FESTINA LENTE

Prace ofiarowane Andrzejowi Fischingerowiw siedem dziesiątą r ocznicę urodzin

Stowarzyszenie Historyków Sztuki, oddział KrakowskiZamek Królewski na Wawelu

Kraków 1998

SPIS TREŚCI

Tabula gratulatoria

Spis publikacji dr Andrzeja Fischingera

Zestawienie ważniejszych prac konserwatorskich i remontowych wykonanych w obiek_tach Zamku Królewskiego na wawelu w latach I99v1996 pod kierunkiem Konser-watora Zabytkóut Wzgórza Wawelskiego dr Andrzeja Fischingera

Jan K. OstrowskiANDREAS FISCHINGER SEPTUAGENARIUSAleksandra Kietlińska,,PORTRET W BIUROWYM POKOJU''Janusz Firletz Dz|E"JÓw DwU KAPLIC PAł-Ą,CoWYCH NA wAwELU, ZNANYCH PoDWEZWANIAMI Św. Św. vtłRtl EGIPCJANKI (Św. GEREoNA?) oRAZ FE-LIKSA I ADAUKTA (N. P. MARII?)Dariusz Nowackiz RYBĄ w HERBIEKinga Szczepkowska-NaliwajekGoTYCKI KIELICH MSZALNY Z FUNDACJI MIKoŁAJA I BERNHARDASTEWICZOWZbigniew PianowskiZYGMUNT cZY ALEKSANDER? o PoCZĄTKU GoTYcKo_RENEsANsowE-Go PAł-ĄCU NA wAwELURyszard SkowronDYPLoMACI HISZPAŃSCY NA wAwELU w XVI I XVII WIEKUJerzy WyrozumskiREJESTR WYDATKÓW NA BUDowĘ DoMU MIEszczAŃsKIEGo w KRoŚ_NIE Z ROKU 1544

Jerzy KowalczykRENESANSoWY DwÓR w BoRUCINIE' oDTWoRZENIE UKł-ĄDU wE-DŁUG KoNTRAKTU

5

9

15

21

25

29

5t

43

49

67

75

79

Magdalena PiwockaDANA I AKTEON - EPILOG PEWNEJ OFERTY 85

Stanisława Bulanda-LenczowskaHUGUES SAMBIN I WAWELSKI MEBEL 91.

Kazimierz KuczmanW CIENIU ARCHITEKTURY I RZEZBY 97

Adam MałkiewiczJAKUBA BRIANA S. I. PROJEKT JEZUICKIEGO KOLEGIUM W KRAKOWIE 103

Piotr StępieńZ KRONIKI KONSERWATORSKIEJ WAWELU: PRACE PRZY BRAMIE TZW.WAZOW 1.1.3

Krzysztof J. CzyżewskiNIE CAŁKIEM UTRACoNE. o KILKU NIE ZAcHowA].{YcH PRZEDMIo_TACHZE SKARBCA KATEDRY NAWAWELU 121

Bogusław KrasnowolskiZAPoMNIANE SANKTUARIUM MARYJNE I LATERANENSKIE Z 1. PoŁowYXVII WIEKU W SUCHEJ: WIELKA TREŚĆ w SKRoMNEJ FoRMIE L27

Piotr SzlezyngerPRZYCZYNEK Do ARCHITEKTURY NowEGo WIŚNICZA 139

Maria Kałamaj ska-Sae.edREFLEKSJE KODENSKIE 147

Marcin FabiańskiCHRYSTUS UKRZYZoWANY Z KLASZToRU oo. FRANCISZKANÓWW KRAKOWIE 153

Michał GradowskiMONSTRANCJA ZE SPALONEGO WARSZTATU 157

Birute VitkauskieneoSTATNI RELIKT JEZUICKIEGo KoŚCIoł-Ą w KRoZACH 16IBarbara Tuchołka_WłodarskaPRZYGoDA oDYsEUSzA NA SREBRIVYM KUFLU GDAŃSKIM 167

