
carmen, – in nuptiis Adriagnis, quia erat filia filie sue Pasiphe –
geminus Cupido, id est uterque filius Veneris – scilicet Iocus et 15
Cupido –, concutit tedas, id est faces nuptiales; Iupiter quodque
telum, scilicet existens, fulmen igneum deposuit Bacho veniente,
scilicet cum uxore ad celum. Deinde, cum dicit Lucida <v. 503>,
promittit se perseveraturum in laudibus Bachi, VI versibus
exametris dicens: Dum current sydera lucida mundi annosi, id est 20
antiqui, dum Occeanus ambiet fluctibus orbem clausum, scilicet
suo ambitu, dumque Luna recolliget ignes dimissos, id est patitur
augmentum et decrementum lucis, dum Lucifer predicet, id est suo
ortu prenuntiabit, ortus matutinos, scilicet solis, dum alta Arctos, id
est Ursa – que est iuxta polum septemtrionalem –, nesciet Nerea 25
ceruleum, id est mare ceruleum – hoc dicit quia secundum poetas
38
________ 38
6 fons om. P || 7 Adriagnes] -s suppl. supra l. m. alt. T, om. P V || 8 dicens suppl.
supra l. T || 10 odore] odoro plerique Sen. codd. || 11 dico] do V || 12 scelo P ||
14 post carmen, an scilicet supplend. ? | Adriangis T : Adriagnes V || 17 scilicet
existens suppl. supra l. T || 19 post se, ad add. P || 19-20 versibus esametri Soc. :
verso exametris V || 21 ambiget T | scilicet suppl. supra l. m. alt. T || 24 alta]
altaque Sen. codd. || 26 id…ceruleum om. V | dicit suppl. supra l. T
40
expositio edippivv. 508-511
E
omnes alie stelle ab Ursa et eis que sunt Urse vicine merguntur in
mari dum occidunt, sed Ursa numquam occidit nec mergitur in
mari –; dum, inquam, omnia ista durant, quod erit semper:
venerabimur candida ora, id est pulcram faciem, formosi Liei, id
est Bachi. 5
<ACTVS TERTIVS>
In carmine quinto, quod scribitur metro iambico trimetro,
Creon rediens a Tyresia indicat Edippo responsum esse quis debeat
penas solvere regi Laio. Et circa hoc tria facit. Primo enim Creon,
quamvis invitus, inducitur ut audita a vate Tyresia, cui comes datus
erat, indicet. Secundo, quasi minis inductus, ea que audivit edocet, 5
ibi: Est procul <v. 530>. Tertio Edippus, non credens, in fine
ipsum recludi iubet, ibi: quicquid timebam <v. 660>. Prima pars in
modum dyalogi continet sermones XV. Primo enim inducitur
Edippus, Creontem redeuntem super illo qui debeat puniri ad
placandum deos requirens. Unde dicit: Et ipse vultus, scilicet tuus, 10
o Creon, refert notas flebiles, id est signa fletus. Quasi dicat: vultus
tuus apparet tristis ac si flere velles, expone cuius capite placemus
deos. Secundo inducitur Creon hec indicare dissimulans. Unde
dicit: Iubes fari, id est dicere, que metus, id est timor, suadet –
15 39
________ 39
1-3 omnes…mari] cf. Trev. Exp. Med. 404 (Roberti 66, 13-16) Iste stelle que Urse
dicuntur continue volvuntur circa polum et numquam occidunt aut merguntur in
mari sicut de aliis stellis que occidunt fingunt poete; Exp. Thy. 477 (Franceschini
43, 23-24) ‘ethereas Arthos’, id est stellas iuxta polum, que numquam secundum
poetas contingunt mare; Exp. Herc. O. 281 (Meloni 32, 11-12) ‘sicca Ursa’,
scilicet in polo septemtrionali, qui numquam occidit.
__________
4 formosei V || 6 Expositio carminis V praep. T Soc. (in mg. et mut. ord. Soc.) |
quinto] V P T : Vto
Soc. || 7 quis] -s suppl. supra l. m. alt. T || 8 Et om. P T || 11 in
fine post Tertio V || 16 refert] praefert Sen. codd. | 17 placeamus Soc.
41
E
5
10
15
formosei V
quis] -s s Et in
f refert] praefert S placeamus S
nicolai treveti vv. 511-524
v
michi – tacere. Tertio inducitur Edippus ipsum ad indicandum
suadens. Unde dicit: Si Thebe ruentes non satis movent te, scilicet
ut indices, at moveant, scilicet te, sceptra lapsa, id est regna lapsa,
domus cognate, id est cognatione tibi iuncte. Quasi dicat: si non
compateris civitati ruenti, saltem compatere cognationi tue, scilicet 5
uxori mee, que est soror tua, que sceptrum et regnum mecum tenet.
Quarto dissuadet Edippo ne inquirat ulterius, dicens: Cupies
nescisse quod expetis, id est desideras, nimium nosse. Quinto
inducitur Edippus hanc suasionem vilipendens et Creontem de
silentio arguens. Unde dicit: Ignorantia est remedium iners, id est 10
hebes et nichil valens, malorum, id est contra mala iminentia.
Itane, scilicet per taciturnitatem, obrues, id est abscondes, indicium
et publice salutis?, quasi dicat: non est bonum quod ita facias.
Sexto ab hac taciturnitate se excusat Creon, dicens: Piget sanari,
ubi turpis est medicina, quia melius esset mori quam facere aliquid 15
turpe propter sanitatem. Septimo Edippus, ni fateatur quid audierit,
comminatur ei. Unde dicit: Fare audita, vel scies, id est experieris,
domitus gravi malo quid possint arma regis irati. Octavo
respondens Creon regum levitatem arguit dicens: Reges odere, id
est oderunt, dicta que iubent dici. Et aliquando gravius offenduntur 20
quando dictum est quod nolunt dici quam si tacitum fuisset, sicut
de Edippo isto fuit, ut postea patebit. Nono inducitur Edippus
iterum graviter comminans, ni fateatur quod audivit. Unde dicit: O
vile caput, mitteris pro cunctis Herebo, id est ad infernum, ni, id
est nisi, retegas, id est reveles, voce tua archana, id est secreta, 25
sacri, id est sacra secreta que a vate Tyresia audisti. Decimo Creon
adhuc instat ut tacere sibi liceat. Unde dicit: Liceat tacere, scilicet
michi, nulla libertas minor petitur a rege. Undecimo Edippus
40
________ 40
1 ad suppl. supra l. m. alt. T || 5 compatieris V || 7 inquirat ulterius] mut. ord.
Soc. || 10 iners om. V || 13 bonum suppl. in mg. m. alt. Soc. || 17 experierieris
Soc. || 18 malo om. P || 20 offendetur P || 25 retegas] retegis Sen. codd. || 26
sacri] sacer T Soc., ex saceri corr. V | secreta] secta P || 26-27 Creon adhuc] mut.
ord. Soc. | tacere sibi] mut. ord. Soc.
42
expositio edippivv. 524-533
E
docet hanc libertatem, licet parvam, esse quandoque magis in
nocumentum regis et regni quam lingua vilis. Unde dicit: Vilis
lingua obest sepe regi atque regno, magis muta libertas, id est
libertas obmutescendo aliquando magis nocet. Duodecimo
conqueritur Creon tam modicam petitionem sibi negari, dicens: 5
Quid licet cuiquam, ubi non licet tacere?, quasi dicat: nichil.
Tertiodecimo inducitur Edippus crimen lesi imperii imponens ei
qui non vult loqui iussus a rege. Unde dicit: Qui iussus, scilicet a
rege, loqui tacet, solvit, id est destruit quantum in ipso est,
imperium, scilicet regis. Quartodecimo inducitur Creon petens se 10
posse loqui sine offensa. Unde dicit: Precor, o Edippe, placidus, id
est sine offensa, accipias verba coacta, id est que non sponte mea,
sed cogente te loquar. Quintodecimo Edippus tanquam petitionem
rationabilem hoc admittens, dicit: Fuitne ulli pena vocis expresse?,
id est coacte ad exprimendum, id est: Numquid aliquis punitus est 15
pro eo quod coactus est dicere? Quasi dicat: non. Deinde, cum dicit
Est procul <v. 530>, enarrat Creon revelationem factam Tyresie de
eo qui puniri debet ut placentur dii. Et primo describit locum ubi
Tyresias invocavit deos infernales dicens: Lucus niger, id est silva
nigra, ylicibus, id est obscura propter umbras ylicum – Est autem 20
ylex genus arboris ab electo dicta: huius enim arboris fructum
homines primum sibi ad victum elegerunt, id est glandem –, circa
loca Dircea, id est vicina fonti qui Dirce dicitur; loca, inquam,
vallis irrigue, id est que irrigatur aquis fontis illius. Cupressus, id
est multitudo cupressorum, exerens caput altis silvis alligat nemus 25
41 ________ 41
21-22 ylex…glandem] Papias vocab., s.v. Ilex, p. 151b genus arboris ab electo
dicta: huius enim arboris fructum homines primum ad victum sibi elegerunt, id est
glandem; cf. Trev. Exp. Thy. 654 (Franceschini 56, 17-18) ylex arbor est ferens
glandes quibus olim vescebantur homines.
__________
9 post tacet, id est add. P | solvit...destruit] et sciluit, id est destituit V | quantum]
quam P T || 10 scilicet om. P || 13 te] se P T || 14 rationabilem] rationalem Soc. ||
15 post punitus, est suppl. in mg. m. alt. Soc. || 17 Est] st Soc. || 24 irrigantur P V
43
nicolai treveti vv. 533-547
v
trunco semper virente, quercusque, id est multitudo quercuum,
annosa, id est antiqua, tendit, id est extendit, curvos ramos
putresque: silva cadens, id est ad casum tendens, fessa radice,
scilicet quia non sufficit ultra sustinere robora, pendet fulta trabe
aliena. Laurus amara baccis et leves tilie – tilia est genus arboris 5
levissime – et mirtus Paphia – a Papho insula, sic dicta quia ibi
habundat – et alnus motura remos per mare immensum – hoc dicit
quia de alno solent fieri remi navium – et pinus obvia Phebo – quia
ad obviationem solis emittit de se lacrimam sive resinam –
opponens latus enode, scilicet sine nodo, Zephiris – hoc dicit quia 10
illis ventis fovetur et saltem a parte illa, qua Zephirum recipit, est
sine nodo –; hec, inquam, omnia sunt in illa silva: medio, id est in
medio istorum, stat arbor ingens ac surgit gravi umbra silva
minore, scilicet quam umbra existente, et diffusa, scilicet umbra,
ramis, scilicet illius arboris, magno ambitu defendit nemus, scilicet 15
quod est sub illa. De quo nemore subdit: Tristis lucus sub illa,
scilicet arbore est, et inscius Phebus, scilicet quia non potest ibi
bene sol lucere propter umbram illius magne arboris; hic, id est in
illo loco, humor rigens eterno frigore, scilicet quo semper
congelat; stagnat, id est in modum stagni stat, palus limosa et 20
circuit fontem pigrum, quia propter frigus congelans ipsum, non 42
________ 42
5-6 genus…levissime] Papias vocab., s.v. Tilia, p. 352a genus arboris levissimae.
__________
1 truncto V || 2 id…extendit om. Soc. ex homoeotel. || 3 putresque] et putres situ
Bodl. et Sen. codd. || 4 scilicet quia] mut. ord. V | post robora, sua add. P T || 5
tilia] tibia T : talia V || 6 mirtus] ex turtus corr m. alt. T : mixtus P | Papho] papha
P T Soc. || 7-8 dicit quia bis scr. V || 10 quia suppl. supra l. m. alt. T || 13 umbra]
-r- suppl. supra l. m. alt. T || 14 post scilicet, umbra fort. pro lemmate
accipiendum et scilicet delend.: diffusa ramis umbra Sen. codd. alterius familiae
(quae A vulgo appellatur) || 15 post ramis, scilicet] illius P || 17 Phebus] Phoebi
Sen. codd. || 17-18 non…sol] ibi non bene potest soli Bodl. | bene] om. P T Soc. |
hic] hinc plerique Sen. codd. A familiae || 20 congelatur Soc. Bodl. | stagnat…et]
sic scripsi et distinxi quia ordinem verborum (vv. 546-547) confudisse vid. Trev.
Sin aliter, et delend. | stamgni T || 21 propter suppl. supra l. m. alt. T
44
expositio edippivv. 548-563
E
potest decurrere. Secundo, cum dicit Huc ut sacerdos <v. 548>,
describit vatem Tyresiam invocantem deos infernales, dicens: Ut,
id est postquam, senior sacerdos, id est vates Tyresias, huc, id est
ad locum quem descripsi, intulit gradum, haut, id est non, est
moratus, scilicet facere quod disposuit; locus prestitit noctem, id 5
est obscuritatem. Quasi dicat: non oportuit expectare tenebras
noctis naturalis, quia locus sine tali nocte sufficienter tenebrosus
erat. Tum, id est tandem, tellus effossa, scilicet est, et super
iaciuntur ignes rapti rogis, id est faces ignite rapte de rogis –
scilicet in quibus conburuntur corpora mortuorum –. Ipse vates 10
integit corpus amictu funesto, id est funerali, et lugubris, id est
luctum simulans, perfundit pedes imos palla; mestus senex
ingreditur squalente, id est sordente, cultu; taxus mortifera
astringit comam canam, quasi dicat: habuit sertum de taxo.
Bidentes nigro vellere atque atre, id est nigre, boves trahuntur 15
retro, id est retrograde trahuntur ad sacrificia. Flamma predatur
dapes vivumque pecus trepidat igne ferali, id est propter ignem
feralem. Inde, id est post hoc, vocat manes, id est deos mortuorum,
teque, scilicet o Pluto, deus inferni, qui regis manes, id est deos
mortuorum, et obsidentem, id est vocat obsidentem, claustra lacus 20
feralis, id est infernalis – id est vocat Cerberum, ianitorem inferni –
volvitque, scilicet vates Tyresias, carmen magicum, id est
incantationem magicam, et minax rabido ore, id est vultu furioso,
decantat quicquid placat umbras leves, id est animas sine corpore,
aut cogit, scilicet eas; sanguis, scilicet animalium que sacrificat, 25
43 ________ 43
3 ante postquam, id est ex est corr. supra l. m. alt. T || 8 effossa suppl. supra l. m.
alt. T || 9 ignes] agnes P T : angues Soc. | post rapti, rogis suppl. in mg. Soc. |
ignite rapte correxi coll. Trev. Exp. Herc. f. 101 (Ussani 26, 18-19); Exp. Med.
14; 112 (Roberti 29, 10; 37, 12) : igniti rapti w || 10 quibus correxi : quo w; cf.
infra p. 76, l. 11 et Trev. Exp. Herc. O. 318 (Meloni 36, 10-11) || 11 et spectat
proprie ad frondem quatit v. 552, quae verba desiderantur in exp. || 14 sertum
suppl. in mg. m. alt. T || 15 ante atque, et add. P T Soc. || 17 vivumque] unumque
P | pectus V || 18 hoc] hec, ut vid., T || 21 feralis] letalis Sen. codd. | invocat V ||
24 placat] aut placat Sen. codd. || 25 post sanguis, scilicet suppl. supra l. T
45
nicolai treveti vv. 563-576
v
irrigat focos, id est ignes sacrificii, uritque, scilicet in focis illis,
solidas pecudes, id est solida corpora pecudum, et specum, scilicet
terre effosse, saturat multo cruore insuper et libat liquorem lactis
niveum, id est candidum, et fundit, scilicet in libamen, Bachum, id
est vinum, manu leva, id est sinistra, rursumque canit, scilicet 5
carmen magicum; et intuens terram ciet, id est vocat; voce
graviore manes et turba Hecates attonita, scilicet tanto clamore,
latravit – Nota: Hecates idem est quod Proserpina, scilicet dea
inferni ab ‘hecaton’, quod est centum, vel quia Menelaus centum
victimis eam placaverit, vel quia insepultos infra centum annos ad 10
inferos admittere nolit. Et ideo hec multitudo insepultorum potest
dici turba Hecates, que latrasse dicitur, id est irrationabiliter
clamasse –; valles cave ter sonuere mestum, scilicet quiddam,
tellus toto succusso solo pulsata, scilicet est, tanquam facto
terremotu. Tertio docet quid vates ipse, visis hiis signis, dixit. Unde 15
dicit: Vates, scilicet Tyresias; ait «Audior», id est exaudior, «fudi
rata verba», id est certa verba et non frustrata suo effectu; «cecum
chaos rumpitur», id est infernus tenebrosus aperitur, «populoque
Ditis», id est regis inferni, «datur iter ad superos». Omnis silva
subsedit et erexit comam, robora duxere, id est duxerunt, rimas, id 20
est fissuras, et horror concussit totum nemus, terra se dedit retro
44
________ 44
8-11 Proserpina…nolit] cf. Papias vocab., s.v. Hecate, p. 140b Proserpina trivia
¢pÕ toà ˜katÒn aut quod centum victimis Menelaus eam placaverit aut quod
insepultos centum annos apud inferos recipere nolit.
__________
1 irrigat] -t suppl. m. alt. T | focos] sacros V || 3 lactis om. V || 5 rursus Sen. codd.
|| 6 carmen] camen V || 7 et…attonita] cf. vv. 568-569 in Sen. edd.: voce et
attonita citat. / Latravit Hecates turba || 8 Hecates] h- suppl. supra l. T | quod om.
V || 11-12 potest dici] mut. ord. V | irrationabiliter ex irrationaliter corr. in mg. m.
alt. T || 14 toto] tota Sen. codd. | succusso] -s- suppl. supra l. m. alt. T : succuso
Soc. || 15 terre motu V || 17 rata] rara P T Soc. | suo] sine, ut vid., T || 18 populo]
populis Sen. codd. || 21 fissuras] ex fcissuras corr. T : scissuras Soc. | se dedit]
sedit Soc.
46
expositio edippivv. 577-578
E
gemuitque penitus; et hoc ex una duarum causarum: sive non tulit
equa mente profundum Acheron abditum, id est latens, temptari –
Alexander in Scintillario poesis dicit: Volunt autem
Acherontem de imo nasci Tart aro , huius es tuari a
St igem creare, de St ige nasci Cochi ton . Cuius rei hec 5
es t ethimologia , qui a qui caret gaudio , quod s ignificat
‘acheron’ , faci le in t ris t i t iam cadi t , quam ‘s t ix ’
s ignificat ; t r is t i t ia autem luctui , qui ‘cochi to’
s ignificatu r, vi cina est . Hec aut em in t er r is animos
humanos contu rbare quis nesci at? Sane Acheronta 10
constat esse locum in Ytal i a, haut longe a Bai is ,
undique a montibus circumseptum, adeo ut nunquam
solem, nis i in meridie , possi t aspicere. Loca et iam, que
in vicinis sunt , cal idis et sulphurat is aqui s scatent .
Sine gaudio aut em di ci tur locus i l le, qui a nigromantia 15
et cyromantia ibi exerceri solent , que s ine hominis oc-
cis ione non fiebant . Nam et Eneas i l l ic, occiso Misseno ,
45
________ 45
3-17 Volunt…Misseno sqq.] Mythogr. 3, 6, 2, 22-35 Volunt autem Acherontem
de imo nasci Tartaro; hujus aestuaria Stygem creare; de Styge nasci Cocyton.
Cujus rei haec est etymologia, quia qui caret gaudio, facile in tristitiam cadit;
tristitia autem luctui vicina est; hunc autem in terris animos humanos conturbare
quis nesciat? Sane Acheronta constat locum esse in Italia, haud longe a Bajis,
montibus undique septum, adeo ut numquam solem nisi in meridie possit aspicere.
Loca etiam, quae in vicino sunt, calidis et sulphuratis aquis scatent. Sine gaudio
autem dicitur locus ille, quod necromantia et sciomantia ibi exerceri consueverant,
quae sine hominis occisione non fiebant. Nam et Aeneas illic occiso Miseno
5-9 Cuius…significatur] cf. Mythogr. 3, 6, 2, 18-22 Interpretatur autem Lethe
‘oblivio’, Cocytos ‘luctus’, Phlegethon ‘ardens’, Acheron ‘sine gaudio’ vel salu-
te; ¢ enim sine, ca‹re ‘gaudium’ vel ‘salve’ dicitur.…Styx ‘tristitia’ interpretatur.
__________
1 gemuitque] -i- suppl. supra l. m. alt. T || 3-17 Alexander…Misseno in mg. T ||
5 hec] hic V || 8 luctui qui] mut. ord. T || 9 est om. T || 12 utique T | a…
circumseptum] montibus septum Trev. Exp. Herc. O. 1963 (Meloni 179, 7-8) || 13
nisi om. T || 14 vicinis] vicino Trev. Exp. Herc. O. 1963 (Meloni 179, 11) || 16
exerceri solent] exercere consueverunt Trev. Exp. Herc. O. 1963 (Meloni 179, 11)
47
nicolai treveti vv. 579-588
v
et Ulixes , occiso Elpenore, sacra is ta complevi t .
Cochi tus quoque locus est Acheront i vicinus, qui et iam
ob eandem causam dici tur luctuosus – sive, scilicet alia
causa: quia tellus ipsa sonuit rupta compage, scilicet eius, ut daret
viam functis, id est defunctis, aut, scilicet tertia causa fuit: quia 5
triceps Cerberus, id est canis infernalis habens tria capita, furens
movit, id est commovit, graves cathenas. Quarto Creon, comes
Tyresie, docet que monstra tunc viderit. Unde dicit: Subito, scilicet
dum hec fiunt, dehiscit, id est aperitur terra magno hyatu, et laxato
immenso sinu, id est grandi hyatu, vidi ipse deos pallentes inter 10
umbras, id est animas corpore exutas, ipse, scilicet ego, vidi lacus
torpentes, scilicet Stigem et Acherontem, veramque noctem, quia
scilicet respectu eius nox nostra quasi dies est; sanguisque gelidus
hesit in venis, scilicet meis – pre timore –. Prosiluit seva cohors et
omne vipereum genus, id est genus Thebanorum – quorum origo 15
erat a serpentibus –, stetit in armis; et specificans quod genus
vipereum stetit in armis dicit: fratrum caterve sate dente Dirceo, id
est dente serpentis Martii – qui fontem Dircen incoluit. Cum enim
Cadmus illum serpentem interfecisset, precepit ei Pallas ut dentes
seminaret, de quibus subito orta est cohors militum armata, qui 20
mutuo congressu statim se interfecerunt, relictis tantum quinque
superstitibus, qui cum Cadmo condiderunt Thebas. Horum umbras,
46
________ 46
et Ulixes occiso Elpenore sacra ista complevit. Cocytos quoque locus est
Acheronti vicinus, qui etiam ob eandem causam dicitur luctuosus; iisdem fere
verbis Exp. Herc. O. 1963 (Meloni 179, 1-15) || 18-20 dente…armata] cf. supra p.
39, 2-6 et app. ad loc. || 21-22 relictis…Thebas] cf. Trev. Exp. Tro. 219 (Palma
19, 24-26) scilicet unus de quinque fratribus qui, superstites de illis qui nati sunt
de terra, una cum Cadmo fundaverunt Thebas, sicut supra habitum est in Edippo.
__________
1-3 et…luctuosus in mg. T | Ulixes] unxit T | Elpenore correxi coll. Trev. Exp.
Herc. O. 1963 (Meloni 179, 13) et Mythogr. ed. : Olpendre P T V : Olpendee Soc.
| causam suppl. in mg. T || 9 magno] -o ex -a corr. m. alt. T | laxato] -o ex -a corr.
m. alt. T : laxata patuit Sen. codd. || 10 post hyatu, scilicet est add. T (sed del.) || 14 cohors] choors V || 15 vipereum] impereum P : viperum V || 17 sate] sati fere omnes Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) || 21 statimque V |
quinque] V V
48
expositio edippivv. 589-602
E
quas in inferno vidit, vocat ‘sevam cohortem’ et ‘genus vipereum’ –,
avidumque malum populi Ogigii, scilicet vidi – Ogigii, id est
Thebani, ab uno quinque fratrum, qui Ogigias vel Ogiges dictus
est –, id est vidi pestem illam que avide consumit populum
Thebanum. Tota Erinis, id est Furia infernalis, sonuit tuta, id est 5
secura, et cecus Furor Horrorque et una, id est simul cum hiis,
quicquid eterne tenebre creant celantque, id est abscondunt;
Luctus avellens comam – hoc dicit quia luctuosi solent avellere
capillos suos – Morbusque sustinens egre lassum caput, – infirmi
enim solent dolere caput – Senectus gravis sibimet et Metus 10
pendens, scilicet quasi dubius quid facere debeat. Hec, inquam,
pestes in inferno sonuerunt. Animus liquit, id est dereliquit, nos,
scilicet dum hec vidimus; nec mirum, quia: Ipsa, scilicet Mantho –
filia Tyresie –, que norat ritus atque artes senis, scilicet patris,
stupuit. Quinto narrat quid ultra fecerat Tyresias, dicens: Parens, 15
scilicet Tyresias, intrepidus audaxque dampno, scilicet cecitatis –
eo enim audacior fuit, quod ista monstra non vidit –, convocat
vulgus exsangue Ditis feri, id est crudelis regis inferni. Illico,
scilicet ad vocem Tyresie, volitant ut nebule leves, scilicet exeundo
de inferno, et trahunt auras libero celo, id est aere. Non Oetha, id 20
est silva illa sita in monte Thessalie qui Oetha dicitur, tot frondes
educat, non Ibla, id est silva illa, tot flores creat medio vere, cum
densum examen, scilicet apum – que propter flores habundant in
47
________ 47
1 vocat suppl. supra l. m. alt. T || 3 Ogigias] -gi- ex ogias suppl. supra l. m. alt.
T, ogigis P V Bodl. Apud Papiam, s.v., p. 232b legitur: Ogias (sic) unus de
superstitibus Cadmi || 5 tuta deest in Sen. codd., qui tum torva vel tum tota initio
v. 590 exhib.: fort. tuta in Sen. text. irrepsit, ex varia lectione supra tota, vel pro
tum || 7 abscondunt ex abscondent corr. supra l. m. alt. T || 9 sustinens] sustinet
V || 9-10 infirmi…caput suppl. in mg. T || 14 ritus…artes] mut. ord. Soc. | atque
artes] artesque Sen. codd. || 18 exsangue] exsanguine, ut vid., P : exangue Soc. ||
19 evolitant P || 20 oetha, ut vid., Soc. : cetha P T V : oeta Bodl. || 21 Oetha
correxi (cf. Trev. Exp. Med. 639, 777) : eta P : etha T Soc. : cetha V : oeta Bodl.
49
nicolai treveti vv. 602-613
v
illa silva –, vertitur, id est vertendo volat, alto globo, mareque
Ionium non frangit tot fluctus nec tanta ales, id est multitudo
alitum, fugiens minas gelidi Strimonis – Strimon est fluvius Tracie
in Bistonia provincia – permutat hyemes, scilicet querendo
calorem, secans celum pensat, id est recompensat, nives Arctoas, id 5
est aquilonares, Nilo torpente, scilicet calore. Quasi dicat: non tot
aves fugiunt frigora regionum aquilonarium et permutando hyemes
querunt regiones australes quot ille sonus vatis, scilicet Tyresie,
eduxit populos, scilicet ab inferis; anime pavide trementes petunt
latebras nemoris umbrosi. Sexto enumerat quosdam notabiliores 10
Thebanos, qui inter alios ascenderunt, ut sic perveniat ad Laium
regem qui occisus erat. Dicit ergo: Primus emergit solo Zetus,
scilicet filius Boree, qui erat socius Iasonis ad querendum vellus
aureum arietinum apud Colchos, ubi auxilio Medee devictus est ab
eis taurus ferocissimus. Unde dicit: premens, id est Zetus emergit 15
premens, dextera taurum ferocem cornibus. Secundus fuit
Amphion, de quo subdit: Amphion, qui dulci sono traxit saxa
manuque leva sustinet chelim, id est citharam; tandem Tantalis, id
est Niobe, filia Tantali et uxor Amphionis regis Thebanorum, que
habuit VII filios et VII filias, de quibus tam securam se putabat quod 20
saltem omnes perdere non posset. Unde de prole sua numerosa in
tantum superbivit quod despexit Lathonam, que tantum geminam
48
________ 48
3-4 Papias vocab., s.v. Strimen, p. 336a fluvius Tracie in Bystonia provincia. ||
19-22 Niobe…geminam sqq.] cf. Trev. Exp. Herc. f. 390 (Ussani 64, 8-15) Nota
quod Niobe, habens septem filios et totidem filias ex viro Amphione, filio Iovis,
nimis superbivit et invidit Latone et despexit eam, quia non habuit nisi geminam
__________
1 vertitur] nectitur plerique Sen. codd. | alto Bodl. et Sen. codd. : denso P T Soc.
V || 1-2 mareque…tanta om. Soc. || 5 secans] et…secans Sen. codd. | recom-
pensat] -com- suppl. supra l. m. alt. Soc. || 10 notabilioree Soc. || 11 ut om. P || 12
ergo] igitur T || 14 Colchos] cholcos (-h- suppl. supra l. m. alt.) P T || 15 eis om.
V (Iasone add. in mg. m. rec.) || 17 de...Amphion om. Soc. ex homoeotel. || 19
que] qui V || 20 ante filios, VII] septem T
50
expositio edippivv. 613-616
E
prolem habuit, scilicet Apollinem et Dyanam, quibus conquesta est
Lathone. Unde in ultionem materne iniurie Apollo omnes filios
Niobe et filias in presentia matris interfecit et ipsam in lapidem
marmoreum convertit. De hac ergo dicit: tandem Tantalis, id est
Niobe filia Tantali, tuto, id est ex hoc quod tutam et securam se 5
putavit de prole sua, superba fert caput gravi fastu et numerat
umbras, scilicet prolis sue, ac peior genitrix adest Agave – que
scilicet fuit filia Cadmi, qui fundavit Thebas. Hec cum duabus
sororibus, Auctonoe et Inoo, colens festa Bachi, furendo interfecit
Pentheum, filium suum, putans eum esse aprum et cum sororibus 10
membratim dilaceravit –. Hee sorores vocantur hic Bache; quarta
vero soror erat Semele, mater Bachi. De quibus dicit Fulgentius in
secundo Mithologie quod Bache dict e sunt , quasi vino
bachantes . Prima Ino: inos Grece vinum dicimus;
secunda Auctonoe, quasi ‘autonuoe’ , id es t se ipsam 15
non cognoscens; tert i a Semele , quasi ‘semal ion’ quod
nos Lat ine corpus dicimus , unde et ipsa genuisse
Liberum patrem di ci tur , quia de l ibidine nata es t
49
________ 49
prolem, scilicet Apollinem et Dianam, et ob hoc impedivit ne Latona ut dea
coleretur; super quo Latona conquesta est filio Apollini, qui interfecit primo septem
filios, quorum dolore mortuus est Amphion, deinde interfecit septem filias eius et
ipsam convertit in lapidem marmoreum; iisdem fere verbis Trev. Exp. Med. 955
(Roberti 115, 16-21); Exp. Ag. 392 (Meloni 41, 17-21) || 7-11 Agave…dilaceravit]
cf. supra p. 38, ll. 13-15; Trev. Exp. Phoen. 363 (Mascoli 105, 3-5) Agave mater
erat Penthei qui contempsit orgia Bachi que, furia acta, putans filium esse aprum,
dilaceravit eum…et caput eius tulit preferens pro victoria. || 13-18 Bache…est
sqq.] Fulg. myth. 2, 12 (91) Baccae dictae sunt quasi vino baccantes, prima Ino –
inos enim Grece vinum dicimus –, secunda Autonoe quasi autenunoe, id est se
ipsam non cognoscens, tertia Semele quasi somalion quod nos Latine corpus solu-
tum dicimus, unde et ipsa genuisse Liberum patrem dicitur, id est de libidine nata
__________
1 scilicet suppl. supra l. m. rec. V || 5 se] et P || 7 ante Agave, furibunda Sen.
codd. || 13 Bache] bacce P T V || 14 inos] yno V || 15 Auctonoe] autanoe P :
autonoe T V | quasi autonuoe om. Soc. || 16 semelion V || 18 est] erat V
51
nicolai treveti vv. 616-624
v
ebriet as ; quart a Agave , que ideo insanie comparatu r,
quod caput fi l i i v iol enta abscidi t –. Sic in hiis IIII sororibus
IIII ebrietatis genera notantur: prima est vinolentia, secunda oblivio,
tertia libido, quarta insania. Unde et hec nomina IIII Bache
acceperunt. Hanc penam intulit Bachus Pentheo quia despexit orgia 5
sua, inferens minas hiis qui Bachum honorabant. Unde dicit de
hiis: adest ac peior genitrix Agave – que fuit peior quam Niobe
quia Niobe perdidit filios, quia nimis dilexit eos, sed hec
dilaceravit filium proprium furibunda – quam, scilicet Agaven,
sequitur tota manus, scilicet sororum, partita regem, id est in 10
partes dilacerans regem – scilicet Pentheum –; Pentheus lacer, id
est laceratus ab eis, sequitur Bachas, id est matrem cum duabus
sororibus – que Bachia festa colebant –, sevusque, scilicet
Pentheus, etiam nunc tenet minas, scilicet sicut tunc quando voluit
cohercere cultores Bachi. Tandem vocatus Laius, scilicet rex 15
Thebanorum occisus, sepe extulit caput pudibundum atque dissidet
procul ab omni turba – quasi latere volens –. Unde subdit: celatque
semet – instat sacerdos, scilicet Tyresias – ut compareat –, et
geminat preces Stigias, id est infernales, donec efferat, scilicet
Laius, in apertum vultus apertos –. Septimo ostendit Creon 20
quomodo Laius insinuavit Edippum esse occisorem suum et suo
exilio purgandum regnum, quia propter eum facta fuit pestis. Unde
dicit: Fari horreo, scilicet ea que Laius dixit. Et tamen subdit dicta
eius. Unde dicit: stetitque horridus, scilicet Laius, effuso sanguine
25 50
________ 50
ebrietas, quarta Agave quae ideo insaniae comparatur, quod caput filii violenta
absciderit. || 2-5 IIII...acceperunt] cf. Fulg. myth. 2, 12 (91) Quattuor sunt
ebrietatis genera, id est prima vinolentia, secunda rerum oblivio, tertia libido,
quarta insania; unde et nomina haec quattuor Baccae acceperunt.
__________
2 violenta] vinolenta Soc. | sororibus] soribus V || 2-3 IIII…IIII] IIIIor
…quatuor
Soc. | vinolentia] violentia V | ante oblivio, nunc add. P, spat. vac. rel. Soc. || 4
IIIIor
Soc. || 5 ante Hanc, unde add. T | ponteo P : penthee T || 7 adest…Agave
suppl. in mg. T || 12 post sequitur, et Sen. codd. || 20 apertos] opertos fere omnes
Sen. codd. || 21 quomodo] quando V || 22 purgando P
52
expositio edippivv. 625-645
E
artus – synodoches est – obtectus comam squalidam, id est
sordidam, fedo pedore, id est fetore, et ore rabido fatur: «O domus
Cadmi effera, id est ferine mentis, semper leta cruore cognato,
vibrate potius tirsos, lacerate gnatos manu enthea, id est furiosa –
sicut fecerunt filie Cadmi quando interfecerunt Pentheum –, potius, 5
scilicet quam faciatis crimen detestabile quod nunc commissum est
Thebis. Et specificans quod est illud crimen, subdit: maximum
scelus Thebis est amor maternus, scilicet quo filius illicito amore
amat matrem. O patria, non raperis, id est consumeris, ira deum,
id est deorum, sed scelere. Non Auster luctificus, id est afferens 10
luctum, gravi flatu tibi nocet aut tellus parum satiata ethere pluvio,
id est pluvioso, alitu sicco, scilicet tibi nocet, sed rex cruentus,
scilicet Edippus, qui premia seve, id est crudelis, necis, scilicet qua
me – patrem suum – interfecit, sceptra occupat et nephandos
thalamos patris, id est uxorem patris – matrem scilicet suam – 15
nepharie tenet; invisa, id est odiosa, proles, scilicet dum interficit
patrem, sed tamen peior parens, scilicet est ipse, quam natus,
gravis rursus infausto, id est infelici, utero, egitque semet in ortus,
scilicet dum cognoscit matrem suam, et regessit matri impios fetus,
quique mos non est feris, scilicet ut filius cognoscat matrem, ipse 20
genuit sibi fratres! – implicitum malum, scilicet est hoc, magisque
perplexum monstrum Spinge sua, scilicet quam interfecit. Te, te qui
geris sceptra dextera cruenta, te petam pater inultus, scilicet ego,
cum tota urbe, scilicet tua, et mecum traham Erines, id est
infernales Furias, prenubas thalami, scilicet tui, traham, id est 25
51
________ 51
3 effera…mentis] cf. Papias vocab., s.v. Effera, p. 101b ferinae mentis, aspera,
sterilis.
__________
1 optectus T || 2 petore V || 5 fecerunt om. V || 8 Thebis est] mut. ord. V || 11
aut] nec Sen. codd. | satiato T || 11-12 pluvio…pluvioso] pluvino (-n- del. m.
alt.)…pluvinoso V | id est pluvioso om. P || 16 nephariam T || 19 et bis scr. T || 20
non] nec Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) | filius] feris T ||
24 mecum] metum P || 25 thalami scilicet] mut. ord. Soc.
53
nicolai treveti vv. 645-659
v
Erines, sonantes verbera, id est comminantes tibi verbera – id est
illationem pestilentiarum –, incertam domum, scilicet ubi uxor non
est certa quis est maritus, nec maritus que est uxor eius, vertam, id
est evertam, et impio Marte, id est bello impio, obteram penates, id
est secretos deos, ne te defendant. Proinde – o Thebe, ne ista 5
eveniant – agite regem, scilicet vestrum, exulem, id est compellatis
eum in exilium, ocius, id est celerius, pulsum finibus, scilicet
nostris, gradu funesto, id est infelici, quocumque, id est ad
quamcumque partem. Quasi dicat: non est cura quo pellatur, dum
tamen a regno depellatur. Et quandoque hoc factum fuerit, 10
relinquet, scilicet ipse, solum virens vere florifero, id est afferente
flores, reparabit herbas, dabit spiritus puros, scilicet ab infectione,
vitalis aura veniet et decor silvis; Letum Luesque, Mors, Labor,
Tabes, Dolor dignus comitatu illo, scilicet ut concomitentur
Edippum, excedent simul, id est cum Edippo recedent hec a regno. 15
Nec tamen ipse abibit liber, immo cum volet recedere, impediam
eum. Unde subdit: et ipse volet, scilicet aliquando, rapidis, id est
velocibus, gressibus effugere sedes nostras, sed addam graves
moras pedibus, scilicet eius, et tenebo, scilicet ne possit libere
recedere. Quasi dicat: faciam quod excecabit se ipsum et tunc non 20
poterit, nisi reptando et cum baculo pretemptando, iter suum
invenire. Unde dicit: incertus vie, id est nesciens que sit via, reptet,
scilicet manibus et pedibus – sicut solent ceci facere –,
pretemptans iter triste senili baculo: preripite terras, scilicet
Edippo, pater, scilicet ego, auferam celum, scilicet ei. Et subdit 25
Creon de se ipso dicens: [et] tremor gelidus, id est frigidus –
scilicet quia defuit michi sanguis –, invasit et ossa et artus, scilicet
meos, dum hec audivi. Deinde, cum dicit et quod timebam <v.
660>, Edippus non credens verbis Creontis, sed fraudem suspicans,
30 52
________ 52
3 nec maritus om. T || 4 impio Bodl. : impia P T Soc. V || 10 quandoque]
quandocumque P Soc. : quando V Bodl. (fort. recte) || 11 ipse] vite P : vise T |
virenis P | lorifero P || 12 spiritus] spem P || 17 et om. P || 19 ante eius, scilicet
bis scr. P || 26 se om. T | et w, ego delevi || 28 et quod] quicquid fere omnes Sen.
codd.
54
expositio edippivv. 660-676
E
recludi precipit Creontem. Et continet hec pars XIX sermones
secundum modum dyalogi inter Edippum et Creontem. Primo enim
inducitur Edippus non credens Creonti, sed fraudem suspicans.
Unde dicit: et quod, id est ecce quod, timebam facere, scilicet
occidere patrem ed ducere matrem, arguor fecisse. Et falso quod 5
declarat, quia Merope, scilicet mater mea, sociata Polibo, scilicet
regi Corinthiorum, abnuit nephas iugalis, id est maritalis, thori.
