DANUTA FIGURSKA-CIURA, DAGMARA ORZEŁ, MARZENA STYCZYŃSKA, WACŁAW LESZCZYŃSKI, ALICJA ŻECHAŁKO-CZAJKOWSKA WPŁYW SKROBI OPORNEJ RS4 NA METABOLIZM SZCZURÓW RASY WISTAR. WSKAŹNIKI BIOCHEMICZNE I LIPIDOWE THE INFLUENCE OF RS4 RESISTANT STARCH ON WISTAR RATS METABOLISM. BIOCHEMICAL AND LIPID INDICES Katedra Technologii Rolnej i Przechowalnictwa Akademia Rolnicza we Wrocławiu 50-375 Wrocław, ul. C.K. Norwida 25 e-mail: [email protected]Kierownik: prof. dr hab. A. Żechałko-Czajkowska Oceniono wpływ 5% dodatku skrobi opornej chemicznie modyfikowanej (RS 4) w diecie na wybrane wskaźniki biochemiczne i lipidowe we krwi oraz w wątrobie szczurów rasy Wistar. Słowa kluczowe: skrobia oporna typu RS 4, cholesterol, triglicerydy, szczury Key words: resistant starch RS4, cholesterol (TC), triacyloglycerols (TAG), rats WSTĘP W badaniach na zwierzętach i ludziach wykazano korzystne oddziaływanie różnych ty- pów skrobi opornej (RS) na gospodarkę lipidową. W modelach doświadczalnych obserwo- wano obniżanie się poziomu różnych wskaźników lipidowych min. stężenia cholesterolu i triglicerydów we krwi u zwierząt [3, 6, 13, 18] lub brak znaczącego wpływu RS na po- ziom triglicerydów, cholesterolu całkowitego i poszczególnych jego frakcji we krwi u ludzi i u zwierząt doświadczalnych [9, 10]. Cytowane badania dotyczą głównie własności biologicznych skrobi typu RS2 i RS3. Obec- nie obserwuje się duże zainteresowanie własnościami skrobi RS4, która wykazuje mniejszą wrażliwość na działanie enzymów trawiennych in vitro. Do tej pory brak jest doniesień na temat oporności skrobi RS4 in vivo [8, 14]. Celem pracy była ocena wpływu trzech preparatów skrobi opornej typu RS 4 na wyróżniki wzrostowe, wskaźniki biochemiczne oraz lipidowe krwi i wątroby szczurów rasy Wistar. MATERIAŁ I METODY Doświadczenie przeprowadzono na 32 samcach i 40 samicach szczurów rasy Wistar o średniej ma- sie początkowej odpowiednio 225 g i 160 g. Samce - ♂ (n=8) i samice - ♀ (n=10) losowo podzielono ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 1-6
Oceniono wpływ 5% dodatku skrobi opornej chemicznie modyfikowanej (RS 4) w diecie na wybrane wskaźniki biochemiczne i lipidowe we krwi oraz w wątrobie szczurów rasy Wistar.
Słowa kluczowe: skrobia oporna typu RS 4, cholesterol, triglicerydy, szczury Key words: resistant starch RS4, cholesterol (TC), triacyloglycerols (TAG), rats
WSTĘP
W badaniach na zwierzętach i ludziach wykazano korzystne oddziaływanie różnych ty-pów skrobi opornej (RS) na gospodarkę lipidową. W modelach doświadczalnych obserwo-wano obniżanie się poziomu różnych wskaźników lipidowych min. stężenia cholesterolu i triglicerydów we krwi u zwierząt [3, 6, 13, 18] lub brak znaczącego wpływu RS na po-ziom triglicerydów, cholesterolu całkowitego i poszczególnych jego frakcji we krwi u ludzi i u zwierząt doświadczalnych [9, 10].
Cytowane badania dotyczą głównie własności biologicznych skrobi typu RS2 i RS3. Obec-nie obserwuje się duże zainteresowanie własnościami skrobi RS4, która wykazuje mniejszą wrażliwość na działanie enzymów trawiennych in vitro. Do tej pory brak jest doniesień na temat oporności skrobi RS4 in vivo [8, 14].
Celem pracy była ocena wpływu trzech preparatów skrobi opornej typu RS 4 na wyróżniki wzrostowe, wskaźniki biochemiczne oraz lipidowe krwi i wątroby szczurów rasy Wistar.
MATERIAŁ I METODY
Doświadczenie przeprowadzono na 32 samcach i 40 samicach szczurów rasy Wistar o średniej ma-sie początkowej odpowiednio 225 g i 160 g. Samce - ♂ (n=8) i samice - ♀ (n=10) losowo podzielono
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 1-6
2 Nr 1
na 4 grupy. Uzyskano zgodę Lokalnej Komisji Etycznej ds. Doświadczeń na Zwierzętach na przepro-wadzenie doświadczenia.
W trakcie eksperymentu zwierzętom z grup kontrolnych (K♂ i K♀) przez 4 tygodnie podawano ad libitum modyfikowaną półsyntetyczną dietę dla gryzoni laboratoryjnych (AIN – 93M) [15]. Mo-dyfikacja dotyczyła zastosowania skrobi pszennej zamiast kukurydzianej i zastąpienia części skrobi pszennej jednym z preparatów skrobi opornej. Badaniom poddano monofosforan skrobi ziemniaczanej (S1), monofosforan rozpuszczalnej skrobi ziemniaczanej (S2) oraz monofosforan skrobi ziemniaczanej ogrzewany z dodatkiem glicyny i poddany działaniu mikrofal (S3).
Uwzględniając stopień oporności preparatów, dodatek RS wynosił 50 g/kg diety (5%). Oporność określona wg metody Englyst’a [5] wynosiła odpowiednio: S1- 42%, S2- 43%, S3- 46%.
W czasie doświadczenia, kontrolowano spożycie paszy oraz przyrost masy ciała zwierząt. Po zakoń-czeniu eksperymentu zwierzęta usypiano ketonalem, pobierano krew z serca oraz wypreparowywano wątrobę.
We krwi pełnej oznaczono hematokryt i stężenie hemoglobiny, a w surowicy przy użyciu testów biochemicznych firmy BioSystems: stężenie glukozy, cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu HDL i triglicerydów (TGC). W ekstraktach z wątroby przygotowywanych metodą Folcha [7] przy użyciu testów biochemicznych firmy BioSystems oznaczono zawartość TC i TGC.
Wyniki oceniono metodą jednokierunkowej analizy wariancji z testem Duncana (p<0,05). Grupy jednorodne statystycznie (Tabela I i II) oznaczono jednakowymi literami (a, b, c).
WYNIKI I DYSKUSJA
W tabeli I przedstawiono średnie spożycie paszy i przyrosty masy ciała, średnią masę wątroby oraz zawartość cholesterolu całkowitego i triglicerydów w wątrobie w grupach ba-danych samców i samic. Średnie spożycie paszy przy dietach doświadczalnych nie różniło się istotnie w porównaniu do grup kontrolnych.
Tabela I. Spożycie paszy i przyrosty masy ciała oraz masa wątroby i zawartość cholesterolu całkowi-tego (TC) i triglicerydów (TGC) w wątrobie szczurów
Feed intake, body mass increase, liver mass, total cholesterol (TC) and trigliceride (TGC) content in liver
1-czynnikowa Anova, różnice statystycznie istotne p<0,05; tą samą literą zaznaczono grupy jednorodne statystycznie
D. Figurska-Ciura i in.
�Nr 1
W grupach zwierząt otrzymujących preparaty skrobi opornej stwierdzono istotnie niż-sze przyrosty masy ciała w porównaniu do grup kontrolnych. Podobne wyniki w badaniach na szczurach uzyskali Delahaye i wsp. [4], Younes i wsp. [19] De Deckere i wsp. [3]. W badaniach innych autorów nie stwierdzono wpływu skrobi opornej na przyrost masy ciała zwierząt doświadczalnych [17, 18]. Cytowane badania dotyczyły skrobi opornych typu RS1 – RS3.
W grupach S2♀ i S3♀ średnia zawartość TC wątrobie była o około 20% niższa w porów-naniu do grupy kontrolnej (Tabela I). Średnia zawartość TC w wątrobie samców z grupy S2♂ była natomiast wyższa o 46% w porównaniu do grupy kontrolnej. W grupie S2♂ stwierdzono również o około 40% wyższy poziom TGC w wątrobie niż w grupie kontrolnej.
W badaniach Chenga i wsp. [2] poziom cholesterolu całkowitego i triglicerydów w wątro-bie szczurów, którym podawano paszę z dodatkiem skrobi opornej RS2 był niższy w stosunku do grupy kontrolnej odpowiednio o 6,6% i 28%. Podobne wyniki uzyskali też Lopez i wsp. [12].
Tabela II. Poziom hematokrytu i hemoglobiny we krwi oraz zawartość glukozy, cholesterolu całkowi-tego (TC), cholesterolu HDL i triglicerydów (TGC) w surowicy krwi szczurów
Haematocrit and hemoglobin level in blood and glucose, total cholesterol, and HDL-cho-lesterol content in blood serum
1-czynnikowa Anova, różnice statystycznie istotne p<0,05; tą samą literą zaznaczono grupy jednorodne statystycznie
W tabeli II przedstawiono średni poziom hematokrytu i hemoglobiny we krwi, średnią za-wartość glukozy, cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu HDL oraz triglicerydów (TGC) w surowicy krwi w grupach badanych samców i samic. Nie wykazano wpływu dodatku skro-bi opornej do paszy na poziom wskaźników biochemicznych we krwi oraz na zawartość cho-lesterolu całkowitego w surowicy krwi zwierząt. Stwierdzono natomiast istotne obniżenie za-wartości TGC w surowicy krwi w grupach zwierząt obu płci otrzymujących preparaty skrobi opornej. W grupach samców średnia zawartość TGC w surowicy krwi była o około 40%, a u samic o około 30% niższa w porównaniu do grup kontrolnych.
Skrobia oporna RS4 a metabolizm u szczurów
4 Nr 1
Podobne oddziaływanie różnych typów skrobi opornej obserwowano w badaniach innych autorów. Delahaye i wsp. [4] stosując dodatek ryżowej i kukurydzianej skrobi opornej do diet wysokotłuszczowych odnotowali w surowicy krwi badanych szczurów w porównaniu do grupy kontrolnej spadek poziomu triglicerydów średnio o 35,6%.
W badaniach Chenga i wsp. [2] poziom triglicerydów (TGC) w surowicy zwierząt karmio-nych paszą z dodatkiem ryżowej RS zmniejszył się o 10%, natomiast w badaniach Younes’a i wsp. [19] stwierdzono, że 25% dodatek surowej skrobi ziemniaczanej do diety szczurów rasy Wistar powodował obniżenie zawartości triglicerydów o 29 – 42%. W badaniach De De-ckere i wsp. [3] dodatek wysokoamylozowej skrobi kukurydzianej do diety szczurów Wistar nie wpływał na zawartość TC i TGC w surowicy. W innych badaniach również nie stwierdzo-no wpływu RS na metabolizm lipidów u zwierząt [11, 14].
Mechanizmy działania hipocholesterolemicznego i hipolipidemicznego RS u zwierząt doświadczalnych nie są do końca poznane. Formułowane są na ten temat różne hipotezy [1, 13, 18]. Skrobia oporna może modyfikować poziom cholesterolu we krwi wpływając na metabolizm kwasów żółciowych i zwiększenie wydalania steroli z kałem [12]. Przypuszcza się ponadto, że powstające w wyniku fermentacji RS w jelicie grubym krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) hamują syntezę cholesterolu w wątrobie oraz obniżają aktyw-ność enzymów regulujących syntezę kwasów tłuszczowych, co powoduje spowolnienie liopogenezy [6, 11, 16]. Za obniżanie tempa lipogenezy u zwierząt doświadczalnych od-powiedzialne mogą być także zmiany metabolizmu glukozy obserwowane pod wpływem RS [12].
WNIOSKI
W warunkach doświadczenia zastosowanie 5% dodatku chemicznie modyfikowanej skro-bi ziemniaczanej (RS4) do diety 1. obniżyło przyrosty masy ciała samic i samców,2. spowodowało spadek poziomu triglicerydów w surowicy krwi o około 30 – 40%,3. nie wywołało zmian zawartości cholesterolu całkowitego i cholesterolu HDL w surowi-
cy krwi zwierząt z wyjątkiem grupy samic otrzymujących monofosforan rozpuszczalnej skrobi ziemniaczanej, u których nastąpił wzrost stężenia cholesterolu HDL średnio o oko-ło 35%.
D . F i g u r s k a - C i u r a , D . O r z e ł , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
WPŁYW SKROBI OPORNEJ RS 4 NA METABOLIZM SZCZURÓW RASY WISTAR. WSKAŹNIKI BIOCHEMICZNE I LIPIDOWE
Streszczenie
Oceniono wpływ zawartości skrobi opornej RS 4 w diecie na wybrane wskaźniki biochemiczne i lipidowe we krwi oraz w wątrobie szczurów. 4-tygodniowe doświadczenie przeprowadzono na 32 samcach i 40 samicach szczurów rasy Wistar. W trzech dietach doświadczalnych zastosowano 5% do-datek modyfikowanej chemicznie skrobi ziemniaczanej. Oznaczono poziom hemoglobiny oraz hema-
D. Figurska-Ciura i in.
5Nr 1
tokrytu we krwi, stężenie glukozy, cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu HDL, triglicerydów (TGC) w surowicy a także stężenie cholesterolu całkowitego i triglicerydów w wątrobie. U zwierząt obu płci karmionych dietami doświadczalnymi stwierdzono niższe stężenie TGC w surowicy krwi (30 – 40%) w porównaniu do grup kontrolnych. Nie stwierdzono istotnych różnic zawartości cholesterolu całkowitego i cholesterolu HDL w surowicy krwi zwierząt w grupach doświadczalnych.
D . F i g u r s k a - C i u r a , D . O r z e ł , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
THE INFLUENCE OF RS4 RESISTANT STARCH ON WISTAR RATS METABOLISM. BIOCHEMICAL AND LIPID INDICES
Summary
The influence of resistant starch RS4 on total cholesterol (TC), HDL cholesterol, triacyloglycerols (TAG) composition in blood serum and liver of rats was determined.
4 week experiment involved 32 males and 40 females laboratory Wistar rats allotted in 4 groups in each sex. Control rats were feed ad libitum with standarised synthetic diet AIN-93. In experimental groups animals were given modified feed enriched with 5% of resistant starch. monophosphate of potato starch, monophosphate of soluble potato starch and monophosphate of potato starch heated with glycne and microwaved were examined. Diet enrichment with resistant starch decerased triacyloglycerol level (TAG) while the total cholesterol (TC) level, in serum was not affected.
PIŚMIENNICTWO
1. Champ MJ.: Physiological aspects of resistant starch and in vivo measurments, J. AOAC Int., 2004, 87(3): 749 – 55.
2. Cheng H.H., Lai M.H.: Fermentation of resistant rice starch produces propionate reducing serum and hepatic cholesterol in rats, J. Nutr., 2000 , 130, 1991-1995
3. De Deckere E., Kloots W., Kloots W., van Amelsvoort J.: Resistant starch decreases serum total cholesterol and triacylglycerol concentrations in rats. J. Nutr., 1993, 123, 2142-2151
4. Delahaye E.P., Sequera B., Herrera I.: Plant starches and oils. Their influence on digestion in rats. J. Sci. Food Agric., 1998, 77, 381-386.
5. Englyst H.N., Hudson J.G.: The classification and measuremet of dietary carbohydrates. Food Chem., 1996, 57(1): 15 – 21.
6. Fernandez M.L., Suheeta R., Vergara-Jimenez M.L.: Resistant starch and cholestyramine have dist-inct effects on hepatic cholesterol metabolism in guinea pigs fed a hypercholesterolemic diet. Nutr. Res., 2000, 20(6): 837-849.
7. Folch J., Lees M., Stanley L.S.: A simple method for isolation and purification of total lipids from animal tissues. J. Biol. Chem., 1957, 226, 497 – 509.
8. Haralampu S.G.: Resistant starch – a review of the physical properties and biological impact of RS3. Carbohydrate Polymers, 2000, 41, 285-292.
9. Heijnen M.L.A., Van Amelsvoort J.M.M., Deurenberg P., Beynen A.C.: Limited effect of consump-tion of uncooked (RS2) or retrograded (RS3) resistant starch on putative risk factors for colon cancer in healthy men. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 67: 322 – 331.
10. Jenkins D., Vuksan V., Kendall C., Würsch P., Jeffcoat R., Waring S., Mehling C.C., Vidgen E., Au-gustin L., Wong E.: Physiological effects of resistant starches on fecal bulk, short chain fatty acids, blood lipids and glycemic inde., J. Am. College Nutr., 1998, 17, 609-616.
Skrobia oporna RS4 a metabolizm u szczurów
6 Nr 1
11. Kim W.K., Chung M.K., Kang N.E., Kim M.H., Park O.J: Effect of resistant starch from corn or rice on glucose control, colonic events, and blood lipid concentrations in streptozotocin-induced diabetic rats. J. Nutr. Biochem., 2003, 14, 166-172.
12. Lopez H.W., Levrat-Verny M.A., Coudray C., Besson C., Krespine V., Messager A., Demigné C., Rémésy C.: Class 2 resistant starcheslower plasmaand liver lipids and improve mineral retention in rats. J. Nutr., 2001, 131, 1283 – 1289.
13. Martinez-Flores H.E., Chang Y.K., Martinez-Bustos F., Sgarbieri V.: Effects of high fiber products on blood lipids and lipoproteins in hamsters. Nutr. Res., 2004, 24, 85 – 93.
14. Nugent A.P.: Health properties of resistant starch. Brit. Nutr. Found. Bull., 2005(30) 27-54.15. Reeves P.G., Nielsen F.H., Fahey G.C.: AIN-93 Purified diets for laboratory rodents. J. Nutr., 1993,
11, 123, 1939-1951. 16. Soral-Śmietana M., Wronkowska M.: Resistant starch – nutritional and biological activity. Pol. J.
Food Nutr. Sci. 2004, 13/54, 1, 51-64. 17. Trautwein E.A., Forgbert K., Rieckhoff D., Erbersdobler H.F.: Impact of β – cyclodextrin and re-
sistant starch on bile acid metabolism and fecal steroid excretion in regard to their hypolipidemic action in hamsters. Biochimica et Biophysica Acta, 1999, 1437, 1-12.
18. Vanhoof K.M., De Schrijver R.: Consumption of enzyme resistant starch and cholesterol metabolism in normo- and hypercholesterolemic rats. Nutr. Res., 1997, 17, 1331-1340.
19. Younes H., Levrat M.A., Demigné C., Rémésy C.: Resistant starch is more effective than cholestyra-mine as a lipid-lowering agent in the rat. Lipids, 1995, 30, 847-853.
D. Figurska-Ciura i in.
EDYTA KWIATKOWSKA1, SA’EED BAWA2
GLUKOZYNOLANY W PROFILAKTYCE CHORÓB NOWOTWOROWYCH – MECHANIZMY DZIAŁANIA
THE ROLE OF GLUCOSINOLATES IN THE PREVENTION OF CANCER – MECHANISMS OF ACTIONS
1) Zespół Szkół Gastronomicznych00-680 Warszawa ul. Poznańska 6/8
2) Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Praca o charakterze przeglądowo-poglądowym mająca na celu przedstawie-nie roli i mechanizmów działania glikozynolanów w profilaktyce chorób nowo-tworowych. Glukozynolanom przypisuje się rolę wspomagającą syntezę enzymów odtruwających, odpowiedzialnych za szybkie wydalanie z organizmu substancji rakotwórczych. Po za tym stwierdzono, że aktywują białka i enzymy fazy drugiej detoksykacji. Związki te są bardzo ważne z punktu widzenia żywieniowego i dlatego cały czas prowadzone są badania nad ich pozytywnym wpływem w walce z nowo-tworami.
Słowa kluczowe: glukozynolany, izotiocyjaniany, nowotworyKey words: glucosinolates, isothiocyanates, cancer
WSTĘP
Nieracjonalne i niezbilansowane odżywianie prowadzące do niedoborów lub nadmiarów składników odżywczych oraz niewłaściwa jakość zdrowotna żywności są przyczyną wystę-powania chorób na tle wadliwego żywienia, czyli chorób dietozależnych.
Nowotwory zajmują drugie miejsce w strukturze zgonów w Polsce, stanowiąc około 24% wszystkich zgonów. Większość z nich spowodowana jest przez nowotwory złośliwe zaliczane do tzw. nowotworów żywieniowo zależnych [16]. Złe, nieracjonalne żywienie, stres, zbyt kaloryczne i zbyt tłuste posiłki przyczyniają się do powstawania i nasilania chorób nowotwo-rowych. Również zbyt niskie spożycie owoców i warzyw, które obfitują w drogocenne dla zdrowia witaminy i składniki mineralne nie mogą skutecznie bronić organizmu przed nowo-tworami. Liczne badania laboratoryjne wykazały, że zwiększenie udziału tłuszczów w diecie,
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 7-1�
8 Nr 1
zwłaszcza nasyconych, powoduje zwiększenie zachorowalności zwierząt laboratoryjnych na nowotwory. Największa korelacja między spożyciem tłuszczów a występowaniem nowotwo-rów złośliwych dotyczyła: raka sutka, raka jelita grubego, raka trzonu macicy i raka gruczołu krokowego, raka żołądka [16]. Można uznać, że nowotwory te są dietozależne.
Badania naukowe dowodzą, że obok cennych składników odżywczych istnieje szereg substancji uznanych za nieodżywcze, które mogą działać profilaktycznie oraz leczniczo w różnych chorobach, między innymi w nowotworach (Tabela I).
Tabela I. Wtórne metabolity roślin odgrywające potencjalną rolę w prewencji chorób nowotworo-wych [4, 5, 8].
Plant foods and non-nutritive constituents potentially related to cancer prevention [4, 5, 8].
Główne źródło Rodzaj wtórnych metabolitów
Antykancerogenna aktywność
Rośliny krzyżowe Indole, glukozynolany, izotiocyjaniany
Aktywują enzymy II Fazy detoksykacji, czyli wspomagają syntezę enzymów odtruwają-cych, odpowiedzialnych za szybkie wyda-lanie substancji rakotwórczych, zatrzymują rozwój komórek nowotworowych, hamują cząsteczki adhezyjne, hamują przerzuty oraz zwiększają apoptozę
Rośliny cebulowe (czosnek, cebula)Rośliny krzyżowe(brokuły, kapusta)
Organiczne związki siarki: siarczek dialilu, trisiarczek allilometylu
Hamują proliferację komórek, stymulują róż-nicowanie się komórek rakowych, zmniejsza-ją stężenie hormonów steroidowych, hamu-ją aktywność dekarboksylazy ornitynowej. Wspomagają wydalanie substancji rako-twórczych, pobudzają układ odpornościowy, hamują działanie rakotwórczych substancji. Ajoene działa na komórki nowotworowe tok-sycznie, w żołądku hamują rozwój bakterii odpowiedzialnych za tworzenie nitrozoamin, zapobiegają przemianom azotanów w azoty-ny oraz powstawaniu nitrozoamin.
W ostatnim czasie dużą rolę prozdrowotną przypisuje się wtórnym metabolitom roślin, między innymi związkom azotowym, do których należą glukozynolany.
Metabolizm i właściwości prozdrowotne glukozynolanów
Glukozynolany są charakterystycznymi metabolitami roślin z rodziny krzyżowych. Glukozynolany są produktami metabolizmu czterech aminokwasów: metioniny (GLS ali-fatyczne), fenyloalaniny lub tyrozyny (GLS arylowe) oraz tryptofanu (GLS indolowe) [2]. Glukozynolany są związkami o niewielkiej aktywności biologicznej, natomiast wysoką ak-tywnością charakteryzują się produkty ich enzymatycznej hydrolizy. Pod wpływem enzymu
E. Kwiatkowska, S. Bawa
�Nr 1
mirozynazy, uruchamianej w trakcie uszkodzeń tkanek roślin, glukozynolany są hydrolizo-wane do wolnej glukozy i niestabilnego aglikonu (jonu tiohydroksymo-O-sulfonowego), de-gradowanego następnie do jonu siarczanowego oraz wielu biologicznie czynnych produktów, głównie izotiocyjanianów, nitryli i tiocyjanianów [6].
W ostatnich latach prowadzi się wiele badań nad hamującym wpływem kapusty i innych warzyw z rodziny krzyżowych na rozwój komórek nowotworowych. Glukozynolanom obficie występującym w warzywach krzyżowych przypisuje się rolę wspomagającą syntezę enzymów odtruwających, odpowiedzialnych za szybkie wydalanie z organizmu substancji rakotwórczych.
Szczególnie wysoką zawartość GLS posiadają warzywa krzyżowe, należące do rodziny Cru-ciferae [6]. Zaliczane są nich: kapusta (biała, czerwona, włoska, pekińska), brukselka, kalafior, rzodkiewka i rzodkiew, rzepa, brokuły, jarmuż, rzeżucha. Najwyższe ilości glukozynolanów znajdują się w rzeżusze (658 mg/100g), a najniższe w kapuście pekińskiej (19 mg/100 g) [11].
Tabela II. Ochronne funkcje indukowanych białek II fazy [17] Protective functions of inducible phase 2 proteins [17]
Białka fazy II Mechanizmy ochronne
S-transferazy glutationowe (α,µ π) Koniugacja z glutationem (GSH)Redukcja grupy alkilowej, lipidów i hydronad-tlenków z zasad DNA
Transferazy glukuronozylowe - UPD Koniugacja z kwasem glikuronowymNAD(P)H:Oksydoreduktaza chininonu(QR, NQO1)
Redukcja chinonów do hydrochinonówPrzerywanie reakcji łańcuchowychRegeneracja koenzymu Q, witaminy E
tlenowychDehydrogenaza leukotrienowa B4 Obniżenie poziomu leukotrienu B4 i łagodzenie
stanów zapalnych
W wielu badaniach stwierdzono, że substancje zawarte w warzywach krzyżowych, mię-dzy innymi glukozynolany, aktywują białka i enzymy fazy II detoksykacji [15] (Tabela II).
Badania wykazały, że antyrakowe działanie warzyw krzyżowych należy przypisać pro-duktom hydrolizy glukozynolanów – izotiocyjaninanom i związkom indolowym [6]. Izo-tiocyjaniany i związki indolowe poprzez indukcję układów enzymatycznych I i II fazy ma-tabolizmu ksenobiotyków mogą wpływać na wydalanie, bądź neutralizowanie czynników rakotwórczych i mutagennych. W I fazie produkty hydrolizy GLS mogą aktywować lub inhi-
Glukozynolany w profilaktyce chorób nowotworowych
10 Nr 1
bować monooksygenazy katalizujące wiele procesów oksydacyjno-redukcyjnych, natomiast w II fazie detoksykacji, w której ma miejsce tworzenie połączeń metabolitów ksenobiotyków z endogennymi związkami w celu ich wydalenia z organizmu, związki te mogą nasilać dzia-łanie transferaz [18].
R
N
S Glukoza
O SO3-
R
N
SH
O SO3NHO
S
RS
N R N SN
R
NS
pH>8pH 5-8pH 2-5
aglikon
glukoza
tiocyjanian nitryl izotiocyjanian
Ryc. 1. Schemat hydrolizy glukozynolanów do izotiocyjanianów pod wpływem enzymu mirozynazy. Conversion of glucosinolates to isothiocyanates by plant myrosinase [13].
Van Poppel i wsp. [19], w opublikowanej meta-analizie kohorty wykazali, że zwiększone ilości spożywanych warzyw z rodziny krzyżowych zmniejszają ryzyko zachorowania na no-wotwór: żołądka, okrężnicy, płuc i odbytu.
Są dowody na to, że warzywa z rodziny krzyżowych i ich pochodne zmniejszają apop-tozę uszkodzonych krypt, ale nie ma takich dowodów wobec normalnych krypt. Badania in vitro wykazały, że ekspozycja ludzkich komórek nowotworowych na izotiocyjaniany blokuje mitozę i pobudza komórki odpowiedzialne za kontrolę przylegania komórek, apoptozę, nam-nażanie się komórek [15].
Pomimo wielu odmiennych opinii na temat szkodliwości izotiocyjanianów wydaje się, że nie mają one toksycznego działania na organizm przy normalnej konsumpcji [13] i [1]. Dopiero 100-krotne dawki wykazują toksyczny wpływ na geny. Natomiast glukozynolany z rzepaku mają niekorzystny wpływ na tarczycę u zwierząt. Żadnych takich efektów nie za-obserwowano u ludzi [9].
Wykazano, że wysokie spożycie warzyw z rodziny krzyżowych może chronić przed ra-kiem prostaty, jednak zebrane dowody nie są jeszcze przekonywujące. Badano związek mię-dzy spożyciem tych roślin a ryzykiem raka prostaty u 51,529 ludzi w Stanach Zjednoczonych w wieku 40-75 lat. Ogólnie, nie znaleziono żadnego istotnego związku między spożyciem roślin krzyżowych a ryzykiem raka prostaty. Prawdopodobnie rośliny krzyżowe działają ochronnie we wczesnym etapie powstawania raka prostaty u młodszych ludzi poniżej 60 roku życia [3].
E. Kwiatkowska, S. Bawa
11Nr 1
W Chinach przeprowadzono badania wśród 233 kobiet chorych na raka płuc, w tym 187 hospitalizowanych. W badaniu wykazano antykancerogenne właściwości izotiocyjanianów, szczególnie u osób palących [8].
Niektóre izotiocyjaniany, skutecznie blokowały rozwój indukowanych chemicznie nowo-tworów w modelach zwierzęcych. Są one silnymi induktorami fazy II białek. Jest wiele badań prowadzonych na myszach, które świadczą, że stymulowanie procesów fazy II jest wysoce efektywną strategią dla zmniejszenia ryzyka rozwoju nowotworów [17].
Dane z tych badań wskazują, że znaczącą redukcję we względnym ryzyku zaobserwowa-no tylko w przypadku spożycia warzyw krzyżowych, a spożycie innych warzyw i owoców nie daje znaczących dowodów na duże korzyści w prewencji raka pęcherza.
Również podobną zależność wykazano w badaniach spożycia warzyw krzyżowych w pre-wencji raka prostaty [7, 10].
PODSUMOWANIE
Na podstawie danych literaturowych można stwierdzić, że glukozynolany, wszechobecne w warzywach krzyżowych mogą mieć zastosowanie w profilaktyce i leczeniu chorób nowo-tworowych. Dla określenia dokładnych mechanizmów działania tych substancji konieczne są dalsze badania zarówno na modelach zwierzęcych, jak i u ludzi.
Tabela III. Spożycie owoców i warzyw a występowanie raka pęcherza u mężczyzn, w Health Profes-sionals Follow-up Study (1986-1996)*
Fruit and vegetable intake and incidence of bladder cancer in a male in Health Professionals Follow-up Study (1986-1996).
* prospektywne badania kohortowe przeprowadzone wśród 47,909 mężczyzn (w 252 przypadkach stwierdzono występowanie raka pęcherza)
prospective cohort in 252 cases of bladder cancer in 47,909 men [12]. ** Znaczącą redukcję we względnym ryzyku zaobserwowano tylko w przypadku warzyw krzyżowych. The only significant reduction in relative risk was observed with cruciferous vegetables
E . K w i a t k o w s k a , S . B a w a
GLUKOZYNOLANY W PROFILAKTYCE CHORÓB NOWOTWOROWYCH – MECHANIZMY DZIAŁANIA
Streszczenie
Żywność pochodzenia roślinnego oprócz odżywczych składników zawiera również wiele cennych składników nieodżywczych, które mogą działać profilaktycznie oraz leczniczo w różnych chorobach
Glukozynolany w profilaktyce chorób nowotworowych
12 Nr 1
cywilizacyjnych, między innymi w nowotworach. Rośliny produkują tysiące związków fenolowych jako drugorzędne metabolity, między innymi związki azotowe. Glukozynolanom przypisuje się rolę wspomagającą syntezę enzymów odtruwających, odpowiedzialnych za szybkie wydalanie z organizmu substancji rakotwórczych. Po za tym stwierdzono, że aktywują białka i enzymy fazy drugiej detoksy-kacji. Związki te są bardzo ważne z punktu widzenia żywieniowego i dlatego cały czas prowadzone są badania nad ich pozytywnym wpływem w walce z nowotworami.
E . K w i a t k o w s k a , S . B a w a
THE ROLE OF GLUCOSINOLATES IN THE PREWENTION OF CANCER – MECHANISMS OF ACTIONS
Summary
Foods of plant origin, despite plenty of nutrients contain many non-nutrition compounds, which may prevent many diet-related non-communicable diseases, such as cancer. Plants produce thousands of phenolic compounds as secondary metabolites, such as nitrous compounds. Glucosinolates are respon-sible for the secretion of detoxifying enzymes that remove carcinogens for the organism. Furthermore, they activate proteins and II phase detoxifying enzymes. The compounds are very important that is why scientists are still investigating their beneficial note in cancer prevention and management.
PIŚMIENNICTWO
1. Farnham M.W., Wilson P.E., Stephenson K.K., Fahey J.W.: Genetic and environmental effects on glucosinolate content and chemoprotective potency of broccoli. Plant Breeding, 2004, 123(1), 60-65.
2. Fenwick G.R., Heaney R.K., Mullin W.J.: Glucosinolates and their breakdown products in food and food plants. CRC Crit. Rev. Food Sci. Nutr., 1983, 18, 123-201.
3. Giovannucci E., Rimm E., Yan Liu, Meir J., Stampfer, Walter C.: A Prospective Study of Cruciferous Vegetables and Prostate Cancer. Cancer Epidemiology Biomarkers & Prevention, 2003, 12, 1403-1409.
4. Greenwald P., Clifford C., Milner J.: Diet and cancer prevention. European Journal of Cancer, 2001, 37, 948-965.
5. Hasik J.: Usprawnienia dietetyczne procesów metabolicznych. Co to są fitaminy? Postępy Fitotera-pii, 2001, 2-3.
6. Huang M.T., Ferraro T., Ho C-T.: Cancer chemoprevention by phytochemical in fruits and veg-etables. An overview. In Huang M.T., Osawa T., Ho C-T., Rosen R.T., eds. Food Phytochemicals for Cancer Preventon I. Fruits and Vegetables. Washington, DC, American Chemical Society, 1994, 2-16.
7. Jain M.G., Hislop G.T., Howe G.R., Ghadirian P.: Plant foods, antioxidants and prostate cancer risk: findings from case-control studies in Canada. Nutrition and Cancer, 1999, 34, 173-184.
8. Kampman E., Arts I., Hollman P.: Plant Foods versu Compounds in Carcinogenesis; Observational versus Experimental Human Studies. Int. J. Vitam. Nutr. Res., 2003, 73(2), 70-78.
9. Kiutamo T.: Eating Brassica vegetables is good for our Health. VTT Biotechnology Finland, 2002, 3, 492.
10. Kolonel L.N., Hankin J.H., Whittemore A.S., Wu A.H., Gallagher R.P., Wilkens L.R., John E.M., Howe G.R., Dreon D.M., West D.W., Paffenberger R.S.: Vegetables, fruits, legumes and prostate cancer: a multicanter case-control study. Cancer Epidemiology Biomarkers and Prevention, 2000, 9, 795-804.
E. Kwiatkowska, S. Bawa
1�Nr 1
11. Mc Naughton S.A., Marks G.C.: Development of food composition database for the estimaton of dietary intake of glucosinolates, the biologically active constituents of cruciferous vegetables. Brit-ish Journal of Nutrition, 2003, 90, 687-697.
12. Michaud D.S., Spiegelman D., Clinton S.K., Rimm E.B., Willett W.C., Giovannucci E.L.: Friut and vegetable intake and incidence of bladder cancer in male prospective cohort., Journal of the Natonal. Cancer Institute, 1999, 91, 61-68.
13. Shapiro T.A., Fahey J.W., Wade K.L. Stephenson K.K., Talalay P.: Chemoprotective glucosinolates and isothiocyyanates of broccoli sprouts: metabolism and excretion in humans. Cancer Epidemiol-ogy Biomarkers Prev., 2001, 10(5), 501, 1091-1100.
14. Sixue C., Andreasson E.: Update on glucosinolate metabolism and transport. Plant Physiol. Bio-chem., 2001, 39, 743-758.
15. Smith T.J., Yang CH.S.: Food phytochemicals for cancer prevention I, fruits and vegetables, eds. M.T. Huang, T. Osawa, Ch.T. Ho, R.T. Rosen, American Chemical Society, Washington, DC 1994, 18.
16. Szostak W.B, Cybulska B.: Metaboliczne choroby cywilizacyjne.1990, Warszawa17. Talalay P. Fahey J.W.: Phytochemicals from Cruciferous Plants Protect against Cancer by Modulat-
ing Carcinogen Metabolism. J. Nutr. 2001, 131, 3027-3033.18. Troszyńska A., Honke J., Kozłowska H.: Naturalne substancje nieodżywcze (NSN) pochodzenia ro-
ślinnego jako składniki żywności funkcjonalnej. Postępy Fitoterapii, 2000, 2.19. Van Poppel G., Verhoeven D.T., Verhagen H., Goldbohm R.A.: Brassica vegetables and cancer pre-
vention. Epidemiology and mechanism. Adv.Exp.Med.Biol. 1999, 472, 159-168.
DIETY HIPERCHOLESTEROLEMICZNE ZAWIERAJĄCE RÓŻNE TŁUSZCZE SPOŻYWCZE A LIPIDOGRAM OSOCZA SZCZURÓW
HYPERCHOLESTEROLEMIC DIETS CONTAINING DIFFERENT COMMON FATS AND RATS PLASMA LIPIDS
1)Zakład Żywienia CzłowiekaAkademia Medyczna
01-445 Warszawa, ul. Ciołka 27e-mail: [email protected]: prof. dr hab. B. Szczygieł
2)Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
02-778 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159CKierownik: prof. dr hab. J. Gromadzka-Ostrowska
Celem badań było określenie wpływu wysokotłuszczowych (20% w/w), hi-percholesterolemicznych (3% w/w) diet zawierających różne tłuszcze spożywcze (margaryna ze sterolami roślinnymi, margaryna na bazie oleju rzepakowego, ma-sło i olej słonecznikowy) na stężenie cholesterolu całkowitego, cholesterolu HDL i triacylogliceroli w osoczu szczurów. Dodatek cholesterolu do wszystkich rodzajów badanych tłuszczów spożywczych, z wyjątkiem margaryny zawierającej sterole ro-ślinne, miał działanie hipercholesterolemiczne.
Główną przyczyną zgonów w większości krajów europejskich, także i w Polsce, są nadal choroby rozwijające się na tle miażdżycy. Zaburzenia metabolizmu cholesterolu i lipoprotein zajmują kluczowe miejsce w patofizjologii miażdżycy i choroby wieńcowej. Dieta źle skom-ponowana pod względem składu kwasów tłuszczowych oraz ilości cholesterolu wpływa na podwyższenie parametrów lipidowych niekorzystnych z punktu widzenia profilaktyki chorób układu sercowo-naczyniowego.
Celem pracy było zbadanie w układzie modelowym wpływu dodatku 3% cholesterolu do różnego rodzaju tłuszczów na stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu HDL i triacy-logliceroli w osoczu szczurów karmionych dietami, w których głównym źródłem tłuszczu
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 15-21
16 Nr 1
była margaryna ze sterolami roślinnymi, margaryna na bazie oleju rzepakowego, masło i olej słonecznikowy.
MATERIAŁ I METODY
Badania przeprowadzono (zgoda III Lokalnej Komisji Etycznej w Warszawie) na młodych szczu-rach, samcach rasy Wistar o początkowym ciężarze ciała 180-200g, trzymanych w standardowych wa-runkach (temp. 20˚C, dwunastogodzinny cykl świetlny, wilgotność powietrza 50 – 65%) ze stałym do-stępem do pożywienia i wody. Po tygodniowym okresie adaptacyjnym zwierzęta podzielono na 4 grupy, różniące się rodzajem tłuszczu zawartego w pożywieniu (margaryna ze sterolami roślinnymi – grupa B, masło – grupa M, margaryna na bazie oleju rzepakowego – grupa R i olej słonecznikowy – grupa S). Wszystkie diety zawierały wagowo 20% tłuszczu. Każdą z 4 grup podzielono na dwie podgrupy po 7 zwierząt każda: 1 – karmiona dieta wysokotłuszczową bez dodatku cholesterolu i 2 – z dodatkiem 3% (w/w) cholesterolu w celu wywołania hipercholesterolemii. Przez cały czas trwania doświadczenia pro-wadzono kontrolę spożycia i przyrostu masy ciała.
Po 6 tygodniach karmienia dietami doświadczalnymi w narkozie barbituranowej (Thiopental 120 mg/kg masy ciała dootrzewnowo) pobrano krew z lewej komory serca. W osoczu krwi oznaczono stęże-nie cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu frakcji HDL (HDL) i triacylogliceroli (TG) z użyciem testów enzymatycznych firmy BioMerieux. Metodą chromatografii gazowej według Daniewskiego i wsp. (1998) oznaczono skład kwasów tłuszczowych w tłuszczach diet.
Wyniki opracowano za pomocą programu STATGRAPHICS (wersja 4.1) z wykorzystaniem dwu-czynnikowej analizy wariancji ANOVA i testu post hoc Fisher’a.
WYNIKI
Skład kwasów tłuszczowych poszczególnych tłuszczów użytych w doświadczeniu ilu-struje Ryc. 1.
0% 20% 40% 60% 80% 100%
kwasy t uszczowe %
margaryna zesterolami
margaryna na bazieoleju rzepakowego
mas o
olej s onecznikowy
kwasy nasycone kwasy monoenowe kwasy polienowe kwasy trans
Ryc. 1 Skład kwasów tłuszczowych w produktach tłuszczowych użytych w doświadczeniu Dietary fatty acids content in experimental used fats
M. Milewska, B. Sińska, J. Gromadzka-Ostrowska
17Nr 1
Analiza wariancji nie wykazała istotnego statystycznie wpływu zarówno rodzaju tłuszczu, jak i dodatku 3% cholesterolu na dobowe całkowite spożycie diety i spożycie tłuszczu. Rów-nież wskaźnik wydajności wzrostowej diety nie był różnicowany ani przez rodzaj tłuszczu w niej zawartego ani przez dodatek 3% cholesterolu. Przyrosty masy ciała ze wszystkich 8 grup doświadczalnych także nie różniły się istotnie.
Stwierdzono natomiast istotny statystycznie wpływ zarówno rodzaju tłuszczu (ANOVA, p≤0,00001), jak i dodatku cholesterolu (ANOVA, p≤0,02) na stężenia cholesterolu całkowi-tego w osoczu. U zwierząt karmionych dietami bez dodatku cholesterolu najwyższe wartości TC stwierdzono w grupie B1 i M1, najniższe – w grupie R1. Dodatek 3% cholesterolu we wszystkich grupach dietetycznych wywołał efekt hipercholesterolemiczny, nieistotny jedynie w grupie B2, a największy w grupie S2 (Ryc. 2).
B M S Rt łus zc z die ty
0
10 0
20 0
mg
%
1 2
1 – diety wysokotłuszczowe bez dodatków, 2 – diety wysokotłuszczowe z dodatkiem 3% cholesteroluB – margaryna ze sterolami roślinnymi, M – masło, S – olej słonecznikowy, R – margaryna na bazie oleju rzepakowego1 – high-fat diets without supplementation, 2 – high-fat diets with cholesterol (3% w/w) supplementa-tion B – margarine with phytosterols, M – butter, S – sunlflower oil R – margarine with rapeseed oil
Ryc. 2. Stężenie cholesterolu całkowitego w osoczu szczurów (średnia ± SD) Total cholesterol plasma level (mean ± SD)
Na stężenie triacylogliceroli istotny statystycznie wpływ miał tylko rodzaj tłuszczu die-ty (ANOVA, p≤0,00001). We wszystkich grupach dietetycznych dodatek cholesterolu nie zmienił istotnie poziomu tego parametru. Analizując grupy zwierząt karmionych dietami bez dodatku cholesterolu najwyższe wartości TG stwierdzono w grupie B1 i M1, najniższe – w grupie S1 i R1 (Ryc. 3).
Diety hipercholesterolemiczne a lipidogram osocza szczurów
Stężenie cholesterolu frakcji HDL nie zależało istotnie ani od rodzaju tłuszczu ani od do-datku cholesterolu (ANOVA w obu przypadkach NS).
DYSKUSJA
Badania modelowe stanowiące przedmiot niniejszej pracy miały na celu określenie wpły-wu rodzaju tłuszczu diety i dodatku do niej 3% cholesterolu na stężenia cholesterolu całko-witego, cholesterolu frakcji HDL oraz triacylogliceroli. W dietach zastosowano 4 rodzaje tłuszczów spożywczych, różniące się pod względem pochodzenia i składu kwasów tłusz-czowych: margarynę ze sterolami roślinnymi, margarynę na bazie oleju rzepakowego, masło i olej słonecznikowy. Diety eksperymentalne zawierały wagowo 20% tłuszczu, modyfikacja ta była niezbędna ze względu na oporność tych zwierząt na indukowanie zmian miażdżyco-wych drogą pokarmową. U szczurów bowiem większość cholesterolu przenoszona jest przez frakcję HDL-i, co może odpowiadać za odporność tych zwierząt na hiperlipidemię [1, 2], a dodatek 3% cholesterolu do pożywienia szczurów konieczny był do wywołania w nich hi-percholesterolemii [2].
Skład diet i ich spożycie nie wpłynęło na tempo przyrostu masy ciała zwierząt i ich ciężary końcowe. Stwierdzono, że zwierzęta w poszczególnych grupach dietetycznych wykazywa-ły podobne tempo przyrostu masy ciała, a ich średnie ciężary nie różniły się między sobą w sposób istotny, zatem zwierzęta rosły jednakowo.
Niniejsze badanie wykazało istotny wpływ zarówno rodzaju tłuszczu, jak i dodatku cho-lesterolu na stężenie cholesterolu całkowitego w osoczu, przy czym największy wzrost po-
M. Milewska, B. Sińska, J. Gromadzka-Ostrowska
1�Nr 1
ziomu tego lipidu stwierdzono w osoczu zwierząt karmionych dietą hipercholesterolemiczną z masłem lub olejem słonecznikowym. W przypadku masła odpowiedzialna za to jest zarów-no naturalna zawartość w nim cholesterolu, jak i wysoka zawartość kwasu palmitynowego, który podnosi stężenie cholesterolu całkowitego tylko wówczas, gdy jest składnikiem diety bogatej w cholesterol [2]. Także w badaniach During’a i wsp. [6], którzy podawali szczurom tłuszcz mleczny, stwierdzono podwyższenie stężenia cholesterolu całkowitego. Również ba-danie Feoli i wsp. [7] potwierdziło wpływ oleju kokosowego, bogatego w nasycone kwasy tłuszczowe, zawartego w diecie hipercholesterolemicznej na podwyższenie stężenia chole-sterolu całkowitego w osoczu krwi szczurów. Jak wykazały badania własne wielonienasyco-ne kwasy z rodziny n-6 zawarte w oleju słonecznikowym nie obniżają stężenia cholesterolu całkowitego. Można zatem przypuszczać, że wpływają one zarówno na wolniejsze wychwy-tywanie cholesterolu egzogennego przez wątrobę, jak i zmniejszone wydzielanie tego lipidu z kwasami żółciowymi. Przypuszczenia te przeciwstawiają się sugestiom Garg’a [8], który sądził, że u szczurów kwasy n-6 wpływają na produkcję metioniny, choliny i kobalaminy – związków, które wspomagają akumulację cholesterolu w wątrobie. Jednakże Bravo i wsp. [4] wykazali, że u szczurów to kwasy nasycone wpływają na wolniejsze usuwanie choleste-rolu pochodzenia pokarmowego z organizmu.
W badaniu własnym w grupie zwierząt karmionych dietą z margaryną ze sterolami ro-ślinnymi po dodaniu cholesterolu nie zaobserwowano istotnego statystycznie podwyższenia cholesterolu całkowitego w osoczu, co dowodzi hipocholesterolemicznego działania steroli i stanoli roślinnych zawartych w tym tłuszczu spożywczym. Wnioski te potwierdziły badania During’a i wsp. [6], którzy podawali szczurom dwa rodzaje diet: dietę zawierającą tłuszcz mleczny oraz dietę zawierającą tłuszcz mleczny, olej słonecznikowy i olej sojowy jako źródła fitosteroli. Okazało się, że częściowe zastąpienie tłuszczu mlecznego przez oleje roślinne zawierające fitosterole powoduje zwiększenie wydalania cholesterolu endogennego oraz obo-jętnych steroli z kałem. Wyniki badań Batta i wsp. [3] przeprowadzone również na szczurach potwierdziły znaczenie steroli roślinnych, a w szczególnie stigmasterolu, w obniżaniu stęże-nia cholesterolu całkowitego w osoczu, prawdopodobnie przez zmniejszoną jego absorpcję ze światła jelita i/lub zwiększoną syntezę kwasów żółciowych.
W badaniu własnym stwierdzono istotny wpływ tylko rodzaju tłuszczu pokarmowego na stężenie triacylogliceroli, z wyższymi poziomami tych lipidów u zwierząt karmionych dietą zawierającą margarynę ze sterolami roślinnymi lub masłem. Zatem sterole roślinne nie wy-kazały działania obniżającego stężenie triacylogliceroli. Niestety brak jest badań przeprowa-dzonych na szczurach nad wpływem fitosteroli na poziom triacylogliceroli w osoczu. Można jedynie przypuszczać, że w przypadku grupy zwierząt karmionych dietą zawierającą masło za wyższe stężenie TG mogą być odpowiedzialne nasycone kwasy tłuszczowe, przeważające w tym produkcie. Takie przypuszczenie potwierdzają wyniki badań Feoli i wsp. [7], w któ-rych stwierdzono, że dieta, w której głównym źródłem tłuszczu był olej kokosowy, bogaty w nasycone kwasy tłuszczowe, powoduje podwyższenie stężenia triacylogliceroli, a zarów-no olej kukurydziany, jak i bawełniany nie zmieniają istotnie poziomu tego parametru [9]. Z drugiej strony Aguila i wsp. [1] stwierdzili, że również olej sojowy podwyższa stężenie triacylogliceroli u szczurów.
W naszym badaniu dodatek cholesterolu spowodował niewielkie obniżenie stężenia tria-cylogliceroli we wszystkich grupach dietetycznych. Tendencje te jednak skłaniają do przy-puszczeń, że zarówno fitosterole, jak i wielonienasycone kwasy tłuszczowe mogą wykazy-
Diety hipercholesterolemiczne a lipidogram osocza szczurów
20 Nr 1
wać działanie obniżające stężenie TG dopiero przy stosowaniu diet hipercholesterolemicz-nych. W przypadku masła odpowiedzialne za to zjawisko mogą być sprzężone dieny kwasu linolowego (CLA), co było obserwowane także w badaniach Sebedio i wsp. [10], którzy w swoim doświadczeniu karmili szczury mieszaniną izomerów CLA i stwierdzili redukcję stężenia triacylogliceroli. Autorzy tego badania sugerowali, że odpowiedzialny za to zjawisko może być izomer CLA trans-10, cis 12, który przyczynia się do zwiększenia ilości wolnych kwasów tłuszczowych w lipidach wątroby.
WNIOSKI
1. W badaniu modelowym na szczurach można uzyskać efekt hipercholesterolemiczny sto-sując wzbogaconą cholesterolem wysokotłuszczową dietę, zawierającą różne tłuszcze spożywcze
2. Stanole i sterole roślinne, zawarte w wzbogaconej w nie margarynie, mogą obniżać po-ziom cholesterolu całkowitego w osoczu krwi szczurów
M . M i l e w s k a , B . S i ń s k a i J . G r o m a d z k a - O s t r o w s k a
DIETY HIPERCHOLESTEROLEMICZNE ZAWIERAJĄCE RÓŻNE TŁUSZCZE SPOŻYWCZE A LIPIDOGRAM OSOCZA SZCZURÓW
Streszczenie
Celem badań było określenie wpływu wysokotłuszczowej (20% w/w) hipercholesterolemicznej (3% w/w) diety zawierającej różne tłuszcze spożywcze (margaryna ze sterolami roślinnymi, margaryna na bazie oleju rzepakowego, masło i olej słonecznikowy) na stężenie cholesterolu całkowitego, choleste-rolu HDL i triacylogliceroli w osoczu. Badania przeprowadzono na szczurach Wistar karmionych przez 6 tygodni dietami doświadczalnymi. Poziom lipidów osocza oznaczano stosując testy enzymatyczne.
Dodatek cholesterolu do wszystkich rodzajów badanych tłuszczów spożywczych, z wyjątkiem mar-garyny zawierającej sterole roślinne, miał działanie hipercholesterolemiczne, co może świadczyć o hi-pocholesterolemicznym działaniu fitosteroli u szczurów.
M . M i l e w s k a , B . S i ń s k a , J . G r o m a d z k a - O s t r o w s k a
HYPERCHOLESTEROLEMIC DIETS CONTAINING DIFFERENT COMMON FATS AND RATS PLASMA LIPIDS
Summary
The aim of the study was evaluated high-fat (20% w/w), hypercholesterolemic (3% w/w) diets dif-fering in dietary fat type (butter, margarine with stanols, margarine with rapeseed oil and sunflower oil) influence on plasma lipids profile in male Wistar rats.
The results show that cholesterol enriched diets, excluding diet containing margarine with stanols, had hypercholesterolemic effects on rats.
Praca wykonana w ramach grantu KBN nr badań statutowych nr 3P06T 02624
M. Milewska, B. Sińska, J. Gromadzka-Ostrowska
21Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Aguila M.B.,Loureiro C.C., Pinheiro Ada R., Mandarim-De-Lacerda C.A.: Lipid metabolism in rats fed diets containing different types of lipids. Arquivos Brasileiros de Cardiologia, 2002, 78, 25-38.
els and inhibits hepatic synthesis and intestinal absorption in the rats. Metabolism, 2006, 55, 292 – 299.
4. Bravo E., Flora L., Cantafora A., De Luca V., Tripodi M., Avella M., Mayes P.A., Botham K.M.: Comparison of uptake and processing of cholesterol from chylomicrons of different fatty acid com-position in rats fed high-fat and low-fat diets. Eur. J. Bioch., 1997, 246, 92-102
5. Daniewski M., Mielniczuk E., Jacórzyński B.: Oszacowanie dziennego spożycia kwasów tłuszczo-wych w przeciętnej racji pokarmowej. Żyw. Człow. Metab., 1999, 26, 13-18.
6. During A., Combe N., Mazette S., Entressangles B.: Effects on cholesterol balance and LDL cho-lesterol in the rat of a soft-ripened cheese containing vegetable oils. J. Am. Coll. Nutr., 2000, 19, 458-466.
7. Feoli A.M., Roehrig C., Rotta L.N., Kruger A.H., Souza K.B., Kessler A.M., Renz S.V., Brusque A.M., Souza D.O., Perry M.L.: Serum and liver lipids in rats and chicks fed with diets containing different oils. Nutr., 2003, 19, 789 – 793.
8. Garg M.L.: Metabolic fate of dietary cholesterol in presence of canola oil or sunflower oil. Univers-ity of Newcastle, 2001, Symposium Abstracts.
9. Radcliffe J.D., Czajka-Narins D.M.: Lipids and tocopherols in serum and liver of female rats fed diets containing corn oil and cottonseed oil. Plant Foods Human Nutrition, 2006, 61, 33 – 36.
10. Sebedio J.L., Angioni E., Chardigny J.M., Gregoire S., Juaneda P., Berdeaux O.: The effect of con-jugated linoleic acid isomers on fatty acid profiles of liver and adipose tissues and their conversion to isomers of 16:2 and 18:3 conjugated fatty acids in rats. Lipids, 2001, 36, 575-582.
Diety hipercholesterolemiczne a lipidogram osocza szczurów
RAFAŁ NAZAREWICZ
WPŁYW STOSOWANIA DIETY WEGETARIAŃSKIEJ NA WYBRANE PARAMETRY MORFOLOGICZNE I BIOCHEMICZNE KRWI
THE EFFECT OF VEGETARIAN DIET ON SELECTED BIOCHEMICAL AND BLOOD MORPHOLOGY PARAMETERS
Zespół Oceny Żywności i ŻywieniaAkademia Morska w Gdyni
Badano zmiany parametrów morfologicznych krwi oraz poziom mocznika w osoczu krwi pod wpływem stosowania diety wegetariańskiej. W grupie wegeta-rian wykazano różnice w zawartości białych krwinek, liczbie oraz % neutrocytów. Zaobserwowano również niższy poziom mocznika w osoczu krwi wegetarian.
Słowa kluczowe: dieta wegetariańska, niedożywienie białkowe, morfologia krwi Key words: vegetarian diet, protein malnutrition, blood morphology
WSTĘP
Diety alternatywne cieszą się dużym powodzeniem w Polsce, lecz edukacja w tym za-kresie jest na niskim poziomie. Jedną z popularniejszych diet alternatywnych jest dieta we-getariańska praktykowana w różnych odmianach (weganizm, frutarianizm, witarianizm, lak-toovowegetarianizm). Zalety tej diety podkreślane w piśmiennictwie wskazują na działanie wybranych składników, dzięki którym zmniejsza się ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia, nowotwory, cukrzycę czy otyłość [8, 9]. Wykazano również, że dieta wegetariańska wpływa na wydłużenie czasu życia [11]. Duża ilość błonnika, fitoestrogenów, antyoksydan-tów, obecność kwasów tłuszczowych n-3 ograniczone ilości czy brak w diecie cholesterolu, to niewątpliwe zalety takiego sposobu odżywiania, jednak ich pozytywne działanie możliwe jest jedynie w sytuacji zbilansowania diety. Istnieją doniesienia mówiące o licznych błędach wśród osób stosujących tego typu dietę. W Polsce, szczególnie duże niebezpieczeństwo wy-stępować może w okresie zimowo-wiosennym, gdy dostępność warzyw i owoców jest ogra-niczona. W okresie tym dieta wegetariańska może być uboga w liczne składniki odżywcze między innymi witaminy antyoksydacyjne. W miejsce świeżych warzyw i owoców w diecie pojawiają się zwiększone ilości produktów będącym źródłem węglowodanów. W efekcie za-miast oczekiwanych pozytywnych skutków zdrowotnych można oczekiwać gorszego stanu
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 2�-27
24 Nr 1
odżywienia i osłabienia obrony antyoksydacyjnej [11]. Wartość całkowitego potencjału anty-oksydacyjnego może być także uzależniona od stanu odżywienia witaminą B12 czy kwasem foliowym. Niski poziom tych składników we krwi obserwowany wśród wegan, doprowadza do zwiększonej koncentracji homocysteiny będącej inhibitorem enzymów antyoksydacyj-nych oraz czynnikiem prooksydacyjnym [3, 6, 13].
Celem pracy było poznanie wpływu stosowania diety wegetariańskiej na wskaźniki mor-fologiczne krwi oraz poziom mocznika w osoczu.
MATERIAŁ I METODY
W badaniu wzięło udział 41 osób w wieku 19-26 lat; w tym 22 wegetarian oraz 19 osób z grupy kontrolnej (stosujących tradycyjny sposób odżywiania). Spośród osób, które dobrowolnie zgłosiły się na badanie wykluczono osoby palące tytoń, zażywające narkotyki oraz przyjmujące leki. Badani wyka-zywali przeciętną aktywność fizyczną, nie byli otyli i chorzy. Wartość BMI (kg/m2) w grupie kontrolnej wynosiła 21,7 ±2,3 i 22,6 ±2,9 w grupie wegetarian. Również % zawartość tkanki tłuszczowej mierzona metodą bioimpedancji [4], w badanych grupach była zbliżona i wynosiła odpowiednio 23,5 ±6 oraz 24,5 ±6,6.
Wykonano badanie morfologii krwi według standardowych metod diagnostyki laboratoryjnej z pełnym różnicowaniem leukocytów obejmujące oznaczenia: erytrocytów, hematokrytu, hemoglobiny, średniej masy hemoglobiny, średniego stężenia hemoglobiny, średniej objętości krwinek, współczynni-ka zmienności objętości erytrocytów (RDW), leukocytów, liczby granulocytów, limfocytów, monocy-tów, granulocytów kwasochłonnych, granulocytów zasadochłonnych, obrazu odsetkowego leukocytów, płytek krwi, średniej objętości płytki. Wykorzystano krew żylną pobraną do probówki z EDTA. Badanie przeprowadzono na analizatorze hematologicznym Sysmex SF-3000.
Oznaczono zawartość mocznika w heparinizowanym osoczu według standardowej metody labora-toryjnej z wykorzystaniem komercyjnego zestawu Randox UR 220.
Badania wykonano za zgodą Komisji Bioetycznej w Gdańsku (KB-1207/05).
WYNIKI I DYSKUSJA
W badaniu wykazano istotne statystycznie różnice w poziomie wybranych analizowanych parametrów morfologii krwi. Wyniki oznaczeń przedstawiono w tabeli I. Wykazano istotnie statystyczną wyższą wartość krwinek białych w grupie kontrolnej w stosunku do grupy we-getarian. Wartości uzyskane w obydwóch grupach mieściły w zakresie wartości referencyj-nych dla tego wieku. W grupie wegetarian zaobserwowano także istotnie statystycznie niższą liczbę oraz % neutrocytów. Wykazano również istotną różnicę w % limfocytów, przy czym wartości wyższe obserwowano w grupie wegetarian. W przypadku pozostałych parametrów morfologicznych nie wykazano różnic istotnych statystycznie. Należy zwrócić uwagę na pewną tendencję obserwowaną w badaniu, w grupie kontrolnej oznaczono nieistotnie wyższe wartości krwinek czerwonych, hemoglobiny, hematokrytu oraz płytek krwi.
Oznaczenie wartości mocznika w osoczu krwi wykazało istotnie statystyczną niższą war-tość w grupie wegetarian.
W badanej grupie wegetarian większość stanowiły osoby stosujące dietę lakto-, owo- lub laktoowowegetariańską, jedynie nieznaczny odsetek stosował dietę wegańską. Diety z udzia-łem jaj i produktów mlecznych stwarzają możliwość dostarczenia wszystkich składników odżywczych. Stosowanie diety wegetariańskiej wiąże się z ryzykiem wystąpienie niedobo-
R. Nazarewicz
25Nr 1
rów licznych składników odżywczych, między innymi żelaza, wapnia, cynku, witamin D i B12 a także aminokwasów egzogennych jak i odpowiedniej ilości białka [1, 2, 5, 7]. Konse-kwencją zbyt niskiego spożycia białka o odpowiedniej wartości odżywczej może być ograni-czona synteza białek w organizmie. W analizowanym przypadku zaobserwowano nieistotnie statystycznie obniżone czerwonych krwinek, hemoglobiny, hematokrytu oraz płytek krwi. Znaczące obniżenie poziomu białych krwinek w połączeniu z niskim poziomem mocznika jednoznacznie wskazują na niedobory pełnowartościowego białka w diecie. Zmiany te są charakterystyczne dla niedoborów białkowo-energetycznych w diecie i były obserwowane w licznych wcześniej prowadzonych analizach stanu odżywienia [2, 12]. W badanej grupie wartość wskaźnika BMI mieściła normie oraz była porównywalna do grupy kontrolnej co wskazuje na brak deficytu energetycznego. W badaniach prowadzonych na tej grupie wyka-zano wcześniej niespecyficzne dla wegetarian niskie wartości potencjału antyoksydacyjnego osocza krwi [10].
Tabela I. Porównanie wartości uzyskanych w badaniu morfologii krwi pomiędzy grupą wegetarian i kontrolną.
Blood morphology parameters in vegetarian and control group
Przeprowadzone badania wskazują, iż w diecie badanej grupy wegetarian występowały niedobory białka. Nie zaobserwowano obniżonej masy ciała, co wskazuje na dostarczanie odpowiedniej wartości energetycznej.
R . N a z a r e w i c z
WPŁYW STOSOWANIA DIETY WEGETARIAŃSKIEJ NA WYBRANE PARAMETRY MORFOLOGICZNE I BIOCHEMICZNE KRWI
Streszczenie
Celem pracy było poznanie wpływu stosowania diety wegetariańskiej na wskaźniki morfologicz-ne krwi oraz poziom mocznika w osoczu. Badania przeprowadzono w grupie 41 osób, z czego 22 osoby stosowały różne odmiany diet wegetariańskich pozostała część żywiła się w sposób tradycyjny. W grupie wegetarian wykazano istotnie statystycznie niższą zawartość białych krwinek, liczbę oraz % neutrocytów oraz nieistonie statystycznie niższe wartości krwinek czerwonych, hemoglobiny, hemato-krytu oraz płytek krwi. Zaobserwowano również niższy poziom mocznika w osoczu krwi wegetarian. Uzyskane wyniki wskazują na niedobory białka w badanej grupie wegetarian.
R . N a z a r e w i c z
THE EFFECT OF VEGETARIAN DIET ON SELECTED BIOCHEMICAL AND BLOOD MORPHOLOGY PARAMETERS
Summary
The objective was to examine whether vegetarian diet influence biochemical parameters of blood and plasma urea in selective vegetarian group. The investigation covered 41 subject, 22 of them had been applying vegetarian diet and 19 were omnivorous.
The study shows statistically significant lower values of white blood cells, % and amounts of neutro-cytes and insignificant lower level of red blood cells, hemoglobine, hematocrit and platelet in vegetarian group. Significant lower plasma urea level was observed in that group. These changes indicate that high quality deficiency protein was due to vegetarian diet.
PIŚMIENNICTWO
1. Ball M.J., Ackland M.L.: Zinc intake and status in Australian vegetarians. Br. J. Nutr., 2000, 83,27-33.
2. Haddad E.H., Berk L.S., Kettering J.D., Hubbard R.W., Peters W.R.: Dietary intake and biochemical, hematologic, and immune status of vegans compared with nonvegetarians. Am. J. Clin. Nutr., 1999, 70,586S-593S.
3. Herrmann W., Schorr H., Purschwitz K., Rassoul F., Richter V.: Total homocysteine, vitamin B(12), and total antioxidant status in vegetarians. Clin. Chem., 2001, 47,1094-1101.
R. Nazarewicz
27Nr 1
4. Heyward V.H. S.L.M.: Bioelectrical Impedance Method, 1996, in Applied Body Composition As-sessment Champaign, 44-55.
5. Hunt J.R.: Bioavailability of iron, zinc, and other trace minerals from vegetarian diets. Am. J. Clin. Nutr., 2003, 78,633S-639S.
6. Jara-Prado A., Ortega-Vazquez A., Martinez-Ruano L., Rios C., Santamaria A.: Homocysteine-induced brain lipid peroxidation: effects of NMDA receptor blockade, antioxidant treatment, and nitric oxide synthase inhibition. Neurotox. Res., 2003, 5,237-243.
7. Kadrabova J., Madaric A., Kovacikova Z., Ginter E.: Selenium status, plasma zinc, copper, and magnesium in vegetarians. Biol. Trace Elem. Res., 1995, 50,13-24.
8. Kennedy E.T., Bowman S.A., Spence J.T., Freedman M., King J.: Popular diets: correlation to health, nutrition, and obesity. J. Am. Diet. Assoc., 2001, 101,411-420.
9. McCarty M.F.: Vegan proteins may reduce risk of cancer, obesity, and cardiovascular disease by promoting increased glucagon activity. Med. Hypotheses, 1999, 53,459-485.
10. Nazarewicz R., Kurpaska J., Babicz-Zielińska E.: Wartość całkowitego statusu antyoksydacyjne-go (Total Antioxidant Status) osocza w wybranych grupach osób żywiących się w różny sposób w okresie zimowym. Bromat. Chem. Toksykol., 2005, 38,161-164.
11. Singh P.N., Sabate J., Fraser G.E: Does low meat consumption increase life expectancy in humans? Am. J. Clin. Nutr., 2003, 78,526S-532S.
12. Taiwo O.O., Thomas K.D.: Plasma biochemical parameters in Nigerian children with protein energy malnutrition. East Afr. Med. J., 1992, 69,428-432.
13. Yardim-Akaydin S., Ozkan Y., Ozkan E., Torun M., Simsek B.: The role of plasma thiol compounds and antioxidant vitamins in patients with cardiovascular diseases. Clin. Chim. Acta, 2003, 338,99-105.
WPŁYW SKROBI OPORNEJ RS4 NA ABSORPCJĘ MAGNEZU I ŻELAZA U SZCZURÓW RASY WISTAR
EFFECTS OF RESISTANT STARCH RS4 ON MAGNESIUM AND IRON ABSORPTION IN WISTAR RATS
Katedra Technologii Rolnej i PrzechowalnictwaAkademia Rolnicza we Wrocławiu50–375 Wrocław, ul. Norwida 25e-mail: [email protected]
Kierownik: prof. dr hab. A. Żechałko -Czajkowska
W pracy określono wpływ skrobi opornej RS4 na absorpcję magnezu i żelaza u szczurów rasy Wistar. Zwierzęta karmiono 4 rodzajami diet: kontrolną ze skro-bią pszenną (K) oraz trzema z dodatkiem różnych preparatów modyfikowanych skrobi opornych (S1, S2, S3). Wykonano oznaczenia zawartości Mg i Fe w dietach i kale metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej. Obliczono absorpcje Mg i Fe u szczurów na podstawie różnicy zawartości tych składników w spożywanych die-tach a ilością Mg i Fe wydalanego z kałem.
Słowa kluczowe: skrobia oporna, absorpcja Mg i Fe, szczuryKey words: resistant starch, absorption of Mg and Fe, rats
WSTĘP
Magnez i żelazo są składnikami mineralnymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjono-wania organizmu. Ich niedobory odgrywają znaczącą rolę w etiologii wielu zaburzeń ukła-du nerwowego, krwionośnego i innych układów. Mogą powodować m.in. drgawki, skurcze mięśni, ogólne osłabienie oraz niedokrwistość [7, 12]. Dlatego ważne jest odpowiednie po-branie magnezu i żelaza z całodzienną racją pokarmową oraz ich prawidłowe wchłanianie z przewodu pokarmowego.
Jednym ze składników żywności, który może przyczynić się do lepszego wchłaniania składników mineralnych z diety jest skrobia oporna (Resistant Starch – RS). Ze względu na właściwości prozdrowotne stała się ona w ostatnich latach przedmiotem licznych badań [5, 13, 8]. Skrobia oporna zwiększa przyswajalność składników mineralnych m.in.: wapnia, fosforu, magnezu, żelaza, miedzi, cynku w jelicie grubym. Może to stanowić istotną różnicę
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 2�-�4
�0 Nr 1
między błonnikiem pokarmowym, którego zwiększone spożycie ogranicza wchłanianie ww. związków mineralnych [1, 2, 6].
Celem niniejszej pracy była ocena wpływu 3 preparatów skrobi opornej RS4 na absorpcję magnezu i żelaza u szczurów rasy Wistar.
MATERIAŁ I METODY
Do badań laboratoryjnych użyto 12 samców i 12 samic szczurów rasy Wistar o średniej masie po-czątkowej odpowiednio 215 g i 150 g. Szczury losowo podzielono na 4 grupy samców i 4 grupy samic (po 3 sztuki/grupę). Uzyskano zgodę Lokalnej Komisji Etycznej ds. Doświadczeń na Zwierzętach przy AR we Wrocławiu.
W trakcie eksperymentu zwierzętom z grup kontrolnych (K♂ i K♀) podawano syntetyczną dietę dla gryzoni laboratoryjnych (AIN – 93M) [10] o następującym składzie:
Zwierzętom w grupach samców S1♂, S2♂, S3♂ i samic S1♀, S2♀, S3♀ podawano syntetyczną paszę AIN – 93M, w której część skrobi pszennej zastąpiono dodatkiem odpowiednio trzech prepara-tów skrobi modyfikowanych RS4, wytworzonych w Katedrze Technologii Rolnej i Przechowalnictwa Akademii Rolniczej we Wrocławiu: S1 – fosforan monoskrobiowy ze skrobi ziemniaczanej o oporności 42% (120 g/kg diety), S2 – fosforan monoskrobiowy sporządzony ze skrobi rozpuszczalnej o oporności 46% (116 g/kg diety), S3 – fosforan monoskrobiowy skrobi ziemniaczanej ogrzewany z glicyną i podda-ny działaniu pola mikrofalowego o oporności 49% (109 g/kg diety). Oporność preparatów określono na podstawie ich stopnia scukrzenia pod wpływem enzymu glukoamylazy po 120 min. w 60˚C. Uwzględ-niając procent oporności preparatów obliczono ich dodatek do diet. Każda z trzech zmodyfikowanych diet zawierała 50 g skrobi opornej/kg diety.
Szczury otrzymywały eksperymentalne diety przez 4 tygodnie. W 3 tygodniu badań zwierzęta umieszczono w klatkach metabolicznych. Po kilkudniowym okresie adaptacyjnym, przez kolejne 3 doby mierzono spożycie paszy oraz zbierano kał. Zwierzęta miały nieograniczony dostęp do paszy i wody. Wykonano oznaczenia zawartości Mg i Fe w dietach i kale metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej przy użyciu aparatu spektrometrii atomowej firmy Varian AA 240FS. Obliczono absorpcje pozorne Mg i Fe (%) u szczurów na podstawie różnicy zawartości tych składników w spożywanych dietach a ilością Mg i Fe wydalanego z kałem. W doświadczeniu wzięto pod uwagę zawartość Mg i Fe w spożywanej wodzie i wydalanym moczu, ale ilości te były nieistotne statystycznie w porównaniu do zawartości tych składników w pobieranych dietach i wydalanym kale.
Analizę statystyczną otrzymanych wyników przeprowadzono przy użyciu programu Statistica 6.0 PL. Wpływ preparatów skrobi opornej S1, S2, S3 w dietach na wchłanianie magnezu i żelaza u szczurów
D. Orzeł i in.
�1Nr 1
doświadczalnych oceniono metodą jednokierunkowej analizy wariancji ANOVA. Do testowania różnic między wartościami średnimi wykorzystano test Duncana, przy poziomie istotności p<0,05. W Tabeli wyników tą samą literą oznaczono grupy jednorodne statystycznie.
WYNIKI I DYSKUSJA
W tabeli I przedstawiono średnie zawartości magnezu i żelaza w badanych paszach oraz wydalanym kale. Średnie stężenia magnezu i żelaza w badanych dietach były jednorodne. W grupach samców karmionych dietą S2 i S3 stwierdzono wyższe zawartości magnezu w ka-łach w porównaniu do ich grupy kontrolnej odpowiednio o 11% i 17%. Średnie stężenia mag-nezu w kale samic z grup S2 i S3 były również wyższe w porównaniu do ich grupy kontrolnej odpowiednio o 40% i 29%. Poziom żelaza u samców w wydalanym kale nie wykazał istotnych różnic w stosunku do ich grupy kontrolnej. Natomiast u samic karmionych dietą S3 stwierdzono niższą o około 40% zawartość żelaza w badanym kale w porównaniu z grupą K.
Tabela I. Średnia zawartość magnezu i żelaza w dietach i wydalanym kale badanych szczurów (x ± SD)
Mean concetration of magnesium and iron in diets and feces of studied rats (x ± SD)
Rodzaj diety
Zawartość Mg i Few dietachmg/100 g
Zawartość Mg w kalemg/100 g
Zawartość Fe w kalemg/100 g
Mg Fe samce(n=12)
samice(n=12)
samce(n=12)
samice(n=12)
K 98,8 ± 11 a 4,5 ± 0,1 a 184,3 ± 11,4 a 210,9 ± 18,8 a 16,7 ± 4,8 a 22,4 ± 1,9 a
S1 90,7 ± 14 a 4,2 ± 0,3 a 161,0 ± 14,0 a 230,4± 19,3 a 15,1 ± 2,5 a 17,2 ± 1,4 a
S2 95,0 ± 15 a 4,3 ± 0,2 a 205,5 ± 10,8 b 295,8 ± 15,7 b 18,7 ± 3,6 a 16,7 ± 1,2 a
S3 98,3 ± 14 a 4,3 ± 0,2 a 216,9 ± 16,1 b 273,4 ± 10,3 b 15,7 ± 2,6 a 13,9 ± 1,4 b 1-czynnikowa Anova, różnice statystycznie istotne p<0,05; tą samą literą zaznaczono grupy jednorodne statystycznie
W tabeli II przedstawiono absorpcje pozorne magnezu i żelaza u badanych samców i samic w zależności od rodzaju zastosowanej diety. U samic karmionych dietą S2 zaobserwowano statystycznie istotny wyższy poziom absorpcji magnezu w stosunku do ich grupy kontrolnej. W pozostałych grupach szczurów absorpcja tego pierwiastka nie różniła się. U badanych samców i samic nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic we wchłanianiu żelaza w za-leżności od zastosowanej diety.
W badaniach różnych autorów wpływu skrobi opornych na absorpcję magnezu wchłania-nie tego pierwiastka było zbliżone do wyników niniejszej pracy i wynosiło 50 - 68% w zależ-ności od typu skrobi opornej (RS 1, RS 2, RS 3) [3, 5, 6].
U zwierząt karmionych dietą z dodatkiem ziemniaczanej skrobi opornej stwierdzono większą absorpcję magnezu i żelaza odpowiednio o 50% i 20% w porównaniu do absorpcji tych składników u zwierząt grupy kontrolnej [4]. W porównaniu do grupy kontrolnej obser-wowano wzrost absorpcji magnezu z 35% do 52% u zwierząt karmionych dietą z dodatkiem
Skrobia oporna RS4 a absorpcja magnezu i żelaza
�2 Nr 1
skrobi opornej RS2 [13]. Stwierdzono zwiększenie stopnia wchłaniania magnezu i żelaza o około 20 - 30% u szczurów karmionych dietami z dodatkiem ziemniaczanej i kukurydzianej skrobi opornej RS2 w porównaniu do zwierząt w grupach kontrolnych [5,6].
Badania różnych autorów potwierdzają korzystny wpływ różnych rodzajów skrobi opor-nych na absorpcję składników mineralnych u szczurów. Wiąże się to z powiększeniem jelita ślepego u zwierząt karmionych dietami z dodatkiem modyfikowanych skrobi, co równocześ-nie zwiększa powierzchnię absorpcji pierwiastków. Powstające podczas fermentacji skrobi opornej przy współudziale flory bakteryjnej krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) obni-żają pH treści jelita ślepego powodując dysocjację związków chemicznych. Zwiększa to poziom pierwiastków w formie jonowej, która jest łatwiej wchłaniana [4, 6, 9, 11]. Kwasy SCFA przy-spieszają przepływ krwi w krążeniu jelitowym, sprzyja to lepszej wymianie jonów i szybszemu wchłanianiu składników mineralnych. Kwasy SCFA mogą tworzyć kompleksy ze składnikami mineralnymi, które na zasadzie transportu aktywnego są wchłaniane z przewodu pokarmowego [1, 13].
WNIOSKI
Dieta z dodatkiem fosforanu monoskrobiowego sporządzonego ze skrobi rozpuszczalnej (50 g RS/kg diety) spowodowała wzrost o 37% pozornej absorpcji magnezu u samic. Nie stwierdzono wpływu pozostałych preparatów skrobi opornej typu RS4 w diecie na absorpcje magnezu i żelaza u pozostałych grup szczurów.
D. Orzeł i in.
Tabela II. Wpływ skrobi opornych RS4 na absorpcję pozorną magnezu i żelaza u szczurów (x ± SD)
Effects of resistant starch RS4 on magnesium and iron absorption in Wistar rats (x ± SD)
Zwierzęta Rodzaj diety
Mg Fe
pobranie z dietą
mg/dzień
wydalanie z kałem
mg/dzień
absorpcjapozorna
(% pobra-nia)
pobraniez dietą
mg/dzień
wydalanie z kałem
mg/dzień
absorpcjapozorna
(% pobra-nia)
Samce (n=12)
K 18,5 ± 1,1 a 9,7 ± 0,8 a 47,6 ± 2,4 a 0,90 ± 0,2 a 0,49 ± 0,1 a 45,5 ± 5,1 a
S1 16,5 ± 1,4 b 8,3 ± 0,7 b 49,7 ± 3,4 a 0,78 ± 0,1 b 0,42 ± 0,2 a 46,2 ± 4,2 a
S2 17,1 ± 1,7 b 8,2 ± 0,6 b 52,0 ± 3,8 a 0,73 ± 0,2 b 0,40 ± 0,1 a 45,02 ± 3,1 a
S3 17,5 ± 1,2 b 9,0 ± 0,8 b 48,6 ± 2,9 a 0,79 ± 1,1 b 0,44 ± 0,1 a 44,3 ± 4,1 a
Samice (n=12)
K 13,1 ± 1,6 a 5,2 ± 0,6 a 60,3 ± 4,9 a 0,60 ± 0,2 a 0,32 ± 0,1 a 46,7 ± 5,3 a
S1 12,7 ± 1,5 a 4,8 ± 0,4 a 62,2 ± 5,4 a 0,54 ± 0,1 b 0,29 ± 0,1 a 46,2 ± 3,1 a
S2 12,5 ± 1,4 a 2,2 ± 0,3 b 82,4 ± 1,1 b 0,48 ± 0,1 b 0,26 ± 0,2 a 45,8 ± 2,7 a
S3 12,0 ± 1,1 a 4,9 ± 1,1 a 59,2 ± 4,8 a 0,52 ± 0,2 b 0,29 ± 0,1 a 44,2 ± 3,2 a
1-czynnikowa Anova, różnice statystycznie istotne p<0,05; tą samą literą zaznaczono grupy jednorodne statystycznie
��Nr 1
D . O r z e ł , D . F i g u r s k a - C i u r a , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
WPŁYW SKROBI OPORNEJ RS4 NA ABSORPCJĘ MAGNEZU I ŻELAZA U SZCZURÓW RASY WISTAR
Streszczenie
Badano wpływ skrobi opornej RS4 na absorpcję magnezu i żelaza u szczurów rasy Wistar. Zwierzę-ta (4 grupy samców n=12 i 4 grupy samic n=12) karmiono 4 rodzajami diet: kontrolną ze skrobią pszen-ną (K) oraz trzema z dodatkiem różnych preparatów modyfikowanych skrobi opornych (S1, S2, S3). Po dwutygodniowym okresie adaptacyjnym zwierzęta umieszczano w klatkach metabolicznych. Przez kolejne 3 dni mierzono spożycie paszy oraz zbierano kał. Wykonano oznaczenia zawartości Mg i Fe w dietach i kale metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej. Obliczono absorpcje Mg i Fe u szczurów na podstawie różnicy zawartości tych składników w spożywanych dietach a ilością Mg i Fe wydalane-go z kałem. Stwierdzono zwiększenie o 37% absorpcji Mg u samic karmionych dietą S2 (z dodatkiem fosforanu monoskrobiowego) w porównaniu do grupy kontrolnej samic.
D . O r z e ł , D . F i g u r s k a - C i u r a , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
EFFECTS OF RESISTANT STARCH RS4 ON MAGNESIUM AND IRON ABSORPTION IN WISTAR RATS
Summary
The effect of resistant starch RS4 on apparent absorption of magnesium and iron was studied in Wistar rats. The rats (4 groups male n=12 and 4 groups female n=12) were fed for 4 weeks diets: control with wheat starch (K) and 3 diets with modified resistant starches (S1, S2, S3). After an adaptation period (14 d), rats were transferred to metabolic cages. Dietary intake and faeces were monitored for 3 days. Mg and Fe levels were assessed in diets and feces by atomic absorption spectrometry. Apparent absorption of minerals was calculated as mineral intake minus fecal excretion and expressed as persen-tage of intake. Our results confirmed that Mg apparent absorption in female rats fed diet with resistant starch S2 was significantly increased (+37%) compared with the control group.
PIŚMIENNICTWO
1. Coudray C., Demigne C., Rayssiguier Y.: Effects of dietary fibers on magnesium absorption in ani-mals and humans. J. Nutr., 1999, 129, 1434 – 1437.
2. Greger J. L.: Nondigestible carbohydrates and mineral bioavailability. J. Nutr., 1999, 129, 1434 – 1435.
3. Heijnen M.J., Gerrft J. Berg V., Beynen A.: Dietary raw versus retrograded resistant starch enhances apparent but not true magnesium absorption in Rats. J. Nutr., 1996, 126, 2253–2259.
4. Lopez H. W., Coudray C., Bellanger J., Demigne C., Remesy C.: Intestinal fermentation lessens the inhibitory effects of phytic acid on mineral utilization in rats. J. Nutr., 1998, 128, 1192 – 1198.
5. Lopez H. W., Coudray C., Bellanger J., Levrat-Verny M., Demigne C., Rayssiguier Y., Remesy C.: Resistant Starch improves mineral assimilation in rats adapted to a wheat bran diet. Nutr. Res., 2000, 20(1), 141 – 155.
Skrobia oporna RS4 a absorpcja magnezu i żelaza
�4 Nr 1
6. Lopez H. W., Levrat-Verny M. A., Coudray C., Besson C., Krespine V., Messager A., Demigne C., Remesy C.: Class 2 resistant starch lower plasma and liver lipids and improve mineral retention in rats. J. Nutr., 2001,131, 1283 – 1289.
7. Meier P.R., Nickerson H.J., Olson K.A., Berg R.L., Meyer A.: Prevention of iron deficiency anemia in adolescent and adult, Clin. Med. Res., 2003, 1(1), 29-36.
8. Nugent A.P.: Health properties of resistant starch. Nutr. Biull., 2005, 30, 27 – 54.9. Ohta A., Ohtsuki M., Baba S., Adachi T., Sakata T., Sakaguchi E.: Calcium and magnesium absor-
ption from the colon and rectum are increased in rats fed fructooligosaccharides. J.Nutr., 1995, 125, 2417 – 2424.
10. Reeves P.G., Nielsen F.H., Fahey G.C.: AIN-93 Purified diets for laboratory rodents: final report of the American Institute of Nutrition Ad Hoc Writing Commitee on the Reformulation of the AIN-76A rodent diet., J. Nutr., 1993, 123, 1939-1951.
11. Schulz A.G.M., Beynen A.C.: Dietary native resistant starch but not retrograded resistant starch raises magnesium and calcium absorption in rats. J. Nutr., 1993, 123, 1724 – 1731.
bohydrates (inulin and resistant starch) and their combination on calcium and magnesium absorption balance in rats. Brit. J. Nutr., 2001, 86, 479 – 485.
D. Orzeł i in.
PAWEŁ PAŚKO, HENRYK BARTOŃ, MARIA FOŁTA, JADWIGA GWIŻDŻ
EVALUATION OF ANTIOXIDANT ACTIVITY OF AMARANTH (AMARANTHUS CRUENTUS) GRAIN AND BY-PRODUCTS
The objective of our study was evaluation antioxidant activity of Amaranthus cruentus grain and by-products (flour, cereals and popping). The evaluation was performed by FRAP, DPPH and ABTS methods. FRAP and ABTS assays gave com-parable results, DPPH method gave lower values.
The amaranth seed (Amaranthus cruentus from the family Amaranthaceae) is native to South America but for the last few years it has been known also in Poland. The amaranth grain is prized due to its amino-acid composition [10], superior to conventional grains. Besides, Amaranth seed contains considerable amounts of mineral salts, vitamins and fibre [9], oil rich in unsaturated fatty acids [15] and squalene [12], polyphenols, anthocyanins and flavo-noids [7], tocopherols and tocotrienols [13]. The amaranth seed positively affects treatment of hypercholesterolemia in animal studies [8], or nutrition of people with celiac disease[16], although this is disputable since there are no clinical research plainly affirming influence amaranth products on their state of health.
Apart from high nutritional value of its grain, antioxidant activity of different Amaranth species (Amarantus cruentus and Amaranthus blitum [1] Amaranthus hypochondriacus [7], Amaranthus caudatus [6]) seed is known. Red amaranth is classified as peudocereal. Two va-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �5-40
�6 Nr 1
rieties are grown in Poland: Aztek and Rawa. Antioxidative properties of these cultivars’ grain have not been analized yet. The objective of research presented in this paper was comparison on antioxidant activities of red amaranth seed (varieties Aztek and Rawa) and by-products. Positive results would contribute to popularization this hardly known but valuable pseudo-grain in Poland.
MATERIALS AND METHODS
P l a n t m a t e r i a l sAmaranth seed was purchased from „Szarłat” company in Łomża. Flour, popping and cereals were commerial („Szarłat”). Cultivar Aztek was raised in Tomaszów Lubelski and cultivar Rawa in Cyców (harvest 2004/2005). C h e m i c a l sDe-ionized water 18 Mohm.cm obtained from Milli Ro & Q double purification system(Millipore), metha-nol, acetone, hydrochloric acid 36%, ferric chloride (FeCl3) produced by POCh, phosphate buffered saline (PBS) was from Merck, 3-ethylobenzothiazoline-6-sulphonate (ABTS), triphenyltriazine (TPTZ) - 2,4,6-tris(2-pyridyl)–1,3,5-triazine, 1,1-diphenyl-2-picrylhydrazyl (DPPH) and trolox (Sigma).L a b o r a t o r y e q u i p m e n tUV–530 spectrophotometer UV-VIS (Jasco, Japan), disposable plastic cuvettes with 1 cm path length, thermostatic dryer (±0,1°C), centrifuge.H u m i d i t y o f s a m p l e s d e t e r m i n a t i o n Moisture content was determined by drying in temperature of 105°C to a constant weight.E x t r a c t s p r e p a r a t i o nPowdered samples weight 1 g were extracted with 40 ml of solvent mixture 1 (methanol and 0,08 molar aqueous solution of hydrochloric acid, mixed in volume proportion 8:2, respectively) for 2 hours. Ex-tract was roughly separated by decantation (or centrifugation) and solid residue was extracted with 40 ml of mixture 2 (acetone – water 7:3) for 2 hours. The methanolic extract 1 was combined with mixture 2 and whole was decanted, centrifuged, freezed and stored in darkness in temperature of –22 DC.S e e d s o a k i n gThe samples of amaranth grain (weight 1±0,001 g) poured distilled water was soaked for 24 hours in refrigerator (ca. +10 DC). Before extraction water was drained off.A s s e s s m e n t o f a n t i o x i d a n t a c t i v i t y b y F R A P m e t h o dFRAP (Ferric Reducing Ability of Plasma) assay was developed by Benzie & Strain [5]. Ferric (Fe3+) to ferrous (Fe2+) ion reduction causes forming ferrous-tripyridyltriazine complex with absorbance maxi-mum at 593 nm. The assay adapted for analysis of food [3] gave highly reproducible results.A s s e s s m e n t o f a n t i o x i d a n t a c t i v i t y b y A B T S a n d D P P H m e t h o dABTS radical scavenging measurements were performed according to Re [14] and modifications pub-lished previously [3]. DPPH method was applied according to [3] and new approach for spectral back-ground correction [4]. The mixtures of radical reagent and sample at increasing concentration were thermostated at 30±0.1 DC, than absorbance was measured after 6 minutes (ABTS) or 24 hours (DPPH) at the wavelength 734 nm and 514 nm respectively. The total antioxidant capacities (TAC) were esti-mated as trolox equivalents (TEAC) both by extrapolation to zero sample concentration (TEAC0) and interpolation to 50% inhibition (TEAC50) [3].S t a t i s t i c a l a n a l y s i sThe results was analysed using Statistica 5.1 Pl software (StatSoft, Poland). The t-Student or Kol-mogorov-Smirnov test was applied for statistical evaluations. Results were considered significant at the p < 0.05 level.A b b r e v i a t i o n sFW - fresh weight, DW - dry weight, v. Aztek (Rawa) - varieties Aztek (Rawa)
P. Paśko i in.
�7Nr 1
RESULTS AND DISCUSSION
Absorbance readings (corresponding to antioxidant capacity) in FRAP method were taken after 8, 15, 30 and 60 minutes of incubation in temperature 30 DC, in ABTS method after 6 minutes and in DPPH method after 24 hours to achieve stationary state. Results are reported in table 1 for FRAP method and in table 2 for DPPH and ABTS method.
Among amaranth by-products the highest antioxidant properties characterized cereal (the least processed product in this group), lower antioxidant activity has flour and the lowest – popping. Statistically significant differences were observed between flour and popping as well as between cereal and popping. Little antioxidant activity of popping compared with oth-er examined products arises from the method of its production – seed is treated with air stream of temperature up to 260 DC for a while. FRAP value increased for all extracts in consecutive measurements. It is presumably a consequence of antioxidants diversity or/and secondary processes. FRAP60 to FRAP8 ratio (mean ca. 1.8) showed that after 60 minutes FRAP value increment came to 80% of FRAP8 value. Thus fast reducers prevail in this plant material.
Comparing FRAP values for grain of varieties Rawa and Aztek it was found that the first one had higher antioxidant activity. There was practically no difference between FRAP val-ues for these varieties after 60 min. incubation as well as FRAP after 8 min., hence reacting compounds were similar nature and the only dissimilarity is in the amount of fast reacting antioxidants.
Furthermore, in order to find whether soaking amaranth grain before boiling (as it is rec-ommended for consumers) decreases antioxidant properties of the nourishment, antioxidant activity of amaranth seed soaked for 24 hours in water was estimated. As shown in table I soaking brought about essential decline of antioxidant activity, regardless of analyzed pa-rameter. The differences were significant for the measurement after 8 minutes. Decrease of antioxidant activity of soaked seed, especially at the beginning of the test, indicated that the most active antioxidants could be dissolved in water and washed off, thus are probably located near the cover of grain.
Table I Antioxidative activity of investigated samples determined by FRAP assay*
* mean FRAP values (in mmol Fe2+/kg DW) from four (n=4) estimations ±SD – standard deviantion; ** Difference: FRAP60 - FRAP8, *** Ratio: FRAP60 / FRAP8.
Aktywność antyoksydacyjna nasion szarłatu
�8 Nr 1
Antioxidant activity parameters reported in table I and II showed convergent reaction pro-files. Data obtained from ABTS50 method was about twice higher than results obtained from FRAP method but it could be explained by the number of electrons involved: 1 in FRAP assay and 2 in ABTS assay with trolox calibration. However, the highest values were estimated by extrapolation to zero sample concentration (ABTS0) and this technique includes the greatest portion of reactive substances in comparison to the other methods. TAC estimated in DPPH method was lower for tested extracts, what was probably caused by incomplete involvement in reaction of active in other methods compounds. A similar relationship was observed for buckwheat grain [2].
Table II. Antioxidative activity of investigated products estimated by ABTS and DPPH methods*
* in mmol Trolox/ kg DW ±SD – standard deviation (N=4-5); TEAC0 – Trolox Equivalent Antioxidant Capacity extrapolated to zero sample concentration; TEAC50 - Trolox Equivalent Antioxidant Capacity interpolated to 50% inhibition (IC50 equivalent).
The parameters estimated in this study by three methods were positively correlated as show data in table III. These results indicated that all above methods can be considered equiv-alent in evaluation of the antioxidant activities of investigated products. Moreover, observed linear correlation between parameters from the above methods suggested lack of selectivity of these methods. It should be emphasized, that some literature announced lack of such cor-relations, what may be explained by differences between details of the methods of estimation. Application of direct literature method of estimation of TEAC values for the investigated samples [14] proved a lack or revealed less significant correlations.
Table III. Pearson product correlations between TAC values of investigated materials estimated by ABTS, DPPH and FRAP methods*
* r2 (p-level), N=5 ; TEAC0 – Trolox Equivalent Antioxidant Capacity extrapolated to zero sample concentration; FRAP8, 15, 30, 60 – reducing power expressed in mM Fe(+2)/kg DW for 8, 15, 30, 60 minutes incubation
P. Paśko i in.
��Nr 1
A comparison between FRAP of amaranth recalculated into adequate units and other grains and pseudograins is based on data given by Halvorsen [11]. FRAP values of amaranth seed (3,0 v. Aztek and 3,4 v. Rawa mmol Fe2+/kg FW) were lower than oat (5,9 mmol Fe2+/kg FW) and higher than rice (1,7 mmol Fe2+/kg F.W.). Antioxidant activity of amaranth flour (3,7 mmol Fe2+/kg FW) was similar to activity of whole grain flours such as sorghum flour (3,0 mmol Fe2+/kg FW) and wheat flour (3,3 mmol Fe2+/kg FW). Flours of maize, barley and buckwheat (6,0; 10,9 and 12,3 mmol Fe2+/kg FW respectively) revealed higher activity and rice flour (2,3 mmol Fe2+/kg FW) - lower activity than amaranth flour.
CONCLUSIONS
Valuation of antioxidative properties of Amaranthus cruentus seed and by-products (flour, cereal, popping) leads us to conclude that the highest antioxidant activity is characteristic to cereal, then - to flour and the lowest - to popping. The cultivar Rawa has higher antioxidant capacity than Aztek. Furthermore, we found that grain soaking causes decrease of antioxidant activity of amaranth food.
Antioxidant properties of amaranth seed are comparable to other grains and pseudog-rains but the main advantage is more balanced amino acid composition (close to FAO/WHO standard) as other researchers reported, therefore amaranth products should be popularized in Polish diet.
P. P a ś k o , H . B a r t o ń , M . F o ł t a , J . G w i ż d ż
EVALUATION OF ANTIOXIDANT ACTIVITY OF AMARANTH (AMARANTHUS CRUENTUS ) GRAIN AND BY-PRODUCTS (FLOUR, POPPING, CEREAL)
Summary
The objective of our study was evaluation antioxidant activity of Amaranthus cruentus grain and by-products (flour, cereals and popping). The evaluation was performed by FRAP, DPPH and ABTS methods. FRAP and ABTS assays gave comparable results, DPPH method gave lower val-ues. Among by-products cereal had the highest activity as the least processed product. Additionally, antioxidant capacities of two cultivars of amaranth (varieties Aztek and Rawa) were compared and the influence of grain soaking on antioxidant properties was taken into account. It was found, that soaking decreased antioxidant activity of amaranth seed.
P. P a ś k o , H . B a r t o ń , M . F o ł t a , J . G w i ż d ż
OCENA AKTYWNOŚCI ANTYOKSYDACYJNEJ NASION SZARŁATU WYNIOSŁEGO (AMARANTHUS CRUENTUS) ORAZ PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH Z NIEGO
OTRZYMANYCH (MĄKA, POPPING, PŁATKI)
Streszczenie
Przedstawiono ocenę aktywności przeciwutleniającej nasion dwóch odmian szarłatu Amaranthus cruentus v. Aztek i v. Rawa oraz produktów spożywczych z niego otrzymanych (mąka, popping, płatki) w oparciu o metodę FRAP i zmodyfikowane metody ABTS i DPPH. Oznaczone wartości parametrów
Aktywność antyoksydacyjna nasion szarłatu
40 Nr 1
były skorelowane liniowo. Stwierdzono, że nasiona v. Rawa posiadały wyższą aktywność niż v. Aztek, wśród produktów spożywczych najwyższą zdolność antyoksydacyjną posiadały płatki zaś najniższą popping. Namaczanie nasion powodowało obniżenie ich aktywności antyoksydacyjnej.
REFERENCES
1. Amin I., Norazaidah Y., Emmy Hainida K.I.: Antioxidant activity and phenolic content of raw and blanched Amarantus species. Food Chem., 2006, 94, 47-52.
2. Bartoń H., Fołta M., Chłopicka J., Zachwieja Z., Gumul D.: Antioxidant activity of five varieties of buckwheat seeds (Fagopyrum esculentum Moench). Bromat. Chem. Toksykol. Suplement, 2005, 71-74. (in Polish; English abstract)
3. Bartoń H., Fołta M., Zachwieja Z.: Application of FRAP, ABTS and DPPH methods to estimation of antioxidant activity of food products. Nowiny Lekarskie, 2005, 74, 510-513. (in Polish; English abstract)
4. Bartoń H., Fołta M.: New approach to the analysis of antioxidant activity of coloured biological samples: a modification of the method of DPPH radical scavenging. 15 th International Symposium “Molecular and physiological aspects of regulatory processes of the organism” Cracow, June 1-2, 2006, 38-41.
5. Benzie I.F.F., Strain J.J.: The Ferric Reducing Ability of plasma (FRAP) as a measure of antioxidant power: The FRAP assay. Anal. Biochem.,1996, 239, 70-76.
6. Conforti F., Statti G., Loizzo M.R., Sacchetti G., Poli F., Menichini F.: In vitro antioxidant effect and inhibition of alfa amylase of two varieties of Amaranthus caudatus seeds. Biol. Pharm. Bull., 2005, 28, 1098-1102.
7. Czerwieński J., Bartnikowska E., Leontowicz H., Lange E., Leontowicz M, Katrich H., Trakhtenberg S., Gorinstein S.: Oat (Avena sativa L.) and amaranth (Amaranthus hypochondriacus) meals posi-tively affect plasma lipid profile in rats fed cholesterolcontaining diets. J. Nutr. Chem., 2004, 15, 622-629.
8. Escudero N.L., Zirulnki F., Gomez N.N., Mucciarelli S.I., Gimenez M.S.: Influence of a protein con-centrate from Amaranthus cruentus seeds on lipid metabolism. Exp. Biol. Med. (Maywood), 2006, 231, 50-59.
9. Gajewska G., Lebiedzińska A., Malinowska E., Szefer P.: The health aspects of amaranth., Roczn. PZH 2002, 2, 141-147. (in Polish; English abstract)
10. Grajeta H.: Nutritional value and applications of amaranth (Amaranthus). Bromat. Chem. Toksy-kol., 1997, 30, 17 – 23. (in Polish)
11. Halvorsen B.L., Holte K., Myhrstad M.W., Barikmo I., Hvattum E., et al.: A systematic screening of total antioxidants in dietary plants. J. Nutr., 2002, 132, 461-471.
12. He H.P., Cai Y., Sun M., Corke H.: Extraction and purification of squalene from amaranthus grain. J. Agric. Food Chem., 2002, 50, 368-372.
13. León-Camacho M., García-Gonzáles D.L.: A detailed comprehensive study of amaranth (Ama-ranthus cruentus) oil fatty profile. Eur. Food Res. Technol., 2001, 213, 349-355.
14. Re R., Pelledrini N., Proteggente A., Pannala A., Yang M., Rice – Evans C.: Antioxidant activity applying an improved ABTS radical cation decolorization assay. Free Radic. Biol. Med., 1999, 26, 1231-1237.
15. Teutonico R.A., Knorr D.: Amaranth, composition, properties and applications of a rediscovered food crop. Food Technol.,1985, 39, 49-61.
16. Thompson T.: Case Problem: Questions regarding the acceptability of buckwheat, amaranth, quinoa, and oats from a patient with celiac disease. J. Am. Diet. Assoc., 2001, 101, 586-587.
P. Paśko i in.
FRANCISZEK ŚWIDERSKI, MONIKA DĄBROWSKA, ANNA RUSACZONEK, BOŻENA WASZKIEWICZ-ROBAK
BIOACTIVE SUBSTANCES OF GARLIC AND THEIR ROLE IN DIETOPROPHYLAXIS AND DIETOTHERAPY
SUBSTANCJE BIOAKTYWNE CZOSNKU I ICH ROLA W DIETOPROFILAKTYCE I DIETOTERAPII
Department of Functional Foods and CommodityWarsaw Agricultural University
This work has aimed to characterise the most important bioactive substances of garlic, its preparations and describe in detail the role of garlic in dietoprophylaxis and dietotherapy.
Garlic (Allium sativum) originating from Middle Asia belongs to the group of plants of nutritious, medicinal and pro-health activity. Garlic health benefits result from the content of over 200 biologically active substances. Fresh garlic bulbs contain about 60 % of water, 32 % of carbohydrates and 6,5 % of fiber. Vitamin C is present in the greatest amount (about 31 mg in 100 g of product). Garlic also supplies vitamins from A, B1, B2 and PP group. Among mineral ingredients, potassium is present in the highest concentra-tion, whilst iron, magnesium and phosphorus in a slightly lower concentration. Garlic contains considerable amount of biologically active substances. Allicin, the by - product of disintegration of biologically inactive alliin, belongs to the most important biologi-cally active substances of characteristic odour. Alliin is allylcysteine sulfoxide, crystal-line, colourless, odourless and without antibiotic properties, but it is present in whole, unbruised garlic cloves [11, 13].
During crushing, mechanical damage of garlic bulb, the enzyme alliinase (lyase) is pro-duced. Under its influence, alliin is disintegrated into allicin – an unstable product of strong garlic odour and pyruvic acid and ammonia. Allicin has bactericidal properties in relation to Gram bacteria - positive and Gram - negative, and stimulates appetite. Moreover, it is believed to have antiparasitic, stabilizing intestinal flora and hypotensive activity. Concurrently, it may have irritating influence on skin and air passages – as a volatile compound it may be used as a disinfectant in air passages. It has been proved to inhibit blood platelet aggregation and
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 41-46
42 Nr 1
lower the level of triacylogliceroles in blood serum. It is the ingredient of numerous manu-factured preparations. Synthetic preparations based on allicin model are used as antifungal means. Allicin in the presence of cysteine combines with it to create S-allylmercaptocysteine (SAMC),which is present in the extract of aged garlic.
Due to great unstability, allicin disintegrates into among others: ajoene, vinyldithiin, allix-in, DAS (diallyl sulfide), DADS (diallyl disulfide), DAT (diallyl trisulfide) [11, 13, 1]. These compunds, apart from vinyldithiin, have proven antimutagenic properties [4, 1]. Vinyldithiin has distinct antibacterial and antiplatelet aggregation properties [13].
Another biologically active garlic compound, which does not come from alliin conver-sions is S-allylcysteine (SAC) [17]. SAC is also characterised by advantageous influence on human health.
Various commercially processed forms of garlic are available on the market. Each of them is characterised by slightly different chemical content as far as bioactive sulphuric compounds are concerned, namely:Garlic oil, Garlic oil macerate, Powder garlic, Aged garlic extract.
Almost none of the above mentioned market products contains allicilin. It is due to its great instability. Moreover, only aged garlic extract has been well examined as far as health safety is concerned and contains both water and fat soluble fractions of bioactive compounds [1]. Aged garlic extract (AGE) is an odourless product formed as a result of prolonged extrac-tion of free garlic in a room temperature. It has high bio-availability and biological activity in vitro both for animals and people [14]. AGE additionally contains allixin, selenium, N-(1-deoksy-D-fructos-1-yl)-L-arginine (Fru-Arg) and N-fructose glutamine, which are not present in fresh garlic or garlic after thermal treatment.
Sulphuric compounds are the most widely described group of bioactive substances con-tained in a garlic bulb, because they are responsible for its characteristic odour and flavour. Yoo and Pike [18] proved that in comparison with other plants belonging to the same group as garlic, e.g. onion or leek, garlic contains about 5 times more of sulphuric compounds - garlic 11,75 mg/g of fresh mass, onion 2,27 mg/g, and leek 2,48 mg/g.
Lutomski [13] points out a significant importance of vitamin B1, which combines with bio-logically active allicin leading to the increase of this vitamin re-absorption in human body.
The role of garlic in disease prevention
Garlic is characterised by complex and multidirectional pharmacological activity. Con-temporary medical research proves medicinal activity of biologically active garlic ingredients in blood vessel calcinosis prevention, stimulating digestive enzymes, re-regulation of intes-tinal bacterial flora content, lowering blood pressure, ability to slow down aging processes as well as apoptosis of tumour cells. Niedworok [15] presents the importance of garlic in the therapy of numerous illnesses, stating that garlic:inhibits adenosine deaminase, the enzyme disintegrating adenosine. Proper concentra-
tion of adenosine conditions re-building of body energetic compounds (ATP), adenosine decreases cardiac muscle overload improving blood flow through coronary vessels,
F. Świderski I in.
4�Nr 1
increases glutathione peroxidase activity, which leads to the decrease in the activity of anion radical superoxide (O2-) - and hydroxide, causing peroxidation of cell membrane lipids and unsaturated fatty acids,
decreases adherence of incited granulocytes to endothelium of blood vessels and blood platelet aggregation,
increases fibrynolitic activity of plasma, lowers cholesterol and its fractions concentration without considerable influence on LDL/
HDL plasma factor, as well as triglicerol and phospholipid concentration in blood serum, has wide antibacterial activity, antifungal and antivirus activity, regulates intestinal bacterial flora content, regulates and improves humoral and cell rates of immune system, which improves body
defence mechanisms (especially important for people over 60). In vitro research conducted by Lau [12] showed that garlic ingredients such as: SAC
(S-allylcysteine), N-Ac-SAC (N-acetylo-S-allylcysteine), alliin and SAMC (S-allylmercapto-cysteine), considerably inhibit, on different levels (SAC 10 mmol/L, alliin 1 mmol/L, SAMC 0,1-1 mmol/L), reactive substances oxidising LDL-cholesterol. Anti-atherosclerotic garlic activity is seen in inhibiting HMG-CoA reductase (allicin, ajoene, diallyl disulfide) and fatty acid synthesis. Pre-clinical research of the Physiology Institute of Benjamin Franklin Univer-sity in 1999 showed that the use of standarised preparations containing garlic protects against hypercholesterolemia induced by the diet. Almost 2 thousand people were given standarised preparation based on powder garlic, in recommended portion of 3x300 mg daily. Total cho-lesterol level in serum decreased by 10 %, LDL-cholesterol by 4 % and triglycerides by 12 %, whilst HDL-cholesterol level increased by 8 %. In some patients in vessel research, the revo-cation of arteriosclerosis changes was observed [16]. The same process of oxidisation inhibi-tion and LDL-cholesterol fraction modification through aged garlic is also described by Borek [6]. Similar research was conducted by Durak et al., [8]. 23 volunteers aged 24 to 68 with increased cholesterol level (5.98 mmol/L) were examined. Persons participating in the experi-ment were given garlic supplement in the form of dry extract – about 10 g a day for 4 months. After this time, the examination checking among others the level of general cholesterol, LDL, HDL, triglycerides and VLDL was carried out. HDL level significantly increased, whilst the value of the remaining lipoprtoteins and triglycerides decreased. General cholesterol level decreased. Because of such garlic properties, disadvantageous changes in the circulatory sys-tem, i.e. increased amount of oxidised LDL, cholesterol accumulation in macrophages and decreasing the flexibility of blood vessel walls did not take place. Gorinstein et al. [9] in in vivo research (lasting 30 days) on Wistar rats and in vitro, described a significant decrease in blood serum after supplying the diet with garlic supplement in relation to the diet without the supplement. Fresh garlic, cooked garlic and water extracts of these two garlic forms were used as garlic supplement. Moreover, a significant growth in antioxidant activity of blood serum (P<0,05) in experimental group of rats on cholesterol-free diet with garlic supplement in rela-tion to the group of rats on cholesterol-free was noted.
Numerous research present evidence on garlic antitumour activity. Borek [6] in his report widely describes antioxidant and antitumour activity of garlic. Aged garlic extract (AGE) in-hibits earl and late cancerogenesis phase in various tissues, e.g.: skin, stomach, or colon. AGE influence is complex due to the variety of bioactive substances. Each of them plays a different role in the body protection against tumour changes. SAC stops the creation of DNA adducts,
Działanie bioaktywnych substancji czosnku
44 Nr 1
selen has a similar influence. Ball [4] describes the experiment in which garlic was addition-ally enriched with selen. It turned out that in contrast with normal garlic extract, water extract of garlic on culture medium enriched with selen, successfully inhibited the lactiferous gland cancer in rats, induced with carcinogen - methylnitrosourea.
At present, attention is paid to a strong antibacterial, antifungal and antivirus activity of garlic with concurrent incitement of body immunity. Both bactericidal and bacteriostatic properties in relation to Gram (+) and Gram (-) bacteria, such as staphylococcus, streptococ-cus, neterobacteriaceae, also from durum group as well as the inhibition of putrefactive bac-teria growth were observed [15].
Bakri and Douglas [3] leading research on the antibacterial and antifungal properties of water extract of garlic specified minimal portions inhibiting the growth of selected microor-ganisms. During the research, 57,1 % water extract of garlic containing 220 µg/mL of allicin inhibited and killed most microorganisms. Minimal inhibiting concentration (MIC) of garlic for Gram bacteria (-) amounted to 35,7-1,1 mg/mL, and for Gram bacteria (+) was slightly higher and remained within the range 142,7- 35,7 mg/mL. MIC for Candida albicans equalled 8,9 mg/mL. The research showed that Gram bacteria (-) are more sensitive to garlic influence than Gram bacteria (+). Benkeblia [5] examining sensitivity of Staphylococcus aureus on gar-lic oil activity observed weak strength of the bacteria growth inhibition at 50 and 100 mL/L concentration - respectively 6,3±0,4 and 7,6±0,8 mm. At 500 mL/L concentration the growth inhibition amounted to 9,3±0,2 mm, which proves good antibacterial activity.
Ankri and Mirelman [2] described inhibiting influence of allicin on selected strains: Can-dida albicans, Escherichia coli, Pseudomonas areuginosa and Staphylococcus aureus. LD50 µg/mL, that is a single dose, whose intake caused death of 50 % of microorganisms in the group was established. LD50 for Staphylococcus aureus amounted to 12 µg/mL, whilst for Escherichia coli to 15 µg/mL.
Cutler and Wilson [7], similarly to Ankri and Mirelman [2], examined the influence of pure allicin on the growth of Staphylococcus aureus. The research was conducted on allicin in liquid and cream form. Allicin showed inhibiting activity of the growth of this strain to 62,5 µg/mL concentration, below which allicin did not show bactericidal properties. Liquid allicilin was twice stronger than the one in cream form. MIC for Staphylococcus aureus totalling 32 µg/mL was es-tablished, but according to the authors most of these bacteria have MIC equaling 16 µg/mL.
The research conducted in the Department of Functional Foods and Commodity showed that the aging garlic extract was characterised by the strongest antioxidant properties and activ-ity inhibiting the growth of Gram(+) microorganisms Staphylococcus aureus and fungi Can-dida albicans. Antioxidant activity of this product was considerably higher than lypholysed and fresh garlic. Fresh garlic showed the widest, but moderate bactericidal and antifungal ac-tivity. Garlic after short-term thermal treatment (frying) lost its bactericidal properties, main-taining weak antifungal and lower antioxidant properties [10].