Jerzy T. PetrusPoRTRET DAMY Z MUZE'|JM UNIWERSYTETU JAGIELLoŃSKIEGo I Po-LoNIcA w TWÓRcZoŚcI FRANQoIS DE TRoY I73Tadeusz ChrzanowskiDWIE KAPLICE ,,ZYGMUNTOWSKIE'' W STRYSZOWIE 177

Jerzy BanachKRAKow I BIAŁE NIEDZWIEDZIE. PARYSKIE wIDoKI MIASTA Z RoKU1840 183

Maria PoprzęckaCAMPO VACCINO Z WAWELEM W TLE 189

Marian KorneckiO KILKU PRACACH JOZEFA I{AKOWSKIEGO I EDMUNDA KOROSADOWI-czA (NA MARGINESIE oDNowY KAPLICY ZYGMUNToWSKIEI U SCHYŁ-KU XrX WrEKU) I97

Krzysztof J. CzyżewskiNIE CAŁKIEM UTRACoNE.O KILKU NIE ZACHOWANYCH PRZEDMIOTACHZE SKARBCA KATEDRY NA WAWELU

Lektura dawnych inwentarzy skarbców kościelnych prowadzi zawszedo niewesołego wniosku, że zachowane do dziś zabytki stanowią tylkoniewielki procent dawnych zasobów. Nawet w przypadku tak bogatychzbiorów jak skarbiec katedry na Wawelu czy kościoła Mariackiego w Krako-wie, współczesny badacz ma do czynienia z zespołamibardzo przetrzebiony-mi, nie dającymi właściwego obrazu niegdysiejszego bogactwa. Oczywiście'najbardziej ułomny jest stan zachowania zabytków średniowiecznych, alei liczba dzieł nowozytnych (szczególnie z XYI w.) daleka jest od tej, jakąznamy ze źródeŁ pisanych. Tak więc istotnym uzupełnieniem pracy badaczazajmującego się złotnictwem musi być powoĘwanie, niedoskonałych oczywi-ście z punktu widzenia historyka sztuki, mniej lub bardziej wyczerpującychopisów nie zachowanych przedmiotów. Jest wszakże jeszcze inny sposóbpoznawania zaginionych dzieł - korzystanie ze źródeł ikonograficznych,przede wszystkim portretów. o ich wartości poznawczejw zakresie ubiorówi klejnotów przekonują choćby przeprowadzone niedawno badania nadstrojami i bizuterią z trumien książąt szczecińskich 1. W przypadku badańnad złotnictwem koŚcielnym portrety są jednak zazwyczaj niellĘteczne.Zdarzają się jednak wyjątki. Jakiś czas temu miałem okazję pisać o niezwyk-le cennych fundacjach kard' Fryderyka Jagielloilczyka (pastorał oraz infuła),

1 B. Jarnuszkiewicz, KejnoĘ i stĄe książąt Pomoza Zachodniego XW_XVII wiekuw zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie, Warszawa L995;T aż, Rzecrywistość czy fantazja?Na ile ponrery z okresu od połovły XVI do pierwszej ćwierci XWI wieku mogą Ęć pomocnew studiach nad kostiumologiq |w:] Rzemiosło arEstyczne' MateńaĘ Sesji oddziafu Warszaw-skiego SHS, red. R. Bobrow, Warszawa 1996' s. 31-36. Spektakularnym przykłademwykorzystania malarstwa w badaniach nad jednym zĘpów klejnotówjest praca Y' Hacken-broch, Enseignes. Renaissance Hat Jewels, Firenze 1996.

1Ż1

które znane byĘ Ęlko z archiwaliów, a których wygląd udało się przybliĘćdzięki dwom obrazom z początku XVII w.2 w niniejszym tekście pragnęmvrócić uwagę na kolejne dzieła złotnicze i jubilerskie znajdujące sięniegdyś w skarbcu katedralnym na Wawelu, a utrwalone pędzlem naobrazach należących do galerii portretów biskupów krakowskich w klasz-torze Franciszkanów w Krakowie.