Unde non pateretur me cognoscere eam, etiam si vellem. Polibus,
scilicet pater meus, sospes absolvit manus meas, scilicet a crimine
paricidii; uterque parens, scilicet pater et mater, defendit, scilicet 10
me a crimine. Nec etiam interfeci regem Laium, quia ipse fuit
mortuus diu antequam ego venirem ad Thebas. Unde dicit: Thebe
gemunt amissum Laium, scilicet regem, multo ante quam ego tetigi
gressu meo loca Boeta, id est Thebana. Seniorne falsus, scilicet
Tyresias, an deus gravis, scilicet existens, Thebis mentitur ista? Et 15
quasi reputans Tyresiam ex collusione cum Creonte hec finxisse,
dicit: Iam iam tenemus socios callidi doli, quasi dicat: Tyresias et
Creon sociati sunt ut callido dolo decipiant me, vatesque, scilicet
Tyresias, preferens deos fraudi, id est pretendens hec esse responsa
deorum, ut celet fraudem suam, despondet, id est promittit, tibi 20
regna mea. Secundo inducitur Creon se ab hoc excusans et quasi
hoc scelus detestans et dicens: Egone, scilicet talis sum, ut velim
sororem, scilicet meam – que est uxor tua –, expelli regia?, quasi
dicat: absit hoc a me. Si fides sacrata laris cognati, id est quam
debeo cognato lari – id est domui tue, que est michi cognata in 25
quantum duxisti sororem meam –, non me certum, id est fixum,
contineret in statu meo, scilicet privato – ut non curem regnare –,
tamen ipsa fortuna, scilicet regni, semper sollicita nimis terreret
me, scilicet ne hoc vellem. Liceat tibi tuto, id est secure, exuere hoc 53
________ 53
4 Et quod] quicquid fere omnes Sen. codd. || 12 ego om. V || 13 ego tetigi] mut. ord. V || 14 Boeta w et Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) || 15
Thebis om. P || 17 socios] sonos P || 21 regna] sceptra Sen. codd. || 22 et om. P |
22-24 Egone…me suppl. in mg. Soc. || 25 michi om. P || 27 curarem P || 29 hoc]
hec V | exuere] ergere P
55
nicolai treveti vv. 676-686
v
pondus, scilicet sollicitudinem regiam, ne opprimat recedentem, id
est recedere volentem – id est: antequam ista sollicitudine oppri-
maris, liceat tibi secure deponere eam –; iam tutior, scilicet si hoc
feceris, pones te in loco minore, scilicet quam sit locus regius.
Tertio inducitur Edippus arguens Creontem de hoc consilio. Unde, 5
velut admirans, dicit: Hortaris etiam ut tam gravia regna mea
sponte deponam? Quarto respondet huic Creon dicens: Suaderem –
quasi dicat: non debes mirari quod hoc suadeo tibi, quia –
suaderem hoc illis quis, id est quibus, est etiam nunc status liber in
utrumque, quia scilicet libere possunt regnare vel non regnare. Tibi 10
autem iam non est libertas regnandi quia, ut patet ex deorum
responsis, necesse est tibi dimittere regnum tuum. Et hoc est quod
subdit: iam necesse est tibi ferre fortunam tuam, scilicet deponendo
regnum. Et ideo non debes mirari si consulam tibi ut hoc facias.
Quinto arguit eum Edippus dicens quod dare tale consilium est 15
eorum qui cupiunt regna: tales, enim, frequenter laudant vitam
privatam et simulant se contentos modico, cum tamen magna
appetant. Unde dicit: Certissima est via cupienti regnare laudare
modica et sequi otium ac sompnum, scilicet que habundant in vita
privata; quies, scilicet in modicis bonis, simulatur sepe ab inquieto, 20
id est ab eo cuius animus non quiescit in modicis, sed semper
tendit ad magna. Sexto ab hoc se excusat Creon dicens: Tam longa
dies, id est tam longum tempus quo vixi privatus et contentus
modicis, parumne me defendit?, quasi dicat: multum deberet
defendere ab hac suspicione. Septimo Edippus contra hoc malitiose 25
obicit dicens: Dies, id est tempus vel dilatio temporis, prestat
perfido aditum nocendi. Octavo Creon ostendit fortunam suam
54
________ 54
4 in] sic scripsi quia pones loco (v. 677) exhib. Sen. codd. || 7 Creon om. P T,
ante respondet suppl. supra l. Soc. | Suaderem] suadeam Bodl. et fere omnes Sen.
codd. || 9 post illis, ego Bodl. et Sen. codd. || 10 quia om. T || 20-21 bonis…
modicis om. P ex homoeotel. | id…eo om. T || 25 Septimo Soc. Bodl. : Octavo P T
V. Fort. in archetypo praetermissio fuerat et hinc usque ad Decimonono
(vicesimo P T V) p. 58, l. 21 scriptores codd. Soc. et Bodl. falsam numerationem
corr. | hoc om. T
56
expositio edippivv. 687-699
E
tam bonam esse quod non oportet eum desiderare regnum, sicut
Edippus ei imponit. Unde dicit: Fruor bonis regni solutus, id est
absolutus, ab onere regio domusque, scilicet mea, viget cetu
civium, scilicet qui me honorant et confortant, nec ulla dies surgit
alternis vicibus, id est alternando dies cum noctibus, qua non 5
redundent ad lares nostros munera sceptri, id est regni, propinqui,
scilicet michi, ratione sororis – id est: propter propinquitatem quam
habeo ad regnum, omnium bonorum et munerum eius factus sum
particeps –. Que autem sint munera que in ipsum redundant
consequenter docet dicens: cultus, scilicet vestium, dapes opulente, 10
salus donata multis gratia nostra: quid rear, id est opiner, deesse
tam beate fortune?, scilicet mee. Nono Edippus huic questioni
respondet dicens: Quod res – quasi dicat: queris quid tibi deest et
ego respondeo – Quod res secunde, id est prospere, non habent
unquam modum, id est mensuram, quia semper ultra id quod 15
habetur plus appetitur. Decimo conqueritur Creon quod iudicatur
nocens sine cognitione cause sue, quod videtur iniustum. Unde
dicit: Incognita igitur causa, scilicet mea est, ut cadam nocens.
Undecimo Edippus hanc querimoniam retorquet in Creontem et
Tyresiam, qui – absque hoc quod discuterent vitam Edippi – 20
iudicaverunt eum nocentem et puniendum esse. Unde dicit: Num
ratio vite mee reddita est vobis? Num causa nostra audita est
Tyresie?, quasi dicat: Non. Tamen sontes videmur, id est apud vos
iudicamur nocentes. Facitis exemplum, scilicet michi – ad
iudicandum de nobis –; sequor, scilicet exemplum datum in facto 25
meo. Duodecimo movet Creon questionem dicens: Quia, ex quo
nocens absque cognitione cause iudicor? Quid, ergo erit, si
innocens sum?, scilicet ab hoc quod michi imponis? Tertiodecimo
55
________ 55
1 esse om. V || 2 ei om. V || 3 ab om. Bodl. Sic scripsi quia solutus onere (v. 687)
exhib. Sen. codd. || 4 et confortant om. T | nec] noc V || 5 alternis] alterius T V |
dies scripsi : vices w || 7 ratione] recte T || 8 sum] sive T || 11 opiner] -e- ex -a-
corr. supra l. Soc. || 14 Quod] quid T || 15 unquam] iniquam P T | modus P || 16
habetur] haberet Soc. || 17 cause om. V || 21 Num] non V || 22 mee] me V || 25
nobis] an vobis? (n- et v- vix distingui possunt) || 27 cause om. V | ergo] igitur T
57
nicolai treveti vv. 699-708
v
respondet Edippus dicens: Reges solent timere dubia pro certis, id
est tanquam certa. Quartodecimo Creon ex hoc dicto concludit
magnum inconveniens regi, scilicet quod erit vere timidus. Unde
dicit: Qui pavet metus vanos, scilicet sicut ille qui temet dubia
tanquam certa, fatetur veros metus, id est fatetur se vere meticulo-5
sum esse. Quintodecimo Edippus excusat se a meticulositate dicens
quod non timet quia meticulosus est, sed quia omnis qui derelictus
est in culpa odit omne quod dubium est. Ex hoc, enim, quod alii
iudicant eum culpabilem, timet semper peiorem partem in dubiis.
Et hoc est quod dicit: Quisquis dimissus, id est derelictus, in culpa, 10
scilicet est, odit quod dubium est. Sextodecimo ex hac sententia
concludit Creon quod rex, habens hanc conditionem, provocabit
contra se odia. Unde dicit: Sic odia fiunt, id est concitantur contra
reges. Decimoseptimo Edippus hoc dictum contempnit dicens: Qui
timet nimium odia, scilicet subditorum, nescit regnare: metus, 15
scilicet subditorum, custodit regna, scilicet quia facit quod non
audent rebellare. Decimooctavo Creon ostendit quod timor subdi-
torum redundat in ipsos reges qui sunt auctores metus. Unde dicit:
Qui sevus, id est crudelis, duro imperio regit, timet, scilicet
subditos; et ita metus timentis, scilicet populi, redundat in auctores, 20
scilicet reges. Decimonono Edippus, convertens sermonem ad
famulos suos, precipit Creontem incarcerari dicens: Servate
sontem, id est Creontem, inclusum specu saxeo. Ipse referam
gradum ad penates regios, id est ad domum regiam. 56
________ 56
1 respondet Edippus] mut. ord. Soc. || 4-5 dubia tanquam] dubitam quam P || 7
quod] quia P T | derelictus] delictus P T || 8 omne] esse P || 10 dimisso V | post
culpa, fuit Sen. codd. || 11 ante odit, omne Bodl. (et cf. l. 8) et Sen. codd. alterius
familiae (quae A vulgo appellatur) | post dubium, est] putat Sen. codd. A familiae
|| 18 redundit Soc. || 19 id est suppl. supra l. V | durus Soc. | regit] regit sceptra
Bodl. : sceptra…regit Sen. codd. | post timet, timentis add. T || 20 redundat in
auctores] in auctorem redit Sen. codd. || 22 servare P T
58
expositio edippivv. 709-712
E
In carmine sexto inducitur chorus quasi applaudens Edippo et
testificans ipsum non esse causam cladis, sed provenire ex merito
gentis, que a sua fundatione talibus cladibus infestata est. Et primo
hoc proponit, secundo ad hoc probandum exempla inducit, ibi: aut
anguis <v. 726>. Primo ergo proponit dicens: Non tu, o Edippe, 5
causa, scilicet es, tantis periclis, qualia scilicet nunc contigerunt,
nec hec fata, scilicet quod tu interfecisti patrem et duxisti matrem,
premunt, id est opprimunt, domos Lapdacidas, id est Thebanas – a
Lapdaco rege, qui fuit pater Creontis et Iocaste –, sed veteres ire
deum, id est deorum, secuntur, id est persecuntur Thebanos et hoc 10
a fundatione gentis. Et ad hoc declarandum narrat fundationem
civitatis Thebane, que talis fuit: Agenor, rex Sydoniorum, filiam
habuit Europam, quam Iupiter, versus in taurum, transportavit in
Cretam. Agenor autem filium suum Cadmum misit ad querendum
sororem, data lege quod numquam rediret, nisi inventa sorore. Ille, 15
toto orbe querens et non inveniens, tandem consulens oraculum
Phebi audivit quod appareret ei bos non passa iugum, quam
debebat sequi et ubi illa requiesceret, conderet sibi urbem et a bove
Boetiam vocaret. Interim, dum hec facta sunt, volens sacrificare
Iovi, misit socios ad querendum aquam, qui occisi sunt a serpente 20
57
________ 57
9 qui...Iocaste] cf. Trev. Exp. Herc. f. 495 (Ussani 79, 5-6) ‘Lapdaci’, scilicet qui
aliquando fuit rex Thebarum et pater Creontis et Iocaste; Exp. Phoen. 53 (Mascoli
78, 3-4) Lapdacus fuit rex Thebanorum, progenitor Edippi, qui fuit pater Creontis
et Iocaste. || 12-14 Agenor…Cretam] cf. Trev. Exp. Octavia 766 (Junge 40, 24-
27) Europa filia fuit Agenoris regis Sydoniorum, quam dum adamaret Iupiter in
pulcherrimum taurum conversus est. Cuius dum tergo Europa delectata eius
pulcritudine insidere vellet, transportavit eam ultra mare in Cretam et ibi
concubuit cum ea.
__________
1 Expositio carminis sexti (VI) praep. T Soc. (in mg. Soc.) | sexto] VI T V : VIto
Soc. | plaudens P || 3 est om. T || 6 post periclis, id est periclis add. P || 7 nec]
non Sen. codd. || 8 domos deest in Sen. codd. | lappdacidas V | domos…Thebanas]
lapciadas id est Thebanas domos Bodl. || 9 veteres] nece res V || 10 sequntur T ||
12 talis bis scr. P || 18 debebat] deberet Soc. || 19 vocaret] vocavit T
59
nicolai treveti vv. 712-725
v
Martio, qui in nemore Castalio latuit, iuxta fontem Dirces, ubi
volebant haurire aquam. Istum serpentem interfecit Cadmus et
admonitus a Pallade quod seminaret dentes eius, statim creverunt
de terra, ad modum segetis, milites armati, qui exorti statim
hortabantur se ad mutuam pugnam et mortui sunt omnes mutua 5
cede, exceptis quinque, quos habuit Cadmus adiutores ad
condendum Boetiam sive Thebas, que sunt nomina eiusdem
civitatis. A tempore illo quo Cadmus fundavit Thebas Mars
persecutus est stirpem Cadmi et Thebanos propter occisionem
serpentis sui. Dicit ergo: ut, id est postquam, primum natus, id est 10
filius, magni Agenoris, scilicet regis Sydoniorum, fessus sequi, id
est querere, furta Iovis, id est Europam – quam Iupiter furto
sustulerat –, constitit sub ramis arboris nostre numerans predonem
suum, id est mensurans estimando magnitudinem predonis sui – id
est serpentis qui predatus fuerat socios suos –, Castalium nemus 15
prebuit umbram, id est quietem et refrigerium, hospiti Sydonio, id
est Cadmo, filio regis Sydoniorum, Dirceque, id est fons ille iuxta
Thebas, lavit colonos Tyrios, id est Sydonios – Nota quod
Castalium nemus dicitur vel a fonte Castalio vel a Castalia, que fuit
virgo in templo Apollinis denuntians populo responsa Apollinis –, 20
et Phebi monitu iussus ire comes vacce erranti quam, scilicet
vaccam, non flexerat vomer aut iuga curva plaustri tardi, deseruit
fugas, scilicet Cadmus, postquam hoc contigit, dimisit fugas –
quibus de uno loco fugit ad alium, querendo sororem suam –,
tradiditque nomen genti de bove inauspicata, id est que ex 25
improviso apparuit – quia a bove Boetii sunt vocati –. Ex illo
58
________ 58
2-8 Istum…civitatis] vd. supra p. 39, ll. 5-6 et app. ad loc.; p. 48, ll. 18-22
__________
2 Istum] istam T || 6 quinque] V V || 9 persequtus T Soc. || 10 primum natus]
mut. ord. Soc. || 11 sodoniorum T | post fessus, per orbem Sen. codd. || 13 arboris]
arboribus T || 15 fuerat] est Soc. || 17 regis] -s om. P, suppl. supra l. m. alt. T |
sodoniorum T || 18 Nota quod om. P || 21 et…monitu] monituque Sen. codd. || 22
flexerat ex flevat corr. supra l. V
60
expositio edippivv. 725-730
E
tempore, scilicet ex quo hec contigerunt, semper tellus protulit
nova monstra: et ideo ista monstruosa clades non Edippo sed
vetuste ire deorum imputanda est. Deinde, cum dicit aut anguis <v.
726>, declarat per exempla quod ab adventu Cadmi terra Boetia
sive Thebana protulit nova monstra, adducens ad hoc tria exempla. 5
Quorum primum est de illo serpente Martio, quem Cadmus
interfecit. Unde dicit: aut anguis, quasi dicat: Unde dico quod ab
adventu Cadmi tellus produxit nova monstra? Quia aut anguis
editus, id est genitus, imis vallibus sibilat supra annosa, id est
antiqua, robora, scilicet ligna quedam grandia et firmissima, que 10
rependo scandit, que celsior, scilicet anguis, supra pinus supraque
Chaonias arbores erexit caput ceruleum, id est marini coloris, qui
est niger cum splendore viridi. – Chaonia regio est in Epyro, a
Chaone, filio Priami, sic dicta, quem frater suus Helenus inscienter
interfecit; et hanc postea possidens, ex eius nomine Chaoniam 15
vocavit; hec prius Molosia, a Moloso, filio Pirri. Sunt autem
Chaonie arbores quercus vel ylices, quia ibi habundant, cuius
fructus sunt glandes, que – quia ibi habundant – Chaonie dicuntur.
Unde in principio Georgicon dicitur: Chaoniam pingui
glandem mutavi t aris ta –, cum recumberet, scilicet in terra, 20
59
________ 59
12-13 ceruleum…viridi] cf. Gloss.L II Abav. CE 35-36 Caeruleo: marino colore.
Caerul<e>us: niger cum splendore, viridis; Papias vocab., s.v. Ceruleus, p. 61b
niger cum colore viridi marinus color est fuscus; Hugutionis Deriv. C 137 1 =
Balbi Cath., s.v. cerulus, est cerulum viride cum nigro ut est mare; unde ceruleus.
|| 13-16 Chaonia…Pirri] Papias vocab., s.v. Caonia, p. 49a Caonia regio in Epiro
a Caone filio Priami dicta sic, quem frater eius Helenus inscienter interfecerat;
hanc postea possidens ex eius nomine vocavit. Hec prius Molossia a Molosso,
filio Pyrrhi. || 19-20 Chaoniam…arista] Verg. georg. 1, 8
__________
1 hec] hoc V || 3 ire] ut P | putanda P || 4 eventu P || 5 tria] in P : III T || 9 annos
P || 11 que celsior] celsiorque P || 11-12 supra…Chaonias] supraque pinus /
supra Chaonias Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) | arborexit
P || 13 chania V || 14 filia P T Soc. | quam Soc. V || 16 mobosia T | Moloso]
malosia P || 19 catunam P || 20 mutavit] mutant T
61
nicolai treveti vv. 730-742
v
maiore sui parte, quasi dicat: tam magnus erat ut caput extolleret
super altas arbores, quamvis maior pars corporis recumberet in
terra. Unde de magnitudine huius dicit Ovidius in III de Transfor-
matis: tantoque est co rpore quanto , s i totum spect es ,
geminas qui s eparat Arthos . Deinde, cum dicit aut feta <v. 5
731>, ponit secundum exemplum de iuventute armata, que nata est
de dentibus huius serpentis et statim mutua cede cecidit. Unde
dicit: aut feta, id est fecunda, tellus effudit impio partu arma, id est
armatam iuventutem; sonuit, scilicet iuventus producta, classicum,
id est signum belli, cornu reflexo, id est recurvo, lituusque, id est 10
tuba recurva sive buccina, elisit ere adunco, id est recurvato,
cantus stridulos, id est cum stridore, non ante, scilicet quam
invicem pugnarent, experti linguas alias primum, experti scilicet
sunt, arma clamore hostico vocis ignote, id est hostiliter voce
ignota se concitabant ad bellum. Agmina cognata, id est simul et de 15
eodem germine nata, tenent campos, occupando scilicet eos in
bello, prolesque digna iacto semine, id est digna nasci de dentibus
serpentis tanquam de semine, una die permensa, scilicet est, etatem
suam. Quod patet quia nata post meatus Luciferi, id est post
auroram diei, occidit, id est occubuit, ante ortus Hesperios, id est 20
60
________ 60
3-5 Unde…Arthos] cf. Trev. Exp. Thy. 869 (Franceschini 71, 18-23) iste Anguis
est anguis martius quem Cadmus filius Agenoris interfecit, de quo Ovidius in
tertio de transformatis dicit: «tantoque…Archos». | tantoque…Arthos] Ov. met. 3,
44-45 || 9-10 classicum…belli] cf. Hugutionis Deriv. C 6 7 = Balbi Cath., s.v.
classicum, classicum etiam dicitur signum bellicum. || 10-11 lituus…buccina] cf.
Papias vocab., s.v. Lituus, p. 184b tuba curva sive buccina aut baculus; Trev. Exp.
Thy. 575 (Franceschini 50, 8-10) lituus, secundum quod hic accipitur, est tuba
recurva qua solebant antiquitus canere bellicum, id est vocare ad bellum.
__________
2 ante corporis, sui add. Soc. | corporis om. P || 3 huius] eius V || 3-4 in…
Transformatis] de Transformatis III Soc. || 5 geminos V | Arthos] arctos Soc. || 6
secundum exemplum] ord mut. V || 7 dentibus ex gentibus corr. supra l. m. alt. T
|| 10 post lituusque, id est om. T || 11 aduncto T || 18 una P T Soc. V : uno Bodl.
et Sen. codd.
62
expositio edippivv. 743-751
E
antequam in vespere oriretur, id est appareret Hesperus – id est
stella vespertina –. Non est putandum propter hoc dictum Senece
quod eodem die possit apparere stella matutina et vespertina: hoc
enim est impossibile. Sed quando apparet matutina non apparet
vespertina. De hoc magis patet super Boetium, libro I metro IIII. 5
Unde ‘meatum Luciferi’ vocat hic Seneca tempus quo solet
apparere, quando apparet. Horret advena, scilicet Cadmus, tantis
monstris, id est de tam monstruosa nativitate armatorum, timetque
bella populi recentis, id est iam nati, donec seva, id est crudelis,
iuventus cecidit genitrixque, scilicet terra, vidit alumpnos modo, id 10
est recenter, productos reddi suo gremio, scilicet per mortem
mutuam. Hac transierit, id est utinam ‘hac’ – scilicet vice –
‘transierit’, civile nephas!, ita scilicet ut non redeat ulterius. Norint,
id est noverint, Thebe Herculee, scilicet quia ibi natus est Hercules
et ab hostibus defendit, illa prelia fratrum, scilicet ut ex horum 15
notitia horreant similia. Deinde, cum dicit Quid Cadmei <v. 751>,
adducit tertium exemplum. Et est de Acteone, filio Auctonoes filie
61 ________ 61
1-5 Hesperus…IIII] cf. Trev. Exp. Phaedr. 752 (Chiabò 86, 23-25-87, 2-4); Exp.
Med. 71 (Roberti 34, 11-14) | super Boetium…IIII] Trev. Exp. cons. 1 carm. 5, 13
(Silk 129-130) Ex hoc textu apparet falsum esse quod dicitur hic in commento
quod in eodem tempore anni est stella eadem vespertina et matutina et frivola est
causa que assignatur, cum secundum periciores astronomos qui in hoc Ptolomeum
sequuntur Venus sit propinquior terre quam sol, cuius oppositum in sua causa
assignat. Que tamen et alio experimento probatur falsa eo quod visa est hec stella
aliquando in medio celi sole declinante versus occidentem circa horam nonam
diei, quod esse non posset nisi plus duodecim gradibus esset posterior sole et ita
non attingeret ut in mane oriretur ante solem. Et ideo hoc omisso tamquam frivolo
sicut et multa sunt alia supra in assignatione causarum dicta ad declarandum quo
modo hec stella uno tempore solem sequitur alio tempore precedit. Supponendum
est cum Ptolomeo quod ista stella epiciclum habet in cuius circumferencia
defertur corpus eius sicut et alii planete in suis epiciclis deferuntur et cett.
__________
1 in om. P | id est appareret om. T Soc. (fort. recte) || 4 post impossibile, est add.
P || 5 I] primo V; post libro I, Consolationis add. Soc. | IIII] Vix dubito quin Trev.
memoria deceptus IV pro V scripserit, ut alibi etiam: cf. Trev. Exp. Phaedr. 764-
765; 959 (Chiabò 88, 7; 103, 25) || 6 Seneca] secum T | quo suppl. supra l. P, om.
T || 9 bella] Bodl. et Sen. codd. : om. P T Soc. V || 15 defendat T || 17 autonoes P
T V
63
nicolai treveti vv. 751-763
v
Cadmi, qui fessus a venatione transivit per lucum ubi Dyana cum
puellis suis nudis lavit se in quodam fonte; que indignata quod
Acteon vidit eam nudam, hausta aqua proiecit in vultum eius, qui
statim versus est in cervum. Et cum miraretur se tam levem esse et
tam agiliter currere, venit ad quemdam fontem, in quo cum videret 5
se habere cornua et effigiem suam mutatam, volebat plangere se
ipsum sed non potuit voce humana loqui. Tandem dilaceratus est a
canibus suis. Unde dicit: Quid fata nepotis Cadmei?, id est
Acteonis, qui fuit nepos Cadmi ex filia – supple: nonne monstruosa
fuerunt? Quasi dicat: sic –. Unde fata eius describens subdit: 10
Acteon citus, id est velox, preceps fugit montes silvasque cum
cornua minacis cervi texere, id est texerunt, frontem, scilicet eius,
ramis novis canesque egere, id est egerunt – hoc est agitaverunt –,
dominum suum vagusque magis, scilicet Acteon, agili pede per
saltus et saxa metuit plumas motas Zephiris, id est vento occi-15
dentali, qui est suavis et lenis – Notat in hoc timiditatem cervi qui,
quantumcumque modicum videt moveri, timet –, et vitat retia que
posuit, scilicet dum paulo ante venaretur, donec in unda placidi
fontis vidit cornua, scilicet sua, ferosque, id est ferinos, vultus, ubi
diva, scilicet Dyana, sevi, id est crudelis, nimium pudoris, id est 20
pudicitie, foverat artus virgineos, id est membra virginea.
62
________ 62
1-8 qui…suis] cf. Trev. Exp. Phoen. 14 (Mascoli 73, 6-8) tangit fabulam de
Acteone quem Diana, aspersum aqua, convertit in cervum eo quod viderat ipsam
nudam; qui laceratus est a canibus propriis in monte Citheron. || 15-16 Zephiris
…suavis] cf. Trev. Exp. Thy. 849 (Franceschini 68, 22-24) ‘zephiro’, id est vento
occidentali temperato, quia tunc est tempus suavis navigationis.
__________
9-10 monstruosa fuerunt] mut. ord. T | sic] scilicet Soc. || 11 montes silvasque]
silvas montesque Sen. codd. || 12 minacis] vivacis Bodl. et fere omnes Sen. codd.
|| 13 post hoc, est om. V | agitaverunt] cogitaverunt T || 16 post cervi, qui om. T ||
17 modicum post moveri Soc. | moveri] modum veri P || 21 pudicitie] pudice P
64
expositio edippivv. 764-772
E
<ACTVS QVARTVS>
In carmine VII, quod scribitur metro trimetro iambico, ponitur
actus quartus huius tragedie et est quomodo Edippus per
inquisitionem aliam invenit se esse reum mortis regis Laii. Et
dividitur hec pars in duas, in quarum prima inquirit de regis Laii
interfectione, in secunda de propria origine, ibi: Corinthius <v. 5
784>. Prima pars, in modum dyalogi inter Edippum et Iocastam,
sermones VIII continet. Primo enim inducitur Edippus tanquam
agitatus conscientia super hoc quod dictum est ei, quod interfecerat
Laium et quod erat occasio pestis inflicte, inquirens de tempore
interfectionis Laii et de comitatu quem habuit tempore illo quo 10
interfectus est. Unde dicit: Animus, scilicet meus, revolvit curas, id
est sollicitatur, et repetit, id est resumit, metus, id est timores –
scilicet propter ea que audio de interfectione regis Laii –. Superi,
scilicet dii quos consuluit Tyresias per aruspicium, inferique,
scilicet quos consuluit Tyresias per nicromantiam, autumant 15
Laium, scilicet regem, obisse scelere nostro, sed animus, scilicet
meus, innocens notusque melius sibi quam deis negat contra, id est
negando contradicit. Et tamen memoria, scilicet mea, redit tenue
per vestigium, id est tenuiter recordatur, iuvenem, scilicet
quemdam, datum esse Diti, id est morti, in ea parte qua regio 20
Phocea – sic dicta a civitate Phocis – scindit vias trifidas, id est ubi
dividuntur ab invicem vie tres; cum senex superbus curru pelleret
procul Thebas, id est videretur pellere – dum elongavit se procul ab
illa –, prior, scilicet datus est Diti – id est morti –. Quasi dicat: in
25 63
________ 63
1 Expositio carminis VII praep. T : Actus quartus praep. Soc. || 3 invenit om. P ||
7 sermones…continet] mut. ord. V || 8 post agitatus, ceco add. P : cito T || 13 de
interfectione] te interficere P : te interfecte T || 16 scelere nostro] mut. ord. Soc. ||
17 notusque] que P || 18 tamen] cum, ut vid., V || 21 scindit] findit V : scinditur
plerique Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) || 22 invicem] -vi-
suppl. supra l. m. alt. V || 24 prior] peior P | dicat] diceret V
65
nicolai treveti vv. 773-783
v
trivio illo, quod est in territorio civitatis Phocis, occisus fuit unus
iuvenis, sed unus senex prius, dum elongaret se a civitate Thebana.
O coniux unanima, precor, explica errorem, id est dirige errorem
memorie mee; Laius moriens que spatia vite tulit?, quasi dicat: dic
cuius etatis fuit Laius quando moriebatur. Primone in evo, id est in 5
prima etate, occidit, id est occubuit, viridis, id est iuvenis, an
fracto?, id est in evo vel in etate fracta – cuiusmodi est senectus –,
scilicet occubuit? Secundo respondet Iocasta dicens: Inter senem
iuvenemque, id est mediocris etatis fuit Laius quando moriebatur,
sed propior seni, id est magis tendens ad senectutem. Tertio querit 10
Edippus quam comitivam habuit quando interfectus fuit, dicens:
Frequensne turba cinxit latus regium?, id est: numquid magna
multitudo hominum fuit cum eo quando occisus est? Quarto
respondet Iocasta dicens quod multi dilapsi sunt ab eo propter
errorem vie. Unde dicit: Error vie ancipitis, id est dubie, fefellit 15
plures, scilicet qui in comitiva eius fuerant, fidelis labor paucos
iunxit curribus, scilicet regiis. Quinto querit Edippus utrum aliquis
fuerit interfectus cum eo dicens: Ceciditne aliquis comes, id est
socius qui comitabatur regem, fato regio?, id est in fatali eventu de
morte regis? Sexto respondet Iocasta dicens: Fides, id est fidelitas, 20
virtusque, scilicet qua voluit defendere dominum suum, addidit
consortem, quasi dicat: unum consortem mortis habuit. Septimo
Edippus ex hoc concludit se fuisse interfectorem Laii dicens:
Teneo nocentem, scilicet me; convenit, scilicet cum eo quod ego
recordor de interfectione cuiusdam iuvenis et cuiusdam senis, 25
numerus, scilicet occisorum, et locus, scilicet occisionis. Et ut
magis certificetur requirit de tempore dicens: sed tempus adde, id
est adde designationem temporis in quo hoc factum est. Octavo
respondet ad hanc questionem Iocasta dicens: Iam metitur decima
seges, id est iam decem anni lapsi sunt postquam hoc factum est. 30
64
________ 64
1 in territorio] tersitorio P : om. Soc. (spat. vac. rel.) | Phocis] Focis P V : Foas T
|| 5-6 Primone…occubuit om. P T Soc. | occidit Bodl. et Sen. codd. : occiderit V ||
|| 11 comitativam, ut vid., V || 20 mortu P || 21 addit Soc. || 30 decem] X V
66
expositio edippivv. 784-793
E
In secunda parte carminis VII ponitur inquisitio Edippi de
origine propria. Et dividitur hec pars in duas, secundum quod
inquisitio fit a duobus: prima a quodam sene Corinthio, secunda a
quodam pastore antiquo. Et hec pars incipit ibi: Letus Citheron <v.
845>. Prima continet dyalogum inter senem Corinthium et 5
Edippum, continens sermones XXXVII. Primo enim inducitur senex
Corinthius nuntians Edippo mortem patris et invitans eum ad
occupandum regnum Corinthiorum. Unde dicit: O Edippe,
Corinthius populus vocat te in regnum patrium: Polibus, scilicet
qui fuit rex, optinet quietem eternam, id est mortuus est. Secundo 10
Edippus, plangens mortem patris, querit quomodo mortuus est.
Unde dicit: Fortuna seva, id est crudelis, irruit in me undique!, id
est ex omni parte. O senex, edissere, id est aperi, michi quo fato, id
est qua morte, cadat parens, scilicet meus. Tertio respondens senex
dicit: Mollis sopor exsolvit senilem animam, quasi dicat: suaviter 15
mortuus est. Quarto Edippus ex hoc nuntio concludit se iam
liberatum ab oraculo Phebi, quo ad illam partem de occisione
patris. Unde dicit: Genitor, scilicet meus, iacet sine ulla cede
defunctus – et per consequens non est interfectus a me –. Testor, id
est protestor, iam licet, scilicet michi, tollere pie ad celum puras 20
manus nec metuentes ulla scelera, scilicet ad invocandum auxilia
deorum. Sed manet pars fatorum, scilicet meorum, magis
metuenda, scilicet quod debeo ducere matrem propriam. Quinto
senex consolans Edippum promittit quod omnis metus transibit
cum acceperit regnum. Unde dicit: Regna paterna, scilicet adepta, 25
discutiunt gravem metum. Sexto Edippus promittit quod libens
peteret paterna regna, sed unum negotium horret, scilicet ne
quandocumque eveniat quod ducat matrem suam. Unde dicit: 65
________ 65
1 Expositio secunde partis carminis VII praep. T || 3 prima] primo P T Soc. || 6
XXXVII om. P : suppl. in mg. m. alt. T || 10 optinet] obtinet Soc. || 12 irruit] Ut…
irruit fere omnes Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) || 17 quo]
i. e. attinet || 26 gravem] omnem Bodl. et Sen. codd. praeterquam Sen. text. cod. V
|| 27 paterna regna] mut. ord. V || 28 quandocumque correxi : quocumque w
67
nicolai treveti vv. 794-802
v
Regna paterna repetam, id est voluntatem habeo ad repetendum,
sed horreo matrem, id est periculum incestus cum matre. Septimo
senex, quasi non advertens periculum quod timet, arguit eum quod
metuit redire ad matrem, que eius desiderat adventum. Unde
arguendo eum dicit: Metuis parentem, id est matrem, que sollicita 5
pendet expectans adventum tuum?, quasi dicat: non deberes hanc
metuere. Octavo Edippus docet quod suus metus de reditu non est
ex odio matris sed ex cultu pietatis que debetur parentibus. Unde
dicit: Ipsa pietas, scilicet qua colo parentes, fugat me, scilicet ne
audeam redire ad matrem. Nono instat senex, iterum adhuc 10
arguendo eum, quod relinquit matrem desolatam. Unde dicit:
Viduam relinques?, quasi dicat: ex quo viduata est, non debes
relinquere eam. Decimo Edippus senem, tanquam tetigisset illud
quod metuit, arguit dicens: An tangis metus meos?, quasi dicat:
quia queris an relinquam matrem viduam, numquid velles quod 15
desponsarem eam? Undecimo senex, quasi verecundatus, querit
quis sit timor eius et promittit se celaturum si velit indicare. Unde
dicit: Quis timor mersus, id est absconditus in corde, premat, id est
opprimat, mentem, scilicet tuam, effare, id est eloquere; soleo
prestare regibus fidem tacitam, id est: soleo tacere fideliter michi 20
commissum. Duodecimo Edippus timorem suum fiducialiter
indicat dicens: Tremo, id est cum tremore timeo, connubia matris
Delphico, id est Apollineo, monitu, scilicet michi predicta.
Tertiodecimo senex hunc timorem excludit, indicans quod illa
quam putavit esse matrem suam non fuit vera mater. Unde dicit: 25
Desine, o Edippe, timere vana et depone turpes metus, id est metus
turpitudinis committende. Merope, scilicet uxor Polibi, non fuerat
vera parens, id est mater tua. Quartodecimo admirans Edippus
quod vocatur ad regnum cum non sit filius naturalis, querit quo
30 66
________ 66
1 repetundum V || 2 horreo] hoereo V || 3 advertes T | quod] quid V || 4 ad om. V
|| 6 expectans] expetens Sen. codd. || 7 reditu] redditu P T || 11 reliquit P || 12
Viduam] viduum P | quasi dicat] id est P T Soc. || 13 relinquere eam] mut. ord.
Soc. || 14 meos] ipsos Sen. codd. || 25 esse post suam V Bodl. || 28 mater tua]
mut. ord. V
68
expositio edippivv. 803-813
E
premio adoptatur a matre ut regnet. Unde dicit: Quod premium
subditum petit gnati?, id est: quid petit sibi subdi in premium a me,
quem fatetur gnatum? Quintodecimo respondet senex ad hoc
dicens: Regnum, scilicet petit sibi subdi per te. Et causam assignans
subdit: Liberi, scilicet alii quos habet, astringunt superbam fidem, 5
id est superbiendo astringunt sibi fidelitatem regni, quod est in
preiudicium matris, vel astringunt superbam fidem, id est ex
superbia confederati sunt per fidem contra matrem. Sextodecimo
requirit Edippus quomodo scit quod ipse non fuit filius Merope.
Unde dicit: Fare, id est dic et indica, quo modo excipias, id est 10
quomodo percepisti, secreta thalami, scilicet matris mee. Decimo-
septimo respondet senex dicens: Hee manus, scilicet mee,
tradiderunt te parvulum parenti, id est Merope regine. Decimo-
octavo quasi stupefactus Edippus super hoc dicto querit dicens: Tu
me parenti tradis, id est tradidisti, at quis me tibi?, scilicet tradidit? 15
Decimonono respondet senex dicens: Pastor sub nivoso iugo
Citheronis, id est sub Citherone – qui est mons habundans nive –,
scilicet tradidit te michi. Vicesimo querit Edippus quomodo venit
ad locum illum dicens: Quis casus tulit temet in illa nemora?,
scilicet iuxta montem Citheronis. Vicesimo primo respondet huic 20
dicens: Illo monte, scilicet Citheronis, sequebar greges cornigeros.
Vicesimo secundo exigit inditium huius rei Edippus dicens: Nunc
adice notas certas, id est signa certa, corporis nostri. Vicesimo
tertio respondet senex exprimens signum et dicens: Gesseras
vestigia forata, id est plantas perforatas, ferro, nactus nomen 25
tumore ac vitio pedum – Edippus enim difficultatem pedum
significat, sicut ‘edipnia’ difficultatem anhelitus –. Vicesimo
67 ________ 67
27 ‘edipnia’…anhelitus] cf. Papias vocab., s.v. Edipnia, p. 101a difficultas
anhaelitus.
__________
1 premio] primo V || 2 subditum] subditivi fere omnes Sen. codd. | subdi om. Soc.
|| 8 confederata T | Sextodecimo] Sexto Soc. || 9 scit] sit V || 13 tradiderunt]
tradunt Sen. codd. praeterquam Sen. text. cod. V || 17 id est…Citherone om. Soc.
|| 18 tradit P || 19 locum illum] mut. ord. V || 27 edipnia correxi coll. Papia :
edipma P T Soc. (ex edippma corr. Soc.) : edipina V : enigma Bodl.
69
nicolai treveti vv. 814-821
v
quarto querit Edippus quis fuerit dator corporis sui. Unde dicit:
Requiro – a te o senex – quis fuerit ille qui meum corpus dono
dedit, scilicet tibi. Vicesimo quinto respondet senex quod fuit
pastor regius. Unde dicit: Regios greges pavit, scilicet ille qui te
dedit michi. Et erat pastorum princeps. Unde subdit: turba minor 5
pastorum fuit sub illo, scilicet tanquam sub principe suo. Vicesimo
sexto querit Edippus quomodo vocabatur ille princeps pastorum,
dicens: Eloquere, id est indica, nomen, scilicet illius pastoris.
Vicesimo septimo excusat se senex per oblivionem. Unde dicit:
Memoria senum lassa prima, scilicet inter alias vires naturales, 10
languescit, id est debilitatur, sublabens, id est labendo transiens,
longo situ, scilicet temporis. Cur autem citius deficiat memoria in
senibus, tam naturalis quam artificiosa, dictum est in prologo primi
libri Declamationum. Vicesimo octavo querit Edippus utrum senex
sciat eum cognoscere, si viderit eum, dicens: Potesne noscere 15
virum vultu ac facie?, scilicet si videris eum? Vicesimo nono
respondet senex se credere quod sic. Unde dicit: Fortasse noscam,
scilicet si videro. Et rationem assignat: quia sepe levis nota, id est
parvum signum notabile, revocat sepe memoriam exoletam, id est
evanescentem, spatio, scilicet temporis, obrutam, id est oppressam. 20
Tricesimo Edippus, ad famulos convertendo sermonem, precipit
omnes pastores convocari ad sacrificia cum gregibus suis, ut senex
68
________ 68
13-14 in…Declamationum] Sen. contr. 1, praef. 2-3 sed cum multa iam mihi ex
me desideranda senectus fecerit, oculorum aciem retuderit, aurium sensum
hebetaverit, nervorum firmitatem fatigaverit, inter ea quae rettuli memoria est, res
ex omnibus animi partibus maxime delicata et fragilis, in quam primam senectus
incurrit…Nunc iam aetate quassata et longa desidia, quae iuvenilem quoque
animum dissolvit, eo perducta est, ut, etiamsi potest aliquid praestare, non possit
promittere: diu ab illa nihil repetivi.