Preparations and diet supplements containing garlic
Wide interest in garlic as a natural pharmaceutical preparation, both from customers and pharmaceutical companies, resulted in producing a series of medicines and diet supplements containing different forms of garlic. At present, a variety of preparations containing garlic or its extracts is available on the market, among others:
F. Świderski I in.
45Nr 1
capsules containing 270 mg of garlic oil macerate (1:1), resistant to gastric juice, recom-mended in blood vessel atherosclerosis,
coated tablets containing 5 mg of garlic oil, capsules with 186 mg of garlic oil and 64 mg of extract from wheat germs and St John’s
wort, tablets containing dried garlic in the amount of 0,2 g in a tablet and nettle leaves, pearls with oil extract from garlic in relation 1:1, dosage 1-2 pearls daily, capsules containing odourless garlic extract (2 mg) and soya oil, gelatin, glicerol, capsules with odourless garlic in powder form and cod oil and A, D, E vitamins,tablets with standarised garlic extract (powder) 300 mg in a tablet, 1800 µg allicin, odour-
less, one tablet daily.
F. Ś w i d e r s k i , M . D ą b r o w s k a , A . R u s a c z o n e k , B . Wa s z k i e w i c z - R o b a k
BIOACTIVE SUBSTANCES OF GARLIC AND THEIR ROLE IN DIETOPROPHYLAXIS AND DIETOTHERAPY
Summary
Garlic is characterised by medicinal properties due to the content of over 2000 biologically active substances. Numerous commercially processed garlic forms, which differ in the content of bioactive compounds, especially sulphuric, are available on the market. The knowledge of the types of bioactive substances present in garlic and its products, their changes during treatment and pro-health influence is of crucial importance to the diet supplement producers, doctors, pharmacists and consumers. Therefore, this work has aimed to characterise the most important bioactive substances of garlic, its preparations and describe in detail the role of garlic in dietoprophylaxis and dietotherapy.
F. Ś w i d e r s k i , M . D ą b r o w s k a , A . R u s a c z o n e k , B . Wa s z k i e w i c z - R o b a k
SUBSTANCJE BIOAKTYWNE CZOSNKU I ICH ROLA W DIETOPROFILAKTYCE I DIETOTERAPII
Streszczenie
Czosnek, poza walorami odżywczymi i smakowymi, posiada właściwości lecznicze dzięki zawar-tości ponad 200 biologicznie aktywnych substancji. Na rynku dostępne są różne, przemysłowo prze-tworzone formy czosnku, które różnią się zawartością bioaktywnych związków, zwłaszcza siarkowych. Znajomość rodzajów substancji bioaktywnych, występujących w czosnku i jego przetworach, ich prze-mian w procesie przetwarzania oraz oddziaływania prozdrowotnego jest niezmiernie ważne dla produ-centów preparatów, lekarzy, farmaceutów oraz konsumentów. Dlatego też, w niniejszej pracy scharak-teryzowano najważniejsze substancje bioaktywne czosnku, preparaty z jego udziałem oraz szczegółowo omówiono rolę czosnku w prewencji i leczeniu chorób.
REFERENCES
1. Amagase H., Petesch B., Matsuura H., Kasuga S., Itakura Y.: Intake of Garlic and Its Bioactive Components. J. Nutr., 2001, 131, 955-962.
Działanie bioaktywnych substancji czosnku
46 Nr 1
2. Ankri S., Mirelman D.: Antimicrobial properties of allicin from garlic. Microb. Infect., 1999, 2, 125-129.
3. Bakri I.M, Douglas C.W.I.: Inhibitory effect of garlic extract on oral bacteria, Arch. Oral Biol., 2004, 50, 645-651.
4. Ball S.: Natural antitumour substances, Wyd. MEDYK, Warszawa 2000, (in Polish).5. Benkeblia N.: Antimicrobial activity of essential oil extracts of various onions (Allium cepa) and
garlic (Allium sativum). Lebensm.-Wiss. u.-Technol., 2004, 37, 263-268.6. Borek C.: Antioxidant Health Effects of Aged Garlic Extract. J. Nutr., 2001, 131, 1010-1015.7. Cutler R.R., Wilson P.: Antibacterial activity of a new, stable, aqueous extract of allicin against
methicillin - resistant Staphylococcus aureus. Br. J. Biomed. Sci., 2004, 61, 71-74.8. Durak I., Kavutcu M., Aytac B., Avci A., Devrim E., Ozbek H., Ozturk H.: Effects of garlic extract
consumption on blood lipid and oxidant parameters in humans with high blood cholesterol. J. Nutr. Biochem., 2004, 15, 373-377.
9. Gorinstein S., Leontowicz H., Leontowicz M., Drzewiecki J., Najman K., Katrich E., Barasch D., Yamamoto K., Trakhtenberg S.: Raw and boiled garlic enhances plasma antioxidant activity and improves plasma lipid metabolism in cholesterol-fed rats. Life Sciences, 2006, 78, 655-663.
10. Karwowska W., Rusaczonek A., Świderski F., Dąbrowska M., Waszkiewicz-Robak B.: Antioxidant, antibacterial and antifungal properties of garlic and its products. Bromat. Chem. Toksykol., 2006, 39, Supl., 59-63, (in Polish).
11. Kohlmunzer S.: Pharmacognosy, 1993. PZWL, Warszawa, (in Polish).12. Lau B.H.S.: Suppression of LDL Oxidation by Garlic. J. Nutr., 2001, 131, 985-988.13. Lutomski J.: Garlic fascination - yesterday and today. Post. Fitoter., 2001, 1, 7-14, (in Polish).14. Moriguchi T, Saito H, Nishiyama N.: Anti-ageing effect of aged garlic extract in the inbred brain
atrophy mouse model. Clin. Exp. Pharmacol. Physiol., 1997, 24, 235-42.15. Niedworok J.: Rediscovered medicinal properties of garlic. Wiad. Ziel., 2000, 11, 9-10, (in Polish).16. Struczyński J.: Herbal therapy: Atherosclerosis. Panacea, 2005, 2, 20-22, (in Polish).17. Tapiero H, Townsend D.M, Tew K.D.: Organosulfur compounds from alliaceae in the prevention of
human pathologies. Biomed. Pharmacotherapy, 2004, 58, 183-193.18. Yoo K.S., Pike L.M.: Determination of flavor precursor compound S-alk(en)yl-l-cysteine sulfoxides
by an HPLC method and their distribution in Allium species. Scientia Horticulturae, 1998, 75, 1-10.
F. Świderski I in.
DARIUSZ WŁODAREK
MECHANIZM DZIAŁANIA FITOSTEROLI W OBNIŻANIU POZIOMU CHOLESTEROLU LDL WE KRWI
THE MECHANISMS OF BLOOD LDL-CHOLESTEROL LOWERING BY PHYTOSTEROLS – A REVIEW
Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Fitosterole coraz powszechniej stosowane są w kontroli poziomu cholesterolu we krwi. Ich mechanizm działania polega na zmniejszaniu wchłaniania cholestero-lu z przewodu pokarmowego zarówno poprzez mechaniczne blokowanie jego wej-ścia do miceli jak i zwiększenie wydalania zwrotnego z enterocytów do przewodu pokarmowego. Odmienność tych sposobów działania od mechanizmu działania sta-tyn sprawia, że mogą one być łącznie stosowane w terapii hipercholesterolemii.
Jednym z podstawowych sposobów zmniejszana ryzyka rozwoju chorób układu krążenia jest obniżanie zawartości cholesterolu LDL we krwi u osób z ich zbyt wysokim poziomem. Zgodnie z wytycznym Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego z 2003 roku [2] chole-sterol ogólny we krwi powinien być niższy niż 190 mg/dl (5 mmol/L), natomiast cholesterol LDL niższy niż 115 mg/dl (3,0 mmol/L). Pacjenci z kliniczne stwierdzoną chorobą układu krążenia jak również osoby chore na cukrzycę powinni mieć utrzymywany poziom choleste-rolu ogólnego poniżej 175 mg/dl (4,5 mmol/L) a cholesterolu LDL poniżej 100 mg/dl (2,5 mmol/L). Jednocześnie zaleca się, aby stężenie cholesterolu HDL u kobiet nie było niższe niż 46 mg/dl (1,2 mmol/L), a u mężczyzn 40 mg/dl (1,0 mmol/L), oraz stężenie triglicerydów nie przekraczało wartości 150 mg/dl (1,7 mmol/L).
Osobom bez objawów, u których ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych w okresie 10 letnim jest mniejsze niż 5%, i nie przekroczy 5% w wieku 60 lat jeśli indywi-dualne czynniki ryzyka zostaną przeniesione na ten wiek, należy zalecać zbilansowaną die-tę, regularną aktywność fizyczną oraz niepalenie tytoniu w celu utrzymania niskiego ryzyka rozwoju schorzeń układu krążenia. Ocena ryzyka zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych u tych osób powinna być wykonywana co 5 lat. Natomiast osoby, u których ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych w okresie 10 letnim jest równe lub wyższe niż 5%, lub
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 47-51
48 Nr 1
po przetransponowaniu indywidualnych czynników ryzyka na wiek 60 lat jest ≥ 5% powinny mieć wykonaną pełną analizę lipoprotein osocza oraz należy w sposób zdecydowany wpły-nąć na zmianę ich stylu życia, szczególnie sposobu odżywiania. Jeżeli stężenia choleste-rolu całkowitego i cholesterolu LDL osiągną odpowiednio stężenie mniejsze niż 5 mmol/L (190 mg/dl) i 3 mmol/L (115 mg/dl) oraz ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych będzie niższe niż 5% u tych pacjentów ponowna ocena powinna odbywać się w odstępach rocznych w celu stwierdzenia czy ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych jest na-dal niskie bez przyjmowania leków. Jeśli natomiast ryzyko będzie ≥ 5% u tych osób nale-ży rozpocząć podawanie leków hipolipemicznych z tym, że dąży się do uzyskania stężenia cholesterolu ogólnego we krwi mniejszego niż 175 mg/dl (4,5 mmol/L) i cholesterolu LDL mniejszego niż 100 mg/dl (2,5 mmol/L) [2].
Cholesterol jest głównym sterolem wytwarzanym w organizmie człowieka występują-cym w błonach komórkowych oraz lipoproteinach osocza szczególnie we frakcji LDL tych lipoprotein. Sterole roślinne zwane również fitosterolami różnią się w sposób nieznaczny od cholesterolu zwierzęcego, bo budową bocznego łańcucha węglowego. Dodatkowo nasycona forma fitosteroli zwana stanolami nie posiada podwójnego wiązania w pierścieniu B [11].
Spożycie z żywnością cholesterolu w diecie krajów zachodnich osiąga wartości nawet 400 mg dziennie [11], podczas gdy w rekomendacjach zaleca się, aby ilość ta nie przekraczała 300 mg dziennie, a u osób z chorobami układu krążenia 200 mg dziennie [3]. Zawartość fitosteroli w diecie osiąga wartości 150-350 mg/dziennie, jednocześnie spożycie stanoli wynosi zale-dwie 50 mg/dziennie. Pomimo stosunkowo podobnej ilości zjadanych w diecie cholesterolu i fitosteroli te ostatnie znajdują się w plazmie krwi w ilości nie przekraczającej 0,5% ogólnej ilości cholesterolu. Nie jest to tylko związane z faktem, że większość cholesterolu w organi-zmie człowieka pochodzi z endogennej produkcji głównie w wątrobie, ale i z minimalnego poziomu wchłaniania fitosteroli z przewodu pokarmowego [11].
Działanie obniżające poziom cholesterolu we krwi, przez fitosterole znane jest od 50 lat. Początkowo stosowane dawki fitosteroli osiągały wartości około 18 g dziennie [11].
Zdolność obniżania stężenia cholesterolu we krwi przez fitosterole związana jest z mechani-zmem hamowania jego wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Stanole roślinne są w budo-wie bardzo podobne do cholesterolu i są wbudowywane w micele tworzone w jelicie cienkim. Micele te utworzone są z kwasów żółciowych i cholesterolu, który dopiero z nich może być wchłonięty. Cholesterol niezwiązany w micelach nie jest wchłaniany i jest wydalany z kałem. Stanole roślinne są bardziej hydrofobowe niż cholesterol, dlatego też mają wyższe powino-wactwo do miceli niż cholesterol. W rezultacie dochodzi do wypierania cholesterolu z miceli. Niezwiązany w micelach cholesterol nie jest wchłaniany, co prowadzi do zwiększonego wy-dalania cholesterolu z kałem. Jednoczesne stanole są praktycznie nie wchłaniane do krwi [8, 10]. Zgodnie z tym mechanizmem stanole roślinne powinny być spożywane razem z posiłkami zawierającymi cholesterol, aby blokować wchłanianie cholesterolu najbardziej efektywnie.
Plat i wsp. [9] przeprowadzili badanie, w którym podawali pacjentom w jednej grupie jednorazowo 2,5 g stanoli w ciągu doby (do posiłku obiadowego), a drugiej grupie tą samą ilość podzieloną na trzy dawki przyjmowaną po jednej do głównych posiłków. Zaobserwo-wali oni, że obniżenie stężenia cholesterolu frakcji LDL we krwi było takie same w obu grupach. Stwierdzili zatem, że nie jest konieczne przyjmowanie stanoli z każdym posiłkiem aby uzyskać podobny efekt terapeutyczny. Również Matvienko i wsp. [6] stwierdzili, że jed-norazowa dawka fitosteroli jest skuteczna w obniżaniu stężenia cholesterolu LDL we krwi.
D. Włodarek
4�Nr 1
Zatem wbudowywanie stanoli w micele nie jest jedynym mechanizmem obniżania stężenia cholesterolu przez te związki.
Przypuszcza się, że mechanizm ten polega na zwiększaniu wydalania cholesterolu przez enterocyty do przewodu pokarmowego [8, 10]. Fitosterole są transportowane ze światła prze-wodu pokarmowego do enterocytów. Jednak samo ich wejście do wnętrza komórek błony śluzowej jelita nie jest jednoznaczne z ich przejściem do układu krążenia. Odmiennie niż cho-lesterol fitosterole w minimalnym stopniu są wbudowywane i wydzielane do układu krążenia w chylomikronach. Wynika to ze złej podatności na działanie enzymów odpowiedzialnych z estryfikację steroli, co automatycznie uniemożliwia ich wejście w chylomikrony. Może to, zatem tłumaczyć przyczynę bardzo małego wchłaniania stanoli. Nie oznacza to jednak, że niezestryfikowane stanole nie mogą wypływać na przemiany lipidowe w jelitach [10]. Otóż prawdopodobnie mają one wpływać na zwiększenie zwrotnego transportu cholesterolu do światła jelita z komórek jelitowych, co może wyjaśniać podobną skuteczność działania takiej samej dawki stanoli podanej raz dziennie lub podzielonej na trzy porcje w ciągu dnia. Plat i Mensink [8] zaobserwowali, że sitostanol znajdujący się w micelach zwiększał ekspresję białka ABCA1 w ludzkich komórkach jelitowych caco-2 in vitro. Białko ABCA1 jest trans-porterem wykorzystującym ATP w celu aktywnego transportowania cholesterolu przez błony komórkowe. Na tej podstawie sądzono, że obecność w micelach sitostanolu i jego wpływ na ekspresję białka ABCA1 wpływała na zwiększenie wydalania cholesterolu do światła prze-wodu pokarmowego. Obecnie jednak wiadomo, że białko to nie może być odpowiedzialne za ten mechanizm działania stanoli, ponieważ jest ono zlokalizowane na podstawnej powierzch-ni enterocytów, a nie na powierzchni wolnej. Jednocześnie zidentyfikowano inne transportery cholesterolu na wolnej powierzchni enterocytów (ABCG5 i ABCG8) które mogłyby powodo-wać zwrotne transportowanie cholesterolu do światła jelit. Trwa dyskusja nad wyjaśnieniem przebiegu tego mechanizmu [10].
Wyżej opisane mechanizmy działania fitosteroli są odmienne od mechanizmu działania statyn, powszechnie stosowanych w terapii hipercholesterolemii. Stwarza to możliwość sto-sowania stanoli i statyn łącznie w obniżaniu zbyt wysokich poziomów cholesterolu we krwi.
Gylling i Miettinen [4] uzyskali u pacjentów chorych na cukrzycę typu 2 przyjmujących pravastatynę z powodu umiarkowanej hiperchlesterolemii dodatkowe obniżenie poziomu cho-lesterolu LDL o 6% po dodaniu 3 g stanoli dziennie w postaci margaryny przez okres 7 tygodni. W innym badaniu Gylling i wsp. [5] badali osoby z chorobą niedokrwienną serca, rodzinną hi-percholesterolemią, które otrzymywały simvastatynę, którym dodano do diety porcję margary-ny dostarczającej 2–3 g stanoli dziennie. Uzyskali oni dodatkową redukcję stężenia cholesterolu LDL u badanych osób o dalsze 16–20%. Z kolei Blair i wsp. [1] wykazali, że dodatek marga-ryny zawierającej stanole (pacjenci otrzymywali trzy porcje margaryny dziennie dostarczając w ten sposób 5,1 g stanoli przez 8 tygodni) pozwala obniżyć poziom cholesterolu całkowitego o 12%, a cholesterolu LDL o 17% u osób z podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi które już przyjmowały statyny. Dodatek margaryny bez stanoli w grupie kontrolnej pozwalał na obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego o 5%, a cholesterolu LDL o 7%, zatem obecność stanoli pozwalała na obniżenie poziomu cholesterolu LDL o dodatkowe 10%. W innych bada-niach, w których stosowano 2–3g fitosteroli u osób przyjmujących statyny uzyskano dodatkowe zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL o 7–11% [12].
Odmienne mechanizmy działania statyn i fitosteroli pozwalają na ich łącznie w terapii hiper-cholesterolemii. Ma to swoje znacznie w postępowaniu terapeutycznym. Zgodnie z zaleceniami
Fitosterole a poziomu cholesterolu LDL we krwi
50 Nr 1
Therapeutic Lifestyle Changes w National Cholesterol Education Program, Adult Treatment Pa-nel III [7] proponuje się, w celu obniżenia podwyższonego stężania cholesterolu LDL we krwi, między innymi: dbałość o odpowiednią wartość energetyczną diety, odpowiednią podaż białek, węglowodanów i tłuszczu w diecie, przy czym ten ostatni powinien dostarczać 25-35% wartości energetycznej diety. Ilość cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 200 mg dziennie oraz należy dostarczać 2 gramy fistosteroli dziennie. Takich ilości fitosteroli nie można dostarczyć w samej diecie, dlatego konieczne jest wykorzystanie produktów wzbogaconych w te związki (margaryny, jogurty). Jeśli osoby pomimo stosowania się do zaleceń dietetycznych i zmiany stylu życia nadal mają zbyt wysoki poziom cholesterolu LDL we krwi konieczne jest zastoso-wanie leczenia farmakologicznego. Włączenie leków nie wymaga odstawienia produktów za-wierających fitosterole. Wręcz przeciwnie dietę należy kontynuować co pozwala na podawanie mniejszych dawek leków. Stosowanie możliwie najmniejszych skutecznych dawek leków jest niezwykle istotne w terapii, ponieważ ich włączenie oznacza konieczność długoterminowego stosowania. Ponadto, im mniejsza dawka leku tym mniejsze ryzyko działań ubocznych. Z dru-giej strony, osoby które przyjmują statyny mogą bezpiecznie włączyć do swojej diety fitostero-le. Zwłaszcza jest to korzystne u osób, które pomimo leczenia farmakologicznego nadal mają zbyt wysoki poziom cholesterolu LDL. W ten sposób można obniżyć poziom cholesterolu we krwi bez konieczność zwiększania dawki leku.
D . W ł o d a r e k
MECHANIZM DZIAŁANIA FITOSTEROLI W OBNIŻANIU POZIOMU CHOLESTEROLU LDL WE KRWI
Streszczenie
Spożycie cholesterolu z żywnością w diecie krajów zachodnich osiąga wartości nawet 400 mg dziennie, podczas gdy w rekomendacjach zaleca się, aby ilość ta nie przekraczała 300 mg dziennie, a u osób z chorobami układu krążenia 200 mg dziennie. Działanie obniżające poziom cholesterolu we krwi, przez fitosterole znane jest od 50 lat. Zdolność ta związana jest z mechanizmem hamowania jego wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Drugi z możliwych mechanizmów związany jest ze zwrotnym transportem cholesterolu z enterocytów do przewodu pokarmowego z wykorzystaniem białek transpor-tujących ABC. Wyżej opisane mechanizmy działania fitosteroli są odmienne od mechanizmu działania statyn, powszechnie stosowanych w terapii hipercholesterolemii. Stwarza to możliwość stosowania fi-tosteroli i statyn łącznie w obniżaniu zbyt wysokich poziomów cholesterolu we krwi. Dzięki temu oso-by już przyjmujące statyny u których nie uzyskano wartości referencyjnych cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL mogą poprzez włącznie do diety fitosteroli uzyskać ich dodatkowe obniżenie.
D . W ł o d a r e k
THE MECHANISMS OF BLOOD LDL-CHOLESTEROL LOWERING BY PHYTOSTEROLS – A REVIEW
Summary
Daily cholesterol consumption in western countries reaches as much as 400mg. According to the health recommendations the daily intake should not exceed 300mg and in the case of people with cardio-
D. Włodarek
51Nr 1
vascular disease it should be less than 200 mg. For 50 years it is known that phytosterols can decrease the level of cholesterol in blood. One of the mechanisms is based on the fact that phytosterols stop ab-sorption of cholesterol in digestive tract, which results in the decrease of the concentration of cholesterol in blood. The second mechanism is based on the fact that cholesterol is pumped back out of enterocytes into the lumen of small intestine by ABC transporter and phytosterols increase this process. The abo-ve mentioned mechanisms are different than the way statins can lower cholesterol level and they are commonly used as hipocholesterolemic medicine. Because different mechanisms are implemented both statins and fitosterols can be used in therapy of hipercholeserolemia. The people taking statins who still have increased level of total cholesterol and LDL-cholesterol in blood can include phytosterols in their diet what can lead to the decrease of its level.
PIŚMIENNICTWO
1. Blair S.N., Capuzzi D.M., Gottlieb S.O., Nguyen T., Morgan J.M., Cater N.B.: Incremental reduction of serum total cholesterol and low-dencity lipoprotein cholesterol with the addition of plant stanol ester-containing spread to statin therapy. Am. J. Cardiol., 2000, 86 ,46-52.
2. De Backer G., Ambrosioni E., Borch-Johnsen K. et al.: European Guidelines on CVD Prevention. Third Joint European Societies’ Task Force on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Prac-tice. European Journal of Cardiovascular Prevention and Rehabilitation 2003, 10 (supl. 1), S1–S78.
3. Grundy S.M.: Stanol ester as a component of Maximal Dietary Therapy in the National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III Raport. Am. J. Cardiol. 2005, 96 (supl.), 47D - 50D.
4. Gylling H., Miettinen T.A.: Effects of inhibiting cholesterol absorption and synthesis on cholesterol and lipoprotein metabolism in hipercholesterolemic non-insulin-dependent diabetic men. J. Lipid. Res., 1996, 37, 1776–1785.
5. Gylling H., Radhakrishnan R., Miettinen T.A.: Reduction of serum cholesterol in postmenopausal women with myocardial infarction and cholesterol malabsorption induced by dietery sitostanol ester margarine: women and dietary sitostanol. Circulation, 1997, 96, 4226-4231.
6. Matvienko O.A, Lewis D.S, Swanson M, Arndt B, Rainwater D.L, Stewart J, Alekel D.L: A single daily dose of soybean phytosterols in ground beef decreases serum total cholesterol and LDL cho-lesterol in young, mildly hypercholesterolemic men. Am. J. Clin. Nutr., 2002, 76, 57-64.
7. National Cholesterol Education Program, Adult Treatment Panel III Raport. NIH Publication No 02-5215, September 2002.
8. Plat J., Mensink R.P.: Increased intestinal ABCA1 expression contributes to the decrease in choles-terol absorption after plant stanol consumption. FASEB J., 2002, 16, 1248-1253.
9. Plat J., von Onselen E.N., von Heugten M.M., Mensink R.P.: Effecyts on serum lipids, lipoproteins and fat soluble antioxidant concetration of consumption frequency of margarines and shortenings enriched with plant stanol esters. Eur. J. Clin. Nutr., 2000, 54, 671-677.
10. Plat J.P., Mensink R.P.: Plant stanol and sterol esters in the control of blood cholesterol levels: Me-chanism and safety aspects. Am. J. Cardiol., 2005, 96 (supl.), 15D-22D.
11. Thompson G.R.., Grundy S.M.: History of development of plant sterol and stanol esters for choleste-rol-lowering purposes. Am. J. Cardiol., 2005, 96 (supl.), 3D-9D.
12. Thompson G.R.: Additive effects of plant sterol and stanol esters to statin therapy. Am. J. Cardiol., 2005, 96 (suppl.), 37D–39D.
Fitosterole a poziomu cholesterolu LDL we krwi
ANETA CZERWONOGRODZKA1, SA’EED BAWA2
SPOŻYCIE ENERGII ORAZ MAKROSKŁADNIKÓW PRZEZ DZIECIW WIEKU 7 – 12 LAT Z NADWAGĄ I OTYŁOŚCIĄ PROSTĄ
ENERGY AND MACRONUTIRENTS INTAKE BY OVERWEIGHT AND OBESE CHILDREN AGED 7-12
1 Zakład Żywienia CzłowiekaAkademia Medyczna w Warszawie
2 Katedra DietetykiWydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji
Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c
Kierownik: prof. dr hab. J. Gromadzka - Ostrowska
Oszacowano spożycie energii oraz makroskładników, tj: białka, tłuszczu i wę-glowodanów przez dzieci w wieku 7 – 12 lat (n = 25) z nadwagą i otyłością pro-stą, przed i po korekcie sposobu żywienia. W celu analizy spożycia wykorzystano zapisy 3 – dniowych jadłospisów. Dietoterapia spowodowała statystycznie istotne zmniejszenie wartości energetycznej diety oraz procentowej zawartości tłuszczu w całodziennych racjach pokarmowych większości badanych dzieci.
Słowa kluczowe: dzieci, nadwaga, otyłość, energia, makroskładnikiKey words: children, overweight, obesity, energy, macronutrients
WSTĘP
Otyłość u dzieci jest dużym problemem w krajach rozwiniętych gospodarczo, także i w Polsce. Ostatnie wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że nadwagą charakteryzuje się 12,1% dziewczynek i 11,4% chłopców (ogółem 11,8% dzieci w Polsce), natomiast otyłość dotyczy 3,7% dziewczynek i 3,8% chłopców (ogółem 3,8% polskich dzieci) [9].
Nieprawidłowy sposób żywienia w tym duży udział produktów wysokoprzetworzonych, słodyczy, gazowanych napojów i posiłków typu fast – food, a także mała zawartość owoców, warzyw oraz mleka i jego przetworów w dietach dzieci z nadwagą i otyłością jest przyczyną niedoborów wielu składników odżywczych. Zwiększa to ryzyko wystąpienia tzw. chorób die-tozależnych (choroby serca, miażdżyca) w dorosłości.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 5�-60
54 Nr 1
Celem pracy była ocena spożycia energii oraz makroskładników tj. białka, tłuszczu i wę-glowodanów przez dzieci w wieku 7 – 12 lat z nadwagą lub otyłością prostą, przed i po ko-rekcie sposobu żywienia.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 25 – osobową grupę dzieci w wieku 7 –12 lat z nadwagą lub otyłością prostą, które uczestniczyły w 6-tygodniowym programie redukcji masy ciała organizowanym w okresie od lutego do kwietnia 2004 r. w Poradni Dietetycznej Katedry Dietetyki, Wydziału Nauk o Żywieniu Czło-wieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie. Analizę wskaźników antropometrycznych przeprowadzono oddzielnie dla dziewcząt (n=11) i dla chłopców (n=14), natomiast analizę wartości energetycznej diet i zawartości w nich makroskładników w trzech grupach w zależności od płci i wieku, w przedziałach uwzględnionych w zastosowanych normach żywieniowych tj. dzieci 1 – 9 lat (n = 7); dziewczynki 10 – 12 lat (n = 8); chłopcy 10 –12 lat (n = 10) [14].
Przed udziałem w programie pacjenci zostali poproszeni o wykonanie trzydniowego bieżącego no-towania spożycia żywności. Pozostałe dane zebrano podczas 4 wizyt dzieci i ich rodziców, które odby-wały się co 2 tygodnie w Poradni Dietetycznej przy SGGW. Pomiarów masy ciała dokonywano w czasie każdej z wizyt, natomiast pomiarów wzrostu podczas pierwszej i ostatniej wizyty.
Nadwagę i otyłość stwierdzano na podstawie siatek centylowych dla wskaźnika masy ciała BMI rekomendowanych przez Światową Organizację Zdrowia WHO i CDC (Center for Disease Control) [2]. Przyjęto następujące wartości wskaźnika masy ciała: jako wartość prawidłową: BMI ≤ 85 centyla (c), jako wskaźnik nadwagi (N): 85c <BMI ≤ 97c, jako wskaźnik otyłości (O): BMI >97c.
Diety dzieci biorących udział w programie charakteryzowały się dużym udziałem wysokotłuszczo-wych wędlin, serów żółtych, słodyczy, słodkich napojów gazowanych, chipsów i produktów typu fast – food, a także małym spożyciem owoców, warzyw, mleka i jego przetworów oraz produktów zbożo-wych z niskiego przemiału. Wprowadzona korekta sposobu żywienia polegała na zastosowaniu diety redukcyjnej o wartości energetycznej 1500 kcal, zalecanej przez Instytut Matki i Dziecka, zapewniającej spożycie składników odżywczych, w tym witamin i składników mineralnych, zgodnie z zaleceniami norm żywieniowych [14].
Sposób żywienia oceniono na podstawie 3–dniowych jadłospisów dzieci, dostarczanych na kolejne wizyty w Poradni Dietetycznej. Wielkość porcji ustalono przy użyciu „Albumu fotografii produktów i potraw” [16]. Wartość energetyczną i zawartość poszczególnych składników w dietach pacjentów zo-stała obliczona za pomocą programu komputerowego „Dietetyk 2” [11].
Uzyskane wyniki porównano z zaleceniami Komisji Żywienia Dzieci i Młodzieży Komitetu Żywie-nia Człowieka PAN oraz Sekcji Gastroenterologii i Żywienia Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego dotyczącymi dziennego spożycia energii i składników pokarmowych dla dzieci [14].
Do analiz wykorzystano dane zebrane podczas pierwszej i ostatniej wizyty pacjentów w Poradni Dietetycznej (pomiary antropometryczne, 3 – dniowy jadłospis). Analizę statystyczną wykonano przy użyciu programu statystycznego Statgraphics Plus 4.1 z wykorzystaniem testu t – Studenta.
WYNIKI
Na podstawie obliczonego BMI (kg/m2) i siatek centylowych określono stopień nadmiaru masy ciała. Przed korektą sposobu żywienia otyłość stwierdzono u 60% dzieci (u 5 dziewczy-nek i 10 chłopców), natomiast nadwagę u 40% badanych (u 6 dziewczynek i 10 chłopców) (Ryc. 1a). Po zakończeniu programu otyłością charakteryzowało się o połowę mniej pacjen-tów (8 osób) i występowała ona tylko w grupie chłopców. Nadwagę stwierdzono u 60% dzieci
A. Czerwonogrodzka, S. Bawa
55Nr 1
(10 dziewczynek; 5 chłopców). Należną masę ciała osiągnęło 8% badanych (1 dziewczynka i 1 chłopiec) (Ryc. 1b). Sześciotygodniowa interwencja żywieniowa nie przyczyniła się do istotnego statystycznie zmniejszenia masy ciała i wskaźnika BMI.
Przed rozpoczęciem programu średnia wartość energetyczna całodziennych racji pokar-mowych (CRP) u wszystkich badanych była mniejsza niż przewidują zalecenia (Tab. I).
Po 6 tygodniach udziału w programie średnia wartość energetyczna diet dzieci w wieku 7 – 9 lat (grupa 1) i chłopców w wieku 10 – 12 lat (grupa 2) obniżyła się istotnie statystycznie (p < 0,05), natomiast nie stwierdzono tego w grupie dziewczynek w wieku 10 – 12 lat (grupa 3) (p > 0,05). W żadnej grupie nie przekroczyła ona zaleceń dla diety ubogoenergetycznej (Tab. I). Wartość energetyczna diet wszystkich badanych, zarówno przed jaki i po korekcie sposobu żywienia był silnie zróżnicowany, o czym świadczą wysokie wartości odchyleń stan-dardowych (Tab. I).
Średnie spożycie białka przed udziałem w programie w grupie dzieci w wieku 7 – 9 lat, chłopców i dziewczynek w wieku 10 – 12 lat kształtowało się na poziomie kolejno: 107%, 85%, 84% średniej wartości normy. Po zakończeniu programu średnie spożycie tego skład-nika obniżyło się w grupie 2 i 3 (różnice nie były istotne statystycznie (p > 0,05), ale było wyższe niż przewidują zalecenia i był niższy niż przewidują zalecenia dla obu tych grup (Tab. I).
Przed rozpoczęciem programu procentowy udział białka (% E z B) w wartości energe-tycznej diety przekraczał u wszystkich uczestników zalecane poziomy. Po zastosowaniu diety 1500 kcal udział ten zwiększył się we wszystkich grupach , przy czym rożnice statystycznie istotne wystąpiły w grupie 1. i 2.
Przed korektą diety spożycie tłuszczu w grupie dzieci w wieku 7 – 9 lat i dziewczy-nek w wieku 10 – 12 lat przekroczyło zalecane normy na ten składnik (odpowiednio: 107 % i 111%). Nie zaobserwowano tego natomiast w grupie chłopców w wieku 10 – 12 lat (84%). Po zastosowaniu diety ubogoenergetycznej ilość tłuszczu w CRP ilość obniżyła się we wszystkich badanych grupach. Zmiany w spożyciu tego składnika były statystycznie istotne tylko w grupie dzieci w wieku 7 – 9 lat i chłopców 10 – 12 lat (p > 0,05).
Po wprowadzeniu korekty sposobu żywienia zauważono także statystycznie istotne zmia-ny w procentowym udziale energii z tłuszczu (% E z T) w dietach większości badanych. Mimo to ciągle przekraczał on zalecany poziom (Tab. I). Średnia zawartość węglowodanów w CRP przed rozpoczęciem programu w żadnej z badanych grup nie przekroczyła zaleceń (Tab. I). Po zakończeniu programu zmiany w ilości tego składnika w diecie były statystycznie istotne tylko w grupie dzieci w wieku 7 – 9 lat (p > 0,05). W grupie chłopców w wieku 10 -12 lat spożycie pozostało na tym samym poziomie, natomiast w grupie dziewczynek w wieku 10 – 12 lat nie przekroczyło ilości zalecanych w diecie ubogoenergetycznej. W żadnej z ww. grup różnice w procentowym udziale węglowodanów (% E z W) w diecie nie były statystycz-nie istotne (p > 0,05) (Tab. I).
DYSKUSJA
Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że w grupie dzieci objętych bada-niem otyłość częściej występowała wśród chłopców niż dziewczynek, co jest zgodne z wyni-kami Rapckiej i in. [12], ale nie wykazali tego Harton i in. [5].
Spożycie energii i makroskładników przez dzieci z nadwagą
56 Nr 1
Przed uczestnictwem w programie średnia wartość energetyczna diet pacjentów nie prze-kraczała zaleceń dla dzieci zdrowych odpowiednich dla wieku i płci, co wykazali również w swoich badaniach Harton i in. [5]. Zawartość tłuszczu była zbliżona do normy, natomiast procentowy udział tego składnika był zbyt duży w całodziennych racjach pokarmowych pa-cjentów, co mogło być jedną z głównych przyczyn nadmiernej masy ciała u dzieci. Ilości białka i węglowodanów nie przekraczały zaleceń.
Po 6 tygodniach stosowania diety ubogoenergetycznej wartość energetyczna diet zmniej-szyła się statystycznie istotnie u większości pacjentów. Również wskaźniki antropometrycz-ne uległy zmniejszeniu, ale nie były to zmiany statystycznie istotne. Zawartość białka nie zmieniła się wagowo, natomiast w stosunku do obniżonej wartości energetycznej diety, jego procentowy udział zwiększył się statystycznie istotnie. W swoich badaniach Saucy i Leblanc [15] dowiedli, że termogeneza indukowana spożyciem białka jest wyższa niż w przypadku innych składników. Podobnie uważają Crovetti i in. [3], Westertrep–Plantenga i in. [17] oraz Demling i in. [4]. Wyższe spożycie białka jest ponadto dodatnio skorelowane z uczuciem sytości po posiłku [17]. Mimo że mechanizmy te nie są jasne, to uważa się, iż zwiększony poziom białka w diecie zwiększa wydatek energetyczny i temperaturę krwi docierającej do podwzgórza. Zmniejsza się wówczas odczucie głodu [3].
Przypuszcza się, że przyczyną otyłości u badanych dzieci mógł być nadmierny, w stosunku do zaleceń, procentowy udział tłuszczu w wartości energetycznej diety. W swoich 3–letnich badaniach wśród dzieci, Klesgest i in. [7] udowodnili, że duże spożycie tłuszczu (całkowita energia pochodząca z tłuszczu) miało związek z większym przyrostem BMI, ale Berkey i in. [1], nie wykazali żadnej zależności między spożyciem tego składnika a zmianami masy ciała i BMI. Także Wilett [18] doszedł do wniosku, że procent energii pochodzącej z tłuszczu nie jest jedynym czynnikiem determinującym rozwój otyłości. Badania Ludwig i in. [8], McCrory i in. [10] oraz Saltzman i in. [13] sugerują jednak, iż składniki diety inne niż tłuszcz oraz ich wzajemny stosunek mogą odgrywać kluczową rolę w nadmiernym spożyciu pokarmu. Jednak Hill i in. [6] wykazali zarówno w badaniach na zwierzętach, jaki i u ludzi, że dieta bogata w tłuszcz zwiększa przyrost tkanki tłuszczowej w organizmie bardziej niż nadmierne spoży-cie białka czy węglowodanów.
A. Czerwonogrodzka, S. Bawa
PRZED PROGRAMEM(Before counseling)
20 2440
16
0
20
40
60
80
100
OTYŁOŚĆ(obesity)
NADWAGA(overweight)
%
dziewczynki (Girls) n=11 chłopcy (Boys) n =14
PO PROGRAMIE(After 1500 kcal diet)
0
40
4
3220
40
20
40
60
80
100
OTYŁOŚĆ(obesity)
NADWAGA(overweight)
N.M.C(normal body
weight)
%
dziewczynki (Girls) n=11 chłopcy (Boys) n =14
Ryc. 1. Procentowy rozkład nadwagi, otyłości i należnej masy ciała (N.M.C) u badanych dzieci przed (a) i po (b) korekcie sposobu żywienia
Percent of overweight, obesity and normal body weight among children before (a) and after (b) nutritional counseling.
a) b)
57Nr 1
Tab. I. Średnie spożycie wybranych energii oraz makroskładników przez badane dzieci oraz procen-towy udział makroskładników w wartości energetycznej diety przed i po korekcie diety
Mean selected energy and macronutrients intake by the examined children and percent of energy from makronutrients before and after counseling)
Składnik odżywczy(Nutrient)
Przed korektą (before coun-
selling) Norma* (RDA)
Po korekcie (after coun-
selling)
Norma dla diety
1500 kcal**(RDA for 1500 kcal
diet)
Istotność p - Value
Średnia ± SD(Mean ± SD)
Średnia ± SD(Mean ± SD)
Dzieci w wieku 7 – 9 lat (grupa 1) / children aged 7-9 yearsEnergia (kcal) (Energy) 1770 ± 328 1900 - 2100 1332 ± 200 1500 p = 0,02Białko (g) (Protein) 63 ± 9,6 57 – 63 66 ± 9,6 48 n.s Tłuszcz (g) (Fat) 71,5 ± 18 64 – 70 47,6 ± 9,7 45 p = 0,01Węglowodany (g) (Carbohydrates) 235 ± 40 275 – 305 184,6 ± 30,4 230 p = 0,03
% E z B 1 15 ± 2,5 12 20 ± 3,0 12 p = 0,02% E z T 2 36 ± 3,5 30 31 ± 3,0 30 p = 0,03% E z W 3 53 ± 2 58 54 ± 4,0 58 n.sChłopcy w wieku 10 – 12 lat (grupa 2) / boys aged 10-12 yearsEnergia (kcal) (Energy) 1679 ± 304 2500 – 2600 1340 ± 154,1 1500 p = 0,03Białko (g) (Protein) 63,8 ± 10,3 75 61,4 ± 4,7 50 n.sTłuszcz (g) (Fat) 73,6 ± 17,4 85 – 90 48,2 ± 9,7 45 p = 0,01Węglowodany (g) (Carbohydrates) 207 ± 37,2 360 - 370 207 ± 23,4 228 n.s
% E z B 1 16 ± 1,5 13 19 ± 2,0 12 p = 0,01% E z T 2 39 ± 5,0 31 35 ± 4,5 30 p = 0,01% E z W 3 50 ± 6,0 59 55 ± 4,0 58 n.sDziewczynki w wieku 10 – 12 lat (grupa 3) / girls aged 10-12 yearsEnergia (kcal) (Energy) 1711 ± 623 2100 – 2150 1212 ± 263 1500 n.sBiałko (g) (Protein) 58,5 ± 5,1 70 50,7 ± 7,8 48 n.sTłuszcz (g) (Fat) 83,3 ± 41,5 75 49,2 ± 18,2 45 p = 0,06***Węglowodany (g) (Carbohydrates) 195 ± 53,5 285 – 300 155,2 ± 40,1 230 n.s
% E z B 1 16 ± 2,0 12 17 ± 2,5 12 p = 0,07***% E z T 2 47 ± 10 30 36 ± 9,0 30 n.s% E z W 3 53 ± 9,5 58 51 ± 10,5 58 n.s
n.s – róznice statystycznie nieistotne (no significant) ; * - Dzienne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży [14] ; ** - zalecenia dla diety ubogoenergetycznej opracowane przez Instytut Matki i Dziecka; *** - silna tendencja do istotności statystycznej 1 - procent energii z białka (energy from protein); 2 – procent energii z tłuszczu (energy from fat); 3 – procent energii z węglowodanów (energy from carbohydrates);
Z uwagi na to, że otyłość u dzieci jest narastającym problemem, konieczne są ciągłe mo-nitorowanie i korekta wartości energetycznej i tłuszczu w ich diecie. Nadmiar tych składni-ków może prowadzić do dalszego rozwoju otyłości i chorób z nią związanych jak miażdżyca
Spożycie energii i makroskładników przez dzieci z nadwagą
58 Nr 1
czy choroby układu sercowo - naczyniowego i przeciwnie redukcja tych składników w CRP zmniejsza ryzyko nadmiernego gromadzenia tkanki tłuszczowej i w ten sposób zapobiega wystąpieniu chorób dietozależnych w dorosłości.
WNIOSKI
1. Jedną z przyczyn otyłości u badanych dzieci mógł być nadmierny, w stosunku do zale-ceń, procentowy udział tłuszczu w wartości energetycznej diety.
2. Wprowadzenie diety ubogoenergetycznej nie spowodowało istotnego zmniejszenia BMI oraz masy ciała u badanych osób.
3. Postępowanie dietetyczne doprowadziło do istotnego obniżenia wartości energetycznej diet badanych dzieci.
4. Korekta dotychczasowego sposobu żywienia spowodowała wzrost procentowego udziału białka oraz spadek procentowego udziału tłuszczu w wartości energetycznej diet pacjentów.
A . C z e r w o n o g r o d z k a , S . B a w a
SPOŻYCIE ENERGII ORAZ MAKROSKŁADNIKÓW PRZEZ DZIECI W WIEKU 7 – 12 LAT Z NADWAGĄ I OTYŁOŚCIĄ PROSTĄ
Streszczenie
Celem pracy była analiza spożycia energii i makroskładników tj. białka, tłuszczu, węglowodanów przez dzieci z nadwagą i otyłością prostą w wieku 7 – 12 lat (n = 25) przed i po korekcie sposobu żywie-nia, które uczestniczyły w programie odchudzającym zorganizowanym na Wydziale Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie. Czas trwania programu – 6 tygodni.
Nadwagę i otyłość stwierdzono na podstawie siatek centylowych [2]. W celu analizy spożycia po-żywienia wykorzystano zapisy 3 – dniowych jadłospisów.
Przed korektą sposobu żywienia średnie spożycie energii i makroskładników z dietą przez bada-nych: dzieci w wieku 7 – 9 lat; chłopcy w wieku 10 – 12 lat i dziewczynki w wieku 10 -12 lat kształto-wały się na poziomie odpowiednio: energia (kcal): 1770, 1680, 1711; białko: 107%, 85%, 84%; tłuszcz: 107%, 84%, 111% i węglowodany: 81%, 57%, 67% zalecanej normy dla tych grup.
Wprowadzona dietoterapia spowodowała zmniejszenie BMI (kg/m2), ale nie były to zmiany sta-tystycznie istotne (p > 0,05). Zaobserwowano natomiast statystycznie istotne zmniejszenie wartości energetycznej diety oraz procentowej zawartości tłuszczu w całodziennych racjach pokarmowych więk-szości badanych dzieci (p < 0,05).
Spożycie energii i tłuszczu przez otyłe dzieci powinno być monitorowane ze względu na wysokie zagrożenie wystąpieniem u nich chorób dietozależnych (jak np.choroby serca) w dorosłości.
A . C z e r w o n o g r o d z k a , S . B a w a
ENERGY AND MACRONUTIRENT INTAKE BY OVERWEIGHT AND OBESE CHILDREN AGED 7-12
Summary
Energy and macronutrient such as protein, fat and carbonhydrate as well as anthropometric measur-ments were caried out in overweight and obesity children aged 7 – 12 (n = 25) during two visits of the
A. Czerwonogrodzka, S. Bawa
5�Nr 1
loss weight program for children (before and 6 weeks after dietary intervention) at the Faculty of Human Nutrition and Consumer Sciences, Warsaw Agricultural University. The study showed no significant (p > 0.05) body weight reduction expressed as body mass index (BMI), but nutrition counselling resulted in a decline in obesity prevalence in examined subject. Before nutritional counselling energy and macro-nutrient mean intakes from the diets of examined: children aged 7 – 9 y, boys 10 – 12 y and girls 10 – 12 y, were found to be: of energy (kcal): 1770, 1680, 1711 and protein: 107%, 85%, 84%; fat: 107%, 84%, 111% and carbohydrates: 81%, 57%, 67% RDA, respectively. After 6 weeks of the aplication of – low energy diet the consumption of energy and fat decreased among most of children (p < 0,05).
The intakes of energy and fat need to be monitored in this group of population, since their overeating can predispose to diet-related diseases, such as cardiovascular in adulthood.
PIŚMIENNICTWO
1. Berkey C.S., Rockett H.R., Fidel A.E., Gillman M.W., Frazie A.L., Camargo C.A., Colditz A.G.: Acti-vity, Dietary Intake, and Weight Changes in a Longitudinal Study of Preadolescent and Adolescent Boys and Girls. Pediatrics, 2000,105, 56-64.
2. CDC, Siatki centylowe: http://www.cdc.gov/growthcharts. 3. Crovetti R., Porrini M., Santangelo A., Testolin G.: The influence of thermic effect of food on satiety.
Europ. J. Clin. Nutr., 1997, 52, 482-488. 4. Demling R., DeSanti L.: Effect of hypocaloric diet, increased protein intake and resistance training
on lean mass gains and fat mass loss in overweight police officers. Ann. Nutr. Metab., 2000, 44,21-29.
5. Harton A., Bawa S., Weker H.: Przyczyny nadwagi i otyłości prostej u młodzieży w wieku 13-15 lat – aspekt żywieniowy. Żyw. Człow. Metab. XXIX (suppl), 2002, 226-229;
6. Hill J.O., Melanson E.L., Wyatt H.T.: Dietary FAT Intake and Regulation of Energy Balance Impli-cations for Obesity. J. Nutr., 2000, 130, 284S-288S.
7. Klesges R.C., Klesges L.M., Shelton M.L.: A longitudinal analysis of accelerated weight gain pre-school children. Pediatrics, 1995, 95, 126 -132.
8. Ludwig D.S., Majzoub J.A., Al – Zahrani A., Dallal G.E., Blanco I., Roberts S.: High Glycemic Indeks Foods, Overeating, and Obesity. Pediatrics, 1999, 103,3, 261-266.
9. Małecka–Tendera E., Klimek K., Matusik P., Olszanecka–Glinianowicz M., Lehingues Y.: Obesity and Overweight Prevalence in Polish 7 – 9 – Year – Old Children. Obesity Research, 2005, 13,6, 964-968.
10. McCrory M.A., Fuss P.J., Saltzman E., Roberts S.B.: Dietary Determinants of Energy Intake and Weight Regulation in Healthy Adults. J. Nutr., 2000, 130, 276S-279S.
11. Mięgoć A.: Opracowanie “Dietetyk” do oceny wartości odżywczej diet w żywieniu szpitalnym IŻŻ Warszawa 2001.
12. Rapacka E., Szpotan J., Kudzin J., Zbrzeźna B., Kaczmarek J.: Ocena sposobu żywienia w okresie niemowlęcym dzieci otyłych w wieku 6-14 lat oraz rodzinne występowanie otyłości. Żyw. Człow. Metab. XXVIII (suppl), 2001, 391-396.
13. Saltzman E., Dallal G.E., Roberts S.B.: Effect of high – FAT and low – FAT diets on voluntary energy intake and substrate oxidation: studies in identical twins consuming diets matched for energy dens-ity, fiber and palatability. Am J. Clin. Nutr., 1997, 66, 1332-1339.
14. Socha J.: Żywienie dzieci zdrowych i chorych: PZWL. Warszawa, 2000. 15. Soucy J., Leblanc J.: Protein Meals and Postprandial Thermogenesis. Physiology & Behavior 1999,
65, 705-709.16. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ. Warszawa, 2000.
Spożycie energii i makroskładników przez dzieci z nadwagą
60 Nr 1
17. Westerterp-Plantenga M., Rolland V., Wilson S., Westerterp K.: Satiety related to 24 h diet induced thermogenesis during high protein / carbohydrate vs high fat diets measured in a respiration cham-ber. Europ. J. Clin. Nutr., 1999, 53, 495-502.
18. Willet W.C.: Dietary fat and obesity: an unconvincing relation. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 68, 1149-1150.
A. Czerwonogrodzka, S. Bawa
ANNA GASIŃSKA, DANUTA GAJEWSKA
TEA AND COFFEE AS THE MAIN SOURCES OF OXALATE IN DIETS OF PATIENTS WITH KIDNEY OXALATE STONES
HERBATA I KAWA JAKO GŁÓWNE ŹRÓDŁA SZCZAWIANÓW W DIECIE PACJENTÓW Z KAMICĄ SZCZAWIANOWĄ
Department of DieteticsWarsaw Agricultural University
We analyzed nutritional habits of 22 stone formers with special regard to oxalate content as one of the main nutritional lithogenic factors associated with kidney stones. Daily dietary oxalate intake was 354 ± 261 mg and 406 ± 265 mg in men and women respectively. These values were much higher than those found by other researches. The main sources of oxalate in diets were regular tea and coffee (80-85%). Only 15-20% of oxalate was derived from other plant foods. Patients did not adhere to high fluid diet and, what is more, as common beverage they chose rich-oxalate black tea.
Key words: kidney stones, dietary oxalate, tea and coffee, nutritionSłowa kluczowe: kamienie nerkowe, szczawiany w diecie, herbata i kawa, żywienie
INTRODUCTION
Kidney stones are one of the most common diseases in industrialized countries and their prevalence ranges from 1 to 10 % [17]. The mechanism of stone formation begins with su-persaturation urine with salts, nucleation (forming nuclei), crystal growth and agglomeration. Small crystals (below 0,1 µm) are unstable and can dissolve, but a large amount of ions in so-lution, which hit in surface of crystal and bind with them, increase their size. Crystal particles aggregate than in stones in tubule [9]. Calcium oxalate (CaOx) stones are the most prevalent form of kidney stones (approximately 70 – 80 % of the all kidney stones). Twenty-five percent of these stones exist in the pure form, the remaining stones are associated with calcium phos-phate (CaP) [24]. The others calculi contain struvite (ammonium-magnesium phosphate), uric acid, brushite (calcium monohydrogen phosphate), hydroxyapatite, cystine [1, 17].
Abnormalities in urinary composition may result from nutritional-environmental, genetic or metabolic factors [16]. Age, gender, occupation, dietary and drinking habits, diseases and medications can cause aberration in urine composition resulting in supersaturation with CaOx
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 61-67
62 Nr 1
or CaP [24]. The most important determinants for calcium oxalate crystallization in urine are hyperoxaluria, hipercalciuria and hipocitraturia. Oxalate acid is an end-product of aminoacids metabolism in organism and can also be derived from plant foods (for example spinach, rhu-barb, beets, tea, chocolates, nuts, berries) [1]. An excessive intake of products rich in oxalate is a possible factor that contributes to mild hyperoxaluria. Mainly the ingestion of oxalate-rich product such as chocolate and nuts between regular meals can be a source of particularly high concentration of urinary oxalate [24]. Reduction of dietary oxalate and adequate calcium in-take has been shown to decrease urinary oxalate concentration. In addition, high water intake increases urinary volume which reduces the concentration of lithogenous salts [14]. In our study we try to estimate the main food sources of oxalate in free-choice diets of patients with nephrolithiasis as well as other nutritional lithogenic factors.
MATERIAL AND METHODS
Twenty two stone forming adults, 12 men and 10 women, completed the study. Subjects were re-cruited from two polish medical centers. Patients with hyperparathyroidism, primary hyperoxaluria or other definite causes of hypercalciuria and hyperoxaluria were excluded from the study [1]. Eighteen subjects had a long medical history of renal disease and 16 of them were recurrent stone formers. First stone was diagnosed in four patients. Calcium oxalates were the most common components of calculi (36 %). Anthropometric measurements including weight and height were done according to standard-ized procedures. Body mass index (BMI) was calculated as weight (kg) divided by height (m2). Over-weight was defined as BMI ≥ 25 m/kg2, obesity was defined as BMI ≥ 30 m/kg2 [26]. Participants’ characteristics are summarized in Table I. Analysis of eating habits and nutrition were performed by food-frequency questionnaire (FFQ) and 3-day food record. Calcium, vitamin C and vitamin B6 intakes were calculated with the aid of computer program Dietetyk, based on Food Composition Tables [10]. These data were then compared with the Polish DRI [27]. The intake of oxalate was estimated on the basis of food composition tables by Souci et al. [21] and table with oxalate concentration in tee and cof-fee by McKay et al. [13]. Results are presented as means ± SD. Vitamin C, because of lack of normal distribution, was logarithmically transformed [22]. The difference between men and women were as-sessed by Student’s t test and nonparametric Mann – Whitney test (STATGRAPHICS Plus 4.0). Patients didn’t receive any dietetic counseling before study.
Table I. Characteristics of stone formers (n = 22) Charakterystyka pacjentów z kamicą nerkową (n = 20)
* - mean ± SD (95 % limits), # - median, p < 0.05, Mann – Whitney test
A. Gasińska, D. Gajewska
6�Nr 1
RESULTS AND DISCUSSION
In our study 67 % of men and 50 % of women had BMI higher than reference values. Cur-han et al. [5] reported that high body mass can increase stone risk, mainly in females. In contrast, Meschi et al. [14] observed that increased BMI corresponds to an increased incidence of kidney stone in both, adult males and females. They also found that even a small drop in body weight in patients with kidney stone is associated with a reduction of lithogenous salts in patients’ urine.
Table II. Nutrient and fluid amount in free-choice diets of stones formers Zawartość składników pokarmowych i płynów w diecie pacjentów z kamicą nerkową
Parameter Men WomanMean ± SD Range Mean ± SD Range p
Parameter Median Range Median Range pVitamin C# (mg) 91.2 10 – 664 100.3 17.8 – 229 NS
* - Student t test,# - Mann - Whitney test
Table II presents mean daily dietary intake of fluid and selected nutrients by stone formers. Mean total dietary oxalate intake for 3 days was unexpectedly much higher than we found in other studies. Siener et al. [20] estimated that diets of the patients with hyperoxaluria con-tained 130 mg/day of oxalate, as compared to 101 mg/day of oxalate among patients without hyperoxaluria. In Massey and Kynast-Gales study [11] two moderate-oxalate diets contained 316 mg and 304 mg of oxalate. Holmes and Assimos [8] suggested that the mean intake of oxalate in Western diet is 100-150 mg/day. Furthermore, regional and cultural differences in the amount of oxalate ingested may be related to season or food availability. The important source of oxalic acid are foods of plant origin beverages, such as tea, coffee and beer. In our study we observed that oxalate-rich vegetables, such as spinach, rhubarb and beets were consumed occasionally (few times per month). Four patients claimed a daily consumption of chocolate. Only 20 % of total oxalate intake in group of men and 15 % in group of women were derived from plant sources (without significant difference).
The main sources of oxalate in our study were beverages, such as regular tea and cof-fee, despite the fact that regular black tea is known to have a high oxalate concentration. All patients drank more than two cups of coffee or tea a day. One of them consumed 10 cups of black tee daily. Mc Kay et al. [13] suggested that persons who drink four serving (1L) of black tea per day may increase their 24-hour urinary excretion of oxalate by 105 to 185 µmol. For reducing the risk of urinary stones the American Dietetic Association (ADA) [15] recom-mends the intake of less than 40 – 50 mg oxalate/day. Tiselius et al. [23] suggested that high urinary oxalate might occasionally be the result of excessive intake of oxalate-rich food and
Herbata i kawa - źródło szczawianów w diecie
64 Nr 1
is primarily due to metabolism. The amount of absorbed oxalate can differ between normal individuals and stone formers [8]. Von Unruh et al. [25] assessed amount of oxalate absorp-tion (after given a capsule containing 0.37 mmol sodium 13C2 oxalate) by patients with recur-rent nephrolithiasis. This reference value was 2.2 % to 18.5 %. Unfortunately none of our patients had urinary concentration of oxalate measured in medical center, which is one of the principles in the management of people with nephrolithiasis on the world [23]. Therefore we did not study the influence of dietary oxalate intake on urinary excretion. Hess [7] suggested that small increases in urinary oxalate concentration are much more important than relatively large increases in calcium for raising the level of urine supersaturation with calcium oxalate, so there is no reason to advise patients with kidney stone to consume low-calcium diet. There is no evidence for the benefits of low calcium diet in preventing stone recurrence.
To reduce the risk of stone formation ADA [15] recommends 800 mg/d of calcium for men and 1200 mg/d for women (preferably with meals to reduce intestinal absorption of oxalate). Daily intake of calcium by our patients was much lower and amounted to 511 ± 257 among men and 351 ± 179 among women. Savage et al. [18] showed that consuming black tea with milk decreased by two fold the availability of soluble oxalate. Brogren and Savage [2] found that consumption of spinach with milk products (sour cream and Calci-Trim milk) decreased the bioavailability of oxalate over both 6 and 24 h period after intake. Massey and Kynast-Gales [11] found that substituting milk (360 ml daily) for apple juice (540 ml) with meals in a diet containing moderate amounts of dietary oxalate decreased urinary oxalate excretion by 90 µmol. In our study patients did not add milk to tea or coffee. Perhaps in the future one solution for stone formers, who like spinach, will be genetically modified the low oxalate variants [6].
As mentioned above, an average intake of oxalate was high and calcium intake was very low, so calcium: oxalate ratio in diet was about 1:1. This condition could result to calcium oxalate crystallization to form very insoluble products. Calcium can also blend with other nutrients like free fatty acids in intestine, what facilitate oxalate absorption [19]. Therefore calcium oxalate ratio should be much higher than 1:1.
High fluid intake is widely recommended to reduce the recurrence of renal stone, but patients should be advised to avoid tea, coffee or cola and to limit these beverages to 1-2 cups/day. ADA [15] recommends 12 to 16 cups of beverages to produce a urine value > 2.5 L. In our study patients did not adhere to high fluid intake. The total fluid intake was significantly higher in group of men than in women (2.4 L versus 1.6 L). Fluid consumption among women was lower than values recommended in stone disease 3 L/d.
Vitamins C and B6 are among factors that influence urinary oxalate production and secre-tion, and may alter the risk of stone formation [4]. In our study the mean daily intake of vita-min C was relatively high (above recommended value of 60 mg/day) and an average intake of pyridoxine was below the recommended 2 mg/day. Pyridoxal phosphate, one of the forms of vitamin B6, is a cofactor for an enzyme transaminating glyoxylate to glycine. Deficiency of this vitamin indicates convertion glyoxylate to oxalate [12]. Vitamin C can be metabolized to oxalate, but only high supplementation (2 g/d) significantly increase endogenous oxalate syn-thesis [3]. Curhan et al. [4] observed inversely correlation between a high intake of vitamin B6 and risk of stone formation in women and proved the hypothesis that high intake of vitamin B6 reduces the risk of stone formation in women. In contrast, Massey et al. [1997] found out that in young women depletion of vitamin B6 do not increased urinary oxalate excretion. In Cur-
A. Gasińska, D. Gajewska
65Nr 1
han et al. [4] prospective study, the intake of vitamin C was not associated with risk of stone formation, but the safest course for people who form oxalate stone is to avoid mega doses (1 g of more per day) of vitamin C.
CONCLUSIONS
Renal stone formation is strongly influenced by dietary habits. Excess oxalate consump-tion and low-calcium diet could increase intestinal absorption of oxalate leading to hyper-oxaluria. Patients with kidney stone should be instructed to reduce intake of oxalate-rich drinks/food and to keep fluid intake high. Calcium from dairy products, preferably with meals to reduce intestinal absorption of oxalate, should be considered. Appropriate nutrition man-agement remains a cornerstone in the treatment of stone formers and must be provided by a dietitian. Among golden rules for an anti-stone-forming diet are: limited oxalate intake, a normal calcium intake and increased water intake. Any of these rules was respected by patient in our own investigation.
A . G a s i ń s k a , D . G a j e w s k a
TEA AND COFFEE AS THE MAIN SOURCES OF OXALATE IN DIETS OF PATIENTS WITH KIDNEY OXALATE STONES
Summary
We analyzed nutritional habits of 22 stone formers with special regard to oxalate content as one of the main nutritional lithogenic factors associated with kidney stones. Daily dietary oxalate intake was 354 ± 261 mg and 406 ± 265 mg in men and women respectively. These values were much higher than those found by other researches. The main sources of oxalate in diets were regular tea and coffee (80-85%). Only 15-20% of oxalate was derived from other plant foods. Patients did not adhere to high fluid diet and, what is more, as common beverage they chose rich-oxalate black tea. Patients’ daily intake of calcium was low and didn’t exceed 520 mg. Vitamin C consumption was higher than Polish Dietary Reference Intake (DRI) and vitamin B6 lower than DRI. In the management of stone patients, to lower the risk of recurrence, appropriate diet (according to the type of stone) should be provided by dietitian.
A . G a s i ń s k a , D . G a j e w s k a
HERBATA I KAWA JAKO GŁÓWNE ŹRÓDŁA SZCZAWIANÓW W DIECIE PACJENTÓW Z KAMICĄ SZCZAWIANOWĄ
Streszczenie
Kamica układu moczowego jest chorobą przewlekłą. Tworzeniu złogów sprzyja przesycenie moczu nierozpuszczalnymi solami. Najczęściej diagnozowanym rodzajem kamicy jest kamica szczawianowa, wynikająca z rozwoju hiperoksalurii. Poszukując źródeł szczawianów w diecie przeanalizowano (w uję-ciu jakościowym i ilościowym) sposób żywienia 22 pacjentów z czynną kamica nerkową. Stwierdzono znacznie wyższą podaż litogennego kwasu szczawiowego (głównie z napojów typu herbata i kawa) niż antylitogennych składników takich jak wapń, witamina B6 i całkowita ilość płynów. Wyniki te potwier-dzają konieczność edukowania pacjentów z kamicą nerkową w zakresie prawidłowego żywienia oraz monitorowania sposobu żywienia.
Herbata i kawa - źródło szczawianów w diecie
66 Nr 1
REFERENCES
1. Bihl G., Meyers A.: Recurrent renal stones disease-advances in pathogenesis and clinical manage-ment. Lancet, 2001, 358, 651-656.
2. Brogren M., Savage G.P.: Bioavailability of soluble oxalate from spinach eaten with and without milk products, Asia Pacific J. Clin. Nutr., 2003, 12, 2, 219 – abstract.
3. Chai W., Liebman M., Kynast-Gales S., Massey L.: Oxalate absorption and endogenous oxalate synthesis from ascorbate in calcium oxalate stone formers and non-stone formers. Am. J. Kid. Dis., 2004, 44, 6, 1060- abstract.
4. Curhan G.C., Willet W.C., Speizer F.E., Stampfer M.J.: Intake of vitamins B6 and C and the risk of kidney stones in women. J. Am. Soc. Nephrol., 1999, 10, 840-845.
5. Curhan G.C., Willet W.C., Rimm E.B., Speizer F.E., Stampfer M.J.: Body size and risk factor kidney stone. J. Am. Soc. Nephrol., 1998, 9, 1645-1652.
6. Hata N., Murakami K., Yoshida Y., Masuda M., Tanaka., Shikazono N., Hase Y.: Mutagenesis in gy-nomonoecious spinach (Spinacia oleracea L.) plants and selection of low oxalate variants. Sci. Fac. Agr. Okayama Univ., 2006, 95, 21 – 28.
8. Holmes R.P., Assimos D.G.: The impact of dietary oxalate on kidney stone formation. Urol. Res., 2004, 32, 311 – 316.
9. Kok D. J.: Clinical implications of physicochemistry of stone formation. Endocrinol. Metab. Clin. N. Am., 2002, 31, 855-867.
10. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Food composition tables. IŻŻ, Warszawa 1998. (in Polish)
11. Massey L.K., Kynast-Gales S.A.: Substituting milk for apple juice does not increase kidney stone risk in most normocalciuric adults who form calcium oxalate stones. J. Am. Diet. Assoc., 1998, 98, 303 – 308.
12. Massey L.K., Shultz T.D., Mitchell M.E.: Urinary oxalate is not increased by vitamin B-6 depletion in young women. Nutr. Res., 1997, 17, 10, 1499-1502.
13. McKay D.W., Seviour J.P., Comerford A., Vasdev S., Massey L.K.: Herbal tea: an alternative to regu-lar tea for those who form calcium oxalate stones. J. Am. Diet. Asoc., 1995, 95, 3, 360-361.
14. Meschi T., Schianchi T., Ridolo E., Adorni G., Allegri F., Guerra A., Novarini A., Borghi L.: Body weight, diet and water intake in preventing stone disease. Urol. Int., 2004,72, supplement 1, 29-33.
15. Nutrition Care Manual. Urolithiasis/urinary stones. ADA. Nutrition Care Manual, 2005.16. Pak C.Y.C.: Kidney stones. Lancet, 1998, 351, 1797-1801.17. Ramello A., Vitale C., Marangella M.: Epidemiology of nephrolithiasis. J. Nephrol., 2000, 13, sup-
plement 3, 65-70.18. Savage G.P., Charrier M.J.S., Vanhanen L.: Bioavailability of soluble oxalate. from tea and the
effect of consuming milk with the tea. Eur. J. Clin. Nutr., 2003, 57, 3, 415 – abstract.19. Scheinman S.J.:The new look of couses and treatment kidney stones. Med. po Dypl., 2000, 9, 10,
222-228, (in Polish).20. Siener R., Ebert D., Nicolay C., Hesse A.: Dietary risk factors for hyperoxaluria in calcium oxalate
Verlagsgesellsch. mbH, Stuttgar 1989t.22. Stupnicki R.: Biometry. The short outline, MARGOS, Jabłonna 2000, (in Polish).23. Tiselius H.-G.: Medical evaluation of nephrolithiasis. Endocrinol. Metab. Clin. N. Am., 2002,31,
1031-1050.
A. Gasińska, D. Gajewska
67Nr 1
24. Tiselius H.-G., Ackermann D., Hess B., Boevé E.: Stone disease: diagnosis and medical manage-ment. Eur. Urol., 2002, 41,5, 1-11.
25. Von Unruh G.E., Voss S., Sauerbruch T., Hesse A.: Reference range for gastrointestinal oxalate ab-sorbtion measured with a standardized (13C2) oxalate absorption test. J. Urol., 2003, 169, 3, 687. – abstract.
26. World Health Organization, Obesity: preventing and managing the global epidemic: Report of the WHO Consultation. Geneva, 2000, Technical Report Series No 894
27. Ziemlański Ś.: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy, Wyd. PZWL, Warszawa 2001. (in Polish)
Herbata i kawa - źródło szczawianów w diecie
DOMINIKA GŁĄBSKA1, BEATA SIŃSKA1, ALEKSANDER REMISZEWSKI2
ANALIZA ZALEŻNOŚCI MIĘDZY SPOŻYCIEM MLEKA I PRODUKTÓW MLECZNYCH A ZMIANAMI PRÓCHNICOWYMI U DZIECI I MŁODZIEŻY
ANALYSIS OF THE DEPENDENCE BETWEEN MILK AND DAIRY PRODUCTS CONSUMPTION, AND DENTAL CARIES OBSERVED
IN GROUP OF CHILDREN AND TEENAGERS
1 Zakład Żywienia Człowieka, Akademia Medyczna w Warszawie01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 27
2 Zakład Stomatologii Dziecięcej, Akademia Medyczna w Warszawie02-246 Warszawa, ul. Miodowa 18
Kierownik: dr n. med. A. Remiszewski
W pracy zbadano zależności występujące między spożyciem mleka i produktów mlecznych (napojów mlecznych, sera twarogowego i podpuszczkowego) a nasile-niem zmian próchnicowych w grupie dzieci i młodzieży. Stwierdzono istnienie istot-nej statystycznie zależności między wielkością spożycia serów podpuszczkowych a współczynnikiem zaawansowania próchnicy. Dla mleka i napojów mlecznych oraz serów twarogowych zależność ta nie była istotna statystycznie.
Słowa kluczowe: próchnica, mleko i produkty mleczne, ser podpuszczkowyKey words: caries, milk and dairy products, cheese
WSTĘP
Próchnica jest definiowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jako proces pa-tologiczny umiejscowiony, pochodzenia wewnątrzustrojowego, który prowadzi do odwap-nienia i zniszczenia struktury twardych tkanek zęba na drodze ich proteolitycznego rozpadu. Konsekwencją tego procesu jest powstanie ubytku [16]. O stopniu zaawansowania próchnicy informuje współczynnik PUW, oznaczający stosunek liczby zębów usuniętych; dotkniętych próchnicą, ale nie leczonych i z wypełnieniami, do ogólnej liczby zębów [20]. Do zapocząt-kowania procesu próchnicowego konieczne jest jednoczesne współdziałanie 4 czynników – podatności twardych tkanek zęba na odwapnienie, obecności płytki bakteryjnej, substratu węglowodanowego i czasu [17]. Stwierdza się, że sposób odżywiania, a zwłaszcza dobór pro-duktów spożywczych może mieć wpływ kariogenny (przyczyniający się do rozwoju próch-nicy) lub kariostatyczny (hamujący rozwój próchnicy) [11], poprzez kształtowanie budowy
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 6�-75
70 Nr 1
zęba, metabolizmu płytki nazębnej, składu śliny i rozwoju zęba [15]. Celem niniejszych ba-dań była ocena wpływu spożycia mleka i produktów mlecznych na zaawansowanie próchnicy u dzieci i młodzieży.
MATERIAŁ I METODY
Badaniem objęto 44 pacjentów w wieku 7-18 lat, leczonych w Zakładzie Stomatologii Dziecięcej Instytutu Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie. Do badania zakwalifikowano 24 chłopców (PUW – 0,184±0,179) i 20 dziewcząt (PUW – 0,355±0,258). Badanie obejmowało przeprowadzenie wywiadu kwestionariuszowego oraz analizę sposobu żywienia pacjentów. Sposób żywienia badanych osób oceniono na podstawie jadłospisów uzyskanych metodą 3-dniowego bieżącego notowania. Spo-żyte produkty przeliczono na dobową rację pokarmową i na 1000 kcal diety. Analizę statystyczną z za-stosowaniem testu Kołmogorova-Smirnova i testu Kruskalla-Wallisa (do porównania dwóch rozkładów nie będących rozkładami normalnymi) oraz współczynnika korelacji Pearsona (do badania zależności między cechami ilościowymi o rozkładzie ciągłym) wykonano w programie Statgraphics Plus 4.0. Przy określaniu istotności różnic przyjęto poziom istotności α≤0,1.
WYNIKI I DYSKUSJA
W analizowanej grupie badano wielkość spożycia mleka i napojów mlecznych, serów twarogowych i serów podpuszczkowych. Spożycie tych produktów przeliczone na dobową rację pokarmową i na 1000 kcal diety (w celu uniezależnienia analizy spożycia od kalorycz-ności diety) oraz charakterystykę badanej grupy przedstawiono w tabeli I.
Spożycie mleka i napojów mlecznych należy ocenić jako niewystarczające, gdyż co naj-mniej 250 g mleka lub napojów mlecznych w ciągu dnia piło jedynie około 35 % badanych pacjentów. Były również takie osoby, w żywieniu których mleko w ogóle się nie pojawiało lub pojawiało się w bardzo małych ilościach (częściowo mogło być to związane ze stosowa-niem przez kilku pacjentów diet eliminacyjnych, w których ilość mleka była ograniczona). Wyniki te korespondują z wynikami innych badań [12] (w których stwierdzono, że 55 % badanej młodzieży – uczniów szkół ponadgimnazjalnych nie piło codziennie mleka, a 43 % nie spożywało żadnych produktów mlecznych), a także podobnymi wynikami analiz prowa-dzonych wśród dorosłej populacji Polski [14].
Obserwacje te należy ocenić zdecydowanie negatywnie, ze względu na hamowanie roz-woju próchnicy przypisywane mleku [2] i zawartym w nim składnikom odżywczym o działa-niu kariostatycznym, takim jak fosfor [18], wapń [5], czy białko [21].
Podkreśla się, że zwiększona podatność na odwapnienie może być powodowana przez za-burzenia mineralizacji lub inne czynniki wpływające na niewłaściwy skład chemiczny tkanki zębów. Zaburzenia mineralizacji powstają głównie w okresie rozwoju zawiązków [4] i zębów, czyli głównie w dzieciństwie; związane są one z niedoborem składników budulcowych – pełno-wartościowego białka (głównie aminokwasów glicyny, proliny, lizyny i argininy), składników mineralnych (Ca, P, Mg, Fe, F, Cu) oraz witamin (A, C, D) [19]. Mleko stanowi bogate źródło znacznej części tych składników [6]. Oznacza to, że należy kłaść większy nacisk nie tylko na leczenie stomatologiczne dzieci, lecz także na edukację żywieniową zarówno dzieci, jak i ich rodziców, mającą na celu wykształcenie już od najwcześniejszych lat prawidłowych nawyków żywieniowych, do których należy systematyczne picie mleka i napojów mlecznych.
D. Głąbska, B. Sińska, A. Remiszewski
71Nr 1Ta
bela
I.
Cha
rakt
erys
tyka
bad
anej
gru
py i
spoż
ycie
wyb
rany
ch p
rodu
któw
w te
j gru
pie
C
hara
cter
istic
of a
naly
zed
grou
p an
d th
e co
nsum
ptio
n of
cho
sen
prod
ucts
Cha
rakt
erys
tyka
gru
pyM
leko
i na
poje
mle
czne
Sery
twar
ogow
eSe
ry p
odpu
szcz
kow
e
PUW
wie
k[g
][g
/100
0kca
l][g
][g
/100
0kca
l][g
][g
/100
0kca
l]
Chł
opcy
(n
=22)
Śred
nia
± SD
0,18
4 ±
0,18
11,8
5 ±
3,1
320,
8 ±
240
148,
3 ±
114
50,8
± 5
823
,2 ±
29
31,2
± 2
713
,3 ±
10
Dzi
ewcz
ęta
(n=2
0)Śr
edni
a ±
SD0,
355
± 0,
2611
,58
± 2,
915
2,0
± 14
684
,6 ±
79
41,1
± 4
323
,8 ±
26
16,5
± 1
39,
1 ±
7
PUW
≤0,2
5 (n
=25)
Śred
nia
± SD
0,10
6 ±
0,08
11,3
2 ±
3,0
220,
0 ±
195
114,
6 ±
109
50,1
± 6
125
,0 ±
32
29,8
± 2
413
,8 ±
9
PUW
>0,2
5 (n
=19)
Śred
nia
± SD
0,46
6 ±
0,20
12,2
1 ±
2,9
275,
8 ±
245
125,
6 ±
9941
,6 ±
35
21,5
± 1
917
,5 ±
19
8,1
± 8
Ogó
łem
(n
=44)
Śred
nia
± SD
0,26
1 ±
0,23
11,7
0 ±
2,9
244,
1 ±
217
119,
4 ±
104
46,4
± 5
123
,5 ±
27
24,5
± 2
211
,4 ±
9
Spożycie mleka i produktów mlecznych a próchnica zębów
72 Nr 1
Zbadano korelacje między wielkością spożycia mleka i napojów mlecznych a PUW. Stwierdzono, że zależność ta nie jest istotna statystycznie, jednak ma spodziewany kierunek – osoby spożywające więcej mleka i napojów mlecznych (spożycie mierzone było zarówno w g, jak i g/1000kcal diety), mają mniejsze nasilenie zmian próchnicowych. Do braku istotno-ści statystycznej mogła przyczynić się mała liczebność badane grupy i jej duże zróżnicowanie wiekowe.
W przeprowadzonym wywiadzie badanych pacjentów pytano o zwyczajowe spożycie mleka i napojów mlecznych. Pewna część badanych (34,1 %) pije je, traktując jako pewien rodzaj napojów, co może potwierdzać, wynikającą z badań [8], wysoką preferencję tych pro-duktów. Oznaczać to może również, że dzieci i młodzież byłyby podatne na zmianę sposobu żywienia idącą w kierunku zwiększenia spożycia mleka.
Spożycie serów twarogowych w badanej grupie sięga 370 g, jednak u 50 % badanych nie przekracza 50 g dziennie. Można to także ocenić jako ilość niewystarczającą. Sery twarogowe są bogatym źródłem białka, fosforu, magnezu, miedzi i, w nieco mniejszym stopniu, wapnia [6], a więc składników kariostatycznych. Z tego powodu mogą, podobnie jak mleko, przeciw-działać próchnicy poprzez dostarczanie składników budulcowych w okresie rozwoju zębów i poprawiać ich mineralizację.
Pacjentów pytano również o pojadanie produktów mlecznych między posiłkami. Pewna część badanej grupy (18,2 %) spożywała te produkty (głównie serki twarogowe homoge-nizowane i napoje mleczne), jednak jedynie niewielki odsetek badanych (2,3 %) kupował je w szkole, co mogło się wiązać z ograniczoną ich dostępnością w sklepikach szkolnych. W związku z tym można przypuszczać, że zwiększona dbałość rodziców i pedagogów o właś-ciwy asortyment produktów dostępnych w szkole mogłaby wpłynąć korzystnie na stan zdro-wia zębów dzieci i młodzieży.
Analiza korelacji między wielkością spożycia serów twarogowych (spożycie mierzone było zarówno w gramach ogółem, jak i w g/1000 kcal diety) a współczynnikiem PUW, po-dobnie jak w przypadku mleka i napojów mlecznych, nie wykazała zależności istotnych sta-tystycznie. Należy jednak podkreślić, że istniejące zależności miały oczekiwany kierunek – osoby spożywające większe ilości serów twarogowych miały niższy współczynnik PUW.
Spożycie serów podpuszczkowych w badanej grupie, było zdecydowanie niższe niż twa-rogowych, sięgało 100 g, a dla 50 % badanych nie przekraczało 20 g.
Analiza korelacji między wielkością spożycia serów podpuszczkowych a współczyn-nikiem PUW ujawniła istotne statystycznie zależności. Wraz ze wzrostem spożycia serów podpuszczkowych spadał współczynnik zaawansowania próchnicy, zarówno gdy spożycie mierzono w gramach ogólem (p =0,0750; R= -0,2711) jak i gdy mierzono je w g/1000 kcal diety (p=0,0513; R= -0,2957). Zależność tę zbadano również, dzieląc badaną grupę pacjentów na dwie podgrupy – o PUW niższym (PUW≤0,25) i wyższym (PUW>0,25). Porównano spożycie serów podpuszczkowych w obu podgrupach. Także w tym przypadku stwierdzono istotne statystycznie różnice, zarówno przy porównaniu spożycia mierzonego w gramach ogółem (dla różnicy między rozkładami p=0,0435; dla różnicy między me-dianami p=0,0471) jak i mierzonego w g/1000kcal diety (dla różnicy między rozkładami p=0,0435; dla różnicy między medianami p=0,05300). Stwierdzono, że w badanej grupie pacjenci jedzący większe ilości serów podpuszczkowych mają mniejsze nasilenie zmian próchnicowych. Wskazuje to na dobroczynne działanie serów podpuszczkowych na stan zdrowia zębów, które może być częściowo związane z wysoką zawartością w nich czynni-
D. Głąbska, B. Sińska, A. Remiszewski
7�Nr 1
ków kariostatycznych wpływających hamująco na rozwój próchnicy. Do tych czynników, zawartych w serach podpuszczkowych, zalicza się peptydy, kazeiny, wapń i fosfor [13]. Za-leżność tę potwierdzają wyniki badań [10] dotyczące spożywania bezpośrednio po słodkim produkcie (czekolada) sera podpuszczkowego (Cheddar). Stwierdzono, że w takiej sytuacji redukowana jest o ok. 30 % ilość kwasu mlekowego produkowanego w jamie ustnej w po-równaniu z przypadkiem, gdy słodki produkt jest spożywany sam. Stwierdza się, że poza działaniem czynników kariostatycznych, pewną rolę odgrywa tu także stymulacja wydzie-lania śliny [9], neutralizującej kwaśne pH, inicjującej remineralizację zębów i oczyszczają-cej resztki pokarmowe z powierzchni zębów.
Prowadzi się także badania nad wpływem sera podpuszczkowego (Edam) wzbogaconego w probiotyczne kultury bakterii na próchnicę zębów [1]. Nie zaobserwowano istotnej staty-stycznie zależności między obecnością tych kultur a poziomem próchnicy, jednak podejrzewa się, że kultury probiotyczne mogą hamować rozwój niekorzystnej flory bakteryjnej przyczy-niającej się do rozwoju próchnicy [7].
Sposób odżywiania ma duży wpływ na obecność i nasilenie zmian próchnicowych – może działać kariogennie lub kariostatycznie. Z tego powodu Amerykańskie Stowarzyszenie Diete-tyczne uznało, że żywienie jest integralnym czynnikiem zdrowia jamy ustnej i zaleciło ścisłą współpracę stomatologa z dietetykiem w celu promocji prawidłowego żywienia [3]. Na pod-stawie badań własnych i danych literaturowych stwierdzono, że spożycie mleka i produktów mlecznych (zwłaszcza sera podpuszczkowego) może mieć korzystny wpływ na ograniczenie próchnicy u dzieci i młodzieży.
WNIOSKI
1. Wykazano korzystny wpływ spożycia serów podpuszczkowych na wielkość współczyn-nika zaawansowania próchnicy.
2. Istnieje konieczność powszechnego prowadzenia wśród dzieci i młodzieży edukacji ży-wieniowej, ukierunkowanej na propagowanie właściwego modelu żywienia i utrwala-nie korzystnych nawyków żywieniowych, do których należy systematyczne spożywanie mleka i produktów mlecznych.
D . G ł ą b s k a , B . S i ń s k a , A . R e m i s z e w s k i
ANALIZA ZALEŻNOŚCI MIĘDZY SPOŻYCIEM MLEKA I PRODUKTÓW MLECZNYCH A ZMIANAMI PRÓCHNICOWYMI U DZIECI I MŁODZIEŻY
Streszczenie
W pracy zbadano zależności występujące między spożyciem mleka i produktów mlecznych (napo-jów mlecznych, sera twarogowego i podpuszczkowego) a nasileniem zmian próchnicowych w grupie dzieci i młodzieży. Stwierdzono istnienie istotnej statystycznie zależności między wielkością spożycia serów podpuszczkowych a współczynnikiem zaawansowania próchnicy. Dla mleka i napojów mlecz-nych oraz serów twarogowych zależność ta nie była istotna statystycznie.
Spożycie mleka i produktów mlecznych a próchnica zębów
74 Nr 1
D . G ł ą b s k a , B . S i ń s k a , A . R e m i s z e w s k i
ANALYSIS OF THE DEPENDENCE BETWEEN MILK AND DAIRY PRODUCTS CONSUMPTION, AND DENTAL CARIES OBSERVED IN GROUP OF
CHILDREN AND TEENAGERS
SummaryThe aim of this research was evaluation of influence of milk and dairy products consumption on
advance of dental caries observed in the group of children and teenager. The dependences between milk and dairy products (dairy beverages, cottage cheese and other kinds of cheese) consumption and advance of dental caries were analyzed. The objects of the research were 44 patients aged 7-18 years. Elements of the research were the questionnaire survey and the assessment of the patients diet. The sta-tistical analysis was conducted using the Kołmogorov-Smirnov test and Kruskall-Wallis test as far as the coefficient of correlations by Pearson. In the research it was found that cheese consumption contributes to decrease of dental caries coefficient. The need to provide children and teenagers commonly the nu-tritional education, concentrating on proper model of the diet and systematic consumption of milk and dairy products, was proved.
PIŚMIENNICTWO
1. Ahola A.J., Yli-Knuuttila H., Suomalainen T., Poussa T., Ahlström A., Meurman J.H., Korpela R.: Short-term consumption of probiotic-containing cheese and its effect on dental caries risk factor. Arch. of Oral Biology, 2002, 47, 799-804.
2. Amaechi B.T., Higham S.M.: Dental erosion: possible approaches to prevention and control. J. of Dentistry, 2005, 33, 243-252.
3. The American Dietetic Association, Oral health and nutrition. Journal of the American Dietetic As-sociation, 2003, 103, 5, 615-625.
4. Fitzsimons D., Dwyer J.T., Palmer C., Boyd L.D.: Nutrition and oral health guidelines for pregnant women, infants, and children. Journal of the American Dietetic Association, 1998, 98, 2, 182-189.
5. Furuta T., Shimizu Y., Takahashi I., Mintani H.: Formation and mineralization of murine molar roots with hypocalcaemia induced by a low-calcium diet and the changes after returning to a normal diet. Archives of Oral Biology, 1999, 44, 629-639.
6. Gawęcki J., Zielke M.: Produkty spożywcze i ich wartość odżywcza; w: Gawęcki J., Hryniewie-cki L., Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa, 2000, 307-332.
8. Kołłajtis-Dołowy A., Kasińska M., Pietruszka B.: Preferencje i częstotliwość spożycia napojów wśród wybranej grupy młodzieży. Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Fizjologiczne uwarun-kowania postępowania dietetycznego”, SGGW w Warszawie, 2004, 580-585.
9. Lingström P., Moynihan P.: Nutrition, saliva, and oral health. Nutrition, 2003, 19, 567-569.10. Linke H.A.B., Riba H.K.: Oral clearance and acid production of daily products during interaction
with sweet food. Annals of Nutrition and Metabolism, 2001, 45, 5, 202-208.11. Lussi A., Jaeggi T., Schaffner M.: Diet and dental erosion. Nutrition, 2002, 18, 780-781.12. Niziołek D., Juśko E.: Zachowania zdrowotne młodzieży szkół ponadgimnazjalnych powiatu tar-
nowskiego w 1999 roku. Zdrowie Publiczne, 2000, 110, 7-8.13. Nunn J.: Nutrition and dietary challenges in oral health. Nutrition, 2001, 17, 426-427. 14. Popielarska A.: Zachowania konsumentów na rynku mleka w zależności od poziomu wykształcenia.
Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Fizjologiczne uwarunkowania postępowania dietetyczne-go”, SGGW w Warszawie, 2004, 635-640.
D. Głąbska, B. Sińska, A. Remiszewski
75Nr 1
15. Sieczkarek J., Wysokińska-Miszczuk J.: Wdrażanie polityki promocji zdrowia w zakresie próchnicy zębów. Cz. 1. Twój Przegląd Stomatologiczny, 2004, 2, 16-18.
16. Szajewska-Jarzynka W., Wójtowicz D.: Próchnica zębów; w: Szajewska-Jarzynka W. [red.], Stoma-tologia zachowawcza, Pomorska AM w Szczecinie, Szczecin, 1997, 22-31.
17. Szpringer-Nodzak M.: Etiologia próchnicy; w: Szpringer-Nodzak M., Wochna-Sobańska M., Sto-matologia wieku rozwojowego, PZWL, Warszawa, 2003a, 275-282.
18. Szpringer-Nodzak M.: Profilaktyka próchnicy zębów; w: Szpringer-Nodzak M., Wochna-Sobańska M., Stomatologia wieku rozwojowego. PZWL, Warszawa, 2003b, 757-769.
20. Wdowiak L., Szymańska J., Mielnik-Błaszczak M.: Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej. Zdro-wie Publiczne, 2004, 114, 1, 99-103.
21. Weyna E.: Profilaktyka próchnicy – obecny stan wiedzy; w: Weyna E. [red.], Wybrane zagadnienia współczesnej stomatologii. Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Medycznej, Szczecin, 2004, 75-87.
Spożycie mleka i produktów mlecznych a próchnica zębów
EWELINA HALLMANN1, EWA REMBIAŁKOWSKA1, ANNA SZAFIROWSKA2, KONSTANTY GRUDZIEŃ2
ZNACZENIE SUROWCÓW Z PRODUKCJI EKOLOGICZNEJ W PROFILAKTYCE ZDROWOTNEJ NA PRZYKŁADZIE PAPRYKI
Z UPRAWY EKOLOGICZNEJ
SIGNIFICANCE OF ORGANIC CROPS IN HEALTH PREVENTION ILLUSTRATED BY THE EXAMPLE OF ORGANIC PAPRIKA
(CAPSICUM ANNUUM)
1 Zakład Żywności EkologicznejKatedra Żywności Funkcjonalnej i Towaroznawstwa
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c
2 Instytut Warzywnictwa w SkierniewicachPracownia Uprawy Warzyw
96-100 Skierniewice, ul. Rybickiego 15/17Kierownik: dr J. Babik
Warzywa uprawiane w systemie ekologicznym są zasobniejsze w związki z gru-py karotenoidów, polifenoli czy witamin. Produkowane są one bez użycia chemii rolnej, dlatego są one bardziej polecane w diecie niż warzywa z produkcji konwen-cjonalnej. Badana papryka z systemu ekologicznego zawierała istotnie więcej wita-miny C, flawonoidów oraz suchej masy niż owoce z produkcji konwencjonalnej.
Słowa kluczowe: wartość odżywcza, papryka, uprawa ekologiczna, uprawa konwencjonalna, flawonoidy, witamina C
W rolnictwie ekologicznym ziemiopłody są produkowane bez chemicznych środków ochrony roślin i łatwo rozpuszczalnych nawozów mineralnych, natomiast z zastosowaniem naturalnych nawozów zwierzęcych i kompostów, zielonych nawozów. Istnieje hipoteza, że ekologiczny system produkcji warunkuje w roślinach wyższą zawartość związków czynnych takich jak polifenole i witamina C. Owoce papryki słodkiej są bardzo bogatym źródłem wita-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 77-82
78 Nr 1
miny C, zawierają również β – karoten, luteinę, kapsorubrynę oraz witaminę E. Do związków bioaktywnych należą flawonoidy, a szczególnie w rutyna [4]. Flawonoidy uszczelniają naczy-nia krwionośne i zapobiegają mikrokrwawieniom [5]. Wykazują również ochronne działanie w stosunku do witaminy C, hamując proces utleniania, przez co wielokrotnie zwiększają sku-teczność jej działania. Ostry smak i zapach owoców papryki warunkowany jest przez alkaloid – kapsaicynę; odmiany słodkie zawierają jej istotnie mniej w porównaniu do odmian ostrych (Capsicum annuum subsp. microcarpum). Celem pracy było określenie wartości odżywczej i zawartości związków antyoksydacyjnych w owocach papryki słodkiej pochodzące z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej.
MATERIAŁ I METODY
Papryka była uprawiana na polu Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach. Do doświadczenia wy-brano paprykę wielkoowocową przeznaczoną do uprawy w polu odm. Roberta F1. Zastosowano nastę-pujące kombinacje uprawy: zagony mulczowane słomą (MS), zagony mulczowane włókniną (MW), zagony bez mulczowania (BM). Wymienione kombinacje należały do rodzajów uprawy ekologicznej (E), natomiast do porównania zastosowano uprawę konwencjonalną (K). W owocach zmierzono za-wartość: suchej masy metodą wagową [7], cukrów ogółem i bezpośrednio redukujących [3], kwasów organicznych w przeliczeniu na kwas jabłkowy [8], witaminy C metodą Tillmansa [9], flawonoidów metodą Christa – Müllera [12], karotenoidów metodą chromatografii kolumnowej [11]. Wyniki doty-czące analiz chemicznych poddano analizie statystycznej stosując test Tukey’a przy poziomie istotności α = 0.05.
WYNIKI
Owoce papryki z uprawy ekologicznej, bez względu na zastosowanej rodzaj ściółki okry-wającej glebę zawierały istotnie więcej suchej masy w owocach w porównaniu do uprawy
Tabela I. Zawartość suchej masy i cukrów w owocach papryki Content of dry master, total and reducing sugars in red pepper fruit
Kod próby Sucha masa Cukry ogółem Cukry redukujące (g/100 g ś. m.) (g/100 g ś. m.) (g/100 g ś. m.)MS 10,46b* 4,92ab 4,80bMW 8,61ab 3,72a 2,76aBM 9,67ab 6,60b 2,52aśr. E 9,58 5,08 3,36K 8,45a 3,60a 2,40aNIR/0,05/ 1,97 2,25 1,09MS (mulczowane słomą)BM (bez mulczowania)MW (mulczowane włókniną)E (ekologiczne – średnia z wyższych kombinacji)K (konwencjonalne)NIR (najmniejsza istotna różnica)* te same litery oznaczają brak różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi grupami
E. Hallmann
7�Nr 1
konwencjonalnej (średnio 9,58 g/100g ś.m vs. 8,45 g/100 g ś.m). Najwięcej cukrów ogółem stwierdzono w owocach roślin uprawianych bez mulczowania (6,60 g/100 g ś.m), a najmniej w owocach z uprawy konwencjonalnej (3,60 g/100 g ś.m) (Tabela I). Najwięcej cukrów re-dukujących stwierdzono w owocach roślin z kombinacji (MS) i było to 4,80 g/100 g ś.m, podczas gdy w owocach konwencjonalnych było tylko 2,40 g/100 g ś.m. Owoce pochodzące z roślin uprawianych w kombinacji (MS) charakteryzowały się najwyższą zawartością kwa-sów organicznych (tabela II) i było to 0,48 g/100 g ś.m. Owoce ekologiczne zawierały istot-nie więcej witaminy C, w porównaniu do roślin z uprawy konwencjonalnej i było to średnio 136,03 mg/100 g ś.m oraz 119,99 mg/100g ś.m. (Tabela II). Owoce z uprawy ekologicznej
Tabela II. Kwasowość ogólna oraz zawartość witaminy C w owocach papryki. Acidity and vitamin C content in red pepper fruit
Kod próby Kwasowość Witamina C (g/100 g ś. m.) (mg/100 g ś. m.) MS 0,48c 152,14cMW 0,28a 114,69aBM 0,32b 141,26bśr. ekologiczne 0,36 136,03K 0,30b 119,99aNIR/0,05/ 0,03 37,06Objaśnienia jak pod tabelą I.
Papryka z produkcji ekologicznej w profilaktyce zdrowotnej
Ryc. 1. Zawartość rutyny w owocach papryki odmiany Roberta F1 w uprawie ekologicznej i konwen-cjonalnej (opis kombinacji oraz oznaczeń literowych jak w tabeli I)
Rutin content in red pepper fruit Roberta F1 in organic and conventional cultivation system
c
bc
ab
a
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
40,00
mg/100g ś.m.
mulczowanesłomą (MS)
bez mulczowania(BM)
mulczowanewłókniną (MW)
śr. ekologiczne konwencjonalne(K)
NIR/0,05/
Ryc. 1. Zawartość rutyny w owocach papryki odmiany Roberta F1 w uprawie ekologicznej i
konwencjonalnej (opis kombinacji oraz oznaczeń literowych jak w tabeli I)
Rutin content in red pepper fruit Roberta F in organic and conventional cultivation system 1
10
80 Nr 1
zawierały (średnio) więcej rutyny – 31,92 mg/100 g ś.m w porównaniu do owoców z uprawy konwencjonalnej 14,0 mg/100 g ś.m (Ryc. 1). Owoce papryki z uprawy (BM) charaktery-zowały się najwyższą zawartością luteiny w owocach (Tabela III). Najwięcej beta-karotenu zawierały owoce pozyskane z uprawy na włókninie – 3,95 mg/100 g ś.m. Zwartość likopenu była zależna od zastosowanej metody uprawy.
DYSKUSJA
Wyniki wielu przeprowadzonych badań wskazują, że rośliny uprawiane w systemie eko-logicznym zawierały znacznie mniej azotanów, azotynów, pozostałości pestycydów oraz wię-cej witaminy C, fosforu i potasu [2, 10]. Uzyskane wyniki własne wskazują, że owoce pa-pryki z roślin uprawianych metodami ekologicznymi zawierały istotnie więcej suchej masy, cukrów ogółem, kwasów organicznych, flawonoidów oraz niektórych barwników. Wyniki te są potwierdzeniem wcześniejszych badań prowadzonych przez Rembiałkowską i wsp. [10]. W przeprowadzonych badaniach papryka zawierała podobnie więcej beta-karotenu oraz lute-iny, jak pomidory ekologiczne. W literaturze światowej istnieje tylko kilka pozycji na temat wpływu ekologicznych metod uprawy na gromadzenie się związków fenolowych w warzy-wach. W stosunku do człowieka związki te wykazują działanie ochronne, wspomagając układ odpornościowy [1]. Niższa zawartość tych związków w diecie może być jedną z wielu przy-czyn wzrostu zachorowań na liczne choroby cywilizacyjne, włączając w to nowotwory [6]. Wyższa zawartość związków antyoksydacyjnych w prezentowanej papryce z uprawy ekolo-gicznej, pozwala rekomendować ten surowiec jako cenny składnik codziennej diety.
WNIOSKI
1. Owoce papryki z uprawy ekologicznej zawierały istotnie więcej cukrów ogółem i redu-kujących, witaminy C, suchej masy oraz flawonoidów niż owoce konwencjonalne.
2. Najwięcej karotenoidów zawierały owoce pozyskane z uprawy bez mulczowania. Jed-nocześnie w owocach tych stwierdzono wyższą zawartość suchej masy, cukrów ogółem oraz witaminy C.
E. Hallmann
Tabela III. Zawartość karotenoidów w owocach papryki Carotenoids content in red pepper fruit
Kod próby Luteina Betakaroten Likopen (mg/100 g ś. m.) (mg/100 g ś. m.) (mg/100 g ś. m.) MS 5,67b 3,31c 4,12aMW 4,47a 3,95d 3,97aBM 6,22c 3,03b 4,38bśr. E 5,45 3,43 4,15K 4,49a 2,59a 4,68cNIR/0,05/ 0,29 0,19 0,17Objaśnienia jak pod tabelą I.
81Nr 1
3. Owoce papryki z produkcji ekologicznej mogą być polecane w profilaktyce zdrowotnej z uwagi na wyższą zawartość związków bioaktywnych w porównaniu do owoców kon-wencjonalnych.
E . H a l l m a n n , E . R e m b i a ł k o w s k a , A . S z a f i r o w s k a , K . G r u d z i e ń
ZNACZENIE SUROWCÓW Z PRODUKCJI EKOLOGICZNEJ W PROFILAKTYCE ZDROWOTNEJ NA PRZYKŁADZIE PAPRYKI Z UPRAWY EKOLOGICZNEJ
Streszczenie
Owoce papryki są bogatym źródłem witaminy C, karotenoidów, z których najliczniej występują β – karoten oraz luteina, witaminy E. Zawierają również liczne flawonoidy, a szczególnie rutynę. Celem pracy była ocena wartości odżywczej owoców papryki słodkiej uprawianej w systemie ekologicznym oraz konwencjonalnym. Wyniki analiz wskazują, że papryka uprawiana w systemie ekologicznym bez względu na zastosowaną technikę mulczowania podłoża zawierała istotnie więcej cukrów ogółem i re-dukujących, witaminy C, suchej masy oraz flawonoidów. Jednocześnie owoce te były bardziej kwaśne (zawierały więcej kwasu jabłkowego) w porównaniu do owoców z kombinacji konwencjonalnej.
E . H a l l m a n n , E . R e m b i a ł k o w s k a , A . S z a f i r o w s k a , K . G r u d z i e ń
SIGNIFICANCE OF ORGANIC CROPS IN HEALTH PREVENTION ILLUSTRATED BY THE EXAMPLE OF ORGANIC PAPRICA (CAPSICUM ANNUUM)
Summary
The paprika fruits are perfect source of bioactive compounds as carotenoids (beta-carotene and lutein), flavonoids and vitamin C. The aim of work was to determine the content of bioactive com-pounds in paprika fruits from organic and conventional cultivation. Organic and conventional paprika fruits were chemically analyzed. The results obtained showed that organic paprika contained more total and reducing sugars, vitamin C and flavonoids than conventional one. Additionally organic paprika fruits had slightly higher acidity than conventional fruits.
PIŚMIENNICTWO
1. Brandt K., Mølgaard J.P.: Organic agriculture: does it enhance or reduce the nutritional value of plant foods? J. Sci. Food Agric. 2001, 81: 924 – 931.
2. Bourn D., Prescott J.: A comparison of the nutritional value, sensory qualities and food safety of organically and conventionally produced foods. Critic. Rev. Food Sci. and Nutrit., 2002, 42(1): 1 – 34.
3. Fortuna T., Juszczak L., Sobolewska – Zielińska J. 2001. Podstawy analizy żywności, wyd. AR Kraków, 143 – 153.
5. Laguna L., Casado G., Heredia A.: Flavonoid biosynthesis in tomato fruit cuticles after in vivo incorporation of 3H – phenylalanine precursor. Phys. Plant. 1999, 105: 491 – 498.
Papryka z produkcji ekologicznej w profilaktyce zdrowotnej
82 Nr 1
6. Lundegårdh B., Mårtensson A.: Organically produced plant foods – evidence of health benefits. Acta. Agric. Scand, Sect., Soil and Plant Sci., 2003, 53: 3 – 15.
7. PN-90/A-75101.01 Przetwory owocowe i warzywne – Przygotowanie próbek i metody badań fizy-kochemicznych. Oznaczanie suchej masy metodą wagową
8. PN-90 A-75101/04 Przetwory owocowe i warzywne. Przygotowanie próbek i metody badań fizyko-chemicznych. Oznaczanie kwasowości ogólnej.
9. PN-A-04019:1998. Produkty spożywcze – Oznaczanie zawartości witaminy C.10. Rembiałkowska E, Hallmann E, Wasiak-Zys G:. Jakość odżywcza i sensoryczna pomidorów z upra-
wy ekologicznej i konwencjonalnej. Supl. Żyw. Człow. i Metab., 2003, 30, 3 / 4: 203- 209.11. Saniawski M., Czapski J.: The effect of methyl jasmonate on lycopene and b - carotene accumulation
in ripening red tomatoes. Exper. 1983, 39: 1373 – 1374.12. Strzelecka H., Kamińska J., Kowalski J., Wawelska E. 1978. Chemiczne metody badań roślinnych
surowców leczniczych. Warszawa, PZWL 1978.
E. Hallmann
ANNA JEZNACH-STEINHAGEN1, ROBERT SŁOTWIŃSKI2, BRUNO SZCZYGIEŁ1
MALNUTRITION, INFLAMMATION, ATHEROSCLEROSIS IN HEMODIALYSIS PATIENTS
ZESPÓŁ MIA U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH
1 Zakład Żywienia CzłowiekaWydział Nauki o Zdrowiu
Akademia Medyczna w Warszawie01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 27
2 Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej Gastroenetrologicznej i ŻywieniaAkademia Medyczna w Warszawie
01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 27Kierownik: prof. dr hab. I. Krasnodębski
Zespół MIA obejmuje współwystępowanie niedożywienia, zapalenia i miaż-dżycy u pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek leczonych powtarzanymi hemodializami. Występowanie zespołu MIA znacznie pogarsza przebieg kliniczny leczenia, zwiększa ilość powikłań oraz umieralność w tej grupie chorych.
Numerous studies have shown increased comorbidity and mortality in dialysis patients with malnutrition. Most malnourished patients suffer from mixed marasmus - kwashiorkor type of malnutrition with both somatic and visceral protein mass loss. Up to 50% of patients on dialysis have protein energy malnutrition.
There is evidence that a chronic inflammation with activation of C-reactive protein, inter-leukin-6, interleukin-1, tumor necrosis factor alpha and other cytokines is associated with in-creased oxidative stress and endothelial dysfunction [2, 12]. Relations between malnutrition, inflammation and atherosclerosis in dialysis patients suggest the presence of a MIA (malnutri-tion, inflammation and atherosclerosis) syndrome. The MIA syndrome is associated with high mortality rate. It could be speculated that suppression of the vicious cycle of malnutrition, inflammation and atherosclerosis would improve survival in dialysis patients.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 8�-88
84 Nr 1
Malnutrition is common in dialysis patients and closely related to morbidity and mortality. Therefore, assessment of nutritional status and nutritional management of dialysis patients play a central role in everyday nephrological practice.
MALNUTRITION
Depending on the parameter measured, the prevalence of malnutrition in the chronic di-alysis population ranges from 10 to 54% [1, 2 4]. There are two different mechanisms of malnutrition. The first type is associated with a low protein and energy intake due to uremic toxicity, to physical changes and to psychosocial and psycho economic factors. The second type of malnutrition is associated with increased protein catabolism from inflammatory/infec-tions origin. Obviously, these two types of malnutrition are often combined in the clinical setting [10].
MARKERS OF MALNUTRITION AND INFLAMMATION
In patients undergoing hemodialysis chronic inflammation and malnutrition are crucial factors for disturbed immune competence. Inflammatory indices have been emphasized in he-modialysis patients, but their relationship to nutritional status is still debated. In hemodialysis patients C-reactive protein (CRP) is moderately elevated (in 40% of patients) and was posi-tively associated with SGA (subjective global assessment of nutritional status) and negatively with plasma proteins [1, 5]. CRP is a highly sensitive but unspecific marker of inflammation. High CRP levels are an independent risk factor for hypoalbuminemia and a better predictor of mortality [2, 6]. CRP in infected hemodialysis patients was positively correlated to triceps skinfold and negatively to lean body mass and comorbidities directly followed the extracel-lular fluid pattern. CRP seems to be a reflection of the level of IL-6, a cytokine released by monocytes whose effects include degradation of muscle protein, induction of the synthesis of acute-phase reactants and a role in the regulation of immune response [2, 6, 7, 11]. Serum Il-1, Il-6 and TNFα levels are increased in patients already before the start of dialysis, suggesting that renal failure per se is a contributing factor [10]. Present evidence suggests that cytokines, as intercellular mediators, play a key role in the nutrition-infection complex. Protein-calo-rie malnutrition, deficiency of fatty acids, vitamins, trace elements, impair cytokine produc-tion. By the other hand, infections increase pro-inflammatory cytokine production interfering with nutritional status by impairing metabolic activity and by inducing diminished appetite (anorexia) [5]. Protein malnutrition alters T cell immune responses and decreases resistance to infection. In peripheral blood leukocytes basal TGF-β mRNA expression is about 2-fold decreased in end-stage renal failure patients, while expression of TNF-α becomes 2-fold in-creased, further doubling during hemodialysis. Survival analysis indicated that increased TNF mRNA levels and TNF/TGF mRNA ratios predict mortality. Although serum granulocyte colony stimulating factor (G-CSF) level is not affected by chronic renal failure long-term haemodialysis may induce an increase of G-CSF. In the case of macrophage colony stimulat-ing factor (M-CSF), however, impaired renal metabolism and/or excretion may increase the serum concentration, but it is not modulated by haemodialysis [13, 14].
A. Jeznach-Steinhagen, R. Słotwiński, B. Szczygieł
85Nr 1
Patients in end-stage renal disease undergoing dialysis have a high incidence of bacte-rial and viral infections [2, 9]. PHA and CD3-driven T cell proliferation were significantly decreased in ESRD patients. CD3+, CD19+ B cells, and percentage of CD4+ T cells were significantly reduced [8]. Percent memory T cells (CD45RO+), cells undergoing apoptosis (CD95+/Annexin V+), sTNFRI and IL-10 were significantly increased strongly suggest that in ESRD patients Th1 T cells are selectively susceptible to undergo apoptosis [8].
There is evidence that a chronic inflammation with activation of C-reactive protein, in-terleukin-6, interleukin-1, tumor necrosis factor alpha and other cytokines is associated with increased oxidative stress and endothelial dysfunction [1, 2, 6]. There is an observation that serum albumin is a negative acute phase protein, which can be used as a actually marker of inflammation [1, 2]. Strong relations between malnutrition, inflammation and atherosclerosis in dialysis patients suggest the presence of a MIA (malnutrition, inflammation and atheroscle-rosis) syndrome, which is associated with high mortality rate. Thus, it could be speculated that suppression of the vicious cycle of malnutrition, inflammation and atherosclerosis would improve survival in dialysis patients.
Several reports have suggested that inflammation, alone or in combination with low pro-tein intake, plays a significant role in etiology of malnutrition in uremic patients [6, 10]. Proinflammatory cytokines may represent the link between these two entities since these in-terleukins may promote loss of appetite, muscle protein breakdown and reduce hepatic syn-thesis of albumin, prealbumin and transferrin [11].
The diagnosis of malnutrition focused mainly on serum albumin reduction must be also based on the other parameters (clinical history of body mass wasting, dietary and anthropo-metric assessment, subjective global assessment, bioimpedance analysis etc) and pro-inflam-matory cytokine.
There is increased clinical evidence for profound defects in the specific immune defense in uremia, such as the high susceptibility to viral and bacterial infection in uremic patients, the deficient responses of their T lymphocytes, and the significantly depressed specific antibody responses. The hemodialysis population is at increased risk of infection as a consequence of impaired humoral and cellular immunity. Malnutrition is one of the reasons of immune sup-pressed.
NUTRITION
It is now recognized that oxidative stress and inflammatory cytokine aggravates the nu-tritional status of these patients. However, dietary behavior itself may also independently affect inflammation. The treatments should aim at improving nutritional intake by increasing dialysis doses, dietary counseling and protein/calories supplementation. Enteral and intradia-lytic parenteral nutrition (IDPN) seems promising to improve nutritional status and reduce inflammatory cytokines, however it still needs further exploration [3, 4]. Enteral and intra-dialytic parenteral nutrition has been shown to be a safe and convenient approach. Most of the information on the nutritional effects of such treatment is based on estimates of the bio-chemical markers of malnutrition. Further studies are required to confirm beneficial effects of intradialytic parenteral nutrition on pro/anty-inflammatory cytokines.
Zespół MIA u pacjentów dializowanych
86 Nr 1
The available studies suggest that the benefits of nutritional supplementation are most significant in patients with the highest degree of malnutrition [3, 4]. There were significant improvements in serum albumin, prealbumin concentration and also increase in body weight, fat mass and triceps skin fold. It is still unclear how we can modulate the inflammatory re-sponse in hemodialysis patients. Nutrients have a profound effect upon the production and actions of cytokines. Protein energy malnutrition, dietary n-3 polyunsaturated fatty acids and vitamin E suppress cytokine production and actions [1]. Future clinical trials are needed to define the diet composition that will have an anti-inflammatory effect maintaining a normal immune response. More particular attention should be devoted to the deregulation of the anti/pro-inflammatory balance in hemodialysis patients.
CONCLUSIONS
Depending on the parameter measured, the prevalence of malnutrition in the chronic di-alysis population is up to 54%. Most of malnourished patients suffer from mixed marasmus-kwashiorkor type of malnutrition with both somatic and visceral protein mass loss. In patients undergoing hemodialysis chronic inflammation and malnutrition are crucial factors for dis-turbed immune competence.
Strong relations between malnutrition, inflammation and atherosclerosis in dialysis pa-tients suggest the presence of a MIA (malnutrition, inflammation and atherosclerosis) syn-drome, which is associated with high mortality rate.
Hypoalbuminemia is still the best clinical marker of malnutrition but the presence of in-flammation may be a more powerful predictor.
The study to analyze the nutritional status and immune dysfunction in malnourished pa-tients with end-stage renal failure should particularly focus on balance between pro-inflam-matory and anti-inflammatory cytokines and on its change as a result of nutrition (enteral and intradialytic parenteral nutrition). It should be expected that evaluation of nutritional treatment based on cytokine measurement will improve diagnosis of immunity disorders and outcome in patients with end-stage renal failure.
A . J e z n a c h - S t e i n h a g e n , R . S ł o t w i ń s k i , B . S z c z y g i e ł
MALNUTRITION, INFLAMMATION, ATHEROSCLEROSIS IN HEMODIALYSIS PATIENTS
Summary
Protein-energy malnutrition with muscle wasting occurs in a large proportion of patients with chron-ic renal failure and is, in addition to atherosclerosis, a strong risk factor for cardiovascular mortality in dialysis patients. There is evidence that a chronic inflammation with activation of C-reactive protein and proinfalammatory cytokines is associated with increased oxidative stress and endothelial dysfunction. Strong relations between malnutrition, inflammation and atherosclerosis in dialysis patients suggest the presence of a MIA (malnutrition, inflammation and atherosclerosis) syndrome, which is associated with high mortality rate. Thus, it could be speculated that suppression of the vicious cycle of malnutrition, inflammation and atherosclerosis would improve survival in dialysis patients.