Na portrecie kard. Bernarda Maciejowskiego 3 ukazano, jak to udowa-dniałem w innym miejscu' mitrę kard. Fryderyka Jagiellończykaa. Realizmszczegółów tego wizerunku skłania do uznania także innych przedstawio-nych na nim detali zawyobrażenia faktycznie istniejących, a nie wyimagino-wanych przedmiotów. Chcę tutaj zwrócić uwagę na krzyż i sześć świecz-ników stojących na mensie ołtarzowej za postacią kardynała oraz na krzyż,który Maciejowski trzyma w lewej ręce. Komplet ołtarzowy wykonany jest zesrebra (il. 1). Składające się na niego świeczniki mają zróżnicowanąwysokość i ustawione są symetrycznie względem krzyża od największego donajmniejszego. Ich trójboczne cokoĘ wsparte na nóżkach (w kształcie łapnłierzęcych? ), maj ą esowato ZarySowane nar oża zaakcentowane wolutami,a dolną krawędź utworzoną przez zbiegające się pośrodku i przewiązanewoluty. Na cokołach spocz5łvają profilowane plinĘ, na których osadzone sątrzony, których dolne części utworzone są z dwóch profilowanych pierścieniujmujących gruszkowe nodusy z wydatnym puklowaniem i liśćmi od spodu,zaś górne z balasów zdobionych u dofu liśćmi' a u góry profilowanymiobrączkami z listkowatymi wypustkami. Trzony zyvięilczonę są silnie spłasz-czonymi gałkami, profilowanymi pierścieniami i drobno puklowanymi profi-tkami. Na cokołach umieszczone są kartuszę z herbem Ciołek, odnosząrymsię niewątpliwie do fundatora. Dolna część krzyża oharzowego zasłoniętajest przez postać kardynała' lecz można sądzić, że jego cokół i trzon miaĘkomporycję zb|iżoną do świeczników (il. 2). Sam krzyż jest gładki, z ozdob-nymi, liściasto-wolutowymi zakoflczeniami ramion i pełnoplasĘczną, od-lewaną postacią Ukrzyzowanego.

Z dużą dozą pewności mozna zidentyfikować interesujący nas kompletołtarzowy z !.vm, którego opis znajdujemy w inwentarzu skarbca katedral-nego Z r. 1'602: Item hąbet hac Ecclesia Candelabra ar4entea quorumpńncipalia Sunt Sex alba cum cruce septima in medio eorum in Altań poni

2 K' I' Czyżewski, Pr4lc4:nek do działalności fundacyjnej kard. Fryderyka Jagietloń-czyka, [w:l Materiały sesji naukowej Między gotykiem a barokiem, zorganizoutanej przezKrakowski oddział SHS w 1994 r.' w druku.

3 Gdzie Wschód spotyka Zachód. Portret osobistości dawnej Rzec4lpospolitej 157G1763.Kataloy vrystawy pod kierunkiem J. Mąlinowskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, 1993,Warszawa 1993' s. 328-329' poz.41' - dat. przed 1ó08 (tam wcześniejsza literatura).

a Por. przyp. Ż.

1ŻŻ

solita alba proportionaliter et opere egregio vermiculari Italico facta ita ut duomaiora ponderent marcas argenti viginti septem et 112 Deinde ea consequentiaet in proportione eorum paulo minora marcas 23 114. Deinde duo ultimamarcas 21 718. Crux vero marcas 24 114 donata per Sua Celsium Illrum etRndmum Bernardufml Maczieiowski Episcopum modernum 5. Dodatkowo,w inwentarnl z 1620 r. zanotowano, że Świeczniki opatrzone byĘ herbamiBernarda Maciejowskiego6. Wszystkie istotne dane zawarte w opisie i naobrazie są zbieżne, a więc mamy pełne prawo sądzić, ze w jednym i drugimwypadku chodzi o ten sam przedmiot. Prz:lioczony zapis inwentarzowy jesto Ęle wazny, że zawiera informację o włoskim pochodzeniu kompletu orazpodaje jego wagę - całość zawierałałącznie ponad 95 grzywien srebra (ok.a5 kg). Warto w tym miejscu mvrócić uwagę' że do dzisiaj zachował sięw katedrze włocławskiej podobny komplet ołtarzowy rzymskiej roboty,ufundowany przez biskupa Hieronima RozrazewskigoT.