__________
3 post dedit, tibi add. P || 4 Regios Bodl. et Sen. codd. : om. P T Soc. V | te om. P
T Soc. || 5 subdit] dicit V || 8 illius] istius Soc. || 10 prima] premia P || 12 scilicet
temporis om. T || 16 faciem, ut vid., T | videris] videritis T || 19 sepe om. Bodl. et
supervacaneum est || 20 ante spatio, iam Sen. codd.
70
expositio edippivv. 822-832
E
discernat inter eos quis fuit ille qui dedit puerum. Unde dicit:
Duces, scilicet gregum – id est pastores –, sequantur omne pecus
compulsum ad aras et ad sacra, id est ad sacrificia; o famuli, ite
propere, id est celeriter, accersite, id est inquirite, penes quos
summa, scilicet principalitas, gregum consistit. Tricesimo primo 5
senex dissuadet ulterius de hac re inquirere, quia aliquando veritas
cognita nocuit inquisitori eius. Unde dicit: Sive ratio, id est
rationalis deorum dispositio, sive fortuna abstulit ista, id est
notitiam istorum de quibus inquiris, patere, id est permitte, latere
semper quod latuit. Cur autem debeat permittere ut veritas istorum 10
lateat subdit dicens: veritas patuit sepe malo, id est ad malum,
eruentis, id est inquirentis eam. Tricesimo secundo Edippus, in
proposito perstans, dicit quod non potest maius malum contingere
quam id quod dictum est a sene, scilicet quod non erat verus filius
Merope. Unde dicit querendo: Maius aliquod malum hiis, scilicet 15
que michi nuntias, timeri potest?, quasi dicat: non. Tricesimo tertio
adhuc dissuadet senex inquisitionem veritatis de parentibus,
insinuans quantum bonum provenit ex falsa estimatione de
parentibus Edippi, quam habet tam ipse quam populus. Unde dicit:
Scias, o Edippe, magnum esse quod magna mole, id est cum magno 20
pondere, petitur, scilicet ut tanquam verus filius Polibi venias et
paterna regna occupes; concurrit illinc, scilicet a parte populi
estimantis te filium Polibi, salus publica, hinc, id est a parte tui –
qui te estimas filium Polibi –, salus regis, scilicet tua – quia dum
sic estimas impune regnabis, nullum crimen in te puniendo –, 25
utrimque, id est tam in estimatione populi quam in estimatione tua,
salus patria, quia nec tu reputas te occisorem patris nec populus. Si
ergo tam magnum bonum concurrit hinc, inde dum stat ista
estimatio falsa: contine manus medias ut nichil arcessas, id est
contine iam in media inquisitione, ut nichil ulterius de origine tua 30
69 ________ 69
1 quis] qui V || 3 ad aras et ad sacra] ad sacra et aras Sen. codd. | ante sacrificia,
ad om. Bodl. || 4 id est om. Soc. || 10 post latuit, diu Sen. codd. || 24 Polibi om.
Soc. | regis] regit P T
71
nicolai treveti vv. 832-837
v
queras, arcendo pastores propter desiderium sciendi – ‘Arcesso’ est
verbum desiderativum, ab ‘arceo’ –, ipsa fata, id est fortunati
eventus, explicant, id est liberant, te, scilicet a crimine quod times.
Tricesimo quarto Edippus primo, quasi condescendens seni,
quadam generali sententia dicit: Non expedit concutere, id est 5
destruere, felicem statum, id est non est utile facere aliquid per
quod homo statum felicem perdat. Secundo quadam sententia seu
opinione ostendit quod nec hoc potest sibi evenire per aliquid quod
facturus est. Unde dicit: Quisquis in extremo loco est, scilicet sicut
ego qui – ex hoc quod rex sum – in suppremo statu sum, tuto 10
movetur, id est secure operatur, quia nichil mali potest ei evenire.
Hoc secundum opinionem vulgi dicit – qui extremam felicitatem
reputat quod homo constituatur in potestate regia – et quod ei licet
quicquid libet. Sed secundum veritatem non est sic: potest enim rex
aliquid facere unde felicitatem regni perdat, sicut alius homo, et 15
hoc sepius contigit. Vel sic: Quisquis in extremo loco est, id est in
extremo malo, tuto movetur, id est secure agit, quia non potest ei
peius contingere et ita sum ego, quia – ut supra dictum est – non
potest timeri maius malum quam illud quod nuntiasti michi.
Tricesimo quinto perstat adhuc senex, dissuadens inquisitionem 20
veri. Unde dicit: Appetis aliquid nobilius regio genere?, quasi
dicat: sufficere debet tibi quod es de genere regio, nec ultra
inquirere. Vide ne, scilicet ulterius querendo, pigeat te patris
inventi, id est doleas quod invenisti quis tibi fuerit pater. Tricesimo
sexto Edippus istam persuasionem primo excludit dicens: Nec 25
70
________ 70
1-2 ‘Arcesso’…‘arceo’] cf. Papias vocab., s.v. Arcesso, p. 27b ab arceo deside-
rativum dici potest; Hugutionis Deriv. A 308 2 Et ab arceo arcesso -sis desidera-
tivum. || 18 ut supra dictum est] vd. p. 71, ll. 13-16
__________
9 Quisquis correxi coll. infra l. 16 : qui w : quidquid fere omnes Sen. codd. || 13
in potestate suppl. in mg. Soc. || 15 unde] dum T || 18 est suppl. supra l. m. alt. T
|| 21 veri] veritatis T | appetit T | regio] regali Bodl. et Sen. codd. || 23 patris]
parentis Sen. codd.
72
expositio edippivv. 837-847
E
queram fidem sanguinis <penitendi>, id est non ad hoc ‘queram
fidem’ – id est fidelitatem de sanguine meo –, ut peniteam, sed
certum nosse, id est certa notitia, est, scilicet de intentione mea
querere. Secundo ostendit seni principem pastorum, querens si
novit eum. Unde dicit: Ecce Phorbas – nomen proprium pastoris 5
est – senex grandevus, sub quo, scilicet tanquam pastorum
principe, fuerant arbitria gregis regii. Refers, id est recolis, -ne
nomen aut vultum senis? Tricesimo septimo senex Corinthius
primo, quasi dubitando, dicit quod bene videtur sibi quod ille fuerit
pastor de quo habitus est sermo. Unde dicit: Forma, scilicet huius, 10
arridet, id est correspondet, animo, scilicet meo; nec iste vultus
satis notus michi – est – nec rursus ignotus, quasi dicat: non bene
discerno, tamen videtur quod ipse sit. Secundo, convertens
sermonem ad pastorem, querit dicens: Tu, Phorbas existens,
famulus agitasti greges opimos, id est pingues, Laio optinente 15
regnum sub plaga Citheronis?, id est sub parte illius montis?
In tertia parte carminis VII inquirit Edippus originem suam a
pastore isto antiquo. Et primo hanc originem inquirit, secundo, ipsa
cognita, in se ipsum plangendo desevit, ibi: Dehisce <v. 868>. In
prima parte inducuntur tres persone loquentes et continet sermones 20
XVII. Primo enim pastor respondet ei quod senex Corinthius ab eo
quesivit, scilicet utrum regnante Laio paverit greges iuxta montem
Citheronis. Unde dicit: Letus, id est fecundus, Citheron, scilicet
quia sua fecunditate pastores letificat, submittit gregi nostro estiva
prata novo pabulo, quasi dicat: solemus in estate querere nova 25
gregibus pabula in monte illo. Secundo querit a pastore senex
Corinthius utrum pastor ipsum noverit. Unde dicit: Noscisne
memet? Tertio respondet pastor quod memoria sua dubitat de
71
________ 71
1 penitendi om. w, ego supplevi coll. Sen. || 3 scilicet] id est T || 12 notus] motus
P | michi est] mut. ord. T | ante est, scilicet add. Bodl. || 14 sermonem bis scr. P ||
15 opinos T || 17 Expositio tertie partis carminis VII praep. T Soc. (in mg. Soc.) ||
21 XVII] XXVII V || 21-22 ab eo quesivit] mut. ord. Soc. || 24 nostro om. Soc. || 25
ante novo, semper Sen. codd. | selemus P
73
nicolai treveti vv. 847-859
v
notitia eius. Unde dicit: Anceps, id est ad utrumque – scilicet nosse
et non nosse prona –, memoria, scilicet mea, dubitat. Quarto
Edippus reducit ad memoriam per puerum traditum. Unde dicit:
Huic, scilicet seni, traditur a te quondam aliquis puer? Et, quasi
pastor velit tergiversando dissimulare veritatem, acutius loquitur ut 5
veritatem fateatur, dicens: Effare, id est: dic expresse. Dubitas?, id
est dubitantem fingis? Quasi dicat: non oportet quia ecce –
tanquam sis tibi conscius – color tuus mutatus est. Unde dicit: Cur
color mutat genas? Quid queris verba?, scilicet dissimulatoria.
Veritas odit moras, quasi dicat: si velles dicere veritatem non 10
differres respondere. Quinto pastor, aliquo modo se fingens
oblitum eius de quo loquitur, dicit: Mones, id est admones – hoc est
ad monumentum et memoriam reducis –, obducta, id est oblita,
longo tractu temporum. Sexto Edippus comminatur ei penam, nisi
verum fateatur. Unde dicit: Fatere, scilicet veritatem per te, ne 15
dolor, scilicet penarum, cogat te ad verum, scilicet dicendum.
Septimo, quasi coactus, fatetur pastor se tradidisse puerum, dicens:
Dedi isti, scilicet seni, inutile munus infantem. Et quare dicat quod
fuit ‘munus inutile’, subdit: ille, scilicet infans, non potuit frui luce,
non celo, id est non potuit vivere. Octavo, huic contradicens, senex 20
Corinthius dicit: Procul sit omen, id est augurium vel divinatio
quam facis de puero illo, quia: Vivit et vivat precor. Nono querit
Edippus a pastore quare videbatur sibi quod puer non potuit vivere,
dicens: Quare negas infantem traditum superesse?, id est, vivere?
Decimo respondit pastor dicens: Ferrum tenue per ambos pedes 25
transactum ligatus, scilicet fuit puer, artus, id est membra –
synodoches est –, tumor innatus vulneri urebat, id est consumebat, 72
________ 72
1-2 nosse…nosse] nosce…nosce P T || 3 memoria V || 4 scilicet ex puero corr.
supra l. T || 5 tergi versando V | veritate V || 6-7 id est…fingis om. V | post
dubitantem, an te supplend.? || 8 sis] sit V || 9 scilicet] id est V || 12 oblitu Soc. |
Mones] moves Sen. codd. || 18-19 Et…subdit om. V | quod] quid P || 22 illo om.
V || 24 negas] rogas P || 26 transatum V | ligatus] ligabat plerique Sen. codd.
74
expositio edippivv. 859-868
E
puerile corpus feda lue, id est tabe. Undecimo, iam quasi veritate
deprehensa, querit senex dicens: Quid ultra queris?, quasi dicat:
non oportet plus querere. Prope accedunt fata, id est responsa
deorum concordant cum dictis istis. Duodecimo Edippus
nichilominus ulterius querit dicens: Sed edoce quis fuerit infans. 5
Tertiodecimo, excusans se, pastor dicit: Prohibet fides, scilicet
docere quis fuit puer – quia scilicet iuraverat, quando expositus
erat puer, quod non indicaret cuius esset –. Quartodecimo Edippus
parari tormenta precipit, ut cogatur – non obstante fide – dicere
veritatem. Unde dicit: Aliquis huc ignem, scilicet apportet; 10
querenti, scilicet michi, vera, id est veritatem, per vias tam
cruentas, id est crudeles, iam flamma excutiet fidem, scilicet tibi,
qui propter fidem dicis non posse indicare quod quero.
Quintodecimo pastor, timens sibi, petit indulgentiam de eo quod
fecit. Unde dicit: Ignosce, scilicet michi, queso – o Edippe –, si 15
ferus, id est crudelis, videor tibi, iam impotens, scilicet sum; in
manu tua, id est in potestate tua, parta, id est inventa, vindicta est,
quasi dicat: invenisti in quem vindices et in potestate tua est
vindicare. Sextodecimo Edippus, vindictam dissimulans, precipit
dicere veritatem de quesitis. Unde dicit: Dic vera, id est veritatem 20
de hiis que quero; Quisnam?, scilicet fuit puer quem tradidisti?
Quove patre generatus? Qua matre genitus? Septimodecimo quia
per insinuationem matris solvuntur omnia quesita, ideo tantum ad
tertiam questionem et ultimam respondet, dicens: Coniuge genitus
tua, scilicet fuit puer de quo queris. Deinde, cum dicit Dehisce <v. 25
868>, Edippus ex iam dictis cognito quod ipse fuit puer inventus et
quod fuit filius coniugis sue et quod interfecit Laium, qui fuit pater
eius, nimio dolore in se ipsum desevire cepit. Unde dicit: O tellus, 73
________ 73
1-2 Undecimo…dicens] post Quid…querere transp. T | senex om. P || 3 post
accedunt, iam Bodl. : iam accedunt Sen. codd. || 4-5 Duodecimo…dicens suppl. in
mg. T | ulterius querit] mut. ord. V | fuerat V || 12 flamma excutiet] mut. ord. V ||
15 dicit suppl. supra l. T | o Edippe] odippe T || 16 ante impotens, et Sen. codd.
praeterquam Sen. text. codd. P T Soc. || 17-18 parta…tua om. P ex homoeotel. ||
22 Septimodecimo] Decimoseptimo Soc. || 27 quod fuit] mut. ord. P
75
nicolai treveti vv. 868-881
v
dehisce, id est fac hyatum ad devorandum me, tuque potens rector
umbrarum, id est animarum exutarum corporibus – scilicet Pluto –,
in ima Tartara tenebrarum, scilicet tuarum, rape! Vices reversas
retro stirpis ac generis!, scilicet inferendo concubitum matri, de
qua genitus sum – aposiopesis est more indignantis et detestantis et 5
debet suppleri ‘indignor’ vel ‘detestor’ –. O cives, congerite saxa
in caput infestum, scilicet meum, mactate telis me, parens petat
ferro me, gnatus, coniuges arment manus in me, id est contra me,
fratresque, scilicet arment se contra me, et populus eger, scilicet
propter cladem et pestem inductam, iaculetur, scilicet in me, ignes, 10
id est faces ignitas, ereptos rogis, id est ignibus in quibus
comburuntur cadavera mortuorum. Vagor, id est vagus vivo,
crimen seculi, id est de cuius crimine seculum stupet, odium
deorum, exitium iuris sacri, – cuius est ius pietatis in parentes, quod
ego violavi – iam dignus morte ea luce, id est eo die, qua primum 15
hausi spiritus rudes, id est novos. O parens, redde, scilicet michi,
nunc animos, id est: fac me animosum ad aggrediendum aliquid
arduum contra me ipsum. Et ad se ipsum convertens sermonem
dicit: Nunc aude, scilicet tanquam animosus et cordatus, dignum
aliquid sceleribus tuis. Et sub yronia in se ipsum invehens dicit: I, 20
id est vade, perge, pete cursu prono regiam, id est palatium regale;
gratare matri, scilicet quam duxisti uxorem, aucta domo liberis, id
est gratare matri quod auxisti domum liberis, quasi dicat: non sunt
ista facienda, immo potius de talibus est dolendum. 74
________ 74
3 post rape, scilicet me add. supra l. m. alt. V | reversas ex universas corr. supra
l. m. alt. V || 4 retro post rape transp. Soc. || 5-6 aposiopesis…‘detestor’ suppl. in
mg. T || 7 post mactate, scilicet me add. T || 9 se post me V || 11 ignitas Bodl. :
ignitos P T Soc. V (vd. supra p. 45, l. 9 app. cr.) || 14 cuius] eius Soc. || 15 ea
deest in Sen. codd. || 20 in se ipsum post invehens suppl. in mg. Soc. || 21 id est
om. P T, suppl. supra l. Soc. | vade] valde V | prono] porro plerique Sen. codd.
alterius familiae (quae A vulgo appellatur) || 22 gratari P
76
expositio edippivv. 882-889
E
In carmine VIII, quod scribitur metro gliconio coriiambo (posito
frequenter pro secundo pede – qui deberet esse coriiambus –
moloso, qui est pes constans tribus sillabis longis et ita equatur
coriiambo non in sillabis sed in temporibus), commendat fortunam
mediocrem, quia magnam fortunam frequenter infortunia comi-5
tantur, sicut patet de isto Edippo, qui adeptus regnum incidit in
magna infortunia, ut puta quod patrem occidit et matrem duxit.
Dividitur autem hoc carmen in duas, quia primo inducitur chorus
mediocrem fortunam commendans, secundo cuiusdam nuntii
adventum insinuans, ibi: Sed quid <v. 911>. Circa primum III facit, 10
quia primo commendat mediocrem fortunam sub similitudine
accepta de navigio, secundo confirmat idem per fabulam de Dedalo
et eius filio, ibi: Gnosium regem <v. 892>, tertio ex communi
proverbio, ibi: Quicquid excedit <v. 909>. Quantum ad primum,
dicit: Si liceat michi fingere fata, scilicet talia qualia optarem, 15
arbitrio meo, temperem, id est temperarem, vela levi Zephiro, ne
antempne presse gravi spiritu, id est forti vento, tremant –
antempna est lignum in transverso mali positum, per quod
dependet velum, dicta quasi ‘ante ampnem’ –; sed aura modicum
fluens nec vergens latus, id est navis, ducat lene, id est leniter, 20
intrepidam ratem, quasi dicat: ita vellem vitam meam non agitari
nimis magna fortuna, que aliquando impetu pellit in infortunium,
sed mediocri fortuna leniter produci. Deinde, cum dicit Gnosium
<v. 892>, confirmat dictum suum per fabulam de Dedalo et filio
25 75
________ 75
18-19 antempna…ampnem] Papias vocab., s.v. Antemna, p. 23b lignum in
transverso mali positum per quod dependet velum, dicta quasi ante amnem; cf.
Trev. Exp. Med. 323 (Roberti 58, 18) antempna est lignum a quo dependet velum;
iisdem fere verbis Exp. Ag. 505 (Meloni 50, 21-22)
__________
1 Expositio carminis VIII praep. T Soc. (carm. VIII mut. ord. Soc.) | glicanio P T
Soc. | coriiambo] corriambo P, -i- suppl. supra l. T : del., ut vid., V || 2-4
corriambus…corriambo P || 5 infortunia] -i- suppl. supra l. T || 9 cuiusdam] cuius
V || 15 licet Soc. || 18 mali] mamali T || 21 ratam V || 22 in suppl. supra l. T || 23
fortune V || producit V
77
nicolai treveti vv. 892-903
v
eius, que talis est: Dedalus, detentus a rege Crete, cum non pateret
sibi via ad patriam neque per terram neque per mare, aptavit sibi et
filio suo Ycaro pennas, coaptando eas et firmando cum cera, ut sic
ad modum avium, transvolato mari, pervenirent ad patriam. Senex
autem Dedalus sic tenuit viam mediam inter altum et bassum, quod 5
salvo pervenit; filius vero, dum nimis alte volat, perdidit pennas
liquefacta cera per calorem solis et ita cecidit in mare et submersus
est, dans nomen mari, quia vocatur Ycareum. Et ita qui nimis altam
fortunam querunt, frequenter precipitantur; qui vero in mediocri
fortuna vivunt, secure ducunt vitam. Dicit ergo: Puer, scilicet 10
Ycarus – filius Dedali –, timens Gnosium, id est Cretensem, regem
dum demens petit alta, scilicet volando, fidens, id est confidens,
novis artibus, scilicet patris – qui nova arte ei pennas adaptavit –,
et certat vincere, scilicet per altitudinem volatus, veros alites, id est
aves veras – scilicet que vere et naturaliter pennate sunt –, ac 15
imperat nimis falsis pennis, scilicet que falso videbantur esse sue;
dum, inquam, ita facit puer Ycarus, callidus senex, scilicet pater
eius, Dedalus librans iter medium stetit sub nube media, expectans
alitem suam, id est filium suum, quem in modum alitis armaverat
pennis. Stetit, inquam, tardo volatu librans se in medio, qualis avis, 20
id est ad modum quo avis, fugit, id est que iam effugit, feras, id est
76
________ 76
1-8 Dedalus…Ycareum] cf. Trev. Exp. Herc. O. 682 (Meloni 72, 2-9) Secundum
exemplum est de Dedalo et filio suo Ycaro, qui de cera pennas et alas sibi
fecerant, quibus dum volabant pater tenuit medium iter et salvus transvolavit
mare, sed Ycarus despiciens patrem voluit ascendere more avium altius, et in
tantum volavit alte quod liquefacta est cera et perierunt penne eius et ale; quibus
perditis ipse in mare cecidit et submersus est, a quo et mare nomen accepit quia
dictum est mare Ycareum.
__________
1 Crete suppl. in mg. m. alt. T || 4 perveniret Soc. || 5 bassum ex basum corr.
supra l. m. alt. T || 8 maris V | quia] quod V || 11 id est suppl. supra l. m. alt. T ||
14 scilicet suppl. supra l. T | veros ] veras Sen. codd. | alites] aves fere omnes Sen.
codd. || 15 scilicet om. V || 16 nimis om. P T Soc. | falsis ex filis corr. supra l. m.
alt. T || 20 inquam ex tanquam corr. supra l. T || 21 feras deest in Sen. codd.
78
expositio edippivv. 903-914
E
crudeles, minas accipitris et fetus, id est pullos, sparsos [scilicet]
metu colligit donec puer comes, id est socius, vie audacis, id est
audacter presumpte, movit manus implicitas in ponto, id est in mari
– id est: donec vidit filium iam cecidisse in mari amissis pennis et
movere manibus mare sicut faciunt natantes –. Deinde, cum dicit 5
Quicquid <v. 909>, commendat mediocrem fortunam ex vulgari
proverbio dicens: Quicquid excessit modum, id est mensuram,
pendet loco instabili. Sic est de nimis magna fortuna. Unde
mediocris fortuna, que modum tenet et infra mensuram debitam se
cohibet, stabilis est. Deinde, cum dicit Sed quid <v. 911>, indicat 10
adventum cuiusdam nuntii, dicens: Sed quid hic, scilicet nuntius,
quassans caput, scilicet tanquam mali alicuius conscius, sonat, id
est sonando pulsat, regios postes, id est portam regiam. Et ad
ipsum nuntium velut stupefactus convertens sermonem dicit: Ede,
id est profer, quid novi portes, id est: dic quod novum nuntium 15
apportasti.
<ACTVS QVINTVS>
In carmine IX, quod scribitur trimetro iambico archilochico, ponitur
quintus actus huius tragedie et est quomodo Edippus sibi oculos
eruit propter conscientiam scelerum. Et dividitur in duas partes,
quia primo ostendit quomodo Edippus se excecavit, secundo
chorus fatalis dispositionis immobilitatem canit carmine decimo,
ibi: Fatis agimur <v. 980>. Primo ergo inducitur nuntius narrans
77
________ 77
1 scilicet w, ego delevi || 4 id est om. P || 6 mediocrem] -di- suppl. supra l. T || 9
et suppl. supra l. P || 13 regios Bodl. et Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo
appellatur) : regias P T Soc. V. Cf. Exp. Phaedr. 863 (Chiabò 95, 25-96, 1) || 17
Expositio carminis IX praep. T : Actus quintus praep. in mg. Soc. || 18 sibi om. V
|| 20 post quomodo, est add. P | execavit T || 21 decimo] X P T Soc. || 22 post
agimur, Tertio ostendit quomodo Iocasta ob dolorem Edippi execati seipsam
occidit carmine add. T (sed del.)
79
v
20
Dedalus…Ycareum] c
_
Crete perveniret S bassum e
maris V id est
scilicet
scilicet o nimis
inquam e feras d
nicolai treveti vv. 915-928
v
quomodo Edippus se ipsum excecavit et circa hoc duo facit. Primo
enim ostendit quomodo, conscius scelerum, nimio dolore ac ira
desevit, secundo quomodo se ipsum excecavit, ibi: Quid penas
moror? <v. 926>. Quantum ad primum dicit: Postquam Edippus
predicta fata, id est deorum responsa, deprendit, scilicet esse vera, 5
et infandum scelus ac ipse se scelere convictum, scilicet de
occisione patris et coniugio matris, dampnavit, id est dampnandum
iudicavit, infestus, id est inquietus, petens regiam, id est regale
palatium, propero, id est veloci, gradu penetravit tecta invisa, id
est odiosa – iam enim cepit odio habere omnia regalia –, insanit, 10
scilicet talis existens, qualis Libicus leo – qui crudelior est aliis
leonibus, vel hoc dicit quia precipue in Libia generantur – per
arva, scilicet discurrens, concutiens iubam fulvam, id est cervicem
fulvi coloris, fronte minaci; vultus, scilicet Edippi, torvus furore, id
est propter furorem – scilicet erat –, atque oculi truces, id est 15
crudeles; gemitus et altum murmur, scilicet erant ei, et sudor
gelidus, id est frigidus, volat per artus, spumat, scilicet sicut solent
vehementer irati, et volvit minas, scilicet in animo, ac dolor
magnus mersus alte, id est profundo corde, exundat, id est exteriori
gestu se indicat. Ipse sevus, id est isto modo seviens, parat secum, 20
id est in se deliberando, nescio quid grande simileque, scilicet in
crudelitate, fatis suis, id est eventibus suis. Deinde, cum dicit
«Quid moror» <v. 926>, ostendit quomodo Edippus se excecavit et
circa hoc facit VII, quia primo ostendit quomodo mortem sibi
optavit, ponens verba Edippi per se et ad se ipsum loquentis, 25
dicens: «Quid moror, id est quare differo, penas, ut aliquis petat
aut ferro hoc pectus scelestum, id est sceleratum – id est occidat
vulnerando pectus meum gladio –, aut fervido igne vel saxo
domet?», id est occidat me vel comburendo vel lapidando?
30 78
________ 78
3 execavit T || 5 responsa om. T || 6 nefandum scelus ac suppl. in mg. T | se om.
Soc. || 7 et suppl. supra l. T || 11 crudelica P || 14-15 id est] scilicet P || 17
scilicet om. V || 18 ante irati, ira add. V || 19 profundum V || 20 iste V || 22 id est]
scilicet V || 26 moror ex maior corr. supra l. m. alt. V || 29 comburando V
80
expositio edippivv. 929-938
E
«Que tigris aut que ales seva, id est crudelis, incurret visceribus
meis?», scilicet lacerandis – quasi dicat: dignus essem ut tigres vel
aves rapaces dilacerarent viscera mea –. «Ipse sacer, id est
execrabilis propter scelera in eo commissa, Citheron, scilicet mons
iuxta Thebas, vel emitte silvis, id est de silvis, feras tuas in me, vel 5
mitte canes rabidos», scilicet qui me dilacerent; «nunc redde
Agaven» – Nota: Agave, filia Cadmi, habuit filium Pentheum, qui
contempsit orgia Bachi, quem mater eius Agave furibunda cum
sororibus suis dilaceravit in monte Citheron –. Dicit ergo: «redde
nunc Agaven», id est fac quod mater mea dilaceret me sicut Agave 10
dilaceravit filium suum. Et convertens sermonem ad animum suum
dicit: «O anime, quid times mortem?», quasi dicat: non debes
timere quia etiam aliquando prodest innocentibus, dum per mortem
subtrahuntur, ne experiantur adversitatem fortune. Unde subdit:
«Mors sola, scilicet et nichil aliud, eripit innocentem Fortune», 15
scilicet adverse. Secundo, cum dicit Hec fatus <v. 935>, ostendit
quomodo sibi mortem inferre paravit. Unde dicit: Hec fatus, id est
locutus per se, aptat manum impiam, scilicet suam, capulo, scilicet
gladii, ensemque ducit, id est educit – scilicet de vagina – ut se
interficiat. Tertio, cum dicit «Itane» <v. 936>, ostendit quomodo, 20
reputans hanc penam nimis brevem, retraxit se. Unde ponit verba
Edippi ad se loquentis, dicens: «Solvisne ita breves penas tam
magnis sceleribus atque omnia, scilicet scelera tua, pensabis uno
ictu?», quasi dicat: non videtur quod sufficienter facis quia pro
unico tantum scelere tibi debetur mors. Unde subdit: «Moreris», 25
79
________ 79
7-9 Agave…Citheron] vd. supra p. 38, ll. 13-15, p. 51, ll. 7-11 et app. ad loc.
__________
3 aves] apes V | ipse] ipse…scelerum capax Sen. codd. || 5 post Thebas, ‘capax
scelerum’ hoc dicit quia multa scelera sunt commissa ibi add. Bodl. | post prius
vel, id est saltem add. V || 6 dilacerent] -i- ex -r- corr. supra l. T, dilacerant V || 8
origia V || 9 Citheron] -i- ex -e- corr. supra l. m. alt. T || 11 post filium, suum om.
Soc. || 16 Hec suppl. supra l. T || 18 loqutus Soc. || 19 enseque V || 20 quomodo
om. V || 21 penam suppl. supra l. T || 23 tua om. V || 24 dicat om. P T || 25
deberetur P T
81
nicolai treveti vv. 938-952
v
scilicet interficiendo te; «hoc patri, scilicet quem scelerate inter-
fecisti, sat est; quid deinde matri, id est: quam penam solves pro
scelere commisso in matrem?, quid natis male editis in lucem, id
est generatis ad vitam – id est: quam penam solves huic crimini? –,
quid ipsi patrie dabis, id est quam penam, que, scilicet patria, 5
flebilis luit ruina, scilicet propter pestem que contigit, scelus tuum?
Illa Natura que ratas, id est firmas et stabilitas iure nature, leges
vertit commenta, id est adinveniens, novos partus, scilicet dum
mater parit liberos filio, non est solvenda, id est dissolvenda –
scilicet per mortem –, in uno Edippode», scilicet quia nimis parva 10
pena esset pro tanto scelere. Sed quid «novetur, id est utinam
innovetur, eadem, scilicet Natura, suppliciis meis», id est ad
supplicia mea. «Liceat iterum vivere atque iterum mori, – liceat
etiam – renasci semper ut totiens pendas, id est solvas – sibi
loquitur tanquam alteri –, nova supplicia». Quarto, cum dicit 15
«Utere ingenio» <v. 947>, hortatur ut eligat mortem longa via, ne
brevis sit pena. Unde dicit: «O miser – ad se loquitur – utere
ingenio», id est fac ingeniose; «quod sepe fieri non potest, scilicet
mori, fiat diu», id est recompensetur longitudine more quod
frequentari non potest. Unde subdit: «eligatur mors, – sed –20
queratur longa via, scilicet penarum, qua, scilicet via, nec mixtus
sepultis, scilicet sis statim – sicut qui breviter moriuntur –, et
tamen vivis, id est a societate et communi vita vivorum, exemptus
erres», scilicet cecus; «morere sed citra patrem», id est non statim,
ut mortuus est pater. Quinto, cum dicit «Cunctaris» <v. 952>, 25
deliberat excecare se ipsum. Unde dicit: «Cunctaris, id est dubitas
80
________ 80
1 te suppl. supra l. T || 2 satis P T Soc. || 3 scelere] solere P, ex sclere corr. supra
l. T || 5 que] non P T Soc. || 6 ante luit, magna Sen. codd. | ante ruina, magna
Bodl. || 9 liberos] -s suppl. supra l. m. alt. T | filio] ex filios corr. T, filios Soc. ||
10 Edippode] edi(p)poda plerique Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo
appellatur) || 14-15 sibi…alteri] post supplitia T V Bodl. (sed notis post solvas
transp. T) | nova supplicia post sibi transp. P || 21 scilicet penarum] id est pena T
|| 25 Cunctaris] -is suppl. supra l. m. alt. T || 26 excecare] -c- suppl. supra l. m.
alt. T
82
expositio edippivv. 952-971
E
vel differs penas, o anime?», quasi dicat: ne differas! «An subitus
ymber, scilicet lacrimarum, profusus gravat vultus, scilicet tuos, ac
fletu rigat genas», quasi dicat: iustum est ut fleas, sed hoc non
sufficit. Unde dicit: «Et flere satis est?», quasi dicat: non.
«Hactenus, id est usque ad hoc, fundent oculi levem liquorem, 5
scilicet lacrimarum, – sed nunc – pulsi, id est depulsi, sedibus suis
sequantur lacrimas», scilicet cadendo cum ipsis; «hii oculi
maritales, id est quibus placui maritus, fodiantur», id est
effodiantur. Sexto, cum dicit Dixit <v. 957>, ostendit quomodo
exsecutus est dictum suum, se ipsum excecando. Unde dicit: Dixit, 10
scilicet Edippus ista, atque furit ira: minaces gene ardent
truculento igne, id est ira et furore crudeli, oculique vix se retinent
sedibus suis; vultus iratus, ferox, violentus, audax, scilicet in
scelus, tantum gemuit cruentus et dirum fremens, id est crudelem
gemitum et dirum fremitum fecit, torsit manus in ora, id est in 15
faciem. At oculi truces, id est crudeles, steterunt contra, scilicet
manus, et intenti ultro, id est sponte, insequntur manum suam,
scilicet obiciendo se ei. Unde subdit: occurrunt vulneri suo.
Avidus, scilicet Edippus ad excecationem sui, scrutatur uncis, id
est curvatis, manibus lumina, id est oculos, evolvit orbes, scilicet 20
oculorum, simul vulsos, id est avulsos, ab ima radice, scilicet
eorum; manus heret in vacuo, id est loco vacuato oculis, et fixa
unguibus lacerat alte, id est profunde, recessus, id est sinus,
luminum, id est oculorum, penitus cavos, id est cavatos, et inanes
sinus, id est receptacula oculorum evacuata – scilicet lacerat –, 25
sevitque frustra, scilicet iam erutis oculis, furitque plus quam satis
est, scilicet circa oculos eruendos, tantum est periculum lucis, id est
81
________ 81
4 dicit suppl. in mg. T | est suppl. supra l. m. alt. T || 10 executus P T : exequtus
Soc. | execando T | dicit suppl. supra l. T || 11 ira] ita V || 14 id est om. P T Soc. ||
16 steterant, ut vid., V | contra suppl. in mg. Soc. || 17 ultro] vultus P T Soc. || 19
execationem Soc. || 21 ante vulsos, funditus Sen. codd. || 24 id est oculorum
suppl. in mg. m. alt. Soc. (scriptura fere evanida) || 25 sinus] silvis P T | evacuata
ex evata corr. supra l. m. alt. Soc. || 26 erutis] exutis P V (extractis corr. supra l.
m. alt.) | ante satis, iam add. V || 27 lucis suppl. supra l. T | id est suppl. supra l.
Soc.
83
nicolai treveti vv. 971-981
v
periculum tantum reputat lucem – scilicet oculorum –, attollitque
caput lustransque celi plagas cavis orbibus, id est per evulsionem
oculorum cavatis, experitur noctem, id est cecitatem – dum nichil
videt –; et quicquid effossis oculis male, id est super malam,
dependet, rumpit, id est frangit. Septimo, cum dicit et victor <v. 5
974>, orat deos ut parcant patrie a peste illata, quia ipse iam penas
solvit. Unde dicit: et victor, scilicet sui, Edippus conclamat deos et
conclamando dicit: «Precor omnes, scilicet vos – o dii –, parcite
patrie, scilicet afflicte propter me, en iussa iam feci, tuli, id est
sustinui, debitas penas; tandem nox digna thalamis meis, id est 10
coniugio meo, inventa», scilicet est: cecitas. Quasi dicat: qui sic
nupsi, dignus sum vocari cecus; «fedus ymber, scilicet cruoris,
rigat ora, id est faciem meam, et caput lacerum, id est laceratum,
vomit sanguinem revulsis venis», scilicet per effossionem oculorum
meorum. 15
In carmine X, quod scribitur metro pindarico anapestico
dimetro, immobilitatem fatalis dispositionis describit, quia enim de
Edippo fata sic disposita erant, ut ex oraculo Phebi patuit quod
debuit occidere patrem et ducere matrem. Quamvis parentes eius
veri et etiam ipse Edippus voluerint ista vitare, tamen non 20
evitarunt: hac occasione describit hic fatalis dispositionis
immobilitatem. Et circa hoc duo facit, quia primo immobilitatem
describit, secundo Edippum cecatum venientem inducit, ibi:
Sonuere <v. 995>. Primo ergo immobilitatem fati describit dicens:
Fatis agimur, id est vitam ducimus; credite fatis, id est deorum 25
responsis de dispositione humane vite; cure sollicite non possunt
82 ________ 82
1 attollitque] sic scripsi quia attollit exhib. Sen. codd. || 4 id est suppl. supra l. m.
alt. T || 5 dependet ex respondet corr. supra l. m. alt. V || 10 nox] vox Soc. || 11
scilicet est] mut. ord. Bodl. | cecitas] cecitat V || 11-12 Quasi…cecus suppl. in mg.
T | ymber] iubet Soc. || 14 ante revulsis, largum Sen. codd. | revulsis] -l- suppl.
supra l. m. alt. V || 16 Expositio carminis X praep. T Soc. (in mg. Soc.) | pindarico
ex pndaco corr. supra l. m. alt. T || 19 ducere om. P T V (uxorem ducere suppl.
supra l. m. rec. V) || 20 et…Edippus om. Soc. | ipse] iste V | evitare Soc. || 22 duo]
II P
84
expositio edippivv. 982-987
E
mutare stamina fusi rati, id est firmi. – Sicut alias dictum est,
fingitur a poetis quod humana vita disponitur per tres sorores, que
Parce vel Fata dicuntur. Et hoc secundum tria tempora: preteritum,
quod significatur per filum collectum in fuso; futurum, per pensum
lane colo implicitum; presens, per id quod inter digitos nentis de 5
colo trahitur in fusum tanquam de futuro in preteritum –. ‘Mutare’
ergo ‘stamina fusi rati’ est mutare dispositiones fatales, quod esse
non potest. Quicquid patimur, scilicet nos, mortale genus, quicquid
facimus venit ex alto, scilicet ex immobili dispositione fatali,
servatque colus decreta sue Lachesis, scilicet que est una de tribus 10
sororibus – Cloto enim est prima, que tenet colum, que disponit
principium humane vite; Lachesis trahit filum de colo, disponens
humane vite progressum, sed Atropos rumpit filum, quia sibi
convenit disponere humane vite terminum –; et quia hic loquitur de
fato secundum quod disponit humane vite progressum, ideo de 15
Lachesi potius quam de aliis sororibus fecit mentionem. Omnia
revoluta, id est disposita, dura manu – quia non flectitur parcendo
alicui – vadunt secto tramite, id est via humane vite – divisa in
duas secundum prosperitatem fortune et eiusdem adversitatem –,
20 83
________ 83
1 Sicut…est] Trev. Exp. Herc. f. 182 (Ussani 34, 1-12) nota quod sorores tres
Parcas dicit, de quibus dicit Ysidorus Ethymologiarum libro VIII capitulo ultimo:
«Parcas per antifrasim appellatas, quod minime parcant. Quas tres esse voluerunt:
unam, que vitam hominis ordiatur; alteram, que contexat; terciam, que rumpat».
Vel per sorores intelligit tria fata, de quibus dicit Ysidorus ibidem: «Tria fata
fingunt esse in colo et in fuso digitisque fila ex lana torquentibus, propter tria
tempora: preteritum, quod iam in fuso netum atque involutum est; presens, quod
inter digitos nentis trahitur; futurum, in lana que colo implicata est, et quod adhuc
per digitos nentis ad fusum tamquam presens ad preteritum trahendum est».
__________
4 quod] et P || 5 colo] celo P | nentis ex nenis corr. supra l. m. alt. V || 7 ergo]
igitur T || 10 decreta sue suppl. supra l. T | scilicet om. Soc. | est post sororibus
transp. V || 11 Cloto] ex Clato corr. supra l. m. alt. T : loto V || 14-16 quia…
mentionem suppl. in mg. T || 17 quia non] mut. ord. P | non suppl. supra l. m. alt. T
85
nicolai treveti vv. 988-997
v
primusque dies, scilicet nativitatis, dedit extremum: – quia scilicet
in nativitate disponitur de morte – non licet deo vertisse, id est
mutasse, illa, scilicet que sunt fataliter disposita. Unde dicit: que
currunt nexa suis causis. Fingunt enim poete quod nec Iupiter,
quem ponunt summum deorum, possit mutare dispositionem 5
fatalem rerum. It, id est vadit, ordo ratus, id est firmus, non mobilis
ulla prece: – quia dii, quorum est preces exaudire, non possunt
ordinem mutare – multis nocet timuisse ipsum, scilicet fatum suum.
Et hoc ideo quia multi dum timent fata, id est dum ex timore
faciunt aliqua per que vellent vitare fata sua, venere, id est 10
venerunt – scilicet celerius per hec –, ad fatum suum, sicut apparet
de Edippo qui, timens fata sua, subiit exilium ut ea vitaret et tamen
per id exilium incidit in fatum quod vitare voluit. Deinde, cum dicit
Sonuere <v. 995>, Edippum cecum venientem inducit, dicens:
Fores, <scilicet> regie, sonuere, scilicet dum aperiuntur, ipse, 15
scilicet Edippus, duce non ullo, id est sine ullo duce, orbus luminis,
id est orbatus oculis, molitur, id est temptat et querit, iter, scilicet
suum.