A. Jeznach-Steinhagen, R. Słotwiński, B. Szczygieł
87Nr 1
A . J e z n a c h - S t e i n h a g e n , R . S ł o t w i ń s k i , B . S z c z y g i e ł
ZESPÓŁ MIA U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH
Streszczenie
Zaburzenia odżywiania w chorobach nerek znacznie pogarszają rokowanie pacjentów. Wraz z roz-wojem medycyny, a w tym nefrologii stale zwiększają się możliwości leczenia nerkozastępczego powo-dując z jednej strony wzrost liczby pacjentów a jednocześnie pojawianie się nowych problemów klinicz-nych takich jak np. zespół MIA (niedożywienie, zapalenia, miażdżyca). Od dłuższego czasu podkreśla-na jest rola czynników zapalnych w rozwoju miażdżycy. Istniejąca zależność pomiędzy podwyższonymi stężeniami białka C reaktywnego (CRP), pozapalnych cytokin, niedożywieniem a zwiększoną umieral-nością wśród chorych z zaburzeniami funkcji nerek, wskazuje na niedożywienie nie tylko jako na objaw, ale także jako na element patofizjologicznych powikłań u pacjentów z niewydolnością nerek.
REFERENCES
1. Don B., Kaysen G.: Assessment of inflammation and nutrition in patients with end-stage renal dis-ease, J. of Nephrology, 2000, 13, 249-259.
2. Fernandez-Reyes M., Alvarez-Ude F., Sanchez R., Mon C., Iglesias P., Diez J., Vazquez A.: Inflam-mation and malnutrition ass predictors of mortality in patients on hemodialysis, J. of Nephrology, 2002, 15, 136-143.
3. How P., Lau A.: Malnutrition in patients undergoing hemodialysis : is intradialytic parenteral nutri-tion the answer?, Pharmacotherapy, 2004, 24 (12), 1748-58.
4. Ikizler T.: Poor nutritional status and inflammation, Protein and energy: recommended intake and nutrient supplementation in chronic dialysis patients, Seminars in Dialysis, 2004, 17(6), 471.
5. Kalantar – Zadeh K., Block G., McAllister C., Humphreys M., Kopple J.: Appetite and inflamma-tion, nutrition, anemia, and clinical outcome in hemodialysis patients, Am. J. Clinical Nutrition, 2004, 80(2), 299-307.
6. Kaysen G.: The microinflammatory state in uremia: causes and potential consequences, J. Am. Soc. Nephrol,, 2001, 12, 1549-1557.
7. King A., Kehayias J., Roubenoff R., Schmid C., Pereira B.: Cytokine production and nutritional status in hemodialysis patients, Int. J. Artif. Organs, 1998, 21(1), 4-11.
8. Knerr K., Futh R., Hemsen P., Mohne W., Heinig A., Kleophas W., Scherbaum W., Martin S.: Chronic inflammation and hemodialysis reduce immune competence of peripheral blood leukocytes in end-stage renal failure patients, Cytokine, 2005, 30, 132-138.
9. Kuhlmann M., Levin N.: Interaction between nutrition and inflammation in hemodialysis patients, Contrib. Nephrol., 2005, 149, 200-207.
10. Locatelli F., Fouque D., Heimburger O., Drueke T., Cannata – Andia J., Horl W., Ritz E.: Nutritional status in dialysis patients: a European consensus, Nephrology, Dialysis Transplantation, 2002, 17, 563-572.
11. Memoli B., Guida B., Saravo M., Nastasi A., Trio R., Liberti R., D’Arcangelo R., Romano G., Espo-sito A., Cianciaruso B.: Predictive and diagnostic factors of malnutrition in hemodialysis patients, G. Ital. Nefrol., 2002, 19(4), 456-66 (Abstract).
12. Pawlaczyk K, Oko A., Lindholm B., Czekalski S.: Malnutrion – inflammation – atherosclerosis in patients with renal failure, Pol. Merkuriusz Lekarski, 2003, 15(88), 334-41, in Polish.
13. Pawlak K., Pawlak D., Myśliwiec M.: Oxidative stress influences CC-chemokine levels in hemodia-lyzed patients, Nephron. Physiol., 2004, 96(4), 105-112.
Zespół MIA u pacjentów dializowanych
88 Nr 1
14. Yoshizumi M., Pereeila M.A., Burnett J.C., Lee M.E.: Tumor necrosis factor downregulates an endo-thelial nitric oxide synthase mRNA by shortening its half-live, Circ.Res., 1993, 73, 205.
A. Jeznach-Steinhagen, R. Słotwiński, B. Szczygieł
KATARZYNA KOWALCZE, SA’EED BAWA
WPŁYW DIETOTERAPII NA REDUKCJĘ MASY CIAŁA I WYRÓWNANIE METABOLICZNE U OSÓB Z CUKRZYCĄ TYPU 2 LECZONYCH
WYŁĄCZNIE DIETĄ
EFFECT DIET THERAPY ON BODY WEIGHT REDUCTION AND METABOLIC CONTROL RECOMMENDED FOR PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS
TREATED WITH ONLY DIET
1 Centralny Szpital Kliniczny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i AdministracjiCentrum Diabetologiczne - Poradnia Dietetyczna
2 Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159cKierownik: prof. dr hab. J. Gromadzka-Ostrowska
Oceniono skuteczność 6-cio miesięcznej terapii dietetycznej wdrożonej 35 pa-cjentom ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 2, poprzez jej wpływ na wyrównanie metaboliczne badanych osób. W wyniku zastosowanej interwencji żywieniowej uzy-skano znamienne statystycznie obniżenie masy ciała badanych osób, wskaźników BMI i WHR. Zmiany te przyczyniły się do uzyskania dobrego wyrównania metabo-licznego – obniżenia glikemii i wartości HbA1c.
Słowa kluczowe: cukrzyca typu 2, dietoterapia, hemoglobina glikozylowana HbA1c, glike-mia, wyrównanie metaboliczne
Key words: type 2 diabetes mellitus, diet therapy, glycated hemoglobin, glycemia, diabetic complications, metabolic control
WSTĘP
Cukrzyca (diabetes mellitus) to zespół chorobowy o niejednolitej etiologii i bardzo zróż-nicowanym przebiegu. Choć jej obraz kliniczny po raz pierwszy został opisany już w sta-rożytności, to nadal pozostaje chorobą nieuleczalną (wyjątek stanowią przypadki udanego przeszczepu trzustki lub wysp trzustkowych). Cukrzyca typu 2, która dotyczy osób wszyst-kich ras, w każdym wieku i występuje na całym świecie, stanowi wieloletni, złożony problem medyczny. Jest predyktorem rozwoju innych schorzeń, bądź występuje w skojarzeniu z inny-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 8�-�4
�0 Nr 1
mi chorobami. Dlatego też modyfikacja stylu życia, postępowanie behawioralne, uwzględnia-jące właściwy, adekwatny dobór diety dla osób z cukrzycą, który uwzględnia także choroby współistniejące – otyłość, chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie tętnicze krwi, hiperli-pidemię, czy nefropatię cukrzycową, może odgrywać kluczową rolę w leczeniu tej choroby. W przedstawianej pracy analizowano czy i na ile terapia dietetyczna, dobierana indywidual-nie, a wdrożona osobom z cukrzycą typu 2, może wpłynąć na redukcję masy ciała i uzyskanie dobrej kontroli metabolicznej u tych chorych.
MATERIAŁ I METODY
Obserwacją objęto grupę 35 osób ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 2 leczonych wyłącznie dietą w Poradni Dietetycznej Centralnego Szpitala Klinicznego MSWiA w Warszawie. Badani pacjenci pozo-stawali pod opieką dietetyka przez okres 6-ciu miesięcy. Wszystkie dane zebrano podczas 3 kolejnych wizyt, na które pacjenci zgłaszali się w odstępach 7-8 tygodni. Analizowaną 35-cio osobową grupę stanowiło 16 kobiet (45,7% grupy) w wieku 43 -79 lat ( x 62,8) oraz 19 mężczyzn (54,3%), w wieku 46-84 lata ( x 60,6).
Badani pacjenci posiadali glukometry Medisense Card lub Precision QID, dzięki którym mogli systematycznie prowadzić samokontrolę. W w/w glukometrach zastosowano metodę biosensoryczną oznaczania glikemii z krwi kapilarnej. W celu analizy poziomów glikemii pacjentów, wykorzystano program komputerowy Precision Link. Hemoglobinę glikozylowaną HbA1c oznaczano w laboratorium z pełnej krwi żylnej. Do analizy statystycznej uzyskanych wyników stosowano program STATISTICA 5.1 PL, wykorzystując test t-Studenta.
W trakcie trzech kolejnych wizyt przeprowadzono badania antropometryczne badanych osób, a ich wyniki stanowiły podstawę oceny stanu odżywienia pacjentów. Masę ciała i wzrost oznaczano przy użyciu wagi lekarskiej, z dokładnością do 0,1 kg (masa ciała) i 0,1 cm (wzrost) zawsze z zachowaniem określonych i tych samych wymogów ważenia, tzn. bez obuwia i w lekkim okryciu. Wartość wskaźnika wagowo-wzrostowego BMI obliczono ze wzoru: BMI = aktualna masa ciała [kg] / {wzrost [m]}2.
Obliczone wartości BMI wykorzystano do oceny stanu odżywienia energetyczno-białkowego, zgodnie z klasyfikacją Ferro-Luzzi i wsp. [6]. I tak na pierwszej wizycie na podstawie wskaźnika masy ciała ustalono, że wartość BMI:u 3 badanych odpowiadała zakresowi normy (18,5-24,9);u 13 pacjentów wskazywała na I stopień otyłości (25,0-29,9); u 19 badanych wskazywała na II stopień otyłości (30,0-39,9).
Stan odżywienia badanych osób oceniano w oparciu o wskaźnik WHR (waist to hip ratio), czyli stosunek obwodu talii (cm) do obwodu bioder (cm). Wartość tego wskaźnika wykorzystuje się jako kry-terium podziału na 2 zróżnicowane typy otyłości: androidalną i ginoidalną. W oparciu o analizę związku między wskaźnikiem WHR a występowaniem zwiększonego ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, Björntorp [3], zaproponował kryteria rozróżnienia typu otyłości (rozmieszczenia tkanki tłuszczowej). Zgodnie z tym podziałem, otyłość wisceralną (WHR≥0,8 u kobiet i WHR≥1,0 u mężczyzn), rozpoznano u 24 badanych osób (68% grupy).
Całej grupie badanych zalecono dietę z ograniczeniem węglowodanów prostych, o zróżnicowanej kaloryczności od 1200 do 1800 kcal/dobę – wg indywidualnych wskazań;
Wszystkie założenia diety były zgodne z aktualnie obowiązującymi rekomendacjami Polskiego To-warzystwa Diabetologicznego [10] oraz American Diabetes Association [2].
U pacjentów z nefropatią cukrzycową konieczne było wprowadzenie do diety ograniczenia białka – zgodnie z zaleceniem – 0,8 g/kg n.m.c./dobę;
U osób z dyslipidemią zalecenia także obejmowały dietę hipolipemiczną, zgodnie z rekomendacja-mi American Diabetes Association [1].
K. Kowalcze, S. Bawa
�1Nr 1
WYNIKI I DYSKUSJA
W oparciu o wyniki badań antropometrycznych obliczono wartości wskaźników BMI oraz WHR badanych osób przed i po interwencji dietetycznej. Analiza danych wykazała, że wskutek wdrożonej terapii dietetycznej uzyskano istotne statystycznie różnice w masie ciała badanych osób. Stwierdzono, że średnia redukcja masy ciała w całej grupie wynosiła 6,3 kg. W grupie kobiet spadek masy ciała uzyskano na poziomie 5,1 kg (6,3%), natomiast w grupie mężczyzn odnotowano redukcję masy ciała rzędu 7,4 kg (7,9%). Tymczasem Kłosiewicz-Latoszek i Cybulska [7], rekomendują jako pożądaną 10% redukcję masy ciała w stosunku do wartości początkowej w ciągu 6 miesięcy, przy strukturze spożycia jak w badaniach włas-nych. Osiągnięta redukcja masy ciała wpłynęła istotnie na zmiany wskaźników BMI i WHR, dane dotyczące wartości w/w wskaźników zebrano w tabeli I.
Tabela I. Średnie wartości wskaźników BMI i WHR u osób z cukrzycą typu 2 przed i po interwencji dietetycznej
Average value parameters BMI and WHR in patients with type 2 diabetes mellitus before and after diet intervention
±SD-odchylenie standardowe; p<0,01 Test t-Studenta
Analiza statystyczna w odniesieniu do obwodu talii wykazała, że także w ocenie tego wskaźnika, grupą, w której osiągnięto lepsze rezultaty byli mężczyźni. Stwierdzono, że ob-wód w talii w grupie mężczyzn uległ istotnemu statystycznie obniżeniu o 6,3% (ze 104,2 cm do 97,6 cm), podczas, gdy w grupie kobiet, choć także wykazano istotnie statystyczną różnicę, wynik nie był tak satysfakcjonujący (ze 101,2 cm do 96,3 cm, czyli uzyskano redukcję rzędu 4,8%). Różnice w obwodach bioder nie były już tak znaczące, jak w przypadku obwodów talii, ale większość badanych osób w tej grupie charakteryzowała się otyłością wisceralną. W przypadku pomiaru obwodu bioder osiągnięto wśród mężczyzn redukcję ze 105,5 cm do 102,9 cm, (2,5%), natomiast w grupie kobiet różnica ta była nieznacznie mniejsza, tzn. rzędu 2,1% (ze 109,4 cm do 107,1 cm). Tym niemniej oznacza to w obu grupach redukcję tkanki tłuszczowej brzusznej. O ile w grupie mężczyzn osiągnięto wyniki, które świadczą o zmniej-szeniu wskaźnika WHR poniżej wartości 1, przy której rozpoznaje się otyłość brzuszną, o tyle posługując się tym kryterium (przy wartości ≥0,8) dla kobiet należy stwierdzić, że grupa nie osiągnęła w pełni zalecanej wartości tego parametru, choć uległ on znaczącej poprawie. Opisane powyżej wartości zarówno na początku obserwacji, jak i po jej zakończeniu, przed-stawiono w tabeli I. Porównanie zmian masy ciała, poziomów glikemii oznaczanej na czczo i po głównych posiłkach oraz poziomu hemoglobiny glikozylowanej na początku obserwacji oraz po zastosowaniu dietoterapii, zestawiono w tabeli II.
Dietoterapia u osób z cukrzycą
�2 Nr 1
W wielu badaniach autorzy zalecają stopniową utratę masy ciała, m.in. Zozulińska [11]. Dieta redukcyjna ze zmniejszeniem podaży energii o około 500 kcal/dobę (jak w badaniach własnych), warunkuje utratę masy ciała rzędu 0,5 kg/tydzień. Szczególną wagę należy zwró-cić na ilość i jakość węglowodanów w diecie (jak w prezentowanych badaniach własnych). Inni autorzy [5] zauważają, że w diecie osób z cukrzycą ważnym składnikiem diety jest odpo-wiednia podaż białka. Za ilość rekomendowaną podają wartość 0,8 g/kg masy ciała, (10-20% energii powinno pochodzić z białka), czyli analogicznie jak w badaniach własnych.
Pod wpływem zastosowanej dietoterapii istotnie obniżył się poziom glikemii; najwięk-szy spadek zaobserwowano w glikemii na czczo. I tak odpowiednio dla kobiet i mężczyzn uzyskano redukcję o 68,9mg/dl i 52,1mg/dl. Glikemia, którą pacjenci poprzez samokontrolę oznaczali w 2 godziny po śniadaniu, również uległa statystycznie znamiennej redukcji, a ana-liza danych wykazała, że w obu grupach osiągnięto zbliżone wyniki: w grupie kobiet glikemia uległa obniżeniu o 57,9 mg/dl, natomiast w grupie mężczyzn redukcja wyniosła 58,2 mg/dl. Analiza glikemii oznaczanej w 2 godziny po obiedzie wykazała, że w obu grupach osiągnięto różne rezultaty; analiza danych uwzględniająca płeć badanych wykazała, że znacznie lepsze rezultaty osiągnęli mężczyźni. W tej grupie odnotowano redukcję o 70,6 mg/dl, natomiast w grupie kobiet, choć osiągnięte poziomy glikemii można uznać za satysfakcjonujące i zgod-ne z rekomendacjami PTD [10] tzn.≤135 mg/dl, to różnice nie były tak duże, jak u mężczyzn; redukcja wynosiła 51,2 mg/dl. Bardzo podobnie przedstawiają się poziomy glikemii u bada-nych pacjentów w 2 godziny po kolacji. Otóż uzyskano istotną statystycznie redukcję w obu grupach, przy czym w grupie kobiet spadek wyniósł 43,7 mg/dl, natomiast w grupie męż-czyzn 56,1 mg/dl. W przypadku HbA1c w całej grupie badanych osób uzyskano istotną staty-stycznie redukcję z poziomu 7,5% do 6,1% (spadek 18,2% w stosunku do wartości wyjścio-wych). Ponownie lepszy rezultat w stosunku do wartości wyjściowych osiągnięto w grupie
K. Kowalcze, S. Bawa
Tabela II. Masa ciała, poziomy glikemii oraz HbA1c u osób z cukrzycą typu 2 przed interwencją i po interwencji żywieniowej (wartości średnie)
Body weight, the level of glycemia and HbA1c in patients with type 2 diabetes mellitus before and after diet intervention (value average)
KOBIETY MĘŻCZYŹNI
Oceniany parametrwartości
średnie przed interwencją
wartości średnie po interwencji(redukcja w %)
wartości średnie przed interwencją
wartości średnie po interwencji(redukcja w %)
Waga (kg) 79,7 74,6 (6,3%) 93,6 86,2 (7,9%)Glukoza na czczo(mg/dl)
173,2 104,3 (39,8%) 158,4 106,3 (32,9%)
Glukoza po śniadaniu (mg/dl)
179,8 121,9 (33%) 176,0 117,8 (33%)
Glukoza po obiedzie (mg/dl)
183,2 132,0 (27,9%) 190,8 129,1 (35,8%)
Glukoza po kolacji (mg/dl)
177,1 133,4 (24,7%) 178,9 122,8 (31,3%)
HbA1c (%) 7,1 6,1 (14,7%) 7,8 6,1 (20,8%)p<0,01 Test t-Studenta
��Nr 1
mężczyzn, natomiast w grupie kobiet, choć także uzyskano satysfakcjonujące wyniki i istotną statystycznie różnicę, to rezultat nie był jednak tak spektakularny (tabela II).
Zastosowanie prawidłowo zbilansowej diety pozwoliło w prezentowanych badaniach osiągnąć dobrą kontrolę metaboliczną, średnio już po około 12 -14 tygodniach. Podobne ob-serwacje poczynił w swoich badaniach Krzymień [8], wykazując, że uzyskanie dobrej kontroli metabolicznej w przebiegu cukrzycy jest możliwe po około 8-12 tygodniach dietoterapii.
Redukcję odsetka HbA1c średnio od 0,5% do 1,4% w różnych światowych badaniach zestawił Lietz [9].W przeprowadzonej meta-analizie kilkunastu badań wykazał, że znacząca redukcję poziomu HbA1c (jak w badaniach własnych) można uzyskać stosując u osób z cuk-rzycą typu 2, akarbozę. Połączenie akarbozy z dietą przez okres 5 lat spowodowało redukcję odsetka HbA1c średnio o 1,8%.
W wieloośrodkowym programie badawczym DIADEM, prowadzonym wśród osób ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 2, podobnie, jak w prezentowanych badaniach własnych, porównywano wartości średnie z początku i końca badania wybranych parametrów. Pacjen-tów badano co 3 miesiące w ciągu 2 lat. Analizy statystyczna wykazała znamienną redukcję poziomów glikemii na czczo do 137 mg/dl, podczas, gdy w badaniach własnych, w krótszym przedziale czasowym, uzyskano bardziej znaczącą redukcję. Podobnie z wartością wskaźni-ka HbA1c; w badaniu DIADEM uzyskano redukcję do wartości wyższych niż w badaniach własnych, tzn. do poziomu 7,1%. Bardzo podobnie natomiast przedstawiają się wyniki tego badania w odniesieniu do wskaźnika WHR- (zmniejszył się o 0,1), natomiast wskaźnik BMI w badaniu DIADEM uległ nieznacznemu zmniejszeniu, tzn. tylko o 0,6 kg/m2 [4].
WNIOSKI
1. Zastosowana interwencja żywieniowa skutecznie wpływa na redukcję masy ciała oraz poprawę wyrównania metabolicznego w grupie osób ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 2 leczonych wyłącznie dietą - średnie poziomy glikemii na czczo i poposiłkowej, HbA1c oraz masy ciała uległy znamiennemu statystycznie obniżeniu.
2. Średnia wartość wskaźnika WHR w analizowanej grupie zmniejszyła się w niewielkim, choć znamiennym statystycznie stopniu.
3. Systematyczna i monitorowana edukacja dietetyczna w kierunku modyfikacji czynników ry-zyka, może w znaczący sposób zmniejszyć odsetek chorych wymagających farmakoterapii.
K . K o w a l c z e , S . B a w a
WPŁYW DIETOTERAPII NA REDUKCJĘ MASY CIAŁA I WYRÓWNANIE METABOLICZNE U OSÓB Z CUKRZYCĄ TYPU 2 LECZONYCH WYŁĄCZNIE DIETĄ
Streszczenie
W pracy oceniono skuteczność 6-cio miesięcznej terapii dietetycznej wdrożonej 35 pacjentom ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 2, poprzez jej wpływ na wyrównanie metaboliczne badanych osób. Badaniami objęto osoby konsultowane w Poradni Dietetycznej Centralnego Szpitala Klinicznego MS-WiA w Warszawie, leczone wyłącznie dietą. W czasie obserwacji oceniono zmiany m.in. następujących parametrów: masy ciała pacjentów, wskaźników BMI i WHR oraz parametrów wyrównania metabolicz-nego: poziomów glikemii i hemoglobiny glikozylowanej (HbA1c). W wyniku zastosowanej interwencji
Dietoterapia u osób z cukrzycą
�4 Nr 1
żywieniowej uzyskano znamienne statystycznie obniżenie masy ciała badanych osób, wskaźników BMI i WHR. Zmiany te przyczyniły się do uzyskania dobrego wyrównania metabolicznego – obniżenia gli-kemii i wartości HbA1c.
K . K o w a l c z e , S . B a w a
EFFECT DIET THERAPY ON BODY WEIGHT REDUCTION AND METABOLIC CONTROL RECOMMENDED FOR PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS TREATED WITH
ONLY DIET
Summary
The aim of the study to assess the efficacy diet therapy recommended for patients who were recently found to have type 2 diabetes mellitus as well as the influence of the diet on metabolic control of the subjects. The study involved 35 patients of the Dietary Counseling Section of the Central Clinical Hos-pital of the Ministry of Internal Affairs and Administration in Warsaw. During the course of a 6-month observation, the following parameters were analyzed: body weight, BMI, WHR, indices of metabolic control, such as fasting and post-prandial glycemia, and the level of glycated hemoglobin (HbA1c). 6-month dietary intervention brought a decrease in body weight, and improvement in glycemia
PIŚMIENNICTWO
1. American Diabetes Association, Clinical Practice Recommendation, Management of dyslipidemia in adult with diabetes, Diabetes Care, 2000, 21,71-79
2. American Diabetes Association, Nutrition principles and recommendations in diabetes, 2004, 27 (supl.1), 36-46
3. Björntorp P.: Regional patterns of fat distribution: heath implications. A Report on the US NIH Consensus Development Conference, 1985, Bethesda
4. Cathelineau G.,Champvallins M., Bouallouche A., Lesobre B.: Managment of newly diagnosed non-insulin dependent diabetes mellitus in the primary care setting, Metabolism, 2001, 121, 31-34
5. Feuerstein B., Weinstock R.: Diet and Exercise in Type 2 Diabetes Mellitus, Nutrition, 2003, 13, 95-99
6. Ferro-Luzzi A., Sette S., Franklin M., James W.:A simplified approach of assessing adult chronic energy deficiency, European J. Clinical Nutrition,1992 , 46, 173-186
8. Krzymień J.: Cukrzyca w wieku podeszłym, Medycyna po Dyplomie, 1999, 9, 23-31 9. Lietz T.: Ograniczanie ryzyka sercowo-naczyniowego: najważniejsze wyzwanie w leczeniu cukrzy-
cy typu 2, GlucoNews, 2003, 3 (13), 2-410. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na
cukrzycę, Diabetologia Praktyczna, 2006 , tom 7, supl.,A, 8- 911. Zozulińska D.: Historia naturalna i leczenie cukrzycy typu 2, Przewodnik Lekarza, 2006 , 3, 30-39
² Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159cKierownik: prof. dr hab. J. Gromadzka-Ostrowska
³Oddział Chorób Metabolicznych, Endokrynologii i DiabetologiiKlinika Pediatrii, Instytut „Pomnik- Centrum Zdrowia Dziecka”
04-730 Warszawa, ul. Dzieci Polskich 20Kierownik: doc. dr hab. J. Książyk
Celem pracy była ocena realizacji diety z ograniczeniem aminokwasów roz-gałęzionych, leucyny, izoleucyny i waliny u dzieci z chorobą syropu klonowego w długoletniej obserwacji. Wartość energetyczna i zawartość większości składni-ków pokarmowych w przykładowych racjach pokarmowych była zgodna z zalece-niami i normami z wyjątkiem wapnia. Realizacja diety u dzieci z MSUD w oparciu o przykładowe racje pokarmowe, wykazała niedostateczną zawartość żelaza, cyn-ku, miedzi, witaminy B1, B2, niacyny i witaminy C (wysoki odsetek racji poniżej 90% zaleconego dziennego spożycia).
Słowa kluczowe: choroba syropu klonowego, dieta, długoletnia obserwacjaKey words: maple syrup urine disease, diet, long-term observation
WSTĘP
Choroba syropu klonowego jest wrodzoną dziedziczoną w sposób autosomalnie rece-sywny wadą metabolizmu aminokwasów, spowodowaną deficytem wspólnej dehydrogenazy α-ketokwasów powstających z leucyny, izoleucyny i waliny. Przez całe życie obowiązuje
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �5-101
�6 Nr 1
redukcja spożycia aminokwasów rozgałęzionych (ang: branched chain amino acids; BCAA), dostosowana do indywidualnej tolerancji i aktualnego stanu równowagi metabolicznej orga-nizmu [2, 11].
Celem postępowania dietetycznego jest normalizacja poziomów BCAA we krwi poprzez ograniczenie spożycia leucyny, izoleucyny i waliny, a jednocześnie dostarczenie odpowied-niej ilości pozostałych aminokwasów i innych składników odżywczych niezbędnych do utrzy-mania prawidłowego rozwoju fizycznego i umysłowego młodych organizmów. Ilość BCAA potrzebnych do utrzymania syntezy białka pochodzi z naturalnych produktów. Do 5 miesiąca życia źródłem BCAA może być pokarm matki, modyfikowane mleko początkowe lub w przy-padku alergii na białko mleka krowiego preparat mlekozastępczy. W diecie dzieci starszych głównymi źródłami leucyny są produkty zawierające białko o niskiej wartości biologicznej takie jak; ziemniaki, warzywa oraz niewielka ilość kasz. Nieodzownym elementem diety jest udział preparatów wolnych od BCAA, o różnej kompozycji składników, w zależności od okresu rozwojowego. Źródłem energii w diecie dzieci z MSUD są tłuszcze, cukier, niskobiał-kowe produkty, owoce, warzywa oraz energetyczne suplementy (polimery glukozy).
Celem pracy była ocena realizacji diety z ograniczeniem BCAA u dzieci z MSUD w dłu-goletniej obserwacji.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 7 dzieci z terenu całej Polski, 3 dziewczynki i 4 chłopców, urodzonych w latach 1985-2001, w wieku od 1½ do 18 lat, u których rozpoznano w okresie noworodkowym lub niemowlę-cym chorobę syropu klonowego.
Do oceny sposobu żywienia zastosowano metodę bieżącego notowania jadłospisów z 3-5 dni (co 3-4 miesiące), w których wielkości porcji produktów i potraw wyrażano w jednostkach wagowych i miarach domowych. Wartość energetyczną i odżywczą jadłospisów wyliczono przy użyciu programu komputerowego FOOD 2 (Tabele Wartości Odżywczej Produktów Spożywczych z 1998r.), przyjmując wartości dla części jadalnych. Dane z poszczególnych jadłospisów uśredniono. Dla witamin zastoso-wano standardowe współczynniki redukcji. Wartość energetyczną i odżywczą jadłospisów porównano z Zalecanym Dziennym Spożyciem dla niemowląt i dzieci z MSUD (białko, tłuszcz, BCAA) [3] lub dla dzieci i młodzieży (składniki mineralne i witaminy) według Szotowej i wsp [13].
WYNIKI I DYSKUSJA
Przykładowe dzienne racje pokarmowe. W żywieniu niemowląt w drugim półroczu życia źródłem BCAA był preparat mlekozastępczy Prosobee. Wprowadzono także, podobnie jak u niemowląt zdrowych, warzywa i owoce takie jak ziemniaki, marchew, pietruszka, buraki, kalafior, jabłko, maliny, porzeczki, winogrona, truskawki, banany, w postaci zupy warzyw-nej, przecierów owocowych i soków warzywno-owocowych. Potrawy były przygotowywane z dodatkiem oliwy z oliwek, oleju sojowego i/lub masła. W żywieniu dzieci od drugiego roku życia rozszerzył się asortyment warzyw i owoców o pomidory, ogórki, kapustę kiszoną i owoce cytrusowe oraz zwiększyło ich dzienne spożycie. Pojawiły się produkty niskobiałko-we takie jak: pieczywo, makarony, płatki i wyroby cukiernicze.
Wartość energetyczna i zawartość większości składników odżywczych w przykładowych dziennych racjach pokarmowych, według których planowano żywienie dzieci, jest zgodna
A. Kowalik, L. Narojek, J. Sykut-Cegielska
�7Nr 1
z przyjętymi modyfikacjami dla dzieci z MSUD oraz z ZDS dla dzieci zdrowych (tabela I). Jednak w wielu racjach zawartość wapnia nie pokrywa 80% zalecanego dziennego spożycia. Polskie normy są jednak wyższe na ten składnik niż w innych krajach. W odniesieniu do zaleceń niemieckich zawartość wapnia nie budzi zastrzeżeń i jest na zbliżonym poziomie jak w racjach dla dzieci z fenyloketonurią. Natomiast w pojedynczych przykładowych racjach pokarmowych zawartość niacyny i cynku jest niższa od rekomendowanych. Jednakże krajo-we ZDS dla cynku, dla dzieci w wieku 2-3 lata wynoszące 10 mg dziennie jest dwukrotnie wyższe od zaleceń dla tej grupy wiekowej w Niemczech. Racje dla dzieci w tym wieku są zgodne co do zawartości w nich cynku z niemieckimi proponowanymi dla dzieci z fenylo-ketonurią. W odniesieniu do niacyny zawartość jej jest niższa niż zalecenia tylko w racji dla dzieci w wieku 8 lat i wynosi 82% ZDS. Poziom sodu w racjach dla niemowląt i dzieci młod-szych jest odpowiedni i wynosi od 48,5 do 68,5% w stosunku do górnej wartości z zakresu normy. Zawartość witaminy A w racjach jest wysoka, przekraczająca 2-3 krotnie ZDS dla wieku, jednakże w racjach niemowląt około 50-63% tej witaminy oraz w racjach dzieci star-szych około 60-72% pochodzi z produktów naturalnych (beta karoten), a tolerowane górne poziomy spożycia witaminy A jako retinolu, nie przekraczają limitu 600 µg dziennie.
Tabela I. Procent ZDS w przykładowych racjach pokarmowych dla niemowląt i dzieci z MSUD Percentage of RDI in sample menu in infants and children with MSUD
Energiai składniki
pokarmowe
Racje pokarmoweWiek (miesiące) / masa ciała (kg) Wiek (lata) / masa ciała (kg)
Wartość energetyczna i odżywcza żywienia dzieci. Analiza jadłospisów dzieci w okresie obserwacji wykazała, że wartość energetyczna blisko 60%, a dla białka 50% średnich racji pokarmowych, była na poziomie normy (90-110%). Niższy od dopuszczalnego stopień rea-lizacji ZDS dla tych składników odpowiednio w 27% i 38% średnich racjach pokarmowych można tłumaczyć znacznie wyższymi, niż dla niemowląt zdrowych, wartościami ZDS dla energii zwłaszcza w 1 roku życia, a w odniesieniu do białka niższym od zalecanego udziale preparatów wolnych od BCAA w żywieniu dzieci (tabela II).
Tabela II. Rozkład (%) średnich racji pokarmowych (n=37) dzieci z MSUD pod względem stopnia realizacji ZDS dla energii i składników odżywczych w okresie obserwacji.
Distribution (%) of mean sample menus (n=37) in children with MSUD regarding the de-gree of RDI realization for energy and nutrients during observation period.
Pomiary antropometryczne wykonane na końcu okresu obserwacji wykazały jednak, że pra-wie wszystkie dzieci (z wyjątkiem 1 dziecka z częstymi stanami dekompensacji w ostatnim roku obserwacji) poprawiły lub utrzymały swoją pozycję centylową w stosunku do wyjściowych po-miarów w 3 miesiącu życia. Dla masy ciała wartości mieściły się w zakresie 25-97 centyla a dla wzrostu w zakresie 25/50 –75/90 centyla. Było to możliwe z jednej strony, ze względu na wy-starczający poziom aminokwasów poza BCAA, pochodzących z preparatów białkozastępczych i produktów naturalnych, a z drugiej, na dostępność aminokwasów rozgałęzionych (minimalne utlenianie) pochodzących z katabolizmu białek ustrojowych i produktów naturalnych (jako źródło BCAA), przy zabezpieczeniu energetycznym pokrywającym potrzeby rosnących organizmów.
Zawartość węglowodanów w około połowie badanych średnich racji pokarmowych dzieci była prawidłowa, jednocześnie w 38% racji był to poziom powyżej 110% zaleceń. Zawartość
A. Kowalik, L. Narojek, J. Sykut-Cegielska
��Nr 1
tłuszczu w żywieniu dzieci była na poziomie prawidłowym tylko w 24,5% średnich racji, podczas gdy w 54% na poziomie poniżej 90% ZDS. Fakt ten można wyjaśnić łatwiejszym podawaniem tłuszczów roślinnych z posiłkami płynnymi w okresie niemowlęctwa i później-szym niskim spożyciem produktów i potraw niskobiałkowych służących jako „nośnik” tłusz-czu w diecie dzieci starszych. Natomiast węglowodany można było łatwo w znacznej ilości podawać w postaci polimerów glukozy, czy sacharozy. Spożycie sodu z dietą nie uwzględ-niało dosalania posiłków, stąd też w 60% wszystkich średnich racji pokarmowych składnik ten był na poziomie poniżej 60% względem górnej wartości z podanego zakresu normy, nato-miast w około 14% racji powyżej 110 %.
Ze względu na ograniczenia w asortymencie produktów, w diecie dzieci z MSUD nie było dobrych naturalnych źródeł wapnia, w związku jego zawartość była niska w żywieniu całej badanej grupy, podobnie jak w dietach stosowanych na przykład w galaktozemii [8] czy fenyloketonurii [2]. W 78,5 % średnich racji pokarmowych poziom wapnia był poniżej 80 % względem ZDS, natomiast na poziomie normy lub powyżej tylko w niespełna 14 % (tabela 2). Mleko i produkty mleczne w diecie małych dzieci dostarczają około 64% wapnia [4], podczas gdy w żywieniu dzieci w badaniach własnych około 60% tego pierwiastka pochodziło z pre-paratów białkozastępczych. Niskie spożycie wapnia było jednym z czynników sprzyjających wystąpieniu obniżonej mineralizacji kości u młodzieży [6] lub obniżonej szczytowej masie kostnej [12] u dorosłych z fenyloketonurią, czy osteopenii lub osteoporozy u dorosłych z ga-laktozemią [9]. W porównaniu do wapnia zawartość fosforu w jadłospisach większości dzieci była nieznacznie wyższa; w około 1/4 średnich racji pokarmowych fosfor był na poziomie 90-110% normy, w niższym też odsetku (43 %) wszystkich racji był na poziomie poniżej 80 % względem norm. U dzieci objętych obserwacją stężenia Ca, P i fosfatazy alkalicznej w kontrolnych badaniach były w zakresach wartości prawidłowych dla wieku. Pomimo braku znaczących źródeł żelaza w diecie dzieci z MSUD spożycie tego składnika było na poziomie wyższym od 90% względem norm w ponad połowie średnich racji pokarmowych w całym okresie obserwacji, jednak ponad 1/3 wszystkich racji pod względem zawartości żelaza była na niższym poziomie względem norm (< 80%). Poza okresem niemowlęcym, w którym wy-stępowały częste hospitalizacje z powodu różnych infekcji, nie stwierdzono u dzieci wyraź-nych nieprawidłowości we wskaźnikach czerwonokrwinkowych.
Niedostateczną (poniżej <80% ZDS) zawartość witaminy B1, B2, niacyny oraz witaminy C stwierdzono w około 20-40% średnich racji dzieci. Natomiast w odniesieniu do witaminy A, E, i B6 sposób żywienia dzieci był prawidłowy, co wynikało ze znaczącej ich zawartości w przyjmowanych preparatach białkozastępczych. Podobnie inni autorzy [5] wykazali wyso-ki udział preparatów w pokryciu zapotrzebowania na większość witamin w żywieniu dzieci z MSUD. Jednakże obserwacje Acosty [1] wykazujące graniczne lub niedoborowe stężenia retinolu w surowicy dzieci z fenyloketonurią, pomimo wysokiego, przekraczającego dzien-ne zalecenia spożycia tej witaminy, potwierdzają potrzebę monitorowania stanu odżywienia dzieci z wrodzonymi wadami metabolizmu.
WNIOSKI
Realizacja diety z ograniczeniem BCAA u dzieci z MSUD wykazała niedostateczną za-wartość żelaza, cynku, miedzi, witaminy B1, B2, niacyny i witaminy C (wysoki odsetek racji poniżej 90% ZDS) w odniesieniu do poziomu w zalecanych dziennych racjach pokarmowych.
Realizacja diety u dzieci z MSUD
100 Nr 1
Realizacja diety na odpowiednim poziomie energetycznym z ograniczeniem aminokwa-sów rozgałęzionych, przy możliwym do zrealizowania zbilansowaniu pozostałych składni-ków odżywczych zapewniła prawidłowy rozwój fizyczny większości dzieci z MSUD.
A . K o w a l i k , L . N a r o j e k , J . S y k u t - C e g i e l s k a
REALIZACJA DIETY Z OGRANICZENIEM LEUCYNY, IZOLEUCYNY I WALINY U DZIECI Z CHOROBĄ SYROPU KLONOWEGO (MSUD)
Streszczenie
Celem pracy była ocena realizacji diety z ograniczeniem aminokwasów rozgałęzionych (BCAA) u dzieci z chorobą syropu klonowego (MSUD) w długoletniej obserwacji. Badaniami objęto 7 dzieci w wieku od 1½ do 18 lat. Sposób żywienia dzieci oceniono na podstawie bieżącego notowania jadłospi-sów z 3-4 dni, co 3-4 miesiące. Wartość energetyczną i odżywczą przykładowych racji pokarmowych oraz jadłospisów dzieci porównano z właściwymi normami i zaleceniami. Wartość energetyczna i za-wartość większości składników pokarmowych w przykładowych racjach pokarmowych była zgodna z zaleceniami i normami z wyjątkiem wapnia. Realizacja diety u dzieci z MSUD wykazała niedosta-teczną zawartość żelaza, cynku, miedzi, witaminy B1, B2, niacyny i witaminy C (wysoki odsetek racji poniżej 90% zaleconego dziennego spożycia).
A . K o w a l i k , L . N a r o j e k , J . S y k u t - C e g i e l s k a
COMPLIANCE OF THE DIET RESTRICTED WITH LEUCINE, ISOLEUCINE AND VALINE IN MAPLE SYRUP URINE DISEASE (MSUD) CHILDREN
Summary
The aim of this study was to evaluate the compliance of the diet with limited branched-chain amino acids (BCAA) content in long-term observation of patients with maple syrup urine disease (MSUD). The study group consisted of 7 children at age of 1,5 – 18 years. Nutrition evaluation was based on current diet records from 3-4 days, every 3-4 months. Energy and nutrition values of proposed daily products lists and diet records was compared with adequate references and recommendations. Energy and content of most of the nutrients in proposed daily products lists were in agreement with RDI except calcium. Diet analysis at MSUD children revealed insufficient contents of: iron, zinc, copper, vitamin B1, B2, niacin and vitamin C (often below 90% RDI).
PIŚMIENNICTWO
1. Acosta P.B.: Nutrition studies in treated infants and children with phenylketonuria: vitamins, mine-rals, trace elements. Eur. J. Pediatr., 1996 , 155, suppl. 1, 136-139.
3. Elsas L.J., Acosta P.B.: Nutritional support of inherited metabolic disease. In: Shils M.E., Olson J.A., Shike M., Ross A.C (eds): Modern Nutrition in Health and Disease. 9th ed Lea& Febiger, Philadelphia 1999, 1033-1056.
A. Kowalik, L. Narojek, J. Sykut-Cegielska
101Nr 1
4. Gregory J.R., Collins D.L., Davies P.S.W., Hughes H.M., Clarke P.C.: National diet and nutrition survey: children aged 1½ to 4½ years. HMSO, London, 1995.
5. Gropper S.S., Naglak M.C., Nardella M., Plyler A., Rarback S., Yannicelli S.: Nutrient intakes of adolescents with phenylketonuria and infants and children with maple syrup urine disease on semi-synthetic diets. J. Am. Coll. Nutr., 1993, 12(2), 108-114.
6. Hillman L., Schlotzhauer C., Lee D., Grasela J., Witter S., Allen S., Hillman R.: Decreased bone mi-neralization in children with phenylketonuria under treatment. Eur. J. Pediatr., 1996, 155, suppl. 1, 148-152.
7. MacDonald A.: Calcium and galactosaemia. Abstract, International Matabolic Dietitians’ Group, SSIEM, Gothenburg, Sweden ,September 1997.
8. Matthai S., Davidson D.C., Isherwood D., Rutherford T.: Bone mineral Density in galactosaemia. Inborn Errors Review Series, 1997, no 7.
9. Morton D.H., Strauss K.A., Robinson D.L., Puffenberg E.G., Kelley R.I.: Diagnosis and treatment of Maple Syrup Disease: A Study of 36 Patients. Pediatrics 2002,109,6,999-1008.
10. Ogier de Baulny H., Saudubray J.M.: Branched-Chain Organic Acidurias. In: Fernandes J., Sau-dubray J.M., Berghe G. (eds): Inborn Metabolic Disease. Diagnosis and Treatment. Springer-Ver-lag,2000, 196-222.
11. Segev R., Modan-Moses D., Vered I., Anikster Y., Abraham S., Efrati O., Gilboa T., Schwartz G.: Peak bone mass in PKU patients. Poster, Inborn Error Review Series 2005,no
12. Szotowa W., Socha J., Charzewska J., Dłużniewska K., Jabłoński E., Kunachowicz H., Rudzka-Kań-toch Z., Ryżko J., Stolarczyk A., Weker H.: Dzienne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży. Ped. Polska 1995,7, 2-3
Realizacja diety u dzieci z MSUD
EWA LANGE
PRZETWORY OWSIANE W DIECIE BEZGLUTENOWEJ
OAT PRODUCTS IN GLUTEN FREE DIET
Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Celiakia jest chorobą coraz częściej diagnozowaną u osób w różnym wieku, a jedynym sposobem jej leczenia pozostaje stosowanie diety bezglutenowej. Re-strykcyjna dieta wykluczająca wszystkie przetwory ze zbóż bezglutenowych sprzy-jać może niedoborem pokarmowym, jak również zwiększonemu spożyciu tłuszczu i zmniejszeniu spożycia błonnika pokarmowego. Dlatego też możliwość urozmaice-nia diety bezglutenowej w produkty owsiane może wzbogacić ją w błonnik pokar-mowy, składniki mineralne i witaminy.
Celiakia (glutenozależna choroba trzewna) charakteryzuje się trwałą nietolerancją glutenu prowadzącą do zmian histopatologicznych błony śluzowej jelita cienkiego, które ustępują po wyłączeniu z diety glutenu. Celiakia uznawana jest za chorobę ogólnoustrojowa o patome-chanizmie autoagresyjnym, rozwijającą się u osób o określonej predyspozycji genetycznej, a ujawniającą się w różnym wieku. Obecnie postać klasyczną, pełnoobjawową celiakii obser-wuje się u jednego na 1000 - 10000 dzieci, jednak szacuje się, że postać niema, skąpoobjawo-wa występuje 5-7 krotnie częściej [34]. Za rozwój zmian histopatologicznych błony śluzowej jelita cienkiego u osób z celiakią odpowiadają powstałe po niecałkowitym strawieniu gliadyny i innych prolamin zbóż glutenowych peptydy, bogate w prolinę i glutaminę. Prolina utrudnia proteolizę peptydów odpowiedzialnych za reakcję autoimmunologiczną, ułatwia deamina-cję glutaminy i łączenie się jej z komórkami prezentującymi antygeny. Reakcja ta powo-duje stymulację gluteno-wrażliwych limfocytów T, proliferację limfocytów śródbłonkowych oraz ich komórkową infiltrację i wytwarzanie substancji cytotoksycznych. Dochodzi także do aktywacji fibroblastów i stymulacji produkcji przeciwciał przeciwgliadynowych (AGA) i swoistych autoprzeciwciał: przeciw retikulinie (ARA), przeciw edomysium (IgEmA) oraz przeciw tkankowej transglutaminazie (tTGA) i metaloproteaz degradujących blaszkę właści-wą [5]. W badaniach in vivo i in vitro określono wiele sekwencji aminokwasów α i γ-gliadyny oraz gluteiny o odpowiadające lub mogące odpowiadać za rozwój celiakii zarówno u dzieci,
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 10�-10�
104 Nr 1
jak i osób dorosłych [25]. Zmiany histologiczne spowodowane przez proces zapalny i autoim-munologiczny prowadzą do przerostu krypt, spłaszczania i skracania kosmków, zmniejszania powierzchni nabłonkowej, zmiany kształtu i zmniejszenia liczby enterocytów i zaniku gliko-kaliksu doprowadzając do zespołu złego wchłaniania, zwiększenia przepuszczalności nabłon-ka, zaburzeń trawienia i wydzielania enterohomonów. Celiakia kwitnąca w wyniku biegunki tłuszczowej i zespołu złego wchłaniania prowadzi do niedożywienia białkowo-energetycz-nego, zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, mineralizacji kośćca i niedokrwistości. W postaci niemej zanikowi kosmków jelitowych i obecności we krwi swoistych przeciwciał towarzyszą mało specyficzne objawy zespołu złego wchłaniania takie jak: nie poddająca się leczeniu niedokrwistość, niski wzrost, osteomalacja, osteoporoza, hipoplazja szkliwa, opóź-nienie pokwitania, wczesna menopauza, zaburzenia płodności, częste infekcje, zaburzenia neuropsychiczne, stany zapalne i nowotwory jelita cienkiego [4, 5, 34].
Leczenie celiakii polega na stałym stosowaniu diety bezglutenowej. Analiza sposobu ży-wienia osób pozostających na diecie bezglutenowej, zwłaszcza dzieci i młodzieży, wskazu-je na stosunkowo wysokie spożycie tłuszczów, cukrów prostych, przy stosunkowo niskim spożyciu węglowodanów i błonnika pokarmowego, wapnia, żelaza, miedzi, cynku, selenu i witamin z grupy B. Równocześnie owies i jego przetwory są nie tylko źródłem błonnika pokarmowego, ale i miedzi, cynku, żelaza, manganu, selenu oraz tiaminy i biotyny [29, 30]. Dodatkowo wzbogacają dietę w tokoferole, tokotrienole i inne substancje o właściwościach antyoksydacycjnych. Dodatek przetworów owsianych do produktów bezglutenowych może również poprawiać ich konsystencję i zwiększać uczucie sytości po ich spożyciu [19]. We-dług Codex Alimentarius Commission FAO/WHO [16] produkty z owsa zaliczane są do pro-duktów glutenowych. Jednak różnice taksonomiczne przyczyniają się do odmiennego profilu białka owsa niż pozostałych zbóż glutenowych. Białko owsa zawiera jedynie około 20% pro-lamin i glutelin, których udział w białku pszenicy, żyta, jęczmienia stanowi 75-94%. Prolami-na owsa - awenina stanowi 10-15% białka, podczas, gdy gliadyna pszenicy, sekalina żyta czy hordeina jęczmienia aż 35-50% białka. Dodatkowo mimo podobnego jak w białku pszenicy, żyta, czy jęczmienia udziału glutaminy, białko owsa zwiera o połowę mniej proliny [19].
MOŻLIWOŚCI I BEZPIECZEŃSTWO ZASTOSOWANIA PRODUKTÓW OWSIANYCH W DIECIE OSÓB Z CELIAKIĄ
Pierwsze prace oceniające wpływ diety bezglutenowej wskazywały, że spożycie przez dzieci z celiakią przetworów owsianych po paru tygodniach wywołało biegunkę tłuszczo-wą [6, 33]. Baker i wsp. [3] obserwowali także, że włączenie do diety bezglutenowej u 1 dziecka i 2 dorosłych osób z celiakią 60g/d przetworów owsianych nasilało dolegliwości i pogarszało wchłanianie ze światła przewodu pokarmowego. Jednak już w latach 70-tych Dissanayake i wsp. [7] nie obserwowali istotnych zmian histologicznych bioptatów jelita cienkiego u 4 dzieci z celiakią spożywających porównywalne ilości przetworów z owsa w diecie bezglutenowej. Możliwością wprowadzenia owsa do diety bezglutenowej zain-teresowano się ponownie w połowie lat 90-tych. Janatuinen i wsp. [13] nie zaobserwo-wali zmian w ocenie histopatologicznej bioptatów jelita cienkiego (ocena morfologiczna i infiltracji monocytów) u 26 dorosłych osób z celiakią w okresie remisji, a u 19 nowo zdiagnozowanych pacjentów obserwowano remisję choroby po 6 miesiącach od włącze-
E. Lange
105Nr 1
nia do diety bezglutenowej średnio 50g/d przetworów owsianych, z których nie usunięto prolamin. Srinivasan i wsp. [26] i Paraäho i wsp. [22] nie obserwowali zmian w ocenie histologicznej bioptatów jelita cienkiego, ale i liczby limfocytów śródbłonkowych oraz obecności przeciwciał AGA, EMA i tTGA u dorosłych osób z celiakią po 12 tyg. od włą-czenia 30-50g/d przetworów z owsa do diety bezglutenowej. Podobnie Hardman i wsp. [8] i Reunala i wsp. [24] nie zaobserwowali zmian histologicznych śluzówki jelita cienkiego i skórnych depozytów IgA oraz miana przeciwciał AGA, ARA, EMA, liczby limfocytów śródbłonkowych i ich receptorów α/β i γ/δ u dorosłych osób z opryszczkowym zapaleniem skóry – skórną postacią celiakii, po włączenia przetworów z owsa do diety bezglutenowej. Również podanie dorosłym osobom z opryszczkowym zapaleniem skóry przez 5 dni dawki 2,5g aweniny/d (300g owsa) nie spowodowało zmian w ocenie histologicznej bioptatów jelita cienkiego i depozytów IgA i liczby limfocytów śródbłonkowych i miana przeciwciał EMA, ARA i AGA [9].
Janatuinen i wsp. [14, 15] nie obserwowali negatywnych skutków spożywania przez 5 lat diety bezglutenowej zawierającej średnio 30g/d przetworów z owsa u osób z celiakią w po-równaniu do pacjentów pozostających na standardowej diecie bezglutenowej. U wszystkich pacjentów obserwowano poprawę zarówno budowy i funkcji błony śluzowej jelita cienkiego, jak i parametrów immunologicznych, a obserwowany rzadko brak poprawy dotyczył pacjen-tów nie przestrzegających diety bezglutenowej. Podobnie u dzieci z nowo zdiagnozowaną celiakią po 6 miesiącach spożywania średnio 15-24g/d przetworów owsianych w ramach die-ty bezglutenowej obserwowano istotną poprawę oceny histologicznej błony śluzowej jelita cienkiego oraz zmniejszenie liczby limfocytów śródbłonkowych i stężenia swoistych prze-ciwciał w porównaniu do dzieci pozostających na standardowej diecie bezglutenowej. Warto też zauważyć, że liczba dzieci wykluczonych z badań z powodu braku poprawy nie różniła się istotnie w obu grupach [10, 11].
Hollen i wsp. [11, 12] zaobserwowali natomiast u dzieci z celiakią w trakcie jej diag-nostyki nie tylko istotnie wyższe niż u dzieci z objawami brzusznymi z przyczyn innych niż celiakia stężenie we krwi przeciwciał przeciwko gliadynie, ale i aweninie. Jednocześnie w badaniu in vitro nie zaobserwowano reakcji krzyżowej między przeciwciałami przeciw-ko gliadynie i przeciwko aweninie. Zwiększone stężenie przeciwciał przeciwko aweninie, podobnie jak w przypadku przeciwciał przeciwko β-laktoglobulinie i owoalbuminie, może wynikać z zwiększonej przepuszczalności nabłonka w fazie ostrej choroby. Lundin i wsp. [20] zaobserwowali natomiast, że mimo braku zmian obrazu histologicznego bioptatów je-lita cienkiego i braku obecności przeciwciał AGA, tTGA i EMA u 5 dorosłych pacjentów z celiakią w okresie remisji stosujących dietę bezglutenową z dodatkiem przetworów z owsa zaobserwowano zwiększenie produkcji INF-γ. U jednaj osoby pogorszyła się natomiast ocena histologiczna błony śluzowej jelita cienkiego, pojawiło się upośledzenie wchłaniania i wy-sypka, a po ponownym wprowadzeniu do diety owsa pojawiła się poważna biegunka, atrofia błony śluzowej jelita cienkiego i opryszczkowe zapalenie skóry, które ustąpiły po wyłączeniu owsa z diety.
Størsrud i wsp. [27] nie obserwowali również u dorosłych osób z celiakią w okresie re-misji negatywnych skutków stosowania przez 2 lata diety bezglutenowej z znaczną ilością, około 90g dziennie (50-120g), przetworów z owsa. Taka modyfikacja diety nie spowodowała również istotnych zmian w ocenie stanu odżywienia (BMI, poziomu hemoglobiny, stężenia albumin, ferrytyny, witaminy B12, folianów we krwi) oraz nasilenia objawów ze strony prze-
Przetwory owsiane w diecie bezglutenowej
106 Nr 1
wodu pokarmowego, a pacjenci deklarowali, że włączenie przetworów owsianych urozmaica i poprawia akceptację diety.
Picarelli i wsp. [23] oraz Klimartin i wsp.[18] w badaniach z wykorzystaniem kultur tkankowych bioptatów błony śluzowej dwunastnicy osób z celiakią w okresie remisji, po dodaniu peptydów gliadyny zaobserwowali produkcję przeciwciał przeciw endomysium, IFN-γ i IL-2, takiej reakcji nie zaobserwowali natomiast po dodaniu do kultury tkankowej peptydów aweniny. Arenz-Hansen i wsp. [2] zaobserwowali natomiast, że wśród 9 pacjen-tów z celiakią spożywających zwyczajowo dietę bezglutenową z dodatkiem przetworów owsianych 4 osoby odczuwały dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, z czego u 3 stwierdzono w błonie śluzowej jelita cienkiego zmiany zapalne typowe dla celiakii i swoiste dla aweniny limfocyty T. Jednocześnie reagujące z aweniną limfocyty T wykryto również u 2 pacjentów nie zgłaszających dolegliwości. Dzięki linii poliklonalnych limfo-cytów T uzyskanych z bioptatów pacjentów nietolerujących owsa odtworzono 1 sekwencję aminokwasów, która reagowała z liniami limfocytów T od wszystkich pacjentów, zbliżoną do epitopu DQ2–α-I gliadyny [32].
Ocena dostępnych na rynku fińskim i norweskim przetworów owsianych wskazuje na rzadkie występowanie zanieczyszczeń innymi zbożami glutenowymi [21, 22]. Jednak bada-nia Strøsrud i wsp. [28] wykazały, że aż 13% dostępnych na rynku szwedzkim przetworów owsianych zawierało > 200mg glutenu /kg.
Na przełomie XX i XXI wieku Finnish Coeliac Society i Coeliac Society in UK uzna-ły, że spożycie 30-50g/d przetworów owsianych jest bezpieczne dla większości osób z ce-liakią [31]. American Dietetic Association w 2004 w opracowaniu zaleceń dietetycznych dla pacjentów uznało, że umiarkowane ilości produktów z owsa mogą być włączone do diety bezglutenowej osób z celiakią. Jednak ze względu na możliwość zanieczyszczeń dostępnych na rynku amerykańskim przetworów owsianych pszenicą, żytem, czy jęcz-mieniem, zaleca ich stosowanie osobom w okresie remisji choroby pod kontrolą dietetyka lub lekarza [1]. Polski Projekt Standardów Leczenia Dietetycznego Celiakii opracowany w 2002 przez grupę ekspertów klasyfikuje przetwory z owsa jako „zabronione” [17]. Większość fińskich pacjentów z celiakią spożywa produkty owsiane co najmniej 2-3 razy w tygodniu ze względu nie tylko na chęć urozmaicenia diety, ale i smak, łatwość przy-gotowania potraw i niższą cenę tych produktów. Objawy uboczne, szczególnie wysypka, u tych osób pojawiają się z podobną częstotliwością jak u osób pozostających na diecie restrykcyjnej [21].
PODSUMOWANIE
1. W dalszych badaniach należy zwrócić uwagę na ocenę wieloletniego stosowania die-ty bezglutenowej wzbogaconej w produkty owsiane w różnych grupach osób chorych, szczególnie dzieci poniżej 6 roku życia i osób powyżej 60 roku życia, możliwe jest bo-wiem, że typowe dla celiakii zmiany w obrębie błony śluzowej jelita cienkiego pojawiają się po dłuższym czasie niż w przypadku diety zawierającej przetwory z pszenicy.
2. Należy położyć nacisk na dalsze wyjaśnienie i określenie mechanizmów powstawania nietolerancji białka owsa u niektórych osób z celiakią, co mogłoby pomóc w zwiększeniu bezpieczeństwa włączania do diety i długotrwałego stosowania w diecie bezglutenowej produktów owsianych.
E. Lange
107Nr 1
3. Możliwość zastosowania owsa w diecie bezglutenowej wymaga również oceny i kontroli stopnia zanieczyszczenia owsa i jego przetworów pszenicą, żytem, czy jęczmieniem.
E . L a n g e
PRZETWORY OWSIANE W DIECIE BEZGLUTENOWEJ
Streszczenie
Celiakia jest chorobą coraz częściej diagnozowaną, jednak jedynym sposobem jej leczenia pozosta-je stosowanie diety bezglutenowej. Dieta wykluczająca wszystkie przetwory ze zbóż bezglutenowych sprzyjać może niedoborem pokarmowym, jak również zwiększonemu spożyciu tłuszczu i zmniejszo-nemu spożyciu błonnika pokarmowego. Dlatego też włączenie do diety bezglutenowej produktów ow-sianych może wzbogacić ją w błonnik pokarmowy, składniki mineralne, tiaminę, biotynę, tokoferole i tokotrienole. Większość badań klinicznych wskazuje, że włączenie do diety bezglutenowej 20-50g dziennie przetworów owsianych jest bezpieczne u dzieci i osób dorosłych z celiakią nowozdiagnoao-waną, jak i w okresie remisji. Jednocześnie istnieją dowody na możliwość pojawienia się nietolerancji aweniny u niektórych osób z celiakią. Równie istotna staje się także kontrola i ocena przetworów ow-sianych pod kontem możliwych zanieczyszczeń pszenicą, żytem, czy jęczmieniem. Istotna wydaje się także dalsza ocena wieloletniego stosowania diety bezglutenowej wzbogaconej w produkty owsiane w różnych grupach osób chorych.
E . L a n g e
OAT PRODUCTS IN GLUTEN FREE DIET
Summary
Diagnosis of celiac disease in patent in different age is increased, but gluten free diet is only way to treat this disease. Diet without gluten cereals: wheat, rye, barley and oats is often low in many miner-als, vitamins and dietary fiber, but rich in fat and sugar. Gluten free diet witch is supplemented with oats products may contains more dietary fiber, minerals, thiamine, biotin, tokopherols, tokotrienos, and unsaturated fatty acids. The majority of researches show that inclusion 20-50g/d of oat products to gluten free diet is safe for children and adults with new diagnosed and also in remission state. Simul-taneously, some patients with celiac disease may intolerance to avenin. The control and assessment of gluten (wheat, rye, barley) contamination in oat products and also long term introduction of oat products to gluten free diet for patient at different age.
PIŚMIENNICTWO
1. American Dietetic Association: Nutrition Care Manual: Celiac Disease. www. nutritioncaremanual.org2. Arentz-Hansen H.; Fleckenstein B., Molberg Ø., Scott H., Koning F., Jung G., Roepstorff P.; Lundin
K., Sollid L.: The molecular basis for oat intolerance in patients with celiac disease. PLoS Medicine, 2004, 1, 084-092.
3. Baker P.: Oats and barley toxicity in coeliac patients. Postgrad. Med. J., 1976, 52, 264-268.4. Ciclitira P., Moodie S.: Coeliac disease Best Pract. Res. Clin. Gastroenterol,, 2003, 17, 181-195
Przetwory owsiane w diecie bezglutenowej
108 Nr 1
5. Dewar D., Pereira S., Ciclitira P.: The pathogenesis of coeliac disease. Intern. J. Biochem. Cell Biol., 2004, 36, 17-24.
6. Dicke W., Weijers H., Van De Kamer J.: Coeliac disease. II. The presence in wheat of a factor having a deleterious effect in cases of coeliac disease. Acta Paediatr., 1953, 42, 34-42.
7. Dissanayake A., Truelove S., Whitehead R.: Lack of harmful effect of oats on small-intestinal mu-cosa in oeliac disease. BMJ, 1974, 4, 189–91.
8. Hardman C., Fry L., Tatham A., Thomas H.: Absence of toxicity of avenin in patients with dermatitis herpetiformis. N. Engl. J. Med., 1999, 340:321.
9. Hardman C., Garioch J., Leonard J., Thomas H., Walker M., Lortan J., Lister A., Fry L.: Absence of toxicity of oats in patients with dermatitis herpetiformis. N Engl J Med 1997; 337,1884-1887.
10. Högberg L: Oats to children with newly diagnosed coeliac disease: a randomised double blind study. Gut, 2004, 53, 649-654.
11. Hollén E., Högberg L., Stenhammar L., Fälth-Magnusson;K., MagnussonK.: Antibodies to oat prolamines (Avenins) in children with coeliac disease. Scand. J. Gastroenterol., 2003, 38, 42-748.
12. Hollén, E., Holmgren P., Sundqvist, T., Grodzinsky E., Högberg L. Laurin P., Stenhammar L., Fälth-Magnusson K., Magnusson K.: Coeliac children on a gluten-free diet with or without oats display equal anti-avenin antibody titres. Scand. J. Gastroenterol., 2006, 41, 42-47.
13. Janatuinen E., Pikkarainen P., Kemppainen T., Kosma V., Järvinen R., Uusitupa M., Julkunen R.:A comparison of diets with and without oats in adults with celiac disease. N. Engel. J. Med., 1995, 333, 1033-1037.
14. Janatuinen E.: Lack of cellular and humoral immunological responses to oats in adults with coeliac disease. Gut, 2000, 46, 327-331.
15. Janatuinen K.: No harm from five year ingestion of oats in coeliac disease. Gut, 2002, 50, 332-335.
16. Joint FAO/WHO Food Standards Program, Codex Committee on Nutrition and Foods for Special Dietary Uses, Draft revised standard for gluten-free foods. CX/NFSDU 98/4, 1998, 1-4.
17. Karczewska K., Czerwionka-Szaflarska M., Rujner J., Kaczmarski M., Dziechciarz P., Socha J., Kunachowicz H., Gregorek H., Okolska G., Stolarczyk A., Wojtasik A.: Projekt standardów postępo-wania diagnostycznego i leczenia dietetycznego w celiakii, Standardy Medyczne, 2002, 01, 14-22.
18. Kilmartin C.: Avenin fails to induce a Th1 response in coeliac tissue following in vitro culture. Gut, 2003, 52, 47-52.
19. Lásztity R.: Oat grain – a wonderful reservoir of natural nutrients and biologically active substances. Food Rev. Int. 1998, 14, 1, 99 – 119.
20. Lundin K.: Oats induced villous atrophy in coeliac disease. Gut, 2003, 52, 1649-165221. Peräaho M.: Oats can diversify a gluten-free diet in celiac disease and dermatitis herpetiformis. J.
Am. Diet. Assoc., 2004, 104, 1148-1150.22. Peräaho, M., Kaukinen, K., Mustalahti, K., Vuolteenaho, N., Mäki, M., Laippala, P., Collin, P.:.
Effect of an oats-containing gluten-free diet on symptoms and quality of life in coeliac disease. A randomized study. Scand. J. Gastroenterol., 2004, 39, 27-31.
23. Picarelli A., Di Tola M., Sabbatella L., Gabrielli F., Di Cello T., Anania M., Mastracchio A., Silano M., De Vincenzi M.:Immunologic evidence of no harmful effect of oats in celiac disease. Am. J. Clin. Nutr., 2001, 74, 137 – 140.
24. Reunala T.: Tolerance to oats in dermatitis herpetiformis. Gut, 1998,. 43, 490-49325. Sjỏstrỏm H., Lundin K.; Molberg Ø.; Körner R.; Mcadam S.; Anthonsen D.; Quarsten H.; Norén
O. Roepstorff; P. Thorsby L.: Identification of a gliadin T-cell epitope in coeliac disease: general importance of gliadin deamidation for intestinal T-cell recognition. Scand. J. Immunol., 1998, 48, 111-115.
26. Srinivasan U., Leonard N.: Absence of oats toxicity in adult coeliac disease. BMJ, 1996, 313,, 1300-1302.
E. Lange
10�Nr 1
27. Størsrud S., Olsson M., Arvidsson Lenner R., Nilsson Å., Nilsson O., Kilander A.: Adult coeliac patients do tolerate large amounts of oats. European J. Clin. Nutr., 2003, 57, 163-170.
28. Størsrud S., Malmheden I., Yman R., Lenner A.: Gluten contamination in oat products and products naturally free from gluten. European Food Res. Technol., 2003, 217, 481-485.
29. Thompson T.: Thiamin, riboflavin, and niacin contents of the gluten-free diet: Is there cause for concern? J. Am Diet. Assc., 1999, 99, 858-862.
30. Thompson T: Folate, iron, and dietary fiber contents of the gluten-free diet J. Am Diet. Assc., 2000, 100, 1389-1396.
31. Thompson T.: Questionable foods and the gluten-free diet: Survey of current recommendations. J. Am Diet. Assc., 2000, 100, 463-465.
32. Vader L., Stepniak D., Bunnik E., Kooy Y., De Haan W., Drijfhout J., Van Veelen P., Koning F.: Characterization of cereal toxicity for celiac disease patients based on protein homology in grains. Gastroenterology, 2003,. 125, 1105-1113.
33. van de Kamer J.: Coeliac disease. IV. An investigation into the injurious constituents of wheat in connection with their action on patients with coeliac disease. Acta Paediatr., 1953, 42, 223-231.
34. van Heel D., West J.: Recent advances in coeliac disease. Gut, 2006, 55,1037-1046.
Przetwory owsiane w diecie bezglutenowej
JOANNA PAWŁOWSKA, PIOTR SOCHA, JERZY SOCHA
NUTRITION IN PEDIATRIC PATIENTS BEFORE LIVER TRANSPLANTATION
LECZENIE ŻYWIENIOWE U DZIECI PRZED TRANSPLANTACJĄ WĄTROBY
Department of Gastroenterology, Hepatology and Immunology,The Children’s Memorial Health Institute
Malnutrition leading to growth failure is one of the main problems in main-tainig children with chronic liver diseases. Aggressive nutritional support (oral, en-teral feeding with nocturnal intragastric tube, parenteral) with careful monitoring is essential, particularly where liver transplantation is considered.
Key words: chronic liver failure, malnutrition, nutritional support Słowa kluczowe: przewlekła niewydolność wątroby, stan odżywienia, leczenie żywieniowe
INTRODUCTION
Malnutrition is one of the most severe problems in children with chronic liver diseases and may influence both short and long clinical outcome of these patients [13]. Nutritional management may depend upon the severity of cholestasis because in that condition a large amount of medium-chain triglycerides and fat-soluble vitamins is required for normal growth. But also in several anicteric cirrhotic diseases the nutritional problems may occure due to hypermetabolism, entheropathy and incresed protein oxidation. In children some liver disease may result from the certain inborn errors of metabolism such as tyrosinemia, galactosemia, hereditary fructose intolerance which require specific nutrition. Most pediatric candidates for orthotopic liver transplantation have prolonged cholestasis which very often starts in the neonatal period. In recent years the successful development of pediatric liver transplantation and novel surgical techniques that unable operations in small babies has put new emphasis on the importance of optimal nutritional managment [12].A poor nutritional status impairs the normal development and the quality of life in cholestatic children. It is also well recognised that malnutrition may contribute to impaired immune reactions in patients with chronic liver disease leading to an increased risk of serious and even life-threatening infections [1].
It has been clearly shown by many authors that a deteriorating nutritional status and mal-nutrition are major factors adversely affecting survival, both on the waiting list for orthotopic liver transplantation and following surgery [8, 5].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 111-118
112 Nr 1
MECHANISM OF MALNUTRITION
In chronic liver diseases there is a number od potential causes of malnutrtion such as: reduced nutrient intake, increased energy expenditure, impaired fat and fat-soluble vitamin absorption and impaired carbohydrate metabolism [6]. Poor oral intake may be caused by recurrent infections, gastroesopageal reflux with oesophagitis, anorexia, nausea and vomit-ing. It may be aggravated by hepatosplenomegaly and ascites which makes food intake more difficult. Additionally some children do not tolerate the restriction of food intake, especially salt free diet.
Children with cirrhosis and portal hypertension have increased total energy expendi-ture. Some liver diseases such as Alagille syndrome, PFIC (progressive familial intrahepatic cholestasis), cystic fibrosis and choledocha cysts may be accompanied by pancreatic insuf-ficiency, which aggravates the malabsorption [2].
CLINICAL COMPLICATIONS
The clinical complications of malnutrition in children with chronic liver diseases are very wide and include growth failure, rickets, bleeding and liver-threating infections. Patients spe-cially at risk of malnutrition are thouse who are under 2 years of age, having severe cholestasis (bilirubin > 70 mmol/l, > 50% cnjugated), progressive liver disease (biliary atresia, neonatal cholestasis) and awaiting liver transplantation [4].
NUTRITIONAL ASSESSMENT
The first approach in the assessment of the nutritional status of children with chronic cholestasis is clinical examination. Anthropometric studies have clearly shown that weight and height values due to a combination of fluid retention and organomegaly may underesti-mate the degree of malnutrition. That is why more objective methods are required. Triceps skinfold measurements and upper-arm circumference measurements are much more accurate. In young children, particularly those with biliary atresia and Alagille’s syndrome, a reduced head circumference is common [10].
Measurements of protein status, immunoglobulin level and nitrogen balance may indicate a poor liver synthetic function and should not be overinterpreted. The distribution of plasma fatty acids is important to detect essential fatty acid deficiencies. Also a vitamin level may be altered by several factors. Since vitamin E levels are strongly related to serum lipid con-centrations, hyperlipidaemia present in many chronic liver diseases will additionaly lead to relatively decreased vitamin E levels. That is why it is necessary to express serum vitamin E in relation to total serum lipids. The levels of vitamins A, D and prothrombin time should be measured to prevent vitamin deficiency syndromes. Minerals and trace elements are also affected by malabsorption, poor excretion or impaired protein transport. In children with cholestasis, calcium, phosphorus, zinc and magnesium deficiency is common [7].
In all children with cholestasis a dietary history obtained by a dietician should include energy, protein, fat, carbohydrate and fluid intake as well as vitamin and mineral supplements intake. Three days faecal fat collection will help to estimate the colon absorption.
J. Pawłowska, P. Socha, J. Socha
11�Nr 1
Fig. 1 Strategies for nutritional support of children before liver transplantation
STRATEGIES FOR NUTRITIONAL MANAGEMENT (Fig. 1)
Żywienie pacjentów przed transplantacją wątroby
114 Nr 1
Methods of increasing energy intakeActual energy needs may vary depending upon age, degree of cholestasis, nutritional
status and degree of malabsorption and can vary from 125 kcal/kg/day in children over 6 month of age to more than 150 kcal/kg/day in younger infants. This can be obtained by a high volume intake of infant formula, increased concentration of the formula (1 kcal/ml) or some nutrients (usually glucose polymers and some oil) added to the standard amounts of the formula. A formula that provides medium-chain triglycewrides (MCT) is used as the formula of choice.
Management of fat malabsorptionIn cholestatic liver diseases medium chain triglycerides (MCT) are useful because in-
testinal absorption does not depend on incorporation into bile acid containing mixed mi-celles. MCT pass along the portal venous system and reach the liver more rapidly than the longer molecules. They can be quickly utilised as an energy source but are also ketogenic. Although MCT have been used in the nutrition of cholestatic children for a long time, it is still difficult to indicate which ratio of MCT to LCT should be preferable. Some studies pointed to the risk of essential fatty acid deficiency with a high content of MCT. The use of MCT has been shown to decrease steatorrhea and improve growth in children with chronic liver diseases [9].
The children should take up to 8 g/kg/day of fat with not more than 50% from MCT with additional essential fatty acid supplementation. The essential fatty acid dietary recommenda-tion is up to 10 % of daily calories. Long-chain polyunsaturated fatty acids (LC-PUFA) such as arachidonic and docosahexaenoic acid play an important role in early human growth and development of membrane rich tissues such as the brain and retina [15].
Intravenous lipid emulsions (both MCT/LCT and LCT) are well tolerated in adult liver patients and in infants with cholestasis and they are a suitable source of energy as well as es-sential fatty acids.
Replacement of lipid soluble vitaminsIn chronic cholestasis fat soluble vitamin supplementation, preferably in water-miscible
forms, is mandatory. Careful monitoring is necessary to prevent subclinical deficiency and toxicity. Doses up to 15 000 IU/day (in USA even more) of vitamin A have been recom-mended. However, vitamin A toxicity can produce cerebral side effects and hepatotoxicity. Vitamin D supplementation can be managed by a special 25-hydroxylated vitamin D3 oral ad-ministration and adequate sun exposure. Monitoring includes measurement of serum vitamin 25-0H D3 and calcium as well as control of calciuria. Oral supplementation with vitamin K in recommended doses is individualised according to the prothrombin time. If the normalisation has not occurred the vitamin K needs to be given parentally at least twice a week. Correc-tion of low vitamin E status with standard forms of vitamin E preparations is not successful due to an extremely poor intestinal absorption. Intramuscular administration seems to be an alternative but recently a water-soluble ester of vitamin E (α-tocopheryl polyethylene glycol 1000 succinate – TPGS) has been shown to treat efficiently vitamin E deficiency at a daily dose of 15-20 IU/kg body, weight [14]. In children refractory to such treatment, the use of an intravenous preparation is required.
J. Pawłowska, P. Socha, J. Socha
115Nr 1
ProteinsAdequate dietary protein must be provided so that endogenous protein is not oxidized.
Up to 4 g/kg per day of protein is well tolerated in children without development of encepha-lopathy. The protein should be relatively rich in BCAA. In signs of encephalopathy protein restriction in a dose up to 1-1.5 g/kg may be required.
CarbohydratesCarbohydrates should deliver 50% of daily calorie intake . Glucose polymers such as mal-
todextrin will produce a feed with adequate energy density. It is generally recommended that children with chronic liver disease receive twice a dou-
ble recommended daily allowance (RDA) of water soluble vitamins. Deficiencies of minerals should be treated individually.
ProbioticsProbiotics are defined as viable microorganisms that exhibit beneficial health effects when
consumed in adequate amount. Most current probiotics are lactic acid bacteria, especially Lactobacillus and Bifidobacterium species. Treatment with probiotics influences the gut mi-croflora resulting in the improvement of the intestinal barrier and functions of the immune system. Flora of the gut and probiotics have several very important functions in the body such as to reduce potentially pathogenic microorganisms, lower the amount of several various tox-ins and carcinogens. It also plays a role in releasing several nutrients, antioxidants and factors that modulate immune defence mechanisms from the plant fibres. Everyday consumption of probiotics is recommended for children with chronic liver diseases.
ENTERAL NUTRITION
The realimentation of patients should be well programmed and controlled by an experi-enced dietician.
The patient is advised to eat small but frequent meals, choose foods he likes, but always that of a high nutritional value.
The diet of the majority of cholestatic children is based on infant formula which is com-plete and easy to feed. Formula concentration should be slowly and meticulously increased above the standard to obtain maximal tolerance, it is helpful to achieve higher energy and protein intake.
In patients with fat restriction due to steatorhea, MCT supplementation is advised, with the emphasis on unsaturated fats. Special formulas with MCT oil are available (Pregestimil, Humana MCT, Bebilon-Pepti MCT, Alfare). Some special formulas with MCT additionally contain protein hydrolisate, which could be helpful in protein maldigestion and which im-proves nitrogen balance [11].
Excessive protein intake should be avoided because of toxic effects of end products of metabolism and elevated level of aromatic amino acids.
Glucose polymers could be added to all types of meals, because they are neutral in taste and do not increase osmolarity.
In children with ascites salt intake and fluid restrictions are necessary.
Żywienie pacjentów przed transplantacją wątroby
116 Nr 1
To achieve adequate energy and protein intake infant formulas could be supplemented with glucose polymers (Fantomalt), protein concentrate (Protifar) or MCT oil.
In general, whenever possible, the oral route of nutrition should be used but where there is already overt undernutrition enteral feeding with a nocturnal intragastric tube have been shown to be a safe and effective method. Nosogastric supplementation does not increase the risk of gastrointestinal bleeding and can provide a consistent hypercaloric intake in the face of anorexia and failing nutritional status.
PARENTERAL NUTRITION
The indications for parenteral nutrition in liver damage are: acute liver insufficiency with vomiting, nausea, hypo- or aperistalsis and severe malnutrition in patients with chronic liver insufficiency as preparation for liver transplantation [3]. Standard amino acid solutions are used as a source of protein. The only use of the modified amino acid solution (enriched with branched amino acids) is hepatic coma. Poor tolerance of LCT lipid emulsions (hypercho-lesterolemia, hypertriglicerydemia) is indication for the use of LCT/MCT lipid emulsion. Patients with liver insufficiency need more calcium, phosphorus, magnesium, zinc, vitamin A, E, D, K than children with a normal liver function. This requirement must be included in the individual programme of parenteral nutrition making use of intravenous additives.
CONCLUSION
Aggressive nutritional support shall be implemented in chronic cholestasis to obtain suc-cess of pediatric liver transplant programm. Chronic malnutrition in children with cholestasis can contribute to gradual hepatic deterioration and death from liver failure. The pretransplant nutritional status has a great impact on the postoperative morbidity and survival. Nutritional intervention should attempt to compensate for anorexia, increased energy requirement, mal-absorption and abnormal hepatitic metabolism.
J . P a w ł o w s k a , P. S o c h a , J . S o c h a
NUTRITION IN PAEDIATRIC PATIENTS BEFORE LIVER TRANSPLANTATION
Summary
Malnutrition leading to growth failure is one of the main problems in maintainig children with chronic liver diseases. The pathogenesis of malnutrition is complex and includes reduced calorie intake, fat malabsorption, impaired protein metabolism and increased energy expenditure. The nutritional status is an important risk factor for survival post liver transplantation. Aggressive nutritional support with careful monitoring is essential, particularly where liver transplantation is considered. When the oral nutrition is inadequate, the enteral feeding with nocturnal intragastric tube should be started. In case of gastrointestinal intolerance, severe malnutrition and gastrointestinal bleeding, parenteral nutrition should be considered.
J. Pawłowska, P. Socha, J. Socha
117Nr 1
J . P a w ł o w s k a , P. S o c h a , J . S o c h a
LECZENIE ŻYWIENIOWE U DZIECI PRZED TRANSPLANTACJĄ WĄTROBY
Streszczenie
Zaburzenie stanu odżywienia jest jednym z głównych problemów w leczeniu dzieci z przewlekłymi chorobami wątroby. Wśród najważniejszych czynników etiologicznych niedożywienia w tej grupie cho-rych należy wymienić: zmniejszone spożycie pokarmów, upośledzone wchłanianie tłuszczów, niepra-widłowy metabolizm białek i zwiększone zapotrzebowanie energetyczne. Upośledzony stan odżywie-nia jest istotnym czynnikiem ryzyka zgonu po transplantacji wątroby, dlatego też intensywne leczenie żywieniowe odgrywa bardzo ważną rolę, szczególnie u pacjentów kwalifikowanych do przeszczepienia. U dzieci, u których żywienie doustne jest niewystarczające, należy rozpocząć żywienie nocne przez son-dę. W przypadku nietolerancji żywienia enteralnego, niedożywienia znacznego stopnia lub krwawienia z żylaków przełyku pozostaje zastosowanie żywienia parenteralnego.
Supported by The Danone Promoting Health Foundation
REFERENCES
1. Bozzetti F.: Lessons learned from studies on immune-nutrition in postoperative patients. Clin. Nutr., 1999,18: 193-6.
2. Colombo C., Costantini D., Rocchi A., et al.: Effects of liver transplantation on the nutritional status of patients with cystic fibrosis. Transplant. Intern., 2005, 18, 246-255.
3. Guimber D., Michaud L., Ategbo S., et al.: Experience of parenteral nutrition for nutritional rescue in children with severe liver disease following failure of enteral nutrition. Pediatric Transplantation, 1999, 3, 139-145.
4. Francavilla R., Miniello V.L., Brunetti L., et al.: Hepatitis and cholestasis in infancy: clinical and nutritional aspects. Acta Paediatr., 2003, 92(Suppl. 441), 101-104.
5. Kelly D.A.: Nutritional factors affecting growth before and after liver transplantation. Pediatr. Trans-plantation, 1997, 1: 80-4.
6. Muller M.J.: Malnutrition in cirrhosis. J. Hepatol., 1995, 23(Suppl.1): 31-5.7. Nobili V.: Nutritional considerations in children with chronic liver disease. J. Gasteroentero. Hepa-
tol., 2005, 20, 1805-1806.8. Novy M.N., Schwarz K.B.: Nutritional considerations and management of the child with liver dis-
ease. Nutrition, 1997, 13, 177-184.9. Pettei M.J., Daftary S., Levine J.J.: Essential fatty acid deficiency associated with the use if me-
dium-chain-trigliceridee infant formula in paediatric hepatobiliary disease. Am. J. Clin. Nutr., 1991, 53: 1217-21.
10. Pawlowska J., Socha P., Stolarczyk A., et al.: Nutrition in pediatric cholestatic liver disease. Med., Sc., Monit., 2000, 6(Suppl. 1), 51-57.
11. Protheroe S.M.: Feeding the child with chronic liver disease. Nutrition, 1998, 10, 796-800.12. Ramaccioni V., Soriano H, E., Arumugam R., Klish W. J.: Nutritional aspects of chronic liver disease
and liver transplantation in children. JPGN, 2000, 30, 361-367.13. Riordan S.M., Wiliams R.: Nutrition and liver transplantation. J. Hepatol., 1999, 31: 955-962.14. Socha P., Koletzko B., Pawłowska J., Prószyńska K., Socha J.: Treatment of cholestatic children
with water soluble vitamin E (α-tocopheryl polyethylene glycol succinate): effects on serum vitamin E, lipid peroxides and polyunsaturated fatty acids. JPGN, 1997, 24: 189-93.
Żywienie pacjentów przed transplantacją wątroby
118 Nr 1
15. Socha P, Koletzko B, Pawłowska J, Socha J.: Essential fatty acid status in children with cholestasis, in relation to serum bilirubin concentration. J. Pediatr., 1997, 131: 700-6.
J. Pawłowska, P. Socha, J. Socha
BEATA PIÓRECKA1, PAWEŁ JAGIELSKI1, JAŚMINA ŻWIRSKA1, ANNA PISKORZ2, TOMASZ BRZOSTEK2, MAŁGORZATA SCHLEGEL-ZAWADZKA1
WPŁYW ŻYWIENIA NA WYSTĘPOWANIE WYBRANYCH METABOLICZNYCH CZYNNIKÓW RYZYKA CHORÓB UKŁADU
KRĄŻENIA WŚRÓD MIESZKANEK KRAKOWA
INFLUENCE OF NUTRITION ON SELECTED METABOLIC CARDIOVASCULAR RISK FACTORS AMONG FEMALE
RESIDENTS OF KRAKOW
1Zakład Żywienia CzłowiekaInstytut Zdrowia Publicznego,Wydział Ochrony Zdrowia
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego31-531 Kraków, ul. Grzegórzecka 20
2Instytut Pielęgniarstwa i PołożnictwaWydział Ochrony Zdrowia
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego31-501 Kraków, ul. Kopernika 25
Kierownik: prof. dr hab. n. med. A. Czupryna
Oceniono wybrane elementy sposobu żywienia i stylu życia oraz wartość ener-getyczną diety, spożycie białka, węglowodanów i tłuszczu przez 100 mieszkanek Krakowa w okresie przed i po menopauzalnym. Określono profil lipidowy i ozna-czono obwód talii, % tkanki tłuszczowej, wyliczono BMI. Diety kobiet charaktery-zowały się wysoką aterogennością (wskaźnik Keysa).
Słowa kluczowe: choroby układu krążenia, sposób żywienia, stan odżywienia, kobietyKey words: cardiovascular diseases, nutritional habits, nutritional status, women
WSTĘP
W obserwacjach epidemiologicznych zaznacza się, nie wyjaśniona w pełni, różnica w oddziaływaniu czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (ChNS) w grupie kobiet w porównaniu do mężczyzn. Częstsze występowanie ChNS zanotowano u kobiet po meno-pauzie. Kobiety z rozpoznaną chorobą wieńcową są obarczone większą śmiertelnością niż mężczyźni [6]. W Małopolsce w 2003 roku miało miejsce 14 545 zgonów z powodu chorób układu krążenia (ChUK), w tym 6667 mężczyzn i 7878 kobiet [1]. Europejskie Towarzystwo
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 11�-127
120 Nr 1
Kardiologiczne (European Society of Cardiology - ESC) w wytycznych dotyczących pre-wencji ChUK uwzględnia wśród czynników ryzyka związanych z odżywianiem, zawartość w diecie poszczególnych kwasów tłuszczowych i cholesterolu oraz błonnika pokarmowego, witamin antyoksydacyjnych, czy wysokie spożycie alkoholu. Większe ryzyko ChUK wiąże się też z występowaniem otyłości oraz ze szczególnym rozmieszczeniem tkanki tłuszczowej w organizmie w przypadku otyłości centralnej [8]. Pomimo korzystnych zmian zachodzących w sposobie żywienia Polaków w ostatnich latach, związanych ze zmniejszeniem spożycia na-syconych kwasów tłuszczowych i jednoczesnym wzrostem spożycia warzyw i owoców, nadal dietę społeczeństwa polskiego można określić jako niskobłonnikową oraz charakteryzującą się niewłaściwym udziałem energii z tłuszczy ogółem i poszczególnych kwasów tłuszczo-wych [12]. Prezentowana praca przedstawia część wyników badań dotyczących oceny wy-branych zachowań zdrowotnych kobiet w wieku 30-65 lat w aspekcie wyróżnienia czynników ryzyka ChNS w badanej grupie [4].
Celem pracy była ocena wpływu sposobu żywienia na antropometryczne i metabolicz-ne czynniki ryzyka rozwoju ChUK wśród mieszkanek Krakowa, dobrowolnie zgłaszających udział w badaniu, u których nie rozpoznano chorób układu krążenia.
MATERIAŁ I METODY
Badanie było prowadzone na przełomie 2003 i 2004 r. wśród 123 mieszkanek Krakowa w wieku 30 do 65 lat. Do dalszej analizy zakwalifikowano 100 kobiet, bez stwierdzonych klinicznie chorób układu krążenia oraz cukrzycy i z udzielonym pełnym wywiadem żywieniowym. W badanej grupie wyróż-niono grupę kobiet przed menopauzą – PM (n=47) oraz kobiet po menopauzie - AM (n=53). Badanym wykonano podstawowe pomiary antropometryczne, oznaczono wskaźnik BMI, a także zmierzono me-todą bioimpedancji zawartość tkanki tłuszczowej (%FM) w organizmie (waga Tanita). Podstawą oceny ciśnienia tętniczego (norma 130/85 mmHg) był średni wynik z dwóch pomiarów wartości skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego. Jako kryterium rozpoznania otyłości brzusznej przyjęto obwód talii > 80 cm. Badania biochemiczne profilu lipidowego (cholesterolu całkowitego, LDL i HDL-chole-sterolu) zostały wykonane w Zakładzie Immunochemii Klinicznej, II Katedry Chorób Wewnętrznych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Zawartość składników odżywczych w diecie określono na podstawie 24 godzinnego wywiadu żywieniowego z dnia poprzedzającego badanie, z wykorzystaniem „Albumu typowych produktów i potraw” [13]. W ankiecie „Styl życia” zawarto pytania określające zachowania żywieniowe, takie jak częstość spożycia wybranych produktów, liczba i regularność po-siłków oraz pytania dotyczące aspektów socjoekonomicznych, palenia tytoniu i aktywności fizycznej. Ocena aktywności fizycznej w interpretacji Caspersena i Powella była podstawą określenia poziomu wydatków energetycznych badanych kobiet [5]. Ocenę zawartości składników odżywczych w diecie przeprowadzono w oparciu o bazę danych z 2005 r. [7] i określono względem bezpiecznego pozio-mu spożycia w odniesieniu do norm żywienia opracowanych przez Ziemlańskiego [15]. Wykorzysta-no aplikację przygotowaną w programie Microsoft Excel 2000, z uwzględnieniem zwyczajowych strat wartości odżywczej podczas kulinarnego przygotowania potraw oraz 10% strat wartości energetycznej. Wartość energetyczną diety odniesiono do należnej masy ciała, ze względu na stwierdzoną nadmierną masę ciała u 2/3 badanych kobiet. Obliczono średnie arytmetyczne (X) parametrów antropometrycz-nych i biochemicznych wraz z odchyleniem standardowym (SD). Analizy statystyczne wykonano przy użyciu programu SPSS 12 PL. Celem sprawdzenia różnic pomiędzy wyróżnionymi grupami zastosowa-no test nieparametryczny U Manna-Whitneya przyjmując poziom istotności α = 0,05. Badanie uzyskało zgodę Komisji Bioetycznej UJ nr KBET/242/B/2002.
B. Piórecka i in.
121Nr 1
WYNIKI
W badanej grupie 100 kobiet, mężatkami było 85% i badane osoby w większości wy-kształcenie policealne lub średnie (45%) oraz wyższe (33%). Poziom aktywności fizycznej u 54% kobiet został określony jako niski, a u 46% jako umiarkowany. Aktualnie 17% ogółu badanych kobiet było czynnymi palaczami. Średnie wartości ciśnienia tętniczego skurczowe-go, jak i rozkurczowego, w grupach kobiet przed menopauzą – PM i po menopauzie - AM, różniły się istotnie, mieszcząc się w zakresach wartości prawidłowych (Tabela I.). W podgru-pach, uwzględniających fakt wystąpienia naturalnej menopauzy, stwierdzono różnice istotne statystycznie dotyczące pracy zawodowej (p<0,01), gdzie w grupie PM - 77% kobiet praco-
Tabela I. Wyniki badań antropometrycznych i profilu lipidowego badanych kobiet z Krakowa. Results of anthropometric measurements and lipids’ profiles of women examined from
wało zawodowo, natomiast w grupie AM tylko 52%, co wiązało się, ze spadkiem średniego dochodu w rodzinie (p<0,01) i gorszą oceną własnej sytuacji ekonomicznej (p<0,02). Za-znaczyły się istotne statystycznie różnice w wynikach pomiarów antropometrycznych i śred-nich wartościach cholesterolu całkowitego oraz LDL cholesterolu pomiędzy grupą PM i AM (Tabela I). Interpretując wskaźnik BMI (p<0,001), 57% kobiet z grupy PM miało prawidłową masę ciała, nadwagę 28%, a otyłość (BMI > 30kg/m2) stwierdzono u 15% badanych. W grupie AM prawidłową masę ciała miało tylko 25%, a 46 % nadwagę oraz 29% badanych otyłość, w tym 2 osoby miały otyłość zagrażającą zdrowiu (BMI > 40kg/m2). Stwierdzono istotną różni-cę w zakresie obwodu talii w wyróżnionych grupach. Obwód talii > 80 cm stwierdzono u 47% badanych przed menopauzą i 74% kobiet po menopauzie (p<0,01). Wystąpiła również istotna statystycznie różnica w zawartości tkanki tłuszczowej; wartość %FM powyżej normy usta-lonej dla wieku miało 50% badanych kobiet z grupy PM i 74% kobiet z grupy AM (p<0,02) (Tabela II). Stwierdzono wysoką korelację pomiędzy obwodem talii a %FM, zarówno w gru-pie kobiet PM (r=0,59, p<0,0001), jak i w grupie AM (r=0,64; p<0,0001).
Tabela II. Charakterystyka antropometryczna badanych kobiet przed i po menopauzie (% osób). Anthropometrical characteristic of study women pre- and after menopause (% of persons).
Parametry antropometryczne Zakresy
Kobiety przed menopauzą a) N= 47
Kobiety po menopauzie a) N=53
%
BMI [kg/m2]
18,5-24,9 57 25
25-29,9 28 46
30-39,9 15 25
> 40 0 4
% tkanki tłuszczowej[% FM]
< normy 2 4
norma* 48 22
> normy 50 74
Obwód talii [cm]
< 80 cm 53 26
> 80 cm 47 74
a) p < 0,05; różnice istotne statystycznie; N – liczba kobiet;* Zakresy norm (waga Tanita – TBF-551): Kobiety: wiek 20-39 lat – 21-33%, wiek 40-59 lat – 23-34%, kobiety powyżej 60 r. ż. – 24-36%.
Średnie wartości cholesterolu całkowitego (p<0,01) i LDL–cholesterolu (p<0,05) w wy-różnionych grupach kobiet istotnie się różniły (Tabela I). W odniesieniu do normy różnice w zależności od faktu menopauzy nie były istotne statystycznie. Nieprawidłowe wartości cholesterolu całkowitego miało 45% kobiet z grupy PM i 62% z grupy AM, natomiast w przy-padku LDL-cholesterolu, wartości nieprawidłowe miało 28% kobiet z grupy PM oraz 44% badanych z grupy AM. W prezentowanym badaniu nie wykazano nieprawidłowych średnich wartości HDL-cholesterolu, z wyjątkiem jednej osoby z grupy PM. W ocenie częstości spoży-
B. Piórecka i in.
12�Nr 1
cia określonych produktów i potraw zaobserwowano różnicę dotyczącą spożycia cukru i sło-dyczy (p<0,05), które rzadziej były wybierane przez kobiety po menopauzie oraz częstsze wybieranie owoców jako przegryzki - 88% z grupy AM, w porównaniu z 67% kobiet z grupy PM (p<0,05). Ogółem badane kobiety spożywały średnio 3,39+0,73 posiłków w ciągu dnia, najczęściej były to 3 posiłki (51%), najrzadziej jadły 5 posiłków (6%). Kobiety przed meno-pauzą spożywały ostatni posiłek między godziną 19.00 a 21.00 (73% badanych), w porówna-niu z kobietami po menopauzie (58%), które ostatni posiłek zjadały zazwyczaj między 18.00
Tabela III. Zawartość podstawowych składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej badanych kobiet przed i po menopauzie oraz procent realizacji norm żywienia w odniesieniu do na-leżnej masy ciała.
The content of basic nutrients in daily food rations of study women before and after meno-pause period and percentage of norm realization in comparison to desirable body weight.
N – liczba kobiet, X+SD – średnia arytmetyczna+odchylenie standardoweWskaźnik Keysa= 1,35 x (2 x %energii z SFA - % energii z PUFA) + 1,5 x (cholesterol/1000kcal)1/2
* Zalecenia wg American Heart Association (AHA)
Sposób żywienia a ryzyko chorób układu krążenia
124 Nr 1
a 20.00 (p<0,05). Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w ocenie całodziennych racji pokarmowych (DRP) badanych w wyróżnionych podgrupach. Analiza DRP, przedstawiona w tabeli III wykazała, że przy ich niskiej wartości energetycznej (PM = 1287,5+455,7 kcal; AM = 1335,4+474,9 kcal), całodzienne racje pokarmowe badanych mieszkanek Krakowa były źle zbilansowane. Pomimo nie przekroczenia udział tłuszczu w pokryciu dziennego za-potrzebowania na energię, jak również niskiej zawartości cholesterolu pokarmowego w diecie badanych kobiet, zaznaczyły się niewłaściwe proporcje pomiędzy poszczególnymi kwasami tłuszczowymi. W odniesieniu do wytycznych American Heart Association (AHA) z 2002 r. stwierdzono, zbyt wysoki % energii pochodzącej z nasyconych kwasów tłuszczowych oraz mały udział w diecie, szczególnie PUFA, w obydwu grupach kobiet. Stopień aterogenności diety według wskaźnika Keysa był wysoki w porównaniu do wartości zalecanej i był on nieistotnie wyższy w grupie kobiet PM. Pomimo niewielkiego przekroczenia normy udziału białka w diecie dla ogółu badanych kobiet, wykazano nieprawidłowy udział procentowy biał-ka roślinnego (36%) w porównaniu do białka zwierzęcego (64%). Udział energii pochodzącej z węglowodanów i zawartość błonnika pokarmowego w diecie były obniżone w stosunku do zaleceń.
DYSKUSJA
W badanej grupie kobiet, szczególnie w okresie pomenopauzalnym zaznaczyły się me-taboliczne czynniki ryzyka chorób układu krążenia. Nadwaga i otyłość w grupie kobiet po menopauzie dotyczyła 75% badanych kobiet podobnie, jak otyłość centralna (74%) i oba wskaźniki były silnie skorelowane (r=0,71; p<0,0001) w obu grupach. W badaniach przepro-wadzonych wśród kobiet w okresie okołomenopauzalnym z województwa Warmińsko-Ma-zurskiego, podobnie jak w prezentowanej pracy, wykazano nieprawidłową masę ciała i obwód talii zbliżony do wartości granicznej kryterium zespołu metabolicznego oraz podwyższoną średnią zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie [9,10]. Przedstawione wyniki w zakresie poziomu lipidów, szczególnie wysoki poziom LDL-cholesterolu, wskazują na wyższe zagro-żenie wśród kobiet objętych naszymi badaniami, niż zaprezentowane w grupie 157 kobiet z regionu Warmii i Mazur oraz 184 kobiet z populacji generalnej Wielkopolski, w których zaznaczył się tylko podwyższony poziom wartości średnich cholesterolu całkowitego, na-tomiast wyniki LDL- i HDL-cholesterolu mieściły się w wartościach prawidłowych. [2,10]. Nie zaobserwowano różnic istotnych statystycznie w analizie dziennych racji pokarmowych badanych kobiet w wyróżnionych grupach PM i AM, podobnie jak u otyłych kobiet w okresie przed i po menopauzie z Wielkopolski [11]. W analizie dziennego spożycia składników od-żywczych wśród 40-letnich kobiet z Wrocławia [3] oraz mieszkanek Wielkopolski w wieku 25-60 lat [2] wykazano wysokie spożycie tłuszczu ogółem, cholesterolu oraz nasyconych kwasów tłuszczowych. Nasze badania wśród mieszkanek Krakowa nie potwierdziły powyż-szych obserwacji. Rozbieżność ta, prawdopodobnie wynika z faktu oceny jednego wywiadu żywieniowego, bez uwzględnienia dnia wolnego, w którym zazwyczaj „wyrównujemy” ogra-niczenia żywieniowe w czasie tygodnia pracy oraz celowego ograniczania ilości spożywanej żywości przez badane kobiety, z których większość miała problem z nadmierną masą ciała. Wyniki te potwierdziły natomiast obserwacje innych autorów, dotyczące niewystarczającego spożycia błonnika pokarmowego oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, a także
B. Piórecka i in.
125Nr 1
białka roślinnego istotnych w profilaktyce i leczeniu ChNS [2,3,14]. Dietę badanych miesz-kanek Krakowa cechuje wysoka aterogenność – średni wskaźnik Keysa wynosił w grupie kobiet 41,9+14,9 i był wyższy niż w diecie badanych kobiet z Wrocławia (38,6+15,0) [3] oraz w grupie mieszkanek prawobrzeżnej Warszawy (40,5) [14]. Badane mieszkanki Krakowa, podobnie jak kobiety z Wrocławia, reprezentowały nieprawidłowe zachowania żywieniowe, związane z przesunięciem pory spożywania posiłków na późne godziny wieczorne. Prezento-wane badania oceniające sposób żywienia wśród innych czynników ryzyka w prewencji pier-wotnej w chorobach układu krążenia posiadają istotne znaczenie szczególnie wśród kobiet, najczęściej odpowiedzialnych za realizację żywienia w rodzinie. W badaniu porównawczym CORA wykonanym na grupie 200 kobiet przed i po menopauzie (grupa porównawcza 255) stwierdzono bowiem, że nawyki żywieniowe są niezależnym i dodatkowym do klasycznych, czynnikiem ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia [16].
WNIOSKI
1. U badanych mieszkanek Krakowa po menopauzie silnie zaznaczają się metaboliczne i lipidowe czynniki ryzyka chorób układu krążenia.
2. Nieprawidłowy udział nasyconych kwasów tłuszczowych, białka roślinnego oraz błon-nika pokarmowego w dziennej racji pokarmowej stanowią główne żywieniowe czynniki ryzyka chorób serca w badanej grupie kobiet .
3. Kobiety po menopauzie, reprezentują korzystniejsze niż przed menopauzą zachowania żywieniowe, co nie przekłada się na bardziej prawidłowy profil biochemiczny.
4. Powyższe wyniki wskazują na konieczność dalszych badań oraz zróżnicowanej profilak-tyki, dotyczącej spożycia określonych produktów z uwzględnieniem faktu wystąpienia menopauzy.
B . P i ó r e c k a , P. J a g i e l s k i , J . Ż w i r s k a , A . P i s k o r z , T. B r z o s t e k , M . S c h l e g e l - Z a w a d z k a
WPŁYW ŻYWIENIA NA WYSTĘPOWANIE WYBRANYCH METABOLICZNYCH CZYNNIKÓW RYZYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA WŚRÓD MIESZKANEK KRAKOWA
Streszczenie
W pracy przedstawiono ocenę wybranych żywieniowych czynników ryzyka rozwoju choroby nie-dokrwiennej serca oraz wartości wskaźników antropometrycznych i lipidowych (cholesterolu całko-witego, LDL i HDL) u mieszkanek Krakowa, dobrowolnie zgłaszających udział w badaniu, bez roz-poznanych chorób układu krążenia. Badaną grupę, 100 kobiet w wieku 30-65 lat, podzielono na dwie – przed menopauzą (PM, n=47) i po menopauzie (AM, n=53). Wykonano pomiary antropometrycz-ne, % tkanki tłuszczowej – waga Tanita oraz wyliczono wskaźnik BMI. Wartość energii i spożycie podstawowych składników odżywczych obliczono na podstawie udzielonego 24 godzinnego wywiadu żywieniowego z dnia poprzedzającego badanie. U mieszkanek Krakowa po menopauzie silnie zazna-czyły się metaboliczne, tj. nadwaga i otyłość (BMI – PM = 25,51+4,16 kg/m2; AM = 28,28+4,89kg/m2) oraz typ otłuszczenia centralnego (Obwód talii – PM = 81,04+10,00cm, AM = 86,46+11,73cm), a tak-że lipidowe czynniki ryzyka chorób układu krążenia (Cholesterol całkowity – PM = 5,14+0,87mmol/
Sposób żywienia a ryzyko chorób układu krążenia
126 Nr 1
l, AM = 5,67+1,10mmol/l; LDL-chol – PM = 2,98+0,90mmol/l, AM = 3,40+0,93mmol/l; HDL-chol – PM = 1,65+0,39mmol/l; AM = 1,63+0,46mmol/l). W ocenie dziennej racji pokarmowej obserwowano nieprawidłowy udział kwasów tłuszczowych oraz białka roślinnego i błonnika pokarmowego (%Ener-gii PM: SFA = 11,66+4,34, MUFA = 10,91+4,04, PUFA = 4,76+2,75, wskaźnik Keysa = 41,89+14,91; %Energii AM: SFA = 11,48+3,86, MUFA = 11,02+4,12, PUFA = 4,89+2,92, wskaźnik Key-sa = 40,87+14,4). Korzystniejsze zachowania żywieniowe reprezentowały kobiety po menopauzie, jednak istnieje konieczność dalszych badań dotyczących oceny spożycia produktów w odniesieniu do profilaktyki chorób serca w grupach kobiet z uwzględnieniem faktu menopauzy.
B . P i ó r e c k a , P. J a g i e l s k i , J . Ż w i r s k a , A . P i s k o r z , T. B r z o s t e k , M . S c h l e g e l - Z a w a d z k a
INFLUENCE OF NUTRITION ON SELECTED METABOLIC CARDIOVASCULAR RISK FACTORS AMONG FEMALE RESIDENTS OF KRAKOW
Summary
The study involved influence of nutritional factors on select anthropometrical and lipid indi-ces (total cholesterol, LDL, HDL) in female residents of Krakow who were voluntarily participat-ing in the investigation. Only women free of diagnosed cardiovascular diseases were included. The study group consisting of 100 women aged 30-65 years, was divided into two groups: pre-menopause (PM, n=47) and after menopause (AM, n=53). The anthropometrical measurements, % of fat tis-sue – Tanita scale and Body Mass Index (BMI) was calculated. The energy value and the consump-tion of basic nutrients intake were calculated using 24-hour recalls from the day before the exami-nation. The AM group presented higher anthropometrical and metabolic risk profile: overweight and obesity (BMI – PM = 25.51+4.16kg/m2; AM = 28.28+4.89kg/m2) and central adiposity type (WC – PM = 81.04+10.00cm; AM = 86.46+11.73cm); lipids (Total cholesterol – PM = 5.14+0.87mmol/l, AM = 5.67+1.10mmol/l; LDL-chol – PM = 2,98+0,90mmol/l, AM = 3,40+0,93mmol/l; HDL-chol – PM = 1.65+0.39mmol/l; AM = 1.63+0.46mmol/l). The irregular participation of fatty acids, pro-teins from plant sources and dietary fibers in daily diet were found (%Energy PM: SFA = 11.66+4.34, MUFA = 10.91+4.04, PUFA = 4.76+2.75, Keys index = 41.89+14.91; %Energy AM: SFA = 11.48+3.86, MUFA = 11.02+4.12, PUFA = 4.89+2.92, Keys index = 40.87+14.4). Women in the AM group repre-sented healthier nutritional behaviors. Results presented indicate that in further study concerning evalu-ation of nutrients consumption among women the fact of natural menopause should be considered.
Praca została zrealizowana w ramach projektu badań własnych Wydziału Ochrony Zdro-wia CM UJ nr WŁ/108/PKL/P oraz WŁ/98/PKL/P.
PIŚMIENNICTWO
1. Biuletyn statystyczno-informacyjny ochrony zdrowia województwa małopolskiego za rok 2004. Małopolskie Centrum Zdrowia Publicznego w Krakowie, 2005, 92-93.
2. Bolesławska I., Przysławski J.: Żywieniowe aspekty rozwoju niedokrwiennej choroby serca wśród kobiet z regionu wielkopolski. Bromat. Chem. Toksykol., 2005, supl., 497-501.
3. Bronkowska M., Żechałko-Czajkowska A.: Nutritional patterns of 40-year-old women from Wrocław in the aspect of the risk cardiovascular diseases. Part I. Intake of selected nutrients and groups of products. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2006, 15/56, 1, 83-90.
B. Piórecka i in.
127Nr 1
4. Brzostek T., Rak A., Piórecka B., Żwirska J., Nowacka A., Zyznawska B., Schlegel-Zawadzka M.: Wybrane czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca w grupie kobiet w wieku 30-65 lat miesz-kających w Krakowie. Wiad. Lek., 2004, 57, supl. 1, 24-28.
5. Caspersen C.J., Powell K.E., Christenson G.M.: Physical activity, exercise and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public Health Rep., 1985. 100, 2, 126-131.
6. Kornacewicz-Jach Z., Czechowska M., Kossuth I.: Odrębność choroby wieńcowej u kobiet. Terapia 2004, 3, 2, 9-16.
7. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywno-ści, Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2005.
8. Prewencja chorób układu krążenia. Wytyczne ESC. Kardiol. Pol., 2004, 61, I-25-I –32. 9. Przybyłowicz K., Cichon R., Wądołowska L., Bandurska E.: Ocena współistnienia żywieniowych
i metabolicznych czynników ryzyka w aspekcie chorób sercowo-naczyniowych. Bromat. Chem. Toksykol., 2005, supl., 45-49.
10. Przybyłowicz K., Majewicz B., Cichon R. Wądołowska L.: Relation between some anthropometrics parameters and lipid risk factors of cardiovascular disease in women from the province of Warmia and Mazury. Pol. J. Environ. Studies, 2004, 13 supl. II, 420-425.
11. Przysławski J., Grygiel B., Schlegel-Zawadzka M.: Nutritional risk factors of cardiovascular dis-eases among obese women in pre- and post menopausal period. Pol. J. Environ. Studies, 2004, 13, supl. II, 425-431.
12. Szostak B.W., Cybulska B., Kłosiewicz –Latoszek L., Nowicka G., Szostak-Węgierek D.: Nowe eu-ropejskie rekomendacje dotyczące profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych w odniesieniu do sytuacji Polski. Kardiol. Pol., 2004, 61, 624- 627.
13. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw, Instytut Żywności i Ży-wienia, Warszawa 2000.
14. Waśkiewicz A.: Ocena zmian sposobu żywienia mieszkańców prawobrzeżnej Warszawy w okresie 17 lat (1984-2001) Cz. I Zawartość i źródła tłuszczów w diecie. Żyw. Człow. Metab., 2001, 28, 4, 291-305.
15. Ziemlański Ś. (red.); Normy Żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.
16. Zyriax B-C., Boeing H., Windler E.: Nutrition is a powerful independent risk factor for coronary heart disease in women – The CORA Study: a population-based case-control study. Eur. J. Clin. Nutr., 2005, 59, 1201-1207.
Sposób żywienia a ryzyko chorób układu krążenia
PIOTR SOCHA1, ALDONA WIERZBICKA1, JOANNA NEUHOFF-MURAWSKA1, DARIUSZ WŁODAREK2, JERZY PODLEŚNY1, JERZY SOCHA1
NONALCOHOLIC FATTY LIVER DISEASE AS A FEATURE OF THE METABOLIC SYNDROME
NIEALKOHOLOWA CHOROBA STŁUSZCZENIOWA WĄTROBY JAKO CECHA ZESPOŁU METABOLICZNEGO
1 Department of Gastroenterology, Hepatology and ImmunologyThe Children’s Memorial Health Institute
Poland, 04-730 Warsaw, Al. Dzieci Polskich 20e-mail: [email protected]
Head: prof. dr hab. J. Socha
2 Department of DieteticsWarsaw Agricultural University
02-776 Warsaw, Nowoursynowska 159cHead: prof. dr hab. J. Gromadzka-Ostrowska
The main criteria of the metabolic syndrome are obesity, insulin resistance and disturbed lipid metabolism. The same disturbances are regarded to be involved into the pathomechanism of nonalcoholic fatty liver disease which is shown by epide-miological studies and animal models. Thus NAFLD can be regarded a specific feature of the metabolic syndrome and it should be looked for in high risk popula-tions.
Słowa kluczowe: insulinooporność, niealkoholowe zapalenie wątroby ze stłuszczeniem, oty-łość, metabolizm tłuszczy, miażdżyca
THE METABOLIC SYNDROME
The metabolic syndrome is one of the major public health issues of our time. It is described as a risk factor of diabetes and cardiovascular diseases. Several components of the metabolic syndrome are considered: obesity, hypertension, glucose intolerance, increased triglyceride concentration, decreased HDL cholesterol concentration. There is no epidemiological data available on the incidence of metabolic syndrome in Poland, still the American data point to relatively high incidence of this syndrome in young adults (6,7%) [17]. Ferranti et al.[16] based their epidemiological studies on more restrictive criteria established by Adult Treat-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 12�-1�7
1�0 Nr 1
ment Panel III (ATP III) which showed the incidence in teenagers to be as high as 9,2%. Eu-ropean studies estimate the incidence to be a little lower. Metabolic syndrome was observed in 0,4% lean children in Hungary and almost 9% obese children [12]. All epidemiological data point to the significant role of the metabolic syndrome in the population of teenagers and young adults.
The definition of the metabolic syndrome is based on the estimated risk of diabetes and cardiovascular disease, still the definitions given by different expert groups and medical so-cieties differ. The International Diabetes Federation (IDF) formulated one of the latest defini-tions in 2005 (1st International Congress on „Prediabetes” and Metabolic Syndrome) [20] which considers metabolic syndrome in patients with central obesity defined as waist circum-fenence ≥ 94 cm in men and ≥ 80 cm in women (for Europe), with ethnicity specific values for other groups which coexists with any two of the following four factors: (1) raised trigliceryde level: ≥ 1,7 mmol/L (150 mg/dL), or specific treatment for this lipid abnormality; (2) reduced HDL cholesterol: ≤ 1,0 mmol/l (40 mg/dL) in males and ≤ 1,3 mmol/L (50 mg/dL) in females, or specific treatment for this lipid abnormality; (3) raised blood pressure- systolic BP ≥ 130 mmHg or diastolic BP ≥ 85 mmHg, or treatment of previously diagnosed hypertension; (4) raised fasting plasma glucose (FPG) ≥ 5,6 mmol/L (100 mg/dL), or previously diagnosed type 2 diabetes.