Kolejnym przedmiotem, który daje się z duĄm prawdopodobieńst-wem połącryć z danymi zawarĘmiw źródłach pisanych, jestkrzyż trzymanyw lewej Tęcę przez Maciejowskiego (il. 3). Wykonany ze srebra, osadzonyjest na długiej gładkiej lasce o okrągĘm przekroju, rwiefrczonej wydatnymnodusem w kształcie ujętej profilowanymi pierścieniami silnie spłaszczonejgałki' ozdobne, złocone zakofrczenia jego ramion uformowane są z liściakantu i anielskich główek. Na krzyz nałożona jest odlewana postaćChrystusa. P rzytoczona charakterystyka odpowiada dokładnie opisowi krry-ża zavłartemu w przywoĘwanym już inwentarzu skarbca z 1602 r.; Itemhabet crucem argenteam magnam longam cum virga ulnas quinque incomibus inauratam imaginem Crucifui ab una parte habentem ab alia planamdonatam per lllrmum olim Cardinąlem Raddziwil Episcopum Cracovien quaille usus fuit dum legationis fficio de latere fungeretur a Clemente OctauoPontifice ad Serenmum Poloniae et Sueciae Regem Sigismundum tertium tuncdum Serenmam olim Annam Caroli Archiducis Austiae accipiebat inConiugem, hac inter Vnle Capitulum utitur in processionibus publicis praeferri

5 Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej na Wawelu (dalej: AKK), Wizy-tacja katedry kard. Bernarda Maciejowskiego z 1'60Ż r. - Wiz. nr 18 (dalej: Wizytacja1602)' s. 3ó.

6 AKK, Inwentarz skarbQa katedry na Wawelu z 16Ż0 r. - sygn. I-81, s. 15; kompletołtarzowy B. Maciejowskiego dopisany został także do inwentarza skarbca z 1586 r., AKK -sygn. I-77, s. 20.

7 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce (dalej: KZSP), XI; Dawne województwo bydgoskie,18, Wocławek i okolice, oprac. W. Puget, M. Paździor, T. Chrzanowski, M. Kor-necki, Warszawa 1988, s. 40' il.492,496 (dat. przed 1600). Na włocławskim wzorowany byłz kolei komplet ołtarzowy w kolegiacie w Kruszwicy, por. M. Woźniak, Sztuka złotnikówtoruńskich okresu manieryzmu i baroku, Warszawa-Poznań_Toruń 1987' s. 27_28, il. 34[Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 45].

r23

enim eam Collegio suo facits. NiesteĘ, nie możemy mieć pewności czyMaciejowski lżywał krzyża Swego poprzednika' kard. Jerzego Radziwiłła,czy też przedstawiony na obrazie krzyż był jego własnym, a zgodność źródŁapisanego i ikonograficznego jest przypadkowa. Mimo pewnych wątpliwościnaleĄ stwierdzić, ze jest rzeczą wysoce prawdopodobną, iż na omawianymportrecie przedstawiono krryż utywany przez Jerzego Radziwiłła, kiedysprawował funkcję legata papieskiego w okresie starań kró|a Zygmunta IIIo poślubienie Anny Austriaczki 9. Rozwiązanie dekoracyjnych ramion krzy-ża, jego nowozytna na wskroś forma pozbawiona jakichkolwiek reminiscen-cji goĘckich mogą wskazywać, że zajm$ące nas dzieło powstało wewłoskim, może rzymskim warsztacie złotniczym.