<ACTVS SEXTVS>
In carmine XI et ultimo huius tragedie, quod scribitur metro
archilochico, ponitur sextus actus huius tragedie et est de morte
Iocaste que, excecato Edippo, pre dolore se ipsam interfecit.
Introducuntur autem in hoc carmine III persone et continet IX
84
________ 84
3 scilicet om. V || 5-6 dispositionem fatalem] mut. ord. V | It suppl. supra l. m.
alt. T | post It, cuique Sen. codd. || 9 dum suppl. supra l. P, om. V || 10 vitare]
mutare Soc. || 11 scilicet om. V | hec] hec vel hoc Soc. : hoc V || 13 quod] quem
Soc. || 15 scilicet om. w, ego supplevi | ante ipse, atque Sen. codd. || 19 Expositio
carminis XI, Actus sextus praep. T : Actus VI praep. in mg. Soc. V (mut. ord. m.
rec. V) | XI] XI˚ Soc. V || 20-21 de…que suppl. in mg. T | pre] pro V || 22 III] tres
Soc.
86
v
20
Dedalus…Ycareum] c
_
Crete perveniret S bassum e
maris V id est
scilicet
scilicet o nimis
inquam e feras d
expositio edippivv. 998-1008
E
sermones, quorum primus est Edippi se ex pena sibi illata
iustificantis. Unde dicit: Bene habet, scilicet quod me excecavi,
peractum est: solvi iusta, id est iustam penam, patri. Tenebre
iuvant, id est cecitas mea utilis est – scilicet ad placandum deos –.
Quis deus placatus tandem michi perfundit caput – meum – atra, 5
id est obscura, nube? Quis scelera donat?, quasi dicat: solvi penam
iuxta responsa, sed non apparet michi quem deum placaverim.
Evasi diem conscium, scilicet scelerum meorum. Et ad se
convertens sermonem dicit: O paricida, nichil debes dextere tue,
scilicet qua occidisti patrem: solvisti enim penam eidem dextere, 10
quia eadem dextera qua occidisti patrem expulisti oculos; lux te
refugit, scilicet propter cecitatem. Hic vultus, scilicet cecus, decet
Edippodem, scilicet qui tot commisit scelera. Secundo inducitur
chorus Iocastam advenientem describens. Unde dicit: En ecce
Iocasta vecors, scilicet quia, audito hoc facto, quasi pre dolore cor 15
et mentem perdidit, prosiluit seva, id est seviens, gradu rapido, id
est impetuoso; prosiluit, inquam, talis qualis mater Cadmea, id est
Agave – de genere Cadmi –, furens et attonita abstulit nato, id est
filio suo Pentheo, caput – ipsa enim cum sororibus suis membratim
eum dilaceraverunt quia contempsit orgia Bachi, ut patet supra, 20
carmine IX – sensim, id est paulatim, -ve raptum traxit, scilicet
dilacerando; cupit, scilicet Iocasta, alloqui afflictum, scilicet
Edippum, pavetque, scilicet tanquam mater; iamque pudor, scilicet
quo solebat celare affectum matris, cessit malis – quia dolens
maternum expressit affectum –. Tertio inducitur Iocasta alloquens 25
85
________ 85
20 ut patet supra] vd. p. 38, ll. 13-15; p. 51, ll. 7-11; p. 81, ll. 7-9
__________
1 illata] illa habet P || 2 execavi T || 3 solvi] persolvi Bodl. et Sen. codd. || 5 ante
meum, scilicet add. Bodl. || 8-9 ad se convertens] mut. ord. V || 11 expulisti ex
expuli corr. m. alt. T || 12 Hic om. P || 13 Edippoden P T || 17 mater suppl. supra
l. T || 20 eum dilaceraverunt] mut. ord. Soc. | origia V || 22-23 scilicet Edippum
om. V | iamque suppl. supra l. T. Sic scripsi quia iam exhib. Sen. codd.
87
nicolai treveti vv. 1009-1020
v
Edippum et dicens: Cupiunt ora, scilicet nostra, te et horrent,
scilicet deformitatem vultus tui. Nam quid te vocem?, id est: sub
quo nomine plangam te? Natumne?, scilicet vocabo te? Dubitas?,
scilicet an sis natus meus? Quasi dicat: ne dubites. Natus es: pudet
natu, id est ortu – scilicet tuo –. Oro immitis nate: quo avertis 5
caput, scilicet a me, vultusque vacuos?, id est vacuatos oculis.
Quarto inducitur Edippus primo quasi matrem ignorans esse que
loquitur. Unde dicit: Quis vetat me frui tenebris, condolendo
scilicet cecitati mee, et quis reddit, id est optat michi reddi, oculos?
Matris, an matris – geminatio signum dolentis est –. Dicit ergo: an 10
matris, matris sonus?, id est: numquid est mater que sic loquitur
compatiendo? Secundo coniugium cum ipsa abdicat dicens:
Perdidimus operam, scilicet coniugalem, quia non licet ultra tale
quid esse inter nos. Unde sequitur: haut fas est, id est non est fas,
amplius congredi, scilicet coniugaliter. Mare vastum dividat 15
nephandos, scilicet te et me, dirimatque, scilicet ab invicem, tellus
abdita, id est latens et abscondita, et quisquis orbis dependet sub
hoc, scilicet mundo, versus in alia sydera et alium solem, ferat
alterum ex nobis, id est: si est alius mundus ab isto sub isto, habeat
ille mundus alterum nostrum, ut sic perpetuo ab invicem 20
dividamur. Quinto Iocasta illicitum coniugium excusans dicit: Ista
culpa, scilicet que illicito coniugio vel occisione patris contigit, fati
est, id est fato compulsus es ad ista; nemo fit nocens fato, id est per
id quod agit fato compellente, quia non potest aliter facere: loquitur
secundum opinionem ponentium fatum inducere rebus 25
necessitatem. Sexto Edippus matrem prohibet ne huiusmodi
coniugium aliquo modo excuset. Unde dicit: O mater, iam parce
86
________ 86
1 te deest in Sen. codd. || 4 sis] sit P T Soc. || 5 natu] (g)natum plerique Sen.
codd. || 8 me deest in Sen. codd., praeterquam in Sen. textu codd. P T Soc. V
(suppl. supra l. T) || 9 optat] opertat P T || 10 ergo] igitur T || 15 congredi]
aggredi V || 17 dependat, ut vid., V || 18 et] ac Soc. et Sen. codd. | alium] avium
Sen. codd. | alium solem] mut. ord. Soc. || 19 sub isto om. Soc. || 21 excusans
dicit] excusat dicens Soc. || 22 scilicet suppl. supra l. Soc. | ante illicito, ex add.
supra l. V || 26 prohibet suppl. in mg. T | huiusmodi] huius V
88
expositio edippivv. 1020-1034
E
verbis, scilicet tuis – ut non amplius loquaris de hoc –, et parce
auribus, scilicet meis – ne plus de hoc audiam –; precor per has
reliquias corporis trunci, id est truncati – scilicet per evulsionem
oculorum –, per pignus inauspicatum, id est improvisum, sanguinis
mei, id est per filios – quos ex improviso genui michi fratres –, per 5
omne fas ac nephas nominis nostri, id est omne quod in nomine
nostro est licitum, sicut quod sum filius, et illicitum, sicut quod
sum maritus: per omnia, inquam, precor parce excusantibus
concubitum nostrum illicitum. Septimo Iocasta, quasi nimio dolore
percussa, excitat se ad occidendum se ipsam. Unde dicit, loquens 10
ad animum suum et ad se ipsam: O anime, quid torpes? Et, o socia
scelerum, scilicet Edippi, cur recusas penas dare?, id est: quare
differs et recusas inferre penas? Omne decus humani iuris, id est
matrimonialis, perit confusum parte incerta – partes coniugii sunt
vir et uxor, que partes in hoc coniugio sunt incerte, quia incertum 15
est utrum vir, scilicet Edippus, debeat potius dici vir vel filius, et
utrum Iocasta potius debeat dici mater vel uxor –. Morere – sed
non quocumque modo – sed exige spiritum nephastum, id est
nepharium et sceleratum, ferro. Nec si ipse pater divum, id est
deorum, concitans mundum manu corusca iaculetur tela seva, id 20
est crudelia – scilicet ad occidendum me –, rependam unquam
sceleribus penas pares. Mater nephanda!, scilicet sum. Mors
placet: queratur mortis via. Deinde, convertens sermonem ad
Edippum, dicit: Agedum – adverbium est exhortandi –, o Edippe,
comoda manum, scilicet tuam, matri, si paricida es, scilicet fato 25
disponente. Hoc restat ultimum operi, scilicet tuo, ut me interficias:
quod enim ad patris paricidium spectat, completum est; rapiatur
ensis, scilicet a te – ut me occidas –; coniux meus, scilicet Laius,
87
________ 87
4 inauspicatum ex inaspicatum corr. supra l. T || 6 ac] et V || 12 scelerum om.
Soc. | dare Bodl. et Sen. codd. : om. P T Soc. V || 13 umani bis scr. P || 14
matrimonialis suppl. supra l. T || 15-17 hoc…uxor suppl. in mg. T | utrum om. T |
potius post dici V | mater vel uxor] vir vel uxor T : uxor quam mater V || 19 ferro
suppl. in mg. m. alt. T | Nec] Non Sen. codd. || 20 iacule P || 21 scilicet om. V |
unquam] inquam P
89
nicolai treveti vv. 1034-1045
v
iacet, scilicet interemptus, hoc ferro. Et demum ad se ipsam
convertens, primo arguit se quod Laium coniugem vocat. Unde ad
se tanquam ad aliam loquens dicit: Quid vocas illum, scilicet
Laium, nomine haut vero?, id est non vero vocas? – Non enim est
coniux tuus sed socer, quia uxor sum filii eius – Unde dicit: Socer 5
est, scilicet modo et non coniux. Secundo deliberat quomodo se
debeat occidere dicens: Utrumne infigam telum pectore, id est in
pectore, meo an imprimam conditum, scilicet telum, patenti
iugulo?, scilicet meo? Tertio se ipsam de hac deliberatione
arguens, determinat quo loco debet imprimere ferrum dicens: hunc, 10
dextra, pete – hoc dicit demonstrato ventre –, hunc uterum
capacem, scilicet pete. Ex vehementia doloris et ire ingeminat: qui,
scilicet uterus, virum et natos tulit – quia non solum natos viro, sed
virum tulit, id est peperit –. Octavo inducitur chorus annuntians et
plangens mortem Iocaste. Unde dicit: Iacet perempta, scilicet 15
Iocasta a se ipsa. Manus immoritur vulneri, id est moritur cum
vulnere, nimiusque cruor eiecit secum ferrum, scilicet dum
impetuose erupit per vulnus. Nono inducitur Edippus mortem
matris et sua infortunia deplorans. Et dividitur hec pars in III, quia
primo, deplorans mortem matris, in Phebum – qui ipsum futurum 20
paricidam predixit – invehit dicens: Bis paricida, scilicet ego –
dum prius patrem nunc matrem interfeci –, plusque nocens quam
timui, scilicet ex responsis tuis, compello, id est alloquor vel
provoco, te, scilicet Phebum, deum presidem veri fatidici, id est
veri quod fato – id est responso deorum – predicitur; solum patrem 25
debui fatis, id est responsis tuis – scilicet occidere –; sed ecce plus
feci quia matrem interemi: iacet confecta, id est interfecta, scelere
88
________ 88
1 scilicet om. Soc. || 2 ante convertens, sermonem add. Soc. || 3 dicit] dicens
Soc. | vocat V || 4 post haut, vero suppl. supra l. m. alt. T | vero vocas suppl. in
mg. m. alt. T | Non om. T | est] esto P T (-o suppl. m. alt. T) || 5 coniux tuus] mut.
ord. T (corr. m. alt.) || 7-8 id est…pectore om. Soc. || 9 liberatione V || 10 ante
hunc, Eligere nescis vulnus Sen. codd., quae verba vid. Trev. omisisse || 11
dextera Soc. | demonstrando ventrem V || 20-21 futurum paricidam] mut. ord. V ||
27 matrem …confecta] cf. v. 1045 in Sen. edd.: matrem peremi…confecta est
90
expositio edippivv. 1045-1057
E
meo. O Phebe mendax, scilicet quia solum patrem secundum te
debui occidere, sed ego superavi fata, id est responsa tua, impia –
quia plus feci dum mater mei occasione interfecta iacet –. Secundo,
ad se convertens sermonem, hortatur ut fugiat de regno Thebarum.
Unde dicit: Sequere vias fallaces – non quia in se fallaces sunt, sed 5
quia cecus sepe in eis fallitur – gressu pavitante, id est sepe
timente – quia cecus pavide ambulat propter timorem offendiculi –,
efferens suspensa vestigia plantis – quia dum dubitat cecus ubi
secure ponat vestigium, tenet plantas, id est pedes, in suspenso –
rege noctem cecam, id est te cecum et quasi in nocte ambulantem, 10
dextera tremente preceps, id est properans sine respectu salutis,
ingredere, ponens pedes lubricos, id est ad lapsum pronos, i,
profuge, scilicet de terra ista, vade. Et quasi corpus matris
interfecte in via iaceat, ut reverentiam matri exhibeat, dicit: siste,
scilicet aliquando et non nimis precipitanter vadas, ne incidas in 15
matrem, id est ne cespites ad corpus matris tue. Tertio populum
Thebanum peste afflictum alloquitur dicens: Quicumque fessi
corpore et graves morbo corpora semianima trahitis, relevate
colla, sperando scilicet remedium, en fugio, scilicet de terra
Thebanorum, ex eo, scilicet quod ego fugio. Sequitur post terga, 20
scilicet mea, celitus, id est de celo, mitior status celi: quisquis
iacens, scilicet infirmus, retentat exilem, id est debilem, animam
levis, scilicet post recessum meum factus – id est alleviatus ab
infirmitate –, concipiat mundos haustus, id est mundum et sanum
25 89
________ 89
3 occacione P || 4 ad se convertens] mut. ord. V | hortatur suppl. supra l. T || 7
offendiculi] offendi P T (offendendi perperam corr. m. alt. T) || 8 plantis] planctas
P, ex plenos corr. in mg m. alt. T | ubi] nisi P T || 9 planctas P T : plantat V | in
suspenso] insuspensos V || 10 et om. Soc. || 13 de terra] dextera V || 18 corpora
…trahitis suppl. in mg. T || 20 ex eo] exeo Sen. edd. || 21 celitus deest in omnibus
fere Sen. codd. || 22 iacens suppl. supra l. T || 23 levis] -i- suppl. supra l. T |
scilicet] id est V | alievatus P : allevieatus V || 23-24 id est…infirmitate suppl. in
mg. T | mundos] invidos Sen. codd. alterius familiae (quae A vulgo appellatur) : et
mundos Sen. text. w | sanum] sevum V
91
nicolai treveti vv. 1057-1061
v
aerem attrahat. Ite, scilicet vos sani, ferte opem, scilicet sepulture et
exequiarum, depositis, id est defunctis; extraho mecum terris, id est
a terris istis, mortifera vitia. Violenta Fata, id est que violentam
mortem inducunt, et Morbi horridus tremor Maciesque et atra
Pestis et rabidus, id est insanus, Dolor, ite, id est recedite de terra 5
ista, mecum. Libet, id est voluntatis mee est, uti hiis ducibus
mecum, scilicet ut me comitentur et hic non remaneant.
90
________ 90
1 sani] insani P || 4 inducant Soc. | ante Morbi, et suppl. supra l. m. alt. T || 5 id
est insanus om. T | insanus] infamis V | Dolor] doloe V
EXPLICIT EDIPPUS T Soc. V
92
IndEX scRIPTORVM laVdaTORVM In OEdIPI EXPOsITIOnE
Quibus scriptorum editionibus usi simus in conspectu (pp. li-lii) indicatum est, una cum ex-plicatione compendiorum. loci auctorum, quos Trevetus nominatim memorat, rectis, ceteriobliquis numeris signantur.
ARISTOTELES LATINUS, Metaph. Moerb. 1, 980 a 21 . . . . . . . 18, 16-17
FULGENTIUS, myth. 2, 12 (91) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2, 12 (92) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
51, 12 s.
36, 12-15
ISIDORUS, orig. 8, 8, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8, 11, 92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13, 21, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5, 18-21
85, 3-6
36, 1-4
IUSTINIANI DIGESTA, 4, 3, 1, 2-3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 23-24
22, 1-7
NECKAM, ALEXANDER, Scintillarium poesis = Mythogr. 3, 6, 2 .
3, 6, 3 .
47, 3 s.
32, 11-21
OVIDIUS, met. 3, 44-45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4, 24-25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
62, 3-5
36, 17-18
PAPIAS, s.v. Antemna, p. 23b . . . . . . . . . . .
Caonia, p. 49a . . . . . . . . . . . .
Castalius, p. 55b . . . . . . . . . . .
Corymbi, p. 77b . . . . . . . . . . .
Gelones, p. 132a . . . . . . . . . . .
Ilex, p. 151b . . . . . . . . . . . . .
Nisam, p. 221a . . . . . . . . . . . .
Strimen, p. 336a . . . . . . . . . . .
Tiliam, p. 352a . . . . . . . . . . . .
77, 18-19
61, 13-16
20, 19-21
33, 20-21
38, 5
43, 20-22
33, 21-23
50, 3-4
44, 5-6
SENECA, contr. 1, praef. 2-3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
70,13-14
TREVET, NICOLAUS, Exp. cons. 1 carm. 5, 13 (Silk, 129-130) . .
Exp. Phoen. 120 (Mascoli, 83-84) . . . . .
63, 5
11, 2
VERGILIUS, georg. 1,8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aen. 6, 329 (ex Mythogr. 3, 6, 3) . . . . . . . . . . .
61,19-20
32, 20-21
IndEX nOMInVM QVaE In TREVETI EXPOsITIOnEOMnIVM sEnEcaE TRagOEdIaRVM OccVRRVnT
obliquis litteris signavimus paginarum linearumque numeros ad lemmata spectantes. De no-minibus personarum, quae in tragoediis primas partes agunt, nullam mentionem fecimus.Quod ad orthographiam pertinet, nomina a Treveti editoribus varie exscripta, quo faciliusreperiri possint, ea quoque scriptura indicavimus qua in Senecae editionibus occurrunt. Denique nomen quod semel iterumque in eadem pagina legitur, id s., quod autem in poste-rioribus lineis saepius occurrit, ss. notavimus.
abIdOs Phoen. 125,2.
acasTus Med. 51,21; 67,16 ss.; 68,1; 78,1 ss.; 79,2 ss.
accIncTO (pro ‘Zacynthus’) Tro. 61,16.
achaIa vel achaya Thy. 18,9 | Ag. 38,20.
achaIcus (adi.) Thy. 18,8.
achElOus vel achElEus Med. 33,23 | Herc. o. 34,5 ss.; 56,9 s.; 64,1.
achEROn Herc. f. 108,16; 109,1 | Thy. 11,17 s.; 82,31 | Phaedr. 38,16; 120,5 | oed. 47,2 ss.;48,2 s. | Ag. 59,12 | octavia 19,10 bis | Herc. o. 178,8; 179,4 ss.
achIllEs Herc. f. 36,14 s.; 86,16; 111,6 | Thy. 70,11 | Tro. 3,4 ss.; 8,9 s.; 14,24 s.; 15,9 ss.;16,8 ss.; 17,2 ss.; 18,2 ss.; 19,1 ss.; 20,3 ss.; 21,5 bis ss.; 22,3 ss.; 24,1 ss.; 25,1 ss.; 26,4 ss.;28,4 bis ss.; 30,7 ss.; 33,15 s.; 34,18; 35,8 bis s., 42,29; 49,33; 50,2 s.; 54,17; 58,12; 59,5;60,6 ss.; 61,28; 63,9 s.; 66,17 ss.; 67,26 ss.; 70,12 ss.; 71,17 s.; 77,3 ss.; 79,28; 80,7 ss. |Med. 91,22 | Ag. 20,12 s.; 22,7 ss.; 23,4 ss.; 25,24; 26,9 ss.; 27,6-7; 30,12; 51,11; 54,3; 61,3ss.; 62,21; 67,26; 72,15 | octavia 38,21; 42,37.
achIlOus (= ‘Achelous’?) Tro. 60,17.
achIVI (subst.) Tro. 61,11; 77,10-1 s.
achIVus (adi.) Med. 48,14 s.
acRIsIus Herc. f. 10,4.
acTE Phaedr. 39,13.
acTEOn Herc. f. 63,5 | Phoen. 73,6 bis | oed. 63,17; 64,3 ss.
acTEus (adi.) Herc. f. 157,8 | Phaedr. 99,11; 114,20; 116,12.
acTIuM octavia 28,34.
adMETus Med. 92,8 s. | Herc. o. 93,7.
adRasTus Phoen. 71,10; 98,12; 106,2 s.; 117,13 s.; 125,8.
adRIa Thy. 35,26.
adRIagnEs Herc. f. 12,3 ss. | Phaedr. 37,8-9; 79,17-8; 80,2 ss.; 87,19 s. | oed. 39,12 ss.; 40,7ss.
adRIaTIcuM MaRE Thy. 35,26.
aeacides vd. Eacides; aeacus vd. Eacus; aeetes vd. Oetha; aegeus vd. Egeus; aegistus vd.Egistus; aegoceros vd. Egloceros; aegyptus vd. Egyptus; aeolius vd. Eolius; aeonius vd.aonius; aesonius vd. Esonius; aethiopes vd. Ethiopes; aetna, aethnaeus vd. Ethna,Ethneus; aetolus vd. Etholus.
affRIca Thy. 31,10 | Phaedr. 35,9; 57,23 | Herc. o. 83,6; 94,17-8; 111,21; 122,5; 123,4.
affRIcanus Herc. o. 156,13.
affRIcus (adi.) Thy. 31,9.
affRIcus (ventus) Herc. o. 16,4.
agaMEnOn Thy. 33,15 | Tro. 3,8; 13,17-8 s.; 14,9; 18,1 ss.; 21,11 ss.; 24,10 ss.; 25,4 ss.; 26,2ss.; 27,2 ss.; 28,1 ss.; 29,1; 42,1 ss.; 44,26; 61,13; 69,20 s. | Med. 92,4-5 | octavia 7,3;42,40; 49,23.
agaMEnOnIus (adi.) Tro. 14,7 | Ag. 39,17.
agaVE Herc. f. 63, 2 ss. | Phoen. 73,9 ss.; 74,8; 104,19; 105,3 bis ss. | oed. 38,13; 52,1 ss.;81,7 bis ss.; 87,18 | Tro. 50,21.
agEnOR Herc. f. 8,4; 46,22; 65,2 | Thy. 71,19-20 | oed. 6,23; 12,24; 59,12 s.; 60,11 | octa-via 13,25; 40,24 | Herc. o. 60,18.
agRIPPa octavia 48,8 s.
agRIPPIna octavia 3,3 s.; 5,1 ss.; 6,15; 10,29; 11,13.
aIaX (oileus) oed. 25,7 | Med. 92,3 | Ag. 52,27; 53,3 ss.; 54,12 s.
aIaX (Telamonius) Tro. 25,24 bis; 55,15; 60,26 s.; 70,20 s. | Ag. 26,5 bis s.; 51,12 s.; 53,1.
alanI Thy. 54,24 ss.
albIs Med. 63,8 s.
albucIus Thy. 64,24.
alcEsTa Med. 92,6 | Herc. o. 93,7.
alcEus Herc. f. 35,17 | Med. 88,25 | Herc. o. 11,18.
alcIdEs Herc. f. 27,16; 35,17; 37,16; 59,4; 65,16; 67,10; 70,5; 81,1 s.; 100,8; 116,2; 119,9;120,5; 127,1; 135,24; 147,20; 157,19; 176,14 | Phaedr. 94,10-1 s.; 121,15 | Tro. 53,2 | Med.88,24 | Ag. 78,2; 80,23 | octavia 13,32 | Herc. o. 11,17; 27,6; 30,16; 31,19; 36,23; 37,7;38,12-3; 41,7-8; 45,7; 48,20; 51,14; 54,3; 56,18; 57,15 s.; 78,8; 79,20; 80,7; 86,13; 87,25;88,13; 92,10 s.; 95,6 s.; 96,15; 103,20 bis; 104,20; 116,19; 117,6; 118,13; 126,8; 128,4 s.;129,20; 131,1; 137,24; 142,12; 143,14 ss.; 145,4 ss.; 150,25; 153,2; 154,6; 157,1; 161,5ss.; 164,7; 167,5 s.; 173,12; 174,5 s.; 175,11; 180,6 s.
alcIOn -Es Ag. 65,21-2 ss.; 66,3 ss. | octavia 3,29; 4,16.
alcMaTEa Thy. 70,26.
alcMEna Herc. f. 3,8; 6,8; 13,7 s.; 84,10 s.; 116,8 | Thy. 7,12-3 | Phaedr. 56,14 | Herc. o.20,10; 49,17 s.; 126,3; 129,18; 130,20; 131,2 ss.; 133,10-1; 135,7 s.; 136,9; 137,6 ss.;143,21-2; 153,21; 159,4 s.; 162,14; 163,14 ss.; 165,12-3; 167,6 s.; 168,17-8; 169,6 ss.;171,4; 172,1 s.; 177,9 s.; 180,14.
alcOn Thy. 70,5 s.
alcOTOE (= Alcathoe) Phaedr. 108,10.
alcyone vd. alcion.
alEXandER (Magnus) Phaedr. 35,2.
alEXandER (Neckam) Phaedr. 122,12 (Alexander in Scintillis poesis) | Tro. 66,22-3 (Ale-xander in Scintillario Poesis) | Herc. o. 41,15 (Alexander in Scintillario Poesis); 128,2(Alexander in Scintillario Poesis); 147,12 (Alexander in Scintillario Poesis); 173,5 s. (Ale-xandrum in Scintillario Poesis; Alexander in Scintillario Poesis); 179,6-7 (Alexander inScintillario Poesis).
alEXandER (Paris) Herc. f. 86,16 | Tro. 7,6.
allEcTO Herc. f. 24,14 s. | Thy. 28,1 | Med. 29,9; 116,11.
alPEs Med. 63,14.
alPhEus Thy. 17,18; 18,17 | Phaedr. 68,18 | Med. 34,25; 35,2.
alT(h)Ea Med. 101,20 ss. | Herc. o. 99,12 s.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca98
aMazOn -Es Herc. f. 44,2 s.; 85,7 s.; 86,8-9 s.; 135,22 | Thy. 57,12 | Phaedr. 31,1; 48,18; 49,6ss.; 61,18; 73,7 bis s.; 79,24; 100,6; 101,16 | oed. 38,6 s. | Tro. 5,8; 21,9 s.; 50,15 s. | Med.47,15 ss. | Ag. 27,10; 71,11; 80,6-7 s. | Herc. o. 6,5-6 s.; 117,13 ss.; 118,1; 140,3 s.
aMazOnIus (adi.) Ag. 71,10.
aMbROsIus (Aurelius Ambrosius) Ag. 66,1-2 s. (Ambrosius in Hexameron) | octavia 3,29(Ambrosius in exameron); 26,11.
aMIclE Tro. 10,12.
aMOR Phaedr. 48,1; 57,25; 58,8; 73,4; 78,2 | octavia 39,9 | Herc. o. 53,20 s.; 54,2; 63,7.
aMPhIOn Herc. f. 47,17 s.; 64,9 s. | Phoen. 121,13 s. | oed. 16,17; 50,17 bis s. | Med. 115,16| Herc. o. 170,20-1.
aMPhIOnIus (adi.) oed. 16,16 s.
aMPhITRIOn vel aMPhyTRIOn Herc. f. 3,8; 37,15 s.; 38,6; 53,1 ss.; 54,8; 59,14; 69,15-6 ss.; 71,9s.; 72,4 s.; 73,14; 75,3; 76,13; 78,6 ss.; 80,11 ss.; 81,11; 82,16; 84,11; 93,2; 97,8 ss.; 98,2ss.; 99,6; 100,17; 101,3 ss.; 102,1 ss.; 103,1 s.; 106,20; 107,21; 109,7; 112,16; 114,18;128,5; 131,4 s.; 135,3 ss.; 137,9; 139,13 s.; 140,8; 141,6 s.; 142,7; 143,7 s.; 144,11 s.; 145,9;150,12; 156,1; 158,15 s.; 164,2; 169,13; 171,10 s.; 174,6 s. | Thy. 7,13 | Herc. o. 144,2s.; 165,14; 167,15; 181,5.
amyclae vd. amicle.
anacREOnTIcus (adi.) Med. 107,11.
ancaeus vd. antheus
anchIsa Tro. 5,18; 6,14.
andROgEus Phaedr. 37,22.
andROMacha Tro. 3,11; 32,31; 33,2 s.; 34,4 ss.; 35,24 bis; 37,11 ss.; 38,7; 39,10-1 ss.; 40,3ss.; 41,29; 42,1-2 ss.; 43,2 ss.; 44,16 ss.; 45,3; 46,23; 47,12; 48,6 s.; 49,20 s.; 50,4 ss.; 51,13;53,2 ss.; 54,7 s.; 56,8; 57,10 ss.; 58,9; 62,5; 63,22; 64,15-6 ss.; 65,17 ss.; 66,28; 67,19;68,16-7 ss.; 69,1 bis ss.; 70,2 ss.; 74,24-5; 75,1 ss.; 77,7; 78,1.
anTEnOR Tro. 9,15.
anT(h)Eus Herc. f. 77,2 s.; 153,2; 158,6-7; 159,21; 160,1 ss.; 162,1; 166,6 s. | Med. 90,6 s. |Herc. o. 6,13 s.; 11,21; 166,3 bis s.; 175,2.
anTIgOnE Phoen. 71,6 ss.; 72,3 ss.; 75,9; 76,4; 77,2 s.; 78,4 s.; 82,6; 89,19; 92,20; 93,14;98,19; 99,7; 103,16 s.; 108,9 ss.; 109,11; 120,16.
anTIOPE Herc. f. 45,1 s. | Phaedr. 31, 3; 48,17; 101,12 ss.
anTOnIa octavia 13,8.
anT(h)OnIus Phaedr. 107,16-7 | Herc. o. 76,25 | octavia 26,22 ss.; 28,9 ss.; 29,1 ss.
aOnIa Med. 34,25.
aOnIus (adi.) Med. 34,25; 35,1; 36,16.
aphidnae vd. Ephidne
aPOllInEus (adi.) oed. 68,23.
aP(P)OllO Herc. f. 64,13 s.; 113.19; 117,4-5; 129,12 | Thy. 11,10 s.; 71,25 | Phoen. 95,6; 96,1ss. | Phaedr. 55,4 | oed. 5,17 ss.; 6,3 ss., 12,24; 19,3 ss.; 20,1 ss.; 24,6; 25,17; 26,10; 51,1s.; 60,20 bis | Tro. 4,23; 6,13; 19,14; 28,34; 36,19; 47,23 | Med. 87,20; 92,9; 95,7 s.; 102,17;115,18 ss. | Ag. 6,18 bis; 81,8 | Herc. o. 13,3 ss.; 93,8; 111,8-9; 112,1; 142,10; 171,1.
aPPIus claudIus octavia 18,1.
aPulEIus Herc. f. 36,3.
aPulIa Herc. o. 24,19.
aQuaRIus Herc. f. 134,15.
iNDex NoMiNVM 99
aQuIlO (ventus) Phaedr. 115,12 | Med. 57,24; 88,21 s. | Ag. 48,17; 49,8 | Herc. o. 16,5;81,6.
aRabIa Phaedr. 35,19 | Ag. 49,4 | Herc. o. 21,16; 82,11.
aRabs -Es Herc. f. 130,2 | Phaedr. 35,18 | oed. 13,3 s.; 38,5 | Med. 96,5 | Ag. 77,15 | Herc.o. 82,9 s.
aRanIOn Phaedr. 32,24.
aRaXIs Phaedr. 34,25 | oed. 36,5 s. | Med. 63,2 s.
aRc(h)adIa Herc. f. 41,6 s. | Thy.72,5 | Phaedr. 88,25 | oed. 37,14 | Tro. 59,21 | Med. 57,20;94,24 | Ag. 79,4 | Herc. o. 102,9 s.; 168,11; 174,4.
aRchadEs Phaedr. 89,9 s. | Herc. o. 147,9 ss.; 173,13 ss.
aRchadIus (adi.) Herc. f. 41,11 | oed. 37,12 | Ag. 79,6 | Herc. o. 5,11; 40,18.
aRchas Thy. 72,6-7 | Phaedr. 89,10 | oed. 37,13 s.
arctophylax vd. art(h)ophilax; arctos vd. art(h)os; arctous vd. artous.
aRgI vel aRgOs Herc. f. 145,6 s.; 153,4 | Thy. 10,4; 17,21; 18,8 bis; 23,1 s.; 31,22; 34,12 s.;38,17 ss.; 54,15; 55,33 | Phoen. 98,11; 112,16 | Phaedr. 110,9-10 | Tro. 21,13; 61,13 | Med.91,24 | Ag. 35,25; 39,10 bis s.; 55,8; 70,6; 76,5; 77,19 s.; 86,17 | Herc. o. 56,19 s.; 167,12;180,9.
aRgIVI (subst.) Herc. f. 145,6 | Phoen. 106,3 s. | Phaedr. 110,10 | Tro. 35,5.
aRgIVus (adi.) Herc. f. 152,20; 153,3; 159,10 | Tro. 23,14.
aRgOlIcI (subst.) Ag. 36,23.
aRgOlIcus (adi.) Herc. f. 8,2; 20,13 | Thy. 38,16-7 | Phoen. 78,11; 122,7 | Tro. 14,4; 50,16;58,30 | Ag. 36,22; 43,5; 77,13 | Herc. o. 7,16; 44,21; 47,11; 144,23; 158,20; 174,11.
aRgOs (navis) Med. 49,23 s.; 60,23 bis; 62,10-1 bis.
ariadna vd. adriagne.
aRIEs Herc. f. 134,15 | Thy. 68,27 ss.; 70,3.
aRIsTOTElEs oed. 18,16 (Philosophus in principio Metaphysice).
aRMEnIa Thy. 77,31 | Phaedr. 34,25 | Tro. 5,3 | Med. 63,3-4 s. | octavia 36,6.
aRMEnIus Thy. 60,27.
aRPIa -aE Herc. f. 114,13 s.; 162,19 | Phoen. 110,8 ss.; 111,1 | Med.; 88,20; 101,2 ss. 102,2.
aRT(h)OPhIlaX Thy. 71,32; 72,4 s. | Med. 56,22-3 | Ag. 11,21-2 | octavia 14,28.
aRT(h)Os vel aRcTOs Herc. f. 7,15 s. | Thy. 43,23; 68,2; 71,22 | oed. 40,24; 62,5 | Med.63,12 | octavia 14,30 | Herc. o. 125,14; 150,15.
aRTOus vel aRcTOus (adi.) Herc. f. 175,11 | oed. 50,5 | Med. 94,4 | octavia 14,29 | Herc.o. 125,13; 150,14.
aRVIRagus octavia 5,15 s.
asIa vel asya Herc. f. 105,19; 175.2 | Thy. 36,14; | Phoen. 124,10 ss.; 125,2 ss. | Phaedr.84,2 | Tro. 4,20 s.; 10,27; 64,1 | Ag. 25,17 s.; 32,22 s.; 74,19 s. | octavia 6,10; 26,31-2;28,30 | Herc. o. 12,12.
assaRacus Tro. 5,16 ss.; 6,11 s. | Ag. 82,20 s.
assIRIa vel assyRIa Phoen. 84,15 | Phaedr. 37,17 s. | oed. 36,7 | Herc. o. 60,19.
assIRII vel assyRII (subst.) Med. 97,6.
assIRIus vel assyRIus (adi.) Phoen. 84,13 s. | Phaedr. 37,15 s.; 61,8 bis | Herc. o. 60,18.
asTIanaX Tro. 3,11; 18,1; 29,29; 30,16; 32,31; 57,24; 74,21 | Ag. 62,18 s.
asTREa Herc. f. 148,14 s. | Thy. 69,26 s. | octavia 21,36 | Herc. o. 10,21 s.
asTREus Herc. f. 148,15 | Thy. 69,21 | octavia 21,36 | Herc. o. 10,22.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca100
aThalanTa Med. 90,12.
aThaMa(n)s Herc. f. 63,7 s. | Phoen. 74,10 ss.
aThEna Phaedr. 39,12.
aThEnE Herc. f. 61,20 | Phaedr. 40,22; 84,24; 119,13 | Tro. 10,14 | Herc. o. 64,20; 81,9.
aThEnIEnsEs (subst.) Thy. 29,25 | Phaedr. 37,22-3 bis; 39,12; 116,5 s. | Med. 49,3 | Ag. 64,21| octavia 4,13.
aT(T)hEnIEnsIs vel aTTEnIEnsIs (adi.) Herc. f. 123,16 s. | Phaedr. 32,2-3; 37,20-1; 40,21 s.;84,25; 99,11 s.; 126,11 | Tro. 60,23 | Med. 34,22 | Herc. o. 12,8; 64,20.
aThlanTIdEs (sidus) Herc. f. 9,1 s.
aThlas Herc. f. 8,16; 21,14; 43,5; 84,21; 85,4 | Phoen. 100,18 | Phaedr. 57,1 | Tro. 6,10 |Ag. 80,16 | Herc. o. 4,23; 5,2 ss.; 14,4; 32,16; 83,6; 122,6; 130,9; 153,7; 164,13; 175,13.
aThOs Med. 96,23 bis | Herc. o. 19,19 bis; 108,8; 115,13; 134,10 s.; 162,3.
aTIs Ag. 66,16 s.
aTREus Thy. 9,2 ss.; 11,23; 13,25; 15,15; 16,21; 19,14; 22,6 ss.; 24,20 ss.; 25,7 ss.; 27,6 bisss.; 28,9 ss.; 29,10 ss.; 30,18 s.; 31,1 s.; 32,7 ss.; 33,1 s.; 34,18; 37,33; 38,13 ss.; 40,15; 43,12ss.; 44,7 ss.; 46,10 s.; 47,12 ss.; 48,3 ss.; 49,22; 53,25; 54,11 ss.; 55,18; 58,5 ss.; 59,1 ss.;60,8 ss.; 61,6 ss; 62,12; 72,32; 73,3 ss.; 78,21; 79,6 ss.; 80,8 ss.; 81,14 ss.; 82,3 ss.; 83,2 ss.;84,3 s.; 85,16; 88,10 ss.; 89,5 ss. | Phaedr. 68,8 | Tro. 27,26; 28,8; 44,27; 61,13 s. | Ag. 3,2ss.; 5,4 s.; 7,9; 32,29; 35,9; 42,10; 51,14.
aTRIdEs -E Tro. 44,27 | Ag. 32,29; 34,21; 51,13; 42,40.
aT(T)ROPOs Herc. f. 34,17 s. | oed. 85,13.
aTTIcus (adi.) Herc. f. 123,15 bis | Phaedr. 61,18 | Tro. 60,23 | Herc. o. 12,8; 64,19.
aTTIdEs Phaedr. 39,12 bis.
attis vd. atis.
aucTOnOE Herc. f. 63,2 s. | oed. 38,14; 51,9 s.; 63,17.
augE Herc. o. 40,18.
augEus Herc. f. 45,9 bis.
augusTInus (Aurelius Augustinus) Thy. 5,4 ss. (Augustinus libro Vi de civitate Dei) | Pha-edr. 85,12 (Augustinus primo de civitate Dei) | Tro. 5,4 | octavia 24,30-1 (Augustinus inregula bonum prelatum); 26,14 ss. | Herc. o. 25,6 (Augustinus, De Civitate Dei libro xViii);166,21 (Augustinus in quodam sermone Pasche).
augusTus octavia 14,5; 15,34; 17,13; 19,3; 26,14 ss.; 27,1; 28,2 ss.; 29,2 ss.; 37,4; 39,33; 48,9ss.
aulIs Tro. 21,24; 29,15 | Ag. 20,8 s.; 22,2; 55,17 | octavia 49,24 s.
auRORa Herc. f. 126,16 | Thy. 66,5 | Tro. 21,2 s. | Med. 36,10 s. | Ag. 26,19; 78,20 | octa-via 3,18 | Herc. o. 146,10 s.; 172,9.
ausOnIa Herc. f. 61,17.
ausOnIus (adi.) Herc. f. 61,16 | Med. 61,19.
ausTER Thy. 50,25 | Phaedr. 107,10-1 s.; 115,11 | oed. 53,10 | Med. 84,9 | Ag. 13,5; 48,20s.; 49,7 | Herc. o. 16,4; 75,4 s.; 76,19; 81,5 s.; 86,16.
ausTRalIs (adi.) Ag. 13,2 s | Herc. o. 111,18.
aVERnus Phaedr. 116,12; 120,12 | Herc. f. 19,2.
baal Med. 104,5.
bachE oed. 52,12.
bachEs (adi.) oed. 12,28.
iNDex NoMiNVM 101
bachIa oed. 52,13.