Definitions in children and adolescents are not unified and they generate substantial prob-lems as all parametres are age-dependent. Still the main factors of metabolic syndrome seem to be the central obesity and insulin resistance [8, 9].
Cardiovascular disease seems to be mainly mediated by inflammatory processes within the vasculature and several cytokines and inflammatory markers have been described to be increased in atherosclerosis. Metabolic syndrome may be also characterized by increased in-flammation which was proven in many studies in adults but recently it has been also reported in children and adolescents with metabolic syndrome. Lambert et al. [24] showed a strong relationship of CRP with body mass index and fasting insulin values in a large school-based survey. Several other abnormalities may be observed in conjunction with the metabolic syn-drome, like osteoporosis, non-alcoholic fatty liver disease, clotting disturbances, hiperuri-cemia, night apnoe, ovarian policystic disease etc. These symptoms seem to be strictly related to metabolic disturbances.
NONALCOHOLIC FATTY LIVER DISEASE – EPIDEMIOLOGY AND CLINICAL CHARACTERISTIC
Nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD) is a common finding in adults and its patho-genesis as well as epidemiology can be explained in relation to the metabolic syndrome. NAFLD is recognised by histopathological features in liver biopsy, which shows predomi-nantly macrovesicular and to a lesser extend microvesicular hepatic steatosis that occur in individuals who do not consume alcohol in amounts considered harmful to the liver. Diag-nosis of NAFLD is also based on exclusion of other etiologies like viral infections, Wilson disease, autoimmune liver disease, abetalipoproteinemia. Epidemiology of NAFLD points to associations with diabetes or obesity as it is predominantly observed in obese patients who present with insulin resistance or diabetes. The likelihood of having NAFLD is regarded to be
P. Socha i in.
1�1Nr 1
directly proportional to body weight. In studies from Italy and Japan the prevalence of simple fatty liver (FL) ranged from 3-58%. The most important risk factor for FL are consumption of alcohol, obesity and insulin resistance.
The common feature of NAFLD are increased transaminases. On physical examination hepatomegaly may be present (up to 75%) [9]. NAFLD may be associated with diabetes mel-litus, dyslipidemia, insulin resistance. Hypertension is much less frequent. Splenomegaly was reported in 25% of the patients at the time of diagnosis [3]. Abnormal serum lipid profiles and elevated serum glucose are often found and they are related to the pathophysiology of fatty infiltrations [1]. Increases of alanine and aspartate aminotransferase are the most com-mon laboratory findings in NAFLD, but can be within normal limits. In fact, GGT has been suggested to be a sensitive marker of insulin resistance [11]. Serum bilirubin and albumin are usually within normal limits unless the disease progresses to cirrhosis [15]. Non-invasive techniques have been used to diagnose steatosis- like ultarsound. Additionally computerized tomography (CT) and magnetic resonance imaging (MRI) are used to establish the diagnosis. Liver biopsy is a golden standard to diagnose fatty liver disease but it is not the first diagnostic procedure in the clinical evaluation as non-invasive methods seem to be relatively sensitive at the first steps of differential diagnosis and treatment planning.
Clinical observations and epidemiological studies tried to analyze associations of NAFLD with other diseases or metabolic disturbances. Most of the studies point to the associations be-tween metabolic syndrome and NAFLD. Kim et al. [22] showed that NAFLD is a significant predictor of other metabolic disorders, including hypertriglyceridemia and hyperuricemia. Their study conducted in non-obese subjects presented associations between fatty liver dis-ease and waist circumference and insulin resistance [25]. Obesity, insulin resistance and the metabolic syndrome are strong predictors of increased transaminase activity [21]. Moreover, insulin resistance and systemic hypertension, features of the metabolic syndrome, are inde-pendently associated with NASH [14]. Insulin resistance seems to be a common finding in NASH and it was described in 85% of the patients tested by Willner et al. [33] and Cassader et al. [8] studied the influence of fat load in NASH patients and found increase in postprandial triglyceride levels with production of large VLDL that suggests atherogenic behavior of lipid metabolism [8]. Other numerous studies in children support metabolic observations in adult patients. Schwimmer et al. identified significant predictors of liver pathology in children with NAFLD which are insulin resistance and BMI [30]. Hamaguchi et al. in a prospective obser-vational study showed that participants with the metabolic syndrome defined by the modified ATP III criteria have a 4 to11 times higher risk for future nonalcoholic fatty liver disease and when metabolic syndrome coexist disease regression is less likely [19].
PATHOGENESIS OF NAFLD AND NASH
As already discussed the major risk factors of NAFLD are obesity, insulin resistance, dis-turbances of lipid metabolism and free radical injury. The ‘two-hit’ theory tries to explain the progression of the disease to non-alcoholic steatohepatitis and cirrhosis [13]. The first hit is steatosis, and this is postulated to sensitize the liver to fatty acids that are delivered to the liver from peripheral adipose tissue or from local synthesis in the liver as a result of either protein or carbohydrate excess. Mitochondrial ß-oxidation to ATP and ketone bodies, and secretion into the
Niealkoholowa choroba stłuszczenia wątroby
1�2 Nr 1
blood as triglycerides in very low-density lipoprotein (VLDL) are major pathways of fatty acid disposal. Disturbed lipid metabolism results in accumulation of triglycerides in the liver. Insulin resistance also plays a central role in liver accumulation of triglycerides and initation of the in-flammatory cascade. Liver accumulation of fat in patients with the insulin resistance syndrome is mainly related to increased lipolysis of adipose tissue, with increased free fatty acids delivered to the liver that exceeds the liver’s capacity to export VLDL. Hypertriglyceridaemia is often
accompanied by low high-density lipoprotein cholesterol (HDL-C) concentration in patients with NAFLD. A role for microsomal triglyceride transfer protein (MTP) in the development of steatosis and even fibrosis has recently been suggested, MTP is crucial for the assembly and secretion of hepatic triglyceride as VLDL, and MTP promoter polymorphisms was related to both steatosis and the degree of fibrosis. Steatosis can also occur in other conditions such as pro-tein-energy malnutrition. The second hit may be oxidative stress or increased abnormal cytokine production. Mitochondria are the source of the reactive oxygen species (ROS) leading to lipid peroxidation. The increased hepatic free fatty acid levels that result from the reduced ability of insulin to suppress lipolysis, are suspected to increase mitochondrial ß oxidation, producing ROS and the oxidative stress cascade. Cytokines, mainly tumor necrosis factor-α (TNF-α) are important in the pathogenesis of NAFLD. The concept of metabolic syndrome includes hyper-trigluceridemia, obesity, glucose intolerance, insulin resistance, hypertension and low high den-sity lipoprotein cholesterol (HDL-C) level [5]. Hypothesis of the role of insulin resistance refers to lipolysis in adipose tissue that leads to increased free fatty acid levels, which can stimulate overweight or obesity. There is also evidence that other cytokines such as leptin may be associ-ated with development of the fibrosis associated with steatosis. Abnormal cytokine production in NAFLD patients may also be due to abnormal macrophage function, oxidative stress resulting in nuclear translocation of the transcription factor κB. This association may be of special impor-tance linking the characteristic metabolic changes occurring in patients to their liver disease, as recent data have shown increased activity of the TNF-α system in obesity and insulin resistance. Adiponectin is an anti-inflammatory cytokine, which is produced by adipocytes. The release of adiponectin, from adipose tissue, appears to enhance insulin sensitivity and improve lipid metabolism [32].
THERAPY
Because obesity is the most common condition related to NAFD, weight loss is regarded to be the most important treatment of this condition [18]. Intentional weight loss improves many of the existing medical complications associated with obesity and it can prevent the development of new obesity-related diseases. Many of these beneficial effects are directly related to the amount of weight that is lost and become noticeable after only modest weight losses of 5% to 10% of initial body weight [23]. Data from the Framingham Offspring Study found that modest weight loss can affect a cluster of risk factors simultaneously. A weight loss of ≥ 2.25 kg over 16 years was associated with a 40% to 50% reduction in the sum of risk factors: systolic blood pressure, serum triglyceride, serum total cholesterol, fasting blood glu-cose, and lowest quintile of HDL- cholesterol in men and women [34]. Colles et al. observed the effect of rapid weight loss by a very-low-energy diet (VLED) in severely obese patients on liver volume (LV) and visceral adipose tissue (VAT) and subcutaneous adipose tissue (SAT).
P. Socha i in.
1��Nr 1
This therapy was implicated as a preoperative treatment. Mean LV, VAT/SAT and body weight decreased significantly. The degree of LV reduction was directly related to the reduction in relative body weight and initial liver volume. Eighty percent of the reduction in liver volume occurred between 0 and 2 weeks, but reduction of body weight and VAT were uniform over 12 week period. Acceptability was adequate, but waned over time [10]. According to Vajro at al. clearly weight reduction is able to reduce transaminase levels as it was shown in obese children [35], but some researchers noticed that rapid weight loss may worsen NAFLD [31].
Physical activity seems to be the major option of therapy. Baba at al. study shows that regular aerobic exercise duration per day, and training to achieve a heart rate of 60-70% of his/her maximal heart rate at least 5 days a week helps in normalizing ALT levels in patients with NASH, independent of weight reduction. No influence of diet reduction was reported in this study. This effect seems to be related to waist circumference reduction and WHR decrease that reflects decreased insulin resistance [4].
Caloric restricted diet and its macronutrient composition is an important tool in therapy of metabolic syndrome and NASH. Conventional diets usually fall into two main categories: low-fat and low-carbohydrates diets. Low carbohydrate diets have been popular periodically over the last several decades. These diets limit the composition and/or amount (<100g) of car-bohydrates, with an increase in dietary protein and fat. A diet high in carbohydrates results in an increase in blood glucose, insulin and triglicerides, all of which are the risk factors for the development of NALD. Carbohydrate restriction leads to ketosis resulting not only in weight loss, but also a decrease in blood glucose, insulin and triglyceride levels. Early weight loss is the result of diuresis associated with ketone and urea nitrogen excrection, however, over time, weight loss is a result of body fat loss. Results of a long-term low carbohydrate diet feeding are unknown and this diet can not be recommended at the moment [18]. Valtuena at al. inves-tigated relation of insulin resistance and liver steatosis (LS) to total carbohydrate, total dietary fiber, the glycemic index (GI) and glycemic load of the diet in patients who were unselected for alcoholic intake. Data shows that high-GI dietary habits are associated with HG-LS, par-ticulary in unsulin-resistant subjects. No relation was observed with total carbohydrates, total dietary fiber or glycemic load. So, it seems that quality of carbohydrates sources may be a complementary tool for preventing or treating LS of metabolic origin [37].
Lieber at al. study with animal model shows that rats fed the high-fat diet (71% of energy from fat, 11% from carbohydrates, 18% from protein) ad libitum for 3 weeks developed pan-lobular steatosis. The high-fat diet caused abnormal mitochondria and mononuclear inflam-mation which were accompaniated by increased hepatic tumor necrosos factor α (TNF- α ), TNF- α messenger RNA (mRNA), collagen type 1, and α 1, procallagen mRNA. In addition, these rats had increased cytochrome P4502E1 mRNA, which was accompanied by CYP2E1 induction and oxidative stress with reflected insulin resistance, a NASH pathogenic factor. Rats fed the restricted high-fat diet as two-thirds of the amount consumed developed only mild steatosis with attenuated biochemical changes.
Rats fed standard diet (35% of energy from fat, 47% from carbohydrates, 18% from pro-tein) ad libitum had few fat droplets whereas those given a restricted standard diet had normal livers. This study shows that a high-fat diet with 71% of energy derived from fat is more del-eterious to the liver than is a normal diet (with 31% of fat), but also illustrated that even when restricted, the high-fat diet produces some undesirable liver changes that are not present with equivalent amounts of the standard diet [26].
Niealkoholowa choroba stłuszczenia wątroby
1�4 Nr 1
A pilot study by Capanni at al. indicates, that n-3 polyunsaturated fatty acids supplemen-tation may play an important role in treatment of NAFD. In this study fifty six patients with NALD were observed. 42 consumed 1g of n-3 PUFA daily for 12 months, 14 pts. refused the treatment and they were analysed as controls. N-3 PUFA supplementation significantly decreased serum aspartate transaminase, alanine transaminase, γ-glutamyl transpeptidase, triglicerides, fasting glucose and circulating arachidonate and n-6/n-3 ratio was reduced in comparison with controls. Moreover, ultrasound demonstrated improvement of liver echotex-ture after n-3 PUFA and increase of Doppler perfusion index, whereas no significant changes occurred in controls [7].
Recently there is growing interest in drug treatment, still there are only small or pilot studies available. Thiazolidinediones and metformin directed at insulin resistance seem to ameliorate fatty liver disease symptoms [6, 28]. Antioxidants have been also used and there are two studies performed in children which suggest good effects of this treatment [25, 35]. Several other treatment options are also considered like UDCA therapy.
CONCLUSIONS
NAFLD is usually associated with obesity or insulin resistance and thus can be regarded a sign of the metabolic syndrome. It should be looked for in patients with obesity, diabetes or lipid disturbances. Ultrasound examination and transaminase activity can be regarded to be a screen-ing test for fatty liver disease. Moderate weigh reduction seems to be the major approach to the patient with NAFLD. At the moment dietary composition where fat delivers 30% of energy is the safest option of therapy. Preliminary data point to a significant role of glicemic index in diet planning, and some dietary supplements like fish oil can be also considered.
P. S o c h a , A . Wi e r z b i c k a , J . N e u h o f f - M u r a w s k a , D . W ł o d a r e k , J . P o d l e ś n y, J . S o c h a
NONALCOHOLIC FATTY LIVER DISEASE AS A FEATURE OF THE METABOLIC SYNDROME
Summary
The main features of the metabolic syndrome are obesity, insulin resistance and disturbed lipid me-tabolism. The same disturbances are regarded to be involved into the pathomechanism of nonalcoholic fatty liver disease which is shown by epidemiological studies and animal models. Thus NAFLD can be regarded a specific feature of the metabolic syndrome and it should be looked for in high risk popula-tions.
P. Socha i in.
1�5Nr 1
P. S o c h a , A . Wi e r z b i c k a , J . N e u h o f f - M u r a w s k a , D . W ł o d a r e k , J . P o d l e ś n y, J . S o c h a
NIEALKOHOLOWA CHOROBA STŁUSZCZENIOWA WĄTROBY JAKO CECHA ZESPOŁU METABOLICZNEGO
Streszczenie
Głównymi kryteriami zespołu metabolicznego są otyłość, insulinooporność i zaburzenia gospodarki lipidowej. Te same mechanizmy wydają się odgrywać główną rolę w rozwoju niealkoholowej choroby stłuszczeniowej wątroby (nonalcoholic fatty liver disease- NAFLD), co wykazano w badaniagh epide-miologicznych i na modelach zwierzęcych. Dlatego NAFLD można uważać za specyficzną prezentację zespołu metabolicznego i powinno się prowadzić diagnostykę w kierunku stłuszczenia wątroby w gru-pach zwiększonego ryzyka.
2. Anderson P.J., Critchley J.A., Chan J.C, Cockram C.S., Lee Z.S., Thomas G.N., Tomlinson B.: Factor analysis of the metabolic syndrome: obesity vs insulin resistance as the central abnormality, Interna-tional Journal of Obesity, 2001, 25, 1782.
3. Angulo P., Lindor K.D.: Non-alcoholic fatty liver disease. Journal of Gastroenterology and Hepatol-ogy, 2002, 17, 186- 190.
4. Sreenivasa Baba C., Alexander G., Kalyani B., Pandey R., Rastogi S., Pandey A., Choudhuri G.: Effect of exercise and dietary modification on serum aminotransferase levels in patients with nonal-coholic steatohepatitis, Journal of Gastroenterology and Hepatology, 2006, 21, 191-198
5. Bianchi G., Marchesini G., Brunetti N., Manicardi E., Montuschi F., Chianese R., Zoli M.: Impaired insulin- mediated amino acid pasma disappearance in non-alcoholic fatty liver disease: a feature of insulin resistance. Digestive and Liver Disease, 2003, 35, 722- 727.
6. Bugianesi E., Gentilcore E. , Manini R., Natale S., Vanni E., Villanova N., David E., Rizzetto M., Marchesini G.: A Randomized Controlled Trial of Metformin versus Vitamin E or Prescriptive Diet in Nonalcoholic Fatty Liver Disease. The American Journal of Gastroenterology, 2005, 100,1082-1090.
7. Capanni M., Calella F., Biagini M.R., Genise S., Raimondi L., Bedogni G., Svegliati-Baroni G., Sofi F., Milani S., Abbate R., Surrenti C., Casini A.: Prolonged n-3 polyunsaturated fatty acid supple-mentation ameliorates hepatic steatosis in patients with non-alcoholoc fatty liver disease: a pilot study, Aliment. Pharmacol. Ther., 23, 1143-115,
8. Cassader M., Gambino R., Musso G., Depetris N., Mecca F., Cavallo-Perin P., Pacini G., Rizze-to M., Pagano G: Postprandial triglyceride-rich lipoprotein metabolism and insulin sensitivity in nonalcoholic steatohepatitis patients. Lipids, 2001, 36, 1117-1124.
9. Clark J.M., Frederic L., Mae Diehl A., Mea Diehl B.: Nonalcoholic fatty liver disease. Gastroenter-ology 2, 2002,1649-1657.
10. Colles L.S., Dixon J.B., Marks P.: Preoperative weight loss with a very-low-caloric diet: quantitation of changes in liver and abdominal fat by serial imaging, The American Journal of Clinical Nutrition, 84, 304-311
11. Cortez-Pinto H., Camilo M.E.: Non-alcoholic fatty liver disease/ non-alcoholic steatohepatitis (NAFLD/NASH). Diagnosis and clinical course Best Practis & Research Clinical Gastroenterology, 2004, 18, 1089-1104.
Niealkoholowa choroba stłuszczenia wątroby
1�6 Nr 1
12. Csabi G, Torok K, Jeges S, Molnar D.: Presence of metabolic syndrome in obese children. Eur. J. Pediatr., 2000,159, 91-4.
13. Day C.P., Saksena S.: Non-alcoholic steatohepatitis: Definitions and patogenesis. Journal of Gastro-enterology and Hepatology, 2002, 377-384.
14. Dixon J.B., Bhathal P.S., O,Brien P.E.: Nonalcoholic fatty liver disease: predictors of nonalcoholic steatohepatitis and liver fibrosis in the severly obese. Gastroenterology, 2001, 121, 91-100.
15. Eckel R.H., Grundy S.M., Zimmet P.Z.: The metabolic syndrome. Lancet, 2005, 365, 1415- 1428.16. De Ferranti S.D, Gauvreau K., Ludwig D. Neufeld E.J., Newburger J.W., Rifai N..: Prevalence of
metabolic syndrome in American adolescents. Findings from the third National Health and Nutrition Examination Survey. Circulation, 2004,110, 2494-2497.
17. Ford E.S., Giles W.H., Dietz W.H.: Prevalence of the Metabolic Syndrome among US Adults. JAMA, 2002, 287, 3, 356-59.
18. Gill H.K., Wu G.Y.: Non-alcoholic fatty liver disease and the metabolic syndrome: Effects of weight loss and review of popular diets. Are low carbohydrate diets the answer?, World Journal of Gas-troenrology, 2006, 21, 345-353
19. Hamaguchi M., Kojima T., Takeda N. Nakagawa T., Taniguchi H., Fujii K., Omatsu T., Nakajima T., Sarui H., Shimazaki M., Kato T., Okuda J., Ida K.: The metabolic syndrome as a predictor of nonalcoholic fatty liver disease, Ann Intern Med. 2005, 143, 722-728
20. International Diabetes Federation. The IDF consensus worldwide definition of the metabolic syn-drome. 2005 ww.idf.org
21. Ioannou G.N., Weiss N.S., Boyko E.J., Kahn S.E., Lee S.P.: Distribution of metabolic factors to alanine aminotransferase activity in persons with other causes of liver disease. Gastroenterology, 2005, 128, 627-635.
22. Kim H.J., Kim H.J., Lee K.E., Kim D.J., Kim S.K., Ahn C.W., Lim S.K., Kim K.R., Lee H.C., Huh K.B., Cha BS.: Metabolic significance of nonalcoholic fatty liver disease in nonobese, nondiabetic adults. Arch. Int. Med. 2004, 164, 2169-75.
23. Klein S.: Outcome success in Obesity, Obesity Research, 2001, 9, 354-35824. Lambert M., Delvin E.E., Paradis G., O;Loughlin J., Hanley J.A., Levy E.: C-reactive protein and
features of the metabolic syndrome in a population-based sample of children and adolescents. Clin. Chem., 2004, 50, 1762-1768.
25. Lavine J.E.: Vitamin E treatment of nonalcohlic steatohepatitis in children: a pilot study. J Pediatr., 2000, 136, 734-738
26. Lieber C., Leo M.A., Mak K.M., Xu Y., Cao O., Ren C., Ponomareno A., DeCarli L.M.: Model of nonalcoholic steatohepatitis, The American Journal of Clinical Nutrition, 2004, 79, 502-509
27. Moreno L.A, Pineda I, Rodriquez G.Fleta J., Sarria A, Bueno M: Waist circumference for the screen-ing of the metabolic syndrome in children. Acta Paediatr., 2002, 91, 283-285.
28. Nair S., Diehl A.M., Wiseman M., Farr G.H. Jr., Perrillo R.P.: Metformin in the treatment of non-alcoholic steatohepatitis: a pilot open label trial. Alimentary Pharmacology and Therapeutics, 2004, 20, 23-28.
29. Nesto R.W.: The relation of insulin resistance syndromes to risk of cardiovascular disease. Rev. Cardiosc. Med., 2003, 4, 11-18.
30. Schwimmer J.B., Deutsch R., Rauch J.B., Behling C., Newbury R., Lavine J.E.: Obesity, insulin resistance, and other clinicopathological correlates of pediaytric nonalcoholic fatty liver disease. J. Pediatr., 2003, 143, 500-505.
31. Ueno T., Suawara H., Sujaku : Therapeutic effects of restricted diet and exercise in obese patients with fatty liver. J Hepatol., 1997, 27, 103-107
32. Whitehead J.P., Richards A.A., I. J. Hickman I.J., Macdonald G.A., Prins J.B: Adiponectin – a key adipokine in the metabolic syndrome. Diabetes Obes. Metab, 2006 May, 8 (3), 264-280.
P. Socha i in.
1�7Nr 1
33. Willner I.R., Waters B., Patil S.R., Reuben A., Morelli J., Riely C.A.: Ninety patients with nonalco-holic steatohepatitis: insulin resistance, familial tendency, and severity of disease. Am. J. Gastroen-terol., 2001, 96, 2957-2961.
34. Wilson P.W., Kannel W.B., Silbershatz H, D’Agostino R.B.: Clustering of metabolic factors and coro-nary heart disease, Arch Intern Med., 1999,159,1104 –9.
35. Vajro P., Fontanella A., Perna Corso G., Tedesco M., de Vincenzo A.: Persistent hyperaminotrans-ferasemia resolving after weight reduction in obese children. J. Pediatr., 1994, 125, 239-241.
36. Vajro P., Mandato C., Franzese A.: Vitamin E treatment in pediatric obesity-related liver disease: a randomized study. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr. 2004, 38, 48-55.
37. Valtueňa S., Pellegrini N., Ardigǒ D., Del Rio D., Numeroso F., Scazzina F., Monti L., Zavaroni I., Brighenti F.: Dietary glycemic index and liver steatosis, The American Journal of Clinical Nutrition, 2006, 84, 136-142
Niealkoholowa choroba stłuszczenia wątroby
AGNIESZKA STARBAŁA, SA’EED HALILU BAWA
ZASTOSOWANIE DIETY KETOGENNEJ WE WSPOMAGANIU LECZENIA EPILEPSJI
THE ROLE OF THE KETOGENIC DIET IN THE MANAGEMENT OF EPILEPSY
Katedra DietetykiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Praca o charakterze przeglądowo-poglądowym mająca na celu przedstawienie roli i mechanizmów działania diety ketogennej w epilepsji. Dieta ketogenna jest skuteczna w leczeniu epilepsji, zarówno u dzieci jak i dorosłych. Zwiększa skutecz-ność terapii farmakologicznej w epilepsji i może być stosowana w innych jednost-kach chorobowych takich jak: otyłość, cukrzyca, psychoza maniakalno depresyjna, choroby neurodegeneracyjne, u pacjentów z wrodzonymi wadami związanymi ze szlakami glikolitycznymi.
Słowa kluczowe: epilepsja, dieta ketogenna, ciała ketonowe, kwasy tłuszczoweKey words: epilepsy, ketogenic diet, keton bodies, fatty acids
WSTĘP
Dieta ketogenna (KD z ang. skrótu Ketogenic Diet) jest bogatą w tłuszcze, niskowęglo-wodanową dietą stosowaną od lat dwudziestych ubiegłego stulecia w leczeniu padaczki dzie-cięcej [1]. Obecnie jest ona stosowana głównie w lekoopornej padaczce wieku dziecięcego. Przeprowadzono liczne niekontrolowane badania kliniczne, w większości retrospektywne, które wykazały skuteczność tej diety w zmniejszeniu częstotliwości napadów padaczkowych u dzieci cierpiących na padaczkę lekooporną [6].
Zastosowanie diety wysokotłuszczowej i niskowęglowodanowej, opublikowano w 1921 roku. Autorem tej pracy był Wilder, który opisał korzyści płynące z głodówki. Ciała keto-nowe (acetooctan, aceton, β-hydroksymaślan) powstają z tłuszczu i białek, kiedy występu-je dysproporcja między podażą kwasów tłuszczowych i cukrów. Według Wildera możliwe jest indukowanie ketogenezy poprzez spożywanie produktów bogatych w tłuszcze i ubogich w węglowodany. Zaproponował wypróbowanie diety ketogennej na osobach cierpiących na epilepsję [4].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 1��-144
140 Nr 1
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DIETY
Wyróżnia się następujące rodzaje diet:1. Klasyczna dieta ketogenna, dostarcza 75 % energii w odniesieniu do norm, 75-90%
energii pochodzi z tłuszczu, natomiast pozostała ilość energii pochodzi z białek i węglowoda-nów. Dietę stosuje się po krótkim okresie głodzenia. Każdy posiłek powinien charakteryzo-wać się takim samym składem kalorycznym i stopniem ketogenności. Stosowana może być przez okres 2-3 lat
2. Dieta ketogenna MCT, która dostarcza 100% energii w odniesieniu do zaleceń oraz za-wiera większą ilość węglowodanów i białek, powoduje taką samą ketozę co tradycyjna dieta ketogenna, w której podaż tłuszczów wynosi 75% zaleceń.
PRZEGLĄD BADAŃ NAD ZASTOSOWANIEM KD
Dieta ketogenna, stosowana sporadycznie od lat dwudziestych ubiegłego stulecia, stała się niezwykle popularna w poprzednim dziesięcioleciu. Lekarze zastosowali ją u kilkuset dzieci, częstokroć z dobrym skutkiem [5, 8]. Dietę tę stosowano głównie u bardzo ciężko chorych niemowląt i dzieci, które nie reagowały na leczenie. Przykładowo, w badaniu 150 dzieci, u których zastosowano tę dietę, średnia częstotliwość ataków padaczkowych różnego rodzaju wynosiła 410 przypadków miesięcznie, zaś pacjentom podawano bez powodzenia średnio ok. 6 leków przeciwpadaczkowych (AEDs). Maydell i wsp. [8] przeprowadzili badanie w grupie 143 dzieci, gdzie średnia dzienna liczba ataków padaczki wynosiła 23,8, z czego 111 pacjen-tów miało co najmniej jeden atak padaczki dziennie. Przed stosowaniem KD u wielu dzieci stwierdzono najcięższe rodzaje padaczki, w tym ataki padaczki miokolonicznej, atonicznej, tonicznej i uogólnionej padaczki toniczno-klonicznej [13]. W wyniku stosowania tej diety, u niektórych chorych ataki padaczki ustały całkowicie, a u pozostałych częstotliwość ataków uległa znacznemu zmniejszeniu. W niektórych przypadkach można było całkowicie zaprze-stać podawania dzieciom leków przeciwpadaczkowych. Zmniejszyła się również częstotli-wość ataków częściowych. Skutkiem tego, dieta ketogenna zyskała uznanie jako wartościowy sposób prowadzenia dzieci z niekontrolowanymi atakami padaczki [9].
Dieta ketogenna u dorosłych pacjentówW 1930 r. Barborka opisał skutki KD u 100 dorosłych pacjentów [12] u których nie sto-
sowano leków przeciwpadaczkowych. U 12% pacjentów ataki ustąpiły, u 44% nastąpiła po-prawa, a u 44% poprawa nie nastąpiła po upływie jednego roku stosowania diety. Ci pacjenci, u których nastąpiła poprawa zgłaszali zwiększoną czujność tj. większą wrażliwość na bodźce zewnętrzne, znaczną poprawę koncentracji. Najczęstszymi działaniami niepożądanymi były zaparcia i zanik miesiączki. Przez dłuższy czas, pomimo wyników opisanych przez Barboka dieta pozostała osobliwością i została uznana za nieodpowiednią dla dorosłych. Dalszy roz-wój AED, rozpoczęty od wprowadzenia fenytoiny pod koniec lat trzydziestych dwudziestego wieku, spowodował zmniejszenie zainteresowania niekonwencjonalnymi, trudnymi do wpro-wadzenia metodami.
Następna chronologicznie publikacja dotycząca KD u dorosłych pojawiła się w roku 1999. Przedstawiono wyniki dla 11 pacjentów z padaczką oporną na leczenie, u których za-
A. Starbała, S. Bawa
141Nr 1
stosowano dietę ketogenną w Thomas Jefferson University Hospital w Filadelfii. Pacjentom podawano KD 4:1 (4 g tłuszczu na 1 g białka i węglowodanów łącznie), z dzienną dawką kalorii odpowiednią dla należnej masy ciała każdego pacjenta. Płyny ograniczono do ilości mililitrów równoważnej ilości spożywanych kalorii, przykładowo, pacjentowi na diecie 2000 kcal zezwalano na wypicie 2000 ml płynów; zalecono również suplementację KD witamina-mi i składnikami mineralnymi.
Wstępne wyniki były zachęcające. Po 7 miesiącach stosowania diety spośród 11 pa-cjentów, u 3 uzyskano 90% zmniejszenie częstotliwości ataków padaczki, u 3 uzyskano zmniejszenie o 50-89%, u 1 mniej niż 50% zmniejszenie częstotliwości ataków, 4 pacjen-tów przerwało stosowanie diety. Spośród tych pacjentów, którzy przerwali stosowanie die-ty, u 2 stwierdzono wysoki poziom ketozy bez zmiany częstotliwości ataków, ale u dwóch pacjentów nie wykazano właściwej ketozy w warunkach domowych, mimo iż zaobserwo-wano ją w szpitalu, co może świadczyć o nieodpowiednim przestrzeganiu diety w warun-kach ambulatoryjnych.
Uzyskano korzystną odpowiedź zarówno w przypadkach padaczki częściowej, jak i uogólnionej [12].
MECHANIZM DZIAŁANIA DIETY KETOGENNEJ
Wytwarzanie ciał ketonowych i dostępność substratów energetycznych dla metabolizmu mózgu
Oprócz ulegania pełnej oksydacji do CO2 i wody, cząsteczki octanu mogą łączyć się two-rząc acetooctan (AcAc), który istnieje w równowadze z hydroksymaślanem (BHB). Konden-sacja octanów w ciała ketonowe [AcAc ↔ BHB] dostarcza octanów w formie, która może wydajnie przenikać przez barierę krew-mózg (BBB) do neuronów. Aceton jako ciało keto-nowe, wytwarzany jest w niewielkich ilościach w procesie dekarboksylacji AcAc. Aceton jest wykrywany w wydychanym powietrzu oddechu tylko wówczas, gdy stężenie AcAc jest zwiększone, np. w ketoacydozie cukrzycowej.
Mięśnie szkieletowe są także zdolne do wykorzystania ciał ketonowych jako paliwa ener-getycznego.
W badaniu metabolitów w płynie mózgowordzeniowym u osób zdrowych i chorych na epilepsję Nordli i De Vivo [10], nie stwierdzili żadnych istotnych statystycznie różnic odnoś-nie koncentracji glukozy, mleczanu, pirogronianu. Czynnik transportujący ciała ketonowe przez barierę krew-mózg BBB jest indukowany, a ekspresja tego transportera jest stymulo-wana przez głodówkę. Stwierdzono, że 52% spożycia tlenu przez mózg u osób otyłych było powodowane utlenieniem BHB, a 8% przez AcAc [11] co wskazuje, że ciała ketonowe stano-wiły główne źródło energii w tym stanie głodówki.
Regulacja ketogenezyTerminologia „dieta ketogenna” wiąże się z jej zdolnością do znacznego podwyższenia
poziomu ciał ketonowych w organizmie. Powstają one z krążących we krwi kwasów tłusz-czowych, takich jak powszechnie występujący palmitynian, które są katabolizowane w mito-chondriach hepatocytów w procesie β-oksydacji. Degradacja kwasów tłuszczowych o długich łancuchach węglowych przyczynia się do generacji dużych ilości wewnątrzkomórkowego
Dieta ketogenna we wspomaganiu leczenia epilepsji
142 Nr 1
acetylo-CoA (kluczowego metabolitu nie mogącego się wydostać z komórki). Jednakże w wa-rumkach prawidłowych stan ten jest normowany poprzez aktywowanie szlaku ketogennego, gdzie acetylo-CoA jest przetwarzany na ciała ketonowe: acetooctan i β-hydroksymaślan, któ-re wracają do krwi drogą dyfuzji. Różne hormony których koncentracja we krwi zmienia się w odpowiedzi na podaż i skład diety, wywierają wpływ na ketogenezę wątrobową. Obejmują one wydzielane przez trzustkę hormony: insulinę i glukagon, które odpowiednio tłumią i sty-mulują ketogenezę w odpowiedzi na zmiany stężenia glukozy we krwi oraz wydzielane przez korę nadnerczy glukokortykoidy, które stymulują ketogenezę w odpowiedzi na zwiększony stres. W związku z powyższym, po spożyciu diety niskotłuszczowej, ketogeneza zachodzi w mniejszym stopniu. Wynika to ze względnie wysokiego poziomu insuliny we krwi, hormo-nu blokującego procesy ketogenne i stosunkowo niskiej koncentracji glukagonu i kortyzolu. W przeciwieństwie, w warunkach głodówki lub stosowania diety ketogennej, poziom insuli-ny we krwi jest niski, podczas gdy stężenie glukagonu i kortyzolu jest wysokie, zapewniając środowisko sprzyjające generacji ciał ketonowych w wątrobie.
Stwierdzono, że aż 20 enzymów katalizuje etapy niezbędne w procesie rozkładu danego kwasu tłuszczowego np. palmitynianu do ciał ketonowych. Niektóre z tych enzymów odgry-wają rolę w hormonalnej regulacji przepływu ciał ketonowych na poziomie ekspresji ich od-powiednich genów. Są to syntaza 1 acylo-CoA (ACS1), transferaza 1a karnitonopalmitoilowa (palmitoilotransferaza-1a karnityny) (CPT1a) i mitochondrialna syntaza 3-hydroksy-3-mety-loglutarylo-CoA (HMGCS2) w mitochondriach, kluczowy enzym w procesie powstawania ciał ketonowych z acetylo-CoA [2]. Insulina zmniejsza ekspresję genu kodującego HMGCS2, natomiast zarówno glukagon, jak i kortyzol zwiększają jego ekspresję. Odbywa się to za po-średnictwem białek receptorowych. Dlatego też glukokortykoidy wiążą się i aktywują recep-tory glukokortykoidowe (GRs) znajdujące się w jądrach hepatocytów, które zwiększają regu-lację ekspresji HMGCS2 [7]. W przeciwieństwie, insulina i glukagon wiążą się do elementów wrażliwych receptora w błonie komórkowej hepatocytów, a następnie sygnał wywodzący się z insuliny i glukagonu jest przekazywany za pośrednictwem białek przekaźnikowych; prowa-dzi to do zmniejszenia albo zwiększenia ekspresji [2].
Regulacja stężenia glukozy i ciał ketonowych we krwi przez hormonyWzajemna zależność pomiędzy stężeniem glukozy i insuliny we krwi jest faktycznie
tylko fragmentem złożonej i okresowej relacji opartej na sprzężeniu zwrotnym między sub-stratami energetycznymi, produktami metabolizmu pośredniego i kilku enzymów, w tym insuliny, glukagonu, adrenaliny, kortyzolu i hormonu wzrostu. Główne aspekty tej zależ-ności dotyczą hormonów trzustkowych: insuliny i glukagonu, oraz adrenaliny wydzielanej przez rdzeń nadnerczy. Początkowy okres głodówki ułatwia obniżenie stosunku insuliny do glukagonu, stymulując lipolizę i produkcję ciał ketonowych. Jednakże przerwanie tego sta-nu ketogennego występuje łatwo po spożyciu węglowodanów dzięki zwiększeniu stosunku insuliny do glukagonu. Kiedy ketogeneza zostanie zahamowana, poziom insuliny wzrasta i utrzymuje się w wyniku spożycia węglowodanów, stąd ponowne osiągnięcie ketozy przez kilka godzin lub dobę nie jest możliwe, co zwiększa ryzyko wystąpienia napadów. W takich warunkach, krótki okres (< 24 godzin) głodówki może pomóc w przywróceniu stosunku insuliny do glukagonu. Ponadto same ciała ketonowe hamują dalszą mobilizację wolnych kwasów tłuszczowych (FFA) z tkanki tłuszczowej. Stąd konieczność ciągłego spożycia tłuszczu jako źródła energii w diecie ketogennej. W warunkach równowagi, pacjent nie
A. Starbała, S. Bawa
14�Nr 1
doświadcza utraty masy ciała, nawet gdy znajduje się w ciągłym stanie ketozy, przypomi-nającym stan głodówki.
Implikacje zmiany metabolizmu energetycznego indukowanej dietą ketogennąDieta ketogenna może być skuteczna w postępowaniu z pacjentami, których problemy
(w tym także, choć nie wyłącznie, napady) oparte są na braku dostępności do glukozy dla metabolizmu energetycznego w mózgu, lub są spowodowane wrodzoną wadą, która powo-duje rozwój kwasicy mleczanowej, kiedy glukoza jest głównym substratem metabolicznym. Dieta ketogenna jest uważana za rozsądne podejście dietetyczne [10] w padaczce, opóźnieniu rozwojowym i utrzymującej się hypoglycorrachii (niskim stężeniu cukru w płynie mózgo-wo-rdzeniowym) powodowanym niedoborem transportera glukozy przez BBB [3]. Podobnie, dieta ketogenna została wykorzystana z powodzeniem u pacjentów, z wrodzonymi wadami związanymi ze szlakami glikolitycznymi, np. niedobór fosfofruktokinazy, lub u pacjentów z niedoborem dehydrogenazy pirogronianowej [14].
PODSUMOWANIE
W różnych badaniach wykazano, że takim skutecznym i niefarmakologicznym sposobem leczenia epilepsji jest m.in. dieta ketogenna (dieta wysokotłuszczowa i niskowęglowodano-wa). Celem terapii za pomocą diety ketogennej jest określenie i utrzymanie stanu ketozy, co służy złagodzeniu i zahamowaniu ataków padaczki.
Wyróżnia się różne rodzaje diet ketogennych: klasyczną, MCT, mieszaną (klasyczną z do-datkiem MCT), z dodatkiem NNKT (która ma zapobiegać podwyższeniu cholesterolu).
Terapia dietą ketogenną jest wyjątkową terapią. Wymaga ona współpracy doświadczone-go multidiscyplinarnego zespołu medycznego. KD musi być rygorystycznie przestrzegana, ponieważ jakiekolwiek odchylenia mogą spowodować napad padaczkowy. Dieta ta stoso-wana bez kontroli może przyczyniać się do powstawania chorób wynikających z zaburzeń metabolizmu.
A . S t a r b a ł a , S . H a l i l u B a w a
ZASTOSOWANIE DIETY KETOGENNEJ WE WSPOMAGANIU LECZENIA EPILEPSJI
Streszczenie
Dieta ketogenna jest skuteczna w leczeniu epilepsji, zarówno u dzieci jak i dorosłych. Zwiększa sku-teczność terapii farmakologicznej i może być stosowana w innych jednostkach chorobowych takich jak: otyłość, cukrzyca, psychoza maniakalno depresyjna, choroby neurodegeneracyjne, u pacjentów z wro-dzonymi wadami związanymi ze szlakami glikolitycznymi. Dieta ketogenna jest bezpieczna i tania.
Dieta ketogenna we wspomaganiu leczenia epilepsji
144 Nr 1
A . S t a r b a ł a , S . H a l i l u B a w a
THE ROLE OF KETOGENIC DIET IN THE MANAGEMENT OF EPILEPSY
Summary
Ketogenic Diet is effective in the treatment of epilepsy in both children and adults. KD increases the effectiveness of conventional therapies and can be applied for the treatment of other diseases. Simulta-neously, KD is cheaper and does not possess as many adverse effects as conventional medicine.
PIŚMIENNICTWO
1. Ballaban-Gil K.R.: Complications of the Ketogenic Diet; w: Epilepsy and the Ketogenic Diet, ed. Stafstrom C.E., Rho J. M., Humana Press Inc., Totowa, New Jersey 2004, 63;
2. Cullingford T.E.: Molecular regulation of ketogenesis; w: Epilepsy and the Ketogenic Diet, ed. Stafstrom C.E., Rho J. M. Humana Press Inc., Totowa, New Jersey, 2001, 65-76;
3. De Vivo D.C., Trifiletti R.R., Jacobson R.L., Ronen G.M., Behmand R.A., Harik S.I.: Defective glu-cose transport across the blood–brain barrier as a cause of persistent hypoglycorrhachia, seizures, and developmental delay, N. Engl. J. Med., 1991, 325, 703-709;
4. Freeman J.M., Freeman J.B., Kelly M.,T.: The Ketogenic Diet: A treatment for Epilepsy, Demos Medical Publishing Inc., New York 2000;
5. Hemingway C, Freeman D.I., Pill’s D.J., Pyzik P.L.: The ketogenic diet-: a 3 to 6 year follow-up of 150children enrolled prospectively. Pediatrics, 2001, 108, 898;
6. Lefevre F, Aronson N.: Ketogenic, diet for the treatment of refractory epilepsy in children: a sy-stematic review of efficacy, Pediatrics, 2000, IOS, E46;
7. Mangelsdorf D.J., Borgmcver U., Heyman R.A., Zhou J.Y., Ong E.S., Oro A.E., Hakizuka A., Evans R.: Characterization of three RXR genes that mediate the action of 9-eis retinoic acid, Genes. Dev., 1992, 6, 329;
8. Maydell B.V., Wyllie E., Akhtar N., Kotagal P., Powaski K., Cook K., Weinstock A., Rothner A.D.: Efficacy of the ketogenic diet in focal versus generalized seizures, Pediatr Neurol, 2001, 25, 208;
9. Nordli D.R. Jr, Kuroda M.M., Carroll J.: Pediatrics, 2002, 108, 129.10. Nordli D.R. Jr., De Vivo D.C.: The ketogenic diet revisited: back to the future, Epilepsia, 1997, 38,
743;11. Sankar R., Menzes M.S.: Metabolic and endocrine aspects of the ketogenic diet, Epilepsy Research,
1999, 37, 191; 12. Sperling M.R., Nei M.: The Ketogenic Diet in Adults; w:, Epilepsy and the Ketogenic Diet, ed.
Stafstrom C.E., Rho J. Humana Press Inc., Totowa, New Jersey, 2004, 53;13. Vining E.P., Pyzik P., McGrogan J.: Growth of children on the ketogenic diet, Dev Med Child
²National Food and Nutrition Institute02-903 Warsaw, Powsińska 61/63
Head: prof. dr hab. H. Kunachowicz
The simple and complex carbohydrates have a varying influence on human me-tabolism. There has been much interest recently in the potential benefits resulting from the slow absorption of low glycaemic index (GI) carbohydrates. The attention of nutrition specialists has been increasingly concentrating on the glycaemic index in diet planning. Research done in the last few years shows that both the quantity and the type of the carbohydrates in the diet are closely related to the health status of the population and the incidence of such diseases as obesity, diabetes, cardio-vascular diseases, some neoplasms, etc. The data resulting from epidemiological and clinical investigations show that a low GI diet facilitates body mass reduction and an improved lipid profile. However, we still need further research to learn more about the factors which influence carbohydrate and lipid metabolism and the determination of the role of various genetic and environmental factors. This paper presents a review of the published research results and the possibilities of the appliccation of the glycaemic index in the prevention and dietetic treatment of circulatory system diseases.
Key words: glycaemic index, cardiovascular system diseases, dietSłowa kluczowe: indeks glikemiczny, choroby układu krążenia, dieta
INTRODUCTION
Perhaps no other single scientific problem has caused so much confusion and controversy in recent years as the question of the ideal diet. It is currently believed that the optimum diet should combine moderate amounts of protein and beneficial fats, as well as carbohydrates ob-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 145-151
146 Nr 1
tained only from low glycaemic index foods. It seems that when combined with daily physical activity, such a diet is the best way to keep the body weight at an appropriate level and prevent circulatory system diseases. The appropriate diet lowers the risk through several mechanisms, such as the reduction in the body weight, decrease in arterial blood pressure, impact on the concentration of lipids in plasma, glycaemia control and a limitation of the susceptibility to thrombosis.
In Poland, cardiovascular diseases are the leading single cause of death and one of the most frequent causes of disability, as well as a considerable cause of premature mortality. The relation between a high concentration of the total cholesterol and the LDL-cholesterol, and the increased risk of the ischemic heart disease has been known for years. However, the role and composition of lipids (rather than carbohydrates) in the diet was until recently the key question on which researchers focused when doing research into the prevention of obesity, ischemic heart disease and diabetes.
Recently, the attention of nutrition specialists has been increasingly concentrating on the usefulness of the glycaemic index and the glycaemic load in diet planning. Attempts at the classification of products of carbohydrates based on their impact on the level of glucose in the blood, carried out with the help of the glycaemic index, made it possible to discover that both simple and complex carbohydrates have a varying influence on human metabolism. The con-cept of glycaemic load takes into account the quantity of carbohydrates marked by a specific glycaemic index [6, 17].
Research done in the last few years shows that both the quantity and the type of the carbo-hydrates in the diet are closely related to the health status of the population and the incidence of such diseases as diabetes, obesity, some neoplasms, dental caries, cardiovascular diseases, etc.[3–5, 11, 14, 19, 24, 31]. This paper presents a review of the published research results and the possibilities of the application of the glycaemic index in the prevention and dietetic treatment of circulatory system diseases.
The consumption of products marked by the same energy value and the contents of nu-trients, but different glycaemic index values, has a different impact on the rate and intensity of physiological reactions in the organism. In the case of high glycaemic index foods, the changes are more rapid. The consumption of such products also involves the risk of notice-able hypoglycaemia. As a result of hypoglycaemia, persons with type 2 diabetes and healthy persons experience a prolonged period of increased appetite and excessive consumption of food, which continues despite the restoration of the correct blood glucose level. Addition-ally, hypoglycaemia may stimulate the consumption of high glycaemic index foods, leading to subsequent repetitive episodes of hypoglycaemia and excessive appetite. The consump-tion of low glycaemic index foods does not cause such rapid reactions in the organism. The process of digestion and absorption is much more slowly than after the consumption of high glycaemic index foods; simultaneously the risk of hypoglycaemia is reduced and the feeling of satiety is maintained [25, 28].
There are a growing number of reports in the literature that postprandial hyperglycaemia increases the risk of circulatory system diseases through the induction of oxidative stress. It was shown that glucose causes the oxidation of lipids, proteins and lipoproteins of cell mem-branes and DNA, and stimulates the inflammatory process [7, 30].
It was discovered on the basis of many research results that the increased content of car-bohydrates in the diet causes an increase in the concentration of triglycerides in the blood
A. Ukleja, H. Kunachowicz, L. Pachocka
147Nr 1
serum. The phenomenon was called carbohydrate-induced hypertriglycaeridemia (HPTG). The consumption of a considerable amount of carbohydrates results in a significant increase in FFA (free fatty acids) in the blood serum in the late postprandial period [16]. The process of the de novo lipogenesis which occurs in liver is also a source of fatty acids. The process may be an excess amount of the substrate used in the chemical reaction, i.e. glucose (indirectly) and acetyl-CoA (directly). It was proved that the lowering of the total glycaemic index of the diet without the change of the contents of carbohydrates reduces the concentration of free fatty acids [26, 32].
Until recently fructose was considered a beneficial food ingredient. The belief was mainly based on the relatively small increase in glycaemia after the consumption of fructose in com-parison with other carbohydrates. The latest research presents the physiological influence of fructose in a new light. It was discovered that fructose may contribute to the development of insulin resistance, disturbances in the lipid metabolism, obesity and arterial hypertension. Fructose does not activate the excretion of two hormones – insuline and leptin – which are of the key importance for the metabolism. It is for this reason that a long-term use of a diet sup-plying large amounts of fructose may contribute to the worsening of the insulin response and a decreased production of leptin, which consequently leads to disturbances in the control of energy homeostasis and an increase in the amount of fatty tissue [9]. Fructose also contributes to a decreased production of adiponectin – a hormone produced in the fatty tissue. Research shows a positive impact of adiponectin on the metabolism of carbohydrates and lipids. The lowered levels of adiponectin are connected with obesity, a development of atherosclerosis and cardiovascular diseases [34]. Some research results suggest that the production of triglyc-erides depends on the considerable supply of monosaccharides - fructose and sucrose contain-ing fructose. It was proved that despite its low glycaemic index, fructose stimulates the syn-thesis of triglycerides and the production of VLDL much more than other carbohydrates [9].
C-reactive protein (CRP) is a marker of an inflammatory reaction playing an important role in the pathogenesis of atherosclerosis-based diseases. It participates indirectly in all the stages of the development, rebuilding and destruction of atherosclerotic plaque. Researchers carried out several tests assessing the impact of various diets on the behaviour of CRP. It was discovered that high glycaemic index foods caused an increase in the concentration of the protein. Opposite results were obtained for foods marked by high fibre content (tantamount to low glycaemic index). However, it was also discovered that the reduction in the body mass achieved through a diet, rather than the type of food consumed, has a beneficial impact on the behaviour of CRP in the blood serum, which may be related to a decreased risk of the develop-ment and progress of atherosclerosis and the related cardiovascular diseases, as the produc-tion of CRP decreases along with the reduction in the quantity of the fatty tissue [15].
EVIDENCE RESULTING FROM EXPERIMENTS
Ford et al., [12] showed the existence of a positive correlation between the value of gly-caemic index in the diet and the risk of the development of the ischemic heart disease, regard-less of sex and the BMI value. Tests were carried out on a group of approximately 14000 Americans above 20 years of age on the basis of an analysis of data from food consumption survey and blood test results. Similar conclusions were drawn up by Willet et al. [31] who
Indeks glikemiczny w profilaktyce chorób układu krążenia
148 Nr 1
indicated a necessity to replace high glycaemic index carbohydrates with low glycaemic in-dex carbohydrates in order to reduce the risk of development of cardiovascular diseases. As a practical application of the conclusions, a proposal of a new food pyramid was developed.
Bouche et al. [5] compared the impact of high and low glycaemic index diet on the change of metabolism of lipids. After 5 weeks of the use of a diet marked by a low glycaemic index it was discovered that it considerably contributed to the reduction of triglycerides in the blood serum. Additionally, a decreased concentration of leptin, lipoprotein lipase and hormone-sen-sitive lipase mRNA in the subcutaneous abdominal fatty tissue was also discovered.
The impact of a glycaemic index diet on the concentration of HDL-cholesterol and the concentration of triglycerides in the blood was also studied by [1]. Their tests were carried out on 32 women of approximately 52 years of age, who participated in a body mass reduction programme. The tests showed the existence of a negative correlation between the glycaemic index (p<0.01) and the concentration of high density lipoproteins and triglycerides in the blood. Similar tests were carried out by [23], who determined a correlation between the gly-caemic index of the diet and the concentration of high density lipoproteins and triglycerides in the blood. After 4 weeks of a diet based on low glycaemic index foods, the level of HDL-cholesterol grew considerably (p<0.05), while the concentration of triglycerides in the blood decreased. [29] discovered a significant reduction in the concentration of the total cholesterol in the blood in women remaining on a low-fat diet. However, changes in the body mass were not accompanied by a considerable reduction in the concentration of HDL-cholesterol only in women on a diet rich in low glycaemic index food. Research carried out by [21] did not show any significant changes in the concentration of the total cholesterol and LDL-lipoprotein and triglycerides in the blood of women after 8 weeks of the use of a standard low-energy diet and a low glycaemic index diet. It is also worth quoting a paper by [27] - for the purposes of their research two diets were used: a low-calorie low glycaemic load diet and a low-fat diet. The consumption of cholesterol and saturated fatty acids was low in both diets. The patients on a low glycaemic load diet complained less about hunger. It was also on that diet that a more considerable improvement in insulin resistance, concentration of triglycerides and CRP as well as the mean arterial pressure were recorded.
GLYCAEMIC INDEX OF PRODUCTS AND CIRCULATORY SYSTEM DISEASES
The international GI tables published contain a list of more than 500 products [13]. In their report on the role of carbohydrates in human nutrition, the World Health Organisation and the Organisation for Food and Agriculture recommend that in highly developed countries diet should be based on products marked by a high content of dietary fibre and a low glycaemic index. It would be beneficial if information on the glycaemic index of foodstuffs could be specified on the labels [10]. A lot of evidence supporting the hypothesis that persons follow-ing a low glycaemic index diet run a lower risk of many chronic diseases has been collected. Foods with low glycaemic index include pulses, wholegrain products, wholemeal flour and most fruit and vegetables, which apart from carbohydrates are a source of vitamins, minerals, fibre and antioxidants. Refined carbohydrates contained in white bread, white rice, sweet-ened drinks and sweets (high glycaemic index) provide energy, but not the valuable nutrients. Through their impact on insulin resistance, a high consumption of the products increases the
A. Ukleja, H. Kunachowicz, L. Pachocka
14�Nr 1
risk of development of circulatory system diseases, diabetes, obesity and some types of neo-plasms. At present among the products the consumption of which is related to a decrease in the risk of ischemic heart disease, more and more attention is focused on crop products and pulses, which are rich in protein [17, 20]. It results from epidemiological observations that in areas where the consumption of legumes is high (Asia, Latin America), the incidence of diseases of the circulatory system is lower [8]. The protein, dietary fibre, vitamins, antioxidant compounds, phytosterols, phospholipids, and the beneficial profile of fatty acids contained in pulses are the recognised food factors recommended in the prevention of heart diseases [2]. Folic acid and thiamine decrease hyperhomocysteinemia, which often accompanies ischemic heart disease. A lower glycaemic index of products from pulses is an additional beneficial element, which helps to limit cardiovascular incidents. They may be considered as foodstuffs used in the primary and secondary prevention of heart diseases [22, 33].
A . U k l e j a , H . K u n a c h o w i c z , L . P a c h o c k a
THE USE OF GLYCAEMIC INDEX IN THE PREVENTION OF CARDIOVASCULAR DISEASES
Summary
The glycaemic index concept has more and more supporters all over the world. Many years will no doubt pass before the beneficial impact of a low glycaemic index diet in the prevention of heart diseases is fully confirmed, but we already know that the risk of heart diseases is lower when we use such a diet. Additionally, the diet is consistent with the other dietary changes necessary in the prevention of heart diseases. The data resulting from epidemiological and clinical investigations show that a low GI diet facilitates body mass reduction and an improved lipid profile. However, we still need further research to learn more about many processes which influence carbohydrate and lipid metabolism and the determina-tion of the role of various genetic and environmental factors.
A . U k l e j a , H . K u n a c h o w i c z , L . P a c h o c k a
ZASTOSOWANIE INDEKSU GLIKEMICZNEGO W PROFILAKTYCE CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA
Streszczenie
Potencjalne korzyści z powolnego wchłaniania węglowodanów o niskim indeksie glikemicznym są aktualnym przedmiotem zainteresowań. W ostatnim czasie uwaga specjalistów od spraw żywienia kon-centruję się coraz wyraźniej na przydatności indeksu glikemicznego (IG) w planowaniu diety. Badania naukowe ostatnich lat wskazują, że zarówno ilość jak i rodzaj spożywanych węglowodanów w diecie ściśle wiążą się ze stanem zdrowia populacji. Dostępne dane z badań epidemiologicznych oraz klinicz-nych wskazują, że dieta o niskim IG sprzyja redukcji masy ciała oraz poprawie profilu lipidowego. Po-trzebne są jednak dalsze badania w celu lepszego poznania czynników mających wpływ na gospodarkę węglowodanową i lipidową oraz określenia roli różnych czynników genetycznych i środowiskowych. W niniejszej pracy przedstawiono przegląd opublikowanych wyników badań i możliwości zastosowania indeksu glikemicznego w profilaktyce i dietoterapii chorób układu krążenia.
Indeks glikemiczny w profilaktyce chorób układu krążenia
150 Nr 1
REFERENCES
1. Amano Y., Kawakubo K., Lee J.S., Tang A. C., Sugiyama M., Mori K.: Correlation between dietary glycaemic index and cardiovascular disease risk factors among Japanese women. Eur. J. Clin. Nutr., 2004, 5.
2. Anderson J. W., Smith B. M., Washnock C.S.: Cardiovascular and renal benefits of dry bean and soybean intake. Am. J. Clin. Nutr., 1999, 70, 474
3. Augustin L., Polesel J., Bosetti C., Kendall C.W., La Vecchia C.,Parpinel M., Conti E., Montella M., Franceschi S., Jenkins D.J., Dal Maso L. : Dietary glycaemic index, glycaemic load and ovarian cancer risk: a case-control study in Italy. Ann. Onc., 2003, 14(1), 78-84.
4. Augustin L., Dal Maso L., La Vecchia C., Parpinel M., Negri E., Vaccarella S., Kendall C.W., Jen-kins D.J., Francesch S.: Dietary glycaemic index, glycaemic load and breast cancer risk: a case- control study. Ann. Onc., 2001, 12(11), 1533-8.
5. Bouche C., Rizakalla S., Luo J., Vidal H., Vernese A., Pacher N., Fouquet C., Lang V., Slama G.: Five-week, low-glycaemic index diet decreases total fat mass and improves plasma lipid profile in moderately overweight non-diabetic men. Diabetes Care., 2002, 25, 822-8.
6. Brand-Miller J.: Glycaemic load and chronic disease. Nutr. Rev., 2003, 61, 49-55. 7. Ceriello A.: The postprandial state and cardiovascular disease: relevance to diabetes mellitus. Dia-
betes Metab. Res. Rev., 2000, 16, 125-132.8. Champ M.: Benefits of pulses in human diet. In: Proceedings of 4th European Conference on in Le-
gumes. Valladolid. Ed: AEP, 2001, 109-113.9. Ciok J., Tacikowski T.: Fructose as a risk factor of chronic metabolic diseases. Pol. J. Hum. Nutr.,
2004, 31, 1, 88-95. (in Polish).10. FAO/WHO Carbohydrates in Human Nutrition. The Report of a Joint FAO/WHO Expert Consulta-
tion. FAO Food and Nutrition Paper 66. Rome, 1998.11. Fontvieille A., Rizkalla S., Penfornis A., Acosta M., Bornet F.R., Slama G.: The use of low glycaemic
index foods improves metabolic control of diabetic patients over five weeks. Diabet Med., 1992, 9 (5), 445-50.
12. Ford E., Liu S., Glycaemic index and serum high-density lipoprotein cholesterol concentration among US adults. Arch. Intern. Med., 2001, 161(4), 572-6.
13. Foster-Powell K., Holt S., Brand-Miller J.: International table of glycaemic index and glycaemic load values. Am. J. Clin Nut., 2002, 76(5), 5-56.
14. Franceschi S., Dal Maso L., Augustin L.: Dietary glycaemic load and colorectal cancer risk. Ann. Onc., 2001, 12(2), 173-8.
15. Górowska- Pracka D., Zozulińska D., Wierusz- Wysocka B.: The influence of diet on C-reactive protein and the risk of cardiovascular diseases. Exp. and Clin. Diab., 2005, 5, 1, 23-7. (in Polish)
16. Hyson D., Mueller W., Kasim-Karakas S.: Impact of dietary fat intake on postprandial lipemic re-sponse in postmenopausal women. FASEB J., 1999, 13, 213.
17. Jenkins D., Wolever T., Jenkins A.: Starchy foods and glycaemic index. Diabetes Care., 1988, 11, 149-59.
18. Jenkins D., Wolever T., Taylor R., Barker H., Fielden H., Baldwin J.M., Bowling A.C., Newman H.C., Jenkins A.L., Goff D.V.: Glycaemic index of foods: a physiological basis for carbohydrate exchange. Am. J. Clin. Nutr.,1981, 34, 362-6.
19. Jimenez-Cruz A., Bacardi-Gascon M., Trunbull W., A flexible, low-glycaemic index Mexican-style diet in overweight and obese subjects with type 2 diabetes improves metabolic parameters during a 6-week treatment period. Diabetes Care., 2003, 26(7), 167-70.
20. Jones P. J.:, Clinical nutrition: Functional foods - more than just nutrition. Can. Med. Assoc. J., 2002, 166, 1555-63.
A. Ukleja, H. Kunachowicz, L. Pachocka
151Nr 1
21. Lange E.: Physiological conditions behind dietetic treatment. International Scientific Conference, November 2004, part 1, SGGW, 335-341. (in Polish)
22. Liu S., Willet W. C., Stampfer M. J.,Frank B., Franz M., Sampson L., Hennekens Ch., Manson J.: A prospective study of dietary glycaemic load, carbohydrate intake and risk of coronary heart dis-ease in US women. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 71, 1456- 61.
23. Lucombe N., Noakes M., Clifton P.: Diets high and low in glycaemic index versus high monounsatu-rated fat diets: effects on glucose and lipid metabolism in NIDDM. Eur.J. Clin. Nutr., 1999, 53(6).
24. Ludwig D.: Dietary glycaemic index and obesity. J. Nutr.2000., 130, 2805-35.25. Ludwig D.: The glicaemic index. Physiological mechanisms relating to obesity, diabetes and cardio-
vascular disease. JAMA., 2002, 287, 2414-2423.26. Parks EJ.: Dietary carbohydrates effects on lipogenesis and the relationship of lipogenesis to blood
insulin and glucose concentration. Br. J. Nutr., 2002, 87, 2, 233-47.27. Pereira M. A., Sawin J., Goldfine A.B.: Effects of a low-glycaemic load diet on resting energy ex-
penditure and heart disease risk factors during weight loss. JAMA., 2004, 292, 2483-90.28. Ritz P., Krempf M., Cloarec D., Champ M., Charbonel B.: Comparative continuous- indirect calo-
rimetry study of two carbohydrates with different glycaemic indices. Am. J. Clin. Nutr., 1991, 54, 855-9.
29. Sloth B., Krog-Mikkelsen I., Flint A., Tetens I., Bjorck I., Vinoy S., Elmstahl H., Astrup A., Lang V., Raben A.: No difference in body weight decrease between a low glycaemic index and a high gly-caemic index diet but reduced LDL cholesterol after 10-wk ad libitum intake of the low-glycaemic-index diet. Am. J. Clin. Nutr., 2004,80, 337-47.
30. Title L.M., Cummings P.M., Giddens K., Nassar B.: Oral glucose loading acutely attenuates endo-thelium-dependent vasodilation in healthy adults without diabetes: an effect prevented by vitamins C and E. J. Am. Coll. Cardiol., 2000, 36, 2185-91.
31. Willet W., Manson J., Liu S.: Glycaemic index, glycaemic load and risk of type 2 diabetes. Am. J. Clin. Nutr., 2002, 76(1), 274.
32. Wolever T., Bentum-Williams A., Jenkins D.: Physiologic modulation of plasma FFA concentrations by diet: metabolic implications in non-diabetic subjects. Diabetes Care, 1995, 18, 940-62.
33. Zang X., Shu X. O., Gao Y-T.: Soy food consumption is associated with lower risk of coronary disease in Chinese women. J. Nutr., 2003, 133, 2874-8.
34. Żurawska M., Drzewoski J.: Role of adiponectin in diabetes and cardiovascular diseases, Metab. Med., 2004, 7, 2, 43-47. (in Polish)
Indeks glikemiczny w profilaktyce chorób układu krążenia
02-097 Warszawa, ul. Banacha 1aKierownik: dr E. Trzepla
The aim of the study was to evaluate daily dietary intake of energy and protein by 60 predialysis patients with chronic renal failure (CRF) receiving a supplement containing essential amino acid ketoanalogues. As daily protein and energy intake was neither properly balanced nor adjusted to stage of progression of CRF, con-stant care of skilled dietitian might be helpful.
Key words: chronic renal failure (CRF), predialysis patients, low-protein diet (LPD), protein intake, energy intake, essential amino acid ketoanalogues
Słowa kluczowe: przewlekła niewydolność nerek, pacjenci w okresie przeddializacyjnym, dieta niskobiałkowa, spożycie białka, spożycie energii, ketoanalogi aminokwasów eg-zogennych
INTRODUCTION
The Glomerular Filtration Rate (GFR) is indicator of assessment of renal function. A grad-ual decline of GFR is a natural process of human aging but some medical conditions can accelerate that process [2]. Chronic kidney disease is formally classified into four stages: decreased renal reserve (GFR – 120-90 ml/min/1,73m2), renal insufficiency (GFR – 90-40ml/min/1,73m2), renal failure (GFR – 40-10ml/min/1,73m2) and end stage renal failure (GFR – below 10ml/min/1,73m2) [6].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 15�-158
154 Nr 1
For many years Low-Protein Diet (LPD) have been proposed to patients with Chronic Renal Failure (CRF) to correct uremic symptoms and metabolic complications of uremia [1]. Current guidelines suggest diet containing 0,6-0,8 g protein per kilogram of body weight per day, 50% of which should be protein of high biological value (animal protein containing es-sential amino acids) [3]. LPD is said to be better option, when it includes supplements with essential amino acid ketoanalogues [12]. At the same time substantial restrictions in protein supply without adequate energy intake may lead to malnutrition which is known as mortality risk factor in patients with CRF, therefore 30-35 kcal per kilogram of body weight per day is recommended [5, 2].
The aim of the study was to evaluate daily dietary intake of energy and protein by predi-alysis patients with chronic renal failure (CRF) receiving a supplement containing essential amino acid ketoanalogues.
MATERIALS AND METHODS
The study was carried out on 60 patients with CRF of different etiology receiving a supplement containing essential amino acid ketoanalogues and being monitored in outpatient clinics in Warsaw. Thirty-three male patients aged 32-83 years (GFR: 25,1±3,5ml/min/1,73m2) and 27 female patients aged 43-83 years (GFR: 16±5,23) were qualified to the study. GFR was assessed by the calculation of Cockcroft and Gault.
Assessment of the patients diet was based on their three-day dietary recall. The results were ana-lyzed using the computer program „Dietetyk 2” with the base of nutritional value of products [8] and on the base of „Gluten-free products composition and nutritive value” [9]. The statistical analysis was conducted using the computer program Statgraphics Plus 4.0. The intake of energy, protein (contain-ing amino acids from supplements) as well as energy and protein per kilogram of body weight per day were tested by means of two-sample t test (hypothesis test) to compare diets between groups (GFR≤15, GFR>15ml/min./1,73m2; male, female; BMI≤20, BMI∈(20 – 25), BMI ≥25; age≤60, age>60). The mul-tiple variable analysis (coefficient of correlations by Pearson) was used to asses dependences between analyzed factors as well as between protein and energy intake.
RESULTS AND DISCUSSION
The intake of energy (kcal per day and kcal per kilogram of body weight per day), protein, animal protein, and protein including supplements (g per day and g per kilogram of body weight per day) are presented in Table I.
The results showed that the diet of examined patients was not properly balanced. In the large quantity of patients – 33% (38% when ketoanalogues supplementation was taken into account) protein overnutrition was observed (as consumed more than 0,8g of protein per kilo-gram of body weight per day). Only 37% of patients (33% when ketoanalogues supplemen-tation was taken into account) had adequate protein intake. Unlimited intake of protein-rich food may contribute to progressive loss of renal function [10].
Only 12% of the group had the adequate calories intake, while 88% of patients did not have sufficient energy intake (below 30kcal per kilogram of body weight per day). The outcomes of our study demonstrated also that decrease of total protein and animal protein intake (in g per day) was related to decrease of energy intake (in kcal per day) (Figure 1). Low energy intake might
J. Wardak i in.
155Nr 1Ta
ble
I.
Ener
gy, t
otal
pro
tein
, ani
mal
pro
tein
and
tota
l pro
tein
with
supp
lem
enta
tion
inta
ke in
the
stud
ied
grou
p.
Cat
egor
y G
roup
s (qu
antit
y of
pat
ient
s)En
ergy
Tota
l die
t pro
tein
Ani
mal
pro
tein
Tota
l die
t pro
tein
with
su
pple
men
tatio
n
[kca
l][k
cal/k
g][g
][g
/kg a
] [g
][g
/kg a
] [g
][g
/kg a
] [g
/100
0kca
lb ]
GFR
[ml/m
in/
/1,7
3m2 ]
GFR
≤15
(20)
Mea
n ±
SD15
37±3
3724
,4±6
,945
,4±1
7,7
0,72
±0,3
228
,3±1
6,1
0,45
±0,2
847
,2±1
7,8
0,75
±0,3
230
,9±1
0,2
GFR
>15
(40)
1652
±450
22,6
±6,5
53,7
±17,
10,
73±0
,24
33,2
±14,
70,
45±0
,19
55,6
±17,
20,
76±0
,24
34,0
±7,2
p-
-0,
0851
*-
--
0,08
32*
--
Sex
Mal
e(3
3)M
ean
± SD
1799
±419
24,6
±6,2
56,3
±17,
80,
76±0
,23
35,5
±15,
50,
48±0
,20
58,2
±17,
90,
78±0
,23
32,7
±8,9
Fem
ale
(27)
1388
±283
21,6
±7,0
44,4
±15,
20,
69±0
,30
26,8
±13,
70,
42±0
,25
46,3
±15,
30,
72±0
,30
33,2
±7,9
p0,
0000
**0,
0838
*0,
0080
**-
0,02
65**
-0,
0083
**-
-
BM
I[k
g/m
2 ]
BM
I≤20
[I] (
3)
Mea
n ±
SD
1684
±285
35,2
±7,3
52,1
±15,
91,
11±0
,48
30,8
±16,
70,
67±0
,45
53,8
±15,
41,
15±0
,47
32,0
±7,4
BM
I∈
(20;
25>
[II]
(27)
1598
±333
24,8
±5,2
46,5
±15,
60,
72±0
,24
28,8
±13,
20,
45±0
,20
48,3
±15,
70,
75±0
,24
30,1
±7,8
BM
I>25
[III
] (30
)16
21±4
9720
,6±6
,254
,8±1
9,0
0,70
±0,2
434
,2±1
6,8
0,43
±0,2
156
,8±1
9,0
0,72
±0,2
435
,6±8
,4[I
] vs.
[II]
-0,
0036
**-
0,02
21**
--
-0,
0187
**-
[II]
vs.
[III
]-
0,00
79**
0,07
89*
--
-0,
0793
*-
0,01
35**
[I] v
s. [I
II]
-0,
0006
**-
0,01
47**
-0,
0990
*-
0,01
06**
-
Age
[y
ears
ol
d]
Age
≤60
(24)
Mea
n ±
SD17
44±4
8525
,6±7
,351
,3±1
8,7
0,75
±0,2
730
,4±1
5,7
0,44
±0,2
253
,2±1
8,8
0,78
±0,2
730
,7±7
,3
Age
>60
(36)
Mea
n ±
SD15
27±3
4421
,6±5
,850
,7±1
7,1
0,71
±0,2
632
,4±1
5,1
0,46
±0,2
352
,6±1
7,1
0,74
±0,2
734
,4±8
,8
p0,
0470
**0,
0218
**-
--
--
-0,
0937
*
Tota
l gro
upM
ean
± SD
1614
±416
23,2
±6,7
50,9
±17,
60,
73±0
,26
31,6
±15,
20,
45±0
,22
52,8
±17,
70,
75±0
,27
32,9
±8,4
** p
-Val
ue ≤
0,0
5 –
diffe
renc
e st
atis
tical
ly si
gnifi
cant
; *
p-Va
lue
(0,
05; 0
,1>
- diff
eren
ce c
lose
to si
gnifi
catio
na k
g of
bod
y w
eigh
t, b k
cal o
f the
die
t
Spożycie energii i białka przez pacjentów z niewydolnością nerek
156 Nr 1
have been caused by loss of appetite, that in group of patients with CRF is probably connected not only with the disease but also with its complications [4]. These results, combined with inadequate amount of animal protein (23% of patients – below 0,3 g of animal protein per kilogram of body weight per day) may have had an influence on malnutrition development in patients with CRF [11].
By category of GFR, daily energy intake did not differ substantially, but differences in daily intake of non-animal protein resulted in differences in total protein consumption. Mean protein intake in the group of patients with better renal function was higher than in the group with lower GFR. That result suggests decline of protein intake during progression of chronic renal disease, that corresponds with conclusions of other researches [7].
Association between sex and protein intake indicates that male patients consumed more total protein and animal protein (in g per day) than female patients. This dependence may have been connected with higher energy intake by male patients. Low energy intake in women group (<30 kcal per kg of body weight per day) may be associated with higher risk of malnu-trition in that group [6].
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500energy [kcal]
[g]
total protein anim al proteinFigure 1. Correlations between the consumption of energy [kcal] and the consumption of total protein
[g] (p=0,0000; R=0,6842), animal protein [g] (p=0,0000; R=0,5602).
The higher BMI may result in better nutritional status and in higher survival rates of pa-tients with CRF [Beto and Bansal, 2002]. In examined group, patients with BMI below 20 consumed more total protein, animal protein (g per kg of body weight per weight) and energy (kcal per kg of body weight) than patients with BMI above 20. Higher protein and energy intake may be a factor which protects patients with low BMI against malnutrition and its negative consequences.
By the category of age, daily energy intake differed statistically – younger patients had higher energy intake (stated in kcal per day and kcal per kilogram of body weight per day), but they had also lower intake of protein per 1000 kcal of diet. Correct mean protein intake (stated in g per kilogram of body weight per day), higher intake of protein per 1000 kcal of diet in the group of older patients may protect them against malnutrition.
J. Wardak i in.
157Nr 1
CONCLUSIONS
1. Daily protein and energy intake was not properly balanced and not adjusted to stage of progression of CRF.
2. Inadequate energy intake and the decline of protein consumption during progression of CRF may have been in analyzed group the factor of malnutrition development.
3. Patients with chronic renal failure need constant care of skilled dietitian connected with individual modifications of diet.
J . Wa r d a k , D . G ł ą b s k a , L . N a r o j e k , J . R o j e k - Tr ę b i c k a
ANALYSIS OF THE INTAKE OF PROTEIN AND ENERGY BY PREDIALYSIS PATIENTS WITH CHRONIC RENAL FAILURE RECEIVING ESSENTIAL AMINO ACID KETOANOLOGUES
Summary
The aim of the study was to evaluate daily dietary intake of energy and protein by predialysis patients with chronic renal failure (CRF) receiving a supplement containing essential amino acid ketoanalogues. The study was carried out on 60 patients with CRF of different etiology. Low intake of energy (88% of tested patients) and animal protein (23% of tested patients) were observed, whereas total protein level was too high (33% of tested patients). As a consequence, the analyzed diets were not properly balanced. Our data strongly suggest that constant dietician care is essential to correct protein and energy intake in patients with CRF and can protect them against malnutrition and progression of CFR.
J . Wa r d a k , D . G ł ą b s k a , L . N a r o j e k , J . R o j e k - Tr ę b i c k a
OCENA SPOŻYCIA ENERGII I BIAŁKA PRZEZ PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ NEREK STOSUJĄCYCH KETOANALOGI AMINOKWASÓW
EGZOGENNYCH
Streszczenie
Celem przeprowadzonych badań była ocena dobowego spożycia energii i białka przez pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek (PNN) leczonych zachowawczo z zastosowaniem suplementu diety zawierającego ketoanalogi aminokwasów egzogennych. Badaniem objęto 60 pacjentów z PNN o różnej etiologii. Stwierdzono, iż dieta badanych osób była nieprawidłowo zbilansowana pod względem war-tości energetycznej i podaży białka. Wyniki badania podkreślają konieczność zapewnienia pacjentom z przewlekłą niewydolnością nerek stałej opieki dietetycznej.
REFERENCES
1. Aparicio M., Chauveau P., Combe C.: Low protein diet and outcomes of renal patients, J. Nephrol. 2001, 14, 433-439.
2. Beto J.A.: Which diet for which renal failure: Making sense of the options, J. Am. Diet. Assoc., 2001, 95, 898-903.
Spożycie energii i białka przez pacjentów z niewydolnością nerek
158 Nr 1
3. Beto J. A., Bansal V. K.: Medical Nutrition Therapy in Chronic Kidney Failure: Integrating Clinical Practice Guidelines, J. Am. Diet. Assoc., 2004, 104, 404-409.
4. Chrzanowski W., Zamojska S.: Niedożywienie u chorych z przewlekłą niewydolnością nerek – jak leczyć? Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej, 2003, CX, 1185-1196.
5. Czekalski S., Rutkowski B., Chrzanowki W., Ciechanowski K., Klinger M., Książek A., Manitus J., Myśliwiwec M., Oko A., Sułowicz W., Wańkowicz Z., Więcek A.: Zalecenia Zespołu Krajowego Kon-sultanta w Dziedzinie Nefrologii dotyczące postępowania zachowawczego u chorych z przewlekłą niewydolnością nerek, Nefrologia i dializoterapia polska, 2002, 6, 197-202.
6. Czekalski S.: Przewlekła Niewydolność Nerek (stadia progresji przewlekłej niewydolności nerek); w: Książek A., Rutkowski B. [red.], 2004, 186-221.
7. Ikizler T.A., Greene J.H., Wingard R., Parker R.A., Hakim R.M.: Spontaneous Dietary Protein Intake During Progression of Chronic Renal Failure, Journal of the American Society of Nephrology, 1995, 6, 1386-1901.
8. Kunachowicz H., Nadolna J., Iwanow K., Przygoda B.: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych. IŻŻ, Warszawa 1998.
9. Kunachowicz H., Nadolna I., Kłys W., Iwanow K., Kruszewska B.: Produkty bezglutenowe – skład i wartość odżywcza, Wyd. IŻŻ, Warszawa 1995.
10. Meyer T.W., Lawrence W., Brenner B.M.: Dietary protein and the progression of renal disease, Kid-ney International, 1983, 24, suppl. 16, 243-247.
11. Nowicki M., Czupryniak A.: Dieta ubogobiałkowa a postęp niewydolności nerek: korzyści i ryzyko, Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej, 2002, CVII, 361-367.
12. Rutkowski B.: Czy leczenie zachowawcze obejmujące dietę niskobiałkową winno być nadal istotnym elementem terapii przewlekłej niewydolności nerek? Nefrologia i dializoterapia polska, 2002,6,143-146.
Celem pracy było zbadanie wpływu rytmu (dzień z/bez dializy) i pory (godziny rozpoczęcia) zabiegu na spożycie wybranych składników pokarmowych przez pa-cjentów ze schyłkową niewydolnością nerek. Wykazano, że pora przeprowadzania dializy istotnie wpływała na udział węglowodanów w dziennej racji pokarmowej badanych osób oraz na wartość energetyczną diety (II zmiana vs. III). Nie stwier-dzono natomiast różnic w zawartości tych składników w diecie w dniu przeprowa-dzania zabiegu w porównaniu do dnia bez dializy.
Słowa kluczowe: składniki odżywcze, sposób żywienia, schyłkowa niewydolność nerekKey words: nutrients, food intake, end stage renal disease
WSTĘP
Dane epidemiologiczne wskazują, że liczba pacjentów dializowanych na świecie gwał-townie rośnie i w roku 2010 przekroczy 2,5 mln osób [6, 7]. W Polsce, według danych sza-cunkowych, liczba pacjentów leczonych nerkozastępczo wzrosła do około 20 000 w 2005 roku, a w 2010 roku wynosić będzie blisko 27500 [10].
Obecnie obok ciągłego zwiększania dostępności terapii nerkozastępczej celem stało się również osiągnięcie długoletniego przeżycia i zapewnienie chorym dializowanym odpowied-niej jakości życia. Wielu pacjentów rozpoczynających leczenie dializami wykazuje cechy niedożywienia, co znacznie pogarsza rokowanie co do długości życia, wystąpienia powikłań, a ponadto stanowi niezależny czynnik chorobowości (np. większa skłonność do infekcji, wolniejsze gojenie się ran, zaburzenia układu sercowo–naczyniowego) i śmiertelności w tej grupie chorych [9]. Jednym z czynników prowadzących do nieodpowiedniej podaży energii może być częsta hospitalizacja. Wśród innych przyczyn prowadzących do opuszczania po-siłków najczęściej wymieniane są: częste testy laboratoryjne wymagające pozostawania na
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 15�-16�
160 Nr 1
czczo, modyfikacje zaplanowanych dializ, zmęczenie po dializach oraz zbyt restrykcyjna, niedostosowana do preferencji pacjenta i niesmaczna ze względu na ograniczenia dietetyczne (podaż płynów, elektrolitów) dieta [5].
Celem przeprowadzonego badania była analiza wpływu rytmu (dzień z/bez dializy) i pory (godziny rozpoczęcia) zabiegu dializy na spożycie wybranych składników pokarmowych (energii, białka, tłuszczu, węglowodanów, potasu i fosforu) przez pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek.
MATERIAŁ I METODY
Badanie przeprowadzono w grupie 38 pacjentów warszawskiej stacji dializ leczonych hemodializa-mi trzy razy w tygodniu w systemie trzyzmianowym: I zmiana: 6.30 - 10.30, II zmiana: 11.30 - 15.30 i III zmiana: 16.30 - 20.30 w okresie od października do grudnia 2004 roku. W badaniu uczestniczyło osiemnaście kobiet (wiek 38 – 73) i dwudziestu mężczyzn (wiek 30 - 79 lat). Średni czas leczenia nerko-zastępczego wynosił około 5 lat (60,5 miesiąca). Sposób żywienia badanych osób oceniono na podstawie jadłospisów uzyskanych metodą bieżącego notowania (4 dni - w tym 2 z dializami) oraz wywiadu o spo-życiu w ciągu ostatnich 24-godzin. Zebrane jadłospisy zweryfikowano i przeliczono z miar domowych na jednostki wagowe przy pomocy albumu produktów i potraw [11], w przypadku potraw przyjęto receptury podane przez Nadolną i wsp. [8]. Wartość energetyczną i odżywczą dziennej racji pokarmowej (wartość średnia z dni dializ i bez dializ) obliczono przy pomocy programu komputerowego Dietetyk 2 z bazą danych z wartością odżywczą produktów spożywczych [4]. Wyniki przedstawiono w postaci całkowitego spożycia dobowego i w przeliczeniu na kg masy ciała oraz jako procent energii. Wartość energetyczną i spożycie białka przez osoby dializowane wyrażono w przeliczeniu na kg rzeczywistej masy ciała. W oce-nie żywienia nie uwzględniono suplementów diety. Analizę statystyczną z zastosowaniem test t-Studenta oraz jednoczynnikowej analizy wariancji wykonano w programie Statistica 6.0.
WYNIKI I DYSKUSJA
Porównanie średniego spożycia energii i wybranych składników pokarmowych przez ba-dane osoby w dniu dializy oraz dniu bez dializy przedstawiono w tabeli I.
Tabela I. Zawartość energii oraz wybranych składników pokarmowych w dziennych racjach pokar-mowych pacjentów w dniu dializy oraz dniu bez dializy
Energy and nutrients content in daily food rations – comparison of days with and without dialysis
Wykazano, że w ponad połowie grupy kobiet (n = 10) wartość energetyczna diety z dnia dializ była wyższa niż z dnia, w którym nie odbywał się zabieg. Odwrotną natomiast ten-dencję zaobserwowano wśród mężczyzn, u których wartość energetyczna diety była wyższa w dniu bez hemodializy. Jednakże różnice te w obu grupach nie były istotne statystycznie. Zabieg dializy nie miał również istotnego wpływu na poziom białka, udział tłuszczu i węglo-wodanów oraz zawartość fosforu w diecie osób dializowanych. Spożycie potasu było istotnie niższe w dniu zabiegu hemodializy w porównaniu do dnia bez zabiegu w grupie mężczyzn, natomiast nie wykazano takiej zależności w przypadku kobiet. Według Eschleman [2] oso-bom pozostającym na hemodializie trudno osiągnąć zalecany poziom energii i białka w diecie ze względu na długi czas dializowania, podczas którego posiłki nie są spożywane. Burro-wes i wsp. [1] zaobserwowali niższą wartość energetyczną diety oraz niższe spożycie białka w dniu przeprowadzania dializy w porównaniu do dnia bez zabiegu. Jednakże pacjenci, którzy uczestniczyli w badaniu własnym w większości spożywali posiłek w trakcie trwania zabiegu hemodializy. W efekcie zabieg dializy nie wpływał istotnie na zawartość energii i podstawo-wych składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej. Podobne wyniki, choć na mało licznej populacji, uzyskał Kloppenburg i wsp. [3].
Porównanie zawartości energii oraz wybranych składników pokarmowych w dziennych racjach pokarmowych pacjentów z uwzględnieniem pory zabiegu dializacyjnego przedsta-wiono w tabeli II.
Tabela II. Zawartość energii oraz wybranych składników pokarmowych w dziennych racjach pokar-mowych pacjentów z uwzględnieniem pory zabiegu dializacyjnego
Energy and nutrients content in daily food rations – comparison of time shift of dialysis
* różnica istotna statystycznie przy p ≤ 0,05 ** zmiana II vs. III, test t-Studenta, p = 0,02
Zaobserwowano, że średnia wartość energetyczna diety badanych osób była istotnie wyż-sza na II zmianie w porównaniu do III zmiany (poziom istotności p = 0,02). Pora dializ nie różnicowała jednak w istotny statystycznie sposób wartości energetycznej diety osób diali-zowanych w przeliczeniu na kg rzeczywistej masy ciała na poszczególnych zmianach (po-ziom istotności p = 0,07). Średnie spożycie białka wyrażone w g/kg m.c. było niższe u osób leczonych na III zmianie (0,7 g) w porównaniu z dwoma pozostałymi (0,8 g). Jednakże pora dializ nie wpływała w istotny statystycznie sposób na spożycie tego składnika. Pora hemo-
Dializy a spożycie składników pokarmowych
162 Nr 1
dializy miała natomiast istotny wpływ na udział węglowodanów (p = 0,04) w diecie bada-nych pacjentów. Średnie spożycie węglowodanów (wyrażone jako % energii) było najwyższe u pacjentów z drugiej zmiany (53,4 %), a najniższe u osób z trzeciej (46,3 %). Odwrotną tendencje (poziom istotności p = 0,1) wykazano natomiast w przypadku tłuszczu; średnie spożycie tego składnika było najwyższe u osób z trzeciej zmiany (38,9 %), a najniższe na zmianie drugiej (33,3 %). Prezentowane wyniki, ze względu na małą liczebność grupy i brak danych literaturowych, sugerują potrzebę dalszych badań na większych grupach pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek.
WNIOSKI
1. Poddawanie się zabiegowi dializy nie zmienia w sposób istotny wartości energetycznej oraz zawartości podstawowych składników odżywczych w dziennych racjach pokarmowych ba-danych osób w porównaniu do poziomu tych składników w dniu bez hemodializy.
2. Pora zabiegu hemodializy istotnie wpływa na udział węglowodanów w dziennej racji po-karmowej badanych osób. Ponadto osoby poddawane dializie na II zmianie charakteryzo-wał bardziej prawidłowy sposób żywienia: istotnie wyższe spożycie energii w porówna-niu do pacjentów poddawanych dializie na III zmianie oraz tendencja do niższego udzia-łu tłuszczu w dziennej racji pokarmowej w porównaniu do dwóch pozostałych zmian. Można więc przypuszczać, że wprowadzenie rotacji w systemie zmianowym wywarłoby korzystny wpływ na sposób żywienia badanych osób w dłuższym okresie.
3. Ze względu na trudności w realizowaniu zaleceń dietetycznych i jednoczesne ryzyko niedożywienia, pacjenci hemodializowani powinni być objęci edukacją żywieniową pro-wadzoną przez wykwalifikowanego dietetyka.
A . Wy s z o m i e r s k a , L . N a r o j e k , J . M y s z k o w s k a - Ry c i a k
WPŁYW RYTMU I PORY DIALIZ NA SPOŻYCIE WYBRANYCH SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH PRZEZ PACJENTÓW ZE SCHYŁKOWĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ NEREK
Streszczenie
Celem przeprowadzonego badania była analiza wpływu rytmu (dzień z/bez dializy) i pory (godzi-ny rozpoczęcia) zabiegu hemodializy na spożycie energii, białka, tłuszczu, węglowodanów, potasu i fosforu przez 38 pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek. Wykazano, że pora przeprowadzania dializy istotnie wpływała na udział węglowodanów w dziennej racji pokarmowej badanych osób oraz na wartość energetyczną diety (II zmiana vs. III). Nie stwierdzono natomiast różnic w zawartości energii, białka, węglowodanów, tłuszczu, fosforu i potasu (kobiety) w diecie w dniu przeprowadzania zabiegu w porównaniu do dnia bez dializy.
A. Wyszomierska, L. Narojek, J. Myszkowska-Ryciak
16�Nr 1
A . Wy s z o m i e r s k a , L . N a r o j e k , J . M y s z k o w s k a - Ry c i a k
THE INFLUENCE OF DIALYSIS’S DAY AND TIME SHIFTS ON SELECTED NUTRIENTS INTAKE BY PATIENTS WITH END STAGE RENAL DISEASE
Summary
The influence of dialysis’s day and time shifts on selected nutrients intake was examined on 38 pa-tients with end stage renal disease. Time shift of dialysis influenced significantly carbohydrates content (all groups) and energy content (time shift II vs. III) in daily food rations. There were no differences in energy, protein, fat, carbohydrates potassium (women) and phosphorous intake between day with and without dialysis. Our data strongly suggest that constant dietician care might be essential to correct nu-trients intake and prevent possible deficiencies among patients with end stage renal disease.
PIŚMIENNICTWO
1. Burrowes J. D., Larive B., Cockram D.B. i wsp.: Effects of dietary intake, appetite and eating habits on dialysis and non- dialysis treatment days in hemodialysis patients: cross- sectional results from the HEMO study. J Ren Nutr. 2003, 13, 3, 191-198.
2. Eschleman M.: Introductory nutrition and nutrition therapy. Lippincott. Philadelphia, New York 1996.
3. Kloppenburg W.D., Stegman C.A., Hooyschuur M., Van Der Ven J. i wsp.: Assessing dialysis ad-equacy and dietary intake in the individual hemodialysis patient. Kidney Int., 1999, 55, 5, 1961-1969.
4. Kunachowicz H., Nadolna J., Iwanow K., Przygoda B.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. IŻŻ, Warszawa 1998.
5. Laville M., Fouque D.: Nutritional aspects in hemodialysis. Kidney International. 2000, 58, supl. 76, 133-139.
6. Lysaght M.: Maintenance dialysis populationdynamics: current trends and long –term implications. J. Am. Soc. Nephrol., 2002, 13, 37– 40.
7. Moeller S., Gioberge S., Brown G.: ESRD patients in 2001: global overview of patients, treatment modalities and development trend. Nephrol. Dial. Transplant. 2002, 17, 2071-2076.
8. Nadolna I., Kunachowicz H., Iwanow K.: Potrawy – skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa 1994.
9. Rutkowska D., Hruby Z., Weyde W., Czyż W.: Leczenie niedoborów białkowo–kalorycznych u cho-rych przewlekle dializowanych. Nefrol. Dial. Pol. 2000, 4, 3, 182-186.
10. Rutkowski B., Rutkowski P.: Epidemiologia schyłkowej niewydolności nerek; w: Rutkowski B.: Dializoterapia w praktyce lekarskiej. Makmedia, Gdańsk 2004.
11. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000.
The purpose of this study was the determination of the content of chromium, zinc, copper, manganese, iron and nickel in some slimming preparations by flame atomic absorption spectrometry. The amounts of these microelements may be trea-ted as sufficiently supplementing food rations.
Obesity is considered to be a civilization disease; it is a pathological syndrome of the organ-ism, characterized by the excessively body mass. Obesity involves the excessive development of the adipose tissue, depending on the increase of the amount of fat in adipose cells (adipocytes) – (hypertrophic obesity), or in the increase of the number of adipose cells (hyperplastic obesity); it may also be a result of both phenomena simultaneously. Concerning the etiopathogenesis, one can distinguish: primary obesity – nutritional, occurring as a result of the joint action of genetic (diabetes, hyperlipidemia) and environmental factors (e.g. lifestyle, excessive consumption of fats); and secondary obesity, which is a symptom of e.g. metabolic diseases.
In abdominal obesity (as opposed to cluneal-femoral obesity), there may occur the so-called polymetabolic syndrome, characterized by e.g. disturbance of glucose tolerance, or hyperinsulinemia. In case of obesity and high-energy diet, the visceral adipose tissue releases large amounts of fatty acids (FFA), which causes the increase of their concentration in the blood serum. FFA influence, among others, the decrease of glucose uptake by the cells, and in the liver, they inhibit the degradation of insulin excess. This leads to insulin resistance, which is related to a decreased sensitivity of insulin receptors. Following this the risk of type
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 165-170
166 Nr 1
2 diabetes occurrence increases. Nevertheless, despite the research already accomplished, the mechanism connecting obesity and insulin resistance has not been fully explained [7,14].
It has been found out that metabolism of carbohydrates and fats in the human organism is related to some microelements, and the disturbance of their homeostasis may have an indirect relationship to obesity [2, 9]. The purpose of this study was the determination of the content of chromium, zinc, copper, manganese, iron and nickel (elements that are involved in the proc-esses mentioned above) in chosen slimming preparations.
MATERIAL AND METHODS
The subject of the analysis were the preparations considered to be nutriceuticals, assisting individual in slimming regime: Bio C.L.A (capsules), Bioslank (capsules), Chudeus-syt (tablets), Fat Burner (tab-lets), Slim Trio (capsules), which were bought in pharmacy shops in Lublin in 2005. Five samples were examined (five different batches) of each preparation, in two parallel runs.
Samples (10 – 20 capsules/ tablets) were dry-mineralized in the muffle furnace at 450oC. The incin-eration process was accelerated by means of the 20 % w/w aqueous solution of nitric acid (V) (HNO3 - Suprapur, Merck) and ashes were dissolved in 15 % w/w aqueous solution of hydrochloric acid (HCl – Suprapur, Merck) and quantitatively transferred to scaled flasks using deionised water. In the miner-alized material, the contents of chromium, zinc, copper, manganese and iron were determined directly from the aqueous phase by flame atomic absorption spectrometry, in Thermo Elemental SOLAAR M5 apparatus. Nickel ions were transferred into a complex with pyrrolidinecarbodithionic acid ammonium salt (Fluka, purum p.a.) in the environment of the citrate buffer (with 6.5 pH) and were extracted to the organic phase, which was 4-methylopentane-2-on (Merck – for extraction analysis), saturated with deionised water. The results (the arithmetic mean, standard deviation and the range of content) are pre-sented per one capsule / tablet and in µg/g of the preparation.
To describe the precision of the determination of the given elements the analysis of a certificated reference material (INCT-MPH-2) prepared at the Institute of Nuclear Chemistry and Technology was performed. The determined units (ppm) were as follows: Cr 1.65 ± 0.09 (1.69 ± 0.13 declared amount), Zn 33.8 ± 0.8 (33.5 ± 2.1), Cu 7.71 ± 0.42 (7.77 ± 0.53), Mn 186 ± 3 (191 ± 12), Fe 447 ± 7 (460), Ni 1.52 ± 0.07 (1.57 ± 0.16), respectively.
RESULTS AND DISCUSSION
The content of chromium was varied as some preparations had this element as an active substance (Bioslank contained 10 µg Cr/caps. and Fat Burner 50 µg/tabl.) The contents of chromium determined in this preparations (Bioslank and Fat Burner) were close to the values declared by the producers. The smallest amount of this element, on average 0.21 µg/caps. (0.15 µg/g) was found in Bio C.L.A. This preparation contained also the lowest amount of zinc, on average 0.48 µg/caps. (0.36µg/g). The maximum amount of this element was deter-mined in Slim Trio 7.79 µg/caps. (19.1 µg/g). The content of copper was on average between 0.40 µg in a capsule (0.30 µg/g of Bio C.L.A.) and 6.13 µg/caps. (14.8 µg/g of Slim Trio). The determined amounts of manganese and iron in individual preparations were more varied. The content of manganese fitted into the range, on average, between 0.06 µg/caps. (0.06 µg/g Bio C.L.A.) and 30.5 µg/g in a capsule of Slim Trio, while the content of iron was between 2.76 µg/caps. to 1254 µg/caps. (1229 µg/g in Fat Burner). The determined content of nickel oscil-lated between, on average, 0.08 µg/caps. to 1.13 µg in a capsule of Slim Trio (2.74 µg/g).
J. Błoniarz, S. Zaręba
167Nr 1
Contemporary medicine connects the mechanism of obesity and related with it diabetes (in particularly type 2), among others, with a disturbance of mineral homeostasis [5] (includ-ing homeostasis of some trace elements [9]). Microelements such as: chromium, zinc, copper or nickel, found in proper amounts in the organism, are a precondition to many physiological processes. They are included in many enzymes, or catalyze some biochemical transformations on the cellular level [9, 12].
Table I. Chromium, zinc and copper content in slimming preparations ( x ± SD, range)
Name of preparationChromium Zinc Copper
μg/capsule(tablet)
μg/g preparation
μg/capsule(tablet)
μg/g preparation
μg/capsule(tablet)
μg/g preparation
Bio C.L.A.(capsule, m*) = 1.347)
0.21 ± 0.030.15 – 0.23
0.15 ± 0.030.11 – 0.17
0.48 ± 0.050.40 – 0.53
0.36 ± 0.040.30 – 0.39
0.40 ± 0.060.33 – 0.48
0.30 ± 0.050.24 – 0.36
Bioslank(capsule, m = 0.435)
10.6 ± 0.489.85 –11.1
24.41 ± 1.1022.64 – 25.40
2.72 ± 0.462.72 – 3.51
6.28 ± 1.105.21 – 8.15
0.41 ± 0.020.37 – 0.43
0.95 ± 0.060.85 – 0.99
Chudeus-syt(tablet, m = 0.525)
0.37 ± 0.050.30 – 0.42
0.70 ± 0.100.57 – 0.80
4.36 ± 0.593.61 – 4.94
8.31 ± 1.066.95 – 9.33
1.54 ± 0.281.21 – 1.96
2.93 ± 0.502.33 – 3.69
Fat Burner(tablet, m = 1.015)
51.4 ± 0.6551.0 – 52.5
50.64 ± 0.6450.20 – 51.75
3.24 ± 1.032.21 – 4.38
3.24 ± 0.972.25 – 4.29
0.50 ± 0.080.40 – 0.57
0.49 ± 0.080.39 – 0.56
Slim Trio(capsule, m = 0.415)
0.73 ± 0.060.65 – 0.80
1.78 ± 0.161.57 - 1.95
7.79 ± 0.267.54 – 8.11
19.1 ± 0.8118.4 – 20.4
6.13 ± 0.275.78 - 6.46
14.8 ± 0.7613.8 – 15.7
*) mass of capsule or tablet, g
Table II. Manganese, iron and nickel content in slimming preparations ( x ± SD, range)
Name of preparationManganese Iron Nickel
μg/capsule(tablet)
μg/g preparation
μg/capsule (tablet)
μg/g preparation
μg/capsule(tablet)
μg/g preparation
Bio C.L.A.(capsule, m*) = 1.347)
0.06 ± 0.010.05 – 0.08
0.06 ± 0.030.04 – 0.11
2.76 ± 0.67 2.00 – 3.55
2.04 ± 0.501.47 – 2.65
0.09 ± 0.010.08 – 0.09
0.07 ± 0.010.06 – 0.07
Bioslank(capsule, m = 0.435)
1.39 ± 0.221.15 – 1.71
3.19 ± 0.502.64 – 3.92
25.6 ± 4.19 20.1 – 30.1
58.9 ± 9.8046.1 – 69.2
0.08 ± 0.020.05 – 0.10
0.20 ± 0.050.13 – 0.24
Chudeus-syt(tablet, m = 0.525)
13.7 ± 1.2612.4 –15.8
26.5 ± 2.1824.0 – 29.8
62.6 ± 13.1 53.4 – 85.7
119 ± 24.2101 – 162
0.16 ± 0.010.14 – 0.17
0.30 ± 0.020.27 – 0.33
Fat Burner(tablet, m = 1.020)
10.9 ± 0.989.82 – 12.0
10.7 ± 0.979.63 – 11.8
1254 ± 82.11126 –1326
1229 ± 79.61104 –1300
0.84 ± 0.080.74 – 0.92
0.83 ± 0.080.73 – 0.91
Slim Trio(capsule, m = 0.415)
12.5 ± 0.7912.0 – 13.8
30.5 ± 1.7829.0 - 33.4
81.9 ± 4.72 75.5 – 87.5
201 ± 10.8183 - 213
1.13 ± 0.071.04 - 1.22
2.74 ± 0.192.50 – 3.00
*) mass of capsule or tablet, g
The significance of chromium (+3) in many medical cases is essential, but has not been fully explained yet. This element has been considered indispensable in the proper metabolism of carbohydrates, fats and proteins. A diet deficient in chromium may lead to hypercholeste-rolemia and insulin resistance [1, 5]. The administration of 1000 µg of chromium picolinate daily results in the decrease in the level of cholesterol [3]. A diet with additional amounts of Cr, Zn and Se, used in animals, results in the reduction of their body mass and adipose tissue
Mikroelementy w preparatach wspomagających odchudzanie
168 Nr 1
as compared to animals supplied with non-supplemented food [2]. The chromium preparation administered to patients suffering from type 2 diabetes positively influenced the glycemia control, causing the increase in sensitivity of insulin receptors [4].
Moreover, it has been found out that there exists a complex relationship between the con-tent of zinc in the cells of the human organism and the occurrence of obesity and insulin resistance, leading to type 2 diabetes [10]. This element influences the metabolism of fatty acids. The addition of zinc to the high-fat diet resulted in the decrease in obesity in animals as compared to a control group [11]. The level of zinc in the serum of children and obese adults has been observed to be lower than in the control group, and there has been a negative correla-tion between the content of this element in the serum, and the thickness of skin folds [9].
As for copper [9], no relevant difference in the content of this element in the blood serum of obese and non-obese people have been reported. However, the authors noticed the directly proportional dependence between its content and the thickness of skin folds.
The transformation of carbohydrates, fats and cholesterol in the organism is also effected by manganese. This element participates in diabetes prevention [12].
Each of the examined preparations had a different qualitative composition, thus, they were different in relation to microelements contained in them. As a confirmation, numerous exam-ples could be quoted here [8, 6, 13]. Two of the studied preparations contained the addition of chromium (Bioslank 10 μg/caps. and Fat Burner 50 μg/tabl. ), the content of other elements, though, dependend on only the specific organic components of capsule or tablet.
CONCLUSIONS
1. The studied slimming preparations may supplement food rations in mineral compounds essential for humans.
2. The determined levels of chromium in preparations with its addition (Bioslank and Fat Burner) were comparable with the amount declared by the producers, while the contents of the other elements studied depended on the share of other organic compounds.
Concerning the etiopathogenesis, one can speak about the following types of obesity: primary – nu-tritional, occurring as a result of the joint action of genetic and environmental factors, and secondary obesity – which is a symptom of e.g. metabolic diseases. It has been found out that metabolism of car-bohydrates and fats in human organism is connected with some microelements, and the occurrence of obesity may indirectly be connected with the disturbances of homeostasis.
The purpose of this study was determination of the content of chromium, zinc, copper, manganese, iron and nickel (elements that are involved in the processes mentioned above) in slimming preparations: Bio C.L.A., Bioslank, Chudeus-syt, Fat Burner, Slim Trio. The samples were mineralized at 450oC, and the determination of elements was performed using the absorption atomic spectrometry. The determined amounts of the examined elements may be regarded as the complementary daily demand of the organism for those elements.
Metabolizm węglowodanów i tłuszczów w organizmie człowieka związany jest z udziałem niektó-rych mikroelementów, a wystąpienie otyłości może pośrednio wiązać się z zaburzeniem ich homeostazy. Celem pracy było określenie zawartości chromu, cynku, miedzi, manganu, żelaza i niklu (pierwiastków, które mają największy związek z wymienionymi procesami), w preparatach wspomagających odchu-dzanie: Bio C.L.A., Bioslank, Chudeus-syt, Fat Burner, Slim Trio. Próbki mineralizowano w temp. 450ºC, a oznaczenia pierwiastków wykonano stosując płomieniową absorpcyjną spektrometrię atomo-wą w aparacie SOLAAR M5, firmy Thermo Elemental. Ilości wymienionych mikroelementów w bada-nych preparatach można traktować jako uzupełniające dzienne racje pokarmowe.
REFERENCES
1. Anderson R.A.: Chromium as an Essential Nutrient for Humans. Regulatory Toxicol. Pharmacol., 1997, 26, S35-S41.
2. Bock B.C., Kanarek R.B., Aprille J.R.: Mineral Content of Diet Alters Sucrose-Induced Obesity in Rats. Physiol. Behav., 1995, 57, 659-668.
3. Boyd S.G., Boone B.E., Smith A.R., Conners J., Dohm G.L.: Combined dietary chromium picolinate supplementation and an exercise program leads to a reduction of serum cholesterol and insulin in college-aged subjects. J. Nutr. Biochem., 1998, 9, 471-475.
4. Ghosh D., Bhattacharya B., Mukherjee B., Manna B., Sinha M., Chowdhury J., Chowdhury S.: Role of chromium supplementation in Indians with type 2 diabetes mellitus. J. Nutr. Biochem., 2002, 13, 690-697.
5. Guerrero-Romero F., Rodríguez-Morán M.: Complementary Therapies for Diabetes: The Case for Chromium, Magnesium, and Antioxidants. Arch. Med. Res., 2005, 36, 250-257.
6. Krejčová A., Kahoun D., Černohorský T., Pouzar M.: Determination of macro and trace element in multivitamins preparations by inductively coupled plasma optical emission spectrometry with slurry sample introduction. Food Chem., 2006, 98, 171-178.
8. Leśkiewicz A., Jaworska K., Żyrnicki W.: Macro- and micro-nutrients and their bioavailability in polish herbal medicaments. Food Chem., 2006, 99, 670-679.
9. Perrone L., Gialanella G., Moro R., Feng S.L., Boccia E., Palombo G., Carbone M.T., Di Toro R.: Zinc, copper, and iron in obese children and dolescents. Nutr. Res., 1998, 18, 183-189.
10. Sakurai H., Adachi Y.: The pharmacology of the insulinomimetic effect of zinc complexes. BioMe-tals, 2005, 18, 319-323.
11. Tallman D.L., Taylor C.G.: Effects of dietary fat and zinc on adiposity, serum leptin and adipose fatty acid composition in C57BL/6J mice. J. Nutr. Biochem., 2003, 14, 17-23.
12. Thompson K.H., Godin D.V.: Micronutrients and antioxidants in the progression of diabetes. Nutr. Res., 1995, 15, 1377-1410.
13. Wagner M., Rostam-Khani P., Wittershagen A., Rittmeyer C., Kolbesen B.O., Hoffmann H.: Trace element determination in drugs by total-reflection X-ray fluorescence spectrometry. Spectrochim. Acta, Part B, 1997, 52, 961-965.
Mikroelementy w preparatach wspomagających odchudzanie
170 Nr 1
14. Walker M.: Obesity, Insulin Resistance, and Its Link to Non-Insulin-Dependent Diabetes Mellitus. Metabolism, 1995, 44, Suppl. 3, 18-20.
J. Błoniarz, S. Zaręba
IZABELA BOLESŁAWSKA, JULIUSZ PRZYSŁAWSKI
ANALIZA SPOSOBU ŻYWIENIA KOBIET I MĘŻCZYZN W ZRÓŻNICOWANYCH WIEKOWO OKRESACH ŻYCIA - ENERGIA
ORAZ SKŁADNIKI PODSTAWOWE
ANALYSIS OF NUTRITIONAL HABITS OF VARIOUSLY AGED MEN AND WOMEN – ENERGY VALUE AND BASIC NUTRIENTS
Katedra i Zakład Bromatologii Akademia Medyczna w Poznaniu
Porównano sposób żywienia w zróżnicowanych wiekowo grupach kobiet i męż-czyzn mieszkańców Wielkopolski. Z przeprowadzonych badań wynika, że poziom spożycia analizowanych składników odżywczych oraz ich gęstość żywieniowa były niezależne od wieku badanych, natomiast różnice statystycznie istotne dotyczące wybranych składników odżywczych były związane z płcią.
Słowa kluczowe: kobiety, mężczyźni, składniki odżywcze, poziom spożycia, gęstość żywie-niowa
Key words: women, men, nutritional components, food intake, nutritional density
WSTĘP
Modyfikacja stylu życia jest wielkim wyzwaniem dla Polski - kraju, w którym problem chorób dietozależnych stał się zagadnieniem wiodącym w dziedzinie epidemiologii żywie-niowej [6, 11]. Koniecznością staje się profilaktyka żywieniowa oraz kreowanie prozdrowot-nych zachowań żywieniowych poprzez podejmowanie badań interwencyjnych polegających na zdiagnozowaniu sposobu żywienia określonych grup ludności zróżnicowanych w zakresie płci i wieku, które mogą determinować sposób żywienia oraz warunkować zachorowalność na niektóre metaboliczne choroby cywilizacyjne [1, 4, 10].
Kierując się powyższym podjęto badania, których celem było porównanie sposobu żywie-nia zróżnicowanej wiekowo populacji kobiet i mężczyzn z regionu Wielkopolski charaktery-zującego się wyraźnie zaznaczonym konserwatyzmem żywieniowym, w aspekcie istnienia żywieniowych czynników ryzyka rozwoju niektórych chorób dietozależnych.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 171-176
172 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto wybraną losowo grupę - 417 kobiet w wieku 25-39 lat (masa ciała xśr.= 62,1 kg, BMI xśr.=22,8) i 594 kobiet w wieku 40-65 lat (masa ciała xśr.= 63,5 kg, BMI xśr.=23,8) oraz 279 męż-czyzn w wieku 25-39 lat (masa ciała xśr.= 79,0 kg, BMI xśr.=24,8) i 462 mężczyzn w wieku 40-65 lat (masa ciała xśr.= 80,2 kg, BMI xśr.=25,7). Badania prowadzono w latach 2002-2005.
Podstawą oceny poziomu spożycia składników odżywczych był jednokrotny wywiad żywieniowy o spożyciu w ciągu ostatnich 24 godzin. Do analizy wyników wykorzystano komputerowe bazy danych przygotowane na podstawie „Tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych” [7]. Ocenę poziomu spożycia przeprowadzono w oparciu o aplikację przygotowaną w programie Microsoft Access 2000 [9]. Ocenę stopnia realizacji norm żywienia przeprowadzono wykorzystując krajowe normy ży-wienia [13], natomiast gęstość żywieniową oceniono w oparciu o zalecenia FAO/WHO [8].
Hipotezę o istotności różnic pomiędzy udziałem energii oraz gęstością żywieniową poszczególnych składników w CRP kobiet i mężczyzn testowano testem U Manna - Whitneya na poziomie istotności α=0,05.
WYNIKI I I DYSKUSJA
Jak wynika z danych zawartych w tabeli I, wartość energetyczna całodziennych racji pokarmowych (CRP) kobiet wynosiła około 2000kcal, natomiast mężczyzn była średnio o 1/4 wyższa (około 2700 kcal). Przeciętna zawartość białka w racjach pokarmowych kobiet wynosiła 65 – 66g, tłuszczu 80g oraz 270g węglowodanów. W przypadku mężczyzn zawar-tość tych samych składników była następująca: białko – 89 g, tłuszcz - 109 – 110g, węglo-wodany – około 345g. Udziały energii z tych składników były bardzo zbliżone: dla białka około 13%, tłuszczu – 35% i węglowodanów – od 50 do 52%, (w tym około 25% energii z sacharozy). Zawartość błonnika pokarmowego wahała się od około 18g w przypadku CRP kobiet do 22g w racjach pokarmowych mężczyzn a zatem w obu grupach na poziomie zbyt niskim w stosunku do zalecanych 27 - 40g. Jest to zjawisko wysoce niepokojące, ponieważ niedoborom błonnika pokarmowego w diecie przypisuje się powstawanie i rozwój chorób przewodu pokarmowego oraz innych schorzeń metabolicznych [3, 5]. Cechą charaktery-styczną CRP obydwu badanych grup, była wysoka zawartość cholesterolu pokarmowego, zwłaszcza w przypadku racji pokarmowych mężczyzn, alarmująco przekraczająca zalecane 300mg [12].