Realistycznie ukazane jest równiez antependium ze strzyzonegoaksamitu z haftowanymi herbami Maciejowskiego, obrus oharzovy z haf-towanym zŁotem krańcem oraz wzotzysty dywan. Ze względl na niemoż-liwość ich identyfikacji z przedmiotami opisanymi w wawelskich inwen-taruach katedralnych nie poświęcimy im tutaj SZerSZego omówienia.

Wielce zasŁlżony na polu fundacji artystycznych biskup AndrzejStanisław Kostka Załuski przekazał w testamencie katedrze krakowskiejwspaniały krzyż pektora|ny oraz pierścień biskupi' Mówi o nich dopisekks. Kazimierza Bodurkiewicza w inwentarzu skarbca katedralnego z I761r.:Krzyż z sygnetem z kamieni ametystowych wielkich sześciu, z Ąamentów zasna około niego większych osmiu, pomnieyszych siedmiudziesiąt iednegozłożony, z Sygnetem kamien w srodku ametystowy na około zas Ęamencikownro 28. mającym, ofiarowany testamentem od JoXcią Jmci ZałuskiegoBiskupa Krak katedrze swey, iest oddany do skarbcu pnez Exekutorow lego.Anno 1759. Do tego zas Inwentarza 1768 Inserowany t0. Oba przedmiotywzbtldziły jużw 1759 r. zainteresowanie biskupa Kajetana Sołtyka, któremudostarczono je do obejrzenia, po czym decyzją Kapituły przekazanoprokuratorowi do przechowania w skarbie kapitulnym 11. Prawdopodobnie

8 AKK, Wizytacja 160Ż, s.36.' w 1592 r. J. Radziwiłł został w Rzymie mianowany przez papieża Klemensa VIII

legatem na ślutl Zygm:unta III i Anny, córki arcyksięcia Karola Styryjskiego. O udzialeRadziwiłła w zabiegach królewskich dotyczących planowanego małżeństwa por' W. Mtiller,Radziwiłł Jercy |w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), 30, 1987, s. 232. Kard. B. Ma-ciejowski miał prawo lżrywaniakrzyża zamiast pastorału nie tylko jako arcybiskup metropolitagnieźnieński' ale i jako |egat a latere, wyznaczony przęz papieża na ś|ub Zygmunta IIIi Konstancji Austriaczki w 1605 r.' por. J. Dzięgielewski, J. Maciszew ski, MaciejowskiBemard [w:] PSB, 19, 1974, s. 50.

10 AKK, Inwentarz skarbca katedry na Wawelu z 1761, r. - sygn. I-69, s.23.|1 Fabńca Ecclesiae Cracoviensis. MateńaĘ źródłowe do dzĘów katedry krakowskiej

w XVIII wieku z archiwaliów kapitulnych i kuiaĘch krakowskich, oprac. B' Przybyszewski,Kraków 1993, s. I21', nr 260 (Ż czerwca 1759) fŻródła do dziejów Wawelu, 14] - dalej:Fabica.

124

od początku precjoza te traktowano jako lokatę kapitafu i mimo wpisaniaw 1768 r. do inwentarza skarbca katedralnego zprzeznaczeniem do uzytkuordynariusza, mnacano kilkakrotnię uwagę' że z biegiem czasu tracą nawartości. w 1786 r. (19 maja) avrócono się do bpa sufragana FranciszkaPótkańskiego o przedstawienie obu przedmiotów do wyceny biegĘmw Warszawie oraz postanowiono przy nadarzającej się okazji dokonać ichsprzedaĘIz. 9 października tego roku biskup poinformował Kapitułę, zekrzyż i pierścień zostĘ ocenione na 530 ńoĘch monet 13. Sprawę spienięze-nia klejnotów podnoszono jeszcze w czasie posiedzeń KapituĘ ŻŻ maja1795 oruz 9 lutego 1796 r., ale do sprzedaĘ wówczas nię doszło 1a.