bachIcus (adi.) oed. 12,28; 13,3 s. | Herc. o. 29,14.
bachus Herc. f. 11,15; 12,2 ss.; 21,4; 47,6; 48,3 s.; 63,4; 72,17 s.; 75,4 ss.; 107,5; 129,3 s.;170,20 bis | Thy. 14,5; 58,12 s.; 74,24; 75,28; 80,28 | Phoen. 73,10 ss.; 105,3 s. | Phaedr.65,10; 80,15-6; 87,7 ss. | oed. 12,28 s.; 15,13 bis; 25,3; 33,11 ss.; 34,2 bis ss.; 35,4 s.; 36,8s.; 37,3 ss.; 38,3 ss.; 39,8 ss.; 40,7 ss.; 41,5; 46,4; 51,9 ss.; 52,4 ss.; 81,8; 87,20 | Tro. 50,18bis s. | Med. 34,9; 35,7 ss.; 37,7 s.; 64,15 ss.; 103,25 | Ag. 83,10 | octavia 13,30 | Herc.o. 13,3 ss.; 29,13 s.; 64,12 ss.; 73,19 s.; 87,22; 142,9; 167,21 s.; 176,1.
baetis vd. betis.
baIE oed. 47,11 | Herc. o. 179,7.
balaaM Tro. 29,25.
bEaTus Phoen. 84,20.
bElIas vel bElIdEs Herc. o. 100,1 ss.
bElla Herc. f. 106,17.
bEllOna Ag. 12,15 | Herc. o. 127,19.
bElus Herc. o. 100,1 s.
bEOTIa vel bOETIa Phoen. 85,8 s. | oed. 20,20; 59,19; 60,7; 61,4 | Herc. o. 142,8.
bEOTIcus (adi.) Med. 97,14.
bEREcInThIa Ag. 66,14 s.
bERnacIus Herc. f. 149,8.
bEROE Herc. f. 11,16.
bEssa Tro. 60,32.
bETIs vel bOETIs Med. 97,13 ss.
bIblIa Tro. 29,24 (Numeri xxii); 69,18 (iV Regum ix) | Med. 104,4 (tercio Regum xViii) |Herc. o. 67,11 (in Sacra Scriptura).
bIsTOnEs Herc. o. 107,24.
bIsTOnIa Herc. f. 41,1 | oed. 50,4.
bIsTOnIs (adi.) Ag. 64,17.
bIsTOnIus (adi.) Herc. f. 40,20.
blancE Thy. 69,21.
bOETII Phoen. 85,7 | oed. 60,26.
bOETIus vel bOEcIus (M. Severinus Boethius) Herc. f. 70,19; 82,7 (Boetius in primo Conso-lationis); 169,21 (Boetius iiii Consolationis) | Phaedr. 87,4 (in exposicione Boecii, liberConsolacionum [libro de Consolacione ed. fossati]); 88,7 (Boecius libro ii Consolacio-num); 103,24 (Boecius Consolacionum libro primo) | Tro. 5,6-7 (super quintum Boecii deConsolacione); 67,20-1 (in principio Boecii de Consolacione) | oed. 63,5 (super Boetium,libro i metro iiii) | Med. 34,14 (super librum primum Boecii, de Consolacione philosophie)| Herc. o. 17,14 s. (Boetius in principio Consolationis; Consolatione Philosophica).
bOETus (adi.) oed. 55,14.
bOOTEs vel bOETEs (sidus) Thy. 72,12 | oed. 37,12 | Med. 56,22 | Ag. 11,20 s. | octavia 14,27.
bOREas Thy. 18,24; 19,3; 71,32 | Phaedr. 102,6; 115,12 | oed. 37,8; 50,13 | Tro. 32,5-6;60,20 | Med. 49,1 s.; 57,23; 88,18 bis; 102,4 s. | Ag. 48,12 | Herc. o. 16,5; 43,7; 112,6.
bRIaREus Herc. o. 22,4 s.
bRIsEIs Tro. 19,30 s.; 20,1 s.; 25,21 | Ag. 22,9 ss.; 23,19 s.
bRITannI octavia 5,14 s.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca102
bRITannIa octavia 5,17; 6,13.
bRITannIcus octavia 3,2-3; 7,14; 8,14; 9,10; 10,12; 11,16; 19,13; 26,1; 27,4.
bRITOnEs octavia 5,15 bis s.
bROMIus Phaedr. 87,19 bis.
bRuThIus vel bRucIus (adi.) Thy. 50,15 | Herc. o. 69,7.
bRuTus octavia 26,24 s.; 27,24 ss.; 28,6 ss.
busIRIs Herc. f. 77,8 s. | Tro. 77,16 s. | octavia 50,3 | Herc. o. 6,17; 90,15; 160,5; 166,1 ss.
buTEs Herc. f. 76,19 | Med. 95,21.
cadMEIdEs Herc. f. 114,10.
cadMEus (adi.) Herc. f. 48,7 s. | Phoen. 107,13; 120,10; 127,10 | oed. 6,22; 16,13; 20,10;21,9; 63,16; 64,8; 87,17 | Herc. o. 64,13 bis.
cadMus Herc. f. 46,22; 47,10 s.; 63,2; 64,18; 65,2 s.; 114,7 s.; 130,15 ss. | Thy. 12,14; 71,19| Phoen. 74,9; 84,14 ss.; 85,8; 107,13; 120,10; 127,8 | oed. 6,23; 12,23; 21,10; 38,13; 39,3s.; 48,19 s.; 51,8; 53,3 s.; 59,14; 60,2 ss.; 61,4 ss.; 63,7; 64,1 s.; 81,7; 87,18 | Tro. 19,25;50,21 | octavia 13,31 | Herc. o. 64,14; 175,24.
calaIs vel calays Med. 49,2; 88,18-9; 102,9.
calcas Tro. 3,9; 18,3 s.; 29,3 ss.; 40,25 ss.; 44,11 bis; 47,19; 48,1; 54,28; 66,12; 67,1; 77,3 |Ag. 20,9; 21,18 s.; 22,13; 23,8; 60,10.
calchEdOn Ag. 55,16.
calchIs Tro. 60,13.
caldEI Thy. 57,6 | Phoen. 107,9.
calIdOn Tro. 60,29.
calIdOnIa Med. 90,7 | Herc. o. 63,11; 64,1; 99,15.
calIXTOnE vel calIsTOnE vel KalIXTOnE Thy. 72,5 | Phaedr. 89,8 | oed. 37,13 | Med. 94,24| Ag. 79,3 | Herc. o. 152,1.
callIOPE Med. 61,20; 88,4 | Herc. o. 107,9 bis s.
calPE Herc. o. 83,4 bis; 122,3 ss.; 123,2 bis s.; 150,21.
calydon vd. calidon; calydoniae vd. calidonia.
caMEna -aE Med. 88,4 s.
caMPus MaRTIus octavia 28,13.
cancER Thy. 68,2 ss. | Phaedr. 54,9 | Herc. o. 7,24 s.; 10,11 ss.; 120,21; 151,3.
canIs oed. 7,13 s.
caPhaREus (subst.) Ag. 54,22 | Herc. o. 81,2; 83,9.
caPhaRIs Herc. o. 83,9.
caPRa Med. 56,17.
caPRIcORnus Herc. f. 134,15 | Thy. 70,22 | Med. 57, 13 s. | Herc. o. 10,15-6.
caRchEsIus (adi., pro ‘Tartesius’) Herc. f. 42,8.
caRcOs Herc. o. 18,14 s.
caRIbdIs Thy. 50,25 | Med. 66,19 s.; 67,8 | Herc. o. 28,19-20 s.
caRIsTOs Tro. 60,12.
caROn Herc. f. 88, 2 s.; 115,8; 116,5 s. | oed. 14,2; 16,1 ss. | Ag. 72,25 | Herc. o. 15,19;110,10; 176,11; 179,17-8.
caRPanETus (adi.) Phaedr. 32,4-5 s.
caRPasIus (adi.) Phaedr. 32,5.
iNDex NoMiNVM 103
caRPaTOs Phaedr. 32,5.
carystos vd. caristos.
casETa Herc. o. 19,23.
casPIus (adi.) Herc. f. 162,16 | Thy. 36,13 bis | Tro. 77,13.
cassandRa Tro. 6,34-5; 7,5; 9,16; 68,19; 69,12 ss. | Ag. 3,12 s.; 24,5 s.; 30,23; 31,2; 33,1; 57,6-7 ss.; 63,18; 64,1 ss.; 66,15; 67,4-5 ss.; 68,21; 69,10; 72,1; 74,2 ss.; 75,10 ss.; 76,6 ss.; 77,2s.; 81,20 ss.; 86,9; 88,26; 89,13 ss.; 94,23-4; 95,1 ss.; 96,2 | octavia 43,1.
cassIus octavia 26,24 s.; 28,6 ss.
casTalIa (subst.) oed. 24,21 s.
casTalIus (adi.) oed. 20,19 bis; 60,1 ss.
casTOR Herc. f. 11,5 s.; 87,11 | Thy. 68,5 | Phoen. 85,4 | Phaedr. 55,11; 91,11 | Med. 35,17s.; 48,25 | Ag. 14,19; 21,4 | octavia 13,23 s.; [40,22].
casTOREus (adi.) Phaedr. 91,10-1.
caucasus Herc. f. 163,1 s. | Thy. 85,3 | Phaedr. 60,15; 115,17 | Med. 32,1 s.; 94,3; 95,24;96,2; 105,7; 133,19 s. | Herc. o. 140,6; 162,1-2.
caycus Tro. 20,16.
cecropius vd. cicropius.
cEIX Med. 91,23 | Ag. 65,22; 66,4 s. | octavia 4,16.
cElEus Phaedr. 93,25.
cenaeus vd. Cheneus.
cEnEus (= Caeneus) Med. 91,19 | octavia 31,8-9.
cEnTauRus -I Herc. f. 116,18 bis; 117,1 ss.; 136,20 s. | Phaedr. 123,9 | Ag. 6,12 | Herc. o.11,21; 55,19 s.; 56,7-8; 57,4 ss.; 108,11; 117,21; 137,15; 141,11-2 ss.; 176,11 ss.
cEPhallanEs vel cEPhallanII Tro. 39,19 bis.
cEPhallEnIa Tro. 39,20.
cEPhEsEus (= Cephisus) Thy. 85,7.
cEPhEsIas (= Cephisias) Thy. 85,9.
cERbERus Herc. f. 18,7; 20,12 ss.; 95,12; 117,16; 118,13; 151,16; 164,13; 175,19 | Thy. 57,26| Phaedr. 48,8 | oed. 16,8; 45,21; 48,6 | Tro. 32,20-1 s.; | Med. 89,12 | Ag. 5,17; 81,3 |Herc. o. 6,11; 52,21; 93,12; 119,10; 122,14; 146,19.
cEREalIs Herc. f. 52,4.
cEREs Herc. f. 51,18 s.; 52,1 s.; 87,5; 107,5; 123,6 ss. | Thy. 10,15; 20,9 | oed. 3,2 | Tro. 60,24bis | Phoen. 93,7 bis; 105,18; 124,18 | Phaedr. 39,14 ss.; 93,23 s.; 104,16 | Med. 28,18bis; 29,2; 100,11 | Herc. o. 61,8; 64,21 ss.
cEsaR octavia 5,19; 6,4; 19,9; 24,27; 26,19 ss.; 27,24 ss.; 28,2 ss.; 38,8-9; 48,9 s.
cEus Herc. f. 10,20 | octavia 3,25.
ceyx vd. ceix; chalcis vd. calchis.
chaOn oed. 61,14.
chaOnIs (adi.) Herc. o. 155,10.
chaOnIus (adi.) oed. 61,12 ss.
chaOs Herc. f. 96,7; 105,9; 124,20; 151,18 | Thy. 66,20; 67,1 | Phaedr. 123,14 | oed. 46,18| Tro. 32,15 | Med. 28,23; 98,23 | Ag. 49,17 | Herc. o. 8,17; 112,10; 113,22; 177,22.
charon vd. caron; charybdis vd. caribdis.
chEnEus (adi.) Herc. o. 14,13; 81,17.
chIMERa Med. 105,14 bis s.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca104
chIOs vel chIus Phaedr. 38,4; 48,17.
chIROn Herc. f. 137,2 | Thy. 70,10 ss. | Tro. 60,4 s.
chIROs (pro ‘Scyros’) Tro. 27,12 ss.
chORus Phaedr. 85,22; 107,13-4; 115,13 | Tro. 73,7-8 | Med. 67,11 bis | Ag. 49,5 ss.; 58,20bis.
chRIsTus Herc. o. 94,23; 166,21; 182,1.
chryse vd. crise.
cIbElE Phaedr. 115,20 ss. | Tro. 10,15 s. | Ag. 66,14 s. | Herc. o. 173,6 s.
cIcERO Thy. 48,24 (a Tullio ponitur) | octavia 26,23.
cIcROPIus vel cycROPIus Thy. 85,6 | Phaedr. 32,2 | Med. 34,22.
cIgnus Tro. 16,7 | Ag. 27,4 ss.; 65,17-8.
cIlIcIa Phoen. 125,6.
cIllaRus Phaedr. 91,12 bis.
cInIPhIs (= Cinyps) Herc. o. 94,17.
cInIPhIus (adi.) Herc. o. 94,16.
cInThIa Herc. o. 68,15.
cIRcE Med. 61,4.
cIRcIus (ventus) Herc. o. 16,8.
cIRRa Herc. o. 13,5; 142,10.
c(h)IRREus (adi.) oed. 24,7 | Herc. o. 13,5; 142,6.
cIThEROn vel cyThEROn Herc. f. 42,10; 56,11; 138,6-7; 170,21 bis | Thy. 17,19 | Phoen. 73,4s., 74,7; 75,10; 95,9; 96,8 | oed. 3,5; 38,10; 67,4; 69,17 bis ss.; 73,16 ss.; 81,4 s.
claudIa Ag. 67,2.
claudIus (adi.) octavia 17,8; 29,30; 37,19; 41,34.
claudIus octavia 3,1; 5,2 ss.; 6,1 ss.; 8,13; 9,12; 10,18-9 ss.; 11,6 s.; 13,8; 16,9 ss.; 17,14 ss.;19,10; 27,4 s.; 29,29; 30,2 s.; 35,6; 36,25; 37,7 ss.; 41,34; 42,1; 46,38; 48,23 s.; 49,14.
clEOnE(s) Herc. f. 118,19 s. | Herc. o. 168,9; 174,12.
clEOnEus Herc. f. 118,17 ss.
clEOPaTRa Phaedr. 107,17 | octavia 28,31 ss.; 29,6 ss.
clIMEnE Phaedr. 112,1.
clITEMEsTRa Ag. 3,5 ss.; 13,21-2 ss.; 14,4 ss.; 16,9; 17,24; 18,2-3 ss.; 19,7 ss.; 20,2 ss.; 25,12;28,2 ss.; 29,10 ss.; 30,25; 31,6-7; 32,2 ss.; 33,26; 34,5 ss.; 35,4; 36,2 s.; 42,23; 43,7 s.; 44,7s.; 56,19; 71,4 ss.; 72,1; 76,9; 82,25; 83,3 ss.; 84,5 ss.; 85,7 s.; 89,19 s.; 90,1; 91,11; 92,15;93,9; 94,7 ss.; 95,7; 96,1 | octavia 7,4.
clOTO Herc. f. 34,17 s. | Thy. 53,15 | oed. 85,11 | octavia 4,29 | Herc. o. 80,1.
cOchITus Herc. f. 19,21; 88,1 s.; 106,2 s.; 125,15 | oed. 47,5; 48,2 | Herc. o. 178,23 bis; 179,3ss.
cOlchI oed. 50,14 | Tro. 77,8 | Med. 27,3 s.; 32,4; 39,14; 42,14; 44,22; 46,6; 48,23; 51,14;70,18; 72,10; 79,11; 87,3; 95,17; 100,14; 105,18; 118,8.
cOlchIcus Med. 48,13 s.; 72,6 | Ag. 14,28; 15,9.
cOlchIs (adi. et subst.) Phaedr. 82,15 | Med. 108,9.
cOlchOs vel cOlchus (subst., i.e. ‘Colchis’) Phaedr. 99,25 | Med. 70,19; 71,8 s.; 73,17.
cOlchus (adi. et subst.) Tro. 77,7 s. | Med. 44,22.
cOllaTInus octavia 17,32; 18,8.
cORdubEnsIs octavia 20,19-20.
iNDex NoMiNVM 105
cORIbanTEs Med. 103,13 | Herc. o. 173,4 s.
cORInThII oed. 5,10 s.; 23,29; 55,7; 67,8 | Med. 103,8 ter.
cORInThIus (adi.) Thy. 18,11 | oed. 3,7 s.; 65,5; 67,3 ss.; 73,8 ss.; 74,21.
cORInThus Thy. 18,12; 54,18 | Med. 31,7; 32,6; 55,9.
cORITus Herc. f. 153,10 bis | Herc. o. 21,4.
cORsIca octavia 20,17.
cORsIcuM MaRE octavia 20,17.
cORsus (subst.) octavia 20,18.
cORTInE Tro. 59,12.
corus vd. chorus; corybantes vd. coribantes.
cREO(n) (Creusae pater, Corinthiorum rex) Med. 27,6 s.; 29,16 ss.; 31,8; 37,22; 40,1 ss.; 44,14-5 ss.; 45,19; 46,1 ss.; 50,7; 51,6; 52,24; 53,19; 54,2 ss.; 55,5 s.; 66,2; 63,16 ss.; 68,5-6;74,13; 76,15; 77,13 ss.; 78,21 s.; 79,1 ss.; 80,24; 83,21; 99,9; 106,25; 107,19; 108,6; 109,7s.; 119,15 | Ag. 15,4.
cREO(n) (iocastae frater) oed. 3,14; 12,17; 17,19 s.; 18,4 ss.; 19,2 ss.; 24,17; 33,7 s.; 41,2 ss.;42,9 ss.; 43,5 ss.; 48,7; 52,20; 54,26 s.; 55,1 ss.; 56,1 ss.; 57,16 ss.; 58,2 ss.; 59,9.
cREOn (Megarae pater, Thebanorum rex) Herc. f. 3,13-14; 46,3; 47,3; 59,20; 79,2 ss.; 99,8;101,11.
cREsIus (adi.) Phaedr. 118,1.
cREssus (adi.) Phaedr. 33,16 ss.; 45,9 | Ag. 27,8.
cRETa vel cRETE Herc. f. 8,7; 12,20; 41,12; 42,1 | Phaedr. 37,10 ss.; 55,12; 80,12 | oed.59,14; 78,1 | Tro. 59,11 | octavia 13,26; 40,26 | Herc. o. 6,21; 85,2; 172,20; 173,2 s.
cretaeus vd. creteus.
cRETEnsEs Herc. f. 110,20 | Phaedr. 32,20; 37,9 s.; 80,21; 91,19 | Herc. o. 21,12; 149,19.
cRETEnsIs vel cRETEus (adi.) Herc. f. 12,3-4 s.; 110,22 | Phaedr. 33,19; 35,11 bis; 43,15; 45,9;79,12; 118,1 | oed. 78,11 | Tro. 59,13 | Ag. 7,5; 27,8-9; 79,7 | Herc. o. 21,11; 85,1; 149,23.
cRETEs (subst.) Phaedr. 91,18.
cRETEs gEMInI Herc. o. 149,23.
cRETEus (adi.) Phaedr. 35,11.
cRETIcus (adi.) Phaedr. 80,11.
cREusa Med. 27,10 ss.; 29,15; 34,21; 66,2; 74,23 s.; 76,15 ss.; 77,5; 83,13 s.; 99,4 ss.; 104,23;106,21 s.; 107,4; 108,6 s.; 109,2 ss.; 110,23; 111,6; 112,11 ss.; 119,14; 120,8.
cRIsE (urbs) Tro. 20,2 ss.
cRIsEIs vel cRIsEIda Tro. 20,4 s. | Ag. 11 s.; 23,18-9; 26,3-4.
cuPIdO Thy. 71,5 | Phaedr. 36,22; 45,23 s.; 46,10 ss.; 47,5; 53,9 ss.; 54,14 s.; 57,7 ss.; 58,2ss. | oed. 40,15 s. | octavia 13,10; 42,28 s. | Herc. o. 59,24 s.; 63,8.
cuRETEs Herc. o. 173,4 s.
cybele vd. cibele.
cyclas -Es vel cIcladEs Thy. 51,10 | Phaedr. 108,4 | Ag. 41,11 s. | Herc. o. 83,7 bis.
cyclOPEus Herc. f. 140,18.
cyclOPs -Es vel cIclOPEs Herc. f. 140,18-19 | Thy. 38,22 bis; 50,26 s.; 87,21.
cycnus vd. cignus.
cydO Herc. o. 85,2.
cydOn (subst.) Herc. o. 85,1.
cydOnIa POMa Herc. o. 85,3.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca106
cyEnE (= Syene) Herc. f. 126,21 s.
cyllaros vd. cillarus.
cynaRus (= Cinyras) Herc. o. 25,9.
cynOsuRa vel cInOsuRa Herc. f. 7,12 s. | Thy. 71,28 | Med. 94,25.
cyPRIus (adi.) Herc. o. 25,8.
dachE vel dachI (= dahae) Thy. 36,9; 52,16.
daedaleus vd. dedalius; daedalus vd. dedalus.
dalMacIa Herc. o. 173,8.
danaI Tro. 9,18; 15,1 s.; 22,27; 30,4; 33,23; 34,21; 35,7; 40,15; 41,26; 44,8 ss.; 45,1 ss.; 49,16;50,7; 51,9 s.; 55,19; 56,12; 76,1; 80,18 | Ag. 15,17; 26,11 s.; 27,23; 51,7 s.; 52,15-6; 61,25;72,9 | octavia 42,39.
danaIdE Tro. 45,23.
danaIs -dEs vel danaydEs Herc. f. 79,14; 80,2 ss.; 114,5 | Med. 99,15 | Herc. o. 98,22 ss.
danaus (rex) Herc. f. 79,17; 80,1 s.; 114,2 s. | Med. 99,15 | Herc. o. 98,23; 100,2 ss.
danE (= danae) Herc. f. 10,4; 48,3 | octavia 13,28; 40,30 s.
danubIus Thy. 36,17 ss.; 54,24 | Phaedr. 35,4 | Med. 84,14; 97,8 s.; 100,16 | Herc. o. 12,11;67,1; 101,15; 132,16.
daRdanIus (adi.) Herc. f. 157,9 | Tro. 6,8; 62,11 s., 63,1 | Ag. 27,21; 40,11; 81,7 | Herc. o.40,10 ss.
daRdanus (adi.) Tro. 13,16 | Ag. 60,21.
daRdanus Tro. 6,8 s.; 63,1 | Ag. 73,25.
daREs fRIgIus (Dares Phrygius) Med. 53,9-10 (in principio Hystorie Daretis Frigii); 59,20-1 (Dares in Hystoria Troiana); 88,25 (Hystoria Daretis Frigii).
daunIa Herc. o. 24,20 s.
daunIas (adi.) Herc. o. 24,19 s.
daunus (rex) Herc. o. 24,19.
dEcEMbER Med. 57,19.
dEdalIus (adi.) Phaedr. 118,2.
dEdalus Phaedr. 40,5 ss., 79,15; 118,3 | oed. 77,12 s.; 78,1 ss. | Herc. o. 72,2-3 ss.
dEIanIRa Herc. f. 74,3 | Med. 89,14 ss.; 90,1; 101,10 ss. | Herc. o. 3,7 bis ss.; 26,23; 27,10s.; 28,3-4 ss.; 29,8 ss.; 30,8 ss.; 31,28; 32,1 s.; 34,6 ss.; 35,24-5; 36,17; 37,4 ss.; 40,5; 42,10ss.; 45,14-5 s.; 46,5 ss.; 49,9 ss.; 50,3 ss.; 51,4 s.; 52,4; 53,8 s.; 54,5 ss.; 55,3; 57,9 s.; 59,25;61,13; 62,2; 63,5 ss.; 64,2; 65,2; 73,15 ss.; 74,8 ss.; 75,18; 77,21 s.; 78,2 ss.; 79,18; 80,12;86,23-4; 87,3; 90,17 s.; 91,9 ss.; 92,4-5 ss.; 93,5 ss.; 94,3-4; 95,3-4 ss.; 96,10 ss.; 97,2 s.;98,8 ss.; 99,14; 102,15 s.; 107,3; 117,13; 118,11 s.; 131,1-2; 135,14; 138,7 bis; 139,24;140,15; 141,4 ss.
dEIPhEbus Ag. 72,16.
dElIa Herc. o. 20,7.
dElIus (adi.) Herc. f. 71,19.
dElOs Herc. f. 10,10 s.; 11,14; 71,19; 72,7 | Ag. 41,4 ss. | Herc. o. 20,7; 83,8.
dElPhI vel delphos Phoen. 96,13 s. | oed. 5,19; 19,9.
dElPhIcus (adi.) Phoen. 95,6 | oed. 5,17 ss.; 19,9; 68,23.
dEucalIOn Herc. f. 72,14-5 | Thy. 71,24 | Tro. 73,17 s.
dEus Thy. 52,27 | Tro. 22,21.
iNDex NoMiNVM 107
dIana vel dyana Herc. f. 10,12 s.; 11,13; 63,6; 64,13; 129,11 | Phoen. 73,7 | Phaedr. 31,19;34,17 s.; 35,15; 36,1 ss.;62,4 ss.; 83,10 | oed. 51,1; 64,1 s. | Tro. 21,26; 26,31; 59,24 | Med.90,6 s.; 95,7 s.; 103,7 bis; 115,19 | Ag. 20,9 s.; 37,11; 40,23; 41,1 ss.; 42,2 | octavia 3,22s.; 49,25 ss.
dIcTEus Ag. 79,7.
dIcTInna Med. 103,7 s.
dIOMEdEa aVIs Herc. o. 25,3.
dIOMEdEs (Bistonum rex) Herc. f. 40,18; 41,2; 158,1-2 | Tro. 77,17-8 s.; 79,22; 80,4 | Herc.o. 6,1 s.; 147,21; 148,2 s.; 166,8 ss.; 168,19 s.; 174,21 s.; 175,1.
dIOMEdEs vel dyOMEdEs (ulixis comes) Tro. 7,16; 55,14 s. | Herc. o. 24,19; 25,3-4.
dIRcE (fons) Herc. f. 130,16 bis | Phoen. 85,1 | oed. 7,16; 16,14; 21,8; 43,23; 48,18; 60,1 s.| Herc. o. 19,7.
dIRcE (pro ‘Dirae’?) Herc. f. 130,17.
dIRcEus (adi.) oed. 43,23; 48,17 | Herc. o. 19,6.
dIs vel dITIs Herc. f. 18,14 s.; 19,3 ss.; 25,19; 26,12; 100,19; 104,8; 108,18; 109,2; 116,11;117,14 | Thy. 64,33 | Phoen. 85,1 s.; 94,10 | Phaedr. 48,7; 77,10; 103,6; 121,19; 123,16 |oed. 23,21; 32,7; 46,19; 49,18; 65,20 s. | Tro. 17,8; 53,6 | Med. 89.10; 98,24 | Ag. 4,17;72,23 | octavia 31,9 | Herc. o. 31,11; 119,4; 158,21; 176,8; 178,20.
dIscORdIa octavia 38,24.
dIVus (adi.) octavia 41,34.
dOlOn Tro. 7,17.
dOlOPs Herc. o. 17,22.
dOlOR Herc. f. 106,15 | oed. 54,14; 92,5.
dOMIcIus octavia 15,31.
dOMInus Thy. 63,18 | Herc. o. 182,1.
dORIcOn (urbs) Ag. 21,9.
dORIcus (adi.) Ag. 21,5 ss.; 44,21-2; 52,11; 60,20.
dORIs (adi.) Herc. f. 23,2 s.
dORus (heros) Ag. 21,10.
dRacO (sidus) Thy. 71,30 s.
dRIas -Es Herc. o. 108,15 s.; 156,1.
dRusus octavia 48,16 s.
dyOnIsIus (= Dionysos) oed. 33,22.
EacIdEs Tro. 8,9; 22,5.
Eacus Herc. f. 91,10; 111,5 s.; 154,2 | Tro. 8,9; 22,6; 28,24 s. | Herc. o. 149,17 ss.
EanTEs Herc. f. 76,1 s.
EcchO Tro. 12,11 s.
EchIdnE Tro. 60,16.
EdIPPOdEs Phoen. 81,1.
EdIP(P)us Herc. f. 63,15; 78,4 bis s. | Phoen. 71,2 s.; 72,2 ss.; 77,6; 78,3 s; 79,3 s.; 81,1; 83,20;84,1 s.; 89,11 s.; 92,17; 99,7; 100,13 s.; 101,1 ss.; 102,4 s.; 103,20; 104,1; 119,14 s.; 120,17;127,6 | Tro. 19,26.
EdOn octavia 47,29.
EdOnII octavia 47,29.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca108
EdOnIus (adi.) Herc. o. 24,16.
Eetion vd. Ethion.
EffIgEnIa vel EPhIgEnIa Tro. 21,26; 26,30; 29,14; 42,4 | Ag. 20,7 ss.; 21,6 s.; 23,8 | octavia49,25 ss.
EgEus (adi.) Thy. 18,15; 23,6; 54,20 | Phoen. 100,15 | Phaedr. 108,16 | oed. 24,5 | Tro. 18,23bis | Med. 31,9 s.; 55,9 | Herc. o. 12,6; 83,8.
EgEus (Thesei pater) Phaedr. 72,3 ss.; 82,17 s.
EgIPTIus (adi.) octavia 49,19.
EgIsTus Ag. 3,10 ss.; 4,14; 9,5 ss.; 10,2; 13,24; 14,1; 15,8; 16,21; 18,6 s.; 28,2 ss.; 29,14 s.;31,6 ss.; 32,2 s.; 34,3 ss.; 35,4 ss.; 36,2; 70,22; 71,1 ss.; 83,6 bis s.; 84,17 ss.; 85,18; 87,7;89,21 s.; 90,6; 91,23; 92,15 ss.; 93,8 ss.; 95,15.
EglOcEROs Thy. 70,21.
EgyPTII oed. 32,12 s.
EgyPTus (rex) Herc. f. 79,12 s.; 80,1 s.; 114,2; 175,3 | oed. 32,13.
EgyPTus vel EgIPTus Thy. 19,3; 71,5 | Phaedr. 37,13; 112,9 | octavia 28,31 ss.; 29,2 ss.;49,19 s. | Herc. o. 166,14.
ElEcTRa Herc. f. 8,17 | Tro. 6,9 | Ag. 3,7 ss.; 85,8 ss.; 86,7 s.; 87,1 ss.; 88,26; 89,13 ss.; 90,4ss.; 91,14 ss.; 92,22 s.; 93,11 ss.; 94,3 ss. | octavia 7,2 s.
ElEus (adi.) Herc. f. 122,17 bis | Ag. 86,14 s.
ElEusIs Herc. f. 52,2 s. | Phaedr. 93,22 | Tro. 60,23 | Herc. o. 64,18.
ElIcOnanus oed. 20,21.
ElIdIus (adi.) Med. 35,4.
ElIPEs (?) Ag. 21,10.
ElIs vel ElIdEs Herc. f. 122,17 | Thy. 19,18 | Phoen. 85,5 | oed. 25,11 | Tro. 61,3 s. | Med.35,2 | Ag. 86,14 s.; 88,13.
ElIsIuM (subst.) Herc. o. 99,24.
ElIsIus (adi.) Herc. f. 112,4 bis ss. | Tro. 14,16; 66,20 ss. | Herc. o. 99,23; 176,2.
ElIsOs Phaedr. 68,16-7.
ElPEnOR oed. 48,1 | Herc. o. 179,13.
EnchEladus Herc. o. 114,7 s.; 115,23; 116,1; 162,7 s.
EndIMIOn Phaedr. 55,25.
EnEas Herc. f. 60,19 | Phaedr. 38,13 | oed. 47,17 | Tro. 5,18; 6,14 | Med. 95,22 | Herc. o.179,12.
EnIOchus Thy. 85,2.
EOlIus (adi.) Phaedr. 122,24.
EOlus Thy. 10,28 | Phaedr. 122,25 | oed. 25,9 | Med. 77,5 | Ag. 6,14 | Herc. o. 23,24.
EO(O)s Herc. o. 172,6 ss.
EOus Herc. f. 13,20 | Thy. 65,25 | oed. 12,31; 27,8; 35,16 | Ag. 49,5 | Herc. o. 66,1 s.;70,4 s.
EPaPhus Phaedr. 112,2.
EPhIalTEs Phoen. 74,1.
EPhIdnE Phaedr. 33,5.
EPIdauRIus (adi.) Phaedr. 108,7 s.
EPIRus vel EPyRus Phaedr. 107,16 | oed. 61,13 | octavia 28,34.
ERasInus Ag. 37,3-4.
iNDex NoMiNVM 109
(h)EREbus Herc. f. 19,19; 164,13 | oed. 12,20; 15,17 s.; 34,17; 42,24 | Tro. 15,33 | octavia49,13 | Herc. o. 109,16; 127,17; 132,24; 158,21; 168,19.
ERIcTEus Med. 49,3.
ERIcTOnIus Tro. 6,10 | Ag. 55,15.
ERIdanus Phaedr. 112,7-8 | Herc. o. 24,2 bis s.
ERInIs Herc. f. 138,14 | Thy. 27,32; 28,2 | oed. 49,5; 53,24; 54,1 | Ag. 12,16 | octavia 5,4;11,7 s.; 16,16; 35,12; 47,19 | Herc. o. 65,15; 71,1.
ERIX (filius Veneris) Herc. f. 76,19; 77,3 bis; 153,7.
(h)ERIX (mons) Herc. f. 76,17 | Phaedr. 46,21 | Med. 95,21 s.
ERROR Herc. f. 26,4.
Erycina vd. hericina; Erymanthus vd. herimantus.
EsculaPIus Phaedr. 108,8.
EsIOna (= Hesiona) Herc. o. 40,10.
EsOn (= Aeson) Med. 35,6; 40,5.
EsOnIus (adi.) Med. 35,6.
EThacus (= oetaeus) Tro. 59,17.
EThEOclEs vel EThIOclEs Herc. f. 63,17; 64,1 | Phoen. 71,6 s.; 78,2 s.; 98,7 s.; 104,20; 107,14;112,19; 114,10; 115,19; 116,1 s.; 117,5 s.; 125,17; 127,16 | oed. 21,15.
EThEsII (= etesiae) Thy. 18,27 bis s.
EThIOn Tro. 19,24 s.
EThIOPIa Herc. f. 16,1.
EThIOPs -Es Phaedr. 112,13 | Herc. f. 15,21 | Herc. o. 111,21.
EThna Herc. f. 23,9; 103,18 ss. | Thy. 50,29; 65,7 s. | Phoen. 100,16 | Phaedr. 38,25 | Med.67,2 ss. | Herc. o. 32,23; 114,8; 115,22 s.; 127,14; 132,5.
EThnEus (adi.) Herc. f. 23,1; 27,15 | Phaedr. 38,25; 43,22; 46,7 | Herc. o. 60,3; 115,22; 161,7.
EThOlaus Herc. o. 24,11-2.
EThOlI Herc. o. 39,12; 143,8-9.
EThOlIa Herc. f. 73,18 | Herc. o. 3,3; 14,6 ss.; 15,3; 17,3 s.; 18,3 ss.; 20,17; 21,19; 33,13;36,18; 48,2; 143,7.
EThOlIcus (adi.) Herc. o. 14,21.
EThOlus (adi.) Herc. o. 36,14.
ETRIPE (pro ‘enispe’) Tro. 60,20.
EubOa (= euboea) Herc. f. 62,1 | Tro. 60,12 s. | Ag. 54,23 | Herc. o. 14,15.
EubOIcus (adi.) Herc. f. 61,20 | Herc. o. 14,14; 80,22; 81,14; 84,17; 86,15 s.
EufRaTEs Phaedr. 35,1 | Tro. 5,4 | Med. 63,3 | Ag. 49,4.
EuMEnIdEs Herc. f. 24,13; 36,5; 91,2; 96,11 | Med. 117,3 | Herc. o. 104,10 ss.
EuRIalE (= euryale) Herc. o. 13,19-20.
EuRIbaTEs Ag. 36,14; 42,13 ss.; 43,11 s.; 44,11 ss.
EuRIdIcE vel EuRudIcE Herc. f. 90,9 s.; 91,9 ss. | Med. 88,15 | Herc. o. 109,2 s.; 110,20 s.;111,1 s.
EuRIPus Herc. f. 61,18 | Tro. 60,15 bis | Herc. o. 81,8.
EuRIsTEus Herc. f. 16,14 s.; 22,13; 42,16; 45,9; 65,18; 68,11; 76,11; 83,19 bis; 84,3 ss.; 92,21;94,3; 121,17 | Ag. 80,10 | Herc. o. 9,19; 45,5 ss.; 61,11; 167,12 s.; 180,9 s.
EuRITus Herc. o. 3,3; 14,5 s.; 22,20; 27,6 s.; 39,11; 47,19 s.; 48,9; 143,8.
EuROPa Herc. f. 175,1-2 | Thy. 36,22 | Phaedr. 35,7; 55,12 s.; 84,2 | oed. 59,13; 60,12 | Tro.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca110
4,29; 64,1 | Med. 63,13; 84,15; 100,16 | Ag. 25,19 s.; 32,22 s. | octavia 6,10; 40,23 s. |Herc. o. 12,12; 67,1; 122,5; 132,17.
EuROPa (filia Agenoris) Herc. f. 8,3 ss.; 65,2 | octavia 13,24 s. | Herc. o. 60,14 ss.
EuROTEs Phoen. 84,19 bis; 85,1 s. | Ag. 37,4.
EuRus Thy. 35,22 s. | Ag. 48,12; 49,1 | Herc. o. 16,6; 70,13 s.; 76,18 s.
Eurybates vd. Euribates; Eurydice vd. Euridice; Eurysthaeus vd. Euristeus; Eurytus vd. Eu-ritus.
EuTROPIus octavia 5,19; 15,21-2 s. (eutropius in Vii libro Romane hystorie); 18,3 (eutropiuslibro primo Romane hystorie); 26,32 (eutropius in Vii hystorie Romanorum); 27,27; 28,24s.; 29,18; 35,14 (eutropius libro Vii); 36,4 s.
EuXInus Ag. 11,17 s.
EVEnus (fluvius) Med. 89,116; 101,10 (vd. hebenus).