Wartości analizowanych składników odżywczych były niezależne od wieku badanych, natomiast różnice statystycznie istotne były związane z płcią i dotyczyły procentu energii z węglowodanów i sacharozy oraz białka w grupie badanych poniżej 39 roku życia. Ana-liza gęstości żywieniowej dla wybranych składników pokarmowych (tabela II), wykazała przekroczenie górnego zakresu zaleceń żywieniowych dla białka (CRP zarówno kobiet i mężczyzn) i tłuszczu (CRP mężczyzn) oraz wartości poniżej dolnej granicy zaleceń dla węglowodanów [8]. Zaobserwowane nieprawidłowości w sposobie żywienia stanowią za-tem prognostycznie niekorzystny czynnik w aspekcie profilaktyki chorób układu krążenia, tym bardziej, że już sama płeć męska uważana jest za niezależny czynnik rozwoju choroby wieńcowej [4, 10]. Również u kobiet powyżej 50 roku życia obserwuje się wzrost częstości przypadków nadwagi i otyłości, przyspieszenie ubytku tkanki kostnej, wzrost zachorowal-ności na choroby układu sercowo-naczyniowego [1]. Zatem zaobserwowane, nieprawidło-we zbilansowanie CRP, wysoki poziom spożycia cholesterolu, wysoki udział energii z sa-
I. Bolesławska, J. Przysławski
17�Nr 1 Sposób żywienia kobiet i mężczyzn
Tabela I. Zawartość wybranych składników odżywczych występujących w CRP badanych grup ko-biet i mężczyzn
Content of selected food components in daily food rations taken by men and women
K – kobiety; M – mężczyźni; X – wartość średnia; SD – odchylenie standardowe średniej arytmetycznej
0
20
40
60
80
100
120
Energia (kcal) Bia ko (g) T uszcz (g) W glowodany (g)
kobiety 25-39 lat kobiety 40-60 lat m czy ni 25-39 lat m czy ni 40-60 lat
Ryc. 1 Stopień realizacji zalecanych norm dla wybranych składników odżywczych występujących w CRP badanych grup kobiet i mężczyzn
Realization of recommended allowances for energy value and basic nutrients in daily food rations of men and women
174 Nr 1
charozy oraz niska podaż błonnika pokarmowego może stanowić także dodatkowy czynnik ryzyka niedokrwiennej choroby serca oraz innych metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Biorąc pod uwagę płeć oraz przedziały wiekowe, zaobserwowano różnice statystycznie istotne dla gęstości żywieniowej białka w przypadku kobiet i mężczyzn poniżej 39 roku ży-cia oraz dla węglowodanów i błonnika – niezależnie od wieku badanych. Z analizy ryciny 1 wynika, że stopień realizacji norm na poziomie zalecanym dla energii oraz analizowanych składników odżywczych wahał się od około 75 do 110 %. Realizacja norm dla energii wy-nosiła około 90%, natomiast w przypadku tłuszczu przekraczała 100%, a wiek badanych oraz płeć nie miały istotnego znaczenia. W przypadku węglowodanów lepszą realizacją charakteryzowały się CRP kobiet (około 85% normy vs. 75% CRP mężczyzn), natomiast w przypadku białka zaobserwowano sytuację odwrotną – CRP mężczyzn – pełna realizacja normy zalecanej vs. CRP kobiet – realizacja normy zaledwie w 80%. Warto podkreślić, że bardzo zbliżone wyniki uzyskano we wcześniejszych badaniach dotyczących sposobu żywienia mieszkańców Wielkopolski [2].
WNIOSKI
1. Sposób żywienia badanej grupy odbiegał od przyjętych kanonów żywieniowych.2. Poziom spożycia analizowanych składników odżywczych i ich gęstość żywieniowa były
niezależne od wieku kobiet i mężczyzn, natomiast różnice statystycznie istotne były związane z płcią badanych.
3. Konieczna wydaje się być dalsza edukacja żywieniowa we wszystkich badanych grupach kobiet i mężczyzn niezależnie od wieku i płci.
I. Bolesławska, J. Przysławski
Tabela II. Gęstość żywieniowa wybranych składników odżywczych występujących w CRP badanych grup kobiet i mężczyzn
Nutritional density of selected food components in daily food rations taken by men and women
* Zalecenia dotyczące gęstości żywieniowej FAO/WHO 1998 r.
175Nr 1
I . B o l e s ł a w s k a , J . P r z y s ł a w s k i
ANALIZA PORÓWNAWCZA SPOSOBU ŻYWIENIA KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYCH OKRESACH ŻYCIA – ENERGIA SKŁADNIKI PODSTAWOWE
Streszczenie
Celem pracy były badania dotyczące porównania sposobu żywienia zróżnicowanej wiekowo popu-lacji kobiet i mężczyzn z regionu Wielkopolski w aspekcie żywieniowych czynników ryzyka rozwoju niektórych chorób dietozależnych.
Na podstawie uzyskanych wyników badań stwierdzono, że sposób żywienia badanej grupy był nie-prawidłowy. Poziom spożycia analizowanych składników odżywczych był niezależny od wieku ba-danych, natomiast różnice statystycznie istotne były związane z płcią i dotyczyły procentu energii z węglowodanów i sacharozy oraz białka w grupie badanych poniżej 39 roku życia. W przypadku gęstości żywieniowej statystycznie istotne różnice pomiędzy płciami dotyczyły białka - w młodszej grupie wie-kowej węglowodanów i błonnika – w obu grupach wiekowych. W związku z powyższym konieczna wydaje się być dalsza interwencja żywieniowa we wszystkich grupach badanych osób niezależnie od płci czy wieku.
I . B o l e s ł a w s k a , J . P r z y s ł a w s k i
ANALYSIS OF NUTRITIONAL HABITS OF VARIOUSLY AGED MEN AND WOMEN – ENERGY VALUE AND BASIC NUTRIENTS
Summary
The aim of the investigation was to compare the nutritional habits of different age groups for both genders in Wielkopolska region. Analysis of food intake was in the context of the risk of diet-related diseases. The results revealed that nutritional habits of investigated group are incompatible with com-monly recognized DFRs. Difference between percentage of energy coming from carbohydrates, sac-charose and protein was observed between males and females below 39. Other differences encompass nutritional density of protein for males and females aged less than 40 and general incompatibility in quantities of carbohydrates and fibre in male and female diet, regardless of age. Accordingly with the results presented above, the interference into nutritional habits of wielkopolska in considered necessary and regardless of age and gender.
Praca wykonana w części w ramach badań statutowych nr 502-3-0003452 oraz własnych nr 501-01-3304409-07317.
PIŚMIENNICTWO
1. Ahlborg H.: Bone loss and bone size after menopause. N. Engl. J. Med., 2003, 349, 4, 327-334,2. Bolesławska I., Przysławski J.: Żywieniowe aspekty rozwoju niedokrwiennej choroby serca wśród
mężczyzn z regionu Wielkopolski, Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w UE, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2005,
3. Diet, nutrition, and the prevention of chronic diseases, Report of WHO Study Group, WHO Geneva 1990, Technical Report Series 797,
4. Dobrzycki S., Żukowska-Serwatka K., Ładny J.R.: Patogenetyczne podstawy stosowania androge-nów w kardiologii, Pol. Merkur. Lek., 2003, 14, 268-276,
Sposób żywienia kobiet i mężczyzn
176 Nr 1I. Bolesławska, J. Przysławski
5. Jarosz A.: Błonnik pokarmowy - rola i znaczenie, Nowa Med., 1996, 3, 21, 28-31,6. Jarosz M., Szponar L.: Choroby na tle wadliwego żywienia w Polsce – możliwość prewencji po-
przez realizację Strategicznego Programu Rządowego: ”Poprawa stanu zdrowia ludności poprzez podnoszenie jakości zdrowotnej żywności i racjonalizację sposobu żywienia”, Nowa Med., 1998, 5, 21/22, 4-6,
7. Nadolna B., Kunachowicz M., Iwanow K.: Potrawy. Skład i wartość odżywcza, IŻŻ, W-wa, 1994,8. Preparation and use of food – based dietary quidelines. Report of a Joint FAO/WHO Consultation
World Health Organization. WHO Technical Report Series 880, Geneva 1998,9. Przysławski J., WalkowiakJ., Gertig H., Cichy W., Gajewska B.: Wartość odżywcza całodziennych
racji pokarmowych dzieci chorych na mukowiscydozę, Ped. Pol., 1998, 5, 399-406,10. Rymuza H., Pasierski T.: Pierwotna prewencja choroby wieńcowej, Stand. Med. Lek. Rodz., 2003,
4, 1112-1119,11. Szponar L., Rychlik E., Kozłowska - Wojciechowska M., Bezpiańska - Oglęcka A., Anioła J.: Jakość
zdrowotna żywności, sposób żywienia, edukacja żywieniowa - ważne problemy zdrowia publiczne-go w Polsce, Żyw. Żyw. Zdr., 1998, 1, 23-33,
12. WHO Obesity: Preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation. Technical Report Series 894, WHO Genewa 2000,
13. Ziemlański Ś., Bułchak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J. Panczenko-Kresowska B., Warta-nowicz M.: Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa Med., 1998, 5, 1-27
MONIKA BRONKOWSKA
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA Z ELEMENTAMI STYLU ŻYCIA KOBIET O MAŁEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ. SPOŻYCIE WYBRANYCH
SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH.
ASSESSMENT OF FOOD INTAKE AND LIFESTYLE OF LOW PHYSICALLY ACTIVE WOMEN.
INTAKE OF SELECTED NUTRIENTS
Zakład Żywienia CzłowiekaKatedra Technologii Rolnej i Przechowalnictwa
Akademii Rolniczej we Wrocławiu50-375 Wrocław, ul. Norwida 25e-mail: [email protected]
Kierownik: prof. dr hab. A. Żechałko –Czajkowska
Oceniono sposób żywienia z elementami stylu życia kobiet (n=100) o małej aktywności fizycznej. Na podstawie analizy jakościowej sposobu żywienia wyka-zano wśród 52% badanych kobiet dużą nieregularność w przyjmowaniu posiłków. W średniej racji pokarmowej udział energii pochodzącej z tłuszczu, białka i węglo-wodanów wynosił kolejno 39,1%, 13,4%, 47,5%.
Słowa kluczowe: kobiety, sposób żywienia, elementy stylu życiaKey words: women, food intake, lifestyle
WSTĘP
Prawidłowe żywienie jest nieodzownym warunkiem zdrowia. Przez taki model żywienia rozumie się zaopatrzenie człowieka w energię i wszystkie składniki niezbędne do prawidło-wego funkcjonowania organizmu na poziomie zapotrzebowania.
Szczególne znaczenie ma fakt, że nieprawidłowe żywienie jest jedną z najważniejszych przyczyn metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Równoczesne oddziaływanie innych cho-robotwórczych czynników środowiskowych, szczególnie małej aktywności fizycznej, wyraź-nie zwiększa prawdopodobieństwo ujawnienia się choroby [18].
Celem niniejszych badań była ocena sposobu żywienia z elementami stylu życia kobiet, zróżnicowanych pod względem wieku i wykształcenia.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 177-18�
178 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
W okresie grudnia 2005 r. i stycznia 2006 r. dokonano oceny sposobu żywienia z elementami stylu życia kobiet o małej aktywności fizycznej.
W ocenie sposobu żywienia kobiet zastosowano trzykrotny wywiad o spożyciu z ostatnich 24 godzin oraz historię żywienia, dotyczącą 2-3 miesięcy poprzedzających badania. Do oceny ilościowej wyko-rzystano „Album fotografii produktów i potraw” [21]. W badanych racjach pokarmowych przy pomocy programu komputerowego „Dietetyk 2000” dla Windows 95, zawierającego bazę danych utworzoną przez autorów na podstawie „Tabel wartości odżywczej produktów spożywczych” [9] oraz „Potrawy – skład i wartość odżywcza” [11], obliczono wartość energetyczną i zawartości 11 składników odżyw-czych. Kwestionariusz historii żywienia zawierał pytania dotyczące upodobań żywieniowych, zwycza-jowej dziennej liczby posiłków, zwyczajowej częstotliwości spożycia różnych produktów i potraw oraz własnej oceny sposobu żywienia. W tej części uwzględniono również informacje dotyczące niektórych elementów stylu życia (m.in. aktywność fizyczna).
Do oceny sposobu żywienia badanych kobiet wykorzystano obowiązujące w Polsce normy [24] w formie ważonej, uwzględniając odpowiedni udział kobiet w wieku 19–25 lat i 26–60 lat. Udziały procentowe energii pochodzącej z białka (12%), z tłuszczów (30%), z węglowodanów (58%) wyko-rzystano do ustalenia zaleceń spożycia tych składników. Zgodnie z zaleceniami ekspertów, zapropo-nowano wartości spożycia błonnika i cholesterolu na poziomie odpowiednio 30 g i 300 mg. Przyjęto, opracowane na podstawie rekomendacji WHO [23] oraz krajowego piśmiennictwa [12] spożycie kwa-sów tłuszczowych, uwzględniono następujący ich udział procentowy w ogólnej wartości energetycznej: z nasyconych KT-10%, z jednonienasyconych KT–12%, z wielonienasyconych KT–8%.
Wskaźnik aterogenności diet obliczono na podstawie wzoru wg Keys`a: [1,35 x (2 x %en. z KTN - %en. z WKT) + 1,5x√cholesterol mg/1000kcal] [15,16]. Wyniki przed-
stawiono w tabeli I.
WYNIKI I DYSKUSJA
Badana grupa kobiet charakteryzowała się różnym wiekiem i wykształceniem. Około 21% (n=21) grupy stanowiły kobiety w wieku 19-25 lat; 79% kobiet (n=79) w wieku 25-60 lat. Większość badanych kobiet posiadała wykształcenie średnie (70%). Wykształcenie wyższe deklarowało 14% grupy, a zawodowe – 16% badanych. Wykonywany typ pracy zawodowej (głównie nauczycielki, księgowe, urzędniczki) pozwolił na zakwalifikowanie wszystkich ba-danych kobiet do małej zawodowej aktywności fizycznej.
Tryb życia pod względem pozazawodowej aktywności fizycznej, 17% badanych kobiet określiło jako aktywny, 26% jako przeciętnie aktywny i 57% jako mało aktywny.
Właściwy rozkład posiłków w ciągu dnia ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjo-nowania organizmu. Wpływa na zmniejszenie występowania nadwagi i otyłości, jak również powoduje lepsze i pełniejsze wykorzystanie składników odżywczych [2]. W niniejszej pracy, na podstawie historii żywienia tylko u 48% badanych wykazano prawidłowy rozkład posił-ków, tzn. taki, kiedy liczba posiłków w ciągu dnia była większa niż 3, a przerwy między nimi wynosiły 3,5–4,5 godziny. Pozostałe 52% badanych osób wykazywało częściowo prawidło-wy lub nieprawidłowy rozkład posiłków.
Posiłki, jakie spożywały kobiety przeważnie były mało urozmaicone. Na pierwsze i drugie śniadanie jadano najczęściej kanapki. Obiad na ogół stanowiło drugie danie, składające się najczęściej z ziemniaków, dodatku mięsnego (kotlet mielony, schabowy, drobiowy, gulasz) i dodatku warzywnego. Kolację stanowiły przede wszystkim kanapki oraz potrawy spożywa-
M. Bronkowska
17�Nr 1
ne „na gorąco” (kiełbasa, jajecznica). Na podwieczorek, a także w ramach tzw. „pojadania” najczęściej zjadano jogurty, batony czekoladowe, chipsy.
Główne posiłki, stanowiące nawet do 70% wartości energetycznej całodziennej racji spo-żywane były często wieczorem, po niedostatecznym żywieniu w ciągu całego dnia (wg wy-wiadu 24h). Zaskakującym był fakt, że aż 79% badanych kobiet uznało swój sposób żywienia za dobry lub bardzo dobry.
Wartość energetyczna średniej racji pokarmowej badanych kobiet wynosiła 7,6 MJ (1818,7 kcal) (tabela I) i była zbliżona do danych uzyskiwanych w innych polskich badaniach [14, 1].
Intensywnie rozwijający się postęp techniczny, a co za tym idzie obecna mechanizacja i automatyzacja życia w krajach rozwiniętych gospodarczo wpływają na obniżenie warto-ści energetycznej spożywanych racji pokarmowych [5]. W badaniach prowadzonych w roku 2001 (program Pol–MONICA BIS) na terenie Warszawy i byłego województwa tarnobrze-skiego [15,16] wartość energetyczna racji pokarmowych kobiet w wieku 35–44 lat była zbli-żona do niniejszych badań i wynosiła 1702,0 kcal i 1765,4 kcal.
Średnie spożycie białka ogółem w badanej grupie kobiet wynosiło 60,7 g (tabela I). Udział energii pochodzącej z białka w średniej racji pokarmowej wynosił 13,4% wobec zalecanych 12%. W innych polskich badaniach procent energii z białka mieścił się w granicach 10,6–14% [6, 14, 19, 20]. Wysokie spożycie białka obserwuje się również w wielu krajach rozwiniętych gospodarczo, np. w Grecji 13,2% [10], w Brazylii 14,2% [5].
Przyjęto, że podaż białka zwierzęcego i roślinnego powinna stanowić po 50% ogólnej ilości białka. Wśród badanej grupy kobiet spożycie białka zwierzęcego wynosiło 35,2 g
Żywienie kobiet o małej aktywności fizycznej
Tabela I Wartość energetyczna i zawartość składników odżywczych w racjach pokarmowych kobiet (n=100)
Energy value and content of nutrients in food rations of the women examined (n=100)
Energia i składniki odżywcze Średnia X ±SD Normy i zalecenia % realizacji norm i zaleceń
*wskaźnik Keys`a – 1,35 x (2 x % en. z KTN - % en. z WKT) + 1,5 x √ cholesterol/1000 kcal
180 Nr 1
i przekraczało zalecenia o 18,5%. W średniej racji pokarmowej spożycie białka roślinnego stanowiło tylko 85,5% zaleceń (tabela I).
Spożycie węglowodanów ogółem wynosiło 237,1 g i było niższe o 17,5% od zaleceń. Udział energii z węglowodanów w średniej racji pokarmowej badanych kobiet był niski i wy-nosił 47,5%.
Średnie spożycie błonnika w racjach badanych kobiet wynosiło 17,3 g. Podobnie niską podaż błonnika stwierdzono w badaniach Pol–MONICA BIS [15,16], a także w Grecji [10] i w Brazylii [5].
Średni odsetek energii z tłuszczu w racjach badanych kobiet wynosił 39,1%. Podaż tłusz-czów w racjach pokarmowych badanej grupy kobiet jest zbliżona do wyników uzyskiwanych w innych polskich badaniach [22].
Spożycie cholesterolu w średniej racji pokarmowej wynosiło 277,8 mg. Wykazane w ba-danych racjach pokarmowych zawartości cholesterolu są niższe w porównaniu do wyników belgijskich [3]. Zawartość cholesterolu w średniej racji pokarmowej badanej grupy kobiet jest zbliżona do wyników badań uzyskanych w programie Pol–MONICA BIS (265,3 mg) [15,16].
Podaż kwasów tłuszczowych nasyconych w średniej racji pokarmowej kobiet wynosiła 29,1 g, stanowiło to 13,2% udziału w ogólnej energii i było wyższe od zaleceń zaproponowa-nych w niniejszej pracy (tabela I). Podobne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych ob-serwowano w populacjach Greków [10], Hiszpanów [17] wynosiło ono od 12% do 16% ener-gii. Wysoki udział energii pochodzącej z nasyconych kwasów tłuszczowych wykazano także w polskich badaniach, wynosił on 10,8%-12,1% w badaniach Pol–MONICA BIS [15,16].
Spożycie kwasów jednonienasyconych ogółem w średniej racji pokarmowej kobiet wyno-siło 31,8 g, stanowiło to 14,4 % udziału w ogólnej energii (tabela I).
Przysławski i wsp. [13] w pracy dotyczącej wartości odżywczej odtworzonych racji po-karmowych z regionu Wielkopolski stwierdzili podobne spożycie kwasów jednonienasyco-nych jak uzyskane w niniejszej pracy (13-14% energii).
Podaż kwasów tłuszczowych wielonienasyconych w średniej diecie badanej grupy kobiet wynosiła 11,9 g i była niższa o 32,4% od przyjętych zaleceń (tabela I).
Przysławski i wsp. [13] w pracy oceniającej sposób żywienia osób zatrudnionych w pań-stwowym i prywatnym sektorze z regionu Wielkopolski, wykazał procentowy udział kwasów tłuszczowych wielonienasyconych na poziomie podobnym do uzyskanych w niniejszej pracy (4,1% i 5,2% ogólnej energii).
Aterogenność diety ocenia się również przez obliczenie wskaźnika Keys`a, w którym uwzględnia się spożycie nasyconych, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz chole-sterolu pokarmowego [15,16] Wskaźnik Keys’a dla średniej racji pokarmowej badanej grupy kobiet wynosił 46,6. Współczynnik ten był zbyt wysoki (133,1%) w porównaniu do uznanego za prawidłowy-35.
Badanym kobietom obliczono również BMI. W niniejszej pracy wskazujący na nadwagę wskaźnik BMI w zakresie 24,9-29,9 stwierdzono u 31% badanych. Badania wykonane wśród mieszkańców Lublina (n=1214) wykazały występowanie nadwagi u 37,3%, natomiast otyło-ści wśród 25,6% badanych kobiet [8]. W badaniach prowadzonych w ramach programu CIN-DI–WHO wśród mieszkańców Łodzi stwierdzono nadwagę wśród 30,5%, natomiast otyłość u 9% badanych kobiet [7].
Epidemia otyłości nasila się także w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, m.in. na Węgrzech, w Czechach i Słowacji, na Litwie, w Rosji i niestety również w Polsce [4, 23].
M. Bronkowska
181Nr 1
Niezbilansowane żywienie oraz niewłaściwy styl życia (palenie papierosów, stres, niska aktywność fizyczna) badanej grupy kobiet przyczynić się mogą w przyszłości do wzrostu zagrożenia chorobami układu krążenia.
Wyniki uzyskane w niniejszej pracy i inne wyniki uzyskiwane w naszym kraju wskazują na konieczność wdrażania programów profilaktycznych, prewencyjnych i edukacyjnych, któ-re angażowałyby wszystkie grupy społeczne oraz odpowiednie agencje rządowe.
WNIOSKI
1. Wśród badanych kobiet stwierdzono bardzo duże indywidualne zróżnicowanie spożycia składników pokarmowych i nieregularność w przyjmowaniu posiłków.
2. Wykazano duże spożycie białka zwierzęcego, tłuszczu ogółem, nasyconych kwasów tłuszczowych wśród badanych kobiet.
3. U zdecydowanej większości badanych kobiet wykazano niedostateczne spożycie białka roślinnego, błonnika a także wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
4. Sposób żywienia większości badanych kobiet jest nieprawidłowy, miażdżycorodny, zbli-żony do sposobu żywienia innych populacji w krajach rozwiniętych gospodarczo.
M . B r o n k o w s k a
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA Z ELEMENTAMI STYLU ŻYCIA KOBIET O MAŁEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ. SPOŻYCIE WYBRANYCH SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH.
Streszczenie
Oceniono sposób żywienia z elementami stylu życia kobiet (n=100) o małej aktywności fizycznej. Zastosowano metodę trzykrotnego wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin oraz historię żywienia (m.in. zwyczajowa dzienna liczba posiłków, częstotliwość spożywania produktów). Na podstawie ana-lizy jakościowej sposobu żywienia wykazano wśród 52% badanych kobiet dużą nieregularność w przyj-mowaniu posiłków. W średniej racji pokarmowej udział energii pochodzącej z tłuszczu, białka i węglo-wodanów wynosił kolejno 39,1%, 13,4%, 47,5%. Badanym kobietom obliczono także BMI. Wykazano występowanie nadwagi u 31% kobiet.
M . B r o n k o w s k a
ASSESSMENT OF FOOD INTAKE AND LIFESTYLE OF LOW PHYSICALLY ACTIVE WOMEN. INTAKE OF SELECTED NUTRIENTS
Summary
In this paper food intake of low physically active women (n=100). The information about food in-take were collected using 24–hour recall and diet history questionnaire.
In the average food ratio the energy from fat (39,1%) and protein (13,4%) was higher and from carbohydrates was lower (47,5%) than recommended level. The intake of aterogenic nutrients was im-properly high: saturated fatty acid (120% of recommendation), dietary cholesterol (137%) and animal protein (119%).
Żywienie kobiet o małej aktywności fizycznej
182 Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Bronkowska M., Żechałko-Czajkowska A.: Nutritional patterns of 40-years women from Wrocław in the aspects of the cardiovascular diseases. Part I. Intake of selected nutrients and groups of food products. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2006, 15/56, 83-90.
2. Charzewska J., Wajszczyk B., Chabros E., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska Z.: Wholesome aspects of meals consumption frequency – New look at the tradional nutrition. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 68-75.
3. De Henauw S., De Backer G.: Nutrient and food intakes selected subgrups of Belgian adults. Brit. J. Nutr., 1999, 81, S37-S42.
5. Fraire R.D., Carloso M.A., Shinzato A.R., Ferreira S.R.: Nutritional status of Japanese–Brazilian subjects: comparision across gender and generation. Brit. J. Nutr., 2003, 89, 705-712.
6. Górnicka M., Gronowska–Senger A.: Estimation of the changes In selected nutritive elements con-sumption in 1990–2000 in Poland. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 328-334.
7. Kaczmarczyk-Chałas K., Drygas W.: Trendy zmian cech antropometrycznych, nadwagi i otyłości wśród mieszkańców Łodzi, 1991 – 2001. Badanie programu CINDI – WHO. Med. Metab., 2003, 7, 42-46.
8. Kozak–Szkopek E., Mieczkowska J., Baraniak J.,Dybała A., Ignatowicz A., Orlicz-Szczęsna G., Fi-jałkowska A., Hanzlik J.: Rozpowszechnienie czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca w populacji mieszkańców Lublina. Czyn. Ryz., 2003, 40/41/42, 85-91.
9. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych. Prace IŻŻ, nr 85, Warszawa, 1998.
10. Moschandreas J., Kafatos A.: Food and nutrient intakes of Greek (Cretan) adults. Recent data for food – based dietary guidelines in Greece. Brit. J. Nutr., 1999, 81, supl. 2, S71-S76.
11. Nadolna I., Kunachowicz H., Iwanow K.: Potrawy – skład i wartość odżywcza. Prace IŻŻ, Warsza-wa, 1994.
12. Paradowski L., Kempiński R.: Nutrition and chronic diseases of developed communities. Adv. Clin. Exp. Med., 2003, 12, supl. 1, 109-116.
13. Przysławski J., Gertig H., Bolesławska I., Duda G., Maruszewska M., Nowak J.: Nutritional value of diets reconstituted in laboratory of workers employed in public or private sector in the Wielkopolska region. Żyw. Człow. Metab., 1999, 26, 99-110.
14. Przysławski J., Grygiel B.: Estimation of nutrition manner of obese women perimenopausal and postmenopausal period. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 127-132.
15. Rywik S., Broda G.: Stan zdrowia ludności byłego województwa tarnobrzeskiego w roku 2001. Inst. Kardiol., Warszawa, 2002.
16. Rywik S., Broda G.: Stan zdrowia ludności Warszawy w roku 2001. Inst. Kardiol., Warszawa, 2002.
17. Schröder H., Marrugat J., Elosua R., Covas M.I.: Relationship between body mass index, serum cholesterol, leisure – time physical activity, and diet in a Mediterranean Southern – Europe popula-tion. Brit. J. Nutr., 2003, 90, 431-439.
18. Szostak W.B.: Healthy nutrition in prevention of noncommunicable diseases. Post. Nauk Medycz., 2004, 17, www.borgis.pl/czytelnia/pnm20040101.php.
19. Szponar L., Charzewska J., Respondek W.: Sposób żywienia i stan odżywienia w populacji kobiet z terenów miejskich i wiejskich. Żyw. Żyw. Zdrow., 1999, 3, 268-269.
20. Szponar L., Ołtarzewski M., Rychlik E.: Energy and proteins in daily food of different population groups in Poland. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 113-119.
M. Bronkowska
18�Nr 1
21. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw. Wyd. IŻŻ, Warszawa 2000.
22. Waśkiewicz A., Sygnowska E.: The achievement of recommended guidelines for fat intake in the diet of Warsaw people in the years 1984–2001. Now. Lek., 2002, 71, 265-268.
23. World Health Organization., Diet, nutrition and the prevention of chronic disease. Report of joint WHO/FAO Expert Consultation. Technical Report Series, No 916, Geneva, 2003.
In this study, 81 % of the population used some form of dietary supplement; nu-tritional supplements were used by 21% of women and 60 % of men, and were used most frequently by young people 21-25 years of age. The most popular supplements were creatine, (20%) and HMB- beta-hydroxy-betamethylbutyrate (19%).
In recent years a considerable growth of popularity of strength sports has been observed in Poland. This finds its reflection in new fitness clubs and gyms being established across the country.
In the 1990s it became fashionable in Poland to keep a good, healthy figure and keep fit. This trend had positive effects as it diminished the risk of circulatory system dysfunctions [10].
Recently many researchers reported that dietary supplements are widely used by people exercising in fitness rooms [1, 4, 5, 7, 8, 11].
The most common supplements included creatine [3, 9, 14, 18,]; HMB [5, 17]; vitamins [2, 4, 7] and proteins [10,12].
MATERIAL AND METHODS
The material for the present study comprised the questionnaires (n= 150) distributed among athletes exercising in fitness rooms, customers of the dietary supplements shop for athletes, pharmacy customers as well as selected passers-by encountered in Sienna Street in Krakow, who answered the question “Do
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 185-18�
186 Nr 1
you exercise in a fitness club or a gym?” in the affirmative. All the respondents were thus the people who worked out or exercised sports at any time in order to improve their figure or for some other reasons.
The group under investigation was differentiated for gender: women (n= 37), men (n= 113); it also had four age brackets: under 16, 16-20, 21-25, and over 25.
The original questionnaires were distributed anonymously in the period from January 2005 to May 2005.
The respondents answered questions whether they used any methods of aiding their physical strength, such as dietary supplements. The questions and sought responses also aimed at determining which of the supplements were most frequently selected by athletes, and thus what kind of preparations enjoyed the greatest popularity on the Polish market. The subjects answered questions regarding their practices and use of nutrition supplements. The data was collected from 150 athletes (25% female, 75 % male).
The questionnaires were distributed in five venues:1. The shops selling and distributing nutritional supplements for athletes located at ul. Starowiślna
97 in Krakow (n= 61)2. The NFZ (state-owned) pharmacy at Krakowska 31, 32-700 Bochnia3. The private pharmacy at Chorągwica 140, 32-020 Wieliczka (n= 10)4. Fitness room for amateurs at Raciborsko 225, 32-020 Wieliczka (n= 33)5. Athletes selected randomly among passers-by at Sienna Street in Krakow (n= 27)The results database was made and the questionnaire analysis was performed by means of the sta-
tistical and graphic procedures available from “STATISTICA 5,1 PL” software by StatSoft, Polska, Sp z o.o.
RESULTS
It turns out that as many as 121 respondents - 81% used various kinds of supplements, and only 29 respondents- 19% used a normal, traditional diet (Figure 1).
Have you used any dietary or nutritional supplements?
yes; 121; 81%
no; 29; 19%
Fig. 1 The frequency with which the respondents used different methods of supporting their strength, called dietary or nutritional supplements.
Creatine has the greatest popularity on the market with 20% of all the preparations used, followed by HMB with 19% and the carbohydrate and protein combinations with 16%. The lower positions in the ranking are taken by testosterone preparations with 10%, fat burners with 9%, and vitamins and amino acids with 8%. The respondents who used the supplements
J. Chłopicka, P. Wandas, Z. Zachwieja
187Nr 1
available on the market least frequently chose the strict protein (4%) or carbohydrate prepara-tions (6%) (Table I).
With regards to age differences among the subjects using nutritional supplements, it was concluded that they were most frequently used by young people of 21-25 years of age. With age the number of nutritional supplements decreased. It can also be observed that younger users of the fitness clubs took many various supplements, while older people selected one or two supplements only.
In as many as 93 cases out of 121 of those using supplements, i.e. 76,8%, noticed a con-siderable growth in body strength. A large number of respondents, i.e. 59-48,7%, observed a growth in muscle mass, while nearly the same number, 48 respondents - 39,6%, observed the change in the overall body mass. Only in 9 cases out of 121, i.e. 7,4%, the respondents noticed undesirable changes, while 6 respondents (4,9%) did not observe any changes at all as a result of dietary supplementation.
The majority of the respondents (71 persons) took into consideration the opinions of their fellow body builders who had earlier come into contact with dietary supplements.
The advertisements came second in the ranking (26 cases). The third largest group of respondents considered their doctor’s opinion (17 respondents).
15 respondents admitted consulting the type of supplement with a pharmacist, while 13 men-tioned other types of information.
CONCLUSIONS
The detailed analysis of the results of the questionnaires distributed among 150 respond-ents, including young people exercising in fitness rooms and customers of dietary supplement shops for athletes, allowed the following conclusions to be drawn:1. The use of dietary supplements is widespread among young body builders, since as many
as 81% reached for them. 2. Among the supplements available on the market, creatine, HMB and complex protein-
carbohydrate preparations enjoyed the greatest popularity 3. With regards to age differences among the subjects using nutritional supplements, it was
concluded that they were most frequently used by young people of 21-25 years of age.4. Only 14% of the respondents asked for the opinion of qualified personnel, such as doc-
tors, pharmacists or dieticians.
Table I. Percentages, which supplements enjoy the greatest recognition among the respondents.
Suplementy stosowane przez młodzież ćwiczącą w siłowniach
188 Nr 1
J . C h ł o p i c k a , P. Wa n d a s , Z . Z a c h w i e j a
DIETARY SUPPLEMENTS SELECTED BY YOUNG PEOPLE EXERCISING IN FITNESS ROOMS IN KRAKÓW AND ENVIRONS
Summary
The purpose of this study was to determine the prevalence of the use of dietary supplements among the young people exercising in fitness rooms in Kraków and environs. In this study, 81 % of the popula-tion used some form of dietary supplement; nutritional supplements were used by 21% of women and 60 % of men, and were used most frequently by young people 21-25 years of age. The most popular sup-plement s were creatine, (20%) and HMB- beta-hydroxy-betamethylbutyrate (19%). Only 14% of the respondents asked for the opinion of qualified personnel, such as doctors, pharmacists or dieticians.
J . C h ł o p i c k a , P. Wa n d a s , Z . Z a c h w i e j a
SUPLEMENTY WYBIERANE PRZEZ MŁODZIEŻ ĆWICZĄCĄ W SIŁOWNIACH W KRAKOWIE I OKOLICY
Streszczenie
Celem pracy była ocena częstości stosowania suplementów diety przez młodzież ćwiczącą w si-łowniach na terenie Krakowa i okolic. Przeprowadzono badanie ankietowe wśród 150 osób. Aż 81 % badanych osób regularnie przyjmowało różne formy suplementów diety. Najczęściej używano kreatynę, HMB (beta-hydroksy-beta metylomaślan) oraz preparaty zawierające aminokwasy i białka. Wiedzę na temat działania i stosowania poszczególnych preparatów ankietowani czerpali głównie od współćwiczą-cych. Jedynie 14 % ankietowanych zwracało się po fachową poradę do lekarzy lub farmaceutów.
REFERENCES
1. Calfee R., Fadale P.: Popular ergogenic drugs and supplements in young athletes. Pediatrics., 2006, 117(3), 577-89.
2. Christensen D.L., Jakobsen J., Friis H.: Vitamin and mineral intake of twelve adolescent male Kalenjin runners in western Kenya. East Afr. Med. J. 2005, 82(12), 637-42.
3. Clark J.F.: Creatine: a review of its nutritional applications in sport, Nutrition, 1998, 14, 322-324.4. Close G.L., Ashton T., Cable T., Doran D., Holloway C., McArdle F., MacLaren D.P.: Ascorbic
acid supplementation does not attenuate post-exercise muscle soreness following muscle-damaging exercise but may delay the recovery process. Br .J. Nutr. 2006, 95(5), 976-81.
5. Crowe M.J., O’Connor D.M., Lukins J.E.: The effects of beta-hydroxy-beta-methylbutyr-ate (HMB) and HMB/creatine supplementation on indices of health in highly trained athletes. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2003, 13(2),184-97.
6. Field A.E., Austin S.B., Camargo C.A., Taylor C.B., Striegel-Moore R.H., Loud K.J., Colditz G.A.: Exposure to the mass media, body shape concerns, and use of supplements to improve weight and shape among male and female adolescents. Pediatrics., 2005, 116(2), 214-20.
7. Fry A.C, Bloomer R.J., Falvo M.J., Moore C.A., Schilling B.K., Weiss L.W.: Effect of a liquid mul-tivitamin/mineral supplement on anaerobic exercise performance. Res. Sports Med. 2006, 14(1), 53-64.
8. Froiland K., Koszewski W., Hingst J., Kopecky L.: Nutritional supplement use among college ath-letes and their sources of information. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2004, 14(1), 104-20.
J. Chłopicka, P. Wandas, Z. Zachwieja
18�Nr 1
9. Karlic H., Lohninger A.: Supplementation of L-carnitine in athletes: does it make sense?, Nutrition, 2004, 20, 709-715.
10. Macdermid P.W., Stannard S.R.: A whey-supplemented, high-protein diet versus a high- carbohy-drate diet: effects on endurance cycling performance. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2006, 16(1), 65-77.
11. Maughan R.J., King D.S., Lea T.: Dietary supplements. J. Sports Sci., 2004, 22(1), 95-113.12. Nemet D., Wolach B., Eliakim A.: Proteins and amino acid supplementation in sports: are they truly
necessary? Isr. Med. Assoc. J., 2005, 7(5), 328-32. Review13. Nieper A.: Nutritional supplement practices in UK junior national track and field athletes. Br. J.
Sports Med., 2005, 39 (9), 645-9.14. Racette S.B.: Creatine supplementation and athletic performance. J. Orthop. Sports Phys. Ther.,
2003, 33(10), 615-21. Review.15. Rawa K., Holewjusz M.: Wybór należy tylko do Ciebie, [The choice is only up to you] Rzeczpos-
polita. 1998.11.04 (in Polish)16. Slater G., Tan B., The K.C.: Dietary supplementation practices of Singaporean athletes. Int. J. Sport.
Nutr. Exerc. Metab., 2003, 13(3), 320-32.17. van Someren K.A., Edwards A.J., Howatson G.: Supplementation with beta-hydroxy-beta-methylbu-
tyrate (HMB) and alpha-ketoisocaproic acid (KIC) reduces signs and symptoms of exercise-induced muscle damage in man. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2005, 15(4), 41324.
18. Volek J.S., Rawson E.S.: Scientific basis and practical aspects of creatine supplementation for athle-tes. Nutrition., 2004, 20(7-8),609-614. Review.
Suplementy stosowane przez młodzież ćwiczącą w siłowniach
ALEKSANDRA CZARNEWICZ-KAMIŃSKA, ANNA GRONOWSKA-SENGER
OCENA POZIOMU WIEDZY ŻYWIENIOWEJ U OSÓB Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA
THE ASSESSMENT OF NUTRITIONAL KNOWLEDGE OF PERSONS WITH EATING DISORDERS
Zakład Oceny ŻywieniaKatedra Żywienia Człowieka
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c
Celem pracy było zbadanie poziomu wiedzy u osób z zaburzeniami odżywiania. Stwierdzono, że osoby chore prezentują wyższy poziom wiedzy żywieniowej niż oso-by z grupy kontrolnej, jednakże średnia odpowiedzi prawidłowych plasowała się na poziomie 51%. Stanowi to wskazanie do podjęcia edukacji żywieniowej w grupie osób z zaburzeniami odżywiania.
W ostatnim dziesięcioleciu w krajach obszaru kultury zachodniej obserwuje się niezwykłe zainteresowanie chorobami dotyczącymi zaburzeń odżywiania. Przegląd literatury przedmio-tu, narastająca ilość pacjentów z rozpoznaniem anorexia lub bulimia nervosa oraz pojawiają-ce się w środkach masowego przekazu informacje wskazują na coraz większe rozpowszech-nienie zjawiska zwłaszcza wśród dziewcząt i kobiet. [4, 6, 11, 12, 19].
Bardzo trudno jest jednoznacznie określić skalę tego zjawiska na świecie. Badania prze-prowadzone przez Fairburna i Beglin w 1990 r. [7], Felkera i Stiversa w 1994 r. [8] oraz Ab-raham, Lewellyn-Jones w 1995 r. [1], pokazują, że występowanie jadłowstrętu psychicznego ocenia się na 0,5 do 1% populacji młodzieży, bulimii zaś na około 2% [12]. Również w Polsce obserwuje się narastanie zaburzeń odżywiania [13]. Badania epidemiologiczne przeprowa-dzone w Polsce sugerują, że częstość występowania zaburzeń odżywiania jest podobna do częstości ich występowania w krajach zachodnich – 2,34% dziewcząt z subkliniczną postacią zaburzeń odżywiania, 28,6% stosujących rygorystyczną dietę [23].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 1�1-1�6
1�2 Nr 1
W potocznej opinii, zaburzenia odżywiania pojmowane są jako efekt niewłaściwie pro-wadzonej kuracji odchudzającej, wynikającej nierzadko z braku wiedzy na temat żywienia. Niewątpliwie stosowanie diety niskokalorycznej jest jednym z istotnych czynników ryzyka [18]. Jednak tak uproszczona interpretacja nie oddaje złożoności zjawiska. Większość auto-rów uważa, że jedynie wieloczynnikowy model etiologiczny pozwala wyczerpująco wyjaśnić ten wielowymiarowy fenomen [5, 9, 17]. Włodarczyk-Bisaga [23] oraz Abraham i Llewellyn – Jones [1] są zdania, że pacjentki cierpiące na zaburzenia odżywiania posiadają wiedzę ży-wieniową, którą wykorzystują stosując dietę.
MATERIAŁ I METODY
Osoby badane pochodziły z Kliniki Nerwic Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.Grupę badaną stanowiło 30 osób z rozpoznaniem anorexia nervosa i 30 osób – bulimia nervosa.
Osoby z grupy kontrolnej zostały dobrane metodą parowania (60 osób). Narzędziem wykorzystywanym w badaniu był kwestionariusz dotyczący wiedzy żywieniowej
opracowany przez prowadzących badanie na podstawie własnych doświadczeń i obserwacji, zbu-dowany z 21 pytań, w postaci testu jednokrotnego wyboru, z jednym pytaniem otwartym. Każde pytanie miało minimum 5 możliwych odpowiedzi, z których za prawidłową odpowiedź przyznawano 1 pkt., a za nieprawidłową 0 pkt. W celu dokonania analiz pytania pogrupowano w następujące grupy tematyczne:1. Wiedza ogólna, zasady prawidłowego żywienia2. Wartość energetyczna produktów spożywczych, koszt wysiłku fizycznego, zapotrzebowanie energe-
W grupach tematycznych numer 3-7 omówione zostały zagadnienia związane ze źródłami składni-ków w żywności, ich podziałem, funkcjami w organizmie oraz konsekwencjami niedoborów.
W badaniu postawiono następujące hipotezy badawcze: - Poziom wiedzy żywieniowej u osób badanych jest niewystarczający (H1)- Poziom wiedzy u osób z zaburzeniami odżywiania jest wyższy niż u badanych z grupy kontrolnej
(H2)- Poziom wiedzy u chorych na anoreksję jest wyższy niż u chorych na bulimię (H3)
WYNIKI I DYSKUSJA
Na rycinie 1 przedstawiono odsetek poprawnie udzielonych odpowiedzi w populacji.
Weryfikacja hipotezy (H1) – uzyskane wyniki (Ryc. 1) wykazały, że:• Średnia odpowiedzi poprawnych dla ogółu pytań w całej grupie badanej plasowała się na
poziomie 51%.• Dla grup pytań 1,3 i 6 prawidłowe odpowiedzi były powyżej średniej, co oznaczało, że
wiedza z zakresu ogólnych zasad żywienia, znaczenia białek i składników mineralnych jest opanowana na poziomie wyższym, niż wiedza dotycząca pozostałych zagadnień.
A. Czarnewicz-Kamińska, A. Gronowska-Senger
1��Nr 1
• Dla pozostałych grup pytań prawidłowe odpowiedzi były poniżej średniej dla populacji, co oznaczało, że wiedza z zakresu pozostałych grup tematycznych jest opanowana na poziomie niewystarczającym.
• Tym samym hipoteza (H1) zakładająca, że poziom wiedzy żywieniowej u badanych jest niewystarczający została potwierdzona.
Na rycinie 2 przedstawiono odsetek poprawnie udzielonych odpowiedzi – grupa badana vs grupa kontrolna.
0102030405060708090
Grupa1 Grupa 2 Grupa3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6 Grupa 7
Grupy tematyczne pyta w kwestionariuszu
% p
opra
wny
ch o
dpow
iedz
i
grupa kontrolna grupa badana rednia ogó em
Ryc. 2 Odsetek poprawnie udzielonych odpowiedzi – grupa badana vs grupa kontrolna. Percentage of correct answers – subjects vs controls
Weryfikacja hipotezy (H2) – przeprowadzona analiza (Ryc. 2) wykazała, że:• Poziom wiedzy żywieniowej u osób z grupy badanej był wyższy średnio o 12% (σ=4,2)
niż u osób z grupy kontrolnej.
Wiedza żywieniowa u osób z zaburzeniami odżywiania
0102030405060708090
Grupa1 Grupa 2 Grupa3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6 Grupa 7
Grupy tematyczne pyta w kwestionariuszu
% p
opra
wny
ch o
dpow
iedz
i
rednia w grupach tematyczych rednia ogó em
Ryc. 1. Odsetek poprawnie udzielonych odpowiedzi w grupie badanej ogółem. Percentage of correct answers in all participants of the study
1�4 Nr 1
• Najwyższe różnice w poziomie wiedzy między grupami wiedzy zaobserwowano w py-taniach dotyczących podstawowych zasad żywienia oraz wiedzy na temat węglowoda-nów.
• Uzyskane wyniki potwierdziły słuszność hipotezy (H2), iż poziom wiedzy żywieniowej osób z zaburzeniami odżywania jest wyższy niż u osób zdrowych, bez zaburzeń.
Rycina 3 przedstawia odsetki poprawnych odpowiedzi – osób z anoreksją vs osoby z bu-limią.
Weryfikacja hipotezy (H3) – uzyskane wyniki wykazały, że:• W poziomie wiedzy żywieniowej u chorych na anoreksję i bulimię nie stwierdzono róż-
nic, tym samym hipoteza (H3) nie została potwierdzona. Tym nie mniej podjęta zostanie próba ostatecznego jej zweryfikowania w kolejnej grupie chorych.
• Niewielka różnica w poziomie wiedzy pomiędzy osobami z anoreksją i osobami z buli-mią świadczyć może o wpływie terapii psychiatrycznej u chorych na anoreksję.
0102030405060708090
Grupa1 Grupa 2 Grupa3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6 Grupa 7
Grupy tematyczne pyta w kwestionariuszu
% p
opra
wny
ch o
dpow
iedz
i
osoby z anoreksj osoby z bulimi
Ryc. 3 Odsetki poprawnych odpowiedzi – osoby z anoreksją vs osoby z bulimią Percentage of correct answers – anorectic subjects vs bulimic subjects
Jak wynika z przeprowadzonych badań poziom wiedzy osób cierpiących na zaburzenia odżywiania jest niewystarczający. Wprawdzie posiadają one wiedzę wyższą niż osoby z gru-py kontrolnej, tym nie mniej potrzebne są działania edukacyjne w zakresie tematyki żywie-niowej, aby uświadomić tym chorym znaczenie żywienia w terapii zaburzeń odżywiania.
PODSUMOWANIE
Niewiele jest badań dotyczących poziomu wiedzy u chorych cierpiących na zaburzenia odżywiania. W dalszym ciągu brakuje danych z zakresu edukacji żywieniowej chorych na anoreksję i bulimię. W leczeniu psychiatrycznym tych chorych zwykle pomija się aspekt dietoterapii i edukacji. Dyskusja na tematy związane z przyjmowaniem pokarmów, doborem surowców, konstrukcją posiłków uznawana jest za nieodpowiednią i zaburzającą proces tera-peutyczny. Zdaniem Pileckiego pacjentki są negatywnie nastawione do zmiany swoich nawy-ków żywieniowych [17], co potwierdza potrzebę przeprowadzenia tej edukacji [14, 15, 18].
A. Czarnewicz-Kamińska, A. Gronowska-Senger
1�5Nr 1
Literatura przedmiotu [10, 16, 3, 21, 20] dowodzi, że poziom wiedzy, poglądy i wierzenia dotyczące zdrowia warunkują zachowania zdrowotne. Badania postaw, opinii i wiedzy są nie-zbędne dla zrozumienia działań, które w konsekwencji mogą prowadzić do zmian zachowań żywieniowych.
W przypadku osób chorych na anoreksję i bulimię bardzo rzadko niestety podejmuje się próby edukacji żywieniowej. W badaniach Waisberga [22] i Andrewesa i wsp., [2] wykazano, że zastosowana edukacja zdecydowanie podniosła poziom wiedzy żywieniowej, co przekła-dało się na zmianę postaw i zachowań pacjentek.
Zaburzenia odżywiania nie powinny być lekceważone ani traktowane wyłącznie jako przejaw mody na odchudzanie lub konformizmu wobec norm narzucanych kobiecej sylwet-ce. Ich podłoże jest bardzo złożone i wieloaspektowe. Niezwykle trudno, bowiem wyjaśnić fakt, iż kobiety, którym przyszło żyć w XXI wieku same skazują się na cierpienie „głodu w czasach sytości”.
A . C z a r n e w i c z - K a m i ń s k a , A . G r o n o w s k a - S e n g e r
OCENA POZIOMU WIEDZY ŻYWIENIOWEJ U OSÓB Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA
Streszczenie
Celem pracy było zbadanie poziomu wiedzy u osób z zaburzeniami odżywiania. Badania prowadzo-no na grupie 60 osób chorych (30 osób z rozpoznaniem anorexia nervosa i 30 osób z rozpoznaniem bu-limia nervosa) i 60 osób z grupy kontrolnej. Narzędziem wykorzystanym w badaniu był kwestionariusz dotyczący oceny poziomu wiedzy żywieniowej o charakterze testu jednokrotnego wyboru z jednym pytaniem otwartym. Stwierdzono, że osoby chore prezentują wyższy poziom wiedzy żywieniowej niż osoby z grupy kontrolnej, jednakże średnia odpowiedzi prawidłowych plasowała się na poziomie 51%. Stanowi to wskazanie do podjęcia edukacji żywieniowej w grupie osób z zaburzeniami odżywiania.
A . C z a r n e w i c z - K a m i ń s k a , A . G r o n o w s k a - S e n g e r
THE ASSESSMENT OF NUTRITIONAL KNOWLEDGE OF PERSONS WITH EATING DISORDERS
Summary
The main purpose of this work was to examine the level of nutritional knowledge of persons with eating disorders. The study was performed in the group of 60 persons (30 persons diagnosed with ano-rexia nervosa and 30 persons with diagnosis bulimia nervosa) and 60 controls. We found that ill persons possess the higher level of nutritional knowledge than person from the control group, yet the average of correct answers amounted to 51%. Our results point to the necessity of nutritional education in persons with eating disorders.
PIŚMIENNICTWO
1. Abraham S., Llewellyn-Jones D.: Anoreksja, bulimia, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1995.
Wiedza żywieniowa u osób z zaburzeniami odżywiania
3. Andrien M.: Social communication in nutrition. A methodology for intervention. FAO, Roma, 1994.
4. Butcher J.N., Carson R.C., Mineka S.: Zaburzenia odżywiania i inne szkodliwe dla zdrowia fizycz-nego czynniki psychologiczne; in Psychologia zaburzeń vol 1. Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-giczne, Gdańsk 2003, 439 – 456.
5. Di Nicola : Anorexia multiforma: Self-starvation in Historical and Cullural Context. Part II: An-orexia nervosa as Culture Reactive Syndrome. Trancult. Psychiatr. Res. Rev., 1990, 27, 245-286.
6. Eapen V., Mabrouk A.A., Bin-Othman S.: Disordered eating attitudes and symptomatology among adolescent girls in the United Arab Emirates. Eat Behav. 2006, 7(1), 53-60.
7. Fairburn C.G., Beglin S.J.: Studies of the epidemiology of bulimia nervosa. American Journal of Psychiatry, 1990, 147, 401-408.
8. Felker K.R., Stivers C.: The relationship of gender and family environment to eating disorders risk in adolescents. Adolescence, 1994, 29(116), 821-834.
9. Garner, D.M., Garfinkel P.E.: Socio-cultural factors in the development of anorexia nervosa. Psy-chological Medicine, 1980, 10, 647-656.
10. Hartman T.J., McCarthy P.R., Himes J.H.: Use of eating- pattern messages to evaluate changes in eating behaviors in worksite cholesterol education program. J. Am. Diet. Assos., 1993, 93, 10, 1119-1200
11. Janas-Kozik M., Krupka-Matuszczyk I., Matuszczyk M.: Jadłowstręt psychiczny u młodzieży – wska-zówki diagnostyczne i terapeutyczne. Wiadomości Lekarskie, 2004, 57, 259-262.
12. Józefik B.: Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Colle-gium Medicum UJ, Kraków, 1999.
13. Kolarzyk E., Ostachowska-Gąsior A.: Eating disorders among students of Collegium Medicum of the Jagiellonian University in Cracow. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2000, 27 (4), 356-367.
14. Komender J., Matejewska K., Mazur A.: The education of children with psychiatric disorders. Euro-pen Congress of the World Psychiatric Association. 1997, Geneve, Szwajcaria.
15. Mascarenhas M.R., Zemel B.S., Tershakovec A.M, Stallings V.A.: Adolescence in Present Knowl-edge in Nutrition 8 edition. Bowman B.A., Russel R.M. ed., ILSI Press, Washington DC, 2001, 433.
16. Narojek L.: Niektóre aspekty uwarunkowań zachowań żywieniowych, Prace IŻŻ, Warszawa 1993.17. Pilecki M., Bomba J., Józefik B.: Leczenie anoreksji i bulimii psychicznej. Co, kiedy, komu, Biblio-
teka Psychiatrii Polskiej, Kraków, 2003.18. Pytasz U., Nogal P., Lewiński A.: Analiza sposobu żywienia dziewcząt z jadłowstrętem psychicz-
nym. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2003, 30, 133-138.19. Rathus S.A.: Zaburzenia odżywiania; in Psychologia współczesna. Gdańskie Wydawnictwo Psycho-
logiczne, Gdańsk 2004, 637 – 643. 20. Smith B.: Past Experiencies and Needs for Nutrition Education: Summary and Conclusions of Nine
Case Studies. FAO Expert Consultation on Nutrition Education for the Public 18-22 Sept, 1995, Roma, Italy
21. Thompson F.E., Byers T.: Dietary assesment resonice mannual. Supplement. J. Nutr., 1994, 124, 115, 2245S-2317S.
22. Waisberg J.L., Woods M.T.: A nutrition and behaviour change group for patients with anorexia ner-vosa. Department of Psychology, Queen’s University, Kingston 2002.
23. Włodarczyk-Bisaga K.: Abnormal Eating Attitudes in Polisn Adolescent Schoolgirls, Satelite Meet-ing of the European Counsil an Eating Disorders, Warsaw 1992.
A. Czarnewicz-Kamińska, A. Gronowska-Senger
JOLANTA CZARNOCIŃSKA1, IWONA NIEMIEC1, ANNA SZKALSKA1, JACEK ANIOŁA1, LIDIA WĄDOŁOWSKA2
FOOD PREFERENCES OF GIRLS AND NUTRITIONAL VALUE OF DIETS AND THEIR EFFECT ON ORGANISMS OF RATS IN TERMS OF RISK
OF OBESITY AND ATHEROSCLEROSIS
PREFERENCJE POKARMOWE DZIEWCZĄT A WARTOŚĆ ODŻYWCZA DIET I ICH WPŁYW NA ORGANIZM SZCZURÓW W ASPEKCIE ZAGROŻENIA
OTYŁOŚCIĄ I MIAŻDŻYCĄ
1Department of Hygiene and Human NutritionAugust Cieszkowski Agricultural University60-624 Poznań, Wojska Polskiego 31, Poland
2Department of Human NutritionUniversity of Warmia and Mazury
10-718 Olsztyn, Słoneczna 44a, PolandHead: prof. dr hab. J. Borowski
The study was conducted on 28 growing female Wistar rats, fed ad libitum for 84 days with four different diets. The diet intake, feed efficiency, weight/length ratio, serum TG, TC and HDL-C levels were determined. Results were verified statistically using one-way ANOVA and the Scheffe test. The poor preferred diet with predominating fruit and vegetables, in comparison to the rich preferred diet, containing sweets, lowered the risk of obesity and atherosclerosis.
The diet of individual people to a considerable degree depends on non-economic factors, including food preferences [3]. Results of studies confirm a statistically significant correlation between preferences for different foodstuffs and the frequency of their consumption [8, 9, 18]. This suggests that they may constitute an indicator, with which it should be possible to predict food consumption with high probability.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 1�7-20�
1�8 Nr 1
Young people are a group of special concern, as their nutritional mistakes may not only af-fect their growth and pubescence, but may also be connected with long-term implications for health in future life and increase the incidence of diet-dependent diseases. It may be observed that a too hedonistic attitude and indulging in one’s eating requirements does not promote a variation in the diet and may cause negative effects to one’s health [10, 16, 20]. Thus the aim of the study was to determine the effect of eating diets based on foodstuffs preferred by girls aged 13-15 years on organisms of rats in terms of risk of atherosclerosis and obesity.
MATERIALS AND METHODS
The study was conducted on 28 growing females of Wistar rats, aged approx. 6 weeks, coming from a breeding farm of laboratory animals in Brwinowo (opinion no. 47/2003 of the Regional Commission on Ethics in Experiments on Animals). Experiments were conducted on animals under natural lighting conditions, with relative humidity of 55-60% and temperature of 19-22°C.
Rats were divided into four groups, which were fed ad libitum four different diets for 84 days. Among the diets two were preferred and two were comparative.
The starting points in the development of preferred diets were some of the results obtained within the framework of research project no. 6 P06G 01520 of the Ministry of Science and Higher Education. The information, supplied by 785 girls aged 13-15 years, concerned their food preferences in relation to 144 products from the following groups: cereals, vegetables, fruit, dairy products, meat products, fish and eggs, as well as fats and sweets. The first step in designing the preferred diets was to conduct factor and cluster analyses, which made it possible to establish four models of food preferences of girls [6]. Next for each product arithmetic and modal means were calculated for the degree of liking and the distribution of the sample was determined depending on the degree of liking of these products, thanks to which products liked very much were identified. These calculations were performed for all the exam-ined products and the four subgroups of girls from individual clusters, obtaining in this way assortment lists of products for five preferred diets. After analyzing the assortment composition of all the preferred diets two were selected for experiments on rats. The first was characterized by moderate variation, as it contained 5 vegetables, 18 fruits, 1 dairy product and 1 meat product, thus it was called “preferred poor” (PP). The other was definitely more diverse, as it contained 1 cereal product, 6 vegetables, 19 fruits, 4 products from the group of meat products, fish and eggs, as well as 6 products from the group of sweets, thus it was referred to as “preferred rich” (PR).
The last stage in the development of preferred diets was to establish the amounts of individual prod-ucts, which was based on the recommended model food ration for girls aged 13-15 years [24]. This ra-tion was also the basis in designing one of the comparative diets, which was called “recommended” (R). When determining the assortment of products in individual groups of products for the recommended diet, data on the contents of energy and nutrients in foodstuffs were applied and it was attempted to ensure its highest possible variation. The other comparative diet was pelleted maintenance feed for labo-ratory animals Labofeed B (LB) produced by a feed producer Wytwórnia Pasz in Kcynia.
Products for both preferred diets and the recommended diet were purchased in retail stores. Vegeta-bles and fruit were bought fresh or frozen. Diets were prepared from raw products, weighing their edible parts. Ready diets were lyophilized in „Celiko”, Poznań. The form of the diets after lyophilization was similar to LB feed, which is produced as pellets with the diameter of 12 mm and length of 10-20 mm.
In all diets contents of dry matter, protein, fat and ash were determined using standard methods. Moreover, content of total dietary fiber, soluble and insoluble fractions, were determined using the enzymatic method [2]. When calculating the metabolizable energy of the diets, contents of total fiber were subtracted from the total carbohydrate content and next energy from soluble dietary fiber was taken into consideration (8.37 kJ/g). Energy and nutritive values of dry matter in the diets are presented in Table I.
J. Czarnocińska i in.
1��Nr 1
After the completion of the planned feeding period and 12-h fasting animals were put down by intra-peritoneal injection of thiopental and weighed, their length from the base of the tail was measured and blood was collected from the heart. After the blood was centrifuged levels of triglycerides (TG) and total cholesterol (TC) in the serum were determined using enzymatic methods, while HDL cholesterol level (HDL-C) was determined after previous isolation of LDL and VLDL cholesterol using phosphotungstic acid and MgCl2. Results were verified statistically using one-way analysis of variance and in order to assess differences between groups the Scheffe test was applied.
RESULTS AND DISCUSSION
As it was indicated by results in Table II, the type of diets had a significant effect on their consumption by rats. The highest consumption was observed in rats from the Labofeed B group, a significantly lower in animals receiving preferred diets (poor and rich), while the lowest in rats receiving the recommended diet. Due to the different energy values of individu-al diets energy intake by rats varied slightly. The highest energy intake was found for animals receiving the rich preferred diet, as they were fed the diet with the highest energy value. In turn, the lowest energy intake was found in animals receiving the recommended diet, since the consumption of this diet was definitely the lowest.
Body weight gain and the ratio of weight to body length of rats, adopted as an approximate index of adipose tissue development, were significantly dependent on the type of the applied diet. The highest values of both parameters were observed in rats fed the rich preferred diet, containing sweets. In contrast, the lowest values of these parameters were recorded in rats fed the recommended diet, based on the model food ration for girls aged 13-15 years. Results suggest that the rich preferred diet promoted obesity, while the recommended diet reduced the risk of this disorder. No significant differences were found in the efficiency of feeding the analyzed diets, expressed in body weight gain per a unit of metabolizable energy intake.
The type of diet had a significant effect on triglyceride level, total cholesterol content and percentage of total cholesterol connected with the HDL fraction (HDL-C/TC). Mean values of TG and TC were highest in rats fed the Labofeed B diet, while the lowest in animals receiving
Table I. Energy and nutritive value of dry matter of diets (x±SD)
Preferencje pokarmowe dziewcząt a wartość odżywcza diety
200 Nr 1
the recommended diet. High blood TG and TC contents were also recorded in rats fed the rich preferred diet, while their low levels were reported for rats fed the poor preferred diet. In turn, the highest HDL-C/TC value was observed in animals receiving the poor preferred diet, in contrast to rats fed the Labofeed B diet. Results indicate that the Labofeed B diet, character-ized by high contents of protein, probably casein, promotes arthrosclerosis. In contrast, the poor preferred diet may be defined as preventing atherosclerosis. The diet contains the low-est amounts of fat and protein, as the dominant products were fruit and vegetables. The rich preferred diet and the recommended diet may be ascribed analogous names (promoting and preventing atherosclerosis), with their antagonistic action on blood lipid parameters not being so strongly manifested. Only HDL cholesterol concentration was similar, irrespective of the feeding method. It needs to be emphasized that this parameter, in contrast to the percentage of HDL cholesterol, is not very useful in the interpretation of the effect of nutritional factors on the organism in terms of risk of atherosclerosis. This pertains also to studies on rats, although these animals have a different blood lipid profile than humans, with markedly higher amounts of HDL lipoproteins.
No obvious conclusions arise from a review of literature on the effect of nutritional fac-tors on blood lipid indexes, although the number of studies concerning this problem is very high. This makes it difficult to formulate opinions and to interpret results, mainly due to the contradictory nature of results and opinions of many authors [7, 12, 15, 21]. Individual differences in the reaction of the organism to diet composition also need to be emphasized. Some animals react with strong hypocholesterolemia to the presence of unsaturated fats, soy protein, starch and pectins, in comparison to saturated fats, casein, sucrose and cellu-lose, while others under the same conditions do not exhibit any or only a slight decrease in blood serum cholesterol level [5]. Another crucial problem are mutual interactions between different components of the diet [13, 17, 23]. This explains all the complexity of the reac-tions of the organism to food and difficulties in the interpretation of results connected with
J. Czarnocińska i in.
Table II. Feed intake and feed efficiency and serum lipid levels in rats (x±SD)
LB – Labofeed B, R – recommended, PP – preferred poor, PR – preferred rich, mean values denoted with different letter inscriptions differ significantly
201Nr 1
it. Thus, the high TG and TC levels found in this study in blood of rats fed the Labofeed B diet, containing the highest amount of total dietary fiber, is not easy to explain. On the other hand, results are not so controversial if we take into account the considerable share of insoluble fiber in this diet, as well as the above mentioned high protein content. The effect of fiber on the concentration and distribution of cholesterol in blood is still currently inves-tigated. It was shown in many studies that blood lipid level depends among other things on such factors as the initial blood cholesterol level, individual reactivity of a given human or animal, the dose and form of fed dietary fiber and the type of consumed diet [1, 4, 11, 14, 19, 22].
CONCLUSIONS
The poor preferred diet with predominating fruit and vegetables, in comparison to the rich preferred diet, containing sweets, lowered the risk of obesity and atherosclerosis. The recom-mended diet, based on the model food ration for girls aged 13-15 years, lowered the risk of these diseases too.
J . C z a r n o c i ń s k a , I . N i e m i e c , A . S z k a l s k a , J . A n i o ł a , L . W ą d o ł o w s k a
FOOD PREFERENCES OF GIRLS AND NUTRITIONAL VALUE OF DIETS AND THEIR EFFECT ON ORGANISMS OF RATS IN TERMS OF RISK OF OBESITY AND ATHEROSCLEROSIS
Summary
The study was conducted on 28 growing female Wistar rats, fed ad libitum for 84 days with four different diets: preferred poor, preferred rich, recommended and Labofeed B. The diet intake, feed ef-ficiency, weight/length ratio, serum TG, TC and HDL-C levels were determined. Results were verified statistically using one-way ANOVA and the Scheffe test. The poor preferred diet with predominating fruit and vegetables, in comparison to the rich preferred diet, containing sweets, lowered the risk of obesity and atherosclerosis. The recommended diet, based on the model food ration for girls aged 13-15 years, lowered the risk of these diseases too.
J . C z a r n o c i ń s k a , I . N i e m i e c , A . S z k a l s k a , J . A n i o ł a , L . W ą d o ł o w s k a
PREFERENCJE POKARMOWE DZIEWCZĄT A WARTOŚĆ ODŻYWCZA DIET I ICH WPŁYW NA ORGANIZM SZCZURÓW W ASPEKCIE ZAGROŻENIA OTYŁOŚCIĄ I MIAŻDŻYCĄ
Streszczenie
Badania zrealizowano na 28 rosnących samicach szczurów rasy Wistar, które żywiono 4 dietami ad libitum przez 84 dni: dwiema preferowanymi (ubogą i bogatą) oraz dwiema porównawczymi (zalecaną i Labofeed B). Określono spożycie i wykorzystanie paszy przez zwierzęta, wskaźnik masa/długość oraz oznaczono poziom: TG, TC i HDL-C. Weryfikację statystyczną wyników przeprowadzono jednoczyn-nikową ANOVA i testem Scheffego. Dieta preferowana uboga, w której dominowały owoce i warzywa, w porównaniu do diety preferowanej bogatej, zawierającej w swoim składzie słodycze, zmniejszała ry-zyko rozwoju otyłości i miażdżycy. Dieta zalecana, oparta o modelową rację pokarmową dla dziewcząt w wieku 13-15 lat, również zmniejszała ryzyko rozwoju tych chorób.
Preferencje pokarmowe dziewcząt a wartość odżywcza diety
202 Nr 1
The study was financed by the Ministry of Science and Higher Education as research project no. 2 PO6T 022 26
REFERENCES
1. Anderson J.W., Jones A.E., Riddell-Mason S.: Ten different dietary fibers have significantly different effects on serum and liver lipids of cholesterol-fed rats. J. Nutr., 1994, 124, 78-83.
2. Asp N.G., Johansson C.G., Hallmer H., Siljestrom M.: Rapid enzymatic assay of insoluble and so-luble dietary fiber. J. Agric. Food Chem., 1983, 31, 476-82.
3. Babicz-Zielińska E.: Behaviour of consumers according to food and nutrition. Żywność, 2001, 29, Supl., 5-15 (in Polish; English abstract).
4. Bartnikowska E.: The effect of dietary fiber on lipid metabolism. Żyw. Człow. Metab., 1994, 21, 269-85 (in Polish; English abstract).
5. Beynen A.C., Katan M.B., Zutphen L.F.N.: Hypo- and Hyper- responders: Individual differences in the response of serum cholesterol concentration to changes in diet. Adv. Lipid Res., 1988, 22, 115-71.
6. Czarnocińska J.: Dietary preference models of girls and selected minerals deficiency risk. Żyw. Człow. Metab., 2005, 32, Supl. 1, 116-21 (in Polish; English abstract).
7. Deurenberg-Yap M., Li T., Tan W.L., Staveren W.A., Chew S.K.: Can dietary factors explain diffe-rences in serum cholesterol profiles among different ethnic groups (Chinese, Malays and Indians) in Singapore? Asia Pacific. J. Clin. Nutr., 2001, 10, 39-45.
8. Drewnowski A., Hann C.: Food preferences and reported frequencies of food consumption as predi-ctors of current diet in young women. Am. J. Clin. Nutr., 1999, 70, 28-36.
9. Drewnowski A., Hann C., Henderson S.A., Gorenflo D.: Both food preferences and food frequency scores predict fat intakes of women with breast cancer. J. Am. Diet. Assoc., 2000, 100, 1325-33.
10. Elmadfa I., Freisling H.: Fat intake, diet variety and health promotion. Forum Nutr., 2005, 57, 1-10.
11. Fernandez M.L., Wilson T.A., Conde K., Vergara-Jimenez M.: Hamsters and guinea pigs differ in their plasma lipoprotein cholesterol distribution when fed diets varying in animal protein, soluble fiber, or cholesterol content. J. Nutr., 1999, 129, 1323-32.
12. Fung T.T., Rimm E.B., Spiegelman D., Rifai N., Tofler G.H., Willett W.C., Hu F.B.: Association between dietary patterns and plasma biomarkers of obesity and cardiovascular disease risk. Am. J. Clin. Nutr., 2001, 73, 61-67.
13. Gawęcki J., Czarnocińska J.: The combined effect of dietary protein, fat and carbohydrates on fee-ding efficiency and serum cholesterol in rats. Żyw. Człow. Metab., 1991, 18, 252-9.
14. Gawęcki J., Czarnocińska J., Panwic H.: The effect of fiber preparations on cholesterolemia in the rats fed pro- or antyatherogenic diet. Rocz. AR Pozn., 1995, 270, Technol. Żywn. 19, cz. 2, 41-49 (in Polish; English abstract).
15. Ginter E., Cardiovascular risk factors in the former communist countries. Analysis of 40 European MONICA Populations. Eur. J. Epidemiol., 1995; 11, 199-205.
16. Gronowska-Senger A.: Nutritional behaviour of Poles in the context of 2003 year FAO/WHO Report. W: Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. Wyd. SGGW, Warszawa 2005, 43-49 (in Polish; English abstract).
17. Ikeda I., Tomari Y., Sugano M.: Interrelated effects of dietary fiber and fat on lymphatic cholesterol and triglyceride absorption in rats. J. Nutr., 1989, 119, 1383-7.
18. Jeżewska-Zychowicz M.: Preferences and consumption frequency of milk and milk products among adolescents aged 13-15 years and their mothers. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2005, 14/55, 97-102.
J. Czarnocińska i in.
20�Nr 1
19. Nishina P.M., Schneeman B.O., Freedland R.A.: Effects of dietary fibers on nonfasting plasma lipo-protein and apolipoprotein levels in rats. J. Nutr., 1991, 121, 431-37.
20. Raynor H.A., Jeffrey R.W., Tate D.F., Wing R.R.: Relationship between changes in food group varie-ty, dietary intake, and weight during obesity treatment. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2004, 28, 813-20.
21. Rimm E.B., Ascherio A., Giovannucci E., Speigelman D.: Vegetable, fruit and cereal fibre intake and risk of coronary heart disease among men. JAMA, 1996, 275, 447-51.
22. Roy S., Vega-Lopez S., Fernandez M.L.: Gender and hormonal status affect the hypo-lipidemic me-chanisms of dietary soluble fiber in guinea pigs. J. Nutr., 2000, 130, 600-7.
23. Sugano M., Ishida T., Koba K.: Protein-fat interactions on serum cholesterol level, fatty acid desatu-ration and eicosanoid production in rats. J. Nutr., 1988, 118, 548-54.
24. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka-Matyjek E.: Principles of rational nutrition. Wyd. ODDK, Gdańsk 2004 (in Polish).
Preferencje pokarmowe dziewcząt a wartość odżywcza diety
DOROTA CZERWIŃSKA, ANNA CZERNIAWSKA
OCENA SPOŻYCIA SODU, Z UWZGLĘDNIENIEM SOLI KUCHENNEJ JAKO JEGO ŹRÓDŁA, W WYBRANEJ POPULACJI WARSZAWSKIEJ
SODIUM INTAKE INCLUDING SALT AS ITS SOURCE IN SELECTED WARSAW POPULATION
Katedra Żywienia CzłowiekaSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Średnie spożycie sodu u badanych osób przekraczało wielokrotnie zalecenia, mężczyźni spożywali istotnie statystycznie więcej sodu niż kobiety. Głównym źród-łem sodu była sól dodawana podczas obróbki kulinarnej żywności (u kobiet) lub produkty przemysłowo przetworzone (u mężczyzn). Ponieważ nadmierne spożycie sodu może przyczyniać się do nadciśnienia, zawałów, wylewów i udarów, ze wsglę-dów zdrowotnych istnieje konieczność ograniczania ilości stosowanej soli oraz spożywania słonych produktów spożywczych
Nadmierna zawartość sodu w diecie przyczynia się do wzrostu stężenia tego pierwiastka w osoczu, co prowadzi do przechodzenia wody z komórek do przestrzeni zewnątrzkomór-kowych. W efekcie następuje zatrzymanie wody w organizmie, mogą tworzyć się obrzęki, u niektórych osób wzrasta ryzyko podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi. Najczęstszą for-mą nadciśnienia jest nadciśnienie samoistne, stanowi ono 95% wszystkich przypadków nad-ciśnienia. Jednym z podstawowych czynników rozwoju samoistnego nadciśnienia tętniczego jest wysokie spożycie sodu [2, 8].
Nadciśnienie tętnicze należy do podstawowych czynników ryzyka chorób sercowo – na-czyniowych, w tym choroby niedokrwiennej serca. Może przyczyniać się do zawału serca, udaru mózgu, wylewu krwi do mózgu, zgonu wieńcowego i nagłego zgonu [8; 16].
Zwiększona zawartość w pożywieniu chlorku sodu może być też czynnikiem ryzyka wy-stąpienia raka żołądka. Wykazano, że ilość sodu wydalana z moczem jest dodatnio skorelo-wana z umieralnością z powodu raka żołądka. Spożywanie nadmiernej ilości soli kuchennej
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 205-210
206 Nr 1
powoduje zmiany zanikowe błony śluzowej żołądka, co może sprzyjać inicjacji procesu no-wotworowego. Spożywanie solonej żywności zwiększa ryzyko zakażenia Helicobacter pylori, które jest czynnikiem ryzyka raka żołądka [13].
Nadmierna podaż sodu do organizmu zwiększa wydalanie wapnia z moczem (na każde 2,3 g sodu ponad zapotrzebowanie wraz z moczem organizm traci 24-40 mg wapnia). W efek-cie nadmiar sodu może przyczyniać się do utraty wapnia z tkanki kostnej, zmniejszać gęstość kości oraz zwiększać podatność kości na złamania [7].
Określenie ilości sodu spożywanego wraz ze słonymi produktami spożywczymi i solą dodawaną w trakcie obróbki kulinarnej potraw może ułatwić formułowanie propozycji zmian w sposobie żywienia, prowadzących do zmniejszenia spożycia sodu.
Celem pracy była ocena spożycia sodu z dietą przez młode osoby w wieku 20-30 lat, z uwzględnieniem ilości sodu pochodzącego z soli kuchennej dodawanej do potraw. Określo-no także główne źródła sodu w racjach pokarmowych badanych osób.
MATERIAŁ I METODY
W badaniach wzięły udział osoby w wieku 20-30 lat, mieszkające w Warszawie. Ogółem przebada-no 42 osoby, w tym 21 kobiet i 21 mężczyzn. Badania prowadzono w okresie grudzień 2004 – marzec 2005 roku. Spożycie żywności ustalono na podstawie metody trzydniowego bieżącego notowania. Spo-życie sodu z żywnością określono przy pomocy programu „Dietetyk 2”, opracowanego na podstawie „Tabel składu i wartości odżywczej produktów i potraw” [6].
Ilość sodu pochodzącego z soli kuchennej dodawanej podczas przygotowywania potraw wyliczono, przyjmując następujące założenia:1 g soli kuchennej dostarcza 390 mg sodu; średni dodatek soli do zup, ziemniaków, makaronów, ryżu, kasz, klusek, potraw warzywnych i wa-
rzyw oraz surówek i sałatek wynosi 1,0 g/100 g potrawy, a do potraw mięsnych i rybnych 1,5 g na 100 g [1].Otrzymane wartości porównano do minimalnej normy spożycia, wynoszącej dla sodu 575 mg/dobę
[17] oraz do zaleceń WHO, według których maksymalne dzienne spożycie sodu powinno wynosić 2000 mg [14].
Ustalając najważniejsze źródła sodu w racjach pokarmowych, wzięto pod uwagę: sód naturalnie występujący w produktach, sód pochodzący z soli dodawanej do żywności podczas jej przemysłowego przetwarzania oraz sód pochodzący z soli kuchennej dodawanej do potraw podczas obróbki kulinarnej.
Do oceny statystycznej uzyskanych wyników zastosowano test t-Studenta oraz test χ2, przy pozio-mie ufności 95%. Analizy statystycznej dokonano przy pomocy programu komputerowego STATISTI-CA 7.
WYNIKI
Ilość sodu spożywanego przez kobiety wynosiła średnio 3145 mg/osobę (co odpowiada 8,09 g soli). Natomiast w przypadku mężczyzn średnie spożycie sodu było istotnie statystycznie wyższe niż u kobiet i wynosiło 4668 mg/dobę (11,96 g soli) (tabela I). Zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn spożycie sodu przekraczało wielokrotnie minimalny poziom spożycia, określo-ny w polskich normach żywienia. Średnie dzienne spożycie sodu w obu badanych grupach osób przewyższało znacznie również normę maksymalną, zalecaną przez WHO (tabela I).
D. Czerwińska, A. Czerniawska
207Nr 1
Głównym źródłem sodu w dietach badanych osób była sól dodawana do potraw pod-czas obróbki kulinarnej oraz produkty przemysłowo przetworzone, do których sól dodaje się podczas procesu technologicznego. Sód spożyty w tej formie stanowił ok. 90% dziennego spożycia tego pierwiastka (Ryc. 1). Płeć badanych decydowała w istotny statystycznie spo-sób o strukturze spożycia sodu. W racjach pokarmowych mężczyzn największe ilości sodu pochodziły z produktów przetworzonych (47,1%). W dietach kobiet największy udział w do-starczaniu sodu miała sól dodawana podczas obróbki kulinarnej żywności (49,6%). Sód na-turalnie występujący w produktach spożywczych stanowił jedynie 8,6-11% całkowitej ilości (Ryc. 1).
11 39,4 49,6
8,6 47,1 44,3
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Kobiety
M czy ni
Ryc. I. Gówne róda sodu w racjach pokarmowych badanych osób
produkty zawieraj ce naturalnie sódprodukty solone ze wzgl dów technologicznychsól dodawana do potraw
Ryc. 1. Główne źródła sodu w racjach pokarmowych badanych osób The main sources of sodium in food rations of the subjects
Ilość sodu pochodzącą z poszczególnych źródeł porównano do zalecanego przez WHO maksymalnego dziennego spożycia sodu (2000 mg/dobę) (tabela II). U mężczyzn już spoży-cie sodu z produktami solonymi ze względów technologicznych przekraczało zalecenia WHO i stanowiło 110,2% zaleceń, zaś ilość sodu pochodząca z soli dodawanej do potraw stanowiła 102,8%. U kobiet ilość sodu spożywana z produktami słonymi stanowiła 62,2% maksymal-nego dopuszczalnego spożycia, a sód dodawany z solą podczas obróbki kulinarnej stanowił 78,3 % tej normy (tabela II).
Tabela I. Spożycie sodu w badanej grupie osób Sodium daily intake of the subjects
Płeć Spożycie sodu* (mg/osobę/dobę)
Procent realizacji normyminimalnej maksymalnej
Kobiety 3144,9 ± 847,8a** 546,9 ± 157,2a 161,5 ± 42,4a
* - w tabeli podano wartości średnie ± odchylenie standardowe** - wyniki oznaczone tymi samymi literami nie różnią się istotnie statystycznie (p>0,05)
Spożycie sodu w wybranej populacji warszawskiej
208 Nr 1
DYSKUSJA WYNIKÓW
Wysokie spożycie sodu jest zjawiskiem powszechnym w Polsce [10, 11]. Również w in-nych krajach spożywa się zbyt dużo sodu. Ocenia się, że przeciętna całodzienna dieta Ame-rykanów i Brytyjczyków dostarcza ok. 3,5 g sodu, co odpowiada 9 g chlorku sodu, w krajach skandynawskich średnie dzienne spożycie soli wynosi 10 g, a w Japonii powyżej 15 g [9].
W niniejszej pracy wykazano, że ponad 45-50% ogólnej zawartości sodu w racjach po-karmowych badanych osób stanowiła sól dodawana do potraw podczas obróbki kulinarnej (ryc. 1). W krajach zachodnich największy udział w ogólnym spożyciu sodu mają produkty przemysłowo przetworzone. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych udział żywności prze-tworzonej w dostarczaniu sodu oceniany jest na 77% [3].
Obniżenie spożycia soli o 3 g dziennie może zmniejszać ciśnienie tętnicze zarówno u osób chorych na nadciśnienie jak i u osób mających prawidłowe ciśnienie krwi. Zaś zmniejszenie spożycia soli o 6 g/dobę zmniejszyłoby o 30 % ryzyko wystąpienia udarów i o 25% choroby niedokrwiennej serca [5]. Celowym wydaje się dążenie do obniżania zawartości sodu w die-cie, zarówno poprzez zmianę nawyków żywieniowych, jak również przez działania podejmo-wane przez przemysł spożywczy.
W celu ograniczenia spożycia soli należy unikać m.in. wędlin, wędzonych ryb, serów podpuszczkowych, chipsów, zup w proszku, mieszanek przyprawowych. Istotne jest również zminimalizowanie ilości soli używanej podczas obróbki kulinarnej oraz rezygnacja z dosa-lania potraw przy stole. Sól dodawaną do potraw można zastąpić ziołami, przyprawami ko-rzennymi, sokiem z cytryny, czosnkiem. Można też stosować zamienniki soli kuchennej, np. chlorki lub sole kwasów organicznych (potasu, wapnia, magnezu), zwykle w postaci miesza-nin z chlorkiem sodu [1, 12].
Przemysł spożywczy nie pozostaje bezczynny w kwestii zmniejszenia spożycia sodu. Opracowano technologię produkcji wędlin, pieczywa oraz serów podpuszczkowych o obni-żonej zawartości chlorku sodu. Zmniejszenie zawartości soli w chlebie, płatkach śniadanio-wych i margarynach nie powoduje znaczących zmian cech organoleptycznych (szczególnie smaku), w porównaniu z produktami zawierającymi zwyczajową ilość soli. Należy dodać, że osoby oceniające słoność produktów o zróżnicowanej zawartości soli (normalna i zmniejszo-na) nie były w stanie rozróżnić, które produkty zawiera mniejszą, a które większą jej ilość [4,
D. Czerwińska, A. Czerniawska
Tabela II. Spożycie sodu z uwzględnieniem jego źródeł w diecie (wartości bezwzględne i procent normy).
Sodium intake and dietary sources of sodium (absolute values and percentage of RDA)
Płeć
Ilość sodu w diecie:
produkty zawierające natural-nie sód
produkty solone ze względów technologicznych sól dodawana do potraw
* - w tabeli podano wartości średnie ± odchylenie standardowe** - w tabeli podano stopień pokrycia zalecanego przez WHO maksymalnego dziennego spożycia sodu (2000 mg/dobę) [14]*** - wyniki oznaczone tymi samymi literami nie różnią się istotnie statystycznie (p>0,05)
20�Nr 1
15]. Zawartość sodu w kiełbasach można obniżyć przez częściowe zastąpienie soli chlorkiem potasu lub wapnia. Dodatek tych związków pozwala na uzyskanie kiełbasy o pożądanych cechach, organoleptycznych (smak, zapach, tekstura) [12].
WNIOSKI
1. Średnie spożycie sodu w badanej grupie wielokrotnie przewyższało normę na poziomie minimalnym, a także maksymalny dopuszczalny poziom spożycia. Ilość sodu zależała od płci badanych (większa u mężczyźni niż u kobiet).
2. Głównym źródłem sodu w dietach badanych była sól dodawana podczas obróbki kulinar-nej żywności (u kobiet) lub produkty spożywcze solne ze względów technologicznych (u mężczyzn).
3. Ilość sodu dostarczana z produktami przemysłowo przetworzonymi oraz zawierającymi naturalnie sód wystarcza na pokrycie zapotrzebowania na ten pierwiastek.
D . C z e r w i ń s k a , A . C z e r n i a w s k a
OCENA SPOŻYCIA SODU Z UWZGLĘDNIENIEM SODU Z SOLI KUCHENNEJ JAKO JEGO ŹRÓDŁA W WYBRANEJ POPULACJI WARSZAWSKIEJ
Streszczenie
Celem pracy była ocena spożycia sodu z uwzględnieniem sodu pochodzącego z soli kuchennej do-dawanej do potraw. W okresie grudzień 2004 – marzec 2005 rok przebadano 21 kobiet i 21 mężczyzn w wieku 20-31 lat, mieszkających w Warszawie. Średnie spożycie sodu wśród zbadanych osób wielo-krotnie przekraczało zalecenia. Mężczyźni spożywali istotnie statystycznie więcej sodu niż kobiety, po-nieważ więcej solili potrawy podczas przygotowywania oraz częściej jadali słone produkty. Głównym źródłem sodu w dietach badanych była sól dodawana podczas obróbki kulinarnej żywności (u kobiet) lub produkty przemysłowo przetworzone (u mężczyzn). Ilość sodu pochodząca z produktów solonych ze względów technologicznych oraz zawierających naturalnie sód wystarcza na pokrycie zapotrzebo-wania.
D . C z e r w i ń s k a , A . C z e r n i a w s k a
SODIUM INTAKE INCLUDING SALT AS ITS SOURCE IN SELECTED WARSAW POPULATION
Summary
The aim of study was to evaluate sodium intake by 21 women and 21 men, aged 20-31, living in Warsaw, including sodium from table salt. The study was conducted from November 2004 to March 2005. The mean sodium intake exceeded many times the recommendations. Men added more salt to meals then women, and they also ate salty products more often. The main source of sodium was salt added during preparation of meals (women) or processed food (men). The amount of sodium from prod-ucts salted due to technological reasons and present naturally in foods is high enough to meet require-ments for this nutrient.
Spożycie sodu w wybranej populacji warszawskiej
210 Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Baryłko-Pikielna N., Jawor-Kulesza M.: Sód w żywności oraz możliwości jego racjonalnego ogra-niczenia. 1993, Wyd. IŻŻ, Warszawa.
2. Broda G.: Isolated systolic hypertension is a strong predictor of cardiovascular and all-cause mor-tality in the middle-aged population: Warsaw Pol-MONICA Follow up Project. J. Clin. Hypertens., 2000, 2, 5, 305-311.
3. Food and Nutrition Board. Sodium and Chloride. Dietary Reference Intakes for Water, Potassium, Sodium, Chloride, and Sulfate. Washington, D.C.: National Academies Press; 2004, 247-392.
4. Girgis S., Neal B., Prescott J., Prendergast J., Dumbrell S., Turner C., Woodward M. A: one-quarter reduction in the salt content of bread can be made without detection. Eur. J. Clin. Nutr., 2003, 57, 4, 616-620.
5. He F.J., MacGregor G.A.: How far should salt intake be reduced? Hypertension, 2003, 42, 6, 1093-1099.
6. Kunachowicz H., Nadolna I, Przygoda B., Iwanow K: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 1998.
7. Martini L. A., Cuppari L., Colugnati F. A., Sigulem D. M., Szejnfeld V. L., Schor N., Heilberg I. P.: High sodium chloride intake is associated with low bone density in calcium stone-forming patients. Clin. Nephrol., 2000, 54, 2, 85-93.
8. Meneton P., Jeunemaitre X., de Wardener H.E., MacGregor G.A.: Links between dietary salt intake, renal salt handling, blood pressure, and cardiovascular diseases. Physiol. Rev., 2005, 85, 2, 679-715.
9. Nagata Y., Suzue R.: Comparison of young women’s salt intake between Japan and England: con-sideration of different measurement methods in national nutrition surveys. J. Nutr. Sci. Vitaminol., 1996, 42, 1, 19-26.
10. Stopnicka B., Jerulank I., Szamrej I.K., Bartosiewicz Z.: The evaluation of nutrition quality of adole-scents living in residential schools at the province of Białystok. Rocz. PZH, 1999, 50, 2, 191-208.
11. Szponar L., Rychlik E.: Dietary intake in elderly subjects in rural and urban area in Poland. Pol. Merkuriusz Lek., 2002, 13, 78, 490-496.
12. Totosaus A., Alfaro-Rodriguez R.H., Perez-Chabela M.L.: Fat and sodium chloride reduction in sau-sages using kappa-carrageenan and other salts. Int. J. Food Sci. Nutr., 2004, 55, 5, 371-380.
13. Tsugane S.: Salt, salted food intake, and risk of gastric cancer: epidemiologic evidence. Cancer Sci., 2005 , 96, 1, 1-6.
14. WHO: Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. 2003, Report of a Joint FAO/WHO expert consultation., WHO, Geneva.
15. Young L., Swinburn B.: Impact of the Pick the Tick food information programme on the salt content of food in New Zealand. Health Promot. Int., 2002, 17, 1, 13-19.
16. Zdrojewski T., Szpakowski P., Bandosz P., Pajak A., Więcek A., Krupa-Wojciechowska B., Wyrzykow-ski B.: Arterial hypertension in Poland in 2002. Hum. Hypertens., 2004, 18, 8, 557-562.
Analiza diety dorosłych mieszkańców Warszawy wykazała niską zawartość w diecie witaminy C, B1, B2, PP, B6 i folianów, natomiast spożycie witaminy A, E i B12 było wyższe od zalecanego.
Słowa kluczowe: spożycie witamin, osoby dorosłe, mieszkańcy WarszawyKey words: vitamin intake, adults, Warsaw inhabitants
WSTĘP
Witaminy antyoksydacyjne m.in. tokoferole, kwas askorbinowy, retinol i karotenoidy odgrywają istotną rolę w organizmie poprzez neutralizację wolnych rodników tlenowych, których nadmierne wytwarzanie może być przyczyną wielu procesów chorobowych. Zapo-biegają one także procesom peroksydacyjnym i nowotworowym, dlatego istotny jest ich od-powiedni udział w diecie. Szczególną uwagę zwraca się także na spożycie witamin z grupy B – związków organicznych biorących udział w procesach biochemicznych jako koenzymy, m.in. w przemianie węglowodanów, białek, gospodarce wodnej, oddychaniu tkankowym, prawidłowej czynności układu nerwowego, mięśni i serca [1]. Badania spożycia składników odżywczych prowadzone w różnych latach przez wielu autorów, wskazują na często niedo-stateczny poziom spożycia witamin w polskiej diecie [2, 4, 5, 7]. Obserwowane jest niedosta-teczne spożycie witaminy C oraz większości witamin z grupy B m.in. tiaminy, ryboflawiny, niacyny, folianów [3]. Prowadzone badania wskazywały, że spożycie witaminy E było zbli-żone do zalecanego, natomiast udział witaminy A w diecie był wyższy od wartości podanych w normach [3, 6]. W dostępnej literaturze niewiele jest danych na temat zawartości witamin w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy, których poziom materialny jest znacznie wyższy niż przeciętnego mieszkańca kraju. Celem niniejszej pracy było oszacowanie poziomu spoży-cia witamin przez dorosłych mieszkańców Warszawy przy zastosowaniu metody 3-dniowego bieżącego notowania.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 211-215
212 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
Poziom spożycia witamin został oszacowany na podstawie danych z badań przeprowadzonych me-todą 3-dniowego bieżącego notowania w 2001/2002 roku na grupie dorosłych mieszkańców Warszawy. Zastosowano metodę doboru kwotowego osób – badaną populację podzielono na grupy według takich kryteriów, jak wiek i płeć. Ustalono procentowy udział grup w badaniu proporcjonalnie do udziału poszczególnych grup w populacji dorosłych mieszkańców Warszawy. Osoby badane stanowili dorośli mieszkańcy miasta stołecznego Warszawy. W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano 409 prawid-łowo wypełnionych 3-dniowych jadłospisów. Na podstawie danych o wielkości spożycia produktów spożywczych i potraw wyliczono zawartość w diecie witamin. Do obliczeń zastosowano dane z ta-bel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych i potraw [2], uwzględniając straty związane z wpływem procesów technologicznych na zawartość składników odżywczych w produktach i potra-wach. Dla witaminy C przyjęto straty 55%, dla witaminy A i E – 20%, dla witaminy B1 – 30%, B2 – 15%, PP – 20%, B6 – 25%, folianów – 45%, witaminy B12 – 10%. W ocenie zgodności spożycia z zaleceniami wykorzystano normy żywienia dla ludności Polski [7].
WYNIKI I DYSKUSJA
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono niską zawartość w diecie mieszkańców Warszawy takich witamin, jak witamina C, B1, B2, PP, B6 i folianów, natomiast spożycie wi-taminy A, E i B12 było wyższe od wartości podanych w normach. Zawartość witamin w diecie badanych mieszkańców Warszawy w stosunku do norm przedstawiono na rycinie 1, natomiast
udział poszczególnych grup produktów spożywczych w dostarczaniu witamin w diecie zapre-zentowano na rycinie 2. Niskie spożycie witaminy C (40 mg) wynikało ze zbyt małego udziału owoców i warzyw bogatych w tę witaminę oraz ich przetworów w diecie. Niedostateczne spo-
132%
66%
61%
78%
80%
74%
48%
224%
184%
0% 50% 100% 150% 200% 250%
Witamina A
Witamina E
Witamina C
Tiamina
Ryboflawina
Niacyna
Witamina B6
Foliany
Witamina B12
% realizacji normy
Ryc. 1. Zawartość witamin w diecie badanych mieszkańców Warszawy w stosunku do norm. Vitamin content in diet of Warsaw dwellers as compared to norms
E. Dybkowska, F. Świderski, B. Waszkiewicz-Robak
21�Nr 1
życie tiaminy (0,97 mg), niacyny (15,1 mg), witaminy B6 (1,49 mg) oraz folianów (145 µg) miało źródło między innymi w małej konsumpcji warzyw i przetworów warzywnych oraz pieczywa i produktów zbożowych. Także spożycie ryboflawiny (1,54 mg) w diecie było zbyt niskie. Zwiększenie zawartości tej witaminy można osiągnąć zwiększając udział mleka i pro-duktów mlecznych, warzyw i ich przetworów oraz pieczywa i produktów zbożowych w diecie. Osiągnięty poziom spożycia witaminy E (10,7 mg) wynikał z wysokiego spożycia margaryn i olejów roślinnych. Dość duże spożycie witaminy A (1200 µg) było prawdopodobnie skut-kiem znacznego udziału w diecie podrobów oraz tłuszczów jadalnych, a także warzyw bogatych w beta-karoten. Wysoka zawartość witaminy B12 (4,5 µg) w diecie wynikała z dużego spożycia mięsa i jego przetworów, które są głównym źródłem tej witaminy.
W badaniach prowadzonych przez Kunachowicz i wsp. [3] dotyczących spożycia w pol-skich gospodarstwach domowych w latach 1999-2001, stwierdzono niskie spożycie witamin C oraz witamin z grupy B szacowane na poziomach: od 42,3-42,6 mg w przypadku witaminy C, od 1,06-1,10 mg tiaminy, 1,25-1,32 mg ryboflawiny, 12,89-13,18 mg niacyny i 1,66-1,72 mg witaminy B6. Inne badania prowadzone we wcześniejszych latach (1994) również wska-zywały na niskie spożycie tych witamin, wynoszące: 0,66-1,02 mg dla tiaminy, 0,73-0,93 mg dla ryboflawiny i 9,9-11,3 mg w przypadku niacyny [4]. W badaniach Kunachowicz i wsp. [5] stwierdzono niski poziom spożycia witaminy E – 7,71-8,05 mg oraz spożycie witaminy A (747-754 µg) na poziomie przekraczającym wartości podane w normach. Spożycie witamin A i E w 1996 roku wynosiło odpowiednio 1103-1800 µg oraz 7,18-8,64 mg [6]. Natomiast badania prowadzone w 1994 roku wskazywały na niższe spożycie witaminy A i E z dietą na poziomie 481-594 µg witaminy A oraz 5,05-7,20 mg witaminy E [5]. Wyższy poziom mate-
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Witamina A
Witamina E
Witamina C
Tiamina
Ryboflawina
Niacyna
Witamina B6
Foliany
Witamina B12
Pieczywo i produkty zbo owe Mleko i produkty mleczneMi so i przetwory mi sne Ryby i przetwory rybneJaja T uszcze jadalneWarzywa i przetwory warzywne Owoce i przetwory owocoweCukier i wyroby cukiernicze Inne produkty
Ryc. 2. Udział różnych grup produktów w dostarczaniu witamin w diecie badanych mieszkańców Warszawy.
Different groups of products as nutritional sources of vitamins in diet of Warsaw inhabitants
Zawartość witamin w diecie dorosłych
214 Nr 1
rialny mieszkańców Warszawy w porównaniu do mieszkańców pozostałych regionów kraju mógł mieć wpływ na większe spożycie w stolicy witamin A i E, a także B2 i PP z dietą.
WNIOSKI
Odnotowano wyższy od zalecanego poziom spożycia witamin A, E i B12 przez mieszkań-ców Warszawy, natomiast zawartość witaminy C oraz pozostałych analizowanych witamin z grupy B (B1, B2, PP, B6 i folianów) była zbyt niska.
W celu zapewnienia w diecie prawidłowej podaży witaminy C należy zwiększyć spożycie owoców i warzyw bogatych w tę witaminę oraz ich przetworów. Zwiększenie udziału witami-ny B1, PP, B6 oraz folianów w diecie można osiągnąć zwiększając spożycie warzyw i ich prze-tworów oraz pieczywa i produktów zbożowych, natomiast w celu dostarczenia prawidłowych ilości witaminy B2 w diecie należy podnieść poziom spożycia mleka i produktów mlecznych, warzyw i ich przetworów oraz pieczywa i produktów zbożowych.
E . D y b k o w s k a , F. Ś w i d e r s k i , B . Wa s z k i e w i c z - R o b a k
ZAWARTOŚĆ WITAMIN W DIECIE DOROSŁYCH MIESZKAŃCÓW WARSZAWY
Streszczenie
W pracy oszacowano zawartość witamin w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy, przy zasto-sowaniu metody 3-dniowego bieżącego notowania. Spożycie witaminy B1 było o ok. 40% niższe od podanego w normach, poziom spożycia witaminy C, B2, PP i B6 był o ok. 20-30% niższy od zalecanego, natomiast zawartość folianów w diecie zapewniała realizację normy jedynie w 50%. Spożycie witamin E, A i B12 było wyższe od wartości podanych w normach. W celu zapewnienia prawidłowej podaży wi-taminy C należałoby zwiększyć spożycie owoców, warzyw oraz ich przetworów. Zwiększenie udziału w diecie witamin: B1, PP, B6 oraz folianów, można osiągnąć zwiększając spożycie warzyw i ich prze-tworów oraz pieczywa i produktów zbożowych. W celu zapewnienia prawidłowych ilości witaminy B2 w diecie należy zalecać spożycie większej ilości mleka, produktów mlecznych, warzyw oraz pieczywa i produktów zbożowych.
E . D y b k o w s k a , F. Ś w i d e r s k i , B . Wa s z k i e w i c z - R o b a k
VITAMIN INTAKE IN AN AVERAGE DIET OF WARSAW ADULT INHABITANTS
Summary
The study aimed to establish the intake of vitamins in an average diet of Warsaw adult inhabitants using 3-day records method. The consumption of vitamin B1 was about 40% lower than recommended, the intake level of vitamin C, B2, PP and B6 was about 20-30% lower than recommended, whilst, folate in the diet realized the norms only in 50%. The intake of vitamins E, A and B12 was higher than recom-mended. In order to ensure the proper intake of vitamin C, it is recommended to increase the intake of fruit and vegetables rich in this vitamin and their products. In order to increase the participation of vitamin B1, PP, B6 and folate in the diet, a higher consumption of vegetable and vegetable products and bread and cereal products is recommended, however, in order to supply the proper amount of vitamin B2 in the diet it is recommended to increase the intake level of milk and milk products, vegetables and bread and cereal products.
E. Dybkowska, F. Świderski, B. Waszkiewicz-Robak
215Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, War-szawa, 1998.
2. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych. Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 1998.
3. Kunachowicz H., Nadolna I., Wojtasik A., Przygoda B.: Żywność wzbogacana a zdrowie. Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2004.
4. Nadolna I., Kunachowicz H.: Badania analityczne nad składem i wartością odżywczą racji pokar-mowych. Cz. IV. Zawartość witamin grupy B, Żywienie Człowieka i Metabolizm, 1994, 21, (1), 25-34.
5. Nadolna I., Kunachowicz H.: Badania analityczne nad składem i wartością odżywczą racji pokar-mowych. Cz. V. Zawartość retinolu, β-karotenu i witaminy E. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 1994, 21, (3), 243-252.
6. Troszczyńska A., Nadolna I., Rutkowska U., Kunachowicz H.: Jakość zdrowotna krajowych racji pokarmowych – badania analityczne i ocena teoretyczna. Cz. VIII. Zawartość witamin rozpuszczal-nych w tłuszczach. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2000, 27, (2), 142 -152.
The objective of the tests was to make preliminary assessment of acrylamide in-take from the diet in the category of children and adolescents falling into 7 – 18 age bracket. In the population of consumers eating potato crisps and French fries the average intake of acrylamide in the population of studied children and adolescents amounted to about 65 μg/person/day.
Słowa kluczowe: akryloamid, spożycie, dzieci, młodzieżKey words: acrylamide, intake, children, adolescents
INTRODUCTION
Numerous tests [2–4, 7, 10, 11, 15] showed that acrylamide is characterised by neurotoxic activity and causes damage of central and peripheral nervous systems of both laboratory ani-mals and human beings. In laboratory animals the genotoxic [13, 14] and carcinogenic [1, 5, 6] activity of acrylamide was also proven. Therefore in 1994 the International Agency for Research on Cancer (IARC) [8] classified acrylamide as a compound probably carcinogenic for humans.
In April 2002 a group of scientists from Stockholm University acting jointly with the Swedish National Food Administration (Livsmedelsverket) announced that acrylamide is pro-duced during thermal processing of food and can be found in fried and baked products [16].
The objective of the study was to make preliminary assessment of acrylamide intake from the potato crisps and French fries in the population of children and adolescents falling into 7 – 18 age bracket all over Poland and health hazard assessment.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 217-221
218 Nr 1
MATERIAL AND METHODS
The tests covered 957 persons from all over Poland: 533 girls and boys aged 7-13 and 424 girls and boys aged 14-18. The inputs included the 24-hour recalls carried out using ‘Album of photographs of food products and dishes’ [18] that were carried out from September to No-vember 2000 under FAO project called ‘Household Food Consumption and Anthropometric Survey’ [17].
To estimate acrylamide intake from the diet its content in potato crisps and French fries was taken based on analytical studies carried out by the National Food and Nutrition Insti-tute in the 2004-2005 period. The average acrylamide content in potato crisps amounted to 998 μg/kg, whereas in French fries – 337 μg/kg product [12].
The results were evaluated with the use of Microsoft Excel 2000 and the Statistica ver. 6.0 statistical package.
RESULTS AND DISCUSSION
The average acrylamide intake from potato crisps in the population of school children aged 7-13 was 10.4 μg/person/day, whereas in the population of adolescents aged 14-18 – 8.2 μg/person/day. This difference was not statistically significant. Data statistical analysis showed that intake of acrylamide (p < 0.05) from potato crisps was significantly higher in the population of children at school age than in the population of adolescents (Figure 1). With reference to French fries the situation was the opposite. In the population of adolescents aged 14-18 the acrylamide intake was approximately 1/3 higher in this product category than in the population of children, however, the difference was not significant.
Based on study findings it was found out that acrylamide intake from potato crisps and French fries was only present in 16.3% of surveyed children aged 7-13 and by 11.8% of
0
2
4
6
8
10
12
Potato crisps French fries Total
[ µg
/pe
rso
n/d
ay]
a*
b
Fig. 1 Acrylamide intake from potato crisps and French fries in the population of children and adole-scents
* - statistical significant difference (p < 0.05)
I. Gielecińska, H. Mojska, L. Szponar
21�Nr 1
surveyed adolescents aged 14-18. The conversation of acrylamide intake only for persons consuming this substance led to significant increase of acrylamide intake per person per day. However, statistically significant differences between age categories and between foodstuffs representing source of acrylamide were not found out.
In the population of acrylamide consumers the average intake of acrylamide in the popu-lation of children aged 7-13 amounted to 63.4 μg/person/day, whereas in the population of adolescents aged 14-18 – 69.5 μg/person/day. The acrylamide intake from French fries and potato crisps was comparable in the population of adolescents, whereas acrylamide intake in the population of children was approximately 20 % smaller from French fries than from po-tato crisps. However, the difference was not significant on statistical grounds.
Given potentially hazardous activity of acrylamide and determination of its maximum daily intake by human, also in some European countries attempts were made to estimate the level of acrylamide intake from diet. The average acrylamide intake from diet by adult Euro-pean was estimated to be 0.5 – 0.6 µg/kg of body mass/day, whereas in population of children and adolescents – about 0.7 – 1.4 µg/kg of body mass/day [16, 13, 9]. The conversion of our results of study for all population into kg of body mass showed that acrylamide intake in the population of children aged 7 – 13 was 0.29 μg per kg of body mass, whereas the acrylamide intake in the population of adolescents aged 14 – 18 was more than half of that i.e. 0.14 μg/kg of body mass. The analysis of data for the category of people eating French fries and potato crisps showed significant increase of acrylamide intake per kg of body mass. The acrylamide intake in the population of school children was as high as 1.78 μg/kg of body mass, whereas in the population of school adolescents – 1.17 μg/kg of body mass. The conversion of obtained results into values only for people eating these foods leads to their significant increase – they are almost double against European data. However, it should be noted that in the study dis-cussed here only 2 sources of acrylamide in the diet were considered. These results are very disturbing.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Potato crisps French fries Total
[ µg
/pe
rso
n/d
ay]
7-13 lat 14-18 lat
Fig. 2. Persons eating potato crisps and French fries
Narażenie dzieci i młodzieży na akryloamid z żywności
220 Nr 1
Given potentially hazardous activity of acrylamide and results of this study it will be vital to carry out studies on acrylamide content in other foodstuffs being source of acrylamide from the diet.
I . G i e l e c i ń s k a , H . M o j s k a , L . S z p o n a r
PRELIMINARY ASSESSMENT OF EXPOSURE OF CHILDREN AND ADOLESCENTS TO ACRYLAMIDE ORIGINATING IN FOOD
Summary
The objective of the tests was to make preliminary assessment of acrylamide intake from the diet in the category of children and adolescents falling into 7 – 18 age bracket. For the purposes of assess-ment the our analytical test results were used of acrylamide content in potato crisps and French fries in samples taken randomly from all over Poland, whereas the intake level was estimated on the basis of a 24-hour recalls leading by National Food and Nutrition Institute in 2000. In the population of consum-ers eating potato crisps and French fries the average intake of acrylamide in the population of children aged 7-13 amounted to 63.4 μg/person/day, meanwhile in adolescents population aged 14-18 – 69.5 μg/person/day. The conversion of rest results into kg of body mass showed that acrylamide intake in the children population aged 7-13 lat was 1.78 μg per kg of body mass, whereas the acrylamide intake in adolescents population aged 14 – 18 was 1.17 μg/kg of body mass. Due to disadvantageous health effect of acrylamide it is necessary to reduce the content of this compound in diet.
I . G i e l e c i ń s k a , H . M o j s k a , L . S z p o n a r
WSTĘPNA OCENA NARAŻENIA DZIECI I MŁODZIEŻY NA AKRYLOAMID POCHODZĄCY Z ŻYWNOŚCI
Streszczenie
Celem badań było wstępne oszacowanie spożycia akryloamidu z dietą w grupie dzieci i młodzieży w wieku 7 – 18 lat. Do oceny wykorzystano wyniki badań analitycznych zawartości tego związku w chipsach i frytkach ziemniaczanych pobranych losowo z terenu Polski a wielkość spożycia oszacowano na podstawie 24-godzinnego wywiadu żywieniowego. Wśród osób spożywających chipsy i frytki ziem-niaczane średnie spożycie akryloamidu w grupie dzieci w wielu 7-13 lat wynosiło 63,4 μg/osobę/dobę, natomiast w grupie młodzieży w wieku 14-18 lat – 69,5 μg/osobę/dobę. Przeliczenie uzyskanych w badaniach wyników na kg masy ciała wykazało, iż dzieci w wieku 7-13 lat spożywały 0,29 μg akrylo-amidu na na kg masy ciała, zaś młodzież w wieku 14 – 18 lat o ponad połowę mniej tj. 0,14 μg/kg m.c. Ze względu na niekorzystne dla zdrowia działanie akryloamidu należy dążyć do obniżenia zawartości tego związku w diecie.
REFERENCES
1. Bull R.J., Robinson M., Laurie R.D., Stoner G.D., Greisiger E., Meier J.R.J., Stober J.: Carcinogenic effects of acrylamide in Sencar and A/J mice. Cancer Res., 1984, 44, 107-111.
2. Calleman C.J., Bergmark E., Stern L.G., Costa L.G.: A non-linear dosimetric model for haemoglo-bin adduct formation by the neurotoxic agent acrylamide and its genotoxic metabolite glycidamide. Environ. Health Perspect., 1993, 99, 221-223.
I. Gielecińska, H. Mojska, L. Szponar
221Nr 1
3. Costa L.G.: Biomarker research in neurotoxicology: the role of mechanistic studies to bridge the gap between the laboratory and epidemiological investigation. Environ. Health Perspect. 1996, 104, suppl. 1, 55-67.
4. Endo H., Kittur S., Sabri M.I.: Acrylamide alters neurofilament protein gene expression in rat brain. Neurochem. Res., 1994, 19, 815-820.
5. Friedman M.A., Duak L.H., Stedham M.A.: A lifetime oncogenicity study in rats with acrylamide. Fundam. Appl. Toxicol., 1995, 27, 95-105.
6. Granath F.N., Vaca C.E., Ehrenberg L.G., Tornqvist M.A.: Cancer risk estimation of genotoxic chemicals based on target dose and multiplicative model. Risk Anal. 1999, 19, 309-320.
7. He F.S., Zhang S.L., Wang H.L., Li G., Zhang Z.M., Li F.L., Dong X.M., Hu F.: Neurological and electroneuromyographic assessment of the adverse effects of acrylamide on occupationally exposed workers. Scand. J. Work Environ. Health, 1989, 15,125-129.
8. International Agency for Research on Cancer: Some Industrial Chemicals. International Agency for Research on Cancer: Lyon, France 1994.
9. Konings E.J.M., Baars A.J., van Klaveren J.D., Spanjer M.C., Rensen P.M., Hiemstra M., van Kooij J.A., Peters P.W.J.: Acrylamide exposure from foods of the Dutch population and an assessment of the consequent risk. Food Chem. Toxicol., 2003, 41, 1569-1579.
10. LoPachin R.M.: The role of fast axonal transport in acrylamide pathophysiology: Mechanism or epiphenomenon? Neurotoxicology, 2002, 23, 253-257.
11. Miller M.S., Spencer P.S.: The mechanisms of acrylamide axonopathy. Annu. Rev. Pharmacol. Toxi-col., 1985, 25, 643-666.
12. Mojska H., Gielecińska I., Szponar L.: Acrylamide content in heat-treated carbohydrate – rich foods in Poland. (article in the press)
13. Scientific Committee on Food: Opinion of the on new finding regarding the presence of acrylamide in food. SCF/CS/CNTM/CONT/4 Final. 3 July 2002. Brussels, Belgium http://europa.eu.int/comm/food/fs/sc/scf/out131_en.pdf
14. Shelby M.D., Cain K.T., Cornett C.V., Generoso W.M.: Acrylamide: induction of heritable transloca-tions in male mice. Environ. Mutagen., 1987, 9, 363-368.
15. Sickles D.W., Stone J.D., Friedman M.A.: Fast axonal transport: A site of acrylamide neurotoxicity? Neurotoxicology, 2002, 23, 223-251.
16. SNFA. Swedish National Food Administration. Information about acrylamide in food. http://www.slv.se/engdefault.asp
17. Szponar L., et al.: Household food consumption and anthropometric survey in Poland in 2000 (un-published data).
18. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album of photographs of food products and dishes. Prace IŻŻ 96, Warszawa, 2000 (In Polish).
Narażenie dzieci i młodzieży na akryloamid z żywności
DANUTA GÓRECKA, BARBARA SZCZEPANIAK, EWA FLACZYK, PIOTR KORDUBSKI
FREQUENCY OF CONSUMPTION OF PRODUCTS WITH VARYING ENERGY VALUE BY PATIENTS OF A SANATORIUM IN CIECHOCINEK
OCENA CZĘSTOTLIWOŚCI SPOŻYCIA PRODUKTÓW O ZRÓŻNICOWANEJ WARTOŚCI ENERGETYCZNEJ PRZEZ KURACJUSZY SANATORIUM
W CIECHOCINKU
Department of Human Nutrition TechnologyAugust Cieszkowski Agricultural University of Poznań
60-624 Poznań, Wojska Polskiego 31, Polande-mail: [email protected]: prof. dr hab. J. Korczak
The aim of the study was to assess the frequency of consumption of selected groups of foodstuffs with varying energy value. The survey included 100 persons, out of which 80% were obese individuals (OB), while the others were patients with cardiovascular diseases (CVD). Products with lowered energy value were on ave-rage consumed rather frequently. Obese patients, from among women constituted 80%, paid attention to fat content in their daily diet.