Logicznym krokiem jest próba poszukiwania omówionych wyżejprecjozów na portretach ich pierwotnego właŚciciela, A. S. K. Zafuskiego.Bliższe przyjrzenie się krzyzowi pektoralnemu oraz pierścieniowi widocz-nemu na reprezentacyjnym portrecie tego biskupa w klasztorze Francisz-kanów1s, przekonuje o sfuszności takiego postępowania (il. 4)' W za-wieszonym na piersi portretowanego pektorale rozpoznać można bezwątpienia krzyż znany z opisu inwentarzowego. Jego ramiona utworzone są

z wielkich, szlifowanych fasetowo ametystów - środek stanowi kamieńw kształcie leżącego prostokąta o ścięĘch narożnikach, wokół niego ułozonesą kamienie wieloboczne, zbliżone do koła (lub wręcz koliste), dolne'dŁlisze ramię za'wiera ponadto mniejszy kamień w formie stojącegoprostokąta. o ile można się domyślać na podstawie oglądu szkicowopotraktowanego azurowego obramienia pektorału' to jest ono utworzonez drobnych listków (?) kameryzowanych diamencikami. osiem większychdiamentów wymienionych w opisie akcentowało zapewne zakofrczeniaramion oraz natożniki pomiędzy nimi. Wielki pierścień na serdecznympalcu uniesionej w geście błogosławieństwa prawiry widoczny jest niestetyz profilu, ale i tak stwierdzić można, że jest ozdobiony ametystemotoczonym diamencikami. Sposób ujęcia klejnotów porwa|a śmiało przypu-szczać, że taMe szaĘ biskupa (alba, tunicella i kapa), jego infuła z haf-towaną gołębicą Ducha Swiętego w promienistej glorii i kameryzowanąbordiurą oraz pastorał z postacią baranka w krzywaśni oddane zostałyz pełnym realizmem. Szczególną uwagę przyciąga kapa zdobiona wiciąliściastą, której sposób oddania malarskimi środkami sugeruje, żebyćmożewykonana była techniką gobelinową. Niewykluczone) że również stojące namensie ołtarzowej w tle świeczniki pokazane zostały zgodnie z rzeczywistoś'

12 Tamże, s. 236, nr 516.13 Tamże' s.237_Ż38, nr 519.|a Tamże, s. Ż69, nr 580, s.272, nr 585.|5 KZSP,IY, Miasto Kraków,Ż: Kościoły i klasztory Śródmieścia, /, ręd. A' Bochnak,

J. Samek, Warszawa 1971, s. 1Ż4, i|. 4t3.

IŻ5

cią. Być może przyszłe badania archiwalne pozwolą wzbogacić informacjena temat opisanych przedmiotów.

Chociaż wszystkie omówione wyżej dzieła złotnictwa przepadĘ bezpo-wrotnie, to jednak można powiedzieć, że dla badaczy, dzięki zachowanymprzekazom ikonograficznym, nie zostaĘ całkiem utracone.

Myślę, że przedstawione powyżej uwagi dostatecznie dowodzą konie-czności szerszego uwzględnien ia przekazów ikonograficz ny ch, szczególniew badaniach nad strojem, klejnotami i bronią. Na szczegółowy rozbióri wyczerpującą interpretację oczekuj e na przykład portret koronacyjny AnnyJagiellonki w katedrze na Wawelu, z drobiazgowo oddanymi detalami strojui bizuterii.

126

.*łś--ł

l-2. Portret kard. Bemarda Maciejowskiego, pocz. w. XVII - fragmenty ze świecznikami ołtarzowymi i krzyżemKrakóq klasztor Franciszkanów (fot. S. Michta)

3. Krzyż arcybiskupi (legacki). Fragment portretu kard. Bemarda Maciejowskiego, pocz. w. XVII.Kraków. klasztor Franciszkanów (fot. S. Michta)

4. T. Kuntze' Pońret bpa Andrzcja Stanisława Kostki Załuskiego. l 75l{ - fragrnent z krzyżen pektoralnyrn i pierścienicnlbiskupinl' Kraktiw. klasztor Franciszkanów (fot. S. Michta)