EXOdus Herc. f. 74,16.
faMEs Herc. f. 106,11.
faTuM vel faTa Phaedr. 66,12 | oed. 85,3; 92,3 | octavia 4,30 | Herc. o. 111,10; 119,1;126,13.
faVOnIus Herc. f. 87,9.
fEMOn Herc. f. 117,4.
fEscEnnInus Med. 37,12 s.
fIdEs octavia 21,14.
flEXIPPus Med. 90,13; 101,22.
fORcus (= Phorcus) Med. 105,24 | Herc. o. 13,19.
fORTuna Herc. f. 83, 15 ss.; 84,1s. | Phoen. 78,7 bis; 113,11 s. | Phaedr. 105,3; 115,4; 116,2| oed. 5,8; 10,16; 67,12; 81,15 | Tro. 22,19 s.; 52,20; 53,21; 68,12 | Med. 42,3; 44,12-3;47,23; 54,9 | Ag. 7,15; 11,4; 12,2 ss.; 13,13; 30,5; 44,10; 58,14; 67,21 | octavia 26,17; 27,1;31,25; 48,7; 49,4 | Herc. o. 73,10.
fORTunaTE InsulE Tro. 66,25.
fRIgEs Thy. 57,6 | Tro. 6,21; 12,29; 23,16; 34,20 s.; 35,3 s.; 36,10; 40,20; 43,4; 55,20; 62,16;63,23-4; 67,29 s.; 79,4 s.; 80,10 | Ag. 25,22; 54,5; 68,9; 72,8; 73,5; 82,4 s.; 95,11 | Herc.o. 25,5; 147,11 ss.
fRIgIa Thy. 70,29 | Phoen. 125,1 | Phaedr. 115,22 | Tro. 4,20; 6,22; 13,9 | Ag. 25,18; 66,16| Herc. o. 173,9.
fRIgIE Tro. 33,4.
fRIgIus (adi.) Herc. f. 64,7; 157,9 s. | Thy. 57,5 s. | Phaedr. 115,20 | Tro 10,11; 24,14; 65,10| Ag. 24,5; 66,16 s. | octavia 40,33; 41,2 | Herc. o. 42,3; 110,12; 173,8.
fRIXEus (adi.) Herc. f. 157,10 | Med. 72,22 | Ag. 55,4 s. | Herc. o. 14,16; 81,3.
fRIXus Thy. 68,26 s. | Tro. 73,11 ss. | Med. 35,12; 72,22 | Herc. o. 14,17 s.; 81,4.
fulgEnTIus Herc. f. 24,15 (Fulgentius primo libro Mithologie); 25,9; 34,15 (Fulgentius Mi-thologie libro i); 74,4 (Fulgentius libro ii Mithologie) | oed. 36,12 s. (Fulgentium Mitho-logie libro ii); 51,12-3 (Fulgentius in secundo Mithologie) | Herc. o. 41,14 (Fulgentius inMithologia).
funus Herc. f. 106,15.
fuRIa -aE Herc. f. 4,14; 5,12; 16,1 s.; 22,3; 24,5 ss.; 25,3 s.; 26,8 ss.; 27,2 ss.; 28,7; 63,8;96,12; 137,18; 138,13 ss.; 139,2; 162,8; 164,7 s. | Thy. 8,5; 27,32 ss.; 28,1 | oed. 15,21;
iNDex NoMiNVM 111
49,5; 53,25 | Med. 29,8; 116,8 ss.; 117,3-4 | Ag. 73,10 | octavia 5,4; 11,7 s.; 16,17 s.;35,12; 47,20 | Herc. o. 104,10; 105,8.
fuROR Herc. f. 26,5 | oed. 49,6.
gadEs Herc. o. 8,12 bis s.
gadITanuM MaRE Herc. o. 8,13.
gaetulus vd. getulus.
gaIus octavia 5,19.
gallIa -as Phaedr. 35,20 | Med. 84,16 | octavia 26,31.
gangaRus oed. 36,2.
gangEs Thy. 59,11 | oed. 35,17 bis; 36,2 | Med. 108,2 | Herc. o. 57,24; 67,10.
gangETIcus (adi.) Thy. 59,10 | Med. 108,1-2.
ganIMEdEs Thy. 70,28.
gaRaManTIs (adi.) Phaedr. 35,16.
gaRaMas, -anTEs Phaedr. 35,15-6 s. | Herc. o. 111,20 bis; 112,3.
gaRaMas (heros) Herc. o. 111,21.
gaRaMMa Herc. o. 112,1.
gaRgaRa Phoen. 124,18 bis.
gElOnEs oed. 38,4 s.
gEMInI (sidus) Herc. f. 11,5-6 s.; 87,13 | Thy. 68,2 s. | octavia 13,30.
gEnOEssa Tro. 60,19.
gEnuIssa octavia 5,16.
gERIOn Herc. f. 42,3; 77,13 ss.; 158,4 bis | Herc. o. 6,18; 11,21; 119,13 s.; 175,5 s.
gERIOnEus Ag. 79,19.
gERManI Med. 96,9.
gERManIa Herc. f. 175,6 | Thy. 36,22 | Phaedr. 32,10 | Med. 63,9 s.; 97,9.
gERManIcus (adi.) Thy. 54,27.
gETa -E vel gEThE Thy. 42,14 | Phaedr. 44,16 | Herc. o. 84,21 s.; 108,1; 125,4.
gETEs (adi.) Herc. o. 107,24.
gETIcus (adi.) Herc. o. 84,21; 111,5; 125,3.
gETulus (adi.) Phaedr. 35,8 bis.
gIganTOMachIa Herc. o. 162,10; 164,12.
gIgas, gIganTEs vel gyganTEs Herc. f. 136,17; 137,1; 138,1 ss. | Thy. 64,33 s.; 65,2-3; 87,13bis ss. | oed. 10,25 | Tro. 60,1 | Ag. 38,4; 73,19 | octavia 15,9 | Herc. o. 20,12; 32,17;109,21; 114,3; 116,16; 117,1; 120,9; 126,26; 127,2 ss.
gIRaRdus (= Giraldus Cambrensis) Herc. f. 149,6.
glaucus Med. 61,3.
gnEus octavia 28,25.
gnOsIa Herc. f. 12,20.
gnOsIacus (adi.) Herc. f. 12,19 | Herc. o. 21,11.
gnOsIus (adi.) Herc. f. 110,21; 111,1 | Phaedr. 79,12 | oed. 77,13 s.; 78,11 | Ag. 7,5.
gonoessa vd. genoessa.
gORgOn -Es Med. 104,16 s | Herc. o. 13,17 s.
gORgOnEus (adi.) Ag. 52,24.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca112
gortynis vd. cortine.
gOThI oed. 37,8.
gRadIVus Herc. f. 176,11 | Phaedr. 46,3 | Herc. o. 127,20 s.
gRaI Herc. f. 98,7 | Phoen. 106,1 | Tro. 40,9 s. | Ag. 56,24.
gRaIus (adi.) Phaedr. 80,9; 99,23 | Tro. 10,12; 13,16; 14,2; 35,5; 56,21; 58,9; 62,20 | Ag. 40,1.
gREcE (adv.) Phaedr. 107,17 | oed. 51,14 | Tro. 10,30; | octavia 14,30.
gREcI Herc. f. 98,7; 145,6; 153,4 | Thy. 57,8 | Phoen. 106,1; 112,17 | Phaedr. 89,11 | Tro.3,2 ss.; 4,26; 6,16; 7,10; 9,13 s.; 12,5; 14,1 ss.; 15,1 ss.; 16,26; 18,9 ss.; 21,10-1 ss.; 22,27;26,12; 30,5; 33,23; 34,19 s.; 35,6 ss.; 36,9; 40,10 ss.; 41,27; 42,1 s.; 44,9 ss.; 45,2 ss.; 47,5ss.; 49,7 ss.; 50,5 ss.; 51,3 ss.; 54,34 bis; 55,20; 56,12 s.; 57,18; 59,20; 61,12; 62,30; 63,30;68,26; 69,22; 73,31 s.; 76,1; 78,11 s.; 80,12 s. | Med. 27,7; 48,11 s.; 49,12; 50,4; 79,13;91,25; 92,8; 94,23-4; 108,10 | Ag. 3,8; 5,5; 9,6 ss.; 15,17-8; 26,11; 27,23 bis; 39,6; 42,21;44,23; 51,7; 52,16; 55,19 ss.; 56,12 s.; 59,19; 60,1 ss.; 61,19 s.; 62,7 bis s.; 72,9 s. | octa-via 7,3-4; 42,39; 49,23 | Herc. o. 25,5.
gREcIa Herc. f. 23,2; 42,11; 44,16; 62,1 | Thy. 18,10 | Phoen. 101,20 | Phaedr. 37,11 s.;61,19; 100,2 | Tro. 10,12 s.; 17,2; 20,16; 25,30; 59,7 ss.; 60, 60,12 s. | Med. 41,10; 94,25;108,11 | Ag. 15,4 s.; 21,9; 23,15; 25,19; 27,18; 29,2; 32,23; 50,24; 59,23; 60,11; 75,6;86,18; 88,22 s. | octavia 28,19; 40,36 | Herc. o. 14,15; 80,22; 93,7; 147,11.
gREcus (adi.) Herc. f. 20,13; 65,1; 153,1; 157,8; 159,11 | Thy. 85,6 | Phoen. 78,11; 98,12;112,20; 122,7 s. | Phaedr. 80,9; 99,23 | Tro. 5,26; 7,22; 10,15; 23,14; 29,13; 30,23; 47,4;50,16-7; 54,4; 58,30; 61,22; 63,5; 65,4; 71,30; 80,10 | Med. 39,6; 44,17; 48,15; 50,5 bis;| Ag. 21,8; 44,22; 52,11-2; 60,2 s. | Herc. o. 7,16; 47,11; 144,24; 158,20.
hadria vd. adria; haemonius vd. hemonius; haemus vd. hemus; harpyia vd. arpia.
hEbE octavia 13,32 ss. | Herc. o. 138,17 s.
hEbEnus (pro ‘evenus’) Herc. o. 56,21 s.
hEbRus vel EbRus Phoen. 124,14 | Med. 88,12 s. | Ag. 79,23 | Herc. o. 6,4; 67,8; 107,24;174,18.
hEc(h)aTE vel EchaTE Phaedr. 62,9 ss.; 63,18 bis | oed. 46,7 ss. | Tro. 31,28 | Med. 28,15;83,16; 106,5-6 s. | Herc. o. 146,6.
hEc(c)uba Herc. f. 4,12 | Thy. 8,3 | Tro. 3,6 ss.; 6,18 s.; 7,5; 10,3-4; 11,3 s.; 13,24 s.; 26,23;49,22; 61,20 ss.; 64,25 bis; 66,5 s.; 67,10 ss.; 68,9 ss.; 69,25 bis s.; 70,13 ss.; 74,24; 75,1ss.; 78,7; 80,17 | Ag. 63,4; 68,7 s.
hEcTOR Tro. 3,11; 9,13 s.; 11,7 ss.; 12,1 ss.; 13,7 bis; 14,18; 16,21 s.; 20,27 ss.; 26,3 ss.; 29,29;30,2 ss.; 32,31; 33,2 ss.; 34,20; 35,3 ss.; 36,27 ss.; 38,8 ss.; 39,23 ss.; 40,1 ss.; 41,1 ss.;43,3; 44,10 ss.; 45,9 ss.; 47,4 ss.; 48,1 ss.; 49,6 ss.; 50,1 ss.; 51,1 ss.; 54,14 s.; 56,10 s.;57,7 s.; 58,2 ss.; 62,6; 64,25; 70,11 ss.; 71,6 s.; 74,21; 75,10 ss.; 76,25; 77,1; 78,28; 80,25| Ag. 26,9 s.; 46,5; 51,15; 53,25 bis; 54,1; 61,10; 62,19; 63,3 s.; 68,18 bis; 72,8 s.
hEcTOREus (adi.) Tro. 30,20; 40,11 s.; 63,3; 76,21 | Ag. 63,3.
hEdOnIs (adi., pro ‘aedon’) Ag. 64,13.
hElEna Phaedr. 55,11; 62,18; 71,25 | Tro. 7,6; 10,13; 21,22 bis; 25,31; 61,11; 62,1-2 ss.;63,23 s.; 64,15 s.; 65,20 ss.; 66,2 s.; 67,2; 68,29 ss.; 69,5 ss.; 79,1 ss. | Ag. 3,6; 15,20; 24,3;25,20; 32,17 ss.; 43,21; 68,5; 70,18; 71,8; 72,17; 76,6; 84,25 | octavia 13,24; 40,22 ss.;41,1; 43,1-2.
hElEnus oed. 61,14 | Tro. 9,15.
hElIcE Herc. o. 147,22 bis.
hEllEs vel EllEs Thy. 68,25 ss. | Tro. 73,11 ss. | Med. 35,13 | Herc. o. 14,17.
iNDex NoMiNVM 113
hEllEsPOnTus vel EllEsPOnTus Thy. 68,25 | Phoen. 125,2 ss. | Tro. 10,27; 73,16 | Med. 72,22| Ag. 45,12 | Herc. o. 12,6; 14,16.
hEMOnIa Med. 96,24 | Ag. 62,21.
hEMOnIus (adi.) Thy. 70,12 s. | Med. 96,23 s. | Ag. 62,20.
hEMus Thy. 70,12 | Med. 84,17 s. | Herc. o. 125,3 bis; 134,9-10.
heniochus vd. Eniochus.
hERculEs Thy. 7,6 ss.; 8,6 s. 57,13; 69,15; 70,14 | Phoen. 74,5; 91,8; 100,19 | Phaedr. 38,8;56,12; 91,7; 94,11 ss.; 101,18; 109,9; 116,8; 121,15; 123,16 | oed. 7,11; 63,14 | Tro. 10,28;13,11 ss.; 52,28; 53,3 bis ss.; 60,30 | Med. 33,23 s.; 88,18 ss.; 89,1 bis ss.; 90,2 ss.; 91,4;95,22; 101,11 ss.; 102,12-3 | Ag. 61,2; 75,20; 77,23 ss.; 78,3 ss.; 79,4 ss.; 80,2 ss.; 81,1 ss.| octavia 13,32 bis ss.; 14,1; 50,3-4.
hERculEus (adi.) Herc. f. 21,19; 58,11; 89,3; 99,14; 120,17-18; 126,15; 139,20; 144,17;147,11; 151,7 s.; 156,5; 174,2 | Thy. 69,15 | Phoen. 100,17 | Phaedr. 91,6 | oed. 63,14 |Tro. 13,18; 33,15 | Med. 95,12; 101,18 | Ag. 46,7 s.; 61,1; 75,17 ss. | Herc. o. 14,8; 27,7;29,8 s.; 55,17 ss.; 60,23; 61,20; 78,18; 83,11; 86,17; 89,19; 113,5; 117,5; 121,9; 130,23-4;136,20; 140,16; 143,4; 154,5-6 ss.; 158,12; 162,13; 164,1; 173,14 s.; 175,11.
hERIcIna Phaedr. 46,20.
hERIManTus Herc. f. 41,8 s.
hERMIOnE vel hERMIO (uxor Cadmi) Herc. f. 65,5 | Phoen. 127,9 | oed. 39,3.
hERMIOnE (Menelai filia) Tro. 79,5.
hEsPERIa Herc. f. 42,9.
hEsPERIus (adi.) Herc. f. 154,19 | Thy. 64,16 s. | Phaedr. 72,24 | oed. 62,20 | Med. 97,15 |Ag. 79,17 | Herc. o. 12,2; 119,14.
hEsPERus vel hEsPER Herc. f. 126,17 s. | Phoen. 78,15 | Phaedr. 72,25; 86,21 s. | oed. 63,1| Med. 108,19 | Ag. 78,18 | Herc. o. 20,6.
hiberus -i vd. hyberus -i; hippolyte vd. hypolite; hippolytus vd. hypolitus.
hIsPanIa vel hysPanIa Herc. f. 42,3 s.; 77,19-20; 158,5; 175,8 | Thy. 35,11 | Phaedr. 35,20 |Ag. 79,14 | octavia 20,19; 26,31 | Herc. o. 6,19; 8,12; 67,5 s.; 175,6.
hIsPanus (adi.) Herc. f. 175,7 | Herc. o. 119,12; 123,2.
hIsTER vel hysTER vel IsTER Thy. 36,21; 54,22 ss. | Phaedr. 35,4 | Med. 84,11 s.; 100,16 | Ag.65,18 | Herc. o. 12,10 bis; 57,25; 66,25 s.; 132,16.
hIsTRIa vel IsTRIa Thy. 54,22 ss.
hOREsTEs Tro. 41,34 | Ag. 3,7 s.; 9,17; 24,17; 85,8 ss.; 86,4 ss.; 87,6 ss.; 88,2 ss.; 89,2 bis;91,12; 96,3-4 | octavia 7,7.
hORROR oed. 49,6.
hugucIO (Hugutio Pisanus) Herc. f. 92,4.
hyadEs vel hIadEs Thy. 69,3 | Med. 56,12 s.; 100,23.
hybERI Herc. o. 146,11.
hybERus (adi.) Herc. f. 175,7 | Herc. o. 119,12; 123,2 bis.
hybla vd. Ibla; hydaspes vd. ydaspes; hyllus vd. ylus.
hyMEnEus (deus nuptialis) Phaedr. 65,9 | Tro. 78,30 | Med. 30,15; 34,5 bis s.; 55,12.
hyMETus Phaedr. 33,2 s.
hyPOlITE vel hIPOlITE (Amazon) Herc. f. 45,4 s | Ag. 80,6.
hyPOlITus Ag. 80,7-8.
hyRcanEus (adi.) Med. 96,12.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca114
hyRcanIa Phaedr. 35,21.
hyRcanIus (adi.) Thy. 54,29 ss. | Med. 96,12.
hyRcanus Phaedr. 35,21.
hysMEnIs (adi.) oed. 21,8.
Iacchus vd. yacus.
IasOn vel JasOn Phaedr. 72,6; 82,17; 109,12 | Med. 27,2 ss.; 28,9 ss.; 29,4 ss.; 30,8; 32,14 bisss.; 33,2 s.; 34,21; 35,5 s.; 36,11 s.; 37,18; 38,4 ss.; 39,2 s.; 40,3-4 ss.; 41,2 ss.; 42,16; 43,6-7 s.; 44,5; 45,3; 46,9 s.; 48,12 ss.; 49,11 ss.; 50,2 ss.; 51,14 s.; 52,4-5 ss.; 53,1 ss.; 58,5;59,20; 62,11 s.; 63,20; 64,6; 67,16 ss.; 68,3 ss.; 69,6 s.; 70,10 ss.; 71,11 s.; 72,1 ss.; 73,7;74,11 ss.; 75,2 bis ss.; 77,8 ss.; 78,4 ss.; 79,3 ss.; 80,1 ss.; 81,5 ss.; 82,1 ss.; 83,13; 84,7; 85,3s.; 86,11 ss.; 87,8 ss.; 88,1 ss.; 89,1; 90,5 ss.; 91,2 s.; 92,13 ss.; 93,17; 95,17; 99,3 s.; 104,13ss.; 105,18 s.; 106,25; 107,15; 108,5 s.; 109,1; 110,18-9 ss.; 112,6 ss.; 113,4 ss.; 114,21;115,5 ss.; 117,10 s.; 118,12 ss.; 119,2 ss.; 120,4 ss. | Ag. 15,9.
Ibla oed. 49,22.
IcaRus vel ycaRus Phoen. 74,16 | oed. 78,3 ss. | Herc. o. 72,3 ss.
Ida vel yda Phoen. 124,20 | Phaedr. 115,20 s. | Tro. 9,26 s.; 10,17 ss.; 35,5; 42,22; 74,11 |Ag. 66,26; 70,9 | Herc. o. 173,9.
IdEus vel ydEus (adi.) Phoen. 124,20 | Tro. 15,26; 35,5; 42,22; 65,28 | Ag. 47,2; 67,1; 70,9s. | Herc. o. 173,8.
IdMOn Med. 86,17; 91,8-9 ss.
IEhu Tro. 69,18.
IhEsus Herc. o. 182,1.
IlIa octavia 17,29.
Iliacus vd. yliacus; Iliades vd. yliades; Ilisos vd. Elisos; Ilium vd. ylium.
IllIRIcus (adi.) Herc. f. 65,1.
IMPIETas Herc. f. 26,2.
InachIus (adi.) Phoen. 112,16 | Ag. 36,21.
Inachus vel Inacus Thy. 17,17 bis; 34,14 s. | Phoen. 112,16 | Ag. 36,22 s. | Herc. o. 19,3 s.
Inachyus (fluvius) Phoen. 112,17.
InaRIME Herc. o. 115,19.
IndIa Herc. f. 162,17 | Thy. 36,14; 52,14 | Phaedr. 57,20; 85,15; 87,8 | oed. 12,29 s.; 33,23;35,18; 36,2; 45,18 | Med. 63,2 s.; 73,18 s. | Herc. o. 67,11; 70,5.
IndIcuM MaRE Phaedr. 61,6.
Indus -I Herc. f. 75,4; 129,6; 130,1 | Thy. 52,13 s. | Phaedr. 60,16; 87,9 | oed. 12,30; 13,12| Med. 63,2 | Herc. o. 7,23; 13,15; 37,23.
InOO Herc. f. 63,2 s. | Phoen. 74,8 ss. | oed. 38,14; 51,9 s.
IOcasTa Herc. f. 79,4 s. | Phoen. 71,19; 78,4; 105,1 s.; 107,2 s.; 108,5 s.; 109,1; 110,1; 111,4ss.; 112,8 s.; 115,18; 124,2; 127,20; 128,14 | oed. 3,3 s.; 4,1 s.; 9,26 s.; 10,3 s.; 11,19;17,22; 18,18; 59,9; 65,6; 66,8 ss.; 86,21; 87,14 ss.; 88,21; 89,9 s.; 90,15 s.
IOcus oed. 40,15.
IOhannEs (iohannes presbyter) Herc. f. 55,2-3 (in epistula iohannis presbyteri).
IOlaus octavia 13,34.
Iole vd. yole.
IOlEOs (pro ‘iolcos’) Tro. 59,12.
iNDex NoMiNVM 115
IOnIa Tro. 30,13 | Ag. 50,24.
IOnIs (adi.) Tro. 30,12-3.
IOnIus vel JOnIus Herc. f. 157,10 | Thy. 18,15; 19,29; 20,1; 23,6; 43,26; 54,19 | Phoen. 125,2| Phaedr. 108,16 | oed. 24,5; 50,2 | Med. 31,8 s.; 55,9; 67,2 | Ag. 50,23; 55,4 s. | Herc. o.76,24 s.
IOsEPh Herc. f. 149,5.
Iris vd. yris.
Ismarius vd. ysmarius; Ismenis vd. hysmenis; Ismenos vd. ysmenos.
IsRaEl Phaedr. 112,9 | Tro. 69,19.
IsT(h)MOs vel ysT(h)MOs vel ysMOn vel IsMOs Herc. f. 56,13; 157,10 | Thy. 17,7; 18,11; 23,6;54,20 | Phoen. 106,3 | Phaedr. 108,15 | oed. 24,3 | Med. 32,5; 55,8 bis | Ag. 55,7 s. |Herc. o. 12,5.
ITalIa vel yTalIa Herc. f. 61,18 | Thy. 50,19 | Phaedr. 107,14 | oed. 47,11 | Ag. 49,9 | oc-tavia 26,27 s. | Herc. o. 12,5; 179,6.
ITalIcus vel yTalIcus (adi.) Med. 61,19 | Herc. o. 12,3.
Ithaca vd. ytaca; Ithacus vd. ytacus.
ITIs Ag. 64,15 s.; 65,10 s. | Herc. o. 25,8 s.; 99,10.
IudEa Ag. 49,3.
IulIa octavia 48,19 s.
IulIus octavia 5,23; 6,4; 26,19 s.; 27,24 s.; 28,3 ss.
IulIus (mensis) oed. 7,13.
IunO vel JunO Herc. f. 3,9; 4,3; 5,4-5 ss.; 6,15 ss.; 7,13; 9,14; 10,10; 11,16 ss.; 12,11; 14,4;16,15 s.; 17,4; 19,7; 20,6 ss.; 21,20; 23,12; 28,2 s.; 39,11 s.; 63,8; 71,4 bis; 72, 6; 76,10; 93,5;94,3; 95,4 ss.; 96,16 ss.; 113,1-2; 116,20; 129,17; 133,10; 136,7; 137,15; 142,15; 144,19 s.;145,2 s.; 162,3 | Thy. 11,3; 71,24; 72,5 | Phoen. 7,14 s.; 74,13 | oed. 25,21; 34,14; 35,8;37,14; 39,8 | Tro. 9,31 s.; 65,11-2 | Med. 28,4; 33,15; 35,9; 95,8 | Ag. 6,11; 39,5 ss.; 40,3s.; 41,4; 70,13; 77,9 s. | octavia 13,16 ss.; 14,1 ss.; 17,12; 29,33; 30,20; 40,19 s. | Herc.o. 4,20; 7,5 s.; 9,5 ss.; 10,1 ss.; 11,9 ss.; 14,1; 30,15; 31,1 ss.; 33,24-5; 34,1; 35,19 s.; 48,23;49,2; 50,7 s.; 56,6; 61,9 s.; 87,9; 88,1; 90,20 ss.; 91,4; 94,7; 98,2 s.; 113,20; 117,12 ss.;118,3 ss.; 119,17; 120,22; 124,16; 128,1 ss.; 138,16 ss.; 143,24; 144,3 bis ss.; 145,1 ss.;148,16; 150,26; 151,3; 152,1 s.; 153,5 s.; 158,14; 161,3; 167,2 s.
IuPITER vel JuP(P)ITER Herc. f. 3,8; 6,5 ss.; 7,2 ss.; 8,4 s.; 9,16; 10,4 s.; 11,4 ss.; 12,2 ss.; 13,9ss.; 14,11 s.; 15,10 ss.; 18,4 ss.; 19,4 ss.; 21,2; 22,17 s.; 23,5-6; 29,7 ss.; 47,17; 51,16; 59,6s.; 64,9; 65,2; 71,1 ss.; 72,18; 73,1 ss.; 78,8 ss.; 82,17 s.; 93,11; 94,5 ss.; 96,2 ss; 100,19 s.;109,13 ss.; 115,4; 118,8; 122,17 s.; 128,17 s.; 129,14 s.; 131,13 s.; 132,3 s.; 135,15 s.; 136,2ss.; 141,20; 142,18; 147,16; 152,6; 156,13 ss.; 162,13; 165,6; 171,17 | Thy. 15,26; 31,4;38,24; 42,17; 65,2; 67,7; 69,30; 70,25 s.; 72,4 s.; 87,16; 88,4 | Phoen. 7,13; 78,12; 121,14| Phaedr. 41,24 bis; 43,22; 44,1; 46,1 s.; 55,6 ss.; 60,12; 82,2; 89,8; 99,20; 112,7; 115,18 biss.; 121,8 | oed. 23,9 s.; 25,22; 37,15; 40,16; 59,13 s.; 60,12 bis; 86,4 | Tro. 6,9; 13,26;28,26; 61,3 s.; 66,24; 77,17 | Med. 33,15; 35,8 s.; 49,1; 57,15 s.; 59,6; 79,25; 80,1; 85,14s.; 86,2; 101,6; 105,12 | Ag. 21,4; 39,7; 40,11; 41,5; 42,4 ss.; 46,7 s.; 52,21 bis s.; 53,8; 54,7s.; 56,23; 66,25; 75,16 bis ss.; 77,9 ss.; 78,6 ss.; 88,12 s. | octavia 3,25; 13,16 ss.; 14,2 ss.;15,6 ss.; 21,4 s.; 27,28; 29,33; 30,20; 31,1-2 s.; 38,21; 40,15 ss.; 42,33 ter; 50,3 | Herc. o.4,8 ss.; 6,18; 7,6; 9,6; 12,5 s.; 13,13; 14,1 ss.; 20,3 s.; 22,6; 24,3 s.; 31,17; 32,9; 36,12 s.;37,8 ss.; 45,2; 47,9; 49,14 ss.; 52,10; 59,5; 60,4 ss.; 61,2; 78,16; 80,19; 81,17; 82,6 bis;87,8 s.; 88,5 s.; 90,16 s.; 91,2 bis; 98,2; 103,7; 109,21 s; 113,21; 114,2 ss.; 115,10 s.; 120,10;121,15; 122,16-7 s.; 124,15; 126,5 s; 127,6; 128,4; 132,25; 134,11; 137,11 s.; 138,15 s.;
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca116
144,5 ss.; 145,3; 148,9; 151,1; 152,1 s.; 153,1 s.; 158,10; 159,10 ss.; 160,8 ss.; 165,11 s.;167,6 ss.; 168,1 ss.; 170,19; 172,4 ss.; 173,13; 175,15 s.; 176,1; 180,3; 181,24.
IusTITIa Thy. 69,21 | Med. 69,23 | octavia 21,7 ss.
IXIOn vel yXIOn Herc. f. 113,1 s.; 116,20 | Thy. 11,2 | Phaedr. 123,9 | Med. 99,5 s. | Ag. 5,20;6,10 s. | octavia 35,22 | Herc. o. 56,5; 98,15 s; 105,5; 110,3.
labdacidae vd. lapdacide; labdacus vd. lapdacus.
labERInThus Phaedr. 79,15.
labOR oed. 54,13.
lacEdEMOnEs Herc. f. 92,4 | Thy. 54,16 s.
lacEdEMOnIa Herc. f. 92,3; 104,4 | Phaedr. 91,13 | Ag. 33,20-1; 71,9; | octavia 40,39.
lacEdEMOnIus (adi.) Ag. 68,5 | Herc. o. 173,23.
lacEna (subst. et adi.) Ag. 68,5; 71,8 bis.
lachEsIs Herc. f. 34,16 s. | oed. 85,10 ss.
la(h)ERTEs Thy. 50,30 | Tro. 51,34.
laIus vel layus Phoen. 76,10; 127,5 | oed. 3,2 ss.; 5,14; 19,18 s.; 20,5; 21,6 ss.; 22,9 ss.;23,4 s.; 24,6 ss.; 25,13 s.; 26,21; 31,27; 32,1; 41,3; 50,11; 52,15 ss.; 55,11 s.; 65,3 ss.; 66,4ss.; 73,15 s.; 75,27; 89,28; 90,2 s.
lanus Thy. 54,28.
laOMEdOn Tro. 4,24; 6,12; 10,28; 12,11; 36,8; 47,27; 52,28 | Ag. 81,11; 82,21 | Herc. o.40,10.
laPdacIdE oed. 59,8.
laPdacus Herc. f. 79,5 | Phoen. 78,2 ss. | oed. 59,9.
laPhITE vel laPhyTaE Herc. f. 117,2 ss. | Med. 91,19.
laPITha (Apollinis filius) Herc. f. 117,4.
laTIE (?) Herc. o. 72,10.
laTInE (adv.) Phaedr. 107,18 | oed. 51,17 | octavia 14,30; 39,2.
laTInI Thy. 57,7 | Med. 57,3 s.
laTInus (rex) Herc. f. 60,19.
laTIus (adi.) Phaedr. 62,16 | Herc. o. 72,10.
laT(h)Ona Herc. f. 9,20; 10,9 ss.; 11,1 s.; 64,10 ss.; 72,6; 113,19 | Thy. 11,10; 71,25 | oed.50,22; 51,2 | Med. 90,7; 95,8 | Ag. 6,17; 37,11; 41,5 s. | octavia 3,25 | Herc. o. 20,8; 98,21.
laTOnIgEnE Ag. 37,10.
lEaRcus Herc. f. 63,9.
lEda Herc. f. 11,3 s.; 87,11 | Phaedr. 55,10 s. | Med. 35,18; 49,1 | Ag. 3,5; 15,15 ss.; 28,26| octavia 13,23 ss.
lEMnOs Ag. 55,11 | Herc. o. 132,3 s.
lEnTulus Herc. o. 101,14.
lEO Herc. f. 134,13 s. | Thy. 69,15 s. | Phaedr. 104,16 | oed. 7,11 | Herc. o. 10,20 s.; 11,1ss.; 151,2.
lEPIdus octavia 26,22 s.; 28,9.
lERna Herc. f. 43,14; 161,13 | Thy. 17,14 | Phaedr. 68,20 | Herc. o. 131,23; 157,2.
lERnEsIa vel lERnEsIuM Tro. 19,28 ss. | Ag. 22,8.
lERnEus (adi.) Herc. f. 17,8; 43,12; 84,18 s.; 117,9 s.; 161,12; 165,2 s. | Thy. 70,15 | Med.89,20 s.; 102,11 s. | Herc. o. 5,20; 30,19; 94,12 s.; 123,9 s.; 126,11; 131,23; 168,13.
iNDex NoMiNVM 117
lEsbIus (adi.) oed. 40,8 s.
lEsbOs oed. 40,9 | Tro. 18,21; 19,29; 20,3 | Ag. 22,11 s.; 23,16.
lEThE Herc. f. 105,13; 108,9 | Phaedr. 120,13 | Herc. o. 97,18 s.; 116,7-8; 120,3; 145,22-3;148,17 s.; 179,2 s.
lEThEIus (adi.) oed. 20,21.
lEThEus (adi.) Herc. f. 115,10 s.; 116,11; 116,15 | Phaedr. 43,12 | oed. 13,21; 14,3 | Herc.
o. 120,2; 181,13.
lETuM oed. 54,13.
lEucas Herc. o. 76,24 s.
lEucaTE Phaedr. 107,15-6 bis.
lIbanus (mons) Herc. o. 82,13.
lIbER (deus) Phaedr. 85,15; 87,8 | oed. 33,22; 51,18.
lIbIa Herc. f. 6,2-3; 77,2; 158,6 | Thy. 31,10; 35,15 | Phaedr. 35,16 | oed. 80,12 | Med.
91,11; 94,1 bis | Ag. 11,16; 71,19 | Herc. o. 6,14; 7,25; 10,17 s.; 94,18 s.; 111,19; 175,3.
lIbIcus Herc. f. 153,2 | Thy. 31,7 s.; 35,14 | oed. 80,11 | Med. 91,12 | Ag. 11,14; 48,20 |Herc. o. 94,19.
lIbIdO Herc. f. 13,5.
lIbIs (subst. et adi.) Herc. f. 77,2 | Herc. o. 6,14; 7,24.
lIbRa Herc. f. 34,15 | Thy. 69,27 ss.; 70,2 s. | Phaedr. 94,2.
lIcas Herc. o. 3,16; 14,4 s.; 61,24; 62,1 ss.; 63,3; 74,5 s.; 83,20 s.; 84,1 ss.; 85,4; 102,6; 141,2.
lIcIa Phoen. 125,5 s.
lIcORMas Herc. o. 64,7.
lIcus Herc. f. 3,12; 4,3; 5,5; 37,15 s.; 38,3; 46,4 ss.; 47,8; 48,12 s.; 49, 2 bis ss.; 52,17; 55,14;56,4 ss.; 57,1; 59,7 ss.; 61,4; 62,13; 65,9 ss.; 66,20; 67,12 ss.; 68,4 ss.;69,6 ss.; 70,1 s.; 71,6ss.; 72,1 ss.; 73,11 s.; 74,6; 75,16; 76,16; 78,1 s.; 79,1 s.; 80,3 ss.; 81,13 s.; 82,17 ss.; 93,1s; 97,1 ss.; 98,2 s.; 99,7 ss.; 100,7 bis ss.; 101,1 ss.; 127,15; 128,1 ss.; 131,3 ss.; 139,12 ss.;140,7 ss.; 141,6; 144,21; 157,4 s. | Thy. 7,18 s.
lIdIa Phoen. 124,10 | Phaedr. 56,23 | Med. 87,19 | Herc. o. 62,11; 67,2; 70,12; 94,6.
lIdIus (adi.) Herc. o. 41,18; 62,10.
lIEus vel lyEus Med. 37,7 | oed. 36,15; 41,4 | Herc. o. 29,13.
lIguRgus Herc. f. 129,3 bis.
lIlIbEus Herc. f. 23,8 | Thy. 65,11.
lIncEus Med. 49,4.
lIVIa octavia 48,16 ss.
lOndOnIE Tro. 10,14.
lucanIa Phoen. 84,20; 85,3 s.
lucanus (M. Annaeus) Herc. f. 126,21-2 (lucanus libro ii) | Thy. 6,30-1.
lucIfER Thy. 66,11 | Phaedr. 86,23 bis | oed. 40,23; 62,19; 63,6 | Med. 91,24 | Herc. o. 20,5.
lucIfER (rex) Ag. 65,22.
lucIna Med. 28,2 s.; 33,17; 102,21 s. | Ag. 41,2 s.
lucRETIa octavia 17,32; 18,7 s.
lucRETIus (lucretiae pater) octavia 18,7.
lucTus Herc. f. 106,16 | oed. 49,8.
luEs oed. 54,13.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca118
luna Thy. 66,28 | Phaedr. 62,10 ss. | oed. 7,19; 23,16; 40,22 | Med. 28,5 s.; 36,3; 99,21;102,21 s.; 103,4 ss.; 104,10; 108,15 | Ag. 47,24 | Herc. o. 58,13 s..
lyaeus vd. lieus; lycia vd. licia; lycormas vd. licormas; lycurgus vd. ligurgus; lycus vd.licus; lydia vd. lidia; lydius vd. lidius; lynceus vd. linceus.
MacEdOnIa Med. 84,17; 96,23 s. | Ag. 38,13-4 s. | octavia 26,25 s. | Herc. o. 19,19; 108,9;115,13; 134,10-1; 162,3.
MacEdOnIcus (adi.) Phaedr. 33,10.
MachaREus Herc. f. 71,17 | Phaedr. 54,25.
MacIEs oed. 92,4.
MacRObIus (A. Ambrosius Macrobius Theodosius) Med. 36,24 (Macrobius in libro Saturna-liorum).
Maeander vd. Meander; Maenalius vd. Menalius; Maenalus vd. Menalus; Maenas vd. Menas;Maeonius vd. Meonius; Maeotis vd. Meotis;
MagdalEna Thy. 63,17.
MagnuM MaRE Herc. o. 8,14.
MalEa Med. 41,10 s.
ManEs Herc. f. 35,18 s | Thy. 57,19 | Phoen. 76,13 ss.; 94,11 | Phaedr. 93,15-6 s.; 102,23;121,6 s.; 123,19 | oed. 13,20; 45,19 | Tro. 6,25; 16,26; 24,9; 48,19 | Med. 28,25; 117,9 |octavia 10,9; 19,14; 34,19; 39,16; 49,2; 52,18 | Herc. o. 109,11; 145,13 s.; 146,18; 149,3;165,6; 176,10 ss.
ManThO oed. 25,20; 26,25; 27,1 ss.; 28,22; 29,3 ss.; 49,13 | Ag. 37,8.
MaRaThOn Phaedr. 32,19.
MaRcIalIs (M. Valerius Martialis) Med. 97,17.
MaRcus octavia 26,26.
MaRIa Herc. f. 74,17.
MaRMaRIa Ag. 71,19.
MaRMaRIcus (adi.) Ag. 71,17 ss. | Herc. o. 108,19 bis.
MaRs Herc. f. 176,12 s. | Thy. 49,8; 67,8 | Phoen. 119,7; 126,2 s. | Phaedr. 41,5 ss.; 46,3;66,10; 71,10; 91,8; 122,22 | oed. 10,24; 24,16; 54,4; 60,8 | Tro. 16,12; 74,28 | Med. 33,19bis | Ag. 53,24 s.; 86,20 | octavia 14,22; 17,24 ss.; 31,6 | Herc. o. 60,1; 127,20-1 s.
MaRTIus vel MaRcIus (adi.) Herc. f. 47,11 | Thy. 71,19 | Phoen. 84,18 | oed. 16,13; 39,5;48,18; 60,1; 61,6 | octavia 28,13.
MauRI octavia 50,1 ss. | Herc. o. 123,4.
MauRITanIa Phaedr. 35,10.
MauRus (adi.) Herc. o. 123,3.
MaVORs Thy. 49,8 | Phaedr. 71,10 | oed. 10,23.
Maya Herc. f. 8,16-17.
MEandER vel MEnandROs Herc. f. 105,18 | Phoen. 124,12 | Phaedr. 32,15.
MEdEa Phaedr. 72,3; 82,15 ss.; 100,1; 109,12 | oed. 50,14 | Tro. 77,9 | Ag. 14,27; 15,9 ss.| Herc. o. 99,2 s.; 101,17.
MEdIa Thy. 52,14.
MEdITERRanEuM MaRE Herc. o. 78,4.
MEdus -I Thy. 52,13 | Med. 96,5; 97,13.
MEdusa Med. 104,16; 105,22; 106,1 s. | Herc. o. 13,20.
iNDex NoMiNVM 119
MEgERa vel MERa Herc. f. 3,11 s.; 4,9 s.; 5,5; 24,14 s.; 25,11 ss.; 27,1; 37,16 s.; 38,1 ss.; 46,3ss.; 53,3 ss.; 55,11-12; 56,16 ss.; 57,1 s.; 59,7 ss.; 61,3; 65,14 s.; 66,19; 67,12-3 ss.; 68,2ss.; 69,1 ss.; 78,8 ss.; 79,1 s.; 80,9; 81,5; 82,9 s.; 97,4; 101,4 bis ss.; 126,6; 128,5-6; 141,17;142,4 ss.; 143,2 ss.; 156,2 | Thy. 7,16 ss.; 8,1 s.; 10,5 s.; 12,5; 14,14 ss.; 15,6 ss.; 16,7 ss.;27,33; 28,2 | Med. 29,9; 116,10 s. | Herc. o. 94,6 s.; 104,18; 105,10 bis; 140,8 s.
MElEagER Med. 90,11 ss.; 101,21 ss.; 102,1.
MElIcERTa vel MElIaRTE Herc. f. 63,10 | Phoen. 74,17.
Memnon vd. Mennon.
MEnalIPPEs Herc. f. 45,3 s.
MEnalIus (adi.) Herc. f. 41,7 s.
MEnalus vel MEnala Herc. f. 40,12 | Herc. o. 5,14; 174,3 bis s.
MEnas Tro. 50,17 | Herc. o. 29,13 s.
MEnElaus Thy. 33,16 | Phaedr. 62,17 | oed. 46,9 | Tro. 20,3 bis ss.; 25,20; 44,26; 64,21;65,16; 79,5 | Ag. 3,3 s.; 22,17; 32,17 ss.; 33,3; 43,20; 51,14; 68,7; 70,19; 84,26.
MEnnOn Tro. 21,1 ss. | Ag. 26,18 s.
MEnnOnIdEs Ag. 26,23.
MEOnIa Herc. o. 70,12.
MEOnIus (adi.) Herc. o. 70,10-1.
MEOT(h)Is Herc. f. 175,10 | Phaedr. 61,19 ss.; 84,2 s. | oed. 37,10.
MERcuRIus Herc. f. 9,14-5 | octavia 11,24 ss.
MEROPE oed. 3,9; 24,10; 55,6; 68,27; 69,9 s.; 71,15.
MEsOPOTaMIa Herc. f. 175,5 | Tro. 5,2 | Med. 97,5.
MEssalIna octavia 3,2; 4,22; 16,8 s.; 48,22 s.
METhOnE Tro. 59,14.
METus Herc. f. 106,15 | oed. 49,10.
MIcEnE vel MIcEna Herc. f. 140,13 | Thy. 23,15; 49,21; 82,20 | Tro. 14,9; 21,13; 30,13; 61,15| Ag. 15,7 bis; 30,17 s.; 39,8; 42,25; 73,6; 74,17; 76,5; 82,7; 91,15 s.; 94,18; 95,14.