In economically developed countries one of the primary problems is currently excessive consumption of high calorie food, especially fats, particularly of animal origin. Such eating habits lead to elevated incidence of metabolic civilization-related diseases, e.g. atherosclero-sis, hypertension, diabetes, cancers or obesity [11, 5].
The need to limit - for health reasons - the consumption of food with high fat content is observed with increasing frequency also in Poland and consumer demand for low- and no-fat products is systematically growing. The positive effect of these foodstuffs on health may be observed only in case when they are accepted by consumers and eaten regularly in consider-able amounts [7, 8, 10].
Thus it seems advisable to undertake studies on the interest rate in low energy food and to investigate the current consumption frequency of selected products with varying energy value among obese individuals and patients with heart disease.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 22�-228
224 Nr 1
MATERIAL AND METHODS
The method of a direct interview using a questionnaire was applied in the study. Questions con-cerned the consumption frequency of selected commonly available products in assortments with varying energy value. They included milk and dairy products (14 products), spreads (5 products), confectionery (4 products) and drinks (9 products). Mean frequency of their consumption was determined using a 4-point scale. The verbal definitions were ascribed appropriate numerical values, i.e. I never consume it - 1, sometimes - 2, often - 3 and I always consume it - 4.
The investigations were carried out in 2005 and included 100 patients of a sanatorium in Ciechoc-inek. Two groups were distinguished among the respondents: patients with obesity (64 women and 16 men) and heart diseases (9 women and 11 men). Women constituted 73% from among all inquired.
Statistical analysis determining the dependence between the sex of the pooled individuals and a dis-ease unit and the consumption frequency of the analyzed products was conducted using the Spearman rank correlation coefficient.
RESULTS AND DISCUSSION
The components reduced in the diet by a majority of polled patients were fat (89%) and sugar (83%). Slightly more women (90%) than men (85%) tried to avoid these ingredients, with 91% obese patients cutting down on fat, and only 84% on sugar.
Dairy products consumed most frequently by all patients included low-fat cottage cheese (x=2.45) and cottage cheese with a lowered fat content (x=2.37), as well as semi-skimmed (x=2.4) and skimmed milk (x=2.18) (Table I). Cream with a 36% fat content was consumed
Table I. Consumption frequency of dairy products by respondents
ProductTotal
N=100K
N=73M
N=27OB
N=80CVD N=20
x R x R x R x R x RLow-fat cottage cheese 2.45 1 2.58 1 2.22 6 2.55 1 2.05 8Cottage cheese with reduced fat content
N - number of respondents; K - women; M - men; OB - obese patients; CVD - patients with cardiovascular diseases; x - average frequency degree; R - rank of consumption frequency; rs - Spearman’s rank correlation coefficient
D. Górecka i in.
225Nr 1
with the lowest frequency (x=1.33), the same was true of full-cream cottage cheese (x=1.64) and milk with a 3.2% fat content (x=1.86). Women more often than men selected low-fat cottage cheese and skimmed milk, while men chose products with a slightly higher fat con-tent, only “light” yoghurt was consumed more frequently by men (x=2.26) than by women (x=2.16). Spearman’s rank correlation coefficient between series of consumption frequencies of the analyzed dairy products for women and men was 0.77, indicating a medium strength of the relationship. Similarly, studies by Solheim & Lawless [9] and Babicz-Zielińska [1] showed that women most frequently consumed products with a lowered fat content or even no-fat foodstuffs.
Obese individuals much more frequently than patients with cardiovascular diseases con-sumed dairy products with a reduced fat content. An example in this respect may be low-fat cottage cheese ranking first in the order of consumption frequency among obese individu-als and only the 8th for the other patients. Spearman’s rank correlation coefficient (rs=0.5) between ranks of consumption frequency of the analyzed dairy products for OB and CVD patients showed a medium strength of relationship.
Table II. Consumption frequency of fat spreads
Type of fatTotal
N=100K
N=73M
N=27OB
N=80CVD N=20
x R x R x R x R x RButter 2.42 1 2.26 1 2.74 1 2.29 1 2.95 1I don’t use any spreads 1.73 2 1.88 2 1.44 5 1.83 2 1.35 6Traditional type mayonnaise 1.64 3 1.6 3 1.67 2 1.63 3 1.7 2Low-fat mayonnaise 1.51 4 1.49 4 1.56 4 1.48 4 1.65 3Light type margarine 1.42 5 1.34 6 1.63 3 1.39 5 1.55 4Lard 1.4 6 1.38 5 1.41 6 1.38 6 1.5 5
rs=0.97 rs=0.42N - number of respondents; K - women; M - men; OB - obese patients; CVD - patients with cardiovascular diseases; x - average frequency degree; R - rank of consumption frequency; rs - Spearman’s rank correlation coefficient
Butter and traditional style mayonnaise were the most popular spreads both for women and men, as well as OB and CVD patients (Table II). Women and obese individuals also rather frequently decided not to use any spreads at all. Series of consumption frequency for fatty spreads formed separately for obese and heart disease patients were characterized by a medium strength of relationship (rS=0.42). Women used “light” margarine least frequently (x=1.34), whereas for men the same may be said about lard (x=1.41). Selection of spread was statistically independent of the patient’s sex (rS=0.97). Similar results were reported by Bolesławska et al. [3]. A study conducted by Cieślik et al. [4] on a similar group of respond-ents (staying at a sanatorium in Iwonicz Zdrój) showed that respondents more often consumed soft margarine spreads than butter. In the study by Babicz-Zielińska et al. [2] it was found that fats most frequently consumed by students were butter and margarine.
Consumption frequency coefficient for “light” type confectionery for the total number of respondents showed that these products were consumed very rarely or never. A similarly low consumption frequency of “light” sweets was reported by Flaczyk et al. [6].
Częstotliwość spożycia produktów przez kuracjuszy sanatorium
226 Nr 1
The most popular drinks, irrespective of the sex and disease unit of the polled individuals, were tea without sugar, fruit juices and coffee without sugar. Respondents very rarely drank tea and coffee with an artificial sweetener or sugar (Table III).
Table III. Consumption frequency of drinks
ProductTotal
N=100K
N=73M
N=27OB
N=80CVDN=20
x R x R x R x R x RTea without sugar 2.94 1 3.01 1 2.74 1 2.98 1 2.8 1Fruit juices 2.6 2 2.63 2 2.56 2 2.63 2 2.5 2Coffee without sugar 2.38 3 2.45 3 2.19 3 2.4 3 2.3 3Fruit drinks with sweetener 1.98 4 2.1 4 1.74 9 2.09 4 1.55 7Tea with sugar 1.85 5 1.75 6 2.0 5 1.8 5 2.1 4.5Light type fruit drinks 1.81 6 1.79 5 1.93 6 1.79 7 1.9 6Coffee with sugar 1.74 7 1.58 9 2.07 4 1.65 9 2.1 4.5Coffee with sweetener 1.72 8 1.74 7 1.78 7.5 1.79 6 1.45 8.5Tea with sweetener 1.62 9 1.6 8 1.78 7.5 1.66 8 1.45 8.5
rs=0.56 rs=0.71N - number of respondent; K - women; M - men; OB - obese patients; CVD - patients with cardiovascular diseases; x - average frequency degree; R - rank of consumption frequency; rs - Spearman’s rank correlation coefficient
Reasons for which respondents cut down on fat and sugar were primarily their wish to slim down (40%), heart diseases (29%) and diabetes (21%). In the group of women the main reason of cutting down on these ingredients were their wish to lose weight (51%) and diabetes (26%), while in the group of men it was heart disease (67%). Obese individuals as the main causes gave their wish to slim down (49%) and diabetes (25%), whereas as many as 80% patients with cardiovascular diseases gave heart disease as the main reason.
In spite of the expressed declaration on reducing the amount of fat consumed in the daily diet expressed by a majority of the analyzed population of patients, the selection of foodstuffs with varying fat content was probably more often determined by habit, as well as the avail-ability of the product and possibly by a lack of knowledge on the wide assortment of products currently offered on the market.
CONCLUSIONS
Advantageous eating behaviour of all the patients includes first of all high consumption frequency of milk and cottage cheese with reduced fat content. The most popular spread was butter, which belonged to negative eating behaviour of patients.
Polled individuals rarely consumed “light” confectionery. They consumed sugar-free drinks more frequently than those with the addition of sweeteners or sugar.
Obese patients, of whom women constituted 80%, as well as all population of women independently on kind of disease, exhibited behaviour advantageous for health much more frequently than patients with cardiovascular diseases and population of men. They selected low- or no-fat variants of milk and cottage cheese.
D. Górecka i in.
227Nr 1
D . G ó r e c k a , B . S z c z e p a n i a k , E . F l a c z y k , P. K o r d u b s k i
FREQUENCY OF CONSUMPTION OF PRODUCTS WITH VARYING ENERGY VALUE BY PATIENTS OF A SANATORIUM IN CIECHOCINEK
Summary
The aim of the study was to assess the frequency of consumption of selected groups of foodstuffs with varying energy value by patients of the „Dom Zdrojowy” sanatorium in Ciechocinek (Poland). The survey included 100 persons, out of which 80% were obese individuals (OB), while the others were patients with cardiovascular diseases (CVD). Products with lowered energy value, especially cottage cheese, milk, “light” yoghurt, as well as tea and coffee without sugar were on average consumed rather frequently. Obese patients, from among women constituted 80%, paid attention to fat content in their daily diet.
D . G ó r e c k a , B . S z c z e p a n i a k , E . F l a c z y k , P. K o r d u b s k i
OCENA CZĘSTOTLIWOŚCI SPOŻYCIA PRODUKTÓW O ZRÓŻNICOWANEJ WARTOŚCI ENERGETYCZNEJ PRZEZ KURACJUSZY SANATORIUM W CIECHOCINKU
Streszczenie
Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia wybranych grup produktów spożywczych o zróż-nicowanej wartości energetycznej przez kuracjuszy sanatorium „Dom Zdrojowy” w Ciechocinku. Ba-daniami ankietowymi objęto 100 osób, wśród których 80% stanowiły osoby otyłe (OB), zaś pozosta-łą część pacjenci z chorobami układu krążenia (CVD). Średnia częstotliwość spożycia produktów o zmniejszonej wartości energetycznej, szczególnie twarogu, mleka, jogurtu „light”, a także herbaty i kawy bez cukru była dość wysoka. Osoby otyłe, wśród których 80% stanowiły kobiety, jak również cała populacja ankietowanych kobiet, częściej zwracały uwagę na zawartość tłuszczu w codziennej diecie niż osoby z CVD oraz populacja mężczyzn.
REFERENCES
1. Babicz-Zielińska E.: Preferences and consumption frequency of dairy products among young wom-en. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 1999, 3, 130-138 (in Polish; English abstract).
2. Babicz-Zielińska E., Przysławski J., Wądołowska L., Schlegel-Zawadzka M.: Preferences and choice factors for fats among female students of some Polish Universities. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2000, 1, 51-55.
3. Bolesławska I., Maruszewska M., Przysławski J.: Preferences and selection factors for fats among adults. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 1/2, 154-159 (in Polish; English abstract).
4. Cieślik E., Filipiak-Florkiewicz A., Pałasiński J.: Eating habits in fat consumption. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 1/2, 314-318 (in Polish; English abstract).
5. Duda G.: Nutritional prevention of atherosclerosis, 2000, PTTŻ, Poznań, pp. 11-56 (in Polish).6. Flaczyk E., Szczepaniak B., Górecka D., Kobus J.: Assessment of consumption of „light” food by the
elderly. Żyw. Człow. Metab., 2005, 32, Suppl.1, 1030-1034 (in Polish; English abstract).7. Matuszewska, I.: Consumer acceptance of products with lowered fat content - methodology and
directions of studies. Żyw. Człow. Metab., 1997, 24, 2, 91-102 (in Polish; English abstract).
Częstotliwość spożycia produktów przez kuracjuszy sanatorium
228 Nr 1
8. Porter D., Kris-Etherton P., Borra S., Christ-Erwin M., Foreyt J., Goldberg J., O’Brien Nabors L., Schwartz N., Lewis C., Layden W. Economos C.: Educating consumers regarding choices for fat reduction. Nutr. Rev., 1998, 56 (5 II), S75-91.
9. Solheim R., Lawless, H. T.: Consumer purchase probability affected by attitude towards low-fat foods, liking, private body consciousness and information on fat and price. Food Quality and Prefer-ence, 1996, 2, 137-143.
10. Tuorila, H.: selection of milks with varying fat contents and related overall liking, attitudes, Norms, and intentions. Appetite, 1987, 8, 1-14.
11. Ziemlański Ś., Fats; in: Human nutrition. Introduction to nutrition science. (ed. J. Gawęcki, L. Hry-niewiecki.). PWN, Warszawa 1998, pp. 152-169 (in Polish).
D. Górecka i in.
ANNA GRONOWSKA-SENGER, JACEK OBIAŁA
OCENA ZWYCZAJÓW ŻYWIENIOWYCH W WYBRANYM ŚRODOWISKU WIEJSKIM REGIONU RADOMSKIEGO OBECNIE I W PRZESZŁOŚCI
THE PRESENT AND PAST NUTRITIONAL BEHAVIOURS IN SELECTED COUNTRY COMMUNITIES OF RADOMIAN REGION
Zakład Oceny ŻywieniaKatedra Żywienia Człowieka
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c
Za pomocą wywiadu ankietowego oceniono zwyczaje żywieniowe w wybranym środowisku wiejskim regionu radomskiego obecnie i w ubiegłym stuleciu. Stwier-dzono zmiany zwyczajów żywieniowych, wyrażającą się wzrostem udziału w spo-życiu produktów zwierzęcych, owoców i warzyw oraz przejmowaniem miejskich wzorców żywieniowych. Obserwowano spadek sezonowości spożycia.
Słowa kluczowe: zwyczaje żywieniowe, środowisko wiejskie, ubiegłe stulecieKey words: nutritional behavior, country communities, last century
WSTĘP
Industrializacja i zmiana warunków bytowych wywołują przemiany w dziedzinie żywie-nia i wyżywienia ludności. Skutkiem tego procesu są zmiany w strukturze żywienia. Część z nich ma dodatni wpływ na zdrowie ludności, ale wiele – ujemny. Coraz bardziej nasilają się choroby cywilizacyjne wynikające z nadmiernego spożycia produktów spożywczych zbytnio przetworzonych i rafinowanych zawierających dużo cukrów i tłuszczów. W Polsce zacho-dzą bardzo szybkie i wyraźne zmiany w strukturze spożycia i zwyczajach żywieniowych, na które wpływają czynniki społeczno-kulturowe czyli zwyczaje żywieniowe, ukształtowane na przestrzeni czasu pod wpływem warunków przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych [3, 7, 8]. Trwałość ich wiąże się z tym, że człowiek przyswaja je w dzieciństwie. Tworzą one część jego kultury i codziennego życia, wiążą się z działalnością społeczną i religijną, są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Zwyczaje żywieniowe najdłużej utrzymują się w rejonach izolowanych społecznie i kul-turowo [9]. Ulegają jednak przemianom w miarę oddziaływania nowych czynników takich jak: zmiany w strukturze i asortymencie upraw, zmiany stopy życiowej oraz miejskie wzory
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 22�-2�5
2�0 Nr 1
żywienia [12]. Dlatego ich analiza i ocena w kontekście czasowym staje się niezbędnym ele-mentem racjonalizacji sposobu żywienia. Stąd podjęto niniejszą pracę, której celem było po-znanie zwyczajów żywieniowych ludności wiejskiej regionu radomskiego oraz ocena zmian w tym zakresie, w kontekście czasowym.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto ludność wiejską, której jedynym źródłem dochodów było rolnictwo. Pochodziła ona z terenów czterech gmin: Borkowice, Iłża, Jastrzębia i Błędów, których wybór podyktowany został strukturą uprawy płodów rolnych, różnicami kulturowymi, ukształtowaniem środowiska przyrodnicze-go oraz stopniem zintegrowania wsi z ośrodkiem miejskim. Badania przeprowadzono metodą wywiadu ankietowego, którego kwestionariusz opracowano wykorzystując prace Jeżewskiej [4] oraz Narojek [6]. Zawierał on 2 części: A – dotyczącą żywienia współczesnego i B – żywienia w przeszłości. Zebrano 20 wywiadów na temat współczesnego sposobu żywienia i 20 żywienia w przeszłości.
Wywiady prowadzono w tych samych rodzinach. Wywiad wg części B kwestionariusza prowadzo-no z osobami powyżej 65 lat w celu uzyskania danych o żywieniu w okresie międzywojennym i wcześ-niejszym. Wywiad wg części A prowadzono z osobami prowadzącymi gospodarstwo domowe w chwili badania. Pytania dotyczyły sposobu żywienia tradycyjnego – okolicznościowego i obrzędowego.
WYNIKI I DYSKUSJA
Badane gospodarstwa charakteryzowały się małą powierzchnią, tj. od 3 do 7 ha. Ilość osób pozostająca we wspólnym gospodarstwie wynosiła od 5 do 8 i były to gospodarstwa rodzinne z małymi dziećmi i dziadkami.
Zwyczaje żywieniowe w przeszłości
Podstawowymi produktami w żywieniu rodziny były produkty zbożowe (chleb, kasze), mleko, ser biały, ryby, mięso, jaja, smalec, słonina, ziemniaki, warzywa podstawowe (kapusta,
A. Gronowska-Senger, J. Obiała
Tabela I. Wzory posiłków w przeszłości Composition of typical meals consumed in the past
Posiłek Zima Lato i jesień
Śniadanie ziemniaki i barszczkluski z mlekiem
krupnik z ziemniakami, kartoflanka, kluski z mle-kiem, barszcz ze szczawiu, chleb
Drugie śniadanie,Podwieczorek - chleb z masłem, serem, jajkiem, mleko, smalec, sło-
nina, kaszanka, kiełbasa, suchy chleb lub placek
Obiad
dynia z kluskami, kasza, barszcz z ziem-niakami, kapusta z grochem i ziemniaka-mi, pierogi z kapustą, kasza jęczmienna, gryczana, jaglana z mlekiem, kapuśniak, ziemniaki z barszczem
dynia z kaszą lub kluskami, bób, fasola, groch, ka-pusta z ziemniakami, kapusta z mięsem i ziemnia-kami, kasza jęczmienna, gryczana, jaglana, krupnik z fasolą, kluski z mlekiem, z kapustą, ziemniaki z kwaśnym mlekiem, słodkim, maślanką
Kolacjaziemniaki z maślanką, zacierka z mąki żytniej z mlekiem, chleb i mleko, śledzie z ziemniakami
resztki z obiadu, ziemniaki z zsiadłym mlekiem, kawa, chleb z masłem lub serem
2�1Nr 1
buraki, marchew, brukiew), groch, fasola, owoce leśne i polne (gruszki, orzechy laskowe), owo-ce ogrodowe (jabłka, gruszki, śliwki). Asortyment produktów kupowanych był bardzo ogra-niczony i sprowadzał się do soli i cukru. Do produktów luksusowych należały mięso i wędlina.
Ogólne wzory posiłków i ich liczba uzależnione były od zasobów żywnościowych i za-możności gospodarstw. Najczęściej spożywano 3 posiłki w okresie zimowym i cztery w cza-sie lata (tabela I). Potrawy wymienione w tabeli należały do najczęściej wymienianych przez respondentów. Występujące tu śledzie wprawdzie trzeba było kupować, jednak ze względu na tradycje i okresy postu (np. piątek) spożywano je stosunkowo często.
Tabela II. Pożywienie okolicznościowe i świąteczne Festive dishes
Okres Potrawy
Wigiliaziemniaki tłuczone, żur z chlebem, kapusta z grochem lub grzybami, kasza jaglana, gryczana z olejem konopnym i grzybami, groch, fasola, kluski, pierogi z grzybami i kapustą, kluski z makiem, śledź, ryba smażona, racuchy, kompot z suszu owocowego
Boże Narodzenie żur z ziemniakami lub chlebem, placek z herbatą, rosół z kluskami, kaszą tatarczaną, jaglaną, ryżem, grochem lub ziemniakami, mięso, chleb, kawa, herbata, racuchy, pszenny placek
Post
żur z mąki razowej z chleba, kwas kapuściany i buraczany z ziemniakami, kasza z olejem lub mlekiem, śledzie solone z ziemniakami, zalewajka, kartoflanka, krupnik, kapusta z grochem, kapuśniak grzybowym kasza z grzybami, pierogi z kapustą, kaszą i grzybami, kluski z miodem lub grzybami
Wielkanoc barszcz z kiełbasą, mięsem, jajkiem, kiełbasa z chrzanem, placki, rosół wołowy z kluskami lub kaszą gryczaną, kapusta z mięsem i ziemniakami, cielęcina, galareta, buraki ćwikłowe
Weselapieczeń wieprzowa, pieczeń cielęca, nóżki w galarecie, kiełbasa, kaszanka, kluski, kasza, ka-pusta z grochem, chleb, placki, rosół, barszcz, mięso wieprzowe gotowane z chlebem, wódka, piwo, herbata, kawa
W dni świąteczne, niedziele, spożywano potrawy takie same ale z dodatkiem mięsa i oma-stą. Były to – rosół z drobiu, mięso z ryżem, pyzy ze słoniną, jajecznica, placki drożdżowe z serem lub jagodami. Znacznie bogatsze asortymentowo było pożywienie w okresie świąt oraz okolicznościowe (tabela II). W gospodarstwach mniej zamożnych, które stanowiły więk-szość społeczności wiejskiej, częściej spożywano potrawy ziemniaczane oraz produkty runa leśnego (grzyby, jagody). Bogatsze asortymentowo pożywienie w okresie świątecznym (nie-dziele, święta) wynikało głównie z tradycji i przekonań religijnych.
Zwyczaje żywieniowe współczesne
Do produktów uważanych za niezbędne należą produkty najtańsze i są to: pieczywo, ziemniaki, mleko, mąka, słonina, kapusta, marchew. W dalszej kolejności – mięso i przetwo-ry, sery, miód, cukier.
Ilość spożywanych posiłków w ciągu dnia wynosiła 4-5, a asortyment produktów wyko-rzystanych do ich przygotowania uległ rozszerzeniu (tabela III). Uwidacznia się wyraźnie wpływ sezonu na typ potraw spożywanych w posiłkach.
Biorąc pod uwagę pożywienie okolicznościowe i świąteczne (tabela IV) daje się zauwa-żyć większy udział mięsa i wędlin, ciast, deserów. Obiad składał się z dwóch dań, przy czym zazwyczaj jest to rosół z makaronem własnej roboty, a drugie danie stanowi mięso drobiowe pieczone z surówką i ziemniakami lub kotlety schabowe z kapustą i ziemniakami.
Zwyczaje żywieniowe w środowisku wiejskim
2�2 Nr 1
Nie mniej pożywienie okolicznościowe i świąteczne cechuje tradycjonalizm przekazywany z pokolenia na pokolenie, czego wyrazem jest spożywanie na śniadanie Wielkanocne „święcon-ki”, dzielenie się jajkiem, a opłatkiem w Wigilię. Współcześnie na Wieczerzę Wigilijną podaje się smażonego karpia, co kiedyś ze względu na sytuację materialną należało do rzadkości.
Upodobania i przyzwyczajenia smakowe ludności badanego regionu były dość zróżnicowane. Większość preferowała potrawy kwaśne, słone, a młodzież i dzieci produkty i potrawy słodkie.
Podstawowe produkty w żywieniu rodziny
W badanym okresie czasu nastąpiły dość wyraźne zmiany w asortymencie podstawowych produktów stosowanych w żywieniu. W obrębie produktów zbożowych mąka żytnia razowa została zastąpiona mąką jasną, a mąka pszenna używana jest na co dzień, będąc wcześniej artykułem spożywanym w niewielkich ilościach. Z mąki tej w około 80% badanych gospo-darstw wypieka się lub kupuje ciasto w końcu każdego tygodnia. 100% gospodarstw ku-puje chleb w sklepach, w tym tylko 5% chleb razowy. Dawny asortyment kasz wzbogacił się o kasze wysoko oczyszczone, ryż, mannę, kleiki i kaszki błyskawiczne, płatki owsiane i kukurydza. Udział ich w żywieniu nie jest tak wysoki jak dawniej [2, 5].
Tabela III. Wzory posiłków współcześnie Composition of typical meals consumed in nowadays
Posiłek Zima Lato i jesień
Śniadaniekanapki z wędliną, jajka na twardo, jajecznica, konfitury, zupa mleczna, mleko, zalewajka, kasza z mlekiem, kluski z mlekiem, serem
twarożek ze śmietaną i szczypiorkiem, kanapki, jajka smażone, kawa zbożowa, kakao, mleko, chleb z dżemem, serem, kanapki z wędliną, ogór-kiem, pomidorem
Obiad
zupa na wywarze mięsno-kostnym, krupnik, ka-pusta z grochem, grochówka z mięsem i kiełbasą, gulasz z ziemniakami lub kaszą, pierogi z kapustą i mięsem bądź grzybami
ziemniaki, kasza z zsiadłym mlekiem, potrawy z grzybów, kluski z jagodami, chłodniki z warzyw i kwaśnego mleka
Kolacja
kanapki z wędliną, mleko i napoje, placki ziem-niaczane, naleśniki z dżemem lub serem, ziemnia-ki zapiekane, kopytka, kasza z omastą, pierogi z serem lub mięsem
chleb z dżemem, serem, kanapki z wędliną, ogór-kiem, pomidorem, kluski na mleku
Tabela IV. Współczesne pożywienie okolicznościowe i świąteczne Festive dishes consumed nowadays
Okres Potrawy
Wigiliakanapki ze śledziem lub rybą konserwową, karp smażony, śledź w oleju, pierogi z kapu-stą i grzybami, barszcz z kaszą i grzybami, ziemniaki z dodatkiem oleju, racuchy, kluski z makiem, kompot z suszu
Post ryby, filety rybne smażone, kluski z jagodami, barszcz na kapuście, sałatki z ryb wędzo-nych, pieczywo z dżemem lub powidłami, jajka gotowane, mleko i potrawy mleczne
Weselaflaki, bigos, wyroby mięsne i wędliniarskie, kotlety schabowe z ziemniakami, drób z frytka-mi i pieczarkami, krokiety z mięsem i grzybami, barszcz, serniki, torty, ciastka, lody, owoce cytrusowe, winogrona, banany, piwo, wódka, kawa, herbata, lemoniady, coca-cola.
A. Gronowska-Senger, J. Obiała
2��Nr 1
Mleko i produkty mleczne stanowią nadal wysoki udział w codziennym żywieniu w ba-danych gospodarstwach, zwłaszcza w sezonie letnim. Wzrosła natomiast częstotliwość ku-powania mięsa i wędlin, aczkolwiek często zabija się własne zwierzęta rzeźne na potrzeby własnego gospodarstwa domowego. Podobnie jak dawniej [9] panuje przekonanie, że dobrze zjeść to zjeść obficie i tłusto.
Asortyment spożywanych ryb uległ wyraźnym zmianom ilościowym i jakościowym. Zmniejszył się udział ryb słodkowodnych, a zwiększył morskich. Zwiększył się też udział jaj. Wyraźna zmiana zaszła w spożyciu tłuszczów, które się obniżyło, przy czym w jego struktu-rze występuje głównie masło, oleje i margaryny, a znacznie mniej słoniny i smalcu. Zmniej-szeniu uległ udział ziemniaków, wskutek zastąpienia ich produktami mącznymi i pieczywem. Warzywa stosowane w żywieniu współcześnie jak i dawniej to kapusta, buraki, marchew. Dużo warzyw zjada się w stanie surowym w postaci surówek, czego dawniej nie znano. W ba-danym okresie znacznemu obniżeniu uległo spożycie roślin strączkowych (groch, fasola, bób). Wzrosło spożycie owoców (lato, jesień) przy znacznym poszerzeniu asortymentowym (owoce cytrusowe, banany). Kawa i herbata będące rzadkością w okresie dawnym, obecnie występują powszechnie w żywieniu, wypierając mleko. Wzrosło znacząco spożycie cukru.
Ogólne wzory posiłków
W badanym okresie wystąpiły zauważalne zmiany we wzorach posiłków. W obecnym żywieniu w okresie zimowym wyeliminowane zostały ze śniadań potrawy gotowane, a po-siłek ten jest przygotowywany wg wzoru miejskiego. Obiady przygotowywane są wg trady-cyjnych wzorów i przepisów, chociaż występuje duża ilość nowych potraw. W większości gospodarstw kolacje składają się z potraw gotowanych, takich jak np. placki ziemniaczane, naleśniki, ziemniaki zapiekane, kopytka, kasze etc.
W żywieniu w okresie letnim i jesiennym, w porównaniu do dawnego, wzrósł udział po-traw nie gotowanych oraz nowych potraw, aczkolwiek nadal dominują tradycyjne ze względu na przywiązanie do dawnych pokarmów.
Pożywienie okolicznościowe (poza Wigilią Bożego Narodzenia i Wielkanocą, w których zachowane zostały w największym stopniu tradycyjne potrawy [1, 10, 11]), uległo dość wy-raźnym zmianom. Zatarły się różnice w asortymencie potraw przygotowywanych na Boże Narodzenie i Wielkanoc. Wzrósł asortyment potraw mięsnych i ciast. Z przyjęć weselnych zniknęły kasze, kluski, kołacze, kapusta z grochem na korzyść flaków, bigosu, wyrobów węd-liniarskich i mięsnych.
Ogólnie żywienie ludności wiejskiej w drugiej połowie dwudziestego wieku było bardzo zróżnicowane. W domach zamożnych chłopów jedzono codziennie chleb, mleko, tłuszcze i często mięso, podczas gdy w rodzinach biednych mięso spożywano 2-3 razy w roku, chleb tylko w okresie prac polowych, minimalne było spożycie tłuszczów. Podstawę stanowiły ziemniaki, brukiew, rzepa, kapusta, marchew. Konsumowano głównie to co wyprodukowano we własnym gospodarstwie.
Rozwój rolnictwa i przemiany społeczno-gospodarcze doprowadziły do zmian wiejskich zwyczajów żywieniowych, które cechuje przejmowanie wzorców miejskich, różnorodność asortymentu produktów przy jednoczesnej wyraźnej, ale mniejszej niż kiedyś, sezonowości. Jakkolwiek te zmiany są uchwytne, to jednak obserwuje się trwałość zwyczajów w rodzajach
Zwyczaje żywieniowe w środowisku wiejskim
2�4 Nr 1
i w sposobie przyrządzania niektórych potraw, szczególnie w odniesieniu do pożywienia oko-licznościowego i świątecznego.
Reasumując, zwyczaje żywieniowe na wsi radomskiej w badanym okresie uległy zmia-nie wyrażonej wzrostem udziału produktów pochodzenia zwierzęcego, owoców i warzyw, zmniejszeniem produktów pochodzących z samozaopatrzenia, przejmowaniem nowych wzor-ców żywieniowych z ośrodków miejskich, zmniejszeniem sezonowości w spożyciu żywno-ści. Zmiany te podyktowane zostały niewątpliwie zmianą warunków życia rodzin wiejskich, które w znacznym stopniu utrzymywały się z pracy zarobkowej w rolnictwie poza własnym gospodarstwem. Poza tendencjami pozytywnymi, do niekorzystnych zjawisk należy wyelimi-nowanie mąki żytniej razowej, spadek udziału kasz gruboziarnistych, roślin i nasion strączko-wych oraz wzrost spożycia cukru i słodyczy.
Dlatego też niezwykle istotne jest podniesienie świadomości żywieniowej w środowisku wiejskim dla tworzenia prawidłowych zwyczajów żywieniowych i zachowania dobrych, pro-zdrowotnych nawyków żywieniowych obecnych w tym środowisku, a nie bezkrytycznego przyjmowania wzorców miejskich, związanych z miejskim stylem życia.
A . G r o n o w s k a - S e n g e r , J . O b i a ł a
OCENA ZWYCZAJÓW ŻYWIENIOWYCH W WYBRANYM ŚRODOWISKU WIEJSKIM REGIONU RADOMSKIEGO OBECNIE I W PRZESZŁOŚCI
Streszczenie
Ocena zwyczajów żywieniowych w wybranym środowisku wiejskim regionu radomskiego obecnie i w ubiegłym stuleciu. stanowiła przedmiot tych badań. dane uzyskano za pomocą wywiadu ankietowe-go zawierającego dwie części: dotyczącą zwyczajów żywieniowych obecnie i w przeszłości.
Stwierdzono zmiany zwyczajów żywieniowych, wyrażającą się wzrostem udziału w spożyciu pro-duktów zwierzęcych, owoców i warzyw oraz przejmowaniem miejskich wzorców żywieniowych. Ob-serwowano spadek sezonowości spożycia.
A . G r o n o w s k a - S e n g e r , J . O b i a ł a
THE PRESENT AND PAST NUTRITIONAL BEHAVIOURS IN SELECTED COUNTRY COMMUNITIES OF RADOMIAN REGION
Summary
Evaluation of the nutritional behaviours among selected country communities of Radomian region presently and over last century was carried out. The data were collected using food-consumption pat-terns questionnaire containing two parts: present nutritional behaviours and past one.
It was found out that nutritional behaviours in the country communities changed. Increase of animal products, fruit and vegetables consumption as well as new municipal nutritional patterns was observed. Also the decrease of seasonal food consumption took place.
A. Gronowska-Senger, J. Obiała
2�5Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Dekowski J.P.: Pisanki i ich rola w obyczajowości wiejskiej. Sztuka ludowa mieszkańców dawnej puszczy kozienickiej. PIMMAE, Radom 1968.
2. Dekowski J.P.: Pożywienie ludu radomszczańskiego. Prace i materiały muzeum etnograficznego w Łodzi 1963, 7, 103.
4. Jeżewska M.: Wpływ tradycji na współczesne wzory żywieniowe. Praca doktorska, SGGW, Warsza-wa 1993.
5. Kubiak I., Kubiak J.: Chleb w tradycji ludowej. LSW, Warszawa 1981.6. Narojek L.: Analiza zmian w sposobie żywienia się mieszkańców wybranych wsi województw bia-
łostockiego, lubelskiego i warszawskiego na przestrzeni ostatniego półwiecza. Praca doktorska, IŻŻ, Warszawa 1975.
7. Narojek L.: Społeczno-kulturowe uwarunkowania żywienia. Żyw. Człow. Metab. 1992, 19, 1, 26.8. Narojek L.: Niektóre aspekty uwarunkowań zachowań żywieniowych. IŻŻ, Warszawa 1993.9. Kowalska-Lewicka A (red.): Pożywienie ludności wiejskiej, Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
Kraków 1973.10. Szymanderska H.: Polska Wigilia. Watra, Warszawa 1989.11. Szymanderska H.: Polska Wielkanoc. Tradycje, zwyczaje, potrawy. Watra, Warszawa 1990.12. Zeszyty Naukowe Muzeum Wsi Radomskiej. Muzeum Wsi Radomskiej, Radom 1987.
Zwyczaje żywieniowe w środowisku wiejskim
RAFAŁ ILOW, KATARZYNA PŁONKA, BOŻENA REGULSKA-ILOW, JADWIGA BIERNAT
ASSESSMENT OF FRUIT AND VEGETABLE INTAKE AMONG THE POPULATION OF JUNIOR HIGH SCHOOL STUDENTS FROM OLEŚNICA
OCENA SPOŻYCIA OWOCÓW I WARZYW W POPULACJI GIMNAZJALISTÓW Z OLEŚNICY
Chair and Department of Food Science and NutritionWroclaw Medical University
The study assessed the fruit and vegetable intake of junior high school youth. The mean daily total consumption of fruit and vegetables by the junior high school students was 358.5 g/day. Compared with current dietary recommendations, inta-kes of fruit and vegetables were too low.
Key words: fruit, vegetables, consumption, junior high school students, food frequency qu-estionnaire
Słowa kluczowe: owoce, warzywa, spożycie, gimnazjaliści, kwestionariusz częstotliwości spożycia
INTRODUCTION
Fruit and vegetable provide the organism with nonstarch polysaccharides, dietary fiber, water, mineral elements and bioflavonoids. They usually have low energetic value, they do not cause high after-meal glycemia and are an irreplaceable source of vitamin C, carotenoids and folic acid. Because of the aforementioned values, they play a beneficial role in the course and prevention of circulatory system diseases, cancerous diseases, obesity, and metabolic syndrome, which has been confirmed in numerous epidemiological studies [5, 10, 15].
The aim of this study was to assess the fruit and vegetable intake of junior high school youth.
MATERIAL AND METHODS
Research was conducted among the students of Junior High School No. 2 in Oleśnica between March and April 2005. Participation in the research was voluntary. Out of 476 dis-tributed questionnaires, 113 correctly completed forms were collected (response rate: 23.7%).
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 2�7-24�
2�8 Nr 1
Among 113 participants of the research there were 65 girls and 48 boys. The age of the exam-ined students was within the range of 12 and 16 years. The average age of the girls was 14.1 ± 1.0 years, and the boys 14.6 ± 0.8 years. Average growth, body mass and the body mass index (BMI) in the group of girls were respectively: 163.5 cm; 52.2 kg; 19.5 kg/m2, and in the group of boys: 172.3 cm; 59.5 kg; 20.0 kg/m2.
In order to assess the intake of fruit and vegetable, the method of food frequency questionnaire was used. The same questionnaire was used as the one applied in 2004 in the research assessing fruit and vegetable intake in the population of high school students in Oleśnica [6]. It contained questions referring to consumption of 20 vegetable products (vegetables, fresh vegetable salads, salads, vegetable soups, vegetable-fruit and vegetable juices) and 14 fruit products (fruit, fruit juices) in the past month. Junior high school students were describing the size of portions of fruit and vegetables consumed during completion of the questionnaire by accepting an average portion suggested in the questionnaire (e.g. 1 medium apple). They could also choose a small or large portion. The students were defining the frequency of fruit and vegetable consumption by choosing from the following options: every day, once a week, once a month, rarely/ never.
When calculating total vegetable intake, vegetable soups, vegetable-fruit and vegetable juices and also potatoes were not taken into account. In many statistical surveys, potatoes are not regarded as vegetables and they are a separate group. In the total amount of consumed fruit, fruit juices and lemons were not taken into account. Calculations were done with the use of a Microsoft Excel 2002 spreadsheet.
RESULTS AND DISCUSSION
The quantitative assessment of fruit and vegetable intake by junior high school students is presented in tables I and II and the structure of consumption in tables III and IV.
After analysis of the obtained results, it was found that variables presenting average con-sumption of particular fruits and vegetables in the examined group of junior high school students did not have normal distributions, which was proven by high values of standard deviations and significant differences in average values and medians describing the consump-tion. Median was taken into account for assessment of consumption of the examined products, because it is a variable allowing for a very differentiated frequency of appearance of particular fruits and vegetables in all-day food rations.
Average daily fruit and vegetable consumption, by girls and boys, shown as a sum of me-dians, amounted to 358.5 g/person. According to nutritional recommendations for the Europe-an population, daily consumption of fruit and vegetable should not be lower than 400 g/person [13]. The American Heart Association [8], bearing in mind the prevention of ischaemic heart disease, recommends consumption at least five servings of fruit and vegetables a day. The examined group of youth did not fulfill any of the mentioned recommendations. Considering the fact that nutritional habits are developing at a very young age, it is essential to correct nu-tritional behavior of the examined population aiming for an increase in consumption of fruit and vegetables. Data of the World Health Organization [12] show that in these regions of Eu-rope where a premature death rate from various causes was the lowest, consumption of fruit and vegetable in the age group of 15-29 years, indicated by a median, was 423 g/person/day.
R. Ilow i in.
2��Nr 1
In the regions of Europe with the highest premature death rate from various causes this daily value was respectively 196 g for women and 233 g for men.
Consumption of fruit, in groups of girls and boys, shown as a sum of medians, amounted to 215.4 g/day, and vegetables 143.1 g/day (tables I and II). Results obtained in the research were similar to the values obtained by the Central Statistical Office - Warsaw (CSO). Accord-ing to the data of CSO [2,3], based on “Household Budgets”, consumption of fruit in Poland in 2002 and 2003 amounted to 127.7 g/person/day and 135.7 g/person/day respectively. Con-sumption of vegetables in the same years amounted to 179.3 g/person/day and 183.7 g/person/day. Very similar quantities of vegetables in the all-day food ration were observed in a group of women and men in Ireland [11] with 132 and 149 g/person, respectively. Fruit appeared in food rations of the Irish in smaller amounts than in domestic research, for women it amounted to 140 g and for men 133 g.
Average fruit consumption in Poland in the years 1993-2002 as assessed by the Food and Agriculture Organization – FAO [4] amounted to 123.3 g/day and was over two times less than the average in European Union countries. Consumption of vegetables in Poland in years 1993-2002 according to FAO was however higher than the average in the European Union countries and amounted to about 334.3 g/day. Discrepancies in the assessment of consump-tion by CSO and FAO probably result from using different calculation methods. The method of household budget analysis used by CSO is more reliable than the method based on food balances used by FAO, taking into account global food production as well as exports and imports.
In the study [14] assessing the diets of elementary school children from the former Białystok Voivodship, it was stated that 46.2% of youth did not consume any vegetables
Table I. The quantity of fruit consumed by the examined group of girls (G, n = 65) and boys (B, n= 48) in g/day
per day. Absence of vegetables in the all-day food ration was declared by 41.5% of girls and 50.7% of boys. In the study conducted in 2005 in the population of high school students in Oleśnica [6], consumption of vegetables by girls amounted to 148.9 g/day and boys 126.9 g/day. In the above-mentioned study, fruit was consumed by girls in the amount of 180.3 g/day and by boys – 161.6 g/day. It was found that high school students from Oleśnica consumed 331.6 g of fruit and vegetables every day. Consumption of fruit and vegetables among the girls amounted to 329.2 g, and the boys 288.5 g/day.
A significant share of fruit and vegetables in food rations contributes to reduction of en-ergy supply. In the studies [9] a relation between low fruit and vegetable consumption and body mass increase among boys and girls was proven.
Table III presents the structure of fruit consumption in the examined group of junior high school students. Both the girls and the boys were consuming apples most willingly. Next in descending order there were oranges, mandarins and bananas. It results from the general availability of these fruits in the winter – spring season.
Table II. The quantity of vegetables consumed by the examined group of girls (G, n = 65) and boys (B, n = 48) in g/day
From the review study by Kazimierczak [7] it is shown that in the years 1993-2002 about half of the fruit consumed in Poland were apples (53.3-70.0 g/person), and 11% berries. A tendency of growth in tropical fruit consumption was observed, recently estimated at 21%.
In the high school in Oleśnica, girls and boys also most frequently consumed apples, bananas and oranges [6]. Other fruit, because of their seasonable nature were not consumed regularly. In other studies it was proven that the most enjoyed seasonal fruits are peaches, sweet cherries, strawberries and grapes [1].
Table IV. The structure of consumption of vegetables in the examined group
Table IV shows the share of individual vegetables in total vegetable consumption. Both the girls and the boys most liked tomatoes. In the high school in Oleśnica the girls consumed
Table III. The structure of consumption of fruit in the examined group
tomatoes most willingly, and the boys preferred fresh vegetable salads [6]. In Poland, the largest share in vegetable consumption in years 1993-2002 had cabbage, carrots, tomatoes, cucumbers and onions. An increase in tomato consumption has been observed recently, which is related to the availability of these vegetables throughout the year [7].
Systematic and continuous education of youth as far as rules of rational nutrition are con-cerned could have a positive influence on the increase in consumption of fruit and vegetables. Insufficient consumption of fruit and vegetables, resulting from incorrect nutritional habits can lead to the development of metabolic diseases with nutritional background in later life.
CONCLUSIONS
1. Consumption of fruit and vegetable in the examined group of youth was insufficient in comparison to the recommended quantities.
2. A higher consumption of fruit rather than vegetables was found among the examined junior high school youth.
R . I l o w, K . P ł o n k a , B . R e g u l s k a - I l o w, J . B i e r n a t
OCENA SPOŻYCIA OWOCÓW I WARZYW W POPULACJI GIMNAZJALISTÓW Z OLEŚNICY
Streszczenie
Celem pracy była ocena spożycia owoców i warzyw w populacji młodzieży gimnazjalnej. W ba-daniu uczestniczyło 113 uczniów Gimnazjum Nr 2 w Oleśnicy. Do oceny spożycia owoców i warzyw zastosowano metodę wywiadu częstotliwościowo-ilościowego. Stwierdzono, że najczęściej występu-jącymi warzywami w diecie dziewcząt były: pomidory, marchew, ogórki i surówki warzywne, zaś w posiłkach chłopców: pomidory, surówki warzywne, ogórki i sałatki jarzynowe. Dziewczęta i chłopcy deklarowali, że najczęściej spożywanymi owocami były: jabłka, pomarańcze, mandarynki i banany. Ogółem młodzież gimnazjalna spożywała średnio 358.5 g/dzień warzyw i owoców. W porównaniu do zaleceń była to ilość niewystarczająca.
R . I l o w, K . P ł o n k a , B . R e g u l s k a - I l o w, J . B i e r n a t
ASSESSMENT OF FRUIT AND VEGETABLE INTAKE AMONG THE POPULATION OF JUNIOR HIGH SCHOOL STUDENTS FROM OLEŚNICA
Summary
The aim of this study was to assess fruit and vegetable intake among the population of junior high school students. 113 students from Junior High School No. 2 in Oleśnica participated in the research. In order to assess the intake of fruit and vegetables, the method of food frequency questionnaire was used. It was stated that vegetables appearing most frequently in the diet of girls were: tomatoes, carrots, cucumbers and fresh vegetable salads, and in the meals of boys were: tomatoes, fresh vegetable salads, cucumbers and vegetable salads. Boys and girls declared that the most often consumed fruits were: ap-ples, oranges, mandarins and bananas. The mean daily total consumption of fruit and vegetables by the junior high school students was 358.5 g/day. Compared with current dietary recommendations, intakes of fruit and vegetables were too low.
R. Ilow i in.
24�Nr 1
REFERENCES
1. Babicz-Zielińska E.: Food preferences among the Polish young adults. Food Quality and Preference. 1999, 10, 139-145.
2. Concise Statistical Yearbook of Poland 2004. Central Statistical Office. Warsaw, 2004, pp. 185 (in Polish and English).
3. Concise Statistical Yearbook of Poland 2005. Central Statistical Office. Warsaw, 2005, pp. 189 (in Polish and English).
4. Food and Agriculture Organization. Food Balance Sheet, 2005, http://faostat.fao.org/ .5. Hung H.Ch., Joshipura K.J., Jiang R., Hu F.B., Hunter D., Smith-Warner S.A., Colditz G.A., Rosner
B., Spiegelman D., Willett W.C.: Fruit and vegetable intake and risk of major chronic disease. J. Natl. Cancer Inst., 2004, 96, 1577-1584.
6. Ilow R., Regulska-Ilow B., Szarzała-Kruk D., Biernat J.: Fruit and vegetables consumption among secondary school students in Olesnica. Bromat. Chem. Toksykol., 2006, 39, Suppl., 403-407 (in Polish; English abstract; in press)
7. Kazimierczak R.: Consumption of vegetables and fruit in 1993-2002; In: Selected problems of the human nutrition science at the beginning of XXI century, ed. A. Brzozowska, K. Gutkowska, Wy-dawnictwo SGGW, Warszawa, 2004, pp. 220-225 (in Polish).
8. Krauss R.M., Eckel R.H., Howard B., Appel L.J., Daniels S.R., Deckelbaum R.J., Erdman JW., Kris-Etherton P., Goldberg I.J., Kotchen T.A., Lichtenstein A.H., Mitch W.E., Mullis R., Robinson K., Wylie-Rosett J., Jeor S.St.., Suttie J., Tribble D.L., Bazzarre T.L.: AHA Dietary Guidelines, Revision 2000: A Statement for Healthcare Professionals From the Nutrition Committee of the American Heart Association. Circulation, 2000, 102, 2284-2299.
9. Lin B.H., Morrison R.M.: Higher fruit consumption linked with lower body mass index. Food Re-view, 2002, 25, 28-32.
10. Liu S., Lee I., Ajani U., Cole S.R., Buring J.E., Manson J.E.: Intake of vegetables rich in carotenoids and risk of coronary heart disease in men: The Physicians Health Study. Int. J. Epidemiol., 2001, 30, 130-135.
11. O’Brien M.M., Kiely M., Galvin M., Flynn A.: The importance of composite foods for estimates of vegetable and fruit intakes. Public Health Nutr., 2003, 6, 711-726.
12. Pomerleau J., Lock K., McKee M., Altmann D.R.: The challenge of measuring global fruit and veg-etable intake. J. Nutr., 2004, 134, 1175-1180.
13. Promoting Heart Health. A European Consensus. Prepared by the Irish Presidency for Meeting in Cork, Ireland, February 24th to 26th 2004. www.eu2004.ie/templates/document_file.asp?id=6687
14. Stopnicka B., Szamrej I.K., Jerulank I.: Assessment of dietary habits of elementary school children from Białystok Voivodship. Żywn. Żyw. Zdr., 1998, 4, 392-400, (in Polish)
15. Yusuf H.R., Giles W.H., Croft J.B., Anda R.F., Casper M.L.: Impact of multiple risk factor profiles on determining cardiovascular disease risk. Prev. Med., 1998, 27, 1-9.
Spożycie owoców i warzyw przez gimnazjalistów
AGNIESZKA JAWOROWSKA, GRZEGORZ BAZYLAK
RESIDENTAL FACTORS AFFECTING NUTRIENT INTAKE AND NUTRITIONAL STATUS OF FEMALE PHARMACY STUDENTS
IN BYDGOSZCZ
MIEJSCE ZAMIESZKANIA A SPOSÓB ŻYWIENIA I STAN ODŻYWIENIA STUDENTEK FARMACJI W BYDGOSZCZY
Department of BromatologyFaculty of Pharmacy
Collegium Medicum im. L. Rydygiera in Bydgoszcz,Nicolaus Copernicus University in Torun
The aim of present study was to estimate nutrient intake as well as nutritional status of female pharmacy students from Bydgoszcz, and to investigate relationship of these factors with type of usual residence place during academic year. The 24-hour recall method was used to evaluate dietary intake of 47 subjects. Measured values of height, body mass and four skinfolds thickness were used for calculation of BMI, FFM, %FM indices. An analysis of nutritional status of studied population showed lower body mass and BMI in the sub-group of female students residing outside of their family home. In comparison to the female students living witho-ut parents percentage of energy provided by total fat (29,9 %) was significantly less and percentage of energy from carbohydrate was significantly higher (55,4 %) than students who reside with their parents. Elevated intake of phosphorus and retinol accompanied by inadequate intake of riboflavin, calcium, iron and cop-per was exhibited in both residence-type related sub-groups of investigated female pharmacy students.
Key words: type of residence place, nutritional status, dietary intake, female pharmacy stu-dents
Słowa kluczowe: miejsce zamieszkania, stan odżywienia, sposób żywienia, studentki farmacji
INTRODUCTION
Some inadequate dietary habits are an important risk factor in development of common chronic diseases such as cancer, obesity, hypertension, osteoarthritis [5, 10]. Inadequate, defi-cient or excess intake of range of some specific nutrients may cause acute symptoms or occur-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 245-251
246 Nr 1
rence of chronic disease at greatest risk in susceptible individuals depending on age, race and various sociodemographic factors. Currently, increasing obesity and different metabolic dis-orders have been observed in many countries over the world. Thus, in recent years there has been enhancing interest in the identification of dietary patterns and food attitudes indicated by various populations [10]. Knowledge of specific eating practices and diet-associated risk factors is also important for relating diet and its composition to nutritional status and for the identification of special groups at risk of under- or over consumption of specific nutrients.
The food intake and food preferences are influenced by age, gender, cultural, social and emotional factors, mass media. Especially, students are exposed to many additional stress fac-tors – time shortage, living on their own, dissatisfaction with one’s appearance, eating junk food [13]. Entering to university is frequently connected with leaving out of the family home, thus beginning a highly stimulative stage in the life of a young man. Most of students are forced to change the behavioural, intentional, physiological and economic rules used until this time to choose the type and contents of meals. Adapting and implementing of healthy eating is closely related with their future academic performance and further professional carrier [15].
The results of previous studies of various populations of female students indicated that the energy intake was often below the nutritional norms and supported by reduced ingestion of nutrients [8, 14]. Some findings also stated that students prefer sedentary life style [3]. Thus, detailed knowledge of food intakes by young adults is important to enable successful inter-vention, supervision and prevention of improper dietary habits which can be associated with increased risk of some chronic disease.
The purpose of present study was to evaluate energy and nutrient intake and nutritional status of university female students from Bydgoszcz, and to investigate relationship of these factors with type of residence preference during academic year.
MATERIALS AND METHODS
The studied population included 73 female students from Faculty of Pharmacy of Collegium Medi-cum im. Ludwika Rydygiera in Bydgoszcz. Twenty six female students were excluded from father analy-ses because of missing data, so the final sample population included 47 students. The mean age of students was 22,8 ± 2,35 years.
The 24-hour recall method was used to evaluate dietary intake of subject [4]. Food quantities were assessed by use of “Atlas of photographs of food products and dishes” [12]. Energy and nutrient intake was calculated by software “Dietetyk” which calculate food consumption using food tables currently verified and validated [7]. The results were compared with the nutritional norm at the safe level (RDI) for adult in 19 – 26 years old and moderate physical activity [16]. Cholesterol and food fiber intake was compared with WHO recommendation (300 mg and 25 g respectively) [10]. Physical activity (low or moderate) was taken into account for calculation norm for energy, carbohydrate and fat intake by study subjects. Measurements of height, body mass and four skinfolds thickness values were used for calcula-tion of body mass index (BMI, kg/m2), free fat mass (FFM, kg) and percentage of fat mass (%FM, %) parameters [6]. Information on type of residence place in time of academic year was obtained through a dedicated lifestyle questionnaire. The Mann Whitney U-test was used for statistical analyses.
RESULTS AND DISCUSSION
The higher percentage of students reside at dormitory or rented flat (53,2 %) during aca-demic year than with parents (46,8 %). According to WHO BMI classification 81,8 % of
A. Jaworowska, G. Bazylak
247Nr 1
students were classified into the normal weight category, 4,5 % students were underweight and 13,7 % were overweight in group which permanently live with their parents (table I). Whereas 84 % students were normal weight and 16 % were underweight among students who live without their parents. An analysis of nutritional status of studied population showed that mean body mass, free fat body mass (FFM), and BMI was lower about, respectively, 3,9 kg, 2,5 kg and 0,9 kg/m2 in students who reside outside their parents home. However there were no significance differences between both considered groups. Percentage of body fat mass (%FM) was very similar in both groups (table II).
Table II. Anthropometric parameters of female pharmacy students in Bydgoszcz
ParameterType of residence
Family house Dormitory/ rented flat N=22(46,8%) N=25(53,2%)
It was observed that intake of many nutrient was insufficient in reference to norm at the safe level (RDI) in both sub-groups (table III). The estimated mean daily energy intake was 1709 kcal (78,2% RDI) for students who live in family house and 1639 kcal (74,7% RDI) for second group. Daily intake of fiber and cholesterol was similar for students living with and without parents, which was 189 and 193 mg of cholesterol and 17,9 and 18,7 g of fiber, respectively. The very low calcium intake was observed in both group and was significantly lower (47,5% RDI) in group which reside with family than in group which live alone (66,7% RDI). The estimated mean daily iron and copper intake was also very low among students residing both with and without parents (66,6 vs. 64,8% RDI and 49,4 vs. 44,3% RDI, respec-tively). Beside an analysis showed low intake of vitamin PP for female students who reside without parents (56,9 % RDI). Intake of vitamin B1 and C in daily food rations filled the norm, but intake of vitamin B2 was insufficient in both group. Daily food rations contained exces-sive quantities of phosphorus and retinol in case of female students residing with and without parents (132,4 vs. 138,7 % RDI and 129,0 vs. 143,1 % RDI, respectively). Percentage of re-alization of norm for magnesium was slightly lowered in the group of female students residing with parents (86,9 % RDI) compare to the group which reside without parents (89,2 % RDI).
Table I. Type of residence place and current BMI status of female pharmacy students in Byd-goszcz
BMI classType of residence
Family home Dormitory/ rented flat N % N %
< 18,518,5 – 24,9
> 25
1183
4,581,813,7
4210
16,084,00,0
Miejsce zamieszkania a sposób żywienia
248 Nr 1
In comparison to students living without parents who daily food rations content reached 35,8 % from fat and 50,3 % from carbohydrate percentage of energy provided by total fat (29,9 %) was statistically significant lower and percentage of energy from carbohydrate was significantly higher (55,4 %) for students who reside with their parents. Percentage of energy from protein was slightly higher for female students residing in family home than for the sub-group living without parents (14,7 % vs. 13,9 %), but statistical significant differences was not observed.
Students like other segments of the adult population, may not consume diet adequate to their requirements [3]. Entering to university may be an exciting and stressful moment for many young adult. Students have greater freedom and control their lifestyle than ever before, so this period is a suitable time to establish diverse healthy preferences. However researches have shown than many students engage in various unhealthy behaviours such as alcohol and tobacco use, physical inactivity and non-rational dietary practice [15].
The main finding of our study is that pharmacy female students regular diet contained insufficient quantities of various nutrient in both investigated group. Especially, very low intake of calcium, iron and copper was showed. Insufficient intake of this nutrient has been reported also in other female students population [14, 1]. Our study showed that intake of calcium, accompanied by increased intake of phosphorus, was statistically significant lower in group which reside with family. Similarly, Olędzka et al., [9], observed that calcium intake
Table III. Nutrient intake of female pharmacy students in Bydgoszcz
Parameter
Type of residenceFamily home Dormitory/rented flat N=22 (46,8%) N=25 (53,2%)
x – mean, SD – standard deviation, %RDI – percentage of realization of norm at the safe level, a - statistically signi-ficant difference (Mann-Whitney U test)
A. Jaworowska, G. Bazylak
24�Nr 1
was reduced for female students living in family home in comparison to group residing in dormitory (49,9 % RDI vs. 62,9 % RDI). This relationship was not observed by Shimbo et al. [11]. Their study showed that calcium intake was similar for students who reside both in and away from home (454 mg vs. 437 mg), but they observed that iron intake was lower for students residing outside family home. The elevated average intake of retinol (table III) was found in both sub-groups of investigated female students, which is significantly related with fat intake (r = 0.57). In view of serious side effects and health risk situations linked with per-manent excessive intake of retinol and non-adequacy of dietary recall methods for assessment of micronutrient intake this findings should be verified in future chromatographic analysis of retinol concentration in collected serum samples of subjects.
It was also shown in the present study that percentage of energy from fat was statistically significant lower and percentage of energy from carbohydrate was statistically significant higher for students which residing with their parents. Similar results have been shown in study conducted by Brevard and Ricketts [3] in group of USA students. They observed lower percentage of energy provided by carbohydrate and higher by fat in case of female students residing on the university campus. It was also showed by Fisberg et al. [5] and Mammas et al. [8] for students from Brazil and Greece, respectively. They observed high percentage energy from fat and low from carbohydrate in daily food ration of students. Our study showed that energy and protein intake was slightly lower for female students living without their parents. It was observed for female students from Japan [11]. Contrary, Olędzka et al. [9], and Brevard and Ricketts [3], observed that energy intake was higher for students residing in a dormitory or on the campus. These findings indicate that student residence during academic year may rea-sonable affect their real food choices. Beerman et al. [2] identified differences in food choices and dietary practices depending on a student residence. In addition Brevared and Ricketts [3] suggested that students who reside away from home may eat more fried and fast food, because they do not have time or skills to prepare meal in a dormitory. In contrast, students living with parents may have less money to spend for food and they consume more meals prepared by family members in home.
An analysis of nutritional status of studied here female population showed diminished body mass and BMI in the group residing outside their parents. However, in studies of Shimbo et al., 2004, similar body mass and BMI in group residing both in and away from parents (or family) home was observed. Our findings indicate that type of female student residence dur-ing academic year significantly affects their dietary intake. Enhanced promotion of a healthy lifestyle is essential to encourage students to improve their dietary habits, what may help prevent of some diseases susceptibility in further years of life.
CONCLUSIONS
1. The female students who reside in family home had lower body mass and BMI in com-parison to the sub-group which live outside home.
2. Those who live outside home intake the higher percentage energy from fat and lower from carbohydrate than female students residing in a family home.
3. In both sub-groups of investigated female pharmacy students elevated intake of phospho-rus and retinol as well as inadequate intake of riboflavin, calcium, iron and copper was found.
Miejsce zamieszkania a sposób żywienia
250 Nr 1
A . J a w o r o w s k a , G . B a z y l a k
RESIDENTAL FACTORS AFFECTING NUTRIENT INTAKE AND NUTRITIONAL STATUS OF FEMALE PHARMACY STUDENTS IN BYDGOSZCZ
Summary
The aim of present study was to estimate nutrient intake as well as nutritional status of undergradu-ate female pharmacy students from Bydgoszcz, and to investigate relationship of these factors with type of usual residence place during academic year. The 24-hour recall method was used to evaluate dietary intake of 47 subjects. Measured values of height, body mass and four skinfolds thickness were used for calculation of BMI, FFM, %FM indices. An analysis of nutritional status of studied population showed lower body mass and BMI in the sub-group of female students residing outside of their parent family. Generally, the average energy and macronutrient intake as a percentage of that suggested as appropriate were diminished in both considered sub-groups of accommodation setting. In comparison to the female students living without parents percentage of energy provided by total fat (29,9 %) was significantly less and percentage of energy from carbohydrate was significantly higher (55,4 %) than students who reside with their parents. Elevated intake of phosphorus and retinol accompanied by inadequate intake of ribo-flavin, calcium, iron and copper was exhibited in both residence-type related sub-groups of investigated female pharmacy students.
A . J a w o r o w s k a , G . B a z y l a k
MIEJSCE ZAMIESZKANIA A SPOSÓB ŻYWIENIA I STAN ODŻYWIENIA STUDENTEK FARMACJI W BYDGOSZCZY
Streszczenie
Badania podjęto w celu określenia współzależności pomiędzy miejscem zamieszkania podczas roku akademickiego a sposobem żywienia i stanem odżywienia studentek farmacji w Bydgoszczy. Do oceny wartości odżywczej racji pokarmowych zastosowano metodę wywiadu 24-godzinnego. Ponadto wy-znaczono wskaźnik masy ciała (BMI), beztłuszczową masę ciała (FFM) oraz odsetek tłuszczu w ciele (%FM). U studentek mieszkających w czasie roku akademickiego poza domem rodzinnym odnotowano niższą masę ciała oraz niższe BMI. Stwierdzono istotnie niższy procentowy udział energii pochodzącej z tłuszczów (29,9 %) oraz istotnie wyższy z węglowodanów (55,4 %) u studentek mieszkających w domu rodzinnym. Odnotowano wysokie spożycie witaminy A i fosforu oraz niewystarczające witaminy B2, wapnia, żelaza i miedzi w obu badanych grupach.
REFERENCES
1. Beals K.A., Hill A.K.: The prevalence of disordered eating, menstrual dysfunction, and low bone mineral density among US collegiate athletes. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2006, 16, 1 - 23.
2. Beerman K.A., Jennings G., Crawford S.: The effect of student residence of food choice. J. Am. Coll. Health., 1990, 38, 215-220.
3. Brevard P.B., Ricketts C.D.: Residence of college students affects dietary intake, physical activity and serum lipids levels. J. Am. Diet. Assoc., 1996, 96, 35-38.
4. Charzewska J., Rogalika-Niedźwiedź H., Chojnowska Z., Chabrom E., Wojtasik A.: Instruction for 24-hour recall method. Press IŻŻ, Warszawa, 1997 (typescript in Polish).
A. Jaworowska, G. Bazylak
251Nr 1
5. Fisberg R.M., Stella R.H., Morimoto J.M., Pasquali L.S., Philippi S.T., Latorre Mdo R.: Lipid profile of nutrition students and its association with cardiovascular disease risk factors. Arq. Bras. Cardiol., 2001, 76, 137 – 147.
6. Gibson R. S.: Principal of nutritional assessment, Oxford University Press, New York, 1990.7. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tables of nutritious value of food products.
Press IŻŻ, Warszawa, 1998. (in Polish) 8. Mammas J., Bertsias G., Linardakis M., Moschandreas J., Kafatos A.: Nutrient intake and food con-
sumption among medical students in Greece assessed during a Clinical Nutrition course. Int. J. Food Sci. Nutr., 2004, 55, 17-/26.
9. Olędzka R., Kozłowska B., Wiśniewska J., Rogalska-Niedźwiedź M., Bobrowska B.: Assessment of food intake of Warsaw University of medicine students in 1997/1998 and 1999/2000. Bromat. Chem. Toksykol., 2003 (Suppl.), 237-242. (in Polish, English abstract)
10. Report of a Joint WHO/FAO expert conclusion, Diet, nutrition, and the prevention of chronic dis-eases, Technical Raport Series 916, WHO, Geneva, 2003.
11. Shimbo S., Zhang Z-W., Matsuda-Inoguchi N., Higashikawa K., Nakatsuka H., Wantanabe T., Ikeda M.: Effects of life away from home and physical exercise on nutrient intake and blood/serum param-eters among girl students in Japan. Tohoku. J. Exp. Med., 2004, 203, 275-286.
12. Szponar L., Wolicka K., Rychlik E.: Atlas of photographs of food products and dishes. IŻŻ Press, Warszawa, 2000. (in Polish)
13. Wardle J., Steptoe A., Bellisle F., Davou B., Reschke K., Lappalainen R., Fredrikson M.: Healthy dietary practices among European students. Health Psychol., 1997, 16, 443–450.
14. Wawrzyniak A., Hamułka J.: Quantitive nutrition assessment Warsaw Agricultural University female students. Żyw. Człow. Metab. 2002, 29 (Supl.1), 165-169.
15. Von Ah D., Ebert S., Ngamvitroj A., Park N., Kang D-H.: Predictors of health behaviours in college students. J. Adv. Nurs., 2004, 48, 463-474.
16. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B., Warta-nowicz M.: Nutritional norms II, Nowa Medycyna, 1998, 5, 1-28.(in Polish)
Miejsce zamieszkania a sposób żywienia
JAN CZECZELEWSKI
SPOSÓB ŻYWIENIA A WARTOŚĆ BMI U DORASTAJĄCEJ MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ
NUTRITIONAL PATTERNS VERSUS BMI VALUES IN RURAL ADOLESCENTS
Zakład Higieny i Promocji ZdrowiaZamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego AWF Warszawa
Zbadano współzależność pomiędzy liczbą spożywanych posiłków, wartością energetyczną diety oraz bilansem energetycznym młodzieży w wieku 10–15 lat różniącej się wskaźnikiem BMI. Stwierdzono wśród młodzieży szczupłej częstsze spożycie czterech posiłków w ciągu dnia, natomiast wśród młodzieży z nadwagą i otyłej – do trzech posiłków dziennie. Niezależnie od częstości spożywania posił-ków wartość energetyczna diety młodzieży szczupłej była nieco wyższa, aniżeli diety młodzieży z nadwagą i otyłej.
Słowa kluczowe: liczba spożywanych posiłków, bilans energii, młodzież wiejskaKey words: frequency of meal consumption, energy balance, rural adolescents
WSTĘP
Badania epidemiologiczne prowadzone w krajach wysokorozwiniętych wskazują na co-raz częstsze występowanie otyłości wśród dzieci i dorosłych. Szacuje się, że w Polsce około 8,7% dzieci i młodzieży charakteryzuje się nadmierną masą ciała, a u 3,4% jest to nadwaga znacznego stopnia [3]. Otyłość jest podłożem dla wielu chorób metabolicznych o charakterze społecznym. Wydaje się, że najlepszym sposobem zwalczania otyłości jest zapobieganie jej w dzieciństwie poprzez m.in. przestrzeganie zasad prawidłowego żywienia, takich jak spoży-wanie zalecanej liczby posiłków odpowiednio rozłożonych w ciągu dnia, a także utrzymywa-nie równowagi energetycznej.
Celem pracy było określenie współzależności pomiędzy liczbą spożywanych posiłków, wartością energetyczną diety (procent realizacji normy) oraz bilansem energetycznym u mło-dzieży w wieku 10–15 lat różniącej się wskaźnikiem względnej masy ciała (BMI) i pochodzą-cej z terenów wiejskich środkowo–wschodniego regionu Polski.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 25�-258
254 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto młodzież (280 dziewcząt i 305 chłopców) w wieku 10–15 lat, uczniów wiejskich szkół podstawowych i gimnazjalnych z terenu powiatu bialskiego. Wielkość cech somatycznych oce-niano dokonując pomiarów wysokości i masy ciała oraz grubości fałdów skórno–tłuszczowych na mięś-niu trójgłowym ramienia (TST), pod łopatką (SCST) i na brzuchu (AST). Na podstawie dokonanych pomiarów obliczono BMI oraz sumę TST, SCST, AST. Spośród badanej młodzieży (po uwzględnieniu płci i wieku) w oparciu o siatki percentylowe BMI [5] wyodrębniono trzy grupy badanych: młodzież szczupłą (BMI≤25ptc), w zakresie normy (25ptc >BMI≤75ptc) oraz z nadwagą i otyłą (BMI>75 ptc). Sposób żywienia oceniono metodą trzykrotnego wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprze-dzających badania [6]. Przy użyciu programu komputerowego „Żywienie”, wyliczono średnią wartość energetyczną diety (WED). Wyniki obliczeń przedstawiono jako odsetek realizacji normy spożycia uwzględniając wiek, masę ciała i aktywność fizyczną badanych [8]. Ponadto obliczono średnią liczbę spożywanych posiłków w ciągu dnia. Na tej podstawie wyodrębniono dwie grupy badanych, I grupa: ≤3 posiłki dziennie, II grupa: ≥4 posiłki dziennie. Całodzienny wydatek energetyczny (CWE) oznaczono metodą Boucharda i wsp. [1]. Bilans energii wyrażonego stosunkiem WED/CWE. Różnice dotyczące częstości spożycia posiłków w wyodrębnionych grupach BMI analizowano testem chi 2. Ponieważ ana-lizowane parametry nie miały rozkładu zgodnego z normalnym, istotność różnic pomiędzy badanymi zmiennymi w wyodrębnionych dwóch kategoriach częstości spożywania posiłków oznaczono testem U Manna–Whitneya na poziomie istotności p≤0,05 lub wyższym.
WYNIKI I DYSKUSJA
W badanej grupie młodzieży u 204 osób (34,9% populacji) stwierdzono zbyt niską masę ciała, tj. wartości BMI≤25ptc, u 279 osób (47,7% populacji) – masę ciała w normie, a u 102 osób (17,4% populacji) – nadwagę i otyłość, tj. BMI>75ptc. Otłuszczenie badanych wyrażo-ne sumą grubości fałdów skórno–tłuszczowych kształtowało się na poziomie 25,5±10,3mm oraz 19,9±15,6mm w grupie dziewcząt i chłopców szczupłych (BMI≤25ptc) oraz odpowied-nio: 66,7±28,5mm i 68,4±37,8mm u badanych z nadwagą i otyłych (BMI>75ptc). W grupie badanych z BMI w normie (25ptc>BMI≥75ptc) wartości te dla dziewcząt i chłopów wynosiły odpowiednio: 33,9±17,0 oraz 26,0±10,1mm.
Tabela I. Częstość spożywania posiłków przez badanych w zależności od wartości BMI BMI value and meal frequency in subjects examined
Wartość BMI Średnia liczba spożywanych posiłkówWartość testu chi 2
#w nawiasach podano odsetek badanych #data in brackets mean the per cent of subjects examNS – różnice nie istotne statystycznieNS – differences not significant
J. Czeczelewski
255Nr 1
Z tabeli I wynika, że wraz ze wzrostem wskaźnika BMI zarówno w grupie dziewcząt jak i chłopców zwiększał się odsetek osób spożywających najwyżej 3 posiłki w ciągu dnia a zmniejszał – spożywających co najmniej 4 posiłki. Różnice statystyczne w grupie dziewcząt były bliskie istotności (p=0,08).
Tabela II. Wartość energetyczna diety badanych od (w procentach realizacji normy) w zależności od wartości BMI i od częstości spożywania posiłków
Energy intake (as a percent of RDA) in dependence on BMI value and meal frequency in subjects examined
Wartości BMI OgółemŚrednia liczba spożywanych posiłków
#procent realizacji normy spożycia energii#per cent of RDA*wartość znamiennie różna przy p≤0,05 (test U Manna–Whitneya)*the difference significant at p≤0,05 (U Mann–Whitney test)
Z przeprowadzonych badań wynika, że dieta dziewcząt i chłopców zakwalifikowanych do kategorii BMI większego od 75ptc i spożywających do 3 posiłków dziennie (Tabela II) do-starczała więcej energii (w procentach realizacji normy), aniżeli dieta badanych spożywają-cych cztery i więcej posiłków w ciągu dnia (dziewczęta: 106,4% vs. 95,3%, (p<0,05); chłopcy: 104,3% vs. 92,3%). Odwrotnie kształtowała się wartość energetyczna diety wśród młodzieży szczupłej (BMI<25ptc). Zaobserwowane istotnie wyższe (p<0,05) wartości sumy grubości fał-dów skórno–tłuszczowych wśród badanych charakteryzujących się wartością BMI>75ptc zdają się wskazywać, że mniejsza częstotliwość żywienia sprzyja nadmiernemu otłuszczeniu i ogra-niczona liczba spożywanych posiłków dziennie może prowadzić do otyłości. Z danych przed-stawionych w Tabeli II wynika również, że niezależnie od częstości spożywania posiłków śred-nia wartość energetyczna diety u młodzieży szczupłej było nieco wyższa, aniżeli u młodzieży z nadwagą i otyłej (dziewczęta: 98,2% vs. 96,3%; chłopcy: 106,4% vs. 102,6%).
Młodzież szczupła (BMI<25ptc) (Tabela III) charakteryzowała się dodatnim bilansem energetycznym (dziewczęta – 1,05; chłopcy – 1,04), natomiast młodzież z nadwagą i otyła (BMI>75ptc) – ujemnym (dziewczęta – 0,96, chłopcy – 0,89). Biorąc pod uwagę wartość energetyczną diety wyrażoną w odsetkach realizacji normy (Tabela II) nie można wykluczyć, że młodzież szczupła zawyżała, a młodzież z nadwagą i otyła zaniżała ilość spożywanych produktów i potraw podczas przeprowadzanych wywiadów żywieniowych [2, 4, 7]. Przyczyn ujemnego bilansu energetycznego, zwłaszcza wśród dziewcząt, można również dopatrywać się w intencyjnie mniejszej wartości energetycznej spożywanego pożywienia wynikającego z chęci posiadania szczupłej sylwetki
Sposób żywienia a wartość BMI u młodzieży wiejskiej
256 Nr 1
W podsumowaniu badań można wyciągnąć następujące wnioski:1. Zaobserwowano odwrotną zależność pomiędzy częstością spożywania posiłków w ciągu
dnia a wartością BMI, tzn. młodzież szczupła (BMI≤25ptc) częściej spożywała cztery posiłki dziennie, natomiast młodzież z nadwagą i otyła (BMI>75ptc) – najwyżej 3 posiłki dziennie.
2. Niezależnie od częstości spożywania posiłków, średnia wartość energetyczna diety u młodzieży szczupłej była wyższa, aniżeli u młodzieży z nadwagą i otyłej.
3. Nieznacznie dodatni bilans energii u młodzieży szczupłej i ujemny u młodzieży z nad-wagą i otyłej może wskazywać z jednej strony na zawyżanie spożycia podczas prze-prowadzania wywiadów żywieniowych przez młodzież szczupłą, z drugiej zaś na jego zaniżanie przez młodzież z nadwagą i otyłą. Przyczyn ujemnego bilansu energetycznego, zwłaszcza wśród dziewcząt, można również dopatrywać się w intencyjnie mniejszej war-tości energetycznej spożywanego pożywienia wynikającego z chęci posiadania szczupłej sylwetki.
J . C z e c z e l e w s k i
SPOSÓB ŻYWIENIA A WARTOŚĆ BMI U DORASTAJĄCEJ MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ
Streszczenie
Celem pracy było określenie współzależności pomiędzy liczbą posiłków spożywanych w ciągu dnia, wartością energetyczną diety oraz bilansem energetycznym u młodzieży różniącej się wskaźni-kiem BMI. Badaniami objęto 280 dziewcząt i 305 chłopców w wieku 10–15 lat. Wielkość cech soma-tycznych oceniono na podstawie pomiarów wysokości i masy ciała oraz grubości fałdów skórno–tłusz-czowych (na mięśniu trójgłowym ramienia, pod łopatką, na brzuchu). Wartość energetyczną diety – na podstawie trzykrotnego wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprzedzających badania; wyniki obliczeń przedstawiono jako odsetek realizacji normy spożycia. Na podstawie BMI, uwzględniając ka-
Tabela III. Bilans energetyczny badanych w zależności od wartości BMI i od częstości spożywania posiłków
Energy balance in dependence on BMI value and meal frequency in subjects examined
Wartości BMI OgółemŚrednia liczba spożywanych posiłków
#bilans energii podano jako stosunek energii spożytej do całkowitego wydatku energii #energy balance is ratio of energy intake to total daily energy expenditure**,***wartość znamiennie różna przy p≤0,01, p≤0,001 (test U Manna–Whitneya)**,***the difference significant at p≤0,01, p≤0,001 (U Mann–Whitney test)
J. Czeczelewski
257Nr 1
tegorie wiekowe, wyodrębniono młodzież szczupłą (34,9%), w normie (47,7%) oraz z nadwagą i otyłą (17,4%).
Wykazano odwrotną zależność pomiędzy częstością spożywania posiłków w ciągu dnia, a wartoś-cią BMI, tzn. młodzież szczupła (BMI≤25ptc) częściej spożywała cztery posiłki dziennie, natomiast młodzież z nadwagą i otyła (BMI>75ptc) – do trzech posiłków dziennie. Z przeprowadzonych badań wynika również, że deklarowane spożycie nie zawsze mogło być zgodne ze stanem faktycznym, gdyż średnia wartość energetyczna diety u młodzieży szczupłej była wyższa, aniżeli u młodzieży z nadwagą i otyłej.
J . C z e c z e l e w s k i
NUTRITIONAL PATTERNS VERSUS BMI VALUES IN RURAL ADOLESCENTS
Summary
The study was aimed at determining relationships between the daily intake of food rations, energy consumption and energy balance in adolescents differing in the BMI value. The experiment covered 280 girls and 305 boys aged 10 – 15 years. Somatic traits were evaluated based on measurements of body height, body mass and thickness of skinfolds (arm triceps, subscapular, abdominal), whereas energy consumption was assayed by means of a triple 24-h dietary recall interview carried out prior to examina-tions. Results of energy consumption assays were presented as a per cent of recommended daily intakes. In respective age categories, the children were divided into three groups based on their BMI values, i.e. thin (34.9%), normal (47.7%) and those with overweight and obesity (17.4%).
A negative relationships was demonstrated between the daily frequency of food ration intake and BMI value, i.e. the thin children (BMI≤25ptc) were observed to more frequently consume four of five meals a day, whereas the overweight and obese children (BMI>75ptc) – three meals a day. The study indicates also that the declared energy consumption was not always in compliance with its actual intake, namely the mean daily consumption of energy in the thin children was higher than in the children with overweight and obesity.
Praca wykonana w ramach projektu KBN nr 3P05D06323
PIŚMIENNICTWO
1. Bouchard C., Tremblay A., Leblanc C., Lortie G., Savard R., Thériault G.: A method to assess energy expenditure in children and adults. Am. J. Clin. Nutr., 1983, 37, 461–467.
2. Czeczelewski J., Raczyński G.: Relationships between somatic indices, energy intake and physical activity of children from eastern Poland. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2004, 13/54, 403–408.
3. Oblacińska A., Wrocławska M., Woynarowska B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Pediatr. Pol., 1997, 72, 241–245.
4. Ortega R. M., Requejo A. M., Quintas E., Sánchez–Quiles B., Lopez–Sabaler A. M., Andres’ P.: Es-timated energy balance in female university students: differences with respect to body mass index and concern about body weight. Int. J. Obes., 1996, 20, 1127–1129.
5. Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wiek. Roz., 2001, 5 (Supl.), 120.
6. Thompson F. E., Byers T.: Dietary assessment resource manual. J. Nutr., Suppl., 1994, 124, 2245–2317.
Sposób żywienia a wartość BMI u młodzieży wiejskiej
258 Nr 1
7. Wądołowska L., Cichon R., Słowińska M.A.: Porównanie wartości odżywczej racji pokarmowej i bilansu energetycznego młodzieży o różnym stanie odżywienia. Żyw. Człow. Metab., 2002, 29, (Suppl), 150–154.
8. Ziemlański Ś., Wartanowicz M., Panczenko–Kresowska B., Bezpiańska–Olęcka A.: Interpretacja norm żywieniowych – stan obecny – zalecenia na przyszłość. Żyw. Człow. Metab., 1997, 24, 308–322.
J. Czeczelewski
ANNA KŁOS1, JERZY BERTRANDT1, ZBIGNIEW KURKIEWICZ2
ANTROPOMETRYCZNA OCENA STANU ODŻYWIENIA ZAŁOGI WYBRANEJ JEDNOSTKI PŁYWAJĄCEJ MARYNARKI WOJENNEJ
THE ASSESSMENT OF NUTRITIONAL STATUS OF THE SELECTED NAVY WARSHIP CREW
1 Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii01-163 Warszawa, ul. Kozielska 4e-mail: [email protected]
Dyrektor: płk prof. dr hab. n. med. M. Janiak
2 Wojskowa Komisja Morsko-Lekarska83-306 Gdańsk-Oliwa, ul. Polanki 113
Przewodniczący: kmdr lek. med. Z. Kurkiewicz
Oceniono wysokość i masę ciała oraz grubość czterech wybranych fałdów skór-no-tłuszczowych u 156 mężczyzn w wieku 22-40 lat, załogi ORP „Pułaski”. Na podstawie wskaźnika BMI, stosując klasyfikację Ferro-Luzzi stwierdzono znaczny odsetek marynarzy z nadwaga i otyłością, co świadczy o niezbilansowanym ży-wieniu oraz stwarza konieczność prowadzenia szeroko zakrojonych działań pro-filaktycznych, obejmujących szerzenie oświaty w zakresie racjonalnego żywienia i zdrowego stylu życia.
Marynarka Wojenna ma za zadanie obronę morskiej granicy państwa, ochronę żeglugi i interesów gospodarczych w akwenach morskich. Sojusz Północnoatlantycki, którego częś-cią jest także flota, poprzez swoje stałe zespoły okrętowe sił najwyższej gotowości, reali-zuje jedno z najważniejszych zadań obronnych – bezpieczeństwo strategicznych morskich szlaków komunikacyjnych. Dlatego przed załogami okrętów wojennych stawiane są wysokie wymagania fachowe, sprawnościowe i zdrowotne. Dobre zdrowie i kondycja psychofizyczna determinują efektywność zawodową oraz niezawodność działania i bezpieczeństwo misji wy-konywanych podczas rejsów w morzu. Marynarz musi być sprawny, a miarą tej sprawności, oprócz dobrego wyszkolenia, jest także dobry stan odżywienia organizmu. Jest on wynikiem odpowiedniego sposobu żywienia, wchłaniania i wykorzystania przez organizm składników odżywczych, a także działania czynników korzystnych i niekorzystnych dla zdrowia wpły-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 25�-265
260 Nr 1
wających na te procesy [3]. Niezwykle poważnym problemem jest otyłość występująca coraz częściej w krajach wysoko uprzemysłowionych [17]. Żywieniowe nadwyżki energetyczne, stanowiące przyczynę dodatniego bilansu energetycznego, nie są korzystne dla zdrowia bo-wiem prowadzą początkowo do nadwagi, a później do otyłości, która może być przyczyną powstawania cukrzycy, nadciśnienia oraz innych chorób układu krążenia [14]. Pod koniec ubiegłego wieku ustalono, że otyłość pogarszając samopoczucie człowieka, stanowi także poważny problem społeczny [12].
Celem pracy była ocena stanu odżywienia załogi polskiej fregaty ORP „PUŁASKI”. Stan odżywienia marynarzy jest wynikiem stosowanego modelu żywienia i ich aktywności fizycz-nej i pozwala określić prawidłowość żywienia podczas dotychczasowej służby na okręcie i w domu rodzinnym.
MATERIAŁ I METODY
W Marynarce Wojennej RP załogi okrętów przebywających w porcie żywione są w systemie zorga-nizowanym, dwuposiłkowym, tzn. marynarze otrzymują śniadanie i obiad na okręcie, natomiast kolację spożywają z reguły w domu. Wartość energetyczna i odżywcza stosowanych w żywieniu marynarzy racji pokarmowych stanowi zatem 2/3 obowiązującej w żywieniu tej grupy żołnierzy WP normy ży-wieniowej. Wyjątek stanowią marynarze pełniący całodobową służbę na okrętach, którzy żywieni są w systemie trzyposiłkowym. Aktywność fizyczną marynarzy związaną ze służbą na okręcie w trakcie pobytu w porcie należy określić jako umiarkowaną. Biorąc pod uwagę fakt, że zajęcia szkoleniowe związane z wyjściem okrętu w morze są stosunkowo rzadkie i stanowią niewielki odsetek czasu służby należy uznać, że stan odżywienia marynarzy jest efektem ich żywienia i aktywności fizycznej w trakcie zajęć szkoleniowych w porcie.
Badaniami stanu odżywienia objęto 156 mężczyzn wieku od 22 do 42 lat, pełniących zawodową służbę wojskową na ORP „PUŁASKI”. Okres czasu pełnienia służby na okręcie był u wszystkich mary-narzy dłuższy niż 3 lata. Grupę badanych powyżej 40-tego roku życia stanowiło tylko kilku marynarzy (2,6%), stąd też nie brano jej pod uwagę w dalszych ocenach. Stan odżywienia badanych oceniono na podstawie badań antropometrycznych. Oceniano wysokość i masę ciała oraz grubość czterech wybra-nych fałdów skórno-tłuszczowych (na bicepsie, tricepsie, pod łopatką i nad talerzem biodrowym). Każ-dy z pomiarów przeprowadzano używając fałdomierza firmy Holtain LTD o stałym nacisku 10 g/mm2
. W oparciu o uzyskane wyniki, stosownie do metody Durnina i Womersley’a, obliczono procentową zawartość tłuszczu w organizmie [8].
Masa ciała i wzrost badanych stanowiły podstawę obliczenia wskaźnika Body Mass Index (BMI), na podstawie którego, stosując klasyfikację Ferro-Luzzi [7], zakwalifikowano badanych do grup cha-rakteryzujących się nadwagą i otyłością. Wartość wskaźnika BMI w zakresie 18,5-24,9 kg/m2 uznawa-no jako normę, 25,0-29,9 kg/m2 jako nadwagę, a 30,0-39,9 kg/m2 jako otyłość.
WYNIKI I DYSKUSJA
Nadwaga i otyłość, będące wynikiem wadliwego sposobu żywienia, nie tylko pogarszają samopoczucie człowieka, ale także stanowią poważny problem zdrowotny i społeczny, zwią-zany z ograniczeniem możliwości wykonywania wielu zawodów, w tym także zawodu żoł-nierza [11]. Stąd też ocena stanu odżywienia żołnierzy WP stanowi ważny element oceny ich zdrowia, a także predyspozycji do pełnienia służby w różnych typach jednostek wojskowych. Służba na okrętach jest wysoce specyficzna i wymaga od marynarzy dobrego odżywienia, co ściśle wiąże się z bardzo dobrym stanem zdrowia.
A. Kłos, J. Bertrandt, Z. Kurkiewicz
261Nr 1
W grupie 156 badanych mężczyzn, wchodzących w skład załogi ORP „Pułaski”, 67,7% było w wieku do 30 lat, 29,7% w przedziale 31-40 lat. Średni wiek badanych w poszczególnych gru-pach wiekowych wynosił odpowiednio 25,3±2,61, i 33,2±2,27 lat. Większość załogi (77,4%) posiadała wykształcenie średnie i średnie techniczne, 20,0% zawodowe, a 9,7% wyższe.
Średnia wysokość ciała w badanych grupach wiekowych była zbliżona i wynosiła odpo-wiednio 175,7± 5,57 cm i 175,9±5,68 cm. Masa ciała badanych wzrastała wraz z wiekiem i wynosiła 80,5±10,4 kg w grupie do 30 lat i 83,05±10,4 kg w grupie do 40 lat.
W młodszej grupie marynarzy nadwagę stwierdzono u 49,0% badanych natomiast w gru-pie starszej, do 40 roku życia, u 54,3%. Otyłość stwierdzono u 13,5% badanych marynarzy w grupie do 30 roku życia i u 10,9% do 40 lat.
0
10
20
30
40
50
60
%
Norma Nadwaga Oty o
do 30 lat
31-40 lat
Ryc. 1. Występowanie nadwagi i otyłości w grupach wiekowych badanych marynarzy (%). Occurrence of overweight and obesity of sailors in different age (%)
Tabela I. Grubość wybranych fałdów skórno-tłuszczowych. Values of selected skin-fold thickness
Badany parametr Wiek do 30 latn=105
Wiek 31-40 latn=46
Cała badana grupan=151
Obwód ramienia [cm] 32,1±2,96 32,5±3,17 32,25±3,01
Fałd na bicepsie [mm] 2,47±0.37 2,50±0,55 2,49±0,44Fałd na tricepsie [mm] 2,72±0,41 2,66±0,47 2,71±0.44Fałd pod łopatką [mm] 19,09±6,85 20,34±6,03 19,57±5,73Fałd nad talerzem biodrowym [mm] 24,88±9,43* 26,50±7,77* 25,44±8,96
* różnice statystycznie istotne przy p ≤ 0,05, test χ2
Średni obwód ramienia w młodszej grupie wiekowej wynosił 32,1±2,9 cm, a w starszej 32,5±3,2 cm. Wartości grubości fałdów skórno-tłuszczowych na bicepsie, tricepsie i pod ło-
Antropometryczna ocena stanu odżywienia
262 Nr 1
patką były w badanych grupach podobne i nie wykazywały różnic statystycznie istotnych. Jedynie różnica w grubości fałdu skórno tłuszczowego nad talerzem biodrowym (24,9±9,4 i 26,5±7,8) wykazywała różnicę statystycznie istotną, liczoną testem t-Studenta na poziomie istotności 0,05.
Wyniki prowadzonych od wielu lat badań stanu odżywienia żołnierzy WP wykazują na stałe występowanie nadwagi i otyłości zarówno wśród rozpoczynających służbę wojskową, jak i wśród żołnierzy zawodowych. Wcześniejsze badania stanu odżywienia załóg okrętów Marynarki Wojennej, prowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, wykazały występowanie otyłości wśród marynarzy, przy czym stwierdzono wzrost liczby otyłych wraz z czasokresem służby [3]. W badaniach 2390 młodych mężczyzn rozpoczynających służbę wojskową w różnych rodzajach wojsk na terenie kraju stwierdzono występowanie nadwagi u 33,2% badanych, podczas gdy otyłość wykazano u 10,0% [10]. Wyniki badań studentów wyższych szkół i akademii wojskowych wskazują na wzrost występowania nadwagi i otyło-ści wraz z latami studiów [4].
Porównując uzyskane wyniki z wynikami badań stanu odżywienia takiej samej wiekowo grupy żołnierzy zawodowych, żywionych zbiorowo, wyjeżdżających w 1996 roku do Misji Pokojowych ONZ [5] stwierdzono, że w grupie badanych do trzydziestu lat, marynarze cha-rakteryzowali się większą o kilka kilogramów masą ciała lecz mniejszym wzrostem. Badani mieli większy obwód ramienia i wyższy wskaźnik BMI. Załoga okrętu, w wieku powyżej 30-go roku życia charakteryzowała się natomiast większą masą ciała niż żołnierze wyjeżdżający na Misje Pokojowe. Badani marynarze w tej grupie wiekowej byli wyżsi od swoich rówieś-ników badanych 10 lat temu. Charakteryzowali się mniejszym obwodem ramienia i wyższą procentową zawartością tłuszczu. Wyniki badań stanu odżywienia żołnierzy zawodowych, skoczków spadochronowych, żywionych według tej samej należności co marynarze, wyka-zały także występowanie otyłości u 46% badanych, przy czym, podobnie jak u marynarzy, odsetek otyłych wzrastał wraz z wiekiem [6].
Otyłość stanowi także istotny problem wśród żołnierzy innych armii. Badania amerykań-skie wskazują, że ok. 10% pozostających w służbie wojskowej mężczyzn i ok. 4% kobiet jest otyłych [12]. Występowanie nadwagi i otyłości wzrosło wśród mężczyzn w wieku 25-29 lat, rozpoczynających służbę w Siłach Powietrznych USA pomiędzy rokiem 1996 i 2000, z 36,4% to 44,5% [15]. Wśród przebadanych w 2004 roku 2250 żołnierzy pełniących służbę w armii Arabii Saudyjskiej 82% wykazywało nadwagę lub otyłość różnego stopnia [1].
Także badania prowadzone wśród polskiej populacji cywilnej dotyczące indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia mężczyzn w gospodarstwach domowych wykazały, że wraz z wiekiem rosła częstość występowania nadwagi z 27,6% w wieku 19-29 lat do 47,1% w grupie wiekowej 50-55 lat. Odnotowano także wzrost otyłości z 4,3% do 25,3% badanych. Szczególnie wysoki wzrost odsetka badanych z otyłością stwierdzili autorzy w grupie wieko-wej 30-39 lat [19].
Aktualnie ocenia się, że mamy do czynienia z pandemią cywilizacyjnych chorób metabo-licznych, wśród których otyłość zajmuje jedno z głównych miejsc. Przyjmuje się, że w świe-cie ponad 500 mln ludzi jest otyłych, lub wykazuje nadwagę [18]. Na podstawie najnowszych danych pochodzących z badań NHANES, przeprowadzonych w latach 1999–2002 w USA, wykazano, że aż 65,7% dorosłej populacji posiada nadwagę lub otyłość; u 30,6% stwierdzano otyłość (BMI ≥30 kg/m2) i u 5,1% otyłość patologiczną (BMI ≥40 kg/m2) [9].
A. Kłos, J. Bertrandt, Z. Kurkiewicz
26�Nr 1
Podobną, niekorzystną sytuację epidemiologiczną obserwuje się w państwach Europy Za-chodniej. W Wielkiej Brytanii, która jest państwem europejskim o jednym z najwyższych od-setków osób z nadwagą i otyłością, prawie dwie trzecie mężczyzn i ponad połowa kobiet ma BMI ≥25 kg/m2. Na podstawie danych z 2001 roku częstość występowania nadwagi u kobiet wynosi 32%, u mężczyzn – 46%, natomiast otyłości u kobiet – 21%, u mężczyzn zaś – 17% [20]. Lepszą sytuację obserwuje się w Danii, Szwecji i Francji. Dane z 2001 roku dotyczące rozpowszechnienia nadwagi i otyłości w Danii wykazały, że 40% mężczyzn i 27% kobiet posiada nadwagę oraz odpowiednio 11,8% i 12,5% wykazuje otyłość [2, 13].
Z danych epidemiologicznych dotyczących Polski, na podstawie badania Pol-MONICA (Warszawa) z 2001 roku, BMI ≥25 kg/m² wykazano u 72% mężczyzn i 60% kobiet w wieku 20–74 lat. Nadwagę rozpoznano u 44% mężczyzn i 31% kobiet, natomiast otyłość odpowied-nio u 28% mężczyzn i 29% kobiet. Otyłość brzuszną ocenianą na podstawie WHR stwierdzo-no u 65% mężczyzn z podwyższonym BMI oraz u 46% kobiet [16].
WNIOSKI
Stwierdzony znaczny odsetek marynarzy wykazujących nadwagę i otyłość jest potwier-dzeniem wyników wcześniejszych badań prowadzonych w innych rodzajach wojsk i świad-czy o niezbilansowanym żywieniu żołnierzy WP. Istnieje zatem uzasadniona konieczność prowadzenia szeroko zakrojonych działań profilaktycznych, obejmujących m.in. szerzenie oświaty w zakresie racjonalnego sposobu żywienia i zdrowego stylu życia.
A . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Z . K u r k i e w i c z
ANTROPOMETRYCZNA OCENA STANU ODŻYWIENIA ZAŁOGI WYBRANEJ JEDNOSTKI PŁYWAJĄCEJ MARYNARKI WOJENNEJ
Streszczenie
Celem pracy była ocena stanu odżywienia załogi ORP „PUŁASKI” przed wypłynięciem w kilku-miesięczny rejs szkoleniowy. W badaniach stanu odżywienia wzięło udział 156 marynarzy w wieku 22-42 lata. Stan odżywienia badanych oceniano na podstawie badań antropometrycznych. Masa i wyso-kość ciała badanych stanowiły podstawę obliczenia Body Mass Index (BMI). Na podstawie wielkości BMI, stosując klasyfikację Ferro-Luzzi, zakwalifikowano badanych do grup wykazujących nadwagę i otyłość. Wykazano, że liczba marynarzy z nadwagą wzrastała wraz z wiekiem badanych. Nadwagę wykazywało 49% badanych w wieku do 30 lat oraz 54,3% marynarzy w wieku do 40 lat. Otyłość obser-wowano u 13,5% badanych w wieku do 30 lat i u 10,9% do 40 lat. Występowanie otyłości wśród mary-narzy stwarza konieczność prowadzenia szeroko zakrojonych działań profilaktycznych propagujących racjonalne żywienie i zdrowy styl życia.
Antropometryczna ocena stanu odżywienia
264 Nr 1
A . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Z . K u r k i e w i c z
THE ASSESSMENT OF NUTRITIONAL STATUS OF THE SELECTED NAVY WARSHIP CREW
Summary
The aim of the work was the assessment of nutritional status of the ORP „PUŁASKI” frigate crew before long lasting training cruise. Crew of the warship consisting of 156 men, aged 22-42, underwent the nutritional status examination. The nutritional status was estimated based on the anthropometrical measurements. Body mass and body height of examined men was the base to calculate the Body Mass Index (BMI). Based on this index, using the Ferro-Luzzi classification, examined soldiers were classi-fied into groups indicating overweight or obesity. It was observed that percentage of persons indicating overweight increased with the age. Overweight was found among 49% of examined aged up to 30, 54,3% of men aged up to 40 indicated overweight. Obesity was found among 13,5% of examined sail-ors aged up to 30 and among 10,9 % sailors aged 40. Obesity found among sailors creates necessity to carry on large-scale prophylaxis operations including propagation of rational nutrition and healthy life style education.
PIŚMIENNICTWO
1. Al-Qahtani D.A., Imtiaz M.L., Shareef M.M.: Obesity and cardiovascular risk factors in Saudi adult soldiers. Saudi Med. J., 2005, 8, 1260-1268.
2. Bendixen H., Holst C., Sorensen T.I., Raben A., Bartels E.M., Astrup A.: Major increase in prevalen-ce of overweight and obesity between 1987 and 2001 among Danish adults. Obes. Res., 2004; 12, 1464–1472.
3. Bertrandt J., Kłos A., Janda E., Frańczuk H.: Ocena stanu odżywienia marynarzy odbywających zasadniczą służbę wojskową na jednostkach pływających. Lekarz Wojskowy., 1988, 6, 11-12, 692-696.
4. Bertrandt J., Chabros E., Kłos A., Frańczuk H., Janda E., Charzewska J.: Stan odżywienia jako wskaźnik prawidłowości żywienia i stopnia aktywności fizycznej studentów uczelni technicznych. Wych. Fiz.i Sport ,1991, 2, 43-48.
5. Bertrandt J., Mikłasz M., Kłos A.: Stan odżywienia żołnierzy polskich pełniących służbę w poko-jowych siłach ONZ w Syrii jako wskaźnik prawidłowości żywienia i stanu aktywności fizycznej. Żyw. Człow. Metab., 1996, 13, 38-46.
6. Bieniek R., Bertrandt J., Kłos A., Kobos Z.: Ocena stanu odżywienia reprezentacji Wojska Polskiego w skokach spadochronowych. Żyw. Człow. Metab., 2003, 1/2, 598-602
7. Charzewska J.: Ocena stanu odżywienia, w : Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, red. Gawęcki J., Hryniewiecki L. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2000, 481-492
8. Durnin J.V., Womersley J.: Body fat assessed from total body density and its estimation from skin-fold thickness: measurements on 40 men and women aged from 16 to 72 years. Br. J. Nutr., 1974, 23, 77-97
9. Hedley A.A., Ogden C.L., Johnson C.L., Carroll M.D., Curtin L.R., Flegal K.M.: Prevalence of overweight and obesity among US children, adolescents, and adults, 1999–2002. JAMA, 2004; 291, 2847–285.
10. Kłos A., Bertrandt J.: Wpływ służby wojskowej na stan odżywienia młodych mężczyzn. Żyw. Człow. Metab., 2000, 27 supl., 15-18.
11. Kobos Z., Bednarski W., Bertrandt J, Kłos A., Bieniek R.: Psychologiczne uwarunkowanie otyłości wśród personelu lotnictwa. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 237-239.
A. Kłos, J. Bertrandt, Z. Kurkiewicz
265Nr 1
12. Kres A.M., Peterson M.R., Hartzell MR.: Association between obesity and depressive symptoms among U.S. Military active duty service personnel. J. Psychosom. Res., 2006, 60, 263-271.
13. Norman A., Bellocco R., Vaida F., Wolk A.: Total physical activity in relation to age, body mass, health and other factors in a cohort of Swedish men. Int. J. Obes., 2002, 26, 670-675.
14. Ostrowska L., Karczewski J., Czapska D., Krzemińska A.: Ocena wybranych czynników środowi-skowych wpływających na występowanie nadwagi i otyłości w populacji zamieszkującej Podlasie. Roczn. PZH, 2002, 53, 429-439.
15. Poston W.S., Haddock C.K., Peterson A.L.,Vander Weg M.W., Klesges R.C., Pinkston M.M., DeBon M.: Comparison of weight status among two cohorts of US Air Force recruits. Prev. Med., 2005, 40, 602-609.
16. Program POL-MONICA BIS Warszawa. Stan zdrowia ludności Warszawy w roku 2001. Część 1. Podstawowe wyniki badania przekrojowego. Biblioteka Kardiologiczna. Warszawa 2002.
17. Ravussin E.: Finding appropriate drug targets for obesity. Int. J. Obesity, 2002, 26, S1, 50.18. Szponar L., Rychlik E.: Stan odżywienia wybranych grup ludności w Polsce. Żyw. Człow. Metab.,
2002, 29, 268-273.19. Szponar L., Sekuła W., Rychlik E, Ołtarzewski M., Figurska K.: Badania indywidualnego spożycia
żywności i stan odżywienia w gospodarstwach domowych. Wyd. IŻŻ Warszawa, 2003, 444-473.20. Tackling Obesity in England. Report by the Comptroller and Auditor General HC 220 Session 2000-
2001, 15 February 2001. London. The Stationary Office.
Antropometryczna ocena stanu odżywienia
KRZYSZTOF KŁOS1, JERZY BERTRANDT2, ŁUKASZ JAŁOCHA3, TOMASZ MATUSZEWSKI4, MICHAŁ ABRAMOWICZ1
ENERGY AND NUTRITIONAL VALUE OF DIETS USED IN PATIENTS ALIMENTATION AND THEIR ASSESSMENT
BY PATIENTS OF SELECTED CLINICAL DEPARTMENT IN THE MILITARY MEDICAL INSTITUTE IN WARSAW
WARTOŚĆ ENERGETYCZNA I ODŻYWCZA DIET STOSOWANYCH W ŻYWIENIU I ICH OCENA PRZEZ PACJENTÓW
WYBRANEGO ODDZIAŁU KLINICZNEGO W WOJSKOWYM INSTYTUCIE MEDYCZNYM W WARSZAWIE
1 Department of Infectious Diseases and AllergologyMilitary Medical Institute
00-909 Warsaw, 128 Szaserów St.Head: col. prof. dr J. Kruszewski
2 Military Institute of Hygiene and Epidemiology01-163 Warsaw, 4 Kozielska St.
3 Department of Gastroenterology and EndoscopyMilitary Medical Institute
00-909 Warsaw, 128 Szaserów St.Head: Gen. prof. dr J. Gil
4 PZOZ JW 347007-310 Ostrów Mazowiecka
Head: Cap. Dr T. Matuszewski
The aim of the work was laboratory assessment of energy and nutritional value of general and light diets used in patients of selected clinical department in the Mi-litary Medical Institute in Warsaw alimentation. Meals given to patients in hospital not always fulfilled nutritional requirements. Additional consumption of supple-mentary products did not always meet the requirements of proper nutrition.
Close relation between nutrition quality and medical treatment in hospital imposes serious obligations on the nutrition unit. These obligations may be fulfilled in a proper way including appropriate technical level in the kitchen, appropriate organisation of meals preparation and distribution and appropriate qualifications of the kitchen personnel [7].
Keeping proper nutrition principles allows keeping good health state and should be con-sidered as integral part of the treatment during stay in hospital. Proper nutrition co-decides about therapy efficiency and recovery time. An early nutrition therapy prevents many compli-cations threatening patients’ life [6]. Dietetic nutrition is a modification of adequate nutrition taking into consideration particular recommendations of disease specific [1]. Proper nutrition of patients in hospitals should be also educational for them.
About 5 million patients stay in hospitals in Poland every year. Therefore obeying the proper nutrition principles is very important and significantly limits threat of malnutrition. It is particularly important for patients staying in hospital for a very long time [6].
The aim of the work was laboratory assessment of energy and nutritional value of general and light diets used in patients of selected clinical department in the Military Medical Institute in Warsaw alimentation. Using questionnaire method the assessment of diets was done by patients too.
MATERIAL AND METHODS
Material for examination consisted 10 general and 10 light diets used in patients alimentation. The protein, fat, ash and dry mass content were indicated. Amount of carbohydrates and diets’ energy value were assessed as well [4].
Based on analyse of 176 patients’ questionnaires the assessment of used diets as ell as kind and amount of additionally eaten products was done.
RESULTS AND DISCUSSION
Laboratory examinations of energy value of 10 samples of the general diet and 10 sam-ples of the light diet collected in winter season showed that average energy value amounted
K. Kłos i in.
ProteinFat
Carbohydrates
57.6 13.1
29.3
61.6 14.0
24.4
Fig. 1. Percentage participation of protein , fat and carbohydrates in the general and light diets
26�Nr 1
to 2284,9 kcal and 2038,1 kcal respectively. The general diet contained 74,8g protein, 74,5g fat and 328,8g carbohydrates. Less caloric light diet contained 71,3g protein, 55,3g fat and 313,8g carbohydrates. Protein in the general diet met 13,1%, fat 29,3% and carbohydrates 57,6% of the entire energy value. Percentage of fat in the light diet was lower (24,4%) but carbohydrates was higher (61,6%) (Fig. 1).
Researches carried out in the county and provincial hospitals in Poland in 1998 [2] showed that average energy value of the women’s diets amounted to 1591±558 kcal and men’s diets - 1923±605 kcal. Average participation of energy derived from protein amounted to 14,2% and 13,8%, from fat 30,9% and 29,3% and from carbohydrates 54,9% and 56,9% respectively [6]. Researches on quality of hospital nutrition showed that its energy value is close to the recommended one.
Considerable percentage of examined patients (76,9%) declared additional consumption between regular meals. There were products brought from home. Among products addition-ally eaten predominated juices and mineral water, yoghurts, dark bread, fruit and sweets. Researches carried out by Lubelskie Centrum Zdrowia Publicznego revealed that 40% of patients treated in hospitals had extra meals. Researches showed that breaks between meals were too long [3].
Eating food brought from home or additionally bought is common, therefore it should be believed that patients eat more than three meals daily. Researches on female patients [6] showed that 16,6% of energy came from extra food. Jarosz et al. [2] stated higher percent-age of patients eating more. Patients ate more through buying food in the canteens (40%) or ate food brought from home (74%). The following food products were mainly eaten: fruit, vegetables, juice, mineral water, cold meat and sweets. Additional consumption met 25% of energetic norm. It should be remembered that products brought from home or bought in the canteens were not always recommended and in accordance to the proper nutrition rules.
Total of 176 patients, both men and women staying in hospital from 7 days to several weeks, took part in the questionnaire survey of hospital nutrition. The group of examined patients consisted of 49,4% of women and 50,6% of men. Most of the examined persons ate
Energetyczna i odżywcza wartość diet pacjentów w szpitalu
0
10
20
30
40
50
60
70
80
%
Threemeals
Four meals
Fivemeals
Onemeal
Fig. 2 Number of meals eaten by patients in hospital
270 Nr 1
three basic meals. Over 14,8% of patients ate additionally one meal and 5,8% of them two additional meals. Only 1,1% of examined men ate one meal daily (Fig. 2).
According to 56,8% of examined patients meals served in hospital met their nutrition requirements. For 43,2% of them hospital nutrition was insufficient.
The general diet was the most popular and regarded 52,9% of patients. The light diet was served to 36,3% of them, the diabetic one to 2,9% and the hepatic diet to 7,8% of hospitalised patients. It should be mentioned that more women (25,0%) than men (11,3%) were fed the light diet. Almost half of examined patients (47,1%) positively assessed the diets’ variety. Rest of the examined (52,9%) claimed that diets contained too low amounts of fresh or cooked vegetables and fruits, depending on the doctor’s orders.
CONCLUSIONS
1. Energy and nutritional value of meals given to patients in hospital covered nutritional norms obligatory in military hospital.
2. More then half of examined patients said that meals served in hospital met their nutrition requirements and a half of patients appraised nutrition variety as good but at the same time claimed the there was not enough fruits and vegetables.
K . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Ł . J a ł o c h a , T. M a t u s z e w s k i , M . A b r a m o w i c z
ENERGY AND NUTRITIONAL VALUE OF DIETS USED IN PATIENTS ALIMENTATION AND THEIR ASSESSMENT BY PATIENTS OF SELECTED CLINICAL DEPARTMENT IN THE
MILITARY MEDICAL INSTITUTE IN WARSAW
Summary
The aim of the work was laboratory assessment of energy and nutritional value of general and light diets used in patients of selected clinical department in the Military Medical Institute in Warsaw ali-mentation. Using questionnaire method the assessment of diets was done by patients too. Meals given to patients in hospital not always fulfilled nutritional requirements. Additional consumption of supple-mentary products did not always meet the requirements of proper nutrition. Half of examined patients appraised nutrition variety as good but at the same time claimed the there was not enough fruits and vegetables.
K . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Ł . J a ł o c h a , T. M a t u s z e w s k i , M . A b r a m o w i c z
ENERGETYCZNA I ODŻYWCZA WARTOŚĆ DIET STOSOWANYCH W ŻYWIENIU I ICH OCENA PRZEZ PACJENTÓW WYBRANEGO ODDZIAŁU KLINICZNEGO W WOJSKOWYM
INSTYTUCIE MEDYCZNYM W WARSZAWIE
Streszczenie
Celem pracy była ocena diet stosowanych w żywieniu pacjentów jednego z oddziałów klinicznych Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie. Pobrane i poddane analizie laboratoryjnej 10 próbek
K. Kłos i in.
271Nr 1
diety ogólnej i 10 diety lekkostrawnej w sezonie zimowym wykazały, że ich średnia wartość energetycz-na wynosiła odpowiednio 2284,9 kcal i 2038,1 kcal. W diecie ogólnej białko pokrywało 13,1%, tłuszcz 29,3% a węglowodany 57,6% ogólnej wartości energetycznej. W diecie lekkostrawnej mniejszy odsetek wartości energetycznej stanowiły tłuszcze (24,4%) większy węglowodany (61,6%). Posiłki wydawane w szpitalu zaspakajały potrzeby żywieniowe 56,8% badanych. Dla pozostałych 43,2% pacjentów ży-wienie szpitalne było niewystarczające. Urozmaicenie diet połowa ankietowanych (47,1%) oceniła po-zytywnie. Pozostałe 52,9% badanych twierdziła, że diety zawierały zbyt małe ilości warzyw i owoców w postaci surowej bądź gotowanej w zależności od wskazań lekarskich. Wartość energetyczna i odżyw-cza diet stosowanych w żywieniu pacjentów odpowiadała normom zalecanym w szpitalu wojskowym. Diety zaspakajały potrzeby żywieniowe ponad połowy pacjentów, oceniane były jako dobre lecz zawie-rały zbyt mało warzyw i owoców. Niekontrolowane dodatkowe spożycie deklarowało 76,9%
REFERENCES
1. Chwojnowska J., Charzewska J, Wajszczyk B., Rogalska-Niedźwiedź, Chabros E.: Nutrition of pa-tients in selected cardiological rehabilitation sanatoriums. Human Nutrition Metabolism 1998, 25, 3, 215-227 (in Polish)
2. Jarosz B., Chabros E., Charzewska J.: Estimation of Nutrition Manner of Hospitalized Men. Scien-tific Fundamentals of Nutrition in Hospitals, IŻŻ Warsaw 2001, 42-64 (in Polish).
3. Kiełtyka A., Narojek L., Kandefer K.: Estimation of Hospital Nutrition Quality in Two Selected Hos-pitals of Different Food Rates. Human Nutrition. Metabolism, 2001, 28, 3, 230-242 (in Polish).
4. Kozian B.: How Patients are Fed?. http.www.kurier lubelski5. Ładoński W., Gospodarek T.: Basic analytical Methods of Food Products. PWN Warsaw 1986 (in
Polish).6. Szponar L., Wolnicka K., Ołtarzewski M.: Estimation of Nutrition Manner of Female Patients in Pro-
vince and District Hospitals. Scientific Fundamentals of Nutrition in Hospitals. IŻŻ Warsaw, 2001, 9-41(in Polish)
7. Szponar L., Turlejska H., Wolnicka K. Ołtarzewski M.: Organizational-technical Status of Nutrition Units in Selected Hospitals. Scientific Fundamentals of Nutrition in Hospitals IŻŻ Warszawa 2001, 105-120 (in Polish).