MIcEnEus (adi.) Tro. 30,13.
MIcEnI Herc. f. 140,17.
MIcEnIs (adi.) octavia 49,30.
MIcEnus (adi.) Herc. f. 140,14.
MIda vel MIgdOn Med. 87,18 s.
MIlETus Phoen. 124,13.
MInERVa Tro. 50,10 | Ag. 55,13 | octavia 49,34 | Herc. o. 13,23.
MInIa Med. 49,9.
MInIE Med. 49,7-8 bis.
MInOIs Phaedr. 41,12.
MInOs Herc. f. 110,20 s.; 154,2 | Thy. 11,29 | Phaedr. 32,20; 37,9 s.; 40,1 ss.; 41,12 s.; 50,16;60,12; 117,18 | Ag. 7,5 | Herc. o. 149,18 s.
MInOTauRus Phaedr. 40,3 s.; 43,4 s.; 45,2; 79,13; 110,22 | oed. 39,15.
Minyae vd. Minie.
MIRRa Herc. o. 25,8 bis.
MIRRIdIus Ag. 8,18.
MIRTIlus Thy. 19,17 ss.
MIRTOus (adi.) Thy. 19,29; 56,29.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca120
MIs(s)Enus oed. 47,17 | Herc. o. 179,13.
MIsIa Tro. 19,12 ss.
MOlOsIa oed. 61,16.
MOlOsus (scil. canis) Phaedr. 33,15.
MOlOsus (Pyrri filius) oed. 61,16.
MOPsOPIa Phaedr. 126,10-1.
MOPsOPIus (adi.) Phaedr. 40,21.
MOPsus Med. 91,14 ss.
MORbus oed. 49,9; 92,4.
MORs Herc. f. 20,5; 87,18; 148,17 | oed. 13,17; 15,25; 54,13; 81,15; 89,22 | Tro. 32,16; 57,5;67,21 | Herc. o. 79,23; 116,7; 149,4.
Mothone vd. Methone.
MOysEs Herc. f. 74,17 | Tro. 5,3.
MulcIbER Med. 105,9.
MusE Phoen. 85,5 | Med. 61,21; 88,5; 107,10 | Ag. 37,20.
Mycenae vd. Micene; Mycenaeus vd. Miceneus.
MychalE Herc. o. 58,19 s.
Myrrha vd. Mirra; Myrtilus vd. Mirtilus; Myrtous vd. Mirtous; Mysia vd. Misia.
nabaIOTh Ag. 49,3.
nabaTha Herc. o. 21,15.
nabaThEus (adi.) Ag. 49,2 bis | Herc. o. 21,15.
naIadEs Phaedr. 89,3.
nasaMOnIus (adi.) Herc. o. 156,12-3.
naTuRa Thy. 66,22 | Phaedr. 104,1; 113,18 s. | oed. 6,13; 82,7 s. | octavia 20,22 | Herc. o.
144,19.
nauPlIus Med. 91,24; 92,1 | Ag. 55,21; 56,9 ss.
naXOs oed. 39,10 s.
nElEIdEs (= Nelides) Herc. f. 89,2.
nElEus Med. 89,4.
nEMEa Herc. o. 174,1 bis.
nEMEus (adi.) Herc. f. 17,4; 40,15 | oed. 7,11 s. | Ag. 79,1 | Herc. o. 118,17 s.; 121,19 bis;158,1 s.
nEnTOs (pro ‘Neritos’) Tro. 61,16 s.
nEPTunIus (adi.) Herc. o. 16,4-5.
nEPTunus Herc. f. 9,14; 19,12 s.; 82,12; 94,11 ss.; 109,14; 152,7 | Thy. 69,9 | Phaedr. 32,20;40,1; 55,19; 99,21; 102,16; 103,1 s.; 117,11-2; 120,21; 121,8; 124,1 s. | oed. 23,19; 24,1
| Tro. 4,23; 6,13; 16,5 ss.; 17,16; 36,19; 47,23; 48,4 | Med. 28,12; 85,10-1 ss.; 89,2 ss.;91,19 | Ag. 21,10; 27,6; 54,11 s.; 56,14; 81,8 | octavia 31,8 | Herc. o. 151,4.
nEREIdEs Phaedr. 57,10 s.
nEREus Phaedr. 37,15 | oed. 40,25 | Tro. 63,11 | Herc. o. 4,13.
nERO octavia 3,4 ss.; 4,24 s.; 5,11 ss.; 6,14 ss.; 7,14 ss.; 8,14 ss.; 9,5 ss.; 10,13 ss.; 11,15 ss.;12,28; 13,3; 14,5 s.; 15,2 ss.; 16,2 ss.; 17,2 ss.; 18,20-1 bis s.; 19,6 ss.; 20,2 ss.; 22,12 ss.;23,3 ss.; 24,1 ss.; 25,1 ss.; 26,3; 27,5 ss.; 29,28 ss.; 30,10 ss.; 31,1 s.; 32,3 ss.; 33,4 ss.; 34,2
iNDex NoMiNVM 121
ss.; 35,11 s.; 36,1 ss.; 37,7 ss.; 38,9 ss.; 39,3 ss.; 40,1; 41,8 s.; 42,3 ss.; 43,6; 44,9 ss.; 45,1ss.; 46,1 s.; 47,6 ss.; 48,28 ss.; 49,1.
nEssEus Herc. o. 75,20.
nEssus Med. 89,16 ss.; 101,9 | Herc. o. 3,8 s.; 55,19 s.; 56,1; 57,4 ss.; 58,2 ss.; 59,2 s.; 73,25;75,20 ss.; 76,3 ss.; 95,21; 96,6 ss.; 100,20 ss.; 137,3 s.; 141,11 ss.; 142,2.
nEsTOR Herc. f. 88,19; 89,1 ss. | Tro. 19,7-8; 61,1 | Med. 89,4.
nEsTORIus (adi.) Herc. f. 89,9 s.
nIcTElIus oed. 39,18; 40,3 s.
nIlus Herc. f. 175,3 | oed. 33,22; 36,3; 50,6 | octavia 29,4.
nIObE Herc. f. 64,5 s. | oed. 50,19; 51,3 s.; 52,7 s. | Med. 115,14 s. | Ag. 41,17 ss.; 42,3 |Herc. o. 170,20; 171,8.
nIsa oed. 33,21 | Med. 64,17 bis | Herc. o. 142,9.
nIsEus (adi.) oed. 33,21.
nOThus -I Herc. f. 87,9; 150,15 | Phaedr. 115,10 s. | Med. 58,14 | Ag. 13,1; 48,12 ss.; 49,1 |Herc. o. 43,7; 76,19 s.
nOX Ag. 86,29 | Herc. o. 138,25 bis.
nubIgEnE Ag. 6,12 | Herc. o. 56,8.
nuMEnTana (= Nomentana via) octavia 35,18.
numeri vd. biblia.
nyctelius vd. nictelius; nysa vd. nisa; nysaeus vd. niseus.
OccIdEnTalEs oed. 13,12.
Oc(c)Eanus Herc. f. 8,20; 14,1; 42,11 ss.; 43,4; 54,12; 154,20; 155,1; 175,12 | Thy. 50,27-8| Phaedr. 84,5 s.; 102,1; 103,16; 108,22; 117,14 | oed. 40,21 | Tro. 31,22 | Med. 63,14 s.;100,3 | Ag. 49,10 s.; 78,22 | octavia 5,14; 6,3 s. | Herc. o. 8,13 s.; 55,14 s.; 78,4; 81,10;83,5; 122,5; 132,18; 152,1; 170,7.
OcRIsIus vel OTRIsIus (subst., pro ‘odrysius’) Thy. 29,27 s.
OcTaVIanus Phaedr. 107,16 | Herc. o. 76,25 | octavia 26,15 s.; 28,9 ss.; 29,2.
Oedipodes vd. Edippodes; Oedipus vd. Edip(p)us.
OEnEIs Herc. o. 63,19.
OEnEMaus (= oenomaus) Thy. 19,18 s.; 56,31.
OEnEus Herc. o. 36,17; 63,14 s.; 99,14.
OETha vel EThE vel ETha (mons et silva) Herc. f. 138,11 | oed. 49,20 s. | Tro. 59,17 | Med.89,12; 90,3; 101,16 | Herc. o. 3,2; 4,1; 89,2 ss.; 142,23; 155,3; 156,17 s.
OETha (rex) Med. 44,22 bis; 72,4; 79,12; 83,2 s.
OEThEus (adi.) Med. 101,16 | Herc. o. 3,1; 142,22-3 (vd. Ethacus).
OEThOlIa (= Aetolia) Herc. o. 36,17-8.
OfIulcus Med. 95,3.
OgIgIas vel OgIgEs oed. 49,3.
OgIgIus (adi.) oed. 49,2 bis.
OIlEus vel OylEus Med. 92,2 s. | Ag. 52,27.
OlEnIa Med. 57,20.
OlEnIus vel OlEIus (adi.) oed. 25,6 s. | Med. 56,17-8; 57,13 s. | Ag. 26,7.
OlEnOs Tro. 59,21; 60,10.
OlIMPIa (sc. certamina) Herc. f. 122,18 ss.; 123,2 s. | Tro. 61,4 | Med. 35,2.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca122
OlIMPIas -dEs Herc. f. 123,3 | Ag. 86,14; 88,3 s.
OlIMPIcus (adi.) Thy. 18,18.
OlIMPus Herc. f. 38,13; 137,4 | Thy. 18,18 s.; 64,10 | Phaedr. 104,2 | Ag. 38,9 ss. | octavia13,31 | Herc. o. 175,12.
OMERus (= Homerus) oed. 5,21.
OMPhalE Herc. f. 74,5 | Herc. o. 41,10 ss.
OPhIOnIus (adi.) Herc. f. 48,8 | oed. 38,11 s.; 39,1 s.
Ophiuchus vd. Ofiulcus.
ORaTIus vel ORacIus (Q. Horatius Flaccus) Thy. 6,7 | Tro. 59,30.
ORchadEs octavia 5,17; 6,13.
ORcus Herc. f. 18,19.
Orestes vd. horestes.
ORIEns oed. 36,3 s. | octavia 26,25 s.; 28,31.
ORIEnTalEs oed. 13,12.
ORIOn Herc. f. 9,13 s.; 10,1.
ORIThIa (= orithyia) Herc. f. 45,1 | Med. 49,3.
OROsIus (Paulus orosius) Herc. f. 44,11 (de ormesta mundi libro i); 79,16 | Phaedr. 101,15(orosium, de ormesta mundi); 112,8 (orosius, de ormesta mundi libro i) | Herc. o. 166,13(orosius libro i).
ORPhEus Herc. f. 90,5 ss.; 91,8 ss.; 92,7 s. | Med. 48,22 s.; 60,21; 61,17 ss.; 87,25; 88,3 ss. |Herc. o. 107,6 ss.; 108,2 ss.; 109,1 ss.; 110,4 ss.; 111,2 s.
OsIRIs oed. 32,14.
Ossa Herc. f. 137,3 ss. | Thy. 65,15 s. | Ag. 38,9 ss. | Herc. o. 115,11; 127,16; 162,9.
OTRIs Herc. o. 56,3; 114,6; 116,15.
OTRIsIus (adi., pro ‘odrysius’) Thy. 29,32.
OVIdIus (P. ovidius Naso) Herc. f. 4,10 (Vii Methamorphoseon); 9,20 (V de Fastis); 10,21-11,1 (Vi Methamorphoseon); 36,14-5 (Naso xii de Transformatis); 44,3-4 (ix Methamor-phoseon); 52,3 (ovidius iV de Fastis); 74,3-4 (ovidius in libro epistularum); 76,3 s. (inepistulis ovidii); 89,1 (xii ovidii Methamorphoseon); 93,9 (ovidius MethamorphoseoniV); 111,6-7 (ovidii xiii Methamorphoseon); 118,19 (Vi Methamorphoseon); 170,1 (epi-stularum ovidii) | Thy. 6,31 (de Transformatis); 7,31-8,1 (Vii Methamorphoseon); 20,13-4 (Vi Methamorphoseon); 69,24-5 (ovidius primo de transformatis); 71,20-1 (ovidius intertio de transformatis); 87,17-8 (ovidius libro iii Metham.) | Phoen. 73,18 (De trans for-matis libro tertio) | Phaedr. 33,3 (ovidius Methamorphoseon libro Vii); 40,22 (ovidiusMethamorphoseon libro Vi); 67,21-2 (ovidius libro ii methamorphoseon) | Med. 39,23(ovidius de Ponto); 88,20-1 (Vii de transformatis) | oed. 36,17 (ovidius iiii de Transfor-matis); 62,3-4 (ovidius in iii de Transformatis) | Tro. 55,15 (xiii de Transformatis) | Ag.53,27 (xiii ovidii de Transformatis); 70,26 (De remedio amoris) | octavia 49,27 (ovidiusxi de transformatis) | Herc. o. 22,7 (i de Transformatis); 41,15-6 (in libro epistularum ovi-dii); 112,24-113,1 (ovidius in principio Methamorphoseon).
PachIn(n)us (= Pachynos) Herc. f. 23,8 | Thy. 65,11.
PacOlus (pro ‘Pactolus’) Phoen. 124,10.
Paean vd. Pean.
PalaMEdEs Tro. 54,34; 55,6 | Med. 91,24 | Ag. 55,19; 56,9.
PalladIuM Tro. 7,18.
iNDex NoMiNVM 123
PalladIus (adi.) Phaedr. 52,8 | Med. 62,11 | Herc. o. 40,19; 61,15; 64,10.
Pallas Herc. f. 47,12; 128,21 | Phaedr. 39,2 ss.; 114,19-20; 116,12 ss. | oed. 48,19; 60,3 |Tro. 7,18; 9,31; 55,10; 65,12 | Med. 62,12 | Ag. 40,9 ss.; 52,20; 53,7 s.; 54,6 s.; 59,21;60,7; 61,22; 70,14; 71,20 | octavia 30,20; 40,36 | Herc. o. 40,20; 61,15; 64,10; 128,3.
PallEnE Herc. f. 138,7.
PandIOn Thy. 29,25 | Ag. 64,20 | octavia 4,12.
PandIOnus (adi., pro ‘Pandionius’) octavia 4,11 s.
PanEs Phaedr. 89,6.
PangEus Med. 97,3.
PaPhIus (adi.) oed. 44,6.
PaPhOs oed. 44,6.
PaPIas Herc. f. 117,5.
PaRadIsus vel PaRadysus Tro. 5,3 | Med. 97,6.
PaRcE Herc. f. 34,1 ss.; 35,3; 36,5 s.; 88,11; 89,19; 96,13 | oed. 85,3 | Herc. o. 111,10.
PaRIs Tro. 7,6; 9,28 bis ss.; 10,12 ss.; 16,30; 28,29 ss.; 62,21 s.; 64,26; 65,1 ss.; 67,30 | Ag.23,25; 24,2 ss.; 26,13 s.; 32,17 ss.; 39,15; 40,13; 54,3; 68,6; 70,10 ss.; 71,3; 72,18; 84,26 |octavia 30,22; 40,34.
PaRIus (adi.) Phaedr. 90,13.
PaRnasIus (adi.) Herc. o. 125,5; 142,6.
PaRnasus Phoen. 85,5 | oed. 20,14 bis ss.; 24,22; 25,4 | Ag. 69,15 s. | Herc. o. 13,6; 125,6;142,7.
PaRRasIs (adi.) Ag. 79,3.
PaRThIa Thy. 36,31 | oed. 36,7.
PaRThIcus (adi.) Phoen. 111,9 | Phaedr. 91,22.
PaRT(h)us -I Thy. 36,31 s.; 42,14; 52,17 s. | oed. 13,6 s. | Med. 96,5 | octavia 36,3 ss. | Herc.o. 21,10-1.
PasIPhE Phaedr. 39,24; 40,10; 43,5; 60,10; 98,11 | oed. 39,14; 40,14.
PaulInus Herc. f. 33,1.
PaVOR Herc. f. 106,15.
PEan Herc. o. 13,4.
PEans Herc. o. 143,1 s.; 145,7; 153,15; 156,22 s.
PEanTIus (adi.) Herc. o. 143,2.
PEgasEus (adi.) oed. 20,20 | Tro. 31,19.
PEgasus Tro. 31,20 | Med. 106,5.
PElasgI Tro. 44,28; 54,33 | Med. 94,23; 108,10 | Ag. 5,5; 62,7.
PElasgus (adi.) Tro. 29,13; 47,3; 54,4; 63,5; 71,30 s. | Med. 39,6; 44,17; 50,5; 79,13.
PElEus Herc. f. 111,5 | Tro. 21,19 bis; 33,15; 63,10 | Med. 27,2; 91,21-2 | Ag. 61,3 s. | oc-tavia 39,19 ss.
PElIacus (adi.) Tro. 33,14.
PElIas Med. 40,2 s.; 46,17 s.; 51,21 s.; 52,9; 53,6 ss.; 62,12; 67,16 s.; 71,11; 73,4 s.; 92,12 s.;112,6 s.
PElIdEs Ag. 61,6 s.
PElIOn Herc. f. 137,2 | Thy. 65,14 | Tro. 59,26 s.; 60,3 s. | Med. 86,23 | Ag. 38,9 bis ss. | Herc.o. 115,12.
PElOPEus (adi.) | Thy. 12,1 s.; 26,13 | Med. 110,7 | Ag. 4,3 s.; 5,2; 21,13 bis.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca124
PElOPs Herc. f. 113,8; 157,9 s. | Thy. 10,13; 11,2 ss.; 19,17 ss.; 20,3-4 s.; 23,20; 26,5; 27,12;54,9-10; 55,32; 56,30; 57,5 ss. | Tro. 61,15 | Med. 110,8 | Ag. 5,3; 6,21-2; 42,10; 55,6.
PElORus Herc. f. 23,7 | Thy. 65,10 | Med. 61,1 ss. | Herc. o. 12,2.
PEnaTEs Herc. f. 79,5 | Thy. 12,8; 13,14 s. | Phoen. 117,11 | Phaedr. 37,18; 47,11 | oed. 6,11;54,4; 58,24 | Tro. 64,31 | Med. 70,16 s. | octavia 11,8 s.; 17,9 bis; 28,5 s.; 34,30; 39,29;41,33-4; 42,1 s.; 44,22 | Herc. o. 63,6.
PEnTEsIlEa Tro. 21,10; 50,15.
PEnT(h)Eus Herc. f. 63,3 | Phoen. 73,9 ss.; 75,14; 105,3 s. | oed. 38,13 s.; 51,10; 52,5 ss.; 53,5;81,7; 87,19 | Tro. 50,21-2.
PEnus (adi.) Phaedr. 57,23.
PEPaREThOs Tro. 60,22.
PERgaMuM vel PERgaMa Tro. 5,12; 36,7; 63,24 | Ag. 25,22; 44,21.
PERIPaTETIcI Herc. o. 16,16.
PERsE Thy. 57,6 | Med. 63,7 | Herc. o. 67,10.
PERsEs Phaedr. 56,23.
PERsEus Herc. f. 10,4 s.; 48,3 s. | Thy. 69,10 | Med. 104,11 ss.; 105,23; 106,2 | octavia 13,28;40,33 | Herc. o. 13,3 ss.
PERsIcus (adi.) Herc. f. 175,4.
PERsIs (Persarum patria) Herc. f. 175,6 | Phaedr. 56,23 | Med. 63,8.
PERyclIMEnE (= Periclymenus) Med. 89,3 s.
PEsTIs oed. 92,5.
Phaedra vd. Phedra; Phaethon vd. Pheton; Phaethontiades vd. Phetontiades.
PhaRaOnEs octavia 49,20.
PhaRIs Tro. 61,3.
PhaRIus (adi.) octavia 49,19 bis.
PhaROs octavia 49,20.
PhasIacus (adi.) Ag. 14,28 | Herc. o. 99,2.
PhasIs Med. 32,4; 36,13 bis; 47,11; 70,18 s.; 100,13 | Ag. 15,1 | Herc. o. 99,3.
PhEbas Tro. 6,34 | Ag. 57,10; 68,22.
PhEbE Thy. 63,6; 64,6 s. | Phaedr. 55,24; 56,2 bis s.; 79,22 s.; 86,11 | oed. 23,16 | Med. 36,3;99,21 ss.; 101,1; 102,16; 108,16 | Ag. 78,13 | octavia 20,24.
PhEbEus vel PhEbEIus (adi.) Herc. f. 123,8 | Thy. 66,28 | Phoen. 78,15 | Phaedr. 41,11; 60,7| oed. 20,17; 25,18 | Ag. 22,21; 54,2 | Herc. o. 70,13; 71,23; 134,16; 139,3.
PhEbus Herc. f. 10,12 s.; 11,13; 13,19; 70,16 s.; 71,17 ss.; 72,2 ss.; 93,8 s.; 95,19; 129,10 biss.; 133,15 | Thy. 52,14 s.; 65,25 s. | Phaedr. 41,25; 44,1; 46,8 s.; 55,1 ss.; 56,1 ss.; 79,23s.; 90,20 bis; 111,23; 112,1 s. | oed. 3,3 s.; 6,4; 7,3 ss.; 10,5; 12,5 s.; 13,10; 19,24; 20,11s.; 21,1 s.; 23,12 s.; 24,19; 25,17 s.; 26,4 ss.; 40,13; 44,8 s.; 59,17; 60,21; 67,17; 84,18;90,20 s.; 91,1 | Tro. 6,35; 20,6 ss.; 69,14-5 s.; 79,13 | Med. 55,7; 77,3 s.; 85,19; 87,21; 95,9;97,20; 100,22 | Ag. 9,14; 10,21 bis; 22,13 s.; 23,6 s.; 30,22 s.; 35,1 ss.; 36,16 ss.; 37,2 ss.;38,21 bis; 39,5; 41,9 bis s.; 42,2; 47,13; 56,15; 57,10; 68,23; 69,19; 78,11 | octavia 3,24;31,12 | Herc. o. 4,9; 7,23; 13,3 s.; 37,24; 71,12 s.; 72,17; 76,15 s.; 82,10; 106,4; 151,20;155,13; 159,22; 173,14 s.
PhEdRa Phaedr. 31,3 ss.; 36,19 ss.; 37,8 s.; 38,3 s.; 41,15 s.; 42,12; 44,15; 45,10; 47,19 s.; 48,6bis ss.; 49,8 ss.; 50,1 ss.; 51,4 ss.; 52,1 s.; 58,20 ss.; 59,1 ss.; 60,1 ss.; 61,24 s.; 63,1 s.;64,13 s.; 73,22 ss.; 74,4 ss.; 75,11 ss.; 76,3; 78,13 ss.; 79,6 ss.; 80,15 s.; 81,16; 82,5 ss.; 83,7ss.; 85,1-2 s.; 87,18; 92,15-6; 93,12; 95,4 ss.; 96,2 ss.; 97,6 ss.; 98,1 ss.; 99,1 s.;105,6;
iNDex NoMiNVM 125
106,19; 114,22 s.; 116,22 s.; 117,1 ss.; 118,16 s.; 119,7; 120,1; 121,11; 125,22; 126,7 ss. |oed. 39,14 s.
PhEREus vel fEREus (adi.) Herc. f. 71,20 | Med. 92,7-8 s.
PhETOn Thy. 17,22 | Phaedr. 111,23 s.; 112,1 ss. | Med. 31,3; 85,18 ss.; 105,11 s. | Herc. o.24,3 s.; 71,12 ss.; 88,3 s.
PhETOnTIadEs Herc. o. 24,8.
PhIcIa Tro. 59,7 s.
PhIcOn Tro. 59,7.
PhIlEn [PhIlEns plerique codd. et fossati] Phaedr. 108,20.
PhIlIPPI octavia 26,27; 28,20 s.
PhIlIPPIs Phaedr. 33,9.
PhIlOMEna (= Philomela) Thy. 29,27-8 | Ag. 64,14 ss.; 65,3-4 ss. | octavia 4,13 ss.; 47,25 s.| Herc. o. 25,7 s.; 99,10.
PhIlOTETEs vel PhIlOTETus Herc. o. 3,18; 143,1 s.; 145,7; 148,19; 152,20; 153,24; 154,5 ss.;156,23; 157,13; 159,14; 161,5-6 ss.; 169,15; 176,24 | Tro. 13,21.
PhInEus (adi.) Herc. f. 114,16 | Thy. 20,27.
PhInEus Herc. f. 114,11 | Thy. 20,28 | Phoen. 110,15 s. | Med. 88,20; 102,5 ss.
PhIsOn oed. 35,17 s. | Herc. o. 67,12.
PhITOn Herc. f. 72,13-4 | Thy. 71,23 | Med. 95,6 ss. | Herc. o. 13,4 s.
PhlEgETOn vel flEgETOn Thy. 14,23; 82,32 | Phaedr. 94,17-8; 122,11 ss. | oed. 15,23 | Ag.72,24 | Herc. o. 179,4.
PhlEgRa Herc. f. 70,13 ss. | Thy. 65,4 s.
PhlEgREus (adi.) Thy. 65,12.
PhOcEus (adi.) oed. 65,21.
PhOcIs vel fOcIs Herc. f. 56,9 | oed. 25,2 s.; 65,21; 66,1 | Ag. 85,13; 86,17 s.
PhOcus Med. 91,22.
Phoebas vd. Phebas; Phoebe, Phoebeus vd. Phebe, Phebeus; Phoebus vd. Phebus.
PhOlOE Herc. o. 118,22.
PhORbas oed. 73,5 s.
PhOROnIs (adi.) Thy. 17,15.
PhOROnus (fons) Thy. 17,16 s.
Phrixeus, Phrixus vd. frixeus, frixus; Phryges, -ia, -iae, -ius vd. friges, -ia, ie, -ius.
PIERIE vel PIERIdEs Med. 61, 21.
PIERIus (adi.) Med. 61,20.
PIERus Med. 61,22.
PIETas Thy. 49,10 | Phaedr. 99,20 | octavia 11,5 s.
PIladEs Ag. 88,20.
PIlaTus Herc. o. 94,22.
PIlIus (adi.) Tro. 19,7.
PIlIus (Nestor) Tro. 61,2.
PIlOs Herc. f. 88,19; 89,9 s. | Tro. 19,8; 61,1.
PIndus Herc. f. 138,10; 170,18 bis | Phaedr. 76,13 | Med. 64,16; 97,1 bis | Herc. o. 53,10;56,1; 115,14; 116,16; 127,15; 134,9; 162,2.
Pirenis vd. Pyrenis.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca126
PIRITOus vel PERITOus Herc. f. 18,4; 117,7 | Phaedr. 38,5 ss.; 43,10; 50,12 ss.; 92,24 s.; 123,9ss.
PIRRa Tro. 73,17 s.
PIsa Thy. 18,10 | Ag. 88,13.
PIscIs -Es Herc. f. 134,16 | Thy. 71,1.
PIsEus (adi.) Thy. 18,9 | Ag. 88,12 s.
PlaTO (Philosophus) oed. 14,4.
PlausTRuM Thy. 72,11 | octavia 14,28 s. | Herc. o. 146,13 s.
PlauTus (Rubellius) octavia 22,33; 23,2 s.; 25,22 ss.; 27,22.
PlEIadEs vel PlyadEs Herc. f. 8,20 | Med. 36,1; 56,12; 57,6-7.
PlEIOnE vel PlEOnE Herc. f. 8,20 | Med. 36,2.
PlEuROs Tro. 59,23; 60,10.
PlIsTEnEs Thy. 38,6 s.; 39,18; 40,8 s.; 41,3 ss.; 43,6 ss.; 44,6 ss.; 59,28; 60,13 ss.
PluTO(n) Herc. f. 18,16 s.; 19,12 s.; 34,16; 87,7; 89,4 ss.; 91,12; 94,15; 96,2; 100,19; 103,16ss.; 108,1 ss.; 109,3 s.; 110,5; 115,2 ss.; 116,12; 117,15 s.; 119,7; 122,2 s.; 152,7; 176,3 |Phaedr. 62,15-6; 77,6 ss.; 103,6; 116,14; 121,8 s.; 123,19 | oed. 23,21; 32,8; 45,19; 76,2| Tro. 32,23; 53,6-7 | Med. 29,1 s.; 85,15; 89,11; 98,24 | Ag. 4,17; 72,23 | octavia 31,10 |Herc. o. 6,8-9; 24,13; 37,8; 61,3; 97,15; 114,11 s.; 132,24; 160,9; 168,23; 178,12 ss.
Poeans vd. Peans; Poeantius vd. Peantius; Poenus vd. Penus.
POlIbus oed. 3,8 s.; 5,10 s.; 6,9; 23,30; 24,8 s.; 55,6 s.; 67,9; 68,27; 71,21 ss.
POlInIcEs Herc. f. 63,17; 64,1 | Phoen. 71,9 ss.; 78,2 s.; 98,9; 101,18; 104,19; 105,20; 106,5s.; 107,11; 112,7, ss.; 114,9 s.; 115,9 s.; 116,4; 117,4 s.; 119,20; 122,9 s.; 124,3 s.; 127,15;128,3 s. | oed. 21,15.
POlIPhEMus Thy. 50,26.
POlIXEna Tro. 3,6 ss.; 14,25; 15,12; 16,27 s.; 17,3 ss.; 18,2 ss.; 21,18-9 s.; 22,11; 23,3-4 ss.;26,9; 29,10 s.; 30,1 ss.; 34,19; 58,12; 61,28 s.; 62,7 ss.; 65,18 s.; 66,5 ss.; 67,2 ss.; 68,2 ss.;70,4; 71,13 ss.; 74,21; 75,10 ss.; 78,6 bis s.; 79,1 ss.; 80,6 s. | Ag. 62,19 s. | octavia 42,38.
POlluX Herc. f. 11,5 s.; 87,11 | Thy. 68,5 | Phoen. 85,4 | Phaedr. 55,11; 91,11 s. | Med. 35,16ss.; 48,25 | Ag. 15,19; 21,4 | octavia 13,23 s.; [40,22].
POMPEIus octavia 10,20 s.; 28,25 bis s.
POnTIcus (adi.) Phaedr. 84,3 | Tro. 5,11 bis | Med. 71,2 s.
POnTus Phaedr. 35,8; 61,17 | Med. 32,5; 40,2; 47,12; 49,6; 67,11; 71,4; 100,17 | octavia26,32 | Herc. o. 53,8 s.
POPEa octavia 3,7; 7,39; 8,35; 9,26 ss.; 12,24 ss.; 13,7; 31,38 s.; 33,30 ss.; 34,1 ss.; 36,33 ss.;37,2 ss.; 38,1 ss.; 39,32; 40,7 ss.; 42,6 ss.; 43,34; 44,24 bis; 47,6-7 s.
PRIaMus Herc. f. 4,13 | Thy. 8,3 | oed. 61,14 | Tro. 3,6; 4,24; 5,17; 6,22 s.; 7,9 s.; 8,2 ss.; 9,2ss.; 11,8; 13,3 ss.; 14,10 ss.; 16,27 s.; 17,4; 21,1 ss.; 22,34; 23,12; 25,2 ss.; 26,3 ss.; 30,20bis.; 36,8 s.; 43,5; 47,27; 50,11; 52,22 ss.; 53,2 ss.; 56,10 ss.; 63,4; 64,26; 66,5 s.; 71,5 ss.;75,28 bis ss.; 76,25; 77,6; 80,26; 81,1 | Ag. 3,12; 24,5 s.; 46,9 bis; 51,17; 57,23; 63,5 ss.;65,17; 68,2 ss.; 72,5 s.; 75,15 s.; 76,1-2 s.; 81,11; 82,24 | octavia 40,34; 42,38; 43,1 bis.
PRIEnE Phoen. 124,13.
PRIscIanus (Caesariensis grammaticus) Herc. o. 149,20.
PROcRusTEs Thy. 85,5 ss. | Phaedr. 117,25.
PROgnEs (= Procne) Thy. 29,25-6 ss.; 30,9 | Ag. 64,17-8 ss.; 65,2 ss. | octavia 4,13 ss.; 47,26| Herc. o. 25,7 s.; 99,9.
PROMEThEus Herc. f. 162,20; 163,2 | Med. 95,25 bis; 105,5 s.
iNDex NoMiNVM 127
PROsERPIna Herc. f. 18,4 s.; 19,6; 52,6; 87,4 bis ss.; 103,17 s. | Phaedr. 38,6-7 s.; 50,14; 62,15;92,24; 123,20 | oed. 44,8 | Med. 29,2; 102,22; 106,6 | Ag. 41,3 | octavia 31,10 | Herc.o. 24,12; 61,8.
PROT(h)EsIlaus Tro. 35,8 | Ag. 61,4 s.
PROT(h)Eus Phaedr. 120,18-9 bis | Tro. 59,27 ss. | octavia 38,21.
PudOR Herc. f. 106,13.
Pylades vd. Pilades; Pylius vd. Pilius; Pylos vd. Pilos.
PyREnE Phaedr. 35,20 bis.
PyREnIs (adi.) Med. 99,7.
Pyrrha vd. Pirra.
PyRRus vel PIRRus oed. 61,16 | Tro. 3,7 s.; 8,9-10 ss.; 17,5; 18,2 ss.; 21,31; 22,3; 24,4 ss.; 25,6ss.; 26,7 ss.; 27,5 ss.; 28,4 ss.; 29,2-3 ss.; 30,10; 50,1 s.; 56,22 s.; 62,17 s.; 63,9 s., 64,11 s.;65,27; 66,4-5 ss.; 69,11; 70,4 ss.; 71,13 ss.; 79,23 s.; 80,1 ss. | Ag. 51,10-1; 62,11 s.; 63,15.
Python vd. Phiton.
QuIRInus Thy. 37,21.
QuIRIs -Es Thy. 37,18 ss.
RadaManTus Herc. f. 91,7; 110,22; 111,1; 154,2 | Herc. o. 149,18.
REgInI Phaedr. 35,22 | Herc. o. 21,9.
Regum liber vd. biblia.
REMus octavia 17,28.
REnus Herc. f. 175,6 | Med. 63,8 s.
REsus Tro. 7,17.
RETEuM (= Rhoetēum) Tro. 12,10.
RET(h)Eus Tro. 12,10; 78,13 s.
Rhadamanthus vd. Radamantus; Rhenus vd. Renus; Rhesus vd. Resus; Rhodanus vd. Roda-nus; Rhodope vd. Rodope; Rhoeteus vd. Reteus.
RIPhEus Herc. f. 175,1 | Phaedr. 32,8 s. | Tro. 4,28.
ROdanus Med. 84,15.
ROdOPE Herc. o. 19,17 bis; 108,11; 109,9; 147,20; 148,1 s.
ROMa octavia 17,12; 18,4; 27,11 ss.; 28,19; 29,21; 43,15 bis; 50,6.
ROManI Phoen. 107,8 | octavia 5,19 s.; 6,6; 17,1 ss.; 18,15; 23,34; 26,32; 28,1; 35,5; 36,31s.; 37,17 s.; 50,4 | Herc. o. 149,21.
ROManus (adi.) Thy. 37,19 s. | octavia 5,18; 6,6-7; 15,32; 17,23 ss.; 22,33; 27,31; 28,3 s.; 29,2s.; 36,6; 37,25 ss.; 39,2 s.; 49,35 | Herc. o. 101,15.
ROMulus Thy. 37,20 | octavia 17,28 s.