Energetyczna i odżywcza wartość diet pacjentów w szpitalu
ANNA KOŁŁAJTIS-DOŁOWY1, IWONA BONIECKA2
PRO- HEALTH NUTRITIONAL BEHAVIORS OF SELECTED GROUP OF STUDENTS OF THE MEDICAL UNIVERSITY OF WARSAW
ZACHOWANIA PROZDROWOTNE WYBRANEJ GRUPY STUDENTÓW AKADEMII MEDYCZNEJ W WARSZAWIE
¹Department of Human NutritionWarsaw Agricultural University
²Chair of Human NutritionMedical University of Warsaw01-445 Warsaw, 27 Ciołka Str.Head: prof. dr hab. B. Szczygieł
The aim of the study was the analysis of pro-health nutritional behaviors among female students Medical University of Warsaw. The results of the study show that nutritional behaviors of students who learned human nutrition were significantly better in accordance with dietary guidelines.
Key words: pro-health nutritional behaviors, frequency of consumption, Medical University of Warsaw students.
Słowa kluczowe: prozdrowotne zachowania żywieniowe, częstotliwość spożycia, studenci Akademii Medycznej w Warszawie
INTRODUCTION
The studies indicate that the faults in nutrition are associated with metabolic diseases [6, 2]. That’s why the improvement of the dietary habits influences better health state, which may be achieved among others by nutritional education [15, 8]. The aim of the study was the analysis of selected pro-health nutritional behaviors among female students of the Faculty of Health Sciences at the Medical University of Warsaw.
MATERIALS AND METHODS
100 female students of the 3rd Year of the above-mentioned Faculty took part in the study. Two groups of students were studied: one group of 57 female dietetics students had human nutrition in their
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 27�-278
274 Nr 1
curriculum, the second of 43 female students of midwifery and nursing to whom no course in human nutrition had been given. This study was carried out by the questionnaire method comprising 7 questions referring selected nutritional behaviors, e.g.: numbers and regularity of meals as well as the frequency of highly valuable products consumption. Besides the field of studies, self-assessment of health state and BMI (for young people according to Ferro-Luzzi) [22] were the differential factors. In the statistic analysis was applied Chi² test for a four-square table in Epiinfo, with p value ≤ 0,05.
RESULTS AND DISCUSSION
Fifty per cent of respondents defined their health state as very good. Proper BMI had ap-prox. 80 % of students, in which more than 10 % were from dietetics. Overweight or obesity occurred in bigger percentage of midwifery and nursing students than from dietetics (20 % vs. 5 %), and deficiency vice versa (11 % vs. 7 %).
Table I. The number of consumed meals in two groups of students (%)
Statistical correlationtotal D M & N FS HC BMI
Number of meals2 and less 8 5,3 11,6
3 38 29,8 48,8 *4 and more 54 64,9 39,5 * *
D – dietetics; M & N – midwifery and nursing; FS – faculty of studies, HC – health condition, BMI – body mass index; *p≤0,05
Results (table I) indicate that more than half of female students, in which significantly more (p=0,01) dietetics than midwifery and nursing students consumed 4 and more meals, which was a better result, than achieved in other researches [7, 3, 17, 16]. Most respondents consumed breakfast daily, in which considerably more (p=0,01) were dietetics students (ta-ble II). Confirmed were previous results concerning the number and regularity of consumed meals by those who have in their curriculum the issues of food and nutrition [5, 13, 18] as well on the topics of regularity of consumption among students of the Medical University of War-saw [13], students of human nutrition [15] and students of gastronomic schools [8] presenting beneficial influence of nutritional knowledge on nutritional behaviors.
Table II. The regularity of consumed meals in two groups of students (%)
Regularly From time to time Statistical correlationMeal total D M & N total D M & N FS HC BMIBreakfast 81 89,5 69,8 13 10,5 18,6 *Dinner 70 73,7 65,1 22 22,8 20,9 *Supper 65 71,9 55,8 19 17,5 20,9Large late dinner 10 3,5 18,6 30 29,8 30,2 * *Lunch 37 42,1 30,2 40 36,8 41,9 *Tea time 15 12,3 18,6 36 36,8 34,9
D – dietetics; M & N – midwifery and nursing; FS – faculty of studies, HC – health condition, BMI – body mass index; *p≤0,05
A. Kołłajtis-Dołowy, I. Boniecka
275Nr 1
People with normal BMI more frequently, than students with BMI above the norm con-sumed dinner regularly (p=0,04) and didn’t consume large late dinner (p=0,05). This confirms the opinion that smaller but more frequently consumed meals have beneficial effect on health [6, 2] and general feeling [21]. Persons who consumed 4 and more meals considerably more frequently defined their health state as very good than good (80 % vs. 44 %; p=0,01).
It was stated, like in previous studies [15, 17] that there is a common, especially among midwifery and nursing students (90 %) habit of snacking. Appreciated should be that consid-erable part of respondents ate fruits (65 %), yoghurts and kefirs (40 %), and the smaller part are sweets (35 %), and the smallest (4 %) fast-foods. Relatively a lot of persons also con-sumed juices (30 %) and vegetables (17 %). Similar results were achieved by other authors [3, 10, 17]. Snacking, as considered by Charzewska et al. [2], could be useful in the promotion of healthy life style and achievement of a balance of nutritious value of food ration, of course under condition that sweets and salt snacks won’t be eaten between meals [5, 7].
Table III. The frequency of selected food products and groups of food products (%) consumed in two groups of students
Consuming frequency Statistical correlation
Once a day 3 – 4 times a week 1 – 2 times a week FS HC BMITotal D M & N Total D M & N Total D M & N
D – dietetics; M & N – midwifery and nursing; FS – faculty of studies, HC – health condition, BMI – body mass index; *p≤0,05
Results indicate, that the biggest part of respondents (table III) consumed fruits every day. In lower percentage the respondents consumed vegetables, what was confirmed by the results of other studies [15, 5, 10]. Fresh vegetables were consumed by bigger (p=0,04) part of stu-dents of dietetics than midwifery and nursing, what proves that nutritional knowledge gained
Zachowania prozdrowotne studentów
276 Nr 1
during the studies could have positive influence on nutrition. Also other researchers empha-sized relatively rarely used in nutrition leguminous plants [7, 17] like abroad [11, 14] and they consider this phenomenon as improper, as this products could partly replace meat [22]. The structure of dairy products consumption had more healthy character than the frequency of its consumption (table III). Though dairy products were consumed by relatively not big part of respondents, like it was observed by other authors [10, 18], still in the highest percentage the respondents drunk milk drinks as the best source of calcium [22]. Less than once a week milk drinks were consumed by considerably smaller (p=0,03) group of persons with normal BMI (11 %), than those being below the norm (44 %) what could indicate drastically limited food intake by this group of students. Brown bread was consumed daily just by every third person, as rarely as it was in previous studies [9, 14], and in comparison with some other research works [18] even more frequently. It wasn’t indicated, like in previous works Piórecka et al. [17], big differences in the frequency of white and brown bread consumption.
The data of low fish consumption confirms the results of Kołłajtis-Dołowy et al. [10], conducted also among students of medical universities [3, 16], and from some of them its even higher [9, 19]. Fact, that more persons in good than average health state were eating dark bread daily (40 % vs. 17 %; p = 0,003), as well as more persons (p=0,04) in very good (45 %) than good (21 %) health state consumed milk drinks more often could proof that proper nutrition has beneficial influence on health and general feeling, what was stressed by Williams [21].
Implementation pro-health nutrition model was promoted by reporting by students the frequency of fat consumption for bread spreading, and in the group of dietetics students also the structure of their consumption. Both butter and margarine was consumed by every third respondent, and margarine was consumed by considerably bigger group of dietetic students (p=0,03) than those from midwifery and nursing (table III).
Those results are better than in comparison with previously achieved studies [1, 19]. Plant oils were used several times a week by two of three respondents. Among frying fats – most of the respondents indicated plant oil and then oil of olives. It results from other scientific reports that plant oils also used for frying, but a little bit less frequently [1]. It is emphasized in some of the investigations that relatively big group used grease [12] and hard margarines [1].
Among drinks, the biggest number of tested persons drunk tea (87 %), mineral water (72 %) and juices (67 %) advised in the Polish nutritional recommendations [22], relatively smallest part gas drinks (13 %) and coffee (33 %). Also other authors showed that tea is very popular among adolescents [4, 11], mineral water and juices [3, 10, 20]. Results of some stud-ies indicated relatively bigger frequency of consumption of gas drinks and coffee [4, 11].
CONCLUSIONS
Though some of the nutritional behaviors of respondents were frequently improper, still in the group of dietetics students, they had in major part more healthy character, than among students of midwifery and nursing, what makes one consider that it is the knowledge gained during studies that had positive influence on students behaviors.
It should be considered to introduce more broadly subject-matters on human nutrition to the curricula in all medical fields, what could increase not only theoretical knowledge of
A. Kołłajtis-Dołowy, I. Boniecka
277Nr 1
students, but could have positive influence on their nutritional attitudes and behaviors. Its even more indicated, that the graduates of the Medical University of Warsaw, according to the expectations of their patients, should be for them not only a reliable source of knowledge, but also an example to follow in.
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, I . B o n i e c k a
PRO- HEALTH NUTRITIONAL BEHAVIORS OF SELECTED GROUP OF STUDENTS OF THE MEDICAL UNIVERSITY OF WARSAW
SummaryThe aim of the study was the analysis of pro-health nutritional behaviors among 100 female students
Medical University of Warsaw tested by the questionnaire method. The results of the study show that nutritional behaviors of students who learned human nutrition were significantly better in accordance with dietary guidelines. The most frequent consumed group of products were fruits and dairy products. Consumption of vegetables, number and regularity of meals had been better among dietetics students then among midwifery and nursing students.
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, I . B o n i e c k a
ZACHOWANIA PROZDROWOTNE WYBRANEJ GRUPY STUDENTÓW AKADEMII MEDYCZNEJ W WARSZAWIE
Streszczenie
Celem pracy była analiza prozdrowotnych zachowań żywieniowych w grupie 100 studentek Wy-działu Nauki o Zdrowiu AM w Warszawie. Badania prowadzono metodą ankietową. W analizie staty-stycznej zastosowano test chi2 (p ≤ 0,05).
Zachowania żywieniowe, jak np. regularność i częstotliwość spożycia żywności, były istotnie częś-ciej zgodne z zaleceniami żywieniowymi wśród studentek uczących się żywienia człowieka, niż w gru-pie respondentek, które nie miały tego przedmiotu. Do najczęściej spożywanych produktów należały owoce, a potem przetwory mleczne. Prozdrowotne zachowania żywieniowe, przejawiające się m.in. w regularności posiłków, odpowiednim spożyciu warzyw i tłuszczów roślinnych, wykazywało stosunko-wo więcej studentek dietetyki niż położnictwa i pielęgniarstwa.
REFERENCES
1. Bolesławska I., Przysławski J., Maruszewska M., Walkowiak J.: Preferences of academic students in fat consumption. Żyw. Człow. Metab., 2001, 28, Suplement, 486 - 490 (in Polish).
2. Charzewska J., Wajszczyk B., Chabros E., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska Z.: Health as-pects of the frequency of fat consumption – New look on traditional habits. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30,1/2, 68 – 75 (in Polish).
3. Czech A., Grela E.: Nutritional habits and frequency of nutritious products consumption among students of Lublin University. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 1/2, 81 - 85 (in Polish)
4. Duda G., Suliburska J.: Analysis of beverage’s consumption by academic students. Bromat. Chem. Toksykol., 2003, Suplement, 249 - 254 (in Polish).
5. Gacek M.: Assessment of nutritional habits of students of the Academy of Physical Education in Cracow in the years 1999-2000. Żyw. Człow. Metab., 2001, 28, Suplement, 556 - 561 (in Polish).
Zachowania prozdrowotne studentów
278 Nr 1
6. Gronowska-Senger A.: Nutritional mistakes as the risk for health in Poland, Żywność. Nauka. Tech-nologia. Jakość. 2001, Suplement, 8, 4, 29, 50 – 61 (in Polish).
7. Ilow R., Regulska-Ilow B.: Assessment of nutrition of the Wrocław Medical Academy students in the years 1993 – 1994. Part III. Nutritional habits and frequency of the occurrence of fat products in women and men diets, Bromat. Chem. Toksykol., 1997, 30, 1, 37 - 45 (in Polish).
8. Jeżewska-Zychowicz M.: Influence of selected environmental factors on nutrition of female students of gastronomical schools. Żyw. Człow. Metab., 2002, 29, Suplement, 143 – 149 (in Polish).
9. Jeżewska-Zychowicz M., Łyszkowska D.: Assessment of youth behaviors among adolescent aged 13-15 years and theirs conditions on the sample of city environment, Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 1/2, 572 - 577 (in Polish).
10. Kołłajtis-Dołowy A., Pietruszka B., Waszczeniuk-Uliczka M., Chmara-Pawińska R.: Selected nutri-tional behaviors in secondary schools adolescents from Warsaw. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30,1/2, 182 - 193 (in Polish).
11. Leclerq C., Piccinelli R., Arcella D., Le Donne C.: Food consumption and nutrient in a sample of Italian secondary school students: results from the INRAN – RM – 2001 food survey. Int. J. Food Sci. Nutr., 2004, 55, 4, 265 - 277.
12. Misiuna M., Szcześniewska D.: Prohealth behaviors of Warsaw citizens. Zdr. Publ., 2003, 113 (1/2), 28 - 36 (in Polish).
13. Olędzka R., Węgłowska K., Szczepańska-Chudy A.: Assessment of nutrition of students and docto-ral students of the Faculty of Pharmacy at the Medical University of Warsaw in the academic year 2002/2003. Bromat. Chem. Toksykol., 2004, 37, 4, 353 - 358 (in Polish).
14. Parsons T. J., Manor O., Power C.: Changes in diet and physical activity in the 1990s in a large British sample (1958 birth cohort). Eur. J. Clin. Nutr., 2005, 59, 49 - 56.
15. Pierzynowska J., Wyrzykowska J., Gronowska-Senger A.: The analysis of nutritional education in-fluence on nutritional behaviors of selected groups of students., Roczn. PZH, 1998, 49, 491- 498 (in Polish).
16. Pietryka-Michałowska E., Wdowiak L., Szymańska J.: Health behavior of the medical universities students, III, Nutritional Habits. Zdr. Publ., 2005, 115, 1, 71 - 74 (in Polish).
17. Piórecka B., Markielowska A., Schlegel-Zawadzka M.: Nutritional habits and knowledge of nurses from the Malopolska province, Bromat. Chem. Toksykol., 2004, Suplement, 101 - 106 (in Polish).
18. Szewczyński J., Ostrowska A.: Changes of nutrition of students of the Medical University of Warsaw in the years 1970 – 2000. Bromat. Chem. Toksykol., 2004, 37, 4, 381 – 386 (in Polish).
19. Uramowska-Żyto B., Kozłowska-Wojciechowska M., Jarosz A., Makarewicz-Wujec M.: Selected elements of life styles of students of colleges and universities in the light of empiric studies. Rocz. Panstw. Zakl. Hig., 2004, 55, 2, 171 – 180 (in Polish).
20. Vereecken C. A., Bobelijn K., Maes L.: School food policy at primary and secondary schools in Belgium – Flanders: does it influence young people’s food habits? Eur. J. Clin. Nutr., 2005, 59, 271 - 277.
21. Williams P.: Breakfast and diets of Australian adults: An analysis of data from the 1995 National Nutrition Survey. Int. J. Food Sci. Nutr., 2005, 56, 1, 65 - 79.
22. Ziemlański Ś.: Principles of proper human nutrition. Nutritional recommendations for the population in Poland. Danone Institute – Promotion of Health Nutrition Foundation, Warsaw, 1998 (in Polish).
A. Kołłajtis-Dołowy, I. Boniecka
ANNA KOŁŁAJTIS-DOŁOWY1, BARBARA PIETRUSZKA1, JOANNA KAŁUŻA1, ROMANA PAWLIŃSKA-CHMARA2, KATARZYNA BROCZEK3, MAŁGORZATA MOSSAKOWSKA4
THE NUTRITIONAL HABITS AMONG CENTENARIANS LIVING IN WARSAW
ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE STULATKÓW MIESZKAJĄCYCH W WARSZAWIE
1Department of Human NutritionWarsaw Agricultural University
2Department of Biotechnology and Molecular BiologyUniversity of Opole
45-053 Opole, 4 Kominka StrHead: prof. dr hab. A. Latała
3Department of Clinical GeriatricsMedical University of Warsaw02–007 Warsaw, 4 Oczki StrHead: prof. dr hab. K. Galus
4International Institute of Molecular Biology02-109 Warsaw, 4 Trojdena Str.Head: Prof. dr hab. J. Kuźnicki
The aim of the study was to determine the preferences and nutritional habits of Warsaw centenarians during their “third period” of life. Centenarians in the past rarely eaten between meals, rarely ate sweets or used alternative diets. Physical activity, no smoking and irregular drinking of small amounts of alcohol contributed to the general good health condition of centenarians.
Although in all probability the longevity is determined by genetic factors, life span is also affected by many different environmental and psychosocial factors, among others diet and life style [11, 17].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 27�-286
280 Nr 1
The results of earlier studies indicated that taste sensitivity of the centenarians is signifi-cantly lower than ability to perceive taste by younger elderly. Worse sensitivity to taste is of-ten associated with cigarette smoking [9]. The food preferences are one of the most important factors affecting the food intake of the elderly [6]. Age-related reduction of sensory abilities may lead to weight loss, which is correlated with increased mortality rate [16]. Although it is often thought that the elderly are resistant to dietary change, the data show that each of them is making some alteration of food habits [1].
It appears to be very useful to conduct a research on nutritional habits of the very special group of people – the centenarians during their life.
Therefore the aim of this study was to determine food preferences and nutritional habits among centenarians living in Warsaw.
MATERIALS AND METHODS
The study was conducted in Warsaw in the years 2001-2004. The full details of methods and choice of group for the study of Warsaw centenarians was presented in other paper [12]. Among 33 centenar-ians, 29 participants filled with the help of family or interviewer a questionnaire consisting of 12 ques-tions on nutritional habits and another questionnaire on the frequency of food intake in three periods of life – before the age of 60, after the age of 60 and at present (during the study). The results were compared with dietary guidelines for elderly due to the lack of special guidelines for people 85+ years old. The results were analyzed statistically with the use of Chi-square, Wilcoxon, Kruskal-Wallis and Mann-Whitney test (p<0.5) and the Statistica v 6.0 and SAS 8.2. computer programs.
RESULTS AND DISCUSSION
Twenty nine centenarians filled in the questionnaire. The demographic data were similar to the one described by Pietruszka et. al. [12]. 26 females and 3 men took part in this study. The proportion of females to males was different (higher) then in the population of centenar-ians in Poland. It was also higher than found in other countries [10, 15]. The average age of women and men was almost the same (100,1 years). The youngest individuals were four women and one man 100 years old and the oldest was woman aged 107. Twenty two people (76%) lived with a family, two of them with spouses.
Table I. Changes of weight, height and BMI of Warsaw centenarians by gender
Parameter Median Range Mean (SD) p-valuea
Men (n=3) Women (n=26)BMI (kg/m2) Men Women
23.322.1
20.3-27.117.9-27.4
23.7 (3.5)22.6 (2.9)
< 0.030
Loss of weight (kg) between 50 and 100 years Men Women
10.313.8
17.0 – 24.02.0 – 27.3
8.7 (12.1)12.6 (9.5)
< 0.001
Loss of height (cm) between 50 and 100 years Men Women
13.014.0
11.0 – 15.05.0 – 20.0
13.0(2.0)13.4(3.9)
NS
Changes of BMI index between 50 and 100 years Men Women
-5.9-0.4
-5.9 - -2.3-6.8 – +3.5
-4.1(2.6)-1.3(3.0)
NS
a Mann-Whitney test between sexes
A. Kołłajtis-Dołowy i in.
281Nr 1
Table I presents BMI and its changes during 3 periods of centenarians’ life and loss of weight and height between 50 and 100 years of age. BMI value for 11 people could not have been calculated, but for the majority (12) of the rest of respondents it was proper when com-pared with to the norm for elderly. Effort has been taken to eliminate the data which seems unreliable. Two women were underweight and six individuals (including 4 women) were overweight. Although low BMI value as well as the high one correlated with rising of mortal-ity risk [8, 14]. Interpretation of the results of anthropometric measures is not easy because of the lack of appropriate standards for individuals above 75 years of age [9, 18]. However, it should be emphasized that BMI is generally used as an index of a nutritional status [2, 9]. The median of BMI value decreases between 50 and 100 but it does not depend on sex.
According to centenarians’ declaration they were heavier at the age of 50. It is well docu-mented that body weight peak is in ages 34-54 years in men and 55-66 years in women and then gradually declines with age in both sexes. This loss may be associated with a decrease of lean body mass and reduction of body water content [9].
The decline of the stature during last 50 years of centenarian’s life was 0.26 cm and 0.27 cm per year, respectively. Stature is known to decrease with age due to kyphosis and shrink-age of spinal vertebrae [4]. The loss of height observed in a group of elderly by Chumela et al. [4] was about 0.5 cm per year between 60 to 80 years of age [9].
Table II. Characteristics of a general condition of health and life style of Warsaw centenarians by BMI (according to 4 categories for adults)
Factor Total group (n=29) % of total p-valueGeneral condition good relatively good average mean serious no answer
671051
212435173
NS
Past or current diabetesillness cancer anemia no answer
11621
332173
NS
Walking (n) Yes No
920
3169
NS
Drinking of alcohol Yesin the past No no answer
9515
311752
NS
Drinking of alcohol Yes currently no answer
1316
4555
0.0914*
Cigarette smoking Yes No
425
1486
0.0152*0.0026**
Physical work Yes No
1712
5941
*Kruskal-Wallis test **Chi - square test
Table II presents data related to health and life style of respondents at present and in the past. The general condition of almost 80% of the centenarians was determined as good to av-
Zwyczaje żywieniowe stulatków
282 Nr 1
erage, which was also observed by others authors [7]. Five respondents were reported to be in poor health condition. These results indicate a generally good condition of examined people , in spite of their old age. Six individuals were anemic, two of them in young and middle age. Research on Greek centenarians showed that more than 20% remained in good health condi-tion [15]. In the past, 5 of the examined individuals definitely did not drink alcohol. One per-son systematically overused alcohol and the remaining individuals drank alcohol in moderate or small amounts (20 to 100 ml) and not on regular basis. Among the drinking individuals, the biggest part (23%) drank alcohol once a week. 2 people drank twice a week and the oth-ers drank rarely. Drinking of little amounts of alcohol is considered as playing a beneficial antiarteriosclerotic role [7].
Among 4 smoking individuals (1 male and 3 females), 2 started to smoke in a young age (at 18 and 25 years old) and the remaining 2 in maturity (at 36 and 50 years). 3 people smoked during the period of the examination. The number of smoked cigarettes was low and varied between 3 to 5 cigarettes daily and only one person smoked 20 cigarettes a day. Smoking positively correlates with BMI. The smokers had a significantly higher BMI than individu-als who did not smoke. Average BMI for smokers was 26.2, which indicates an overweight according to the norms for elderly. Brasche et al. [3] determined that smokers, particularly women, consume less energy.
Fifty nine percent of centenarians used to perform manual labor mostly (10 individuals) in agriculture. Six people performed physical labor for 1-9 years and 10 people for 25 to 72 years. Manual labor as physical activity might be the factor keeping human organism in good health and condition, what often was pointed by many scientists [6, 11].
41% of centenarians ate 4-5 or more meals a day. 9 individuals ate three meals per day and 3 people ate 2-3 meals. The number of meals eaten per day was significantly (p<0.0001) different before and after the age of 60. None of the persons had eaten less than 3 meals a day. Before 60 less people than now (19 vs.14) ate 3-4 meals a day. After 60 significantly less people ate 4-5 meals a day.
Most of centenarians (76%) did not use special diet. In the past one person used therapeu-tic diet, 1 – protective diet and 2 people used slimming diet.
The respondents preferred sweets (28%) at present and in the past. The centenarians pre-ferred also: soups (21%) and dairy products (10%). In the past the respondents preferred meat and cured pork products (17%), and dairy products (10%).
Table III. Regularity of meals during 3 periods of respondents’ life
Meal Before 60 n (%) After 60 n (%) =>100 years old n (%)yes various no yes various no yes Various no
The data in Table III regard the regularity of meal consumption and show that centenar-ians eat more regularly now than in the past. The regularity of consumption of all meals was significantly (p<0,0001) different in 3 periods of life. Breakfast was eaten by all centenarians but one person. In the past considerably less respondents were eating between meals than at the present period of life (Table IV).
Sixteen respondents drunk 3-5 glass of soft drinks (water, mineral water, tea) and 11 (38%) drunk 5 glasses daily. According to the guidelines elderly should drink 8 glasses of water per day, but there are no guidelines for centenarians. More people (p<0.0001) in the age 100 drunk tea than in both periods in the past (27 people at present, 21 before and 20 after 60). Few people in 3 periods of life drunk coffee (6 at present, 7 before 60 and 8 after, p<0.0001). Drinking coffee was positively correlated with smoking, which was confirmed by many re-searchers [3]. Before 60 margarine as a bread spread was used by only one person, after 60 - 3 people and after 100 – 4 individuals. Lard was used by 10 people in the past, 4 after 60, and 1 after 100. These changes might be caused by different food products availability in the past and the change in nutrition awareness in the age of 100, since even in the young age centenar-ians paid attention to nutrition.
Table V. The frequency of intake of some products during 3 periods of respondents’ life
The data presented in Table V shows that centenarians in the age of 100 more often than in the past (p<0.0001) ate at least once daily products of pro-health character, but they also con-sumed sweets. The brown bread, however, was not eaten by 22 centenarians and 18 individu-als before the age of 60. Brown bread, recommended as a high nutritional value product [1], may cause distention with gas because of dietary fiber and that is why some elderly people avoid it in their diet. However, recent UK research reports indicated that substantial part of elderly changed their habits and started to consume whole-grain bread [1, 14].
CONCLUSIONS
Physical activity, no smoking and irregular drinking of small amounts of alcohol contrib-uted to the general good health condition of centenarians.
Centenarians in the past rarely eaten between meals, rarely ate sweets or used alternative diets. However, at present they consume less fatty products like lard, plant olis, cream and they select more high quality foods, which may be caused by the overall changes in nutritional habits of the society.
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, B . P i e t r u s z k a , J . K a ł u ż a , R . P a w l i ń s k a - C h m a r a , K . B r o c z e k , M . M o s s a k o w s k a
THE NUTRITIONAL HABITS AMONG CENTENARIANS LIVING IN WARSAW
Summary
The aim of the study was to determine the preferences and nutritional habits of Warsaw centenar-ians during their “third period” of life. The study was conducted by a questionnaire method among 29 centenarians. Most of centenarians had general good health condition. Almost 60% of centenarians performed manual labor in the past. Then they drank small amounts of alcohol irregularly. Several percent of centenarians smoked in the past. Before the age of sixty less people then at present snacked between meals. Sweets both now and in the past were preferred products, however, in the past sweets were rarely eaten by centenarians. At the present time centenarians ate more often yogurt, skim curd, fish, lean meat products, plant oils and sweets. The changes in eating habits were probably caused by civilization changes.
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, B . P i e t r u s z k a , J . K a ł u ż a , R . P a w l i ń s k a - C h m a r a , K . B r o c z e k , M . M o s s a k o w s k a
ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE STULATKÓW MIESZKAJĄCYCH W WARSZAWIE
Streszczenie
Celem badań było określenie preferencji oraz zwyczajów żywieniowych stulatków w określonych trzech okresach życia. Badania przeprowadzono metodą wywiadu kwestionariuszowego wśród 29. stu-latków z Warszawy. Stan ogólny większości respondentów był dobry. Prawie 60% stulatków wykony-wała w przeszłości pracę fizyczną. Badani pili alkohol nieregularnie i w małych ilościach. Kilkanaście
A. Kołłajtis-Dołowy i in.
285Nr 1
procent badanych paliło papierosy. Mniej osób przed 60 rokiem życia, niż w okresie badania, pojadało miedzy posiłkami. Słodycze w przeszłości i w czasie obecnym należały do produktów preferowanych przez respondentów, jednak w przeszłości były one spożywane rzadziej. W obecnym czasie, w porów-naniu do przeszłości, stuletnie osoby częściej spożywały jogurty, twarogi, ryby, chude produkty mięsne, oleje roślinne oraz słodycze. Zmiany zwyczajów żywieniowych mogły być przede wszystkim spowo-dowane zmianami cywilizacyjnymi.
This work was supported within a grant PBZ-KBN-022/PO5/1999 „Genetic and environmen-tal factors of longevity of Polish Centenarians” of the State Committee for Scientific Research (KBN) coordinated by the International Institute of Molecular and Cell Biology in Warsaw.
REFERENCES
1. Bilderbeck N., Holdsworth M.D., Purves R., Davis L.: Changing food habits among 100 elderly men and women in the United Kingdom. J. Hum., Nutr., 1981, 35 (6), 448- 455.
2. Broczek K.M., Pawlinska-Chmara R., Kupisz-Urbanska M., Mossakowska M.: Anthropometric chest structure of Polish centenarians. J. Physiol. Pharmacol., 2005, 56, Suppl. 4, 9-13.
3. Brasche S., Winkler G., Heinrich J. Dietary intake and smoking – results from a dietary survey in Erfurt in 1991/92. Z. Ernahrungwiss, 1998, 37, 211-214.
4. Chumlea W.C., Garry P.J., Hunt W.C., Rhyne R.L.: Distributions of serial changes in stature and weight in a healthy elderly population. Hum. Biol., 1988, 60, 917-923.
5. Cross A.T., Babicz D., Cushman L.F.: Snacking habits of senior Americans. J. Nutr. Elder., 1995, 14 (2-3), 27-38.
6. Elsner R.J.F.: Changes in eating behavior during the aging process. Eating Behaviors, 2002, 3, 15-43.
7. Johnson M., Brown M.A., Poon L.W., Martin P., Clayton G.M.: Nutritional patterns of centenarians. International Journal of Aging and Human Development, 1992, 34 (1), 57-76.
8. Jensen E., Dehlin O., Hagberg B., Samuelsson G., Svensson T.: Body mass index in relation to me-dical, psychological and sociological factors in an 80 year old population. In: Vellas B.J., Sachet P., Baumgartner R.J. (ed.): Nutrition intervention and the elderly. Facts and Research in Gerontology 1995 (Supplement: Nutrition), pp 143-156.
9. Omran M.L, Morley J.E.: Assessment of protein in energy malnutrition in older persons, partI: hi-story, examination, body composition, and screening tools. Nutrition, 2000, 16, 50-63.
10. Passarino G., Calignano C., Vallone A., Franceschi C., Jeune B., Robine J.M., Yashin A.I., Cavalli Sforza L.I., De Benedictis G.: Male/female ratio in centenarians: a possible role played by popula-tion genetic structure. Exp. Gerontol., 2002, 37, 1283-1289.
11. Phillips F.: Nutrition for healthy aging. British Nutrition Foundation Nutrition Bulletin, 2003, 28, 253 – 263.
12. Pietruszka B., Kołłajtis-Dołowy A., Szulc K., Kałuża J., Broczek K., Pawlińska-Chmara, Mossakow-ska M.: Characteristics of nutrition among centenarians living in Warsaw., Pol. J. Sci. Nutr., 2006 (in press)
13. Position of the American Dietetic Association: Oral health and nutrition. J. Am. Diet. Assoc., 1996, 96, 184-189.
14. Position paper of the American Dietetic Association: Nutrition Across the Spectrum of Aging. J. Am. Diet. Assoc., 2005, 616-633.
15. Stathakos D., Pratsinis H., Zachos I., Vlahaki I., Gianakopoulou A., Zianni D., Kletsas D.: Greek centenarians: Assessment of health status and life-style characteristics. Experimental Gerontology, 2005, 40, 512-518.
Zwyczaje żywieniowe stulatków
286 Nr 1
16. SENECA investigators: Longitudinal changes in the intake of vitamins and minerals of elderly Eu-ropeans. Eur. J. Cl. Nutr., 1996, 50 Suppl. 2, S77-S85.
17. The Italian Multicentric Study on Centenarians. Assessment of sense of taste in Italian Centenarians. Archives Gerontology and Geriatrics, 1998, 26, 177 – 183.
18. WHO Expert Committee. Physical status; the use and interpretation of anthropometry. Technical Report Series, no 854, 1995, Geneva, World Health Organization.
A. Kołłajtis-Dołowy i in.
MONIKA KOŁODZIEJCZYK
SPOŻYCIE RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSCE – ANALIZA KORZYŚCI I ZAGROŻEŃ
CONSUMPTION OF FISH AND FISHERY PRODUCTS IN POLAND – ANALYSIS OF BENEFITS AND RISKS
Katedra Organizacji i Ekonomiki KonsumpcjiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Spożycie ryb i ich przetworów jest w Polsce niewystarczające. Produkty te sta-nowią bogate źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych n-3. Niektó-re gatunki tłustych ryb z rejonu Morza Bałtyckiego mogą zawierać wysokie poziomy dioksyn i związków chloroorganicznych. Zalecane jest urozmaicenie spożycia tych produktów pochodzących z różnych obszarów połowowych.
Słowa kluczowe: ryby i ich przetwory, wartość odżywcza ryb, wielkość spożycia, monitoring zanieczyszczeń ryb, Unia Europejska
Key words: fish and fishery products, nutritive value of fish, consumption, controls on con-taminants in fish, European Union
WSTĘP
Ryby i przetwory rybne są bardzo istotnym składnikiem w żywieniu człowieka. Stano-wią one źródło cennych składników odżywczych, a w szczególności kwasów tłuszczowych omega-3. Według ekspertów FAO/WHO [9], zalecane jest regularne spożycie ryb (1 – 2 razy w tygodniu), w profilaktyce niedokrwiennej choroby serca. Niestety, ponad 80% Polaków spożywa maksymalnie jeden posiłek rybny tygodniowo lub mniej [2].
Ze spożywaniem mięsa ryb wiążą się oczywiste korzyści, jednak zalecając zwiększenie jego udziału w diecie, należy również uwzględnić potencjalne zagrożenia wynikające z obec-ności substancji, które mają szkodliwy wpływ na organizm człowieka. Takimi substancjami mogą być na przykład dioksyny, które gromadzą się w tłustym mięsie ryb morskich, szcze-gólnie cennym ze względu na wysoką zawartość niezbędnych nienasyconych kwasów tłusz-czowych - NNKT.
Prawidłowe żywienie człowieka ma dostarczać wszystkich niezbędnych składników od-żywczych spełniając jednocześnie warunek bezpieczeństwa. Dlatego zalecając spożycie ryb
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 287-2��
288 Nr 1
i ich przetworów, powinny być brane pod uwagę oba wyżej wymienione aspekty. Kształ-towanie prawidłowych nawyków żywieniowych, takich jak zwiększanie udziału ryb i ich przetworów w polskiej diecie, powinno iść w parze ze zwiększaniem wiedzy i świadomości żywieniowej konsumentów.
MATERIAŁ I METODY
W pracy wykorzystano informacje dotyczące ryb i ich przetworów, w tym: informacje o wielkości i profilu spożycia ryb w Polsce, wartości odżywczej oraz potencjalnych zagrożeniach wynikających ze spożycia określonych gatunków.
Posłużono się również aktami prawnymi Unii Europejskiej oraz informacjami o kontroli Biura ds. Żywności i Weterynarii (FVO).
Na podstawie zgromadzonych danych dokonano analizy korzyści i zagrożeń wynikających ze spo-życia ryb oraz ich przetworów w Polsce.
W pracy posłużono się metodą opisu i wnioskowania na podstawie wtórnych danych empirycz-nych.
WYNIKI
Wi e l k o ś ć i s t r u k t u r a s p o ż y c i a r y b i i c h p r z e t w o r ó w w P o l s c eWedług danych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej [5] w Polsce
spożycie ryb w 2005 roku wyniosło 11,43 kg wagi żywej na mieszkańca. Spożycie ryb i ich
Żródło: opracowanie własne na podstawie analiz rynkowych IERiGŻ i danych MIR, Rynek ryb stan i perspektywy, Warszawa 2006.
Ryc. 1. Udział poszczególnych gatunków w całkowitym spożyciu ryb i owoców morza (kg masy żywej/1 mieszkańca)
Consumption of different species of fishery products (kg of live weight per 1 person)
M. Kołodziejczyk
28�Nr 1
przetworów według budżetów gospodarstw domowych GUS, kształtowało się pierwszym półroczu 2005 roku na poziomie 2,16 kg/osobę.
Najczęściej spożywane były ryby morskie, które stanowiły 86% całkowitego spożycia ryb, przetworów rybnych i owoców morza. Największy udział w spożyciu miały gatunki takie jak mintaje i śledzie, które w 2005 roku stanowiły 46% ogólnego spożycia ryb. Mięso mintaja i śledzi spożywane w Polsce pochodziło głównie z importu. W przypadku śledzi 75% stanowiły śledzie dalekomorskie, natomiast 25% śledzie bałtyckie.
K o r z y ś c i w y n i k a j ą c e z e s p o ż y c i a r y bMięso ryb i przetworów rybnych zawiera wysokowartościowe i łatwo przyswajalne biał-
ko, charakteryzuje się wysoką zawartością wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, ta-kich jak: kwas eikozapentaenowy (20:5, n-3, EPA), dokozaheksaenowy (22:6, n-3, DHA), i dokozapentaenowy (22:5, n-6, DPA), dotyczy to szczególnie ryb pelagicznych takich jak np. śledź, szprot i makrela [7]. Wymienione kwasy tłuszczowe mają działanie hipolipemiczne [3], są zalecane w pierwotnej i wtórnej profilaktyce niedokrwiennej choroby serca. Biorąc pod uwagę, iż 47% zgonów w Polsce jest spowodowanych chorobami układu krążenia [4], należy zalecać zwiększenie spożycia ryb i ich przetworów. Jeden posiłek z udziałem mięsa ryby
Tabela I. Zawartość kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego w 100 g części jadalnych wybranych ryb i przetworów rybnych, z uwzględnieniem najczęściej spożywanych w Pol-sce gatunków
Content of eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid per 100 g fish and fishery products consume in Poland
Pstrąg świeży 9.6 3.15 2 360Żródło: obliczenia własne na podstawie Tabel wartości odżywczej produktów spożywczych, IŻŻ, Warszawa 1998.
Spożycie ryb i przetworów rybnych w Polsce
2�0 Nr 1
powinien dostarczyć 200 – 500 mg kwasów eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego [9]. Spożycie 100 g niektórych gatunków o wysokiej i średniej zawartości tłuszczu, które zostały wymienione w tabeli I, dostarcza od 1 000 do 2 860 mg tych kwasów. Ich zawartość zale-ży również od formy przetworzenia mięsa ryby. Usunięcie części wody w procesie solenia (śledź) lub wędzenia (makrela) zwiększa koncentrację tłuszczu, w tym kwasów tłuszczowych EPA i DHA. Jednak w procesie konserwowania jak na przykładzie tuńczyka w oleju, następu-ją znaczne straty tych cennych składników odżywczych.
Wśród wielu cennych składników odżywczych, których źródłem jest mięso ryb, należy podkreślić również wysoką zawartość jodu w gatunkach morskich oraz witaminy D.
Zagrożen ia wyn ika jące ze spożyc ia ryb i p rze tworów rybnych w Po l sceMięso ryb i ich przetworów, tak jak innych artykułów spożywczych, zawiera substancje
niepożądane w żywieniu człowieka. Ich obecność wynika głównie z zanieczyszczenia środo-wiska naturalnego. W mięsie ryb obecne są zarówno metale ciężkie, jak i substancje organicz-ne. Niestety, tłuste mięso ryb, które jest źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, jest równocześnie źródłem dioksyn i związków chloroorganicznych tj. polichlorowanych bi-fenyli (PCB). Kolejnym zanieczyszczeniem ryb jest rtęć i jej najbardziej toksyczna postać - metylortęć. Innymi związkami, na które należy zwrócić uwagę są bromowane substancje przeciwpalne (BFRs - Brominated flame retardants) [15].
W celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa konsumentów, ustawodawstwo Wspólno-towe określa dopuszczalne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych [10].
Europejskie Biuro ds. Żywności i Weterynarii (FVO – Food and Veterinary Office), pro-wadzi kontrole systemów monitorowania zawartości dioksyn i związków chloroorganicznych w rybach Morza Bałtyckiego. W 2005 roku misje kontrolne zostały zakończone w Finlandii, Szwecji i Estonii. Zgodnie z planem inspekcji FVO na rok 2006, obejmują one również Pol-skę [8].
Szwecja i Finlandia zostały upoważnione podczas okresu przejściowego, do dnia 31 grud-nia 2006 r., do wprowadzenia na rynek ryb przeznaczonych do konsumpcji na terytorium tych państw, pochodzących z rejonu Bałtyku, z poziomem dioksyn przekraczającym dopuszczalne poziomy, pod warunkiem wprowadzenia systemu, który zapewnia konsumentom pełną in-formację zaleceń dietetycznych dotyczących ograniczenia konsumpcji ryb z rejonu Bałty-ku przez najbardziej narażone grupy ludności w celu uniknięcia potencjalnych zagrożeń dla zdrowia [11].
Monitoring zawartości dioksyn prowadzony w Danii, wykazał brak przekroczeń za-wartości tych związków w mięsie śledzi pochodzących z połowów na zachodnim Bałtyku. Natomiast w ponad połowie próbek śledzia pobranych na wschodnim Bałtyku, stwierdzono przekroczoną dopuszczalną ilość dioksyn. Skutkiem tego, było wprowadzenie przez Danię zakazu połowu i wyładunku śledzi dla celów konsumpcyjnych, które pochodziły z połowów na wschodnim Bałtyku [1].
W latach 2001 – 2003 Morski Instytut Rybacki w Gdyni podjął współpracę z Naro-dowym Instytutem Żywienia i Badań Żywności (NIFES) w Bergen. Celem było badanie zawartości dioksyn w rybach z polskiej strefy połowowej. Przebadano 21 próbek szprota, 22 próbki śledzia i 9 próbek łososia. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych limitów zawartości dioksyn w 3 próbkach śledzi, 2 próbkach szprota i 1 próbce łososia. Jed-
M. Kołodziejczyk
2�1Nr 1
nak biorąc pod uwagę małą liczbę przebadanych próbek oraz niższe zanieczyszczenie południowego Bałtyku, w porównaniu do innych stref połowowych Morza Bałtyckiego, spożywanie polskich ryb morskich nie powinno stanowić zagrożenia dla zdrowia konsu-mentów [1].
Inny rodzaj zagrożeń wiąże się z obecnością związków, które w sposób naturalny wystę-pują w mięsie ryb, lecz mogą wywoływać niekorzystne reakcje organizmu. Przykładem są estry wosków występujące w popularnej ostatnio w Polsce „rybie maślanej”. Pod tą nazwą handlową, wprowadzane są na rynek w Polsce dwa rodzaje ryb. Są nimi: Ruvettus pretiosus (kostropak) oraz Lepidocybium flavobrunneum (eskolar).
„Świeże, przygotowane i przetworzone produkty rybołówstwa z rodziny Gempylidae, w szczególności Ruvettus pretiosus oraz Lepidocybium flavobrunneum, mogą być wprowa-dzane do obrotu wyłącznie w formie opakowań jednostkowych/zbiorczych i muszą być od-powiednio oznakowane w celu zapewnienia konsumentom informacji na temat metod ich przygotowania/gotowania oraz ryzyka związanego z obecnością substancji wywierających szkodliwy wpływ na przewód pokarmowy. Oprócz nazwy zwyczajowej na etykiecie należy zamieścić nazwę naukową” [12].
Kolejnym zagrożeniem jest spożycie mięsa ryby, które było przechowywane w nieodpo-wiednich warunkach i zawiera podwyższoną zawartość histaminy.
PODSUMOWANIE
Analizując strukturę gatunkową spożycia ryb w Polsce, w kontekście istnienia ko-rzyści i zagrożeń wynikających ze spożycia, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim źródło pochodzenia surowca, sposób przetworzenia, świeżość oraz zawartość składników odżywczych. Niektóre produkty rybołówstwa takie jak np. ryby świeże, mrożone, solone i wędzone powinny zawierać informacje dotyczące miejsca połowu z podaniem obszaru połowowego, jak też czy dany gatunek ryby został złowiony w wodach śródlądowych, czy pochodzi z hodowli [13, 14]. Te informacje powinny być dostępne dla konsumenta przy zakupie niektórych nietrwałych mikrobiologicznie produktów rybołówstwa. Pozwalają one równocześnie na świadomy wybór produktu rybnego pozyskanego w określonych strefach połowowych.
WNIOSKI
Analizując informacje i dane zawarte w niniejszym artykule nasuwa się jeden podsta-wowy wniosek, iż w żywieniu człowieka należy zalecać nie tylko spożywanie produktów spożywczych z różnych grup, lecz również podkreślać konieczność urozmaicania diety róż-nymi produktami w obrębie tej samej grupy. Dzięki temu potencjalne ryzyko niedoboru, czy kumulowania się szkodliwych substancji w organizmie zostaje zmniejszone.
Należy również zwiększać możliwości poszerzania wiedzy konsumentów o produktach spożywczych. Informacje na ten temat powinny być jak najbardziej rzetelne i obiektywne. Należy podkreślać korzyści wynikające ze spożycia ryb i ich przetworów, informować które gatunki są szczególnie bogate w istotne składniki odżywcze takie jak wielonienasycone kwa-sy tłuszczowe oraz które mogą stanowić potencjalne zagrożenie.
Spożycie ryb i przetworów rybnych w Polsce
2�2 Nr 1
Bardzo istotna jest również poszerzanie wiedzy konsumentów o tym, jakie informacje po-winny się znaleźć na opakowaniach ryb i ich przetworów oraz na które z nich należy zwrócić szczególną uwagę.
M . K o ł o d z i e j c z y k
SPOŻYCIE RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSCE – ANALIZA KORZYŚCI I ZAGROŻEŃ
Streszczenie
Spożycie ryb i ich przetworów w Polsce jest zbyt niskie, podczas gdy stanowią one nieocenione źródło składników odżywczych, takich jak niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe. Tłuste ryby morskie z rejonów Morza Bałtyckiego mogą zawierać przekroczone dopuszczalne poziomy dioksyn i związków chloroorganicznych, dlatego też spożywanie mięsa ryb powinno być jak najbardziej urozmaicone gatun-kami pochodzącymi z różnych obszarów połowowych.
M . K o ł o d z i e j c z y k
CONSUMPTION OF FISH AND FISHERY PRODUCTS IN POLAND– ANALYSIS OF BENEFITS AND RISKS
Summary
Fish meat content high nutritive value and essential polyunsaturated fatty acids, while low consump-tion of fish and fishery products in Poland. Fat meat of Baltic sea fish can also contain higher levels of dioxins and organochlorinated contaminants. Consumption of fish and fishery products in Poland ought to include different species from various catch areas.
PIŚMIENNICTWO
1. Barska I., Usydus Z.: Dioksyny w rybach bałtyckich, Wiadomości Rybackie, 2004, 5–6 (139), 6–8.2. FAPA, Plan promocji produktów rybnych, 2005, 3.3. Gawęcki J., Hryniewski L.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, 2000, 316–318. 4. GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 r. (www.stat.gov.pl).5. IERiGŻ, Analizy rynkowe. Rynek ryb stan i perspektywy, 2006, 19–22.6. Kunachowicz H., Nadolna I.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych, 1998, 242–279.7. Lasocińska A.: Ryby pelagiczne – nie(d)ocenione źródło zdrowia, Magazyn Przemysłu Rybnego,
2006, 1 (49), 14-15.8. Programme of Inspections 2006 by the Food and Veterinary Office, European Commission, Health &
Consumer Protection Directorate-General, Document Reference Number DG(SANCO)660129/2005, s.6, 14.
9. Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation, Diet, nutrition and the prevention of chronic dis-eases, 2003, 90.
10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 r. ustalające najwyższe dopuszczal-ne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych, Dz. U. L 077, 16.03.2001, ze zmianami.
M. Kołodziejczyk
2��Nr 1
11. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 199/2006 z dnia 3 lutego 2006 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 466/2001 ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych w odniesieniu do dioksyn i dioksynopodobnych PCB, Dz. U. L 32, 4.2.2006, s.34 - 38.
12. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2074/2005 z dnia 5 grudnia 2005 r. ustanawiające środki wyko-nawcze w odniesieniu do niektórych produktów objętych rozporządzeniem (WE) nr 853/2004 i do organizacji urzędowych kontroli na mocy rozporządzeń (WE) nr 854/2004 oraz (WE) nr 882/2004, ustanawiające odstępstwa od rozporządzenia (WE) nr 852/2004 i zmieniające rozporządzenia (WE) nr 853/2004 oraz (WE) nr 854/2004, Dz. U. L 338, 22.12.2005, s. 27 – 34.
13. Rozporządzenie Rady (WE) nr 104/2000 z dnia 17 grudnia 1999 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków produktów rybołówstwa i akwakultury (Dz. Urz. WE, L 017, z 21.01.2000, s. 22);
14. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2065/2001 dnia 22 października 2001 r. ustanawiające szczegó-łowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 104/2000 w zakresie informowania konsu-mentów o produktach rybołówstwa i akwakultury, Dz. U. L 278, 23.10.2001, s. 6 –8.
15. Scientific Advisory Committee on Nutrition (SACN), Committee on Toxicity, Advice on fish con-sumption: benefits & risks, 2004, 4.
Spożycie ryb i przetworów rybnych w Polsce
ANNA LEBIEDZIŃSKA
WYBRANE PRODUKTY ZBOŻOWE JAKO ELEMENTY FUNKCJONALNE DIETY – CZĘSTOŚĆ SPOŻYCIA PRODUKTÓW ZBOŻOWYCH
WŚRÓD STUDENTÓW
SELECTED CEREAL PRODUCTS AS FUNCTIONAL ELEMENTS OF THE DIET - FREQUENCY CONSUMPTION OF CEREAL PRODUCTS
AMONG UNIVERSITY STUDENTS
Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej80-416 Gdańsk, Al. Gen. Hallera 107
Oznaczono zawartość witamin B1 i B6 w mąkach pszennych, żytnich, pełno-ziarnistych oraz w pieczywie. W oparciu o badania ankietowe przeprowadzono ocenę częstości spożycia produktów zbożowych oraz rodzaju spożywanego pieczy-wa wśród młodzieży akademickiej. Stwierdzono, że 33-63% badanych studentów spożywało produkty zbożowe tylko dwa razy dziennie, ponadto preferują pieczywo jasne, co nie jest zgodne z rekomendacjami żywieniowymi.
Słowa kluczowe: witaminy B1 i B6, mąki, pieczywo, badania ankietowe, studenciKey words: vitamins B1 and B6, flour, bread, questionnaire investigation, students
WSTĘP
Profilaktyka żywieniowa to jeden z istotnych elementów prewencji chorób cywilizacyj-nych, mogących przyczynić się do poprawy stanu zdrowia ludzi [19]. W 2004 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła Globalną Strategię WHO dotyczącą diety, zalecając by dieta współczesnego człowieka oparta była na produktach bogato-węglowodanowych boga-tych w błonnik, z niskim indeksem glikemicznym (GI). W Polsce spada spożycie chleba (17), prawdopodobnie na korzyść rafinowanych produktów zbożowych (gotowe produkty śniada-niowe), co może wpływać niekorzystnie na pobranie witamin grupy B z dzienną dietą.
Celem pracy było oznaczenie zawartości tiaminy i witaminy B6 w wybranych mąkach, mieszankach wypiekowych i pieczywie oraz zbadanie częstości spożycia produktów zbożo-wych i rodzaju spożywanego pieczywa wśród studentów gdańskich uczelni.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, 2�5-�00
2�6 Nr 1
MATERIAŁ I METODYKA
Materiał doświadczalny stanowiły mąki pszenne, żytnie, mieszanki wypiekowe i pieczywo. Zawar-tość witamin B1 i B6, po uprzedniej ekstrakcji (hydroliza kwaśna i enzymatyczna), oznaczano metodami mikrobiologicznymi [1, 9]. W celu sprawdzenia dokładności i precyzji metody oznaczono zawartość badanych witamin w certyfikowanym materiale referencyjnym CRM 121 Wholemeal Flour, uzyskując satysfakcjonujący odzysk: 88,1% dla tiaminy i 93,7% dla witaminy B6.
Metodą bezpośredniego wywiadu przeprowadzono badania dotyczące częstości spożycia produktów zbożowych i rodzaju spożywanego pieczywa wśród studentów Politechniki Gdańskiej (PG) i Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Sopocie (WSWFiT). Przebadano 171 osób w wieku 20 - 31 lat (111-PG, 60-WSWFiT). Analizowano liczbę posiłków w ciągu dnia, które zawierały produkty zbożowe takie jak: pieczywo, płatki śniadaniowe, kasze, makarony i ryż, proponując następujące od-powiedzi: w 1 posiłku, 2 posiłkach, 3 posiłkach, 4 posiłkach i w 5 posiłkach i spożywam nieregularnie.
WYNIKI I DYSKUSJA
Tabela I. Zawartość witamin z grupy B w badanych mąkach The concentration of vitamins B in analyzed flours
Produkt badany N* Witamina B1mg/100 g
Witamina B6mg/100 g
Mąka pszenna, Typ - 550 5 0,081±0,002(0,079-0,084)
W Tabeli I przedstawiono wyniki badań dotyczące zawartości tiaminy i witaminy B6 w mąkach pszennych i żytnich, w mieszankach wypiekowych oraz w upieczonym z nich pieczywie. Mąka pszenna z całego ziarna jak i żytnia oraz mieszanki przygotowane na bazie tych mąk zawierały wyższe średnie koncentracje tiaminy tj. 0,425; 0,323; 0,190 i 0,225 mg w 100 g produktu, w stosunku do mąk pszennych Typ-550 i orkiszowych, w których średnia zawartość wynosiła odpowiednio: 0,081; 0,087; 0,092; 0,096 i 0,115 mg witaminy B1 w 100 g mąki. W przypadku witaminy B6 mąki: orkiszowa i pszenne pełnoziarniste zawierały wyso-kie zawartości tej witaminy od 0,342 do 0,601 mg w 100 g mąki. Proces pieczenia pieczywa wpływa niekorzystnie na zawartość witamin [2, 3, 15], a zwłaszcza witaminy B1. Pieczywo wypieczone z mieszanki mąk pszennych zawierało od 28% do 58% mniej tiaminy w stosunku do mąki, z której było wypieczone. Produkty zbożowe, ze względu na straty technologiczne podczas wypieku lub gotowania [3, 14, 15] często są wzbogacane witaminami, zwłaszcza tiaminą, jednak korzystniejsze jest spożywanie produktów naturalnych, których składniki odżywcze odznaczają się wyższą bioprzyswajalnością [6, 8]. Produkty zbożowe zawierają wysokie zawartości węglowodanów, mogą wywoływać skokowy wzrost stężenia glukozy i insuliny w surowicy krwi, takie wahania sprzyjają rozwojowi otyłości, wiążą się z ryzykiem wystąpienia cukrzycy typu 2 [5, 7]. Obecnie bada się wpływ diety bogato-węglowodano-wej na zdrowie człowieka, szczególnie w przypadku kontroli wielu chorób metabolicznych i układu krążenia [5, 10, 16]. Mąki i produkty orkiszowe ze względu na specyficzne cechy, jak zawartość i jakość białek, profil zawartych tłuszczów, zawartość witaminy B6 i błonnika można zaliczyć do żywności funkcjonalnej [4, 13], która będąc częścią zróżnicowanej diety i spożywana w odpowiednich ilościach, wpływa korzystnie na zdrowie człowieka [13], jest ważną częścią koncepcji zdrowego odżywiania (ang. Healthy Eating Concept).
Rycina 1 (A, B) przedstawia wyniki badań dotyczące rodzaju spożywanego pieczywa przez studentów oraz częstości spożycia produktów zbożowych (C, D) w całodziennej ra-cji pokarmowej (CRP). Ankietowani mężczyźni z obu uczelni preferowali pieczywo jasne (chleb, bułki) – 73,7% (WSWFiT) i 74,3% (PG). W przypadku kobiet zauważono więk-sze spożycie pieczywa ciemnego - 9,8% (WSWFiT) i 20% (PG) oraz mieszanego (31,7%-WSWFiT i 46,7% PG), w stosunku do mężczyzn. Badania przeprowadzone wśród studentów uczelni warszawskich wykazały, że ciemne pieczywo codziennie spożywało tylko 14,8% studentów, natomiast kilka razy w tygodniu - 42,2% [18]. Wyniki badań dotyczące częstości spożycia produktów zbożowych w ciągu dnia wykazały, że spożywano je dwa i trzy razy dziennie. W 2 posiłkach - 41,5% kobiet i 63,2% mężczyzn (WSWFiT), 33,3% kobiet i 40,7% mężczyzn (PG) i w 3 posiłkach - 29,3% kobiet i 36,8% mężczyzn (WSWFiT), 43,3% ko-biet i 34,6% mężczyzn (PG). W grupie badanych przeważał 3- posiłkowy model żywienia: 54,84% studentek i 44,83% studentów. Niską liczbę posiłków spożywanych w ciągu dnia (1 - 2) zaobserwowano u 14,5% studentek i 6,9% studentów Obserwowane postępowanie nie jest zgodne z rekomendacjami opracowanymi przez WHO [19] zalecającymi by dieta współ-czesnego człowieka oparta była na produktach zbożowych, konsumowanych codziennie w kilku porcjach. Obecnie za korzystny model żywienia uważa się spożywanie 4-5 posiłków dziennie. Zachowania konsumentów w zakresie wyboru produktów zbożowych ulegają cią-głym zmianom, w Polsce na przestrzeni ostatnich lat spożycie chleba obniża się [17]. Badania dotyczące czynników wyboru chleba prowadzone w Norwegii [12] wykazały, iż informa-cje o tzw. organicznych uprawach, mają pozytywny wpływ na preferencje konsumenckie. W okresie rozwoju rolnictwa alternatywnego rośnie zainteresowanie starymi gatunkami zbóż,
Produkty zbożowe w diecie studentów
2�8 Nr 1
również pszenicą orkisz [11], która dzięki specyficznym właściwościom białek odznacza się formowaniem glutenu w postaci błon lepko-sprężystych gwarantując wysoką jakość miękiszu chleba. Na krajowym rynku obserwuje się coraz szerszy asortyment pieczywa, tradycyjne re-ceptury wypieków są modyfikowane i ulepszane w celu uzyskania chleba o lepszych cechach sensorycznych i wyższej wartości odżywczej [2, 4, 11].
WNIOSKI
1. Badane produkty charakteryzują się zróżnicowaną zawartością analizowanych witamin z wyższą zawartością witamin B1 i B6 w mąkach pełnoziarnistych.
2. Mąki orkiszowe są bardzo dobrym źródłem witaminy B6. 3. Dzienna racja pokarmowa studentów charakteryzowała się niską częstością spożycia pro-
duktów zbożowych, większość badanych studentów preferuje pieczywo jasne.
A. Lebiedzińska
A B
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
piecz
ywo bia
e
piecz
ywo cie
mne
chleb
chrup
ki1 i 2 1 i
32 i
3
rzadk
o0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
piecz
ywo b
iae
piecz
ywo c
iemne
chleb
chrup
ki1 i
21 i
32 i
3
rzadk
o
C D
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
1 2 3 4 5 > 5 rzadko
ilo posi ków
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
1 2 3 4 5 > 5 rzadko
ilo posi ków
A B
Ryc. 1. Rodzaj spożywanego pieczywa przez studentów WSWFiT (A) i PG (B) oraz częstość spoży-cia produktów zbożowych w CRP studentów WSWFiT (C) i PG (D) wyrażona jako odsetek badanych, □ – kobiety ■ – mężczyźni
The kind of bread consumed by students of WSWFiT (A) and PG (B) and frequency of con-sumption of grain products by students of WSWFiT (C) and PG (D) as the percentage of the respondents, □ –women ■ – men
2��Nr 1
A . L e b i e d z i ń s k a
WYBRANE PRODUKTY ZBOŻOWE JAKO ELEMENTY FUNKCJONALNE DIETY – CZĘSTOŚĆ SPOŻYCIA PRODUKTÓW ZBOŻOWYCH
WŚRÓD STUDENTÓW
Streszczenie
W produktach zbożowych (mąki, mieszanki wypiekowe, pieczywo) oznaczono zawartość witamin B1 i B6. Mąki pełnoziarniste charakteryzują się najwyższą koncentracją analizowanych witamin. W oparciu o badania ankietowe przeprowadzono ocenę częstości spożycia produktów zbożowych oraz rodzaju spożywanego pieczywa wśród 171 studentów. Stwierdzono, że większość badanych spożywa produkty zbożowe dwukrotnie w całodziennej racji pokarmowej, ponadto preferują pieczywo jasne.
A . L e b i e d z i ń s k a
SELECTED CEREAL PRODUCTS AS FUNCTIONAL ELEMENTS OF THE DIET - FREQUENCY CONSUMPTION OF CEREAL PRODUCTS
AMONG UNIVERSITY STUDENTS
Summary
The present study provides information about concentration of vitamins B1 and B6 in grain products as well as frequency of intake cereal products by students. Higher thiamine and vitamin B6 content was detected in the whole wheat flour. The group of 171 pupils was investigated. Frequency of cereal products consumption and choice of kind of bread intake was estimated using self-report questionnaire. The results of the study showed that respondents were more familiar with wheat bread. Most students reported the consumption of cereal products two times per day.
PODZIĘKOWANIA
Autorka wyraża serdeczne podziękowania Panu P. Górskiemu Prezesowi Gdańskich Mły-nów i Spichlerzy Dr Cordesmeyer – Sp. z o.o w Gdańsku oraz panom technologom J. Sperrze i J. Szczypskiemu za współpracę oraz udostępnienie próbek analizowanych mąk, mieszanek wypiekowych i pieczywa.
PIŚMIENNICTWO
1. AOAC International. Report of the AOAC International Task Force on Methods for Nutrient Label-ling Analyses, J. AOAC Int., 1993, 76, 180A.
2. Batifoulier F., Verny M.A., Chanliaud E., Remesy C., Demigne C.: Variability of B vitamin concen-trations in wheat grain, miling fractions and bread products. Europ. J. Agron., 2006 , 25, 163-169.
3. Batifoulier F., Verny M.A., Chanliaud E., Remesy C., Demigne C.: Effect of different breadmaking methods on thiamine, riboflavin and pyridoxine contents of wheat bread. J. Cereal Sci., 2005 , 42, 101-108.
4. Bonafaccia G., Galli V., Francisci R., Mair V., Skrabanja V., Kreft, I.: Characteristics of spelt wheat products and nutritional value of spelt wheat-based bread. Food Chem. 2000, 68, 437-441.
Produkty zbożowe w diecie studentów
�00 Nr 1
5. Brand-Miller J.C., Holt S.H.A., Pawlak D., McMillan J.: Glycemic index and obesity. Am. J. Clin. Nutr., 2002, 76, 281-285.
6. Drywień M., Gronowska-Senger A.: Nutritional Factors and thiamine bioavailability- a review. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2000, 9/50, 2, 3-6.
7. FAO/WHO (1998). Report of a joint FAO/WHO expert consultation. Rome, 14-18 April 1997.8. Finglas P.M.: Thiamine. Int. J. Vitam. Nutr. Res., 1993, 63, 270-274.9. Freed, M.: Methods of vitamin assay. Interscience Publishers, 1966.10. Hallfrisch J., Behall K.M.: Mechanism of the Effects of Grains on Insulin and Glucose Responses.
J. Am. College of Nutr., 2000, 19, 3, 320-325.11. Kalinowska-Zdun M.: Renesans pszenicy orkisz. PPiC, 2005, 2-3.12. Kihlberg, I., Johansson, l., Langsrud, Ø., Risvik, E.: Effects of information on wiking of bread. Food
Qual. Pref., 2005, 16, 25-35. 13. Krygier K.: Żywność funkcjonalna w Polsce i na świecie. Przem. Spoż., 2003, 11, 14. Kunachowicz, H., Nadolna I.: Współczesne poglądy na zagadnienie wpływu procesów przetwa-
rzania żywności na zachowanie witamin ze szczególnym uwzględnieniem procesów kulinarnych. Brom. Chem. Toksykol., 2004, 2, 105-111.
15. Lebiedzińska A., Sperra J., Szczypki J., Szefer P.: Wpływ procesów technologicznych na wartość odżywczą i jakość pieczywa wypieczonego z mąki pełnoziarnistej. PPiC., 2005, 3, 10-13.
16. Marques C,. D´auria L., Cani P.D., Baccelli Ch., Rozenberg R., Ruibal-Mendieta N.L., Petijean G., Delacroix D.L., Quetin-Leclercq J., Habit-Jiwan J., Meurens M., Delzenne N.M.: Comparison of glycemic index of spelt and wheat bread in human volunteers. Food Chem., 2007, 100, 1265-1271.
17. Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004.18. Uramowska - Żyto B., Kozłowska-Wojciechowska M., Jarosz A., Makarewicz-Wujec M.: Wybrane
elementy stylu życia studentów wyższych uczelni w świetle badań empirycznych. Roczn. PZH., 2004, 55, 2, 171-179.
19. WHO. Global strategy on diet, physical activity and health. Fifty-seven world health assembly, Agenda item. 2004, 12, 6.
In this study the relation between calcium intake and body weight and body fat in obese men was investigated. 200 men. No significant differences in body weight, BMI, fat mass, percentage of body fat were found across subgroups and no signi-ficant correlations between calcium intake and body variables were stated. This study did not confirm the association between calcium intake and body weight and adiposity in men.
Human studies have shown negative relations between high calcium intake and obesity-related metabolic disorders such as hypertension [13, 14] and insulin resistance syndrome [9]. Other data have shown an inverse association between calcium intake and body weight [2, 6] and the risk of becoming obese [17]. This inverse association between calcium consumption and body fat mass has been reported, particularly in women and children [4, 8].
Calcium is an essential macromineral and it is well known that its optimal intake is cru-cial for bone health. However, calcium intracellular concentration in adipocytes regulates lipogenesis [17]. It was suggested that a low calcium intake stimulates 1,25-dihidroxyvitamin and parathyroid hormone secretion, what causes an increase in intracellular calcium. The rise in intracellular calcium promotes lipogenesis and reduces lipolysis, resulting in an increase in fat tissue mass. Therefore, a higher calcium intake could potentially have an antiobesity effect [12].
Most of the studies investigated an association between calcium intake and body weight and body fat mass in women and in subject with normal BMI. Zemel in the NHANES III data analysis found an inverse relationship between calcium intake and relative risk of being in
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �01-�05
�02 Nr 1
the highest quartile of body fat for women and for men, but this association was stronger for women [17]. These studied men were not obese. In the HERITAGE Family Study no statisti-cally significant relationship between calcium intake and body weight, BMI or body fat mass fat in non obese men was stated [7]. In this study the relation between calcium intake and body weight and body fat in obese men was investigated.
MATERIALS AND METHODS
This study is based on data obtained from 200 men, aged 20-65 y, patients of Outpatients Clinic of Metabolic Disorders National Food and Nutrition Institute in Warsaw. Only men with BMI ≥ 25 were enrolled. Subjects who consumed vitamin or mineral supplements were excluded from the analysis.
Usual dietary intake was assessed with the use of 24-hour dietary recall and food-frequency ques-tionnaire. Diets were analyzed for content of energy and the other nutrients by using DIETETYK soft-ware based on “Food composition tables” [5]. Men with unreasonable caloric intakes (>4200 kcal or <800 kcal) were excluded from the analysis.
Standing height was measured to the nearest 0,1 cm using a stadiometer. Body weight was obtained from digital scales and recorded to the nearest 0,1 kg. Body composition was assessed by bioelectrical impedance method with TANITA foot-to-foot analyzer. Standardized conditions with regard to dietary intake, previous exercise and with bladder voiding have been respected. Our population was obese; therefore, we used equations from Segal [11] to calculate fatty free mass (FFM) for obese individuals. Fat mass was calculated as follows: body weight – FFM.
For statistical analysis. STATISTICA 6 software was used. Variables that were not normally distrib-uted were log transformed before analysis. A one-way analysis of variance was used to test for differ-ences in body weight, BMI, fat mass, percentage body fat and dietary intake between the groups with different calcium/protein index. Correlations between calcium intake and body composition variables (body weight, BMI, FM, percentage body fat) were evaluated by using Pearson correlation and linear regression. Simple correlations between daily calcium intake and body composition variables were con-trolled for confounding variables such as age, daily energy intake, percentage dietary fat, dietary protein. Results were considered significant when p < 0,05.
RESULTS
The mean age of the subjects was 45,1 ± 9,4 y, the mean BMI was 33,2 ± 4,8 kg/m2. Participants were divided into 4 groups on the basis of their calcium/protein index. Table I. Characteristics of men and dietary intake in quartiles of calcium/protein index.
Table I. Characteristics of men and dietary intake in quartiles of calcium/protein index.
Quartile of calcium/protein indexI (n=50) II (n=50) III (n=50) IV (n-50) P
No significant differences in age, body weight, fat mass, percentage of body fat and en-ergy, dietary fat, percentage of energy provided by protein were found across subgroups of men. Calcium intake, calcium/protein index, calcium/1000 kcal and protein intake differed significantly among quartiles (p<0,001).
Age and intake of energy, protein, calcium, calcium/protein index, calcium/1000 kcal were not statistically significant correlated with body weight, BMI, fat mass, percentage of body fat in studied men. The results of regression analysis showed that only percentage of energy pro-vided by fat was statistically significant correlated with BMI (r=0,17, p<0,05), body fat mass (r=0,15, p<0,05), percentage of body fat (r=0,19, p<0,01) in overweight and obese men.
DISCUSSION
This study showed that calcium intake, expressed as energy-adjusted calcium intake or as calcium/protein index, was not associated with body weight and adiposity in overweight and obese men. Also body weight, BMI and body fat were not statistically significant different between quartiles of calcium/protein index.
There is a growing body of literature supporting the hypothesis that low calcium intake may increase overall adiposity [2, 8, 9, 17]. However, most of these studies were conducted in children, adolescents and premenopausal women and in subjects without obesity. Results of studies with men are inconclusive. Zemel in analysis of data from the NHANES III found that odds ratios for being in the highest quartile of body fat were the highest in the lowest quartiles of calcium intake for women. For men a significant inverse relationship between dietary calcium and body fat was stated, although the simple dose-response relationship was not evident. These men were not obese [17]. In the HERITAGE Family Study, the studies group comprised of non obese men, a significant inverse association was found only for percentage of body fat. Men in the high calcium intake had less body fat than men in the low calcium intake [7]. However, in the Health Professionals Follow-up Study, a prospective cohort study of men aged 40-75 y, BMI around 25, baseline or change in intake of calcium was not significantly associated with weight change [10]. In the Quebec Family Study no significant differences in body weight, BMI, per-centage body fat and body fat mass were found across subgroups of calcium intake in men aged 20-65 y, with BMI < 30 [4]. This study showed that for men, after control for age, energy intake, and percentage dietary fat, dietary protein, there were no significant associations between daily calcium intake and body weight and body-composition variables.
Calcium intake could affect body weight and body fat mass in many ways. Its simplest ef-fect is the inhibition of fat absorption [15]. It seems that the main effect of calcium is mediated
Spożycie wapnia a masa ciała i zawartość tkanki tłuszczowej
�04 Nr 1
by its effect on the control of intracellular calcium. Evidence has shown that the product of the agouti gene, expressed in human adipocytes, stimulates calcium current into the cells and promotes energy storage in adipocytes by stimulating the expression and activity of fatty acid synthase, an enzyme involved in lipogenesis, and by inhibiting lipolysis [16]. The entrance of calcium into the cells is reduced by calcitriol, which inhibits lipolysis. Higher intake of calcium reduces calcium‘s entrance into the cells by decreasing concentration of 1,25-dihy-droxyvitamin D, and, in this way, inhibits fatty acid synthesis and stimulates lipolytic activity [17].
The relation between dietary calcium intake and adiposity is reported mainly in women, not in men. This association may be affected by sex hormones. Variations in plasma estro-gen concentrations were recently found to be related with those in intestinal calcium absorp-tion [1, 3]. This could affect dietary calcium availability and result in significant metabolic changes in long term.
It should be mentioned that this study was observational; to examine the calcium intake-adiposity relation the randomized controlled trials should be conducted.
CONCLUSIONS
This study did not reveal significant association between calcium intake and body weight and adiposity in obese men.
A . N o w a k , L . P a c h o c k a , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k
DIETARY CALCIUM AND OBESITY IN MEN
SummaryIncreased calcium intake has been associated with lower body weight, BMI and adiposity, mostly in
children, youth and women. In men results are inconclusive. In this study the relation between calcium intake and body weight and body fat in obese men was investigated. 200 men, the mean age 45,1 ± 9,4 y, the mean BMI 33,2 ± 4,8 kg/m2, were divided into 4 groups on the basis of their calcium/protein index. No significant differences in body weight, BMI, fat mass, percentage of body fat were found across subgroups and no significant correlations between calcium intake and body variables were stated. This study did not confirm the association between calcium intake and body weight and adiposity in men.
A . N o w a k , L . P a c h o c k a , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k
SPOŻYCIE WAPNIA A MASA CIAŁA I MASA TKANKI TŁUSZCZOWEJ U MĘŻCZYZN
Streszczenie
Badania wskazują, iż podaż wapnia powiązana jest z masą ciała, BMI, masą tkanki tłuszczowej. Stwierdza się to głównie u dzieci, osób młodych i kobiet, w przypadku mężczyzn badania nie dają jednoznacznych wyników. Badanie to miało na celu ocenę zależności pomiędzy spożyciem wapnia a masą ciała, BMI, masą tkanki tłuszczowej u mężczyzn z nadwagą i otyłością. Oceniana grupa liczyła
A. Nowak i in.
�05Nr 1
200 mężczyzn, w wieku 45,1 ± 9,4 lat, o BMI 33,2 ± 4,8 kg/m2. Podzielono ich na 4 grupy wg kwartyli współczynnika wapń/białko. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w masie ciała, BMI, masie tkanki tłuszczowej i procentowej zawartości tkanki tłuszczowej pomiędzy grupami spożycia wapnia, jak również masa ciała, BMI, masa tkanki tłuszczowej i procentowa zawartość tkanki tłuszczowej nie były statystycznie istotnie powiązane ze spożyciem wapnia. Badanie to nie wykazało istnienia staty-stycznie istotnego powiązania pomiędzy spożyciem wapnia a masą ciała i zawartością tkanki tłuszczo-wej u mężczyzn.
REFERENCES
1. Abrams S.: Calcium turnover and nutrition through the life cycle. Proc. Nutr. Soc., 2001, 60, 283-289.
2. Davies K., Heaney R., Recker R.: Calcium intake and body weight. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2000, 85, 4635-4638.
3. Heaney R., Dawison-Hughes B., Gallagher J., Marcus R.: The role of calcium in peri- and post-menopausal women. Menopause, 2001, 8, 84-95.
4. Jacqmain M., Doucet E., Despres J.: Calcium intake, body composition, and lipoprotein-lipid con-centration in adults. Am. J. Clin. Nutr., 2003, 77, 1448-1452.
5. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Food composition tables. 1998. Prace IZZ 85, Warsaw.
6. Lin Y., Lyle R., McCabe L., McCabe G.: Dairy calcium is related to changes in body composition during a two-year exercise intervention in young women. J. Am. Coll. Nutr., 2000, 19, 754-760.
7. Loos R., Rankinen T., Leon A., Skinner J.: Calcium intake is associated with adiposity in black and white men and white women of the HERITAGE Family Study. J. Nutr., 2004, 134, 1772-1778.
8. Lorenzen J., Molgaard Ch., Michelsen K.: Calcium supplementation for 1 y does not reduce body weight or fat mass in young girls. Am. J. Clin. Nutr., 2006, 83, 18-23.
9. Pereira M., Jacobs D., Van Horn L., Slattery M.: Dairy consumption, obesity and the insulin resis-tance syndrome in young adults. The CARDIA Study. Am. J. Med. Assoc., 2002, 287, 2081-2089.
10. Rajpathak S., Rimm E., Rosner B., Willet W.: Calcium and dairy intakes in relation to long-term weight gain in US men. Am. J. Clin. Nutr., 2006, 83, 559-566.
11. Segal K., Van Loan M., Fitzgerald P.: Lean body mass estimation by bioelectrical impedance analy-sis. Am. J. Clin. Nutr., 1988, 47, 7-14.
12. Shi H., Halvorsen Y., Ellis P., Wilkison W.: Role of intracellular calcium in human adipocyte dif-ferentiation. Physiol. Genomics, 2000, 3, 75-82.
13. Sowers J., Zemel M., Standley P.: Calcium and hypertension. J. Lab. Clin. Med., 1989, 114, 338-348.
14. Sowers J., Zemel M., Zemel P.: Calcium metabolism and dietary calcium in salt sensitive hyperten-sion. Am. J. Hypertens., 1991, 4, 557-563.
15. Welberg J., Monkelbaan J., de Vries E.: Effects of supplemental dietary calcium on quantitative fecal fat excretion in man. Ann. Nutr. Metab., 1994, 38, 185-191.
16. Xue B., Moustaid-Moussa N., Wilkinson W., Zemel M.: The agouti gene product inhibits lipolysis in human adipocytes via a Ca dependent mechanism. FASEB J., 1998, 12, 1391-1396.
17. Zemel M., Shi H., Greer B., Dirienzo D.: Regulation of adiposity by dietary calcium. FASEB J., 2000, 4, 1132-1138.
Spożycie wapnia a masa ciała i zawartość tkanki tłuszczowej
LUCYNA OSTROWSKA, JAN KARCZEWSKI, JOANNA SZWARC
SPOSÓB ŻYWIENIA JAKO JEDEN Z CZYNNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH NADWAGI I OTYŁOŚCI
DIETARY HABITS AS AN ENVIRONMENTAL FACTOR OF OVERWEIGHT AND OBESITY
Zakład Higieny i EpidemiologiiAkademii Medyczna w Białymstoku15-089 Białystok, ul. Mickiewicza 2c
Badano wybrane czynniki środowiskowe mogące mieć wpływ na zwiększenie masy ciała ze szczególnym uwzględnieniem zachowań żywieniowych. Zwrócono uwagę na częstość spożycia posiłków, porę odczuwania największego głodu, do-jadanie między posiłkami, częstość spożywania słodyczy oraz interesowanie się kalorycznością posiłków. Uzyskane wyniki będą służyły wprowadzeniu działań pro-filaktycznych.
Problem otyłości stanowi jeden z istotnych problemów zdrowia publicznego. Nasze spo-łeczeństwo stoi w obliczu globalnej epidemii otyłości dotykającej zarówno kraje rozwinięte jak i rozwijające się. Epidemia ta stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i jakości życia mieszkańców naszego globu [7]. Otyłość jest chorobą spowodowaną zaburzeniem równo-wagi pomiędzy ilością energii dostarczanej z pokarmem a jej wydatkowaniem. Wynikać to może z zaburzeń adaptacji organizmu (genotypu) do ciągle i szybko zmieniających się wa-runków pracy i stylu życia [2]. Ważnym czynnikiem w rozwoju otyłości może być podatność genetyczna. Wydaje się jednak niemożliwe, aby za utrzymywanie się tendencji wzrostowych w zakresie masy ciała odpowiadały wyłącznie zmiany, jakie zaszły w genetyce. Najprawdo-podobniej jest to połączenie predyspozycji genetycznych i czynników środowiskowych np. te same w całej rodzinie nawyki żywieniowe oraz styl spędzania wolnego czasu [8].
Powszechnie wiadomo, że zmieniają się warunki życia, środowisko rodzinne, społeczne oraz zawodowe, co może sprzyjać nadwadze lub otyłości. Wiąże się to ze sposobem żywienia (nadmiar żywności, dostępność, wysoka wartość smakowa, duża zawartość tłuszczu), z ro-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �07-�1�
�08 Nr 1
dziną (ukształtowanie uwarunkowań i nawyków żywieniowych, pragnienie upodobnienia się do otyłej matki lub ojca), ze środowiskiem społecznym (stres, nieprzychylne nastawienie do otyłości), z małą aktywnością zawodową (siedzący tryb pracy) oraz niechęcią do czynnego odpoczynku po pracy. Do patogennych czynników behawioralnych można też zaliczyć kreo-wany przez reklamę sposób wyboru niektórych produktów żywieniowych (produkty bogate w energię, cukry proste i tłuszcze nasycone).
Celem pracy była ocena wybranych czynników środowiskowych mogących mieć wpływ na zwiększenie masy ciała ze szczególnym uwzględnieniem zachowań żywieniowych.
MATERIAŁ I METODY
Badania ankietowe przeprowadzono wśród 110 ochotników zgłaszających się po poradę do gabi-netu lekarza rodzinnego w Łomży (68 kobiet i 42 mężczyzn). Badane kobiety były w przedziale wie-kowym 20-69 lat (średnio 40±10,2 lat), a mężczyźni 20-70 lat (średnio 40,5±11,9 lat). 42,7% badanych (n=47) pochodziło z miasta, pozostali z okolicznych wsi. Na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI) wyodrębniono trzy grupy: w grupie I znalazło się 31, w II – 42, w III – 37 osób.
Za pomocą kwestionariusza wywiadu oceniano wybrane czynniki ryzyka zwiększonej masy ciała, w tym nawyki żywieniowe. Pod uwagę wzięto: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, otyłość w rodzinie, waga w 18 roku życia, palenie papierosów, picie alkoholu, ilość posiłków, dojadanie, dojadanie nocą, częstość spożycia słodyczy, umiejętność radzenia sobie ze stresem, pora odczuwania największego głodu, rodzaj preferowanej żywności, zwracanie uwagi na kaloryczność posiłków, początek nadwagi, przyczyny nadwagi, próby odchudzania, chęć schudnięcia, osoby zachęcające do odchudzania, choroby w ostatnim roku, choroby współistniejące, charakter wykonywanej pracy, czas pracy, dbanie o kondycję fizyczną, uprawianie sportu, czas oglądania telewizji.
Przy opracowywaniu wyników posłużono się wyliczeniami procentowymi, wyliczeniami średnich i odchylenia standardowego. Do obliczeń statystycznych użyto testu t-Studenta oraz testu U - dla różnych wskaźników struktury, przyjmując za istotne te wyniki, gdzie p<0,05. Ocenę wieloczynnikową wybranych czynników środowiskowych przeprowadzono z zastosowaniem regresji logistycznej. Istot-ność czynników testowano testem Walda (p<0,05).
WYNIKI I DYSKUSJA
Wśród badanych przeprowadzono analizę wielowymiarową wybranych czynników ry-zyka nadwagi i otyłości. Stwierdzono, że czynnikiem najsilniej powiązanym z obecną masą ciała była waga w 18 roku życia (r=0,3841; p=0,0000). Następnie utworzono model regresji logistycznej (eliminując ten czynnik ryzyka); wyniki przedstawiono w tabeli I. Na podstawie analizy wieloczynnikowej stwierdzono, że największy wpływ na obecną masę ciała miały: okres życia, w którym zauważono nadwagę (korelacja ujemna), spożywanie alkoholu oraz wcześniejsze palenie papierosów.
Ponieważ obserwowano istotny wpływ czynników żywieniowych na obecną masę cia-ła, poddano analizie jednowymiarowej każdy z badanych wcześniej parametrów biorąc pod uwagę stan odżywienia pacjentów I, II i III grupy. Wyniki przedstawiono w tabeli II. Więk-szość badanych osób odżywiało się nieregularnie. Grupy nie różniły się istotnie statystycznie pod względem częstości spożycia posiłków, różnice istotne statystycznie dotyczyły pory od-czuwania największego głodu, gdyż u kobiet i mężczyzn z należną masą ciała było to połu-dnie, a u osób z nadwagą i otyłością wieczór (dodatkowo u ok. 30% była to noc). Wśród osób
L. Ostrowska, J. Karczewski, J. Szwarc
�0�Nr 1
z należną masą ciała nigdy nie dojada między posiłkami większość kobiet n=15) i połowa (n=6) mężczyzn, ale tylko 1 kobieta otyła. Pozostałe osoby z nadwagą lub otyłe deklarowały dojadanie czasami lub zawsze. Jeszcze bardziej niepokojące było dojadanie w nocy (czasami lub zawsze), które dotyczyło większości kobiet i wszystkich mężczyzn grupy II i III. Nigdy w nocy nie dojadało 15 kobiet i 6 mężczyzn z należną masa ciała i tylko 1 kobieta z nadwagą oraz 1 otyła. Badane grupy różniły się również wyborem przekąsek oraz częstością spożycia słodyczy (tabela II). Nigdy nie interesowała się kalorycznością pożywienia tylko 1 kobieta z należną masą ciała, natomiast połowa (n=17) kobiet z nadwagą i otyłością (n=8). Mężczyź-ni częściej nie zwracali uwagi na wartość energetyczną posiłków.
DYSKUSJA
Badania nad otyłością wykazują, iż jest ona uwarunkowana genetycznie, jednak środowi-sko zewnętrzne, w tym sposób odżywiania ma także istotne znaczenie [10]. Otyłość wystę-puje znacznie częściej w zurbanizowanych społeczeństwach o wysokiej stopie życiowej (co związane jest z jednej strony z nadmierną podażą i ogólną dostępnością żywności, z drugiej zaś z siedzącym trybem życia i brakiem znaczącego wysiłku fizycznego). W niniejszej pracy przeprowadzono badania mające stwierdzić jakie czynniki oddziałujące w przeszłości są naj-silniej powiązane z obecną masą ciała badanych osób. Utworzono model regresji logistycz-nej i stwierdzono, że na obecny stan odżywienia największy wpływ miała masa ciała w 18 roku życia. Potwierdziły się tu nasze wcześniej przeprowadzone badania na grupie kobiet przed menopauzą [9]. Poza tym, silnymi czynnikami ryzyka nadwagi i otyłości okazały się wiek w którym wystąpiły początki nadwagi (korelacja ujemna), wcześniejsze palenie tytoniu (fakt palenia i rzucenia nałogu) oraz częste spożywanie różnych gatunków alkoholu. Wydaje się więc, że wdrożenie racjonalnego żywienia dziecka i wyrobienie u niego prawidłowych nawyków żywieniowych i ruchowych znacznie obniża prawdopodobieństwo nadwagi w ży-ciu dorosłym. Hyżyk w swoich badaniach udowadnia, że żywienie w rodzinach dzieci oty-łych jest nieprawidłowe, bardzo rzadko spożywa się w tych rodzinach nabiał (mleko, sery) oraz warzywa i owoce. Stwierdzono, że dzieci otyłe dojadają między posiłkami, a energia, tłuszcze i węglowodany dostarczane są w ilościach znacznie przekraczających normę [4]. Z badań własnych wynika, że porad żywieniowych wymagają też osoby pijące alkohol oraz rzucające nałóg palenia tytoniu. W pracy dokonano oceny sposobu żywienia w zależności od wskaźnika BMI badanych osób. Nieregularne spożywanie posiłków stwierdzono we wszyst-kich grupach, przy czym większość spożywała 3 posiłki dziennie. Jest prawdopodobne, że spożywanie niewielkiej liczby posiłków w ciągu dnia sprzyja procesowi spichrzania, nawet przy niższej wartości energetycznej dobowej racji pokarmowej [11]. Czasami jednak może się tak zdarzyć, że osoby z nadwagą czy otyłością zmniejszają liczbę posiłków celowo, aby obniżyć kaloryczność dziennego pożywienia. W badaniach własnych stwierdzono, że osoby z nadwagą i otyłością różniły się w sposób istotny statystycznie porą odczuwania najwięk-szego głodu (był to u większości wieczór, a u niektórych nawet noc) w stosunku do badanych z należną masą ciała (pora południowa). Zdecydowanie częściej osoby z nadmiarem tkanki tłuszczowej dojadały między posiłkami. Badane osoby różniły się też wyborem dojadanych produktów; z należną masą ciała najczęściej wybierały owoce, pozostałe – kanapki lub słody-cze. Zaobserwowano też u osób z nadwagą i otyłością częste dojadanie w nocy. W badaniach
Sposób żywienia a nadwaga i otyłość
�10 Nr 1
innych autorów wykazano, że ważna jest osobowość w postawach względem żywienia [5]. Stwierdzono, że osoby charakteryzujące się osobowością ekstrawertywną preferowały słody-cze jako formę relaksu. Ponadto osoby te częściej niż introwertyczki zgadzały się ze stwier-dzeniem, że posiadając dobry apetyt nie zwracają uwagi na to co spożywają oraz nie zwracają uwagi na informacje podawane na opakowaniach produktów. W badaniach własnych stwier-dzono, że większość badanych mężczyzn oraz 50% (n=17) kobiet z nadwagą i 53,3% (n=8) z otyłością, a tylko 1 z należna masą ciała (5,3%) nigdy nie interesowała się kalorycznością pożywienia. Jak ważne jest zwracanie uwagi na produkty, które są spożywane potwierdzają liczne badania naukowe, jest to nie tylko możliwość redukcji masy ciała, ale też zmniejszenie ryzyka chorób towarzyszących [1, 3]. Badania innych autorów udowadniają, że zwiększenie aktywności fizycznej poprzez codzienny 30-minutowy wysiłek ergometryczny skojarzony z dietą niskokaloryczną przyczyniają się do wzrostu wydolności fizycznej, redukcji masy ciała, poprawy profilu lipidowego oraz wzmocnienia systemu antyoksydacyjnego bądź ha-mowania procesów prooksydacyjnych w komórkach wykazujących obniżoną wrażliwość na stres oksydacyjny [6].
Tabela I. Model regresji logistycznej badanych czynników ryzyka otyłości Model of logistic regression investigated the risk factors of obesity
Lp. Cecha badana Współczynnik regresji (r) p1 Wiek 0,3072 0,00002 Otyłość w rodzinie 0,4807 0,00003 Palenie papierosów obecnie 0,9190 0,00004 Palenie papierosów wcześniej 0,0896 0,00895 Picie alkoholu 0,1278 0,05176 Początki nadwagi -0,1388 0,04287 Liczba spożywanych posiłków 0,7960 0,00008 Dojadanie 0,8716 0,00009 Dbanie o kondycję fizyczną 0,0573 0,121510 Jedzenie słodyczy 0,8045 0,000011 Radzenie ze stresem 0,6311 0,000012 Miejsce zamieszkania 0,1466 0,031413 Przyczyny nadwagi 0,7676 0,000014 Próby odchudzania 0,1182 0,063615 Chęć schudnięcia 0,9382 0,000016 Osoby zachęcające do odchudzania 0,3228 0,000017 Pora odczuwania największego głodu 0,2092 0,000018 Dojadanie nocą 0,8969 0,000019 Rodzaj preferowanej żywności 0,6006 0,000020 Liczenie kalorii 0,4155 0,000021 Choroby w ostatnim roku 0,1345 0,046822 Choroby współistniejące 0,0672 0,111223 Charakter wykonywanej pracy 0,6548 0,000024 Czas pracy 0,9476 0,000025 Uprawianie sportu 0,4233 0,000026 Oglądanie telewizji 0,9682 0,0000
L. Ostrowska, J. Karczewski, J. Szwarc
�11Nr 1Ta
bela
II.
Zach
owan
ia ż
ywie
niow
e ba
dany
ch o
sób
z uw
zglę
dnie
niem
BM
I i p
łci
Nut
ritio
n ha
bits
am
ong
stud
y su
bjec
ts w
ith B
MI a
nd se
x
LpPy
tani
eO
dpow
iedź
Gru
pa I
Gru
pa II
Gru
pa II
IK
obie
ty
(n=1
9)M
ężcz
yźni
(n
=12)
Kob
iety
(n
=34)
Męż
czyź
ni (n
=8)
Kob
iety
(n=1
5)M
ężcz
yźni
(n
=22)
nn
nn
nn
1Li
czba
spoż
ywan
ych
posi
łków
w c
iągu
dn
ia
a)
1 po
siłe
kb)
2
posi
łki
c)
3 po
siłk
id)
4
posi
łki
e)
5 po
siłk
ówf)
w
ięce
j niż
5
0 3 8 6 2 0
0 0 6 6 0 0
0 1 15 12 3 3
0 0 4 3 1 0
0 1 7 4 1 2
0 2 11 6 1 22
Pora
odc
zuw
ania
na
jwię
ksze
go g
łodu
a)
rano
b)
połu
dnie
c)
wie
czór
d)
no
c
6 12*
1* 0
012
** 0 0
0 6* 18*
10
0 1** 5 2
0 0 10* 5
0 4**
12 63
Doj
adan
ie m
iędz
y po
siłk
ami
a)
zaw
sze
b)
nigd
yc)
cz
asam
i
2* 15*
2*
0 6 6
6* 0 28*
2 0 6
10*
1* 4
18** 0 4
4D
ojad
anie
w n
ocy
a)
zaw
sze
b)
nigd
yc)
cz
asam
i
0 15 4
0 6** 6
12* 0 22
2 1** 5
11* 0 4
13 1** 8
5Pr
oduk
ty n
ajcz
ęści
ej
doja
dane
a)
słod
ycze
b)
owoc
ec)
ka
napk
id)
w
szys
tko
2 15* 0 2
0 6 0 6
7* 10* 5 14
2 2 2 2
5* 1* 3 6
12 2 4 46
Świa
dom
e ko
ntro
lo-
wan
ie k
alor
yczn
ości
po
siłk
ów
a)
zaw
sze
b)
nigd
yc)
cz
asam
i
6 1* 12
0 12 0
0 17*
17
0 5 3
0 8* 7
0 14 87
Czę
stoś
ć si
ęgan
ia p
o sł
odyc
zea)
ki
lka
razy
/dz.
b)
3-4
razy
w ty
g.c)
ra
z w
tyg.
d)
nie
jem
3 6 7 3
0 0 6 6
9 11 13 1
1 2 5 0
6 7 2 0
2 13 7 0
* is
totn
ość
stat
ysty
czna
mię
dzy
grup
ami k
obie
t
*
* is
totn
ość
stat
ysty
czna
mię
dzy
grup
ami m
ężcz
yzn
Sposób żywienia a nadwaga i otyłość
�12 Nr 1
WNIOSKI
1. Najsilniej powiązana z aktualną masą ciała była waga w 18 roku życia oraz okres życia w jakim zauważono początki nadwagi, spożywanie alkoholu, wcześniejsze palenie tyto-niu.
2. Analizowane czynniki żywieniowe (dojadanie miedzy posiłkami, rodzaj dojadanych produktów, jedzenie nocne oraz nie zwracanie uwagi na kaloryczność posiłków) mogły istotnie wpływać na wystąpienie nadwagi i otyłości.
3. Zapobieganie otyłości mogłoby polegać na przeprowadzeniu badań przesiewowych w 18 r. ż. i poinformowaniu zagrożonych o potrzebie stosowania właściwej diety i dobranej indywidualnie aktywności fizycznej.
4. Dzieci z nadwagą i ich rodziny, jak również osoby rzucające nałóg palenia tytoniu oraz osoby spożywające alkohol wymagają nadzoru masy ciała i porad dietetycznych.
L . O s t r o w s k a , J . K a r c z e w s k i , J . S z w a r c
SPOSÓB ŻYWIENIA JAKO JEDEN Z CZYNNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH NADWAGI I OTYŁOŚCI
Streszczenie
Celem pracy była ocena wybranych czynników środowiskowych mogących mieć wpływ na zwięk-szenie masy ciała. Badaniem ankietowym objęto 68 kobiet i 42 mężczyzn. Na podstawie wskaźnika BMI wyodrębniono osoby z należną masą ciała, z nadwagą i otyłych. Ocenę wieloczynnikową prze-prowadzono z zastosowaniem regresji logistycznej. Stwierdzono, że najbardziej powiązana z obecną masą ciała była waga w 18 roku życia. Poza tym najsilniejszymi czynnikami były: okres życia w jakim zauważono początki nadwagi, spożywanie alkoholu, wcześniejsze palenie tytoniu. Analizowane czyn-niki żywieniowe takie jak: dojadanie miedzy posiłkami, rodzaj dojadanych produktów, jedzenie nocne oraz nie zwracanie uwagi na kaloryczność posiłków mogły istotnie wpływać na wystąpienie nadwagi i otyłości.
L . O s t r o w s k a , J . K a r c z e w s k i , J . S z w a r c
DIETARY HABITS AS AN ENVIRONMENTAL FACTOR OF OVERWEIGHT AND OBESITY
Summary
The study objective was to assess chosen environmental factors contributing to body weight increase, with special regard to dietary habits. The questionnaire survey involved 68 women and 42 men. Based on BMI, the subjects were divided into those with normal body weight, with overweight and obesity. Multivariate logistic regression analysis was performed. Weight at the age of 18 was found to be most correlated with the current body weight. Other major factors included the time of life when overweight began, alcohol consumption and earlier smoking. The dietary factors analysed: such as having something additional to eat, type of eaten snacks, night eating, no control of the caloricity value of meals in the current study may have a significant effect on the occurrence of overweight and obesity.
L. Ostrowska, J. Karczewski, J. Szwarc
�1�Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Ditschuneit H. H., Flechtner-Mors M., Johnson T. D., Adler G.: Metabolic and weight-loss effects of a long-term dietary intervention in obese patients. Am. J. Nutr., 1999, 69, 198-204.
3. Flechtner-Mors M., Ditschuneit H. H., Johnson T. D., Suchard M. A., Adler G.: Metabolic and Wright Loss Effects of Long-Term Dietary Intervention In Obese Patients: Four-Year Results. Obe-sity Research, 2000, 8 (5), 399-402.
4. Hyżyk A. K., Kostrzewa-Tarnowska A., Jeszka J.: Analiza sposobu żywienia się i preferencji pokar-mowych rodzin dzieci otyłych. Nowiny Lekarskie, 1998, 67 (8), 910-917.
5. Jeżewska-Zychowicz M., Pilska M.: Stopień nasilenia ekstrawersji u kobiet z nadwagą i otyłością a ich postawy względem żywienia. Żyw. Człow. Metab., 2006, 1, 41-49.
7. Must A., Spadano J., Coakley E. H., Field A. E., Colditz G., Dietz W. H.: The Disease Burden As-sociated with Overweight and Obesity. JAMA, 1999, 282, 1523-1529.
8. Ostrowska L. Karczewski J., Czapska D., Krzemińska A.: Ocena wybranych czynników środowi-skowych wpływających na występowanie nadwagi i otyłości w populacji zamieszkującej Podlasie. Roczn. PZH, 2002, 53 (4), 429-439.
9. Ostrowska L. Lech M. M., Karczewski J.: Identyfikacja czynników ryzyka wystąpienia otyłości u kobiet przed menopauzą. Pol. Merk. Lek., 2004, 102, 603-607.
10. Rolls B. J., Morris E. L., Roe L. S.: Portion size of food affects energy intake in normal-weight and overweight men and women. Am. J. Clin. Nutr., 2002, 76, 1207-1213.
11. Szpakowska-Wohn A., Dłużniewski K.: Wartość energetyczna racji pokarmowej oraz wskaźnik BMI w grupach badanych osób, różniących się liczbą spożywanych posiłków w ciągu dnia. Nowa Medy-cyna. Żywienie a Zdrowie, 1998, 21-22, 20-21.
Sposób żywienia a nadwaga i otyłość
LUCYNA M. PACHOCKA, AGNIESZKA NOWAK, URSZULA TARGOSZ, LONGINA KŁOSIEWICZ-LATOSZEK, IRENA STOLARSKA
WPŁYW SPOŻYCIA WAPNIA NA STĘŻENIE GLUKOZY I LIPIDÓW
W SUROWICY KRWI PACJENTÓW Z NADWAGĄ
CALCIUM INTAKE AND GLUCOSE AND LIPIDS CONCETRATIONS IN OVERWEIGHT AND OBESE PATIENTS
Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób MetabolicznychInstytut Żywności i Żywienia
Celem pracy jest ocena spożycia wapnia, fosforu, białka i relacji między nimi na stężenia glukozy i lipidów w surowicy krwi pacjentów z otyłością. Badaniami objęto 57 pacjentów Poradni Chorób Metabolicznych w Instytucie Żywności i Ży-wienia w Warszawie, w wieku 21 - 63 lat ze wskaźnikiem BMI > 28 kg/m2.
Słowa kluczowe: spożycie wapnia, stężenie glukozy i lipidów, otyłośćKey words: calcium intake, glucose and lipids concentration, obesity
WSTĘP
Do czynników żywieniowych mogących wpływać na powstanie chorób metabolicznych zalicza się m.in.: źle zbilansowane diety zarówno pod względem ilości jak i odpowiednich proporcji składników odżywczych, w tym składników mineralnych. Składniki mineralne zali-czane są do składników regulujących procesy biochemiczne w organizmie człowieka a wapń należy do grupy niezbędnych makroelementów.
Celem pracy jest ocena spożycia wapnia, fosforu, białka oraz wpływu powiązań między nimi na stężenie glukozy i lipidów w surowicy krwi pacjentów z otyłością.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 57 pacjentów (32 kobiety, 25 mężczyzn) Poradni Chorób Metabolicznych w In-stytucie Żywności i Żywienia w Warszawie, w wieku 21 - 63 lat ze wskaźnikiem BMI > 28 kg/m2 .
Pomiary masy ciała bez obuwia zostały wykonane zgodnie z zaleceniami WHO [13].Oznaczenia stężenia lipidów wykonano metodami enzymatycznymi z wykorzystaniem odczynni-
ków Johnson and Johnson, oznaczenia stężenia wapnia – analizatorem biochemicznym Vitros 250 firmy Ortho Clinical Diagnostis. Oceny sposobu żywienia dokonano na podstawie 3 dniowego zapisu z 3
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �15-�20
�16 Nr 1
dowolnych dni z uwzględnieniem 1 dnia weekendowego. Do określania wielkości porcji zastosowano „Album fotografii produktów i potraw” [15]. Do obliczeń energii i składników odżywczych wykorzy-stano program Dietetyk opracowany na podstawie Tabel wartości odżywczej pod red. Kunachowicz i wsp. [6].
Do analizy danych użyto pakietu statystycznego Statistica Pl wersja 5.1/97. Na wstępie przebadano zmienne czy mają w analizowanej próbie rozkład normalny. W tym celu posłużono się testami Kołmo-gorowa-Smirnowa, Lillieforsa oraz testem W Shapiro-Wilka. Korelacje między zmiennymi analizowano przy wykorzystaniu regresji prostoliniowej oraz testu istotności współczynnika korelacji Pearsona.
WYNIKI I DYSKUSJA
Średnia dobowa wartość energetyczna diety grupy mężczyzn wyniosła 2406 kcal, zawar-tość białka – 98,4 g, tłuszczu – 98,4 g, błonnika pokarmowego – 25,8 g, wapnia – 588,8 mg, fosforu – 1513 mg. W grupie kobiet odpowiednio: 1879 kcal, 77 g, 66,6 g, 21,5 g, 549,3 mg, 1101,6 mg. Istotne statystycznie różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami dotyczyły war-tości energetycznej diety, poziomu białka, tłuszczu i fosforu (Tabela I).
Tabela I. Wartość energetyczna, zawartość białka, tłuszczu ogółem, błonnika pokarmowego i wapnia w całodziennej racji pokarmowej (x, SD) oraz stężenia lipidów, glukozy i wapnia w suro-wicy krwi badanych pacjentów.
Dietary intake of energy, protein, fat, dietary fiber, calcium and lipids, glucose and calcium concentration in studied subjects.
Wartość energetyczna, zawartość białka, tłuszczu ogółem, błonnika pokarmowego i wapnia w cało-dziennej racji pokarmowej.
Dietary intake of energy, protein, fat, dietary fiber, calcium.
kobiety (n = 35) mężczyźni (n = 25)x ± SD x ± SD
energia (kcal)* 1879 ± 682 2405 ± 1013białko (g)* 66,6 ± 16,2 98,3 ± 43,3tłuszcz (g)* 80,0 ± 34,6 108,2 ± 72,4błonnik pokarmowy (g) 21,5 ± 9,9 25,8 ± 9,3wapń (mg) 549,3 ± 295 ( 68,7 % p. b.) 588,8± 362 (73,6 % p. b.)fosfor (mg)* 1101,6 ± 308,1 (169,5 % p. b.) 1513,2 ± 595,6 (232,8 % p. b.)
Stężenia lipidów, glukozy i wapnia w surowicy krwi badanych pacjentów.Lipids, glucose and calcium concentration in studied subjects
* różnice istotne statystycznie pomiędzy kobietami i mężczyznamip. b. – poziom bezpieczny
L.M. Pachocka i in.
�17Nr 1
Stężenie cholesterolu ogółem i LDL - cholesterolu w surowicy krwi badanych kobiet wy-niosło 219,3 mg/dL i 133,4 mg/dL, i było większe niż wartości optymalne dla populacji ogól-nej ustalone przez Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne (ESC) wynoszące odpowiednio poniżej 190 mg/dL i poniżej 115 mg/dL [3]. Stężenie cholesterolu całkowitego i LDL-chole-sterolu u mężczyzn wyniosło 198,6 mg/dL i 107,4 mg/dL, i było istotnie statystycznie mniej-sze niż u kobiet (p< 0,05). U mężczyzn za wysokie było stężenie glukozy i triglicerydów (Tabela I). Natomiast stężenie wapnia w surowicy krwi zarówno mężczyzn jak i kobiet było podobne i mieściło się w granicach normy.
Z piśmiennictwa [8, 10, 12, 13] wiadomo, iż istnieje związek pomiędzy spożyciem poszczegól-nych składników pokarmowych a stężeniem lipidów i glukozy w surowicy krwi. W pracy dokona-no porównania stężenia lipidów, glukozy i wapnia w surowicy krwi w grupie osób ze spożyciem wapnia poniżej 800 mg (norma bezpieczna) i powyżej 800 mg [16]. Nie wykazano różnic istot-nych statystycznie pomiędzy poziomami oznaczanych składników w porównywanych grupach.
Dla zbadania siły związku między spożyciem energii, białka, tłuszczu ogółem, wapniem a wskaźnikami biochemicznymi zastosowano współczynnik korelacji liniowej Pearsona.
U kobiet stwierdzono zależność istotną statystycznie pomiędzy spożyciem białka a stęże-niem wapnia (r=-0,573, p=0,01), pomiędzy spożyciem fosforu a stężeniem wapnia (r=-0,416, p=0,02), pomiędzy spożyciem fosforu a stężeniem HDL-cholesterolu (r=-0,384, p=0,03), po-między spożyciem wapnia a stężeniem glukozy (r=-0,379, p=0,036) oraz pomiędzy wskaź-nikiem Ca/białka a stężeniem glukozy (r=0,368, p=0,04). Natomiast u mężczyzn wykazano istotne statystycznie korelacje pomiędzy spożyciem wapnia (r= 0,456, p=0,02), wskaźnikiem Ca/P (r=-0,489, p=0,013), wskaźnikiem Ca/białko (r=-0,44, p=0,028) a stężeniem glukozy.
PODSUMOWANIE
Nieprawidłowe żywienie może prowadzić do niedoborów wapnia oraz dysproporcji z między niektórymi składnikami odżywczymi, co znacznie utrudnia bioprzyswajalność tego pierwiastka [4, 7]. Wykazano, że wchłanianie wapnia zależy od wielu czynników, m.in. od jego postaci fizykochemicznej, zawartości w enterocytach, pH w jelicie cienkim, aktywności hormonów przytarczycznych, składu pożywienia, obecności w racji pokarmowej związków chemicznych wiążących wapń lub ułatwiających wchłanianie, obecności witaminy D, ilo-ści włókna pokarmowego, stosunku wapnia do fosforu w treści pokarmowej [2, 4, 7, 14]. Stwierdzono, że żywienie ubogie w wapń z dużą zawartością fosforu prowadzi do przerostu przytarczyc. Badania Quebec Family Study wykazały u kobiet spożywających wapń powyżej 1000 mg/dobę istotne statystycznie niższe wartości wskaźnika cholesterol ogółem/HDL-cho-lesterol w odniesieniu do kobiet o niższym spożyciu wapnia. Zarówno u kobiet i mężczyzn zaobserwowano ujemną korelację pomiędzy spożyciem wapnia a stężeniem lipidów. Dobrym źródłem wapnia są produkty mleczne, z których przyswaja się ok.60 – 80 % tego pierwiastka. Badania prowadzone przez Azadbakht z zespołem [1] pokazały, iż w grupie osób o najmniej-szym spożyciu produktów mlecznych było więcej osób o stężeniu HDL poniżej pożądanej wartości (40 mg/dL u mężczyzn, 50 mg/dL u kobiet), a w grupie o największym spożyciu produktów mlecznych tych osób było statystycznie mniej [1].
Z kolei badania Liu i wsp. [9] wykazały, że wraz z większym spożyciem wapnia zmniejsza się wskaźnik ryzyka zespołu metabolicznego.
Spożycie wapnia a stężenie glukozy i lipidów u osób z nadwagą
�18 Nr 1
Wpływ spożycia produktów mlecznych na stężenie glukozy badał Lecomte [8]. Stwier-dził, iż wśród kobiet spożywających mniej niż 1 porcję produktu mlecznego dziennie było statystycznie istotnie więcej kobiet ze stężeniem glukozy 110-125 mg/dL, a wśród mężczyzn - więcej osób ze stężeniem >= 126 mg/dL.
Wpływ spożycia produktów mlecznych na występowanie insulinooporności były przed-miotem badania w ramach CARDIA Study, w którym zaobserwowano, iż u osób z BMI >25 wraz ze zwiększeniem liczby spożytych porcji produktów mlecznych zmniejsza się procent osób z zaburzonym metabolizmem glukozy (stężenie glukozy ≥ 110 mg/dL, stężenie insuliny ≥ 20 uU/ml lub przyjmowanie leków cukrzycowych) [10].
Zastanawiano się czy suplementacja wapniem ma wpływ na zmiany w stężeniu lipidów w surowicy krwi. Reki i wsp. wykazał zwiększenie HDL-cholesterolu i współczynnika HDL/LDL-cholesterolu u kobiet przyjmujących przez okres 1 roku cytrynian wapnia w dawce 1000 mg/dobę [11]. Zależności takiej nie wykazano w odniesieniu do stężenia LDL-cholesterolu.
W badaniu własnym stwierdzono słabą zależność pomiędzy spożyciem podstawowych składników pokarmowych a stężeniem lipidów, natomiast zaobserwowano związek pomię-dzy spożyciem wapnia a stężeniem glukozy w surowicy krwi. Mogło to być spowodowane małą liczebnością grupy. Jednakże z piśmiennictwa wiadomo, że o biodostępności składnika decydują zarówno czynniki zewnętrzne, tj. rodzaj produktu, obecność w żywności antagoni-stów lub synergentów wapnia, jak i czynniki wewnętrzne, m.in. stopień absorpcji jelitowej, transport ustrojowy, zaburzenia metaboliczne, uszkodzenia genetyczne.
W celu wyjaśnienia tych wątpliwości niezbędne są dalsze badania. Wiadomo, że badania sposobu żywienia nie informują o stopniu wykorzystania przez organizm spożytych składni-ków pokarmowych. Dlatego w pracy połączono ocenę sposobu żywienia z badaniami bioche-micznymi. Być może pozwoli to na uzyskanie odpowiedzi na pytanie postawione wcześniej, co nie będzie proste z uwagi na brak wiedzy na temat biodostępności składników odżyw-czych. Z badań prowadzonych przez Gronowską-Senger [4] wynika, iż biodostępność skład-ników mineralnych zależy m.in. od składu chemicznego błonnika pokarmowego. Stanowi to kolejny problem, bowiem dotychczasowe tabele wartości odżywczej produktów nie różnicują składu błonnika pokarmowego.
WNIOSKI
1. Średnia zawartość wapnia w diecie badanych pacjentów była niższa niż poziom bez-pieczny norm żywienia. Zawartość fosforu i białka była za wysoka.
2. Stwierdzono istotną statystycznie korelację pomiędzy zawartością wapnia w diecie, a stę-żeniem glukozy u badanych osób. Uzyskane wyniki mogą wskazywać, iż wapń może być jednym z czynników wpływających na stężenie glukozy u osób z nadwagą i otyłością.
3. Nie stwierdzono zależności pomiędzy zawartością wapnia w diecie, a stężeniem lipidów w surowicy krwi, zaobserwowano natomiast istotną zależność pomiędzy zawartością fo-sforu, a stężeniem HDL-cholesterolu.
L.M. Pachocka i in.
�1�Nr 1
L . M . P a c h o c k a , A . N o w a k , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k , I . S t o l a r s k a
WPŁYW SPOŻYCIA WAPNIA NA STĘŻENIE GLUKOZY I LIPIDÓW W SUROWICY KRWI PACJENTÓW Z NADWAGĄ
Streszczenie
Dobrze zbilansowana dieta jest jednym z wyznaczników zdrowia. Nieodpowiednie spożycie skład-ników odżywczych może sprzyjać rozwojowi chorób. Celem badania była ocena spożycia wapnia, fo-sforu, białka i relacja pomiędzy spożyciem wapnia a stężeniem lipidów, glukozy u pacjentów z otyłoś-cią. Badaniami objęto 57 osób w wieku 21-63 lat, u których dokonano oceny spożycia na podstawie 3 dniowego zapisu i oznaczono stężenie glukozy, wapnia i lipidów. Stężenie lipidów oceniono metoda-mi enzymatycznymi, stężenie wapnia oceniono aparatem Vitros 250. Średnie dobowe spożycie wapnia u mężczyzn wyniosło 588,8 mg, u kobiet – 549,3 mg i było poniżej poziomu bezpiecznego. Wykazano istotne statystycznie korelacje pomiędzy spożyciem wapnia a stężeniem glukozy u kobiet i mężczyzn. Nie wykazano zależności ze stężeniem lipidów. Spożycie wapnia może być jednym z wyznaczników stężenia glukozy u otyłych osób.