RubRuM MaRE Med. 97,7 | Ag. 49,4 | Herc. o. 21,16; 70,3-4.
sabEa (= Sabaea) Herc. o. 42,6.
sabEI Herc. o. 146,9.
sabEus (adi.) Herc. o. 25,10; 42,5; 82,10 s.
sagITTaRIus Herc. f. 134,15 | Thy. 70,9.
salaMIs Tro. 60,25 s.
salaRIa octavia 35,18.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca128
salusTIus (Sallustius Crispus) Herc. f. 45,12 (in prologo Catilinarii); 55,9.
saRMaTa -E Herc. f. 86,1 bis | Thy. 18,24; 36,15 bis | Phaedr. 35,21-2 bis | Herc. o. 21,7 bis(sing. pro plur.) s.; 101,13 s.
saRMaTIcus (adi.) Thy. 18,24 | Herc. o. 101,13.
saTuRnus Herc. f. 6,14; 19,12; 136,12 ss. | Thy. 67,7 | Phaedr. 69,25; 115,19 s. | Tro. 10,18| Med. 59,4-5 | Ag. 66,18 s. | octavia 21,3 ss. | Herc. o. 114,14 ss.; 145,1.
saXOnIa Med. 63,10.
scaRPhE Tro. 60,32.
scIlla Herc. f. 61,15 | Thy. 50,17 s. | Med. 60,25; 61,2 ss.; 66,18; 67,8 | Herc. o. 28,19 s.
scIlla (pro ‘Cilla’) Tro. 20,13.
scIRIus (adi.) Tro. 69,11; 70,17.
scIROnEs (= Scironides) Phaedr. 108,13.
scironis, -ius vd. scyronis.
scIROs Tro. 18,20; 69,11.
scITa -E, -I Herc. f. 123,13 s. | Thy. 54,32 | Phaedr. 60,16; 112,14 | oed. 37,8 | Tro. 5,10; 77,10bis | Med. 47,13; 73,17; 79,13 | Herc. o. 37,26; 123,1.
scITEs (adi.) Herc. f. 163,10 | Phaedr. 99,24 | Herc. o. 122,22.
scIThEs (subst.) Phaedr. 44,20.
scIThIa vel scITIa Herc. f. 85,11; 86,2 s.; 123,14; 153,11; 163,11; 175,11 | Phaedr. 61,17;80,10; 99,24 | oed. 37,10 | Med. 73,18; 96,12 | octavia 6,12-3 | Herc. o. 7,21; 19,11; 21,4ss.; 101,13; 118,1; 133,19 s.; 159,25; 162,2.
scIThIcus vel scITIcus (adi.) Herc. f. 153,10 | Phaedr. 80,10 | Tro. 5,10 | Med. 47,12-3 | oc-tavia 6,9; 19,12; 21,3 | Herc. o. 21,3; 117,22; 122,23.
scIThIus (adi.) Thy. 54,33 | Herc. o. 7,21.
scORPIO Herc. f. 134,15 | Thy. 70,3 ss.
scylla vd. scilla; scyrius vd. scirius; scyros vd. sciros; scytha, -es, -ia, -icus vd. scita, -es,-ia, -icus.
scyROn (= Sciron, latro) Phaedr. 108,9; 122,9.
scyROnIs vel scyROnIus (adi.) Phaedr. 108,9 s.; 122,8.
scyros vd. sciros.
sEcundus (philosophus) Herc. f. 149,1.
sEMElE Herc. f. 11,15; 12,7 s.; 48,3 | Thy. 87,9 s. | Phoen. 74,9 | oed. 51,12 s. | octavia 13,31| Herc. o. 87,22; 167,21 s.; 175,24 bis.
sEnEca (l. Annaeus Seneca) Herc. f. 3,6; 4,17; 5,3; 30,2 s.; 33,2 | Thy. 5,16-17 s. (in librocontra superstitiones); 6,34; 7,10; 8,9; 9,2; 51,16; 64,24 (Seneca...in prohemio libri Vi) |Phoen. 71,1 s. | oed. 32,11-2 (Seneca in eo volumine quo de sacris egyptiorum); 36,10;63,2 s.; 70,13-4 (in prologo primi libri Declamationum) | Ag. 8,16-7 (Seneca in libro De-clamationum).
sEnEca (dramatis persona) octavia 20,8 ss.; 22,30 s.; 23,6 ss.; 24,1 ss.; 25,4 ss.; 26,3; 29,28;30,5 ss.; 31,1 ss.; 32,6 ss.; 33,1 ss.; 39,11 bis.
sEnEcTus Herc. f. 106,18 | oed. 49,10.
sEREs Thy. 36,24 | Phaedr. 61,1 | Herc. o. 46,25; 70,13.
sERPEns (sidus) Thy. 71,31.
sERPEnTaRIus Med. 95,3-4.
sERVIus (grammaticus) Tro. 66,25.
iNDex NoMiNVM 129
sERVIus TullIus octavia 18,11.
sEsTOs Phoen. 125,4.
sEXTus octavia 28,25 s.
sIbIlla oed. 5,19; 20,2 ss.; 21,2 s.; 23,1; 24,7; 26,5.
sIcanIus (adi.) Herc. o. 132,1.
sIcIlIa Herc. f. 23, 3 s.; 61,15; 77,2; 87,5 | Thy. 43,25; 50,19; 65,9 | Phaedr. 46,21 | Med.61,2; 67,5; 95,21 | octavia 15,12; 28,25 | Herc. o. 12,2 s.; 28,20 s.; 115,17; 127,14.
sIculus (adi.) Herc. f. 22,18; 61,15; 87,4 s. | Thy. 43,25 | Phoen. 100,16 | Phaedr. 107,11 s.| Med. 61,1 s.; 67,2 | octavia 28,23 | Herc. o. 12,1; 24,10; 28,20; 127,14; 132,3.
sIdERIus octavia 5,22.
sIdOn vel sIdOnIa vel sydOnIa Herc. f. 8,15 | Phoen. 84,14 | Phaedr. 55,12 | octavia 13,25| Herc. o. 60,19.
sIdOnII vel sydOnII Herc. f. 74,11 | oed. 59,12; 60,11 s. | Med. 94,25; 95,1 | octavia 40,24| Herc. o. 70,9.
sIdOnIus (adi.) Herc. f. 7,13; 74,10; 130,19 | oed. 15,25; 60,16 s. | Herc. o. 70,7 | octavia13,24.
sIgEOn vel sIgEuM Tro. 10,26; 65,31 | Ag. 45,11 bis.
sIgEus (adi.) Tro. 10,24; 13,27 s.
sIlla (F. Cornelius Sulla) 22,33; 23,2 s.; 25,22 ss.; 27,22.
sIllanus (l. iunius Silanus) octavia 10,21 s.
sIllEnus oed. 37,3.
simois vd. symois.
sIMPlEgas -Es Herc. f. 163,6 ss. | Med. 71,7 bis; 87,1 | Herc. o. 124,10 bis; 134,3 s.
sInOn Tro. 7,20 s. | Ag. 60,3 ss.; 61,24.
sIPhIlus Herc. f. 64,7 ss.
sIREn -Es Med. 61,19 s. | Herc. o. 24,10 bis s.
sIRTIs -Es Herc. f. 55,3 ss. | Thy. 31,7 ss. | Phaedr. 72,21 bis s. | Ag. 11,14; 48,21 | Herc. o.8,21-2.
sIsIPhIus vel sIsIPhEus Herc. f. 113,6 | Herc. o. 98,4 s.
sIsIPhus Herc. f. 113,4 | Thy. 10,27 s. | Phaedr. 122,24; 123,2 | oed. 25,8 | Med. 77,4 s.; 99,10s. | Ag. 5,22; 6,14; 35,20 | Herc. o. 23,23 bis; 98,5 s.; 105,1-2 s.
sIsIPhus (pro ‘Sipylus’) Ag. 41,26.
sIThOn Herc. o. 174,16.
sIThOnIus (adi.) Herc. o. 174,15 s.
sIThOnus (mons) Herc. o. 174,17.
sOl Thy. 17,22 ss. | Phaedr. 39,25; 41,3-4 ss.; 46,8-9; 60,10 bis; 62,22; 89,2; 90,21; 98,11-2; 111,23 s.;112,2 ss. | oed. 5,17; 7,11; 23,18 | Med. 28,13; 30,17 s.; 31,1 ss.; 47,10 bis;61,4; 82,25; 83,3 bis s.; 85,23 bis; 105,13 | Ag. 41,22 s. | octavia 3,22 | Herc. o. 20,9; 24,4;110,17; 146,21 bis.
sOMPnus Herc. f. 148,9-10 ss.; 149,19; 150,18 | Ag. 12,7.
sOPOR Herc. f. 106,10.
sPaRTanEa Phaedr. 91,13.
sPaRTanI Herc. f. 92, 4.
sPaRTanI (canes) Phaedr. 33,19.
sPaRTanus (adi.) Herc. f. 103,14 s.; 104,4 | Thy. 54,17 | Phaedr. 91,12 | Tro. 65,9.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca130
sPaRTE Herc. f. 92,3 | Thy. 54,16; | Phoen. 85,2 ss. | Tro. 61,10 | Ag. 33,20 | octavia 40,38bis | Herc. o. 173,23 bis.
sPInX Phoen. 83,15 s.; 84,1 ss.; 85,12 s.; 86,5; 110,5 ss. | oed. 11,1 ss.; 12,3 ss.; 19,16; 53,22.
sTaTIus vel sTacIus (P. Papinius Statius) Herc. f. 18,16 (Statius Thebaydos libro ii); 70,16 (Sta-tius Thebaydos primo); 145,8 (primo Thebaydos ) | Phoen. 71,12 | Tro. 19,1 (Stacius Achil-leydos).
sTEnnIO (= Stheno) Herc. o. 13,19.
sTIgIus (adi.) Herc. f. 35,12; 117,11 s.; 153,15 | Phaedr. 48,8; 101,19; 116,17 | oed. 52,19 |Med. 103,23 | Ag. 6,5; 26,15; 73,13 | octavia 5,7 s.; 7,33; 9,29; 10,4; 11,9; 16,19 s.; 34,11| Herc. o. 11,22; 105,12; 122,13; 123,10; 148,26; 160,18; 172,17; 177,6; 181,7 s.
sTIMPhalIs -dEs Herc. f. 43,17 ss. | Phoen. 110,8 ss. | Med. 102,10 s. | Ag. 80,11 | Herc. o.5,12; 121,21; 134,20 s.; 157,3; 168,15; 174,8.
sTIMPhalIs (fluvius) Herc. f. 43,19.
sTIX Herc. f. 19,20; 22,6; 24,5 s.; 27,10 s.; 88,7; 96,1; 108,10 s. | Thy. 57,15; 82,16 bis | Pha-edr. 43,13; 66,25; 77,7; 93,19; 102,18; 118,12 | oed. 15,24; 32,10 ss.; 33,12; 47,5 bis; 48,12| Tro. 34,14; 39,25 | Med. 88,14 | Ag. 5,17; 50,4 s.; 59,13 | octavia 9,29; 11,9 | Herc. o.11,16; 61,5; 109,17 s.; 114,22; 119,3 s.; 148,26; 164,15; 176,5; 178,2; 178,2.
sTOIcI Herc. o. 16,14.
sTRIMOn oed. 50,3 bis | Ag. 48,18.
sTRIMOnIus (adi.) Ag. 48,17 s.; 79,23.
sTROPhIus Ag. 3,19; 85,13 ss.; 86,5 ss.; 87,10 ss.; 88,2 | octavia 7,8 s.
stygius vd. stigius; stymphalis vd. stimphalis; styx vd. stix.
subsOlanus Herc. o. 16,7; 76,18.
sunIOn Phaedr. 33,7.
suPERbus octavia 17,31.
sVETOnIus (C. Svetonius Tranquillus) octavia 4,24 (Svetonius libro de xii cesaribus); 11,19;13,6; 15,18; 18,22; 22,13; 35,24.
sVEVI Med. 63,11; 96,9 bis.
syMOIs Ag. 27,1 s.
symplegas vd. simplegas; syrtis vd. sirtis.
syRIa vel sIRIa Thy. 77,30 | Phoen. 84,15 | Herc. o. 60,19.
TabEs oed. 54,14.
Taenarius vd. Tenareus; Taenarus vd. Tenarus.
Tagus Herc. f. 175,6 s. | Thy. 35,11 | Herc. o. 67,6 s.
TaIgETE (= Taygeta) Herc. f. 8,17.
TalcIbIus (= Talthybius) Tro. 3,4; 14,24 ss.; 15,5 ss.; 34,18.
T(h)anaIs vel Tanays vel Tanus Herc. f. 174,20 s. | Phaedr. 61,20; 84,1 | Tro. 4,27 ss. | Ag.65,18 | octavia 6,6 ss. | Herc. o. 12,11.
TanaITIs [TanaTIs codd. et fossati] Phaedr. 61,18-9.
TanTalEus (adi.) Thy. 18,3; 19,16; 26,12 s.
TanTalIcus (adi.) Thy. 26,9.
TanTalIdE Thy. 56,21.
TanTalIs (adi.) Thy. 10,3.
TanTalIs (i.e. Niobe) Herc. f. 64,5 | oed. 50,18; 51,4 | Med. 115,13 | Ag. 41,24.
iNDex NoMiNVM 131
TanTalus Herc. f. 64,5; 113,7 ss.; 157,12 | Thy. 10,5 ss.; 13,14; 14,8 ss.; 15,10 ss.; 16,6 ss.;18,5; 19,5 ss.; 20,2 ss.; 21,2 ss.; 23,20; 26,5; 27,12; 30,6 s.; 33,22 s.; 54,4 s.; 55,33; 56,22;59,27 ss.; 60,1; 82,25 | Phaedr. 123,5 | oed. 50,19; 51,5 | Tro. 61,16 | Med. 99,7; 115,14s. | Ag. 5,3; 6,4 s.; 7,2; 41,17 s.; 42,10; 73,21 | octavia 35,19 | Herc. o. 98,11 s.; 110,12.
TaRQuInIus octavia 17,30 s.; 18,8 ss.
TaRTaREus (adi.) Herc. f. 18,12; 69,6; 102,12 | Thy. 86,29 | Phaedr. 118,12 | oed. 15,23 bis| octavia 49,11 s. | Herc. o. 164,23.
TaRTaRus vel TaRTaRa Herc. f. 108,5; 127,4; 164,15 | Thy. 82,27 | Phoen. 86,14 bis s. | Pha-edr. 94,12; 103,6 | oed. 47,4; 76,3 | Med. 88,16; 91,20; 98,25 | Ag. 4,19; 72,22 | octavia14,12; 34,10; 36,27; 49,11 s. | Herc. o. 109,6 ss.; 112,14; 145,12; 164,14; 165,14.
TauRus (mons) Phaedr. 44,18 bis; 60,14; 99,24 | Med. 94,3.
TauRus (sidus) Herc. f. 8,19; 9,4; 134,13 s. | Thy. 69,2 ss. | Med. 57,6 s.; 100,24.
TaygETus vel TaIgETus Thy. 18,16 ss. | Med. 34,23 s.
TElaMOnIus Ag. 26,6; 53,1.
Telemachus vd. Thelemacus; Telephus vd. Thelephus.
TEllus Herc. f. 164,15 | Thy. 82,14 | Phaedr. 123,13 | octavia 15,6 | Herc. o. 23,17; 82,14.
TEMPE Herc. f. 50,12; 138,8 | Tro. 59,5 s. | Med. 71,9.
TEnaREus (adi.) oed. 16,9 | Phaedr. 120,12 | Herc. o. 107,18; 109,1 s.; 164,23.
TEnaRus vel TEnaRa Herc. f. 92,2 ss.; 104,6 s.; 119,23 bis | Phaedr. 120,12 | oed. 16,9 | Tro.32,20 s. | Herc. o. 109,13; 165,1.
TEnEdOs vel ThEnEdOs Tro. 20,10 | Ag. 59,24.
TEREus vel ThEREus Thy. 29,26 ss. | Ag. 64,18 ss.; 65,2 ss. | octavia 4,17 s.; 47,26 s. | Herc.o. 99,9.
TERMOdO(O)n Herc. f. 44,8 | oed. 38,7-8 | Med. 47,16 | Herc. o. 6,8.
TERMOdOncIacus vel TERMOdOOnTIacus Herc. f. 44,4-5 | oed. 38,6.
TERMOdOncIus Herc. f. 44,7 | Med. 47,16 | Herc. o. 6,5.
TERRa octavia 15,9.
T(h)EsIPhOnE Herc. f. 24,14 s.; 139,1 | Thy. 7,15 | Phoen. 74,14 | Med. 29,9; 116,11-2 | Herc.o. 105,7.
TEsPIa (= ‘Thespius’?) Herc. o. 41,2 s.
TEsPIadEs Herc. o. 41,7.
Tethys vd. Thetis.
TEucER (frater Aiacis) Tro. 60,27.
TEucRI Tro. 65,8.
TEuTanTIs (= Teuthras) Herc. f. 76,3-4 (vd. Eantes) | Herc. o. 41,2.
TEuTanTIus (= Teuthrantius) Herc. f. 76,7.
ThEbaIs (subst.) Phoen. 71,1.
ThEbanI Herc. f. 46,3-4 s.; 48,8; 49,1; 52,21; 63,8; 157,10-1 | Phoen. 74,13; 78,3 s.; 84,3 s.;85,7 s.; 101,11 s.; 107,3 s.; 111,5 | Med. 37,9 | oed. 3,3; 4,4; 6,23; 12,15 s.; 13,14; 39,2;48,15; 50,19; 52,16; 59,10; 60,9; 91,20.
ThEbanus Herc. f. 48,8; 56,9; 62,20; 171,1 s. | Phoen. 74,2; 78,8; 85,2; 101,19; 102,2; 112,18;120,10; 121,17; 122,6 s.; 125,17; 127,11 | oed. 13,2 s.; 15,25; 16,17; 19,18; 21,8; 23,28;24,4; 38,12; 49,3 s.; 50,11; 55,14; 59,8 s.; 61,5; 66,2; 91,17 | Med. 35,1 s.; 36,16 | Ag. 37,2s. | Herc. o. 19,6 bis; 165,13; 167,17.
ThEbE Herc. f. 3,13; 42,11; 47,1 ss.; 48,21; 49,7; 55,14-5; 56,4; 60,1; 63,3 s.; 64,18; 65,11-2;79,6; 98,15; 99,8 bis; 121,9; 126,3 s.; 130,9 ss.; 138,7; 157,6; 170,21-2 | Thy. 7,19 | Phoen.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca132
84,17 s.; 85,7 s.; 98,14 s.; 101,13; 112,19; 120,10 ss.; 121,2 s.; 122,13; 124,4; 125,11; 127,5ss. | oed. 3,12; 5,14; 6,26; 7,17; 12,2 ss.; 21,9; 34,12; 38,11; 39,3 s.; 42,2; 48,22; 51,8; 53,7s.; 54,5; 55,12 bis s.; 60,7 ss.; 63,14; 65,23; 81,5; 91,4 | Tro. 19,23 s. | Med. 35,1; 91,15 s.| Herc. o. 19,9; 167,16 bis; 181,4.
ThElaMOn (= Telamon) Herc. o. 40,13.
ThElEMacus Tro. 44,16 s.
ThElEPhus Tro. 19,11 s.
ThEOdOsIus octavia 26,8.
Thermodontiacus vd. Termodonciacus; Thermodontius vd. Termodoncius.
ThEsEus (adi.) Phaedr. 37,1 ; 41,14 s.; 43,12.
ThEsEus Herc. f. 3,9-10; 12,4; 18,6 ss.; 38,19; 45,4 s.; 93,3; 97,9; 99,21; 100,2 bis ss.; 101,3s.; 102,1 ss.; 103,1 ss.; 114,17 s.; 115,6; 128,5; 130,5 s.; 144,11; 155,21; 158,15 ss.; 159,2-3 ss.; 164,21-2; 165,9 ss.; 166,3 s.; 168,2 ss.; 169,3 s.; 171,21 s.; 172,8 s.; 174,4 ss.; 176,1s. | Phaedr. 31,3 ss.; 32,19; 37,20; 38,2-3 ss.; 40,6; 41,22; 42,9; 43,9; 44,25; 45,3; 47,21s.; 48, 7 ss.; 49,1; 50,2 ss.; 64,3; 72,4 s.; 73,13; 76,24; 77,3 ss.; 79,8 ss.; 80,2 ss.; 82,17 biss.; 85,19; 87,20; 92,19; 93,4 bis s.; 94, 22 s.; 95,7 ss.; 96,2 ss.; 97,6 ss.; 98,5 ss.; 99,5 s.;101,16; 105,16 ss.; 106,4 ss.; 108,11; 109,4; 110,22; 113,16 ss.; 114,8 ss.; 116,4 ss.; 117,1ss.; 118,1; 119,3 s.; 120,2 ss.; 122,2; 124,2 ss. | oed. 39,11 ss. | Ag. 27,9; 80,7 | Herc. o.164,18; 178,4.
Thespiades vd. Tespiades.
ThEssalI Phaedr. 63,10 bis.
ThEssalIa Herc. f. 50,8; 117,4; 170,18-9 | Phaedr. 61,14; 63,13 s.; 76,13; 89,24 | oed. 49,21| Tro. 30,8 s.; 59,5 s.; 63,6 | Med. 49,8; 59,20; 60,2; 62,13; 67,17 s.; 71,9 s.; 78,1 s.; 84,18;86,24; 96,24; 97,1-2 | Ag. 21,9; 36,23; 38,11 s. | Herc. o. 17,22; 22,11; 25,2; 53,10-1;58,20; 115,11 s.; 127,16; 134,9 s.; 138,12; 139,10; 142,7; 162,3 ss.; 176,13.
ThEssalIcus (adi.) Thy. 65,14; 70,12 | Phaedr. 61,13; 89,24 | Tro. 15,35; 26,6; 63,6 | Med.51,21; 67,19; 102,25; 103,3 ss. | Ag. 15,3 | Herc. o. 18,4; 22,10-1; 38,4; 114,3.
ThEssalIus (adi.) Herc. o. 114,4; 115,11.
ThEssalOnIca octavia 26,8.
ThEssalus (adi.) Herc. f. 50,14 | Tro. 26,11; 30,7 s.; 59,4 | Phaedr. 53,24; 54,21; 55,1 | Med.59,18-9 s.; 60,1 s.; 71,8-9 | Herc. o. 18,13; 24,10 ss.; 38,3; 53,11; 56,5; 58,19; 98,15;176,12.
ThETIs vel TETIs (oceani uxor) Herc. f. 9,1; 15,16 s. 127,2 ss.; 175,12 | Thy. 50,27; 65,32; 66,2| Phaedr. 72,24; 117,13 | Tro. 15,29; 16,33; 28,4 s.; 63,7 ss. | octavia 38,20 bis | Herc. o.122,24; 175,8.
ThETIs (Pelei uxor) Herc. f. 111,4 s. | Tro. 19,1; 42,29; 60,7 | Med. 91,21 | Ag. 61,3.
ThETus (belua vel serpens) Herc. f. 130,14.
ThIEsTEs Phaedr. 68,8 s. | Tro. 27,27 s.; 28,9; 61,14 | Ag. 3,2 s.; 4,2 ss.; 5,4; 7,8 s.; 34,21;35,9; 84,23; 85,5.
ThIEsTEus (adi.) Ag. 85,4.
ThOMITanus (adi.) Med. 39,22.
ThOMOs (= Tomi) Med. 39,24.
Thracius vd. Trac(h)ius; Thrax vd. Trax; Threicius vd. Treicius; Thressa vd. Tressa; Thule vd.Tyle.
Thyas Herc. o. 73,19 bis.
Thyestes vd. Thiestes; Thyesteus vd. Thiesteus.
iNDex NoMiNVM 133
TIcIus vel TITIus Herc. f. 113,18 s.; 138,2 | Thy. 11,5 ss.; 65,3 s. | Phoen. 101,3 | Phaedr. 123,6s. | Ag. 6,3 s. | octavia 35,21 | Herc. o. 98,20; 110,5.
TIgRIs vel TygRIs Herc. f. 175,3 s. | Tro. 4,34; 5,2 | Med. 97,4 s.
TIMOlus Phoen. 124,8 ss. | Med. 87,20 | Herc. o. 41,17.
TInaREssOs Tro. 60,31.
TIndaRIdE Herc. f. 11,2-3 ss.; 87,11.
Tiphys vd. Typhis; Tiresia vd. Tyresia.
TIRREnus (adi.) Ag. 46,10 s. | octavia 18,30 | Herc. o. 115,18-9 s.
Tisiphone vd. T(h)esiphone.
TITan vel TyTan (i.e. Sol) Herc. f. 15,19; 70,10; 147,17; 175,19 | Thy. 63,24; 88,7 | Phaedr.81,14; 89,2 | oed. 7,10 | Tro. 15,19 | Med. 28,13 | Ag. 47,7; 85,1 | octavia 3,20 bis | Herc.o. 8,1; 48,1; 55,13; 76,9; 81,9; 92,3 s.; 100,26; 112,7; 113,17; 116,8; 125,12; 145,9; 146,4s.; 150,17; 151,8; 164,3.
TITan -Es vel TyTan Herc. f. 10,20; 22,16; 136,16 | Thy. 17,25 | Med. 67,2-3 | Ag. 38,1-2 |octavia 3,22 s. | Herc. o. 19,14 ss.; 120,7 s.; 127,13.
TITanIdE (pro ‘Tyndaridae’) Herc. f. 10,15 ss.
TITanIus (adi.) Herc. f. 10,21; 11,2.
Titaressos vd. Tinaressos; Tityos vd. Ticius.
TOnans Herc. f. 6,20; 122,17; 141,20 | Med. 33,15 | Ag. 40,10; 58,16-7 | octavia 14,2; 40,20| Herc. o. 30,14-5; 103,6 s.; 115,9; 122,18; 134,11; 137,10 bis s.; 145,2; 148,9; 172,21;173,13.
TOXEus Herc. o. 26,9.
TOXIPPus Med. 90,13; 101,22.
TRachE vel TRachIn Tro. 59,9 | Herc. o. 25,1 s.; 138,11 s.; 139,9 s.
TRac(h)Ia (= Thracia) Herc. f. 41,1; 129,4; 158,2; 170,19 | Thy. 29,26 s.; 65,15 | Phoen.124,15 | oed. 50,3 | Tro. 20,11; 59,9 | Med. 88,11 ss. | Ag. 38,20; 48,18; 64,18 s.; 65,22;79,20 s. | octavia 4,16 s.; 47,29 | Herc. o. 6,4; 19,17; 24,22; 67,8; 108,12; 147,21; 148,5;166,8; 168,20; 174,16.
TRacInIa (= Trachis) Med. 91,23.
TRac(h)Ius (adi.) Herc. f. 41,1 | Thy. 13,20-1 s. | Tro. 20,12 | Med. 61,19; 88,11 | Ag. 64,13s. | Herc. o. 24,17; 25,1; 111,15; 134,13 bis; 147,20; 168,18.
TRaX (adi.) Herc. f. 170,18 | Herc. o. 174,16.
TRaX -cEs (subst.) Herc. f. 157,21; 158,1 | Tro. 16,2; 77,20 | Med. 88,1 | octavia 47,29 | Herc.o. 107,24; 166,8 s.
TREIcIus (adi.) Herc. f. 91,7-8 s. | Tro. 16,1 | Ag. 79,20 | Herc. o. 99,9; 107,12.
TREnaRus Herc. f. 92,5 s. (vd. Tenarus).
TREssa Thy. 65,15.
TRIcE (pro ‘Tricce’) Tro. 59,12.
TRIgERIOn Ag. 79,14 (vd. gerion).
TRIPTOlEMus Phaedr. 93,23 s.
TRITOn Tro. 17,14 ss.
TRIVIus Med. 102,21; 103,4; 104,22 | Ag. 40,23; 41,1 | octavia 49,34.
TROadEs Tro. 64,10 | Ag. 61,11; 63,20.
TROas (adi.) Tro. 11,23.
TROEs Tro. 54,12; 57,20; 74,16; 78,24 | Ag. 51,6 s.; 52,16; 61,7 s.
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca134
TROEzEn Tro. 59,25; 60,11.
TROIa Phoen. 124,20 | Phaedr. 71,24 | Tro. 3,2 ss.; 4,8 ss.; 5,12 ss.; 6,5 ss.; 7,7 ss.; 8,1 ss.;9,25; 10,4 ss.; 11,16 s.; 12,3 ss.; 13,13 ss.; 15,3; 16,1 ss.; 18,12 s.; 20,30; 21,23; 22,23 ss.;23,19 s.; 25,32; 27,12; 32,11 ss., 34,6 ss.; 35,19; 36,7 ss.; 38,30; 41,24; 52,28; 53,1 ss.;54,8 ss.; 55,1 s.; 56,11 s.; 57,18; 59,3 ss.; 60,28; 61,8 ss.; 63,3 s.; 64,9 bis s.; 71,5; 75,27;77,6; 78,27 bis; 80,26 | Med. 91,25 | Ag. 9,15; 21,8; 22,8; 25,17 ss.; 30,6 ss.; 32,24; 39,14s.; 44,21; 45,10 s.; 51,18; 52,2 s.; 53,1; 55,21; 57,20 ss.; 58,1; 59,3 ss.; 60,10 ss.; 61,2 ss.;67,7; 68,17 bis s.; 69,23 s.; 70,10; 72,5 bis; 73,25; 74,19 s.; 75,11 ss.; 76,1 ss.; 81,8 ss.;82,6 s.; 96,1 | octavia 41,3; 43,2 bis; 49,23 | Herc. o. 40,10 s.
TROIanE Tro. 3,18 s.; 60,28; 74,7.
TROIanI Tro. 4,7; 5,16; 6,9 ss.; 7,20; 9,36; 10,28; 12,3; 23,16; 25,31; 26,1-2 s.; 47,23; 55,4; 63,2s.; 65,8; 72,5; 73,30: 74,16-7; 78,23 s. | Ag. 3,8-9; 9,6 ss.; 27,21; 39,6; 57,19; 58,25; 60,1ss.; 61,7 ss; 63,13; 71,22; 72,3 s.; 73,5 ss.; 74,2; 82,5 ss.; 95,22.
TROIanus (adi.) oed. 5,20 | Tro. 4,23; 5,7 ss.; 6,8 ss.; 7,8; 9,19 ss.; 10,6 s.; 12,10 s.; 13,6 ss.;14,10 s.; 16,4 ss.; 19,2 ss.; 20,23 s.; 32,2; 34,2 s.; 36,6; 37,4; 39,16; 42,30; 46,22; 47,24;54,9; 55,9; 56,18 s.; 57,6 s.; 58,26; 59,1 s.; 60,11; 61,7 ss.; 62,4; 63,19 s.; 64,11; 65,4; 69,23;72,3; 80,10 | Ag. 3,9 s.; 9,13; 19,20; 20,8-9; 24,6; 26,20; 27,2 s.; 40,11 s.; 47,5; 57,8; 60,13ss.; 61,25; 63,21; 72,3; 76,7; 82,18; 85,24; 95,16 | Herc. o. 25,4-5.
TROIcus (adi.) Tro. 36,6; 56,26 ss. | Ag. 24,6; 62,14; 95,16.
TROIlus Thy. 70,28 | Ag. 72,15.
TROs Tro. 6,10.
TucIdIdEs (= Thucydides [TuRRIdEs plerique codd. et Fossati]) 89,10-1 (Tucidides libroprimo).
TullIa octavia 18,11.
TullIus octavia 18,11.
TuscIa Thy. 18,10.
TyasIs Phaedr. 32,7.
TybERIus octavia 29,16 s.; 48,9 s.
TylE Med. 63,23.
Tyndaridae vd. Tindaride.
TyndaRIs vel TIndaRIs Tro. 78,31 | Ag. 21,1; 36,4; 84,5 | octavia 41,1.
TyndaRus vel TIndaRus Herc. f. 11,7; 87,11 | Tro. 79,1 | Med. 35,18; 49,1 | Ag. 3,4; 15,19;21,2; 28,26; 84,5 | octavia 41,1.
TyPhIs Med. 28,11 s.; 58,4; 60,18; 63,20; 87,11.
TyPhOEus vel TIPh(O)Eus Herc. f. 23,4 s. | Thy. 65,3 s.; 71,4; 87,19 | Med. 67,3; 101,5 s. |Herc. o. 114,9; 115,16.
TyPhOn octavia 15,7 ss. | Herc. o. 162,6.
TyREsIas oed. 3,17; 18,6; 24,19; 25,16 ss.; 26,2 ss.; 27,1 s.; 28,10; 29,8 ss.; 31,15 ss.; 32,1;33,9 s.; 41,2 s.; 42,26; 43,17 s.; 45,2 ss.; 46,16; 48,8; 49,14 ss.; 50,8; 52,18; 55,15 ss.; 57,20s.; 65,14 s. | Ag. 37,8 s.
TyRIus vel TIRIus (adi.) Herc. f. 8,14; 130,17 ss. | Thy. 34,30 s.; 78,8 | Phaedr. 57,2; 60,24 s.| oed. 35,1; 60,18 | Herc. o. 68,23; 69,1.
Tyrrhenus vd. Tirrenus.
TyRus vel TIRus Herc. f. 8,15 | Thy. 78,9.
ulIXEs Thy. 51,1 | oed. 48,1 | Tro. 3,12; 7,14 s.; 13,21; 19,4; 25,24 bis; 32,30-1; 39,17 ss.;
iNDex NoMiNVM 135
40,1 ss., 42,23 ss.; 44,4-5 ss.; 45,16 s.; 46,3 bis s.; 47,12 ss.; 48,16; 49,18 ss.; 50,2 ss.; 51,5;52,4 ss.; 53,15 bis ss.; 54,27 ss.; 55,1 ss.; 57,7 ss.; 58,24; 61,18 s.; 69,28; 70,1 ss.; 71,1 ss.;76,23 s.; 77,2 | Ag. 20,10 s.; 26,8; 51,12; 55,20; 62,11 ss. | Herc. o. 179,13.
uMbER Thy. 45,10 s.
uMbRachIa (= Ambracia) Phaedr. 107,18.
uRsa -aE Herc. f. 7,15 s.; 9,6; 154,17 bis | Thy. 68,1 bis; 71,18 ss.; 72,2 ss. | oed. 38,1; 40,25;41,1 bis s. | Tro. 34,31 | Med. 56,20; 66,12 bis s.; 94,22; 95,11; 100,7 | octavia 14,28 ss.| Herc. o. 7,21 ss.; 32,11; 125,15; 146,13 s.; 147,22; 150,15; 151,24.
VaRRO (M. Terentius Varro Reatinus) Thy. 5,3 ss.
VEgETIus (P. Vegetius Renatus) Ag. 49,6 (Vegetium De re militari).
VEnus Herc. f. 12,6; 76,19 | Thy. 71,5 | Phaedr. 36,22; 37,2-3; 41,2 ss.; 45,25; 47,3 s.; 49,18;53,9 ss.; 54,14 s; 57,7 s.; 63,5; 65,14; 66,8 ss.; 73,8; 84,17; 91,3; 100,6 ss. | oed. 40,15 |Tro. 9,32 s.; 65,12 bis | Med. 34,5 ss.; 95,21 | Ag. 23,17; 29,2; 32,29; 33,2; 35,16; 39,15;40,14; 70,14 s.; 87,9 | octavia 12,39; 16,7 s.; 22,10; 30,19 s.; 31,6 ss.; 39,9; 40,25 bis s. |Herc. o. 60,1; 63,4 s.
VEsPER Thy. 64,13.
VEsTalIs octavia 17,29.
VIcTORIa Herc. o. 109,20 bis.
VIRgIlIE (sidera) Med. 57,9.
VIRgIlIus (P. Vergilius Maro) Herc. f. 6,17 (in primo eneydos); 18,12 (Vi eneydos); 19,1 (Vieneydos); 60,19 (libro Vii eneydos); 69,12 (Vi eneydos); 88,2 (Virgilius Vi eneydos); 95,23(Virgilius in Georgicis); 110,22 (Vi eneydos); 112,8 (Virgilius Vi eneydos) | Thy. 6,22 (inGeorgicis); 6,27 s. (Virgilius in eneidos; Virgilius in eneydos); 13,23; 84,30 (Vi eneid.) |Phaedr. 93,18 (Virgilius in Georgicon libro i) | oed. 32,20 (Virgilius Vi eneidos); 61,19 (inprincipio Georgicon) | Ag. 59,18 (ii eneydos).
VIRgInIus octavia 17,34.
VIRgO Herc. f. 134,15 | Thy. 69,20 bis ss.; 70,2 | Herc. o. 10,21 s.
Vulcanus Herc. f. 12,5; 129,18 | Phaedr. 41,6 s.; 46,5 | Med. 105,9 | Ag. 55,12-3 | octavia31,21 bis | Herc. o. 132,4.
WEsTPhalIa Med. 63,10.
Xan(c)Tus Phoen. 124,19 s.; 125,1 | Tro. 16,14 s. | Ag. 26,23 s.
yacus oed. 15,12 s.
ycaREus (= icarius) oed. 78,8 | Herc. o. 72,9.
ydasPEs vel hydasPEs (fluvius) Med. 97,10 s. | Herc. o. 67,9.
ydasPEs (rex Medorum) Med. 97,12.
ylEus (= Hyrieus) Herc. f. 9,15 s.
ylIacus (adi.) Tro. 5,24; 56,17 | Ag. 9,12; 47,5; 82,18.
ylIadEs Tro. 13,31 | Ag. 57,8; 63,13.
ylIuM Tro. 5,28; 6,25; 20,30; 33,11 s.; 34,8; 64,31; 74,15 | Ag. 9,15; 24,7; 75,24; 86,20.
ylus (= ilus) Tro. 6,11 bis | Herc. o. 77,22; 78,13 s.; 79,7 ss.; 80,13 s.; 84,3; 87,1; 102,15 ss.;103,20; 106,7 ss.; 136,24; 137,5 ss.; 139,15 ss.; 140,18; 141,9 s.; 143,6 s.
yOlE Herc. f. 73,18; 74,9 | Phaedr. 56,12 | Med. 90,1 | Herc. o. 3,4s.; 15,3 s.; 22,21 ss.; 24,7;
cOMMEnTO all’oeDiPuS dI sEnEca136
iNDex NoMiNVM 137
25,20; 27,13 s.; 28,7; 29,3 ss.; 32,7 bis; 33,2 bis ss.; 34,23; 36,18; 37,21; 38,8 ss.; 39,1 ss.;41,16; 42,9 s.; 43,1 s.; 44,3 s.; 46,6 ss.; 47,15 s.; 48,4; 53,6 s.; 60,22; 62,11 s.; 79,6; 143,6ss.
yPERbOREus (= Hyperboreus) octavia 6,10.
yPOdaME Vel yPOdaMIa (= Hippodamia) Thy. 19,18 s. | Herc. f. 117,7.
yRIs oed. 27,23.
ysIdORus (isidorus Hispalensis) Herc. f. 16,2 (Ysidorus ethymologiarum libro xiiii); 25,1(Ysidorus ethymologiarum libro Viii); 34,2 ss. (Ysidorus ethymologiarum libro Viii); 35,19(Ysidorus ethymologiarum libro Viii); 42,5-6 (Ysidorus ethymologiarum libro xi); 50,6(Ysidorus ethymologiarum libro xiii); 55,8; 77,18 (Ysidorus ethymologiarum libro xi);86,14 (Ysidorus ethymologiarum ix); 87,17 (Ysidorus ethymologiarum xiii); 108,12 (Ysi-dorus ethymologiarum xiii); 109,3-4 (Ysidorus ethymologiarum xVii); 174,21 (Ysidorusethymologiarum xiii) | Thy. 6,4-5 s. (secundum Ysidorum ethimolog. libro Viii; idemlibro xViii); 18,31 (Ysidorus ethimolog. libro xiii); 36,21 (Ysidorus ethimol. libro xiii);50,19 (Ysidor. ethimol. xiii); 54,25 s. (Ysidorus ethim. libro xiiii); 77,28-9 (Ysidorumethim. libro xVii) | Phaedr. 35,4-5 s. (secundum Ysidorum ethimologiarum libro xiiii; se-cundum Ysidorum libro xiiii ) | oed. 36,4 (Ysidorus xiii) | Med. 56,25 (secundum Ysido-rum ethymologiarum libro iii); 61,8 (Ysidorus ethymologiarum libro xiii); 63,2-3 s.(Ysidorum libro ethymologiarum xiii; Ysidorum ethymologiarum libro xiii); 66,20-1 (Ysi-dorus ethymologiarum libro xiii); ) | Herc. o. 62,15-6 (Ysidorus libro ethymologiarumxi); 67,1-2 (Ysidorum ethymologiarum libro xiii); 82,11 (Ysidorus ethymologiarum libroxVii).
ysIs oed. 32,14.
ysMaEl Ag. 49,3.
ysMaRIa Herc. o. 24,22; 25,1.
ysMaRIus vel hysMaRIus (adi.) Herc. o. 24,22; 166,7.
ysMaROs vel hysMaROs Herc. o. 24,22; 166,7.
ysMEnE Phoen. 120,17.
ysMEnIus (adi.) Herc. o. 167,16-7.
ysMEnOs vel hysMEnOs vel hIsMEnOs Herc. f. 56,10; 157,7 | Phoen. 83,9 | oed. 7,17; 21,9| Ag. 37,5 bis | Herc. o. 19,7; 167,17.
yssE Herc. f. 71,17 | Phaedr. 54,24.
yTaca vel yTacE vel ITaca Thy. 51,2 | Tro. 7,14; 61,17.
yTacus Tro. 7,14 s.; 25,24; 70,1; 76,23.
zEdachus oed. 37,5 s.
zEPhIRus -I Herc. f. 107,9 | Thy. 68,22 | Phaedr. 32,12-3 bis s. | oed. 7,10; 44,10 s.; 64,15;77,16 | Med. 57,24 | Ag. 45,6; 48,11 | octavia 49,31 | Herc. o. 16,7; 67,4 bis.
zEThEs vel zET(h)us (Boreae filius) oed. 50,12 s. | Med. 49,2; 88,18; 102,4 s.
zEThus (gigas) Phoen. 73,20 bis; 74,1.
zMInThE Ag. 22,20 bis.
IndIcE gEnERalE
Presentazione di luigi Piacente V
Introduzione VII
la composizione e le caratteristiche dell’expositio, X
le fonti del commento e la biblioteca di Trevet, XVII
Tradizione manoscritta, XXIV
Il seneca di Trevet e l’allestimento testuale dell’archetipo, XXXII
criteri ecdotici, XXXIX
Bibliografia XlIII
compendia l
scriptores laudati lI
Nicolai Treveti Expositio Edippi 1
sigla codicum 2
Indices 93
Index scriptorum lavdatorum in Oedipi expositione, 95
Index nominum quae in Treveti expositione omnium senecae tragoediarum occurrunt, 97
10 lucIO cEccaREllI
l’eroe e il suo limite. Responsabilità personale e valutazione etica nell’Iliadebari 2001, pp. 112, € 12,90
11 nIcOla bIffI
l’Indiké di ArrianoIntroduzione, testo, traduzione e commentobari 2000, pp. 264, € 18,00
12 claudII claudIanI
carmina Minoraa cura di Maria lisa Riccibari 2001, pp. 340, (esaurito)
13 aldO luIsI
il perdono negato. ovidio e la corrente filoantonianabari 2001, pp. 180, € 15,50
14 sEnOfOnTE
ipparchico. Manuale per il comandante di cavalleriaIntroduzione, traduzione e note di corrado Petrocellibari 2001, pp. 256, € 15,50
15 baTTIsTa guaRInI
la didattica del greco e del latino de ordine docendi ac studendi e altri scrittia cura di luigi Piacentebari 2002, pp. 260, € 18,00
16 sIdOnIO aPOllInaRE
Carme 24. Propempticon ad libellumIntroduzione, traduzione e commentoa cura di stefania santeliabari 2002, pp. 166, € 15,00
17 aldO luIsI - nIcOlETTa f. bERRInO
culpa silenda. le elegie dell’error ovidianobari 2002, pp. 248, € 17,00
18 RaffaElE PERna
Poeti latini di Puglialivio Andronico, orazio e altri scrittibari 2002, pp. 280, € 20,00
19 nIcOla bIffI
il Medio oriente di Strabone libro xVi della GeografiaIntroduzione, traduzione e commentobari 2002, pp. 352, € 18,00
20 VIncEnzO REcchIa
lettera e profezia nell’esegesi di Gregorio Magnobari 2003, pp. 160, € 18,00
21 italia e Romania. Storia, Cultura e Civiltà a confrontoatti del IV convegno di studi italo-romenoa cura di stefania santeliabari 2004, pp. 274, € 20,00
22 nIcOla TREVET
Commento alla Phaedra di Senecaa cura di Maria chiabòbari 2004, pp. 132, € 18,00
23 nIcOla TREVET
Commento alla Medea di Senecaa cura di luciana Robertibari 2004, pp. 126, € 18,00
24 dIOnIsIO alTaMuRa
Scripta latinaa cura di domenico lassandrobari 2004, pp. 216, € 18,00
25 MaRIa TEREsa sblEndORIO cugusI
l’uso stilistico dei composti nominali nei carmina latina Epigraphicabari 2005, pp. 144, € 18,00
26 nIcOla bIffI
l’estremo oriente di Strabonebari 2005, pp. 331, € 18,00
27 lEOnIda sPEdIcaTO
la mia passione: il mondo anticoSaggi su autori greci e latinia cura di s. cagnazzibari 2006, pp. 208, € 20,00
28 sTRabOnE dI aMasEa
Magna Grecia e dintorni (Geografia, 5,4,3-6,3,11)Introduzione, traduzione, testo e commento a cura di nicola biffibari 2006, pp. 328, € 30,00
29 gRazIana bREscIa
la sfida impossibile. Ps. Quint. Declamazioni minori 317bari 2006, pp. 184, € 20,00
30 aldO luIsI
lettera ai posteri. ovidio, Tristia 4,10bari 2006, pp. 248, € 25,00
31 nIcOla TREVET
Commento alle Phoenissae di Senecaa cura di Patrizia Mascolibari 2007, pp. 136, € 20,00
32 ElVIRa MIglIaRIO
Retorica e storia una lettura delle Suasoriae di Senecabari 2007, pp. 192, € 25,00
33 blOssI aEM. dRacOnTI
orestis tragoediaIntroduzione, testo critico e commento a cura di antonino grillonebari 2008, pp. 220, € 30,00
34 adOMnanO dI IOna
i luoghi santiIntroduzione, traduzione e commentoa cura di Maria guagnanobari 2008, pp. 288, € 30,00
Ultimi volumi pubblicati nella stessa collana