L . M . P a c h o c k a , A . N o w a k , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k , I . S t o l a r s k a
CALCIUM INTAKE AND GLUCOSE AND LIPIDS CONCETRATIONS IN OVERWEIGHT AND OBESE PATIENTS
Summary
Well-balanced diet is one of the determinants of the health and wellbeing. Inadequate nutrients’ intake can promote disease development. The purpose of this study was to assess the intake of calcium, phosphorus and protein and relation between calcium intake and lipids and glucose serum concentration in patients with obesity. The studied group consisted of 57 subjects, aged 21-63 years. Dietary assess-ment was based on 3-d dietary record. Serum lipids concentrations were assessed by enzymatic meth-ods, serum calcium concentrations were assessed by Vitros 250. The mean calcium intake in men was 588,8 mg/d, in women 549,3 mg/d. Calcium intake was statistically significant correlated with glucose concentration in women and men, but not with lipids concentrations. Dietary calcium intake in studied group was below the RDA. Calcium intake could be one of determinants of glucose concentration in obese persons.
PIŚMIENNICTWO
1. Azadbakht L., Mirmiran P., Esmaillzadech A., Azzizi F.: Dairy consumption is inversely associated with the prevalence of the metabolic in Tehranian adults. Am. J. Clin. Nutr., 2005, 82, 3, 523-530
2. Christoffel K: A pediatric perspective on vegetarian nutrition. Clin. Ped. 1981, 20, 632 – 6433. European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur. J. of Cardiova-
scular Prevention and Rehabilitation 2003, 10, S1-S78.4. Gronowska-Senger A., Smaczny E., Weremska E.: Effect of natural low- and high-fiber diets on beta-
carotene conversion to vitamin A. Rocz. PZH 1986, 37, 394 – 9.
Spożycie wapnia a stężenie glukozy i lipidów u osób z nadwagą
�20 Nr 1
5. Jacqmain M., Doucet E., Despres J., Calcium intake, body composition, and lipoprotein-lipid con-centration in adults. Am. J. Clin. Nutr., 2003, 77, 1448-1452.
6. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele wartości odżywczej. Prace IŻŻ 85, Warszawa 1998.
7. Lawrence R.A., Lawrence R.M.: Breastfeeding. A guide for the medical profession. Mosby – Year Book, Inc. 1999
8. Lecomte P., Vol S., Cases E., Lasfargues G., Combe H., Laurent S., Tichet J.: Impaired fasting gly-caemia und undiagnosed diabets: prevalence, cardiovascular and behavioral risk factors. Evidence supporting an early preventive strategy. Am. J. Med., 2002, 112, 5, 343-347
9. Liu S., Song Y., Ford E. S., Manson J. E., Buring J. E., Ridker P. M.: Dietary calcium, and the preva-lence of metabolic syndrome in middle- aged and older women. Diabetes Care, 2005, 28, 2926-2932
10. Pereira M., Jacobs D., Van Horn L., Slattery M., Kartashov A., Ludwig D.: Dairy consumption, obesity and the insulin resistance syndrome in young adults. The CARDIA Study. A. J. Med. Assoc., 2002, 287, 2081-2089.
11. Reid I. R., Mason B., Horne A., Ames R., Clearwater J., Bava U., Orr-Walker B., Wu F., Evans M. C., Gamble G. D.: Effects of calcium supplementation on serum lipid concentrations in normal older women. Am. J. Med., 2002, 112, 5, 343-347
12. Rekomendacje Komisji Profilaktyki PTD. Profilaktyka choroby niedokrwiennej serca. Kardiol. Pol., 2000, 53, 1 - 25.
13. Report on a WHO Consultation on the Epidemiology of Obesity, 1988, Warsaw 21 - 23 October, 2 – 4.
14. Specker B.L.: Nutritional concerns of lactating women consuming vegetarian diets. Am. J. Clin. Nutr., 1994, 59 (s), 1182-1186
15. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw, IŻŻ, Warszawa, 2000.16. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B., Warta-
nowicz M.: Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa Medycyna, 1998, 4, 21-22
L.M. Pachocka i in.
HALINA WEKER1, MARTA BARAŃSKA2, AGNIESZKA RIAHI1
PROBLEM OTYŁOŚCI A WIEDZA ŻYWIENIOWA U MŁODZIEZY W WIEKU 13-15 LAT
NUTRITIONAL EDUCATION OF OBESE ADOLESCENTS AGED 13-15 YEARS
01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17aKierownik: dr G. Kmita
Na podstawie wyników badania ankietowego przeanalizowano poziom wiedzy żywieniowej młodzieży otyłej i normostenicznej. Analiza jakościowa żywienia oty-łych nastolatków w porównaniu z młodzieżą normosteniczną wykazała, że deklaro-wany przez nich sposób żywienia był zbliżony do zaleceń. Wydaje się, że wiedza ży-wieniowa młodzieży z problemem otyłości dotycząca zasad prawidłowego żywienia nie wystarcza do zmian postawy w kierunku prozdrowotnego stylu życia.
Otyłość prosta jest jednym z najczęstszych zaburzeń w rozwoju dzieci i młodzieży. W za-leżności od wieku dotyczy 5–15% populacji wieku rozwojowego i ma tendencję wzrostową [7, 9, 11]. Nadmiar masy ciała w istotnym stopniu wynika z niekorzystnych zachowań ży-wieniowych – niewłaściwej liczby posiłków, nieprawidłowego doboru produktów, niezbilan-sowanej pod względem ilościowym diety, w tym nadmiaru tłuszczu i węglowodanów. Postę-powanie lecznicze u młodzieży z problemem otyłości, pomimo wdrażania wielu programów zdrowotnych jest trudnym i często mało efektywnym procesem [3, 4, 6].
Celem pracy była ocena poziomu wiedzy żywieniowej młodzieży w wieku 13 – 15 lat z problemem otyłości prostej w porównaniu z grupą młodzieży normostenicznej.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �21-�26
�22 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
Badaniem objęto młodzież w wieku 13 – 15 lat – pacjentów uzdrowiskowego szpitala w Ciecho-cinku na początku turnusu, którzy stanowili grupę badaną (n=25) oraz młodzież z podwarszawskiego gimnazjum – grupa porównawcza (n=31). Jako kryterium doboru do grupy badanej przyjęto znorma-lizowany wskaźnik względnej masy ciała z – score BMI>2,5 SD, dla grupy porównawczej z – score BMI do + 1,5 SD. Do oceny stanu odżywienia i jakościowej oceny sposobu żywienia młodzieży oraz poziomu wiedzy żywieniowej opracowano kwestionariusz zawierający kategorie pytań dotyczące mię-dzy innymi wieku, aktualnej masy i wysokości ciała, częstości spożywania posiłków, doboru produktów w diecie oraz wiedzy na temat prawidłowego żywienia [1]. Zależności pomiędzy uzyskanymi danymi z obu grup dotyczącymi oceny jakościowej żywienia oraz poziomu wiedzy żywieniowej określono za pomocą testu chi2 przy poziomie istotności statystycznej p<0,05.
WYNIKI I DYSKUSJA
W przeprowadzonym badaniu uczestniczyło 56 osób w wieku 13 – 15 lat. Charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli I. Większość otyłych nastolatków zamieszkiwała w mieście (72%), wszystkie dzieci w grupie porównawczej mieszkały w gminie podwarszawskiej. Wśród rodziców dzieci otyłych wykształcenie średnie i wyższe miało 76%, zawodowe – 24%. Dla porównania w grupie kontrolnej 87% rodziców legitymowało się wykształceniem średnim i wyższym, tylko 6% zawodowym. Porównując uzyskane dane antropometryczne nastolatków z grupy badanej i kontrolnej z tabelami wskaźników rozwoju somatycznego dzieci w populacji warszawskiej [8] stwierdzono dysproporcje wagowo – wzrostowe zarówno u otyłych dziew-cząt, jak i chłopców. Młodzież ta charakteryzowała się znacznym stopniem otyłości.
Tabela I. Charakterystyka badanej młodzieży w wieku 13-15 lat Characteristics of studied groups of children aged 13-15 years
ne 5 Uczestnictwo w zajęciach wy-chowania fizycznego w szkole 20 80 30 96,8
6Źródła wiedzy żywieniowej
prasa 11 44 6 19,4telewizja 11 44 5 16,1
H. Weker, M. Barańska, A. Riahi
�2�Nr 1
Na podstawie przeprowadzonej oceny jakościowej sposobu żywienia dzieci z otyłością prostą i normostenicznych stwierdzono, że częstość spożywania posiłków w grupie badanej w porównaniu do grupy kontrolnej była korzystniejsza w odniesieniu do zaleceń żywienio-wych. W badanej grupie 68% młodzieży spożywało 5 posiłków dziennie, najczęściej w domu, 76% jadło codziennie śniadanie przed wyjściem do szkoły, 56% dzieci zabierało do szkoły II śniadanie przygotowane w domu, tylko 32% pojadało pomiędzy posiłkami. Młodzież otyła w porównaniu z grupą młodzieży normostenicznej deklarowała rzadsze spożywanie słodyczy i produktów typu „fast food”. Stąd należy przypuszczać, że dobór produktów w ich diecie był korzystniejszy pod względem jakości zdrowotnej. Do błędów żywieniowych w grupie bada-nych dzieci otyłych należy zaliczyć kumulowanie bogatych energetycznie posiłków – obiadu i kolacji w późnych godzinach popołudniowych, spożywanie potraw i produktów bogatych w składnik tłuszczowy (np. sałatki z dodatkiem sosów majonezowych, kanapki z kiełbasą, serem żółtym). W pracach wielu autorów stwierdzono, że częstość spożywania posiłków ma wpływ na masę ciała, podobnie nadmiar tłuszczu w diecie [2, 5, 9, 12]. W przeprowadzonym badaniu nie wykazano takiej zależności m. in. ze względu na brak oceny ilościowej diet ba-danych dzieci. Być może to właśnie nadmiar pożywienia był jednym z powodów wysokiego stopnia otyłości w grupie badanej. Spożywanie nadmiernych ilości pożywienia przez osoby otyłe może być przejawem trudności w rozpoznawaniu doznań warunkujących poczucie sy-tości lub głodu [10]. W grupie młodzieży normostenicznej 20% ankietowanych i tylko 4% osób z grupy badanej uważało, że liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia powinna być dostosowana do ich indywidualnych potrzeb, a nie do zaleceń żywieniowych.
W przeprowadzonym badaniu oceniono także poziom podstawowej wiedzy żywieniowej w badanych grupach dzieci. Pytania zostały sformułowane tak, by uzyskać informacje na temat wiedzy młodzieży o ważnych z punktu widzenia wieku rozwojowego składnikach pokarmo-wych (tabela II). Ponad połowa otyłych nastolatków twierdziła, że zna zasady żywienia we-dług piramidy zdrowego odżywiania. Młodzież w tej grupie zdecydowanie częściej udzielała prawidłowych odpowiedzi na temat udziału mleka, warzyw i owoców w całodziennej diecie.
Wyższy był też odsetek otyłych nastolatków uważających, że w postępowaniu leczniczym u osób z nadwagą należy łączyć zmianę sposobu żywienia i zwiększoną aktywność fizyczną. Interesująca była odpowiedź badanych nastolatków na pytanie dotyczące przyczyn otyłości. W grupie badanej 60% dzieci uważało, że przyczyną otyłości jest niewłaściwe odżywianie, w grupie porównawczej - 81%. Dzieci otyłe w porównaniu do normostenicznych istotnie częś-ciej uważały, że przyczyną otyłości jest brak aktywności fizycznej. Ale właśnie w tej grupie 1/5 dzieci nie ćwiczyła na lekcjach wychowania fizycznego. Otyłe dziewczęta znamiennie częściej czytały artykuły o żywieniu i oglądały programy telewizyjne na ten temat, korzystały z tabel wartości odżywczych różnych produktów oraz uważały, że otyłość prowadzi do zabu-rzeń emocjonalnych i kłopotów w grupie rówieśniczej. Wydaje się, że mimo większej wiedzy na temat prawidłowego żywienia i zainteresowań tematyką żywieniową młodzież z otyłością wykorzystuje ją selektywnie w odniesieniu do własnego problemu.
Tabela II. Prawidłowe odpowiedzi na wybrane pytania ankietowe oceniające poziom wiedzy żywie-niowej u badanej młodzieży
Selected questionnaire items concerning nutritional education level of studied groups of children
Lp. Pytania ankietowe
Odsetek młodzieży w wieku 13-15 lat [%]
Młodzież otyła Młodzież normosteniczna
1.Pyt. Czy znasz zasady żywienia wg piramidy zdrowego
odżywiania? 56 45Odp. Tak
2.Pyt. Ile posiłków należy spożyć w ciągu dnia (według
zaleceń żywieniowych)? 68 13Odp. 5 posiłków, w tym 3 większe i dwa mniejsze
3.Pyt. Które produkty powinno się uwzględnić w każdym
posiłku? 84 71Odp. Warzywa i owoce
4.Pyt. Ile mleka powinno się wypijać w ciągu dnia?
36 29Odp. Nie mniej niż 2 szklanki
5.Pyt. Jakie produkty są najlepszym źródłem białka? -
52 23Odp. Mięso, drób, ryby, mleko, jaja
6.Pyt. Jakie produkty są najlepszym źródłem wapnia?
80 84Odp. Mleko, produkty mleczne
7.Pyt.. Jakie są przyczyny otyłości?
6032
8116Odp.
Niewłaściwy sposób żywienieBrak aktywności fizycznej
8.
Pyt. Jak powinny postępować osoby z nadwagą, które chcą zeszczupleć?
2020
56
1945
26
Odp.
Zmienić sposób żywieniaZwiększyć aktywność fizycznąZmienić sposób żywienia oraz zwiększyć aktywność fizyczną
H. Weker, M. Barańska, A. Riahi
�25Nr 1
WNIOSKI
1. Młodzież otyła w porównaniu z młodzieżą normosteniczną charakteryzowała się wyż-szym poziomem wiedzy na temat prawidłowego odżywiania.
2. Wysoki stopień otyłości młodzieży w badanej grupie wskazuje, że uzyskany poziom wie-dzy na temat prawidłowego żywienia nie był realizowany całościowo w praktyce.
3. U młodzieży z zaburzeniami w odżywianiu edukacja żywieniowa powinna być rozsze-rzona o czynnik ilościowy diet.
H . We k e r , M . B a r a ń s k a , A . R i a h i
PROBLEM OTYŁOŚCI A WIEDZA ŻYWIENIOWA U MŁODZIEZY W WIEKU 13-15 LAT
Streszczenie
Celem pracy była ocena poziomu wiedzy żywieniowej młodzieży w wieku 13 – 15 lat z problemem otyłości prostej w porównaniu z grupą młodzieży normostenicznej. Przebadano za pomocą kwestio-nariusza ankietowego 25 dzieci z problemem otyłości i 31 dzieci normostenicznych. Młodzież otyła w porównaniu z młodzieżą normosteniczną charakteryzowała się wyższym poziomem wiedzy na temat prawidłowego odżywiania. Wysoki stopień otyłości młodzieży w badanej grupie wskazuje, że uzyska-ny poziom wiedzy na temat prawidłowego żywienia nie był realizowany całościowo w praktyce. U młodzieży z zaburzeniami w odżywianiu edukacja żywieniowa powinna być rozszerzona o czynnik ilościowy diet.
H . We k e r , M . B a r a ń s k a , A . R i a h i
NUTRITIONAL EDUCATION OF OBESE ADOLESCENTS AGED 13-15 YEARS
Summary
The aim of this study was the assessment of nutritional education of 13-15 years old adolescents with simple obesity in comparison to their normal weight peers. The studied group consisted of 25 obese and 31 normal weight children. The questionnaire method was used to collect the data.
Obese adolescents, compared to the normal weight counterparts, showed higher level of education concerning principles of proper nutrition. Nevertheless, high level of obesity in this group of children indicates that they do not comply with these principles. The study results suggest that emphasis should be placed on the quantity of food in diet of overweight and obese adolescents.
Autorki pracy wyrażają podziękowanie Pani dr G. Kalmus za zgodę za przeprowadzenie ba-dań ankietowych w Uzdrowiskowym Szpitalu Klinicznym w Ciechocinku oraz Panu mgr M. Chylińskiemu za zebranie danych ankietowych.
Otyłość a wiedza żywieniowa u młodzieży
�26 Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Chyliński M.: Ocena poziomu wiedzy żywieniowej u młodzieży z otyłością prostą. Praca magister-ska niepublikowana, Akademia Medyczna, Warszawa 2005.
2. Gillis L.J., Kennedy L.C., Gillis A.M., Bar-Or O.: Relationship between juvenile obesity, dietary en-ergy and fat intake and physical activity. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2002, 26, 4, 458-463.
3. Harton A., Bawa S., Weker H.: Spożycie energii i podstawowych składników odżywczych - białka, tłuszczów, węglowodanów - przez młodzież w wieku 13-15 lat z nadwagą i otyłością prostą przed i po korekcie sposobu żywienia. Medycyna Metaboliczna, 2002, VI, (4 supl), 33-34.
4. Jeżewska – Zychowicz M.: Nieprawidłowe zachowania żywieniowe młodzieży w wieku 13-15 lat i ich uwarunkowania na przykładzie zwyczajów pojadania między posiłkami; w: Wybrane problemy nauki o żywieniu człowieka u progu XX wieku, ed. A. Brzozowska, K. Gutowska, Wyd. SGGW. Warszawa, 2004, s 272-278.
5. Magarey A.M., Daniels L.A., Boulton T.J., Cockington R.A.: Does fat intake predict adiposity in healthy children and adolescents aged 2-15 y? A longitudinal analysis. Eur. J. Clin. Nutr., 2001, 55, 6, 471-481.
7. Ogden C.L., Carroll M.D., Curtin L.R., McDowell M.A., Tabak C.J., Flegal K.M.: Prevalence of overweight and obesity in the United States, 1999-2004. JAMA, 2006, 295, 13, 1549-1555.
8. Palczewska I., Niedźwiedzka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku. Rozwoj., 2001, V, 2 supl. 1, 115-118.
9. Parsons T.J., Power C., Logan S., Summerbell C.D.: Childhood predictors of adult obesity: a sys-tematic review. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 1999, 23 (8 Suppl), S1-107.
10. Radoszewska J.: Problem otyłości w psychologii klinicznej. Nowiny Psychologiczne, 2003, 3, 23-30.
11. Wardle J., Brodersen N.H., Cole T.J., Jarvis M.J., Boniface D.R.: Development of adiposity in ado-lescence: five year longitudinal study of an ethnically and socioeconomically diverse sample of young people in Britain, BMJ, 2006, 332(7550), 1130-1135.
12. Weker H.: Badania nad powiązaniem czynnika żywieniowego z otyłością prostą u dzieci. Med. Wieku Rozwoj., 2006, X, 1, 7-191.
H. Weker, M. Barańska, A. Riahi
JOANNA WYKA, ALICJA ŻECHAŁKO-CZAJKOWSKA
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA STUDENTÓW I ROKU AKADEMII ROLNICZEJ WE WROCŁAWIU
ASSESING THE FOOD INTAKE IN FIRST YEAR STUDENTS OF AGRICULTURAL UNIVERSITY IN WROCLAW
Zakład Żywienia CzłowiekaKatedra Technologii Rolnej i Przechowalnictwa
Akademia Rolnicza we Wrocławiu50-375 Wrocław, ul. Norwida 25e-mail: [email protected]
Kierownik: prof. dr hab. A. Żechałko-Czajkowska
Za pomocą wywiadu dotyczącego żywienia w ciągu ostatnich 24 godzin oce-niono sposób żywienia studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu (kobiet n=274, mężczyzn n=123). Racje pokarmowe studentek cechowała niedostateczna wartość energetyczna oraz zbyt małe spożycie większości istotnych składników od-żywczych, w racjach studentów wykazano nadmierne ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, białka zwierzęcego i cholesterolu.
Słowa kluczowe: sposób żywienia, studenciKey words: food intake, students
WSTĘP
Każdy okres życia człowieka wywiera wpływ na jego późniejszy stan zdrowia. Lata dzie-ciństwa, wczesnej i późnej młodości to ważne etapy życia, w których kształtowane są stan fizyczny, psychiczny, społeczny oraz ostateczne rozmiary ciała.
Okres studiów, przypadający zwykle na młodzieńczy etap życia człowieka, sprzyja kształ-towaniu się nowych lub pogłębianiu nabytych wzorców zachowań. Często są to nieprawidło-we zwyczaje żywieniowe oraz negatywne elementy stylu życia.
Celem niniejszej pracy była ocena sposobu żywienia studentów I roku Akademii Rolni-czej we Wrocławiu. Czynniki żywieniowe uwzględnione w publikacji mają ogromne znacze-nie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, których wczesne fazy rozwoju są często nieod-czuwalne i lekceważone.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �27-��2
�28 Nr 1
MATERIAŁ I METODY
W latach 2004-2005 dokonano oceny sposobu żywienia 274 studentek i 123 studentów biorących udział w corocznych badaniach wad postawy wszystkich studentów I roku Akademii Rolniczej. Prze-prowadzono trzykrotne indywidualne wywiady o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprzedzających ba-danie, wykorzystując opracowany w Instytucie Żywności i Żywienia w Warszawie „Album fotografii produktów i potraw” [6]. Wywiady prowadzono w dniach roboczych. Ogółem otrzymano 822 wywiady żywieniowe studentek i 369 wywiadów studentów.
W oparciu o uzyskane wywiady żywieniowe dokonano oceny ilościowej sposobu żywienia bada-nych studentów przy wykorzystaniu programu komputerowego „Dietetyk”. Bazę danych sporządzono w oparciu o „Tabele składu i wartości odżywczej żywności” [4]. Obliczono wartość energetyczną i za-wartości 10 składników odżywczych w każdej racji pokarmowej. Wartość energetyczną średniej racji pokarmowej porównano z obowiązującymi w Polsce normami wg Ziemiańskiego [9]. Przyjęto normę dla osób o umiarkowanej aktywności fizycznej w wieku 19-25 lat, masie ciała 55 kg dla studentek i 70 kg dla studentów (średnia masa ciała badanych osób). Wykorzystując zalecenia profilaktyki zdrowot-nej (udział energii z białek 12%, z tłuszczów 30%, z węglowodanów 58%), obliczono zaleconą ilość składników energotwórczych w poszczególnych racjach. Dodatkowo obliczono zalecane ilości poszcze-gólnych kwasów tłuszczowych, przyjmując udziały energii: 10% dla nasyconych KT, 14% dla jedno-nienasyconych KT, 6% dla wielonienasyconych KT [8]. W racjach pokarmowych badanych studentów obliczono wskaźnik Keysa, w którym uwzględnia się spożycie nasyconych i wielonienasyconych KT oraz cholesterolu; przyjęto wartość zalecaną dla tego wskaźnika równą 35 [8]. Ponadto wszystkie racje pokarmowe podzielono na frakcje procentowej realizacji norm lub zaleceń, uwzględniając następujące przedziały: 0-30%, 30-50%, 50-70%, 70-90%, 90-110%, 110-130%, powyżej 130%.
WYNIKI I DYSKUSJA
W ilościowej analizie sposobu żywienia wykazano, że średnia wartość energetyczna dziennych racji pokarmowych studentek znacznie odbiegała od zalecanej wartości (2200 kcal) i wynosiła 1614,6 kcal, co stanowiło 73,3% normy (tabela I). Prawidłową podaż energii (90-110% normy) stwierdzono zaledwie w 15% badanych racji studentek. Zbyt niską podaż energii na poziomie 0-30% oraz 30-50% zalecanej normy wykazano odpowiednio w 11% i 24% racji kobiet. Wartość energetyczną powyżej zalecanej normy (>130%) stwierdzono w 2,4% racji pokarmowych. Wartość energetyczna średniej racji pokarmowej badanych stu-dentów wynosiła 2555 kcal i realizowała normę w 85,1%. Prawidłową wartość energetyczną wykazano w 23,5% badanych racji. W przedziale powyżej 110% realizacji normy znalazło się około 35% badanych racji. W racjach pokarmowych pozostałych ankietowanych studentów wykazano zbyt małą podaż energii. Należy jednak podkreślić, że mimo małej średniej war-tości energetycznej posiłków, większość badanej młodzieży żeńskiej i męskiej wykazywała prawidłową masę ciała. Może to wynikać z tego, że przyjęte normy (2200 kcal dla kobiet i 3000 kcal dla mężczyzn o umiarkowanej aktywności fizycznej) są zbyt wysokie w odniesie-niu do dni o małej aktywności fizycznej (np. dni wykładowe). W weekendy, spędzane przez większość młodzieży w domu rodzinnym, spożycie żywności jest na ogół znacznie większe i sprzyja utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
Podobne wyniki dotyczące podaży energii w średniej racji pokarmowej wykazano w gru-pie studentów i studentek medycyny w Grecji [5] a także wśród studentów z Olsztyna [7] i Krakowa [3].
J. Wyka, A. Żechałko-Czajkowska
�2�Nr 1
Podaż białka ogółem w średniej racji pokarmowej studentek I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu wynosiła 55,5g, co stanowiło odpowiednio 84,1% realizacji zaleceń. Ilość białka zwierzęcego w średniej racji pokarmowej studentek przekraczała wartość zalecaną i stanowiła 105% zaleceń. W 53,8% racji pokarmowych młodych kobiet obserwowano nad-mierne zawartości białka zwierzęcego (>110% wartości zalecanej), a jedynie w przypadku 10,7% diet stwierdzono prawidłową podaż tego składnika. Wśród studentów spożycie białka ogółem w średniej racji pokarmowej wynosiło 94,4 g, co stanowiło 105% zaleceń. Zalecane spożycie białka zwierzęcego zostało zrealizowane w 136%, a białka roślinnego w 73%. Ilość węglowodanów w średniej racji pokarmowej studentek (226 g) stanowiła 70,8% wartości za-lecanej. Prawidłową podaż tego składnika stwierdzono zaledwie w 2,4% racji badanej grupy. Około 15,5% jadłospisów studentek realizowało przedział 30-50% zaleceń na węglowodany. Dodatkowo średnia racja pokarmowa studentek wykazywała niedostateczną podaż błonnika pokarmowego; wynosiła ona 15,7 g, co odpowiadało 63,1% zalecanej wartości. W 25% racji zawartość błonnika pokrywała 30 – 50% zaleceń. Ilość węglowodanów w racjach pokarmo-wych studentów wynosiła 338 g i stanowiła 77,7% normy. W około 11,8% racji pokarmo-wych studentów realizowano przedział 30-50% normy na węglowodany. Natomiast 23,5% badanych osób spożywało węglowodany w ilościach 50-70% normy. Średnie spożycie błon-nika w grupie badanych studentów wynosiło 22,4 g. W około 23,5% badanych racji realizo-wano zalecenia spożycia błonnika w 50-70%.
Spożycie tłuszczu ogółem wśród studentek wynosiło 60,1 g (82% normy), a wśród stu-dentów 97,7 g (97,7% normy). W średniej racji pokarmowej studentek zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych (21,9 g) stanowiła 89,9% zaleceń. Jednak 19,1% grupy spożywało nadmierne ilości nasyconych kwasów tłuszczowych (powyżej 110% zaleceń). Średnie spoży-cie wielonienasyconych KT wynosiło 9,2 g, co stanowiło jedynie 63,1% wartości zalecanej. Średnie spożycie jednonienasyconych KT (24,8g) wśród studentek również było mniejsze niż wartości zalecane (34,2 g).W racjach studentów wykazano duże spożycie nasyconych KT, wynoszące 37,5 g (112,6% zaleceń), a małą podaż wielonienasyconych KT (14,3 g - 71,5% wartości zalecanej). Aż 41,2% racji studentów realizowało zalecenia spożycia nasyconych KT powyżej 130%. Z kolei diety 29,4% badanej grupy mężczyzn dostarczały 30-50% zaleca-nej ilości spożycia wielonienasyconych KT.
Zawartość cholesterolu w średniej racji pokarmowej studentek wynosiła ok. 290 mg. Zbyt dużą ilość cholesterolu (>110% zaleceń) stwierdzono w 33,3% racji studentek. Zawartość cholesterolu w średniej racji pokarmowej studentów wynosiła 494,9 mg (164,9% zaleceń). W 70,6% racji pokarmowych studentów ilości cholesterolu przekraczały 130% zaleceń. Udział energii z tłuszczów w racjach pokarmowych badanych studentek i studentów był duży, stanowił 33 – 34%, a udział energii z węglowodanów zbyt mały (studentki – 54%, studenci – 52%).
Procentowy udział energii pochodzącej z nasyconych KT w średniej racji pokarmowej badanych studentek i studentów wynosił odpowiednio 12,8% i 13,2% (przy zaleceniu 10% energii ogółem lub mniej). Natomiast udział energii z jednonienasyconych KT wynosił od-powiednio 14,8% i 14,9% i był zbliżony do zalecanego (14%). Z wielonienasyconych KT pochodziło odpowiednio 5,1% – 5,5% energii (zalecenia 6%).
Duży udział energii pochodzącej z tłuszczów zaobserwowano w dietach studentek i stu-dentów z Białegostoku [2] a także wśród młodzieży akademickiej z Grecji [5]. W sposobie ży-wienia 11-18 latków w USA w latach 1965-1996 stwierdzono korzystne zmniejszenie udziału
Ocena sposobu żywienia studentów
��0 Nr 1
energii pochodzącej z tłuszczu ogółem z 38,7% w roku 1965 do 32,7% w 1996 roku i energii pochodzącej z nasyconych kwasów tłuszczowych odpowiednio z 15% do 11,6% [1].
Średni wskaźnik aterogenności diety (wg Keysa) badanych studentek z Wrocławia wyno-sił 45,4 (wobec zalecanego 35). Do przedziału wartości prawidłowych zaliczono 10,7% ra-cji studentek. Diety studentów cechowały się wyższym wskaźnikiem aterogenności. Średnia wartość powyższego wskaźnika w racjach badanej grupy studentów wynosiła 49,5.
Studia to czas, charakteryzujący się względnie dużą aktywnością społeczną młodych ludzi oraz znacznym obciążeniem obowiązkami. W życiu osób podejmujących studia dokonuje się wiele zmian, które potęgują sytuacje stresowe. Wynikiem braku umiejętności radzenia sobie z tego typu sytuacjami są zaburzenia emocjonalne, objawiające się stanami nerwicowymi, de-presjami, anoreksją i bulimią oraz bardzo często stosowaniem używek (alkoholu, papierosów czy narkotyków). Wielu studentów, szczególnie I-szych lat, bezpośrednio po opuszczeniu domu rodzinnego, nie ma odpowiedniego przygotowania (brak wiedzy, złe nawyki, lenistwo) do zapewnienia sobie właściwego pożywienia w nowych warunkach samodzielnej egzysten-cji. Nieprawidłowości żywieniowe wynikają często z trudnej sytuacji materialnej studentów.
Tabela I. Energia i wybrane składniki odżywcze w średniej racji pokarmowej badanych studentek (n=822) i studentów (n=369)
Energy value and content of nutrients in food ratios of the examined women (n=822) and men (n= 369)
Błonnik (g) 15,7±5,5 22,4±9,0 25 25 63,1 89,6* KT – kwasy tłuszczowe, ** źródło w piśmiennictwie
J. Wyka, A. Żechałko-Czajkowska
��1Nr 1
Podsumowując wyniki niniejszej oceny sposobu żywienia badanych studentów, należy podkreślić małe spożycie białek, tłuszczów, węglowodanów i błonnika (około 70-80% za-leceń) wśród wielu studentek. W sposobie żywienia większości studentów wykazano nad-mierne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, białka zwierzęcego oraz cholesterolu. Stwierdzone błędy stanowią grupę istotnych czynników żywieniowych zwiększających ry-zyko chorób układu krążenia, zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Niedostateczne spożycie wielu składników odżywczych przez kobiety może prowadzić do schorzeń na tle niedoborów żywieniowych m.in. niedokrwistości a także osteoporozy. Dodatkowo styl życia znacznej grupy badanych (nikotynizm, niski poziom aktywności fizycznej, spożywanie alkoholu) zna-cząco odbiegał od zaleceń profilaktyki zdrowotnej. Młodzież rozpoczynająca naukę w Aka-demii Rolniczej wykazywała niedostateczną świadomość zagrożeń zdrowotnych, wynikającą z niskiego poziomu wiedzy w zakresie racjonalnego żywienia i zdrowego stylu życia. Należy podkreślić, że mimo braku dolegliwości zdrowotnych, u wielu osób w tak młodym wieku wykazano już wysokie lub graniczne stężenia parametrów lipidowych we krwi (cholesterol całkowity, LDL-cholesterol i triglicerydy), świadczące o zapoczątkowanych procesach pato-logicznych w ustroju; będzie to przedmiotem kolejnych publikacji. Opisane wyżej czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych są modyfikowalne, odpowiednio prowadzona profilaktyka i edukacja mogą przynieść znaczne korzyści zdrowotne.
WNIOSKI
1. W sposobie żywienia badanych studentów wykazano wiele nieprawidłowości żywienio-wych. Racje pokarmowe studentek cechował niedobór składników energetycznych (bia-łek, tłuszczów, węglowodanów) przy podwyższonym jednocześnie wskaźniku aterogen-ności diety; w racjach studentów wykazano nadmiar nasyconych kwasów tłuszczowych, białka zwierzęcego i cholesterolu.
2. Stwierdzone błędy żywieniowe stanowią zintegrowaną, lecz modyfikowalną grupę czyn-ników sprzyjających rozwojowi chorób cywilizacyjnych i świadczą o konieczności pod-jęcia edukacji żywieniowej w środowiskach akademickich.
J . Wy k a , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA STUDENTÓW I ROKU AKADEMII ROLNICZEJ WE WROCŁAWIU
Streszczenie
Za pomocą wywiadu dotyczącego żywienia w ciągu ostatnich 24 godzin oceniono sposób żywienia studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu (kobiet n=274, mężczyzn n=123). Racje pokarmo-we studentek cechowała niedostateczna wartość energetyczna oraz zbyt małe spożycie większości istot-nych składników odżywczych, w racjach studentów wykazano nadmierne ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, białka zwierzęcego i cholesterolu.
Ocena sposobu żywienia studentów
��2 Nr 1
J . Wy k a , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a
ASSESING THE FOOD INTAKE IN FIRST YEAR STUDENTS OF AGRICULTURAL UNIVERSITY IN WROCLAW
Summary
The aim of the paper, in which the 24-hour recall was used, was to asses the food intake of selected nutrients in first year student of Agricultural University in Wroclaw. The recommended dietary allowan-ces for energy and basic nutrients in group of woman were particularly low, in group of man – intake of saturated fatty acids, cholesterol and animal protein was improperly high.
PIŚMIENNICTWO
1. Cavadini C., Srega-Riz A. M., Papkin B. M.: US adolescent food intake trends from 1965 to 1996. Arch. Dis. Child., 2000, 83, 18-24.
2. Czapska D., Ostrowska L., Stefańska E., Karczewski J.: The rate of consumption of product groups by students with normal body mass and obesity. Bromat. Chem. Toksykol. 2003, supl., 191-195.
3. Gacek M.: The characteristic of nourishment of the youth beginning study at Academy of Physical Education in Cracow. Roczn. PZH., 2003, 54, 207-212.
4. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych, Wyd. IŻŻ, Warszawa 1998.
5. Mammas J., Bertsias G., Linardalis M., Moschandreas J., Kafatos A.: Nutrient intake and food consumption among medical students in Greece assessed during a Clinical Nutrition course. Inter. J. Food Scien. Nutr., 2004, 55, 17-26.
6. Szponar Ł., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw, Wyd. IŻŻ, Warszawa 2000.
7. Wądołowska L., Cichoń R., Słowińska M., Szymelfejnik E.: Characteristics of students eating habits with the separation of the nutritional models using advanced statistical analysis methods. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2004, 13/54, 87-98.
8. World Health Organization. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. Technical Report Series, No 916, Geneva 2003.
9. Ziemlański Ś.: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wyd. PZWL, Warszawa 2001.
J. Wyka, A. Żechałko-Czajkowska
KATARZYNA SEMPOLSKA1, ROMUALD STUPNICKI 2
RELATIVE FAT CONTENT IN YOUNG WOMEN WITH NORMAL BMI BUT DIFFERING IN THE DEGREE OF PHYSICAL ACTIVITY
ANALIZA WSKAŹNIKA WAGOWO-WZROSTOWEGO BMI I ZAWARTOŚCI TŁUSZCZU W CIELE MŁODYCH KOBIET O RÓŻNYM POZIOMIE
AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
1 Department of PhysiologyAcademy of Physical EducationMarymoncka 34, 00-968 Warsaw
Body fat content was determined in 3 groups of women, aged 20-29 years and having normal BMI values, differing in physical activity: low (n=59) and high (n=56) motor activity. Fat content exceeding 25% was found in 44, 32 and 23% of them, respectively. It was concluded that BMI ought not to used as an indicator of body composition as it does not reflect body fat content
Key words: BMI, body fat content, physical activity, young womenSłowa kluczowe: BMI, zawartość tłuszczu, aktywność fizyczna, młode kobiety
INTRODUCTION
Establishing norms of somatic features, especially of body mass and fat content, is of importance not only for e.g. public health or insurance personnel, but for the society as well. Epidemiological studies have evidenced that increased mortality due to diabetes, cardiovas-cular or gall bladder diseases, etc., is associated with overweight, resulting from excessive body fat. On the other hand, body mass deficiency is blamed for an increased incidence of gastro-intestinal and respiratory diseases [8, 12]. Body mass is known to tend to increase with age, mainly due to increasing fat and decreasing muscle mass and s accompanied by a reduced motor activity. That process, albeit widespread, is undesirable as a moderate physical activity is one of the key factors enabling maintaining normal body mass [11].
The term “expected body mass” is often used in relation to given sex, age, body height and body proportions. The latter is being widely assessed by applying the Quetelet’s II index,
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, ���-��8
��4 Nr 1
known as body mass index (BMI); [2, 9, 12] and used as an indicator of relative body fat con-tent and as the basis for individual medical and dietary recommendations [1].
Polish Institute of Food and Nutrition recommends the classification of Ferro-Luzzi et al., according to which the range of BMI values from 18.5 to 24.9 kg/m2 is considered normal, from 25.0 to 29.9 mean overweight, and above 30.0 – obesity (Table I). However, many authors [4, 5, 7, 10] emphasise that BMI ought not to be applied to individual assessment of body fat content and this prompted us to undertake this study.
Table I. Classification of body status by BMI values according to Ferro-Luzzi et al. [12]
BMI range Body status< 16 Energy deficiency, IIIrd degree
16.0 – 16.9 Energy deficiency, IInd degree17.0 – 18.4 Energy deficiency, Ist degree18.5 – 24.9 Normal range25.0 – 29.9 Obesity, Ist degree (overweight)30.0 – 39.9 Obesity, IInd degree
> 40 Obesity, IIIrd degree
The aim of the study was to verify the uselessness of BMI as an indicator of body compo-sition of young women differing in the level of their habitual motor activities. It was assumed that the mode of selection of subjects was of no importance as no population characteristics were attempted to establish but the relation BMI – body fat content only.
MATERIAL AND METHODS
Three groups of women, aged 20 – 29 years, volunteered to participate in the study: 1. Low physical activity group (n = 59), recruited at public meetings, e.g. health-promoting picnics
or other gatherings at which basic medical examinations and body composition assessment were of-fered;
2. Medium physical activity group (n = 46), recruited from participants of the fitness clubs and other leisure-time motor activity centres;
3. High physical activity group (n = 57), consisting of female fitness instructor staff, participants of fitness convention.
The eligibility criterion was BMI value within normal limits, i.e. between 18.5 and 24.9.Anthropometric measurements: Body height was measured with an anthropometer between points
basis and vertex with an accuracy of 1 mm. Body mass was determined with electric medical scales with an accuracy of 0.01 kg.
Body composition: Relative body fat and water contents were determined by infrared photometry by using Futrex-6100/XL device [6].
RESULTS AND DISCUSSION
Somatic characteristics (means ±SD) of the 3 groups of women studied and the per-centages of subjects with above-normal fat content are presented in Table II and the relationship between body fat percent and BMI in Figs. 1 - 3. The upper normal limit of
K. Sempolska, R. Stupnicki
��5Nr 1
Table II. Mean values (±SD) of somatic features of women studied
Figure 1. Relationship between body fat content and BMI in low-active women (n = 59) with normal BMI; grey field (up to 25% fat content) represents normal fat content range
16
19
22
25
15 20 25 30 35
fat [%]
BMI
Figure 2. Relationship between body fat content and BMI in moderately active women (n = 46) with normal BMI; grey field (up to 25% fat content) represents normal fat content range
Wskaźnik BMI i zawartość tkanki tłuszczowej u kobiet
��6 Nr 1
body fat content was assumed to be equal to 25% [1] and presented in graphs by a verti-cal line.
Highest percentage of fatty subjects, i.e. whose body fat content exceeded 25%, was found in the low-activity group and lowest in the high-activity group (44 and 25%, re-spectively), the trend being significant (p<0.05) by chi-square test.
CONCLUSIONS
A pretty high percentage of young women, whose BMI values were within the accepted normal range, exhibited body fat content exceeding 25% considered as the upper normal limit. Although that percentage of “fatty” subjects decreased with increasing level of physical activities they practiced, it remains fairly high. The presented results support the view that BMI does not, in fact, reflect the body fat percentage and should thus not be used as an indica-tor of the desired, physiologic body composition. In order reliably assess that latter, relative body fat content ought to be determined together with BMI.
K . S e m p o l s k a , R . S t u p n i c k i
RELATIVE FAT CONTENT IN YOUNG WOMEN WITH NORMAL BMI BUT DIFFERING IN THE DEGREE OF PHYSICAL ACTIVITY
Summary
The aim of the study was to evaluate the relationship between BMI and relative body fat content. Three groups of women, aged 20 – 29 years and having normal BMI values, differing in the degree of practiced physical activities were studied: low activity (n = 59), medium activity (n = 46) and high activ-ity (n = 56). Body fat content was determined by infrared photometry (FUTREX). The percentages of
16
19
22
25
15 20 25 30 35
fat [%]
BMI
Figure 3. Relationship between body fat content and BMI in high-active women (n = 57) with normal BMI; grey field (up to 25% fat content) represents normal fat content range.
K. Sempolska, R. Stupnicki
��7Nr 1
women with excessive fat content (over 25%) from those 3 groups significantly differed and amounted to 44, 32 and 23, respectively. It was concluded that with increasing level of physical activities the percentage of young women with an excessive body fat content, but with BMI within normal limits, decreases. Thus, BMI ought not to be used as an indicator of body composition as it does not reflect body fat content. Individual counselling should be based on both measures, BMI and relative body fat content, taken together.
K . S e m p o l s k a , R . S t u p n i c k i
ANALIZA WSKAŹNIKA WAGOWO-WZROSTOWEGO BMI I ZAWARTOŚCI TŁUSZCZU W CIELE MŁODYCH KOBIET O RÓŻNYM POZIOMIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
Streszczenie
Celem pracy była ocena zależności między wskaźnikiem BMI a procentową zawartością tkanki tłuszczowej (FAT %). Przebadano 162 kobiety z prawidłowym wskaźnikiem BMI o małej i średniej i wysokiej aktywności fizycznej w wieku od 20 do 29 lat. Względną zawartość tłuszczu (FAT%) ozna-czono metodą fotometrii w podczerwieni (FUTREX). Jednoczesna analiza BMI i FAT% wskazuje, że u jednej trzeciej młodych kobiet z prawidłowym BMI zawartość tkanki tłuszczowej przekracza zalecaną normę. W poszczególnych grupach (o małej, średniej i wysokiej aktywności fizycznej) odsetki bada-nych z nadmiarem względnej zawartości tłuszczu wynosiły odpowiednio 44, 32 i 23.
Analiza uzyskanych wyników pozwoliła wysunąć następujące wnioski: Wraz ze wzrostem aktyw-ności fizycznej zmniejsza się odsetek kobiet o prawidłowym BMI a z nadmiarem względnej zawartości tłuszczu. Wskaźnik wagowo-wzrostowy BMI nie powinien być używany do oceny, prawidłowej masy ciała, ponieważ nie odzwierciedla względnej zawartości tłuszczu w ciele. W celu oceny prawidłowości składu ciała należy równocześnie oznaczać BMI i procentową zawartość tkanki tłuszczowej.
The study was supported by DS-70.
REFERENCES
1. ACSM’s Guidelines for exercise testing and prescription. 5th Edition, A Waverly Company 1995.2. Białkowska M., Szostak W. B.: Choice of obesity treatment by the degree of health hazard. Pol. Tyg.
Lek.,T.L., 1995, Supl.1; 48-50 (in Polish).3. Classification of overweight and obesity in adults according to BMI. International obesity Task
force. www.iotf.org4. Dudeja V., Misra A., Pandey R.M., Devina G., Kumar G., Vikram N.K.: BMI does not accurately
predict overweight in Asian Indians and northern Indians. Br. J. Nutr., 2001, 86, 105-112.5. Frankenfield D.C., Rowe W. A., Cooney R.N., Smith J.S., Becker D.: Limits of body mass index to
detect obesity and predict body composition. Nutrition, 2001, 17, 26-30.6. Futrex-6100/XL. Technical literature. Body composition Analyzers. Futrex Inc. 2001.7. Gallagher D., Heymsfield S., Heo M., Jeeb S., Murgatryd P., Sakamoto Y.: Body Mass Index guide-
lines: corresponding % fat standards based on three-country study. Int. J. Obes., 1999, 23 Suppl 5, 42.
8. Górska K.: Body mass and mortality. Żyw. Człow. Met., 1996, 3, 267-283 (in Polish).9. Jackon A.W., Marrow J.R., Hill D.W., Dishman R.K.: Physical Activity for health and fitness. Human
Kinetics, 1999, Hong Kong.
Wskaźnik BMI i zawartość tkanki tłuszczowej u kobiet
��8 Nr 1
10. Sempolska K., Wit B., Stupnicki R.: Analysis of the relationship between Body Mass Index and rela-tive fat content. Annales UMCS Sectio D., 2003, 58, supll 13, 86-90.
11. Simkin-Silverman L.R., Wing R.R.: Menopausal increase in body mass. Med. Dypl., 2001, 10 (4), 46-51 (in Polish).
12. Ziemlański Ś.: Principles of human nutrition. Instytut Danone – Fundacja Promocji Zdrowego Ży-wienia, Warszawa 1998. (in Polish).
K. Sempolska, R. Stupnicki
EWA MALINOWSKA, PIOTR SZEFER
BADANIE ZAWARTOŚCI NIEZBĘDNYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W ORZECHACH, MIGDAŁACH I SUSZONYCH OWOCACH
INVESTIGATION OF THE CONTENTS OF ESSENTIAL ELEMENTS IN NUTS, ALMONDS AND DRY FRUITS
Katedra i Zakład BromatologiiAkademia Medyczna w Gdańsku
Celem pracy było oznaczenie zawartości wapnia, fosforu, żelaza, cynku, miedzi i manganu w różnych rodzajach orzechów, migdałach oraz suszonych owocach. Oceniono stopień realizacji zalecanego dziennego spożycia niezbędnych składni-ków mineralnych przez badane produkty.
Słowa kluczowe: orzechy, migdały, suszone owoce, składniki mineralneKey words: nuts, almonds, dry fruits, mineral elements
WSTĘP
Żywność pochodzenia roślinnego jest bogatym źródłem składników odżywczych: białka, NNKT, składników mineralnych i witamin, jak również nieodżywczych, aktywnych biolo-gicznie substancji chemicznych takich jak: błonnik pokarmowy, polifenole, flawonoidy, ste-role czy przeciwutleniacze [3, 6]. Wiele badań wykazuje, że nieodpowiedni sposób odżywia-nia się odgrywa znaczącą rolę w etiologii takich schorzeń jak choroby serca i układu krąże-nia, otyłość, cukrzyca, hipercholesterolemia czy niektóre postacie nowotworów. Prawidłowo zbilansowana i urozmaicona dieta oparta na produktach roślinnych jest istotnym elementem w profilaktyce chorób dietozależnych i poprawie stanu zdrowia osób chorych. Zawarte w na-sionach roślin strączkowych, orzechach, rodzynkach i innych owocach izoflawony wywierają korzystny wpływ u chorych z nadciśnieniem, wpływają na obniżenie poziomu cholesterolu oraz wywierają działanie przeciwnowotworowe [2, 6, 11, 14].
MATERIAŁ I METODY
Przedmiotem badań były dostępne w sprzedaży detalicznej orzechy, migdały i suszone owoce. Ogó-łem przebadano 39 produktów pochodzących z Polski oraz importowanych. Z homogenizatu każdej próbki pobierano po 3 podpróbki do analizy.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, ���-�4�
�40 Nr 1
Zawartość Ca, Fe, Zn, Cu i Mn oznaczono metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomo-wej (FAAS) przy użyciu spektrometru PU 9100X z deuterową korekcją tła. Przy oznaczaniu wapnia do próbek dodawano 0,1% roztworu chlorku lantanu jako buforu korygującego. Fosfor oznaczono kolory-metrycznie. Stężenia pierwiastków oznaczono po mineralizacji materiału w piecu elektrycznym w temp. 540 °C i rozpuszczeniu popiołu w 36% HCl z dodatkiem 65% HNO3. Analizowano jednocześnie próby ślepe. W celu sprawdzenia dokładności i precyzji zastosowanej metody analitycznej badano materiał referencyjny Tea DC 73351. Uzyskane wyniki były zgodne z wartościami deklarowanymi tj. mieściły się w zakresie 90-99%.
WYNIKI I DYSKUSJA
W tabeli I zestawiono wyniki oznaczeń analizowanych pierwiastków w materiale ba-dawczym. Największą ilość wapnia, żelaza i manganu stwierdzono w orzechach laskowych.
Tabela I. Średnia zawartość [±SD, (zakres), n – liczba próbek] składników mineralnych w orzechach i suszonych owocach w mg/100 g produktu.
Average content [±SD, (range), n – number of samples] of mineral elements in nuts and dry fruits in mg/100 g of product.
Lp. Produkt Ca P Fe Zn Cu Mn
1 Orzechy włoskien=5
146 ± 19,0(126 – 178)
437 ± 26,9(423 – 474)
2,06 ± 0,39(1,61 – 2,46)
3,50 ± 0,73(2,69 – 4,15)
0,65 ± 0,04(0,58 – 0,69)
2,44 ± 0,29(2,06 – 2,88)
2 Orzechy laskowen=5
261 ± 81,4(174 – 348)
340 ± 39,9(338 – 394)
3,06 ± 0,60(2,47 – 3,91)
2,15 ± 0,32(1,90 – 2,68)
1,17 ± 0,10(1,04 – 1,31)
5,75 ± 0,71(4,79 – 6,47)
3Orzechy
brazylijskien=4
131 ± 7,42(117 – 145)
724 ± 45,4(664 – 809)
1,47 ± 0,05(1,37 – 1,50)
3,98 ± 0,11(3,83 – 4,07)
1,38 ± 0,06(1,30 – 1,46)
1,06 ± 0,06(1,09 – 1,13)
4 Orzechy pecann=2
84,9 ± 2,94(82,3 – 88,1)
294 ± 11,5(282 – 305)
1,48 ± 0,05(1,42 – 1,52)
4,98 ± 0,02(4,97 – 4,99)
0,55 ± 0,01(0,54 – 0,56)
2,80 ± 0,04(2,76 – 2,84)
5Orzechy
arachidowen=3
55,8 ± 7,78(47,9 – 61,6)
450 ± 50,8(392 – 491)
1,11 ± 0,23(0,83 – 1,43)
2,87 ± 0,31(2,42 – 3,14)
0,64 ± 0,08(0,54 – 0,74)
2,04 ± 0,58(1,33 – 2,76)
6 Pistacjen=2
101 ± 0,85(100 – 101)
425 ± 18,7(413 – 447)
1,80 ± 0,11(1,67 – 1,90)
2,05 ± 0,09(1,99 – 2,15)
0,61 ± 0,02(0,60 – 0,64)
0,93 ± 0,02(0,91 – 0,96)
7 Migdałyn=4
210 ± 8,40(200 – 221)
510 ± 29,1(459 – 535)
2,68 ± 0,24(2,42 – 3,03)
3,37 ± 0,48(2,80 – 3,96)
0,81 ± 0,09(0,69 – 0,92)
2,04 ± 0,17(1,83 – 2,30)
8 Wiórki kokosowen=3
11,0 ± 3,82(6,54 – 15,3)
205 ± 16,2(179 – 227)
2,07 ± 0,36(1,72 – 2,61)
1,43 ± 0,12(1,33 – 1,59)
0,66 ± 0,06(0,57 – 0,77)
2,18 ± 0,36(1,89 – 2,71)
9 Rodzynkin=4
53,1 ± 4,94(50,1 – 58,8)
76,9 ± 6,92(69,0 – 82,1)
2,48 ± 0,44(2,13 – 2,97)
0,26 ± 0,03(0,23 – 0,28)
0,21 ± 0,03(0,18 – 0,24)
0,40 ± 0,02(0,38 – 0,42)
10 Morele suszonen=2
54,0 ± 4,78(49,9 – 59,3)
85,2 ± 10,2(73,5 – 92,5)
3,17 ± 0,06(3,10 – 3,24)
0,42 ± 0,01(0,41 – 0,43)
0,26 ± 0,03(0,23 – 0,28)
1,22 ± 0,01(1,21 – 1,23)
11 Śliwki suszonen=2
68,9 ± 0,56(68,4 – 69,5)
70,2 ± 5,45(64,0 – 74,2)
1,94 ± 0,06(1,87 – 2,01)
0,58 ± 0,03(0,54 – 0,61)
0,15 ± 0,03(0,11- 0,17)
0,21 ± 0,01(0,20 – 0,23)
12 Daktylen=2
108 ± 1,47(107 – 109)
71,7 ± 8,30(64,0 – 74,2)
2,46 ± 0,14(2,32 – 2,59)
0,59 ± 0,02(0,56 – 0,60)
0,23 ± 0,01(0,22 – 0,24)
0,72 ± 0,02(0,70 – 0,74)
13 Figin=2
189 ± 21,6(166 – 211)
93,5 ± 2,31(91,1 – 95,7)
2,98 ± 0,05(2,90 – 3,05)
0,82 ± 0,02(0,79 – 0,84)
0,36 ± 0,01(0,35 – 0,38)
0,34 ± 0,02(0,32 – 0,36)
14Ananasy
kandyzowanen=2
23,8 ± 0,70(23,3 – 24,7)
4,56 ± 0,08(4,45 – 4,65)
0,68 ± 0,03(0,65 – 0,71)
0,15 ± 0,02(0,13 – 0,18)
0,10 ± 0,01(0,09 – 0,11)
0,26 ± 0,02(0,24 – 0,28)
E. Malinowska, P. Szefer
�41Nr 1
Oznaczone w niniejszej pracy poziomy wapnia i żelaza w orzechach laskowych są wyższe od prezentowanych przez innych autorów [1, 4], zaś dla manganu zbieżne z danymi Souci i wsp. [17]. Orzechy są bogatym źródłem naturalnego fosforu. Jednak jego przyswajalność w przewodzie pokarmowym z połączeń fitynianowych jest ograniczona [15]. Wśród prze-badanych orzechów najwięcej fosforu oraz miedzi zawierały orzechy brazylijskie. W orze-chach pecan oznaczono natomiast największą zawartość cynku. Uzyskane w niniejszej pracy stężenia tych pierwiastków w badanych orzechach są zbieżne z wynikami innych autorów [1, 4, 8, 9, 10, 12, 17]. W grupie owoców suszonych największą zawartość wapnia oznaczono w figach. Także zawartość fosforu, cynku i miedzi była największa w tym produkcie. Uzyska-ne w niniejszej pracy stężenia są zbieżne z danymi piśmiennictwa [7, 17]. Najwięcej żelaza i manganu oznaczono w morelach. Zawartość żelaza w rodzynkach była zgodna z wynikami innych autorów, natomiast śliwki suszone zawierały mniejsze jego stężenia w porównaniu z danymi uzyskanymi w cytowanej pracy [16].
Na podstawie uzyskanych w niniejszej pracy wyników obliczono stopień pokrycia norm żywienia [5, 18] na analizowane składniki mineralne dla osoby dorosłej przez 100 g badanych produktów. Wyniki przedstawiono w tabeli II. Spożycie 100 g przebadanych orzechów może pokryć od 7,0 do 33% dziennej normy na wapń, od 45 do 111% na fosfor, od 7,9 do 28% na żelazo, od 15 do 50% na cynk, od 22 do 69% na miedź oraz od 31 do 287% na mangan. Migdały są również dobrym źródłem wszystkich analizowanych pierwiastków, zwłaszcza fo-
Tabela II. Pokrycie norm żywienia na składniki mineralne dla osoby dorosłej (26-60 lat) przez 100 g badanego produktu.
Realization of the recommended daily intake of mineral elements for an adult person (26-60 years) with 100 g of analysed product.
Ananasy kandyzowane 3,0 0,7 4,8 6,2 1,5 1,1 4,0 – 5,0 8,7 – 131 – poziom bezpieczny dla mężczyzn [18]2 – poziom bezpieczny dla kobiet [18]3 – zalecany poziom bezpieczny [18]4 – według danych amerykańskich [5]
Składniki mineralne w orzechach, migdałach i suszonych owocach
�42 Nr 1
sforu oraz manganu, dostarczając tych pierwiastków odpowiednio w ilości 78% i 68-102% dziennej normy dla osób dorosłych.
WNIOSKI
1. Spośród przebadanych produktów najwyższą zawartość wapnia i manganu oznaczono w orzechach laskowych, fosforu i miedzi w orzechach brazylijskich, cynku w orzechach pecan, a żelaza w suszonych morelach.
2. Badane produkty są bogatym źródłem analizowanych pierwiastków w diecie.3. Orzechy i suszone owoce dodane do produktów zbożowych mogą sprzyjać zwiększonej
realizacji zalecanych norm na poszczególne biopierwiastki.4. Przeprowadzone badania pozwoliły na uzyskanie aktualnych danych dotyczących zawar-
tości badanych biopierwiastków w orzechach, migdałach i suszonych owocach.
E . M a l i n o w s k a , P. S z e f e r
BADANIE ZAWARTOŚCI NIEZBĘDNYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W ORZECHACH, MIGDAŁACH I SUSZONYCH OWOCACH
Streszczenie
Oznaczono zawartość Ca, P, Fe, Zn, Cu i Mn w orzechach, migdałach oraz suszonych owocach. Zawartość pierwiastków w 100 g różnych orzechów była następująca: 55,8-261 mg Ca; 294-724 mg P; 1,11–3,06 mg Fe; 2,05–4,98 mg Zn; 0,55–1,38 mg Cu i 0,93–5,75 mg Mn. Spośród suszonych owoców najwięcej wapnia, fosforu, cynku i miedzi oznaczono w figach, a żelaza i manganu w morelach. Na pod-stawie uzyskanych wyników dokonano oceny realizacji zalecanego dziennego spożycia poszczególnych składników mineralnych dla osoby dorosłej, przez 100 g porcję badanych produktów.
E . M a l i n o w s k a , P. S z e f e r
INVESTIGATION OF THE CONTENTS OF ESSENTIAL ELEMENTS IN NUTS, ALMONDS AND DRY FRUITS
Summary
Concentrations of Ca, P, Fe, Zn, Cu and Mn were determined in nuts, almonds as well as in dry fruits available on Polish market. The contents of minerals in 100 g of nuts were as follows: 55,8-261 mg Ca; 294-724 mg P; 1,11–3,06 mg Fe; 2,05–4,98 mg Zn; 0,5–1,38 mg Cu and 0,93–5,75 mg Mn. Among the analysed dry fruits, the greatest concentrations of calcium, phosphorus, zinc and cooper were recorded for figs, while apricots contained the highest levels of iron and manganese. Based on the data obtained it was possible to estimate the realization of the recommended daily intake of essential elements with the 100 g portion of analysed products for an adult person.
E. Malinowska, P. Szefer
�4�Nr 1
PIŚMIENNICTWO
1. Ackurt F., Özdemir M., Biringen G., Löker M.: Effects of geographical origin and variety on vitamin and mineral composition of hazelnut (Corylus avellana L.) varietes cultivated in Turkey. Food Chem., 1999, 65, 309-313.
2. Block G., Patterson B., Subar A.: Fruit, vegetables and cancer prevention: A review of the epidemiological evidence. Nutr. Cancer, 1992, 18, 1-29.
4. Cabrera C., Lloris F., Giménez R., Olalla M., López C.: Mineral content in legumes and nuts: contribution to the Spanish dietary intake. Sci. Total Environ., 2003, 308, 1-14.
5. Feltman J.: Vitamins and minerals; w: Prevention’s giant book of health facts: the ultimate reference for personal health. Rodale Press, Emmas, Pennsylvania, 1991, 525-530.
6. Kris-Etherton P.M, Hecker K.D., Bonanome A., Coval S.M., Binkowski A.E., Hilpert K.F., Griel A.E., Etherton T.D.: Bioactive compounds in food: their role in the prevention of cardiovascular disease and cancer. Am. J. Med., 2002, 113, 71S-88S.
7. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywno-ści. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
8. Lavedrine F., Ravel A., Villet A., Ducros V., Alary J.: Mineral composition of two walnut cultivars originating in France and California. Food Chem., 2000, 68, 347-351.
9. Lüdders P.: Pekannuss (Carya illinoinensis)-Botanik, Anbau und Verwendung einer subtropischen Obstart mit Zukunft. Erwerbs-Obstbau, 2004, 46, 52-58.
10. Marzec A., Buliński R.: Zawartość niektórych pierwiastków śladowych w orzechach i jadalnych nasionach. Bromat. Chem. Toksykol.,1997, 30, 125-128.
11. Mathers J.C.: The biological revolution – towards a mechanistic understanding of the impact of diet on cancer risk. Mut. Res., 2004, 551, 43-49.
12. Olivares M., Pizarro F., de Pablo S., Araya M., Uauy R.: Iron, zinc, and copper: Contents in common Chilean foods and daily intakes in Santiago, Chile. Nutr., 2004, 20, 205-212.
13. Özcan M.: Mineral contents of some plants used as condiments in Turkey. Food Chem., 2004, 84, 437-440.
14. Pietinen P., Rimm E.B., Korhonen P., Hartman A.M., Willett W.C., Albanes D., Virtamo J.: Intake of dietary fiber and risk of coronary heart disease in a cohort Finnish men. The alpha-tocopherol, beta-carotene cancer prevention study. Circulation, 1996, 94, 2720-2727.
15. Rutkowska U., Kunachowicz H.: Ocena spożycia fosoru z uwzględnieniem fosforanów dodawanych do żywności i wpływu na metabolizm wapnia i innych składników mineralnych. Żyw. Człow. Me-tab., 1994, 2, 180-191.
16. Sanchez-Castillo C.P., Dewey P.J.S., Aguirre A., Lara J.J., Vaca R., de la Barra P.L., Ortiz M., Escamilla I., James W.P.: The mineral content of Mexican fruits and vegetables. J. Food Comp. Anal., 1998, 11, 340-356.
17. Souci S. W., Fachmann W., Kraut H.: Food Composition and Nutrition Tables. Medpharm Scientific Publishers, Stuttgart, 2000.
18. Ziemlański Ś.: Normy żywienia człowieka - fizjologiczne podstawy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001, Warszawa, 309-453.
Składniki mineralne w orzechach, migdałach i suszonych owocach
HANNA MOJSKA, IWONA GIELECIŃSKA, LUCJAN SZPONAR
ACRYLAMIDE CONTENT IN HEAT–TREATED CARBOHYDRATE–RICH FOODS IN POLAND
ZAWARTOŚĆ AKRYLOAMIDU W PRODUKTACH WYSOKOWĘGLOWODANOWYCH W POLSCE
Department of Food and Nutrition SafetyNational Food and Nutrition Institute
02-903 Warszawa, ul. Powsińska 61/63e-mail: [email protected]: dr n. med. L. Szponar
Acrylamide levels were analyzed in heat-treated carbohydrate-rich products
collected at randomly selected shops and restaurants in Poland. The analysis was performed by gas chromatography tandem mass spectrometry (GC/MS/MS) using deuterium–labeled acrylamide as internal standard.
Acrylamide is a compound that one may not come across in a natural form in nature, but for more than fifty years now it is produced on industrial scale as a substrate for polyacryla-mide polymer synthesis. Numerous studies [4, 6, 8, 13] showed that acrylamide demonstrated neurotoxic activity and causes damage of central and peripheral nervous systems of both laboratory animals and human beings. In laboratory animals the genotoxic and carcinogenic [2, 5, 11, 12] activity of acrylamide was also proven.
In April 2002 a group of scientists from Stockholm University acting jointly with the Swedish National Food Administration (Livsmedelsverket) announced that acrylamide is pro-duced during thermal processing of food and can be found in fried and baked products [15]. At present it is known that acrylamide is formed primarily in heat-treated carbohydrate-rich foods as one of the products of Maillard`s reaction taking place between free asparagine and reducing sugars [10, 16]. The following are reported as the factors contributing to the forma-tion of acrylamide in food: temperature above 120oC, high content of free asparagine and reducing sugars, humidity below 30% and relatively inactive matrix such as starch in the case of potato-derived products.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �45-�4�
�46 Nr 1
The aim of our study was the estimation of acrylamide content in the randomly selected samples of heat - treated carbohydrate - rich foods all over Poland.
MATERIAL AND METHODS
Testing material included 24 samples of potato crisps collected at randomly selected shops and 18 samples of fried French fries taken randomly from selected restaurants all over Poland in 2004 (potato crisps) and in 2005 (French fries) by the employees of the State Sanitary Inspection. One sample of potato crisps means two original commercial packages of the product in quantity not lower than 250 g. The potato crisps samples represented 14 crisps types and were produced by four manufacturers. One sample of French fries means two portions of the product collected immediately after frying in the res-taurant. Quantity of French fries sample was not lower than 300 g. French fries samples were prepared in 10 types of different restaurants. All samples were immediately delivered to the National Food and Nutrition Institute, then French fries samples were homogenised, kept frozen and stored at – 200C until analysis. Potato crisps samples were stored until analysis at room temperature. Analytical sample of such product was prepared by mixing two packages (portions) and by homogenisation of the product.
To the homogenised sample of product the internal standard solution (d3-acrylamide) was added and then it was extracted with water at temperature of 600C (ultrasonic bath), then it was centrifuged (12.000 rpm) and shaken together with hexane to remove fat. The water phase was subject to all-night-bromina-tion (KBr, HBr + KBrO3), then excessive bromine was removed with sodium hyposulphite and extracted twice with a ethyl acetate. The accumulated organic layers were evaporated to dryness and dissolved in ethyl acetate [3,17]. Samples (1 µl each) were analysed with Finnigan GCQ instrument equipped with Restek capillary column Rtx-5 (30 m x 0.25 mm ID x 0.25 μm film thickness) in splitless mode, carrier gas was helium at constant flow: 40 cm/s; injector temperature: 250°C; transfer line: 250°C, the oven temperature was programmed from 65°C for 1 min., thereafter temperature was increased by rate 15°C/min. up to 250°C and final time was 10 min. Ion trap MS/MS conditions were: for acrylamide dibromo derivative precursor ion was m/z 152 and product ion was m/z 135, for d3 labelled acrylamide dibromo derivative internal standard precursor ion was m/z 155 and product ion was m/z 137. Collision energy was 1 volt and temperature of ion source was 180°C.
To quantify the acrylamide content in foods the ratio of area of ion peaks m/z 135 and m/z 137 (IS) was estimated. Individual result was calculated as a mean from three parallel samples of the same product.
RESULTS AND DISCUSSION
The mean content of acrylamide in tested samples of potato crisps amounted to 998 µg/kg of the product, however, the values ranged from 352 to 3647 µg/kg depending on crisps type. In more than 70% of samples tested the acrylamide content did not exceed 1000 µg/kg of the product; in seven samples it was below 500 µg/kg, and in ten samples ranged from 500 to 1000 µg/kg of the product (Fig. 1). Only two (slightly above 8%) of tested samples contained acrylamide in the quantity exceeding 3000 µg/kg of the product. Similar results were obtained in other countries [1, 7, 15].
In tested samples of French fries the mean content of acrylamide was lower than in crisps samples and amounted to 337 µg/kg of the product and it ranged from 88 to 799 µg/kg of the product (Fig. 2). In most (55.6%) tested French fries the acrylamide content ranged from 200 to 400 µg/kg of the product and in approx. 17% it ranged from 400 to 600 µg/kg of the product, and in two samples (11%) the determined acrylamide content exceeded 600 µg/kg
H. Mojska, I. Gielecińska, L. Szponar
�47Nr 1
of product. Slightly lower acrylamide content in French fries, however in individual product categories very similar to our results, was found out in Austria [9] and in the Netherlands [7]. The acrylamide content in French fries in Sweden [15] was higher than that found out in Poland and ranged from 300 to 1100 µg/kg of the product. Higher acrylamide content values were also obtained in Canada [1] with the values ranging from 200 µg/kg to even 1900 µg/kg of the product.
Due to potentially harmful influence of acrylamide it is important to continue research on its content in other foodstuffs. In order to assess health hazards connected with the presence of acrylamide in food it is necessary to estimate the intake of acrylamide from diet, taking into consideration representative data about food consumption and the results of acrylamide content in foods.
Fig. 1 Acrylamide content in potato crisps, randomly selected from Polish stores in 2004 (n=24)
Fig. 2 Acrylamide content in French fries, randomly selected from Polish restaurants in 2005 (n=18)
�48 Nr 1
CONCLUSIONS
The mean acrylamide level in potato crisps amounted to 998 µg/kg (352 – 3647 µg/kg) but only two samples contain acrylamide in very high quantity, exceeding 3000 µg/kg. Acry-lamide content in fried French fries was about three times lower than in potato crisps and amounted to 337 µg/kg. Our results were similar to the results obtained by researchers from other European countries. Due to potentially disadvantageous influence of acrylamide on hu-man health it is important to assess health hazards connected with intake such compound from diet.
H . M o j s k a , I . G i e l e c i ń s k a , L . S z p o n a r
ACRYLAMIDE CONTENT IN HEAT–TREATED CARBOHYDRATE–RICH FOODS IN POLAND
Summary
The objective of the study was to determine the content of acrylamide in randomly selected samples of potato crisps and French fries using GC/MS/MS. The mean content of acrylamide in tested crisps amounted to 998 μg/kg (range from 352 to 3647 μg/kg) and was almost three times higher than in French fries - 337 μg/kg (range from 88 to 799 μg/kg). Differences (even ten times) in the level of acrylamide in individual product samples, testifying the impact of raw materials and technological process running conditions on the content of acrylamide in the final product. The results of our study were close to those obtained in other countries.
H . M o j s k a , I . G i e l e c i ń s k a , L . S z p o n a r
ZAWARTOŚĆ AKRYLOAMIDU W PRODUKTACH WYSOKOWĘGLOWODANOWYCH W POLSCE
Streszczenie
Celem badań było oznaczenie zawartości akryloamidu w losowo pobranych próbkach chipsów i frytek ziemniaczanych metodą GC/MS/MS. Przeciętna zawartość akryloamidu w badanych chipsach wynosiła 998 μg/kg (zakres 352 – 3647 μg/kg) i była około trzykrotnie wyższa niż we frytkach - 337 μg/kg (zakres 88 – 799 μg/kg). Stwierdzono znaczne różnice (nawet dziesięciokrotne) w poziomie akry-loamidu w poszczególnych próbkach produktów, świadczące o wpływie surowców i warunków pro-wadzenia procesu technologicznego na zawartość badanego związku w produkcie finalnym. Wyniki naszych badań były zbliżone do uzyskiwanych w innych krajach.
REFERENCES
1. Becalski A., Lau B.P.-Y., Lewis D., Seaman S.W.: Acrylamide in foods: occurrence sources and mod-eling. J. Agric. Food Chem., 2003, 51, 802–808.
2. Bull R.J., Robinson M., Laurie R.D., Stoner G.D., Greisiger E., Meier J.R.J., Stober J.: Carcino-genic effects of acrylamide in Sencar and A/J mice. Cancer Res., 1984, 44, 107-111.
H. Mojska, I. Gielecińska, L. Szponar
�4�Nr 1
3. Castle L.: Determination of acrylamide monomer in mushrooms grown on polyacrylamide gel. J. Agric. Food Chem., 1993, 41, 1261-1263.
4. Endo H., Kittur S., Sabri M.I.: Acrylamide alters neurofilament protein gene expression in rat brain. Neurochem. Res., 1994, 19, 815-820.
5. Friedman M.A., Duak L.H., Stedham M.A.: A lifetime oncogenicity study in rats with acrylamide. Fundam. Appl. Toxicol. 1995, 27, 95-105.
6. He F.S., Zhang S.L., Wang H.L., Li G., Zhang Z.M., Li F.L., Dong X.M., Hu F.: Neurological and electroneuromyographic assessment of the adverse effects of acrylamide on occupationally exposed workers. Scand. J. Work Environ. Health, 1989, 15,125-129.
7. Konings E.J.M., Baars A.J., van Klaveren J.D., Spanjer M.C., Rensen P.M., Hiemstra M., van Kooij J.A., Peters P.W.J.: Acrylamide exposure from foods of the Dutch population and an assessment of the consequent risk. Food Chem. Toxicol., 2003, 41, 1569-1579.
8. Miller M.S., Spencer P.S.: The mechanisms of acrylamide axonopathy. Annu. Rev. Pharmacol. Toxi-col., 1985, 25, 643-666.
9. Murkovic M.: Acrylamide in Austrian foods. J. Biochem. Biophys. Methods, 2004, 61, 161-167.10. Stadler R.H., Scholz G.: Acrylamide: An update on current knowledge in analysis, levels in food,
mechanisms of formation, and potential strategies of control. Nutr. Rev. 2004, 62, 449-467.11. Scientific Committee on Food: Opinion on new finding regarding the presence of acrylamide in
food. SCF/CS/CNTM/CONT/4 Final. 3 July 2002. Brussels, Belgium http://europa.eu.int/comm/food/fs/sc/scf/out131_en.pdf
12. Shelby M.D., Cain K.T., Cornett C.V., Generoso W.M.: Acrylamide: induction of heritable transloca-tions in male mice. Environ. Mutagen. 1987, 9, 363-368.
13. Sickles D.W., Stone J.D., Friedman M.A.: Fast axonal transport: A site of acrylamide neurotoxicity? Neurotoxicology, 2002, 23, 223-251.
14. SNFA. Swedish National Food Administration. Information about acrylamide in food. http://www.slv.se/engdefault.asp
15. Svenson K., Abramsson L., Becker W., Glynn A., Hellenäs K.-E., Lind Y., Rosén J.: Dietary intake of acrylamide in Sweden. Food Chem. Toxicol., 2003, 41,1581-1586.
16. Taeymans D. and Wood J.: A review of acrylamide: An industry perspective on research, analysis, formation, and control. Critic. Rev. Food Sci. Nutr., 2004, 44, 323-347.
17. Takere E., Rydberg P., Karlsson P., Eriksson S., Tornqvist M.: Analysis of acrylamide, a carcinogen formed in heated foodstuffs. J. Agric. Food Chem., 2002, 50, 4998-5006.
Akryloamid w produktach wysokowęglowodanowych
ANDRZEJ TARKOWSKI, MAGDALENA KOWALCZYK
ZAWARTOŚĆ TŁUSZCZU I WYBRANYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH W CZEKOLADACH
FAT AND FATTY ACIDS CHOSEN IN CHOCOLATES CONTENT
Instytut Żywienia ZwierzątAkademia Rolnicza w Lublinie20-934 Lublin, Akademicka 13
Zawartość tłuszczu surowego i kwasów tłuszczowych była zróżnicowana w gru-pach czekolad bez dodatków, z dodatkami oraz z nadzieniem. Najniższą zawartoś-cią kwasów tłuszczowych nasyconych, szczególnie kwasu stearynowego charakte-ryzowały się czekolady z nadzieniem. Czekolady z nadzieniem oraz z dodatkami w porównaniu z grupą bez dodatków wyróżniały się wyższą zawartością kwasu oleinowego i linolowego.
Spożycie słodyczy w naszym kraju, staje się istotnym problemem żywieniowym, zwłasz-cza wśród młodzieży i dzieci. Na rynku spotyka się wyjątkowo duży asortyment tych pro-duktów.
Zawartość tłuszczu i kwasów tłuszczowych w komponentach i półproduktach stosowa-nych do wyrobu czekolad decydują o ich jakości i wartości odżywczej.
Zawartość tłuszczu w czekoladach jest dość zróżnicowana od 14 do 35% w czekoladach mlecznych do ponad 40% z nadzieniem [2].
Suma kwasów nasyconych w tłuszczu czekolad mlecznych bez dodatków jest mniej zróż-nicowana, gdyż wynosi od 56 do 58% w porównaniu z czekoladami z nadzieniem, w których stwierdzono zmienność od 43 do 89% [5, 8]. Podobnie suma kwasów jednonienasyconych w czekoladach z nadzieniem według wyżej wymienionych autorów charakteryzowała się wy-soką zmiennością od 17 do 54%. Zawartość kwasów wielonienasyconych w zależności od rodzaju czekolady była zróżnicowana w przedziale od 2 do 8% [4].
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �51-�56
�52 Nr 1
Celem przeprowadzonych badań było określenie zawartości tłuszczu surowego i wybra-nych kwasów tłuszczowych w dostępnych na rynku krajowym czekoladach bez dodatków, z dodatkami oraz z nadzieniem.
MATERIAŁ I METODY
Zawartość tłuszczu i kwasów tłuszczowych oznaczono w 14 czekoladach mlecznych podzielonych losowo na trzy grupy. Grupę bez dodatków reprezentowały następujące czekolady: deserowa, gorzka, mleczna, biała i mleczna bez cukru. Grupę z dodatkami stanowiły czekolady z bakaliami, winogrono-wo-owocowa, z rodzynkami i orzechami laskowymi. Kolejną grupę stanowiły czekolady z nadzieniem truskawkowym, kokosowym, toffi, mlecznym i orzechowym.
Zawartość tłuszczu surowego oznaczono w automatycznym aparacie Soxhleta firmy Velp. Zawar-tość kwasów tłuszczowych oznaczono metodą chromatografii gazowej według procedury podanej przez Rotenberga i Andersona, [7]. Oznaczenie przeprowadzono na chromatografie gazowym INCO 505 m z integratorem TZ 4620. Do analizy porównawczej wybrano następujące kwasy tłuszczowe: palmitynowy (C16:0), stearynowy (C18:0), palmitooleinowy (C16:1), oleinowy (C18:1), linolowy (C18:2), determi-nujące w największym stopniu jakość tłuszczu czekolad.
WYNIKI
Zawartość tłuszczu surowego i wybranych kwasów tłuszczowych w czekoladach bez do-datków przedstawiono w tabeli I.
Tabela I. Zawartość tłuszczu surowego i wybranych kwasów tłuszczowych w czekoladach bez do-datków (%)
Crude fat and chosen fatty acids content in chocolates without supplements (%)
Biała 25,74 62,71 27,29 33,49 0,55 33,09 2,72Mleczna bez
cukru 34,30 63,48 28,08 33,04 0,54 33,52 2,53
Średnio 28,93 62,10 26,38 33,97 0,54 33,81 2,82
Zawartość tłuszczu w tej grupie czekolad była dość zróżnicowana przyjmując wysokie wartości od 29% w czekoladzie mlecznej do 34,3% w czekoladzie mlecznej bez cukru. Suma kwasów tłuszczowych nasyconych w poszczególnych czekoladach była dość zbliżona i wyso-ka (powyżej 60%). Podobny stopień zróżnicowania stwierdzono w odniesieniu do zawartości kwasu palmitynowego i stearynowego, którego poziom w czekoladzie deserowej i gorzkiej przekroczył 35%.
A. Tarkowski, A. M. Kowalczyk
�5�Nr 1
W grupie kwasów tłuszczowych nienasyconych stwierdzono stosunkowo niewielką zmienność w zawartości kwasu oleinowego, a dość dużą i dużą kwasu linolowego i palmito-oleinowego.
Zawartość tłuszczu surowego i wybranych kwasów tłuszczowych w czekoladach z na-dzieniem przedstawiono w tabeli II.
Zawartość tłuszczu w czekoladach tej grupy była, podobnie jak w czekoladach bez do-datków, zmienna i wysoka osiągając średnią wartość 31,8%. Najwyższą zawartością charak-teryzowały się czekolady z nadzienien kokosowym (38,4%), i orzechowym (35,8%). Suma kwasów tłuszczowych nasyconych była zróżnicowana od wartości 46,3% w czekoladzie z nadzieniem orzechowym do 62,5% z nadzieniem mlecznym. Podobnego stopnia różnice stwierdzono w zawartości kwasu palmitynowego i stearynowego. Porównując poziom tych kwasów tłuszczowych w czekoladach nadziewanych i czekoladach bez dodatków, stwierdzo-no nieco wyższą zawartość kwasu palmitynowego (30,1%) i znacznie niższą kwasu steary-nowego (19,6%). Zawartość kwasu oleinowego była wysoka i zróżnicowana w przedziale od 32,6% w czekoladzie z nadzieniem mlecznym do 44,7% z orzechowym. Zawartość kwasu linolowego była w większym stopniu zróżnicowana od 3,36 do 8,57%.
Tabela III. Zawartość tłuszczu surowego i wybranych kwasów tłuszczowych w czekoladach z dodat-kami (%)
Crude fat and chosen fatty acids content in chocolates with supplements (%)
Zawartość tłuszczu i kwasów tłuszczowych w czekoladach
�54 Nr 1
Czekolady z dodatkami charakteryzowały się dość wyrównaną i najniższą (średnio 22,7%) zawartością tłuszczu (Tabela III). Suma kwasów tłuszczowych nasyconych podobnie jak w grupie czekolad z nadzieniem, była zróżnicowana w przedziale od 48,1% z dodatkiem orzechowym do 62,9% z rodzynkowym. W grupie kwasów tłuszczowych nasyconych więk-szą zmiennością charakteryzowała się zawartość kwasu stearynowego (od 23,1% w czeko-ladach dodatkiem orzechowym do 36,1% z dodatkiem winogronowo-orzechowym). Poziom kwasu linolowego był zróżnicowany od 2,4% w czekoladzie z dodatkiem rodzynkowym po-przez 5,1% z orzechowym, do zawartości najwyższej, 6,7% w czekoladzie z bakaliami.
DYSKUSJA
Generalnie zawartość tłuszczu surowego w badanych grupach czekolad była dość zróżni-cowana. Najwyższą zawartością tłuszczu charakteryzowały się czekolady z nadzieniem i bez dodatków. Suma kwasów tłuszczowych nasyconych była najbardziej zróżnicowana w grupie czekolad z nadzieniem i z dodatkami. Najwyższą, średnio 62,1% i jednocześnie dość podobną sumę kwasów nasyconych stwierdzono w grupie czekolad bez dodatków
Zawartość tłuszczu w badanych grupach czekolad odbiegała i była wyższa o około 14% od rezultatów badań innych autorów [2, 4]. Różnice między wynikami własnymi i innych autorów mogły wiązać się z zastosowaniem różnych metod oznaczania tego składnika.
Zawartość kwasów tłuszczowych i ich zmienność zależna była od rodzaju czekolad. W czekoladach bez dodatków dużej zawartości tłuszczu towarzyszyła wysoka i wyrównana suma kwasów tłuszczowych nasyconych. Czekolady z nadzieniem i dodatkami w porównaniu z grupą bez dodatków charakteryzowały się niższa sumą kwasów tłuszczowych nasyconych, lecz większym ich zróżnicowaniem między poszczególnymi ich przedstawicielami. Czeko-lady z dodatkiem rodzynkowym i winogronowo-orzechowym pomimo stosunkowo niskiej zawartości (średnio, 22,3%) tłuszczu charakteryzowały się wysoką (62,1%) sumą kwasów tłuszczowych nasyconych.
Wysoki i zmienny udział nasyconych kwasów tłuszczowych w czekoladach z dodatkami wiąże się z zawartością w nich tłuszczu kakaowego i mlecznego, które są bogatym źródłem tych kwasów [1, 3].
Zawartość i zmienność kwasów palmitynowego i stearynowego determinujących sumę kwa-sów tłuszczowych nasyconych była zróżnicowana w badanych czekoladach. Szczególnie duże różnice w zawartości i zmienności kwasu stearynowego stwierdzono w grupie czekolad z na-dzieniem i z dodatkami. Średnia zawartość kwasu stearynowego w czekoladach z nadzieniem, w porównaniu z czekoladami bez dodatków oraz z dodatkami była około 1,5-krotnie niższa.
Różnice te są prawdopodobnie wynikiem tego, że czekolady pełne bez dodatków zawiera-ją stosunkowo stały skład surowcowy i w związku z tym mniejsze zróżnicowanie zawartości poszczególnych kwasów tłuszczowych [4, 6, 8].
Spośród badanych kwasów tłuszczowych nienasyconych, najbardziej wyrównaną zawartoś-cią kwasu oleinowego i linolowego charakteryzowały się czekolady z grupy bez dodatków.
W pozostałych grupach zależnie od rodzaju czekolady zawartość tych kwasów była zróżnicowana. Ogólnie w czekoladach z dodatkiem orzechów lub nadzieniem orzechowym stwierdzono wysoką zawartość kwasu oleinowego jak również linolowego. Wynika to z fak-tu, że orzechy włoskie laskowe, czy tez pistacjowe zawierają w wyekstrahowanym tłuszczu
A. Tarkowski, A. M. Kowalczyk
�55Nr 1
duże ilości kwasów tłuszczowych jedno- i wielonienasyconych a tylko do 20% kwasów tłusz-czowych nasyconych [1, 9].
WNIOSKI
Zawartość tłuszczu surowego i poszczególnych kwasów tłuszczowych była zróżnicowana i zależna od rodzaju czekolady. Najwyższą zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych charakteryzowały się czekolady bez dodatków. Czekolady z nadzieniem orzechowym lub do-datkiem orzechów charakteryzowały się najwyższą zawartością kwasu oleinowego i wysoką kwasu linolowego.
Zawartość tłuszczu i poszczególnych kwasów tłuszczowych oraz ich wzajemne proporcje w czekoladach powinno stanowić jedno z kryteriów oceny ich wartości odżywczej a uzyskane dane należy stale aktualizować.
A . Ta r k o w s k i A . M . K o w a l c z y k
ZAWARTOŚĆ TŁUSZCZU I WYBRANYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH W CZEKOLADACH
Streszczenie
Celem prezentowanych badań było porównanie zawartości tłuszczu surowego i wybranych kwa-sów tłuszczowych w czekoladach dostępnych na rynku krajowym. Do badań nad zawartością tłuszczu i kwasów tłuszczowych w czekoladach mlecznych użyto 14 czekolad podzielonych na 3 grupy - bez dodatków, z dodatkami oraz z nadzieniem. Zawartość tłuszczu surowego oznaczono w automatycznym aparacie Soxhleta. Zawartość kwasów nasyconych i nienasyconych oznaczono metodą chromatografii gazowej. Najwyższą zawartość tłuszczu stwierdzono w czekoladach z nadzieniem (31,8%) i bez dodat-ków (28,9%). Suma kwasów tłuszczowych nasyconych była najwyższa (62,1%) oraz mało zróżnico-wana w czekoladach bez dodatków. Wśród nasyconych i nienasyconych kwasów, zależnie od rodzaju czekolady dominowały kwasy, palmitynowy, stearynowy oleinowy i linolowy. Dodatek orzechów do czekolad miał wpływ na wysoką zawartość w nich kwasów oleinowego i linolowego.
A . Ta r k o w s k i A . M . K o w a l c z y k
FAT AND FATTY ACIDS CHOSEN IN CHOCOLATES CONTENT
Summary
The objective of present work was to comparison of fat and chosen fatty acid in chocolates with, approachable on national market. In the investigations on fat and fatty acids content in the milk choco-lates, there were used 14 chocolates, divided into 3 groups either without, with supplements and stuffing. Crude fat content in the chocolates was determined on Soxhlet automatic apparatus. The saturated ad unsaturated acids content was determined using gas chromatographic method. Content of fat and fatty acids in chocolates were differentiation. The highest crude fat content was finding in chocolates with stuffing (31,8%) and without supplements (28,9%). The sum of saturated fatty acids content in fat above (62%) was highest and low differentiation in the chocolates without supplements. Among of saturated
Zawartość tłuszczu i kwasów tłuszczowych w czekoladach
�56 Nr 1
and unsaturated fatty acids depended from kind of chocolates dominated, palmitic, stearic, oleic and, linoleic acids. Supplements of nut in chocolates had on influence of high oleic and linoleic level
PIŚMIENNICTWO
1. Balas J.: Zagrożenia płynące ze spożywania niektórych produktów typu ”fast food”. Nowa Med., 1998, 40, 21-22.
2. Baryłko-Pikielna N., Jacórzyński B., Mielniczuk E., Pawlicka M., Daniewski M., Kostyra E.: Dzien-ne spożycie izomerów trans w polskiej racji pokarmowej. Żyw. Człow. Metab., 1998, 25, 1, 28-46.
3. Cichon R., Kozikowski W.: Tłuszcz mlekowy w żywieniu człowieka. Nowa Med., 1997, 4, 9, 11-16.
4. Daniewski M,. Mielniczuk E., Jacórzyńska B., Pawlicka M., Balas J., Filipek A., Górnicka M.: Kwa-sy tłuszczowe w czekoladach i wyrobach czekoladowych. Roczn. PZH, 1999, 50, 4, 369-383.
5. Daniewski M., Mielniczuk E., Jacórzyńska B., Pawlicka M., Balas J., Filipek A., Gornicka M.: Kwa-sy tłuszczowe w produktach cukierniczych. Roczn. PZH, 2000, 4, 361-377.
6. Gasparska R.: Półprodukty z ziarna kakaowego. Przegl. Piek. Cukr., 2000, 48, 5, 48-49.7. Rotenberg S., Anderson J.: The effect of dietary citrus pectin on fatty acid balance and fatty acid
content of liver and small intestine in rats. Acta Agric. Scand.,1980, 30, 8-12.8. Świętochowski C.: Nowoczesny sposób nadzoru nad prawidłowością produkcji w przemyśle czeko-
ladziarskim. Cz.I. 2000, Przegl. Piek. Cukr., 2000, 43, 10, 29-31. 9. Wills J.: Biblia żywności i żywienia. Wydawnictwo Amber, Warszawa 1999.
W pracy przedstawiono opinie respondentów na temat wyniki świadczenia usług gastronomicznych w turystyce wiejskiej oraz zakresu korzystania z tych usług przez turystów. Badania przeprowadzono wśród osób prowadzących działalność turystyczną na wsi oraz wśród turystów wypoczywających w ich gospodarstwach na terenie województwa lubuskiego.
Key words: the rural tourism, gastronomy services, tourists’ opinion of these servicesSłowa kluczowe: turystyka wiejska, usługi gastronomiczne, opinia o usługach gastronomicz-
nych
INTRODUCTION
The basic service of rural tourism, except accommodation, is feeding or possibility for individual meals preparation, which is often used with fresh products come from the home-stead. The range of offered gastronomy service runs on economical and facilities chances of homestead and it changes when the tourists talk about their need.
In the rural tourism all forms of feeding, which are offered to the tourists can be shared into three groups:- full feeding - all day range meals (breakfast, dinner and supper),- incomplete feeding - the range of one or two meals daily (dinner or breakfast and dinner),- individual feeding - it provides tourists suitable equipped kitchen to prepare individual meals, often with the possibility of buying products , which come from the homestead and can be used in daily feeding [6, 7].
Preparing and serving the dishes to tourists give the possibility of enlargement the serv-ices, which are given from the homestead, and give the chance of making the bigger profits [4]. The advantage of meals which are prepared in the homesteads is that they are prepared
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �57-�62
�58 Nr 1
from the natural ingredients which are only little contaminated chemicals. These are often dishes from the national kitchen, which comes to get the better knowledge about the local culture and traditions.
When we testify the tourism services, especially the feeding ones, it’s important to pro-mote the regional cuisine with the local traditions. The regional meals are extra attraction for the tourists. They can try their taste, get know the history and funny stories which are con-nected with their origin, take with them the ingredients and recipes or the finished product as a souvenir from the vacations.
MATERIALS AND METHODS
The aim of this paper is to define the range of the gastronomy offer in the homesteads situated in the rural areas in the lubuskie voivodeship and the marks of these services in the tourists’ opinion. The studies contain also the influence the gastronomy offer on the rural resting choice.
To achieve this aim we used the studies from the Organization and Economical Consumption Cathe-dral, Agricultural University in 2003-2004, which were held among the people who work in the tourism on the rural areas and among the tourists who rest in their homesteads.
The first study included 64 homesteads which testify the tourist services, especially gastronomy services on the rural areas, in the selected voivodeship. The choice of the voivodeship was caused by the rural areas attractions in this country region and the small number of the homesteads which make the gastronomy services with the allowance of using the regional dishes cuisine.
The second study included 72 tourists who used from the homesteads rest in the lubuskie voivode-ship. This study showed us, if the gastronomy offer of the homesteads, including the regional meals in the menu, has the influence for the choice of the rest in the country.
Both of the studies the questionnaires were sent by the post to the homesteads which make the tourist services and to the tourists who spend their holidays in these homesteads.
RESULTS AND DISCUSSION
In most homesteads which took part in these studies, except beds the gastronomy services were offered (78,1%). In rural tourism the gastronomy services is held in different range. Size and forms of feeding for tourists who spend their time in the homesteads depend on technical and financial possibilities, and most of all, on accommodation, especially number and size of rooms for the tourist disposition, especially kitchen, chances of its adaptation, and competing the facilities [3].
The effects of the inquiry studies showed following forms of gastronomy services in the homesteads in lubuskie voivodeship (the respondents could point more then one answer):- individual making chosen dishes by the tourist (87,5%),- using full service feeding (65,3%),- using only few meals daily: breakfast (61,2%), dinner (55,1%), late dinner (51,0%), supper (40,8%).
The results of analysis point out that most of tourists (74,4%) who have a rest in lubuskie voivodeship used the gastronomy services (both full and incomplete feeding). Similar, but not the same result had Strzembicki [5] in the polish inquiry studies in 2001 in which he showed that almost half of respondents (47,8 %) choose gastronomy services when they were in the country in lubuskie voivodeship (n=69; 1% -average for 7 studied voivodeship, n=744).
M. Woźniczko, D. Orłowski, K. Żelazna
�5�Nr 1
From these studies come off that the level of using the gastronomy services by the tour-ists was differential. During the country vacations over 40% of the respondents used the full feeding service (Figure 1). Tourists choose also incomplete feeding (29,2 %), consist of one
meal - dinner, or two meals - breakfast and dinner. It’s very convenient form of feeding for tourists who spend their leisure time actively, and who spent few time in the place of accom-modation. A few respondents used only breakfast (5,6%). Almost 17% were not interested in feeding service, probably because of the possibility of preparing meals by themselves (5,6%). The respondents had also the chance of preparing meals by themselves in the base of fresh products coming from the homesteads (1,4%). From the Strzembicki studies [5] come off that 34,8% of respondents in the lubuskie voivodeship declared using the full feeding service in the homesteads during the rest time (the average for 7 studied voivodeships, n = 744 - 41,7%). Strzembicki [5] noted also smaller (11,6%) group of tourists who choose incomplete feeding (average 15,0%). Only small percent (10,1%) people who were in the homesteads didn’t use any of the feeding service form (average 9,0%). The lowest index (1,4%) had this kind of feeding which was connected with only breakfast choice (middling 5,4%). The most believers in lubuskie voivodeship (42,0%) had the possibility of preparing dishes by themselves (mid-dling 28,9%) [5].
One of the elements which has the great influence for having the rest in lubuskie voivode-ship was the rural feeding and ecological food (Figure 1). The meals which were prepared from products come from the homesteads were marked as “very important” by the 52,8% tourists. The group, who marked the marked which were studied “not important” was only 18,1% among the whole number of respondents.
The results of studies point out that most of people who give also the accommodation (62,5%) give the tourists also the possibility of choosing what they would eat (diet - 60,4%,
16,7%
5,6%
41,7%
29,2%
5,6%
1,4%
0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0%
% answers
without feeding
breakfast only
full service feeding
incomplete feeding
individual making meals
individual making meals on the base ofhomesteads products
Origin: own studies
Fig. 1. The range of using the gastronomy services by the tourists during the time they spend in the homesteads in lubuskie voivodeship (n=72)
Usługi gastronomiczne w turystyce wiejskiej
�60 Nr 1
vegetarian - 54,2%). Almost half of the homesteads owners who offered the gastronomy serv-ices, offered also the regional cuisine (45,8%).
There dominated flour and cereal dishes as: kluchy na łachu or parowce (dumplings made of yeast dough, steamed and served with meat), pierogi ruskie (pies with potatoes, onions and cottage), potatoes dumplings (served together with meat or as a separate dish), ex. kulanki (made of grated raw potatoes and without flour, served together with meat or as an ingredient of a soup made of water left once dumplings are cooked, and milk), szkaplarki (with rye- or wheat-flour and eggs, served with cabbage and seasoned with butter, pork fat or oil) or sza-gówki (made of boiled potatoes, flour and curd cheese, and sliced crosswise).
The most popular soups in the homesteads in lubuskie voivodeship are: cabbage soup called parzybroda, the potato soup called ślepe ryby, czernina (bloody soup). They served a starter by the name of galart (trzęsionka). It is made of pig’s knuckles cooked with vegetables. Cooked meat and vegetables are finelly cut, immersed in a solution and left to solidify; then this jelly is served with vinegar or lemon juice.
Lubuska cuisine is closely connected from Wielkopolska’s cuisine, from here difficulty to distinguish her specific. According to Kołłajtis-Dołowy [2] this region is characterized by dishes like: polewki (soup), bryje (mush) from millet, oat, from leguminous, cereals and pota-toes prepared in many ways (in soups, in skin left on, boiled, or grated, buttered with speck or added milk or cream, sometimes with smoked sausages, meat, potatoes with cabbage, potato bread, many kinds of potato noodles with rye or wheat flour, sweet potato pats with cream or a little bit salty), flour dishes - especially rye, wheat, and flour soup (nawarka).
In these regions which were studied often offered dishes become the homesteads card, which make them different from the others. Gąsiorowski [1] said that regional products have a lot of respect and wide range of people who buy them, because they are high quality and natural. The original regional dish can caused that especially for it more and more tourists will come because their friends have told them about it.
Table I. The mark of the elements which had an influence for choosing the tourist offer in the coun-try in the tourists’ opinion (%)
average value 3,6 3,3Origin: own studies*The 5 points scale where: 1-„not important element at all”, 2-„not important element”, 3-„neutral element”, 4-„im-portant element”, 5-„very important element”.
But, these studies which were held lastly pointed out that chosen country vacations be-cause of having regional dishes in feeding offer in lubuskie voivodeship was a neutral element
M. Woźniczko, D. Orłowski, K. Żelazna
�61Nr 1
in tourists opinion, in case of its average mark (table I). This group for which this element was very important was 40,3% of the respondents. But in the same region there were a lot of respondents who said that this element wasn’t important at all (26,4%) or neutral (18,1%).
Generally low opinion of the second element which had influence for the choice of the country tourist offer can come off the other, more important elements, like: non polluted en-vironment, lower then in other kinds of tourism prices of accommodation, chance for resting with whole family. Probably tourists who, during the stay in the countryside, would taste the regional dishes, in different way will mark this element in repeated studies. Low mark of this element can be caused by too less spread of history and traditions of preparing regional dishes and giving the tourist recipes this cuisine and of course serving traditional dishes too often.
Furthermore in this studied region the homesteads owners in a small level had additional services as learning how to cook local dishes and getting knowledge about regional cuisine recipes (10,3%).
Gastronomy services which were held in the resthouses in the countryside were high marked (70,2%) by the tourist in the studied voivodeship. Well marks gave 22,8% of the respondents. A few respondents valued the feeding on the middling level (7,0%). None of tourists said the feeding was bad or very bad.
CONCLUSIONS
The studies pointed out:1. Meals prepared with fresh products and these one which comes from the homesteads
(rural and ecological food) are one of the elements caused much interests in feeding offer as a important element in general rural tourist offer, that is why the own products should be used to prepare regional meals, the same as diet and vegetarian ones.
2. The important ruff of the studied homesteads which offered tourist service was allowance of the regional meals in the proposal menu what made the feeding offer more attractive.
3. The regional meals which were made in the traditional ways were very important aspect of the regional culture, but they are too less propagated among tourists as learning how to prepare meals with the regional recipes and local traditions.
4. Gastronomy services in homesteads were high marked by the tourists in the lubuskie voivodeship. It comes off the fact, that food from the homesteads which is used to prepare meals is higher quality, low level of transformation and natural taste and smell. In the feeding offer the original regional dishes and special meals are available.
M . Wo ź n i c z k o , D . O r ł o w s k i , K . Ż e l a z n a
CATERING AND GASTRONOMY SERVICES IN THE RURAL TOURISM: THE CASE OF LUBUSKIE VOIVODESHIP
Summary
In this paper we showed the results of studies about gastronomy services in the rural tourism and the range of this services using about which the respondents talked. The studies also took the feeding
Usługi gastronomiczne w turystyce wiejskiej
�62 Nr 1
offer (rural dishes and regional feeding) influence for the choosing the rest offer in the countryside. In the studies took part people who live in the countryside and have homesteads and of course tourist rest in their homesteads.
M . Wo ź n i c z k o , D . O r ł o w s k i , K . Ż e l a z n a
USŁUGI GASTRONOMICZNE W TURYSTYCE WIEJSKIEJ NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO
Streszczenie
W pracy przedstawiono wyniki badań ankietowych dotyczących świadczenia usług gastronomicz-nych w turystyce wiejskiej, zakresu korzystania z tych usług przez turystów oraz ich oceny w opinii respondentów. Badania obejmowały także wpływ oferty żywieniowej (wiejskie wyżywienie i żywność regionalna oraz potrawy regionalne) na wybór wypoczynku na wsi. Badania przeprowadzono wśród osób prowadzących działalność turystyczną na wsi oraz wśród turystów wypoczywających w ich go-spodarstwach na terenie województwa lubuskiego.
REFERENCES
1. Gąsiorowski M.: Republic of local, traditional and regional products, in Republic of traditional prod-ucts, nr 4 Areas, people, products, Vinaver K., Jasiński J., Wyd. Podróżnik, Białystok-Paryż, 2004, pp. 51-63, (in Polish).
2. Kołłajtis-Dołowy A.: Regional and old polish menus, in Agritourism, Świetlikowska U. (red.), FAPA, Warsaw, 2002 pp. 413-416, (in Polish).
3. Kołłajtis-Dołowy A.: Planning rules and realisations in feeding, in Agritourism, Świetlikowska U. (red.), FAPA, Warsaw, 2002, pp. 401-407, (in Polish).
4. Mikuta B., Żelazna K:, Organisation of rural tourism in the countryside, Wyd. Format-AB, Warsaw, 2004, pp. 224, (in Polish).
5. Strzembicki L.: Different purchasers behaviours on the regional tourist markets, in Rural tourism as a chance of rural areas development. The Regional Reccomendation Center of Agriculture Develope-ment and Rural Areas (Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich), Poświętne 2002, pp. 16, 25-26, (in Polish).
6. Woźniczko M., Mikuta B.: The comparative analisys of tourists feeding in homesteads, The Science Books AR im. H. Kołłątaja, Krakow, 2003, 90, pp. 261-270, (in Polish; English abstrakt).
7. Woźniczko M.: The homesteads service offer which have the tourist services in the country, in The consumer and marketing, Łaguna M., Rudzewicz A. (red.), Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsz-tyn 2004, s. 323-333, (in Polish; English abstrakt).
M. Woźniczko, D. Orłowski, K. Żelazna
MARLENA PIEKUT, JUSTYNA ZWIERZYK
ZASPOKOJENIE POTRZEB ŻYWIENIOWYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH REPREZENTUJĄCYCH RÓŻNE FAZY CYKLU
ROZWOJU RODZINY
FULFILLING NUTRITION NEEDS IN HOUSEHOLDS IN THE CONTEXT OF FAMILY EVOLUTION PROCESS
Katedra Organizacji i Ekonomiki KonsumpcjiSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Przeprowadzona analiza dotyczy realizacji norm i zaleceń żywieniowych w pol-skich gospodarstwach domowych. Jak wykazują wyniki analiz danych z badań bu-dżetów gospodarstw domowych, zaspokojenie potrzeb na energię oraz wybrane składniki pokarmowe w żywieniu różnicuje się w zależności od reprezentowanej przez gospodarstwo domowe fazy cyklu życia rodziny.
Słowa kluczowe: faza cyklu rozwoju rodziny, składniki żywnościKey words: family evolution stages, food ingredients
WSTĘP
Faza cyklu rozwoju rodziny jest ważnym czynnikiem warunkującym poziom i struk-turę spożycia. Kategoria ta obejmuje determinanty o charakterze demograficznym (liczba osób w gospodarstwie, wiek członków), jak i ekonomicznym (aktywność zawodowa, relacje między liczbą pracujących i pozostających na utrzymaniu). Faza cyklu rozwoju rodziny jest więc zmienną syntetyzującą wiele determinant konsumpcji. Jak kształtuje się zatem spożycie składników pokarmowych w poszczególnych etapach rozwojowych rodziny?
MATERIAŁ I METODY
Materiał źródłowy stanowiły budżety gospodarstw domowych GUS za 2003 rok. Wartość odżywczą żywienia gospodarstw domowych ustalono na podstawie „Tabel wartości odżywczej produktów spo-żywczych” [2]. Uzyskane dane o ilościach składników pożywienia wyrażono w przeliczeniu na jedną osobę, na jeden dzień. Można się spodziewać, że wyniki te będą różniły się od uzyskanych innymi metodami, ponieważ Główny Urząd Statystyczny rejestruje nabywaną ilość żywności, a nie jej spoży-
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �6�-�70
�64 Nr 1
cie. Badanie przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia wykazało, że spożycie większości produktów obliczone na podstawie budżetów gospodarstw domowych jest o kilkanaście, a nawet o kil-kadziesiąt procent wyższe niż spożycie przedstawione przez Instytut na podstawie danych z wywia-dów [3]. Uzyskane informacje nie powinny stanowić więc podstawy do wyczerpującej oceny żywienia w poszczególnych gospodarstwach domowych.
W pracy wyróżniono 6 faz rozwoju gospodarstw domowych. Do fazy I zaliczono gospodarstwa samotnych osób młodych lub małżeństw bez dzieci. Do trzech kolejnych rodziny z dziećmi: do fazy II zaliczono małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym, do III - małżeństwa z dziećmi w wieku szkol-nym, do IV - małżeństwa z młodzieżą kształcącą się. Do dwóch ostatnich faz zaliczono gospodarstwa domowe, w których dzieci usamodzielniły się i opuściły już dom rodzinny. W V fazie znalazły się sa-motne osoby lub małżeństwa starsze, aktywne zawodowo, a w VI fazie samotne osoby lub małżeństwa starsze nieaktywne zawodowo.
Żywienie osób z poszczególnych faz cyklu rozwoju rodziny porównano z normami żywienia czło-wieka opracowanymi pod redakcją Ziemlańskiego [6].
Analiza statystyczna wykonana została dzięki wykorzystaniu programu statystycznego Statistica 6.0 oraz Excel.
WYNIKI
Wskaźnik wydatków na żywność w wydatkach konsumpcyjnych ogółem często przyj-muje się jako miernik zamożności gospodarstw. Już w drugiej połowie XIX wieku Engel zaobserwował, że wraz ze wzrostem dochodów udział procentowy wydatków na żywność w wydatkach ogółem się zmniejsza, choć w wartościach bezwzględnych wydatki rosną. Zba-dano, zatem jaki odsetek wydatków ogółem w poszczególnych fazach cyklu rozwoju rodziny przeznaczany jest na żywność. W I fazie udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem był najniższy i wynosił 20,1%; w gospodarstwach tych miesięcznie wydawano na żywność około 404 zł na osobę. W II fazie 23,5% wydatków ogółem pochłaniały wydatki na żywność i kształtowały się na poziomie 518 zł. Najwyższy udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem miał miejsce w III i VI fazie, odpowiednio 27,8% oraz 27,3%; średnio miesięcznie na żywność wydawano w tych gospodarstwach odpowiednio 604 zł i 424 zł. W IV fazie rozwoju gospodarstw domowych na żywność wydawano średnio 648 zł miesięcznie, co stanowiło 26,3% wydatków ogółem. W gospodarstwach należących do V fazy wydatki na żywność wynosiły 491 zł, co oznaczało 25,6% wydatków ogółem.
Powyższa analiza ujawnia zależność między fazą życia rodziny a wydatkami na żywność. W fazach, w których nie ma dzieci, a osoby dorosłe są aktywne zawodowo zaobserwowano niższy udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. W fazach z dziećmi na utrzy-maniu najbardziej niekorzystną sytuację zaobserwowano w gospodarstwach posiadających dzieci w wieku szkolnym oraz młodzież kształcącą się (faza III i IV). Dość wysoki udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem wykazano też w gospodarstwach domowych osób starszych, nieaktywnych zawodowo (faza VI).
Różnice w wydatkach na żywność znajdują swoje odbicie w ilościowym spożyciu arty-kułów żywnościowych. W roku 2003 w gospodarstwach należących do faz I i VI spożywano po około 62 kg żywności i napojów bezalkoholowych na osobę miesięcznie, w V fazie około 56 kg na osobę miesięcznie. W rodzinach z dziećmi spożywano o wiele mniej żywności, w II i III fazie – po 46 kg na osobę, a w IV fazie około 48 kg na osobę. W celu określenia wartości odżywczej spożywanej żywności obliczono wartość energetyczną i zawartość składników
M. Piekut, J. Zwierzyk
�65Nr 1
pokarmowych w żywieniu gospodarstw domowych z uwzględnieniem podziału na fazy roz-wojowe.
W gospodarstwach domowych zaliczonych do I fazy fazie zaobserwowano wysokie spo-życie białka i tłuszczów, a niskie spożycie węglowodanów. Pokrycie dziennego zapotrzebo-wania na węglowodany kształtowało się na poziomie 70% u mężczyzn i 95% u kobiet wzglę-dem zaleceń. Na najniższym poziomie (około 90% normy) była zawartość witaminy PP oraz miedzi. Wykazano natomiast znacznie wyższą zawartość niż podano w normach i zaleceniach takich składników, jak: sód, fosfor, witamina A, witamina E, cholesterol.
W żywieniu gospodarstw domowych z dziećmi w wieku przedszkolnym (faza II) za-obserwowano u osób dorosłych zbyt wysoką zawartość białka i tłuszczów oraz zbyt niską węglowodanów (kobiety 68% zaleceń, mężczyźni 49%). Wśród składników mineralnych stosunkowo niska była zawartość miedzi, wapnia oraz potasu, natomiast wśród witamin: B1 oraz PP. W żywieniu dzieci na stosunkowo niskim poziomie był wapń, a na poziomie normy - witamina PP. Niski był także poziom błonnika pokarmowego. Przekroczenia w stosunku do norm obserwowano w przypadku sodu, fosforu, witaminy A, a także zaleceń w odniesieniu do cholesterolu w żywieniu osób dorosłych (tabela I).
W małżeństwach z dziećmi w wieku szkolnym (faza III) w żywieniu osób od 26 do 60 roku życia, wykonujących umiarkowanie ciężką pracę, była zbyt wysoka zawartość białka oraz tłuszczów, a za niska węglowodanów. Realizacja zaleceń na węglowodany wynosiła 54% u mężczyzn i 74% u kobiet. Z analizy danych wynika dość niska zawartość wapnia, mie-dzi, potasu, witamin: PP i B1 oraz błonnika pokarmowego. Natomiast poziom sodu, fosforu, witaminy A oraz cholesterolu znacznie przekraczał zalecenia. W żywieniu dwunastolatków niska w stosunku do norm była zawartość wapnia następnie miedzi oraz witaminy PP i błon-nika (tabela I).
W małżeństwach z młodzieżą kształcącą się (faza IV) w żywieniu osób od 26 do 60 lat, wykonujących umiarkowanie ciężką pracę wysoka była zawartość białka i tłuszczów a niska węglowodanów. Wykazano również nadmiar sodu, fosforu, cholesterolu. Natomiast zbyt małą zawartość wapnia, potasu, miedzi, witamin: B1 i PP oraz błonnika pokarmowego (tabela II).
W żywieniu osób starszych, aktywnych zawodowo (faza V) była zbyt wysoka zawartość białka, tłuszczów oraz energii. Poziom białka przekraczał dwukrotnie normy. Osoby repre-zentujące fazę V spożywały około dwuipółkrotnie więcej tłuszczu niż wskazują to zalecenia. Nadmierne ilości dotyczyły także sodu, fosforu i cholesterolu. Natomiast na niskim poziomie był: błonnik, wapń i miedź. Szczególnie niską zawartością wapnia odznaczało się żywienie kobiet, dzienne zapotrzebowanie było pokryte jedynie w 77% (tabela II).
W żywieniu małżeństw lub samotnych osób – starszych, nieaktywnych zawodowo (faza VI) było zbyt wysokie spożycie białka ogółem, ponad dwukrotnie większe w stosunku do norm. Odnotowano także zbyt wysokie spożycie tłuszczów; w przypadku kobiet ponad trzy-ipółkrotnie wyższe, a w przypadku mężczyzn trzykrotnie wyższe od zaleceń. Bardzo wyso-ka była zawartość sodu – ponad piętnastokrotnie więcej niż wynosi minimalna norma oraz cholesterolu – ponad ośmiokrotnie więcej niż wskazują zalecenia. Wysoka była zawartość witaminy A - ponad czteroipółkrotne przekroczenie normy u kobiet oraz ponad trzyipółkrotne u mężczyzn oraz witaminy B2 - ponad dwukrotne przekroczeniu normy u obu płci. Natomiast dość niska była zawartość miedzi, gdyż wynosiła około 90% normy. Zbyt mała także była zawartość wapnia, szczególnie dotyczyło to kobiet, u których pokrycie normy wynosiło 84% (tabela II).
Zaspokojenie potrzeb żywieniowych w gospodarstwach domowych
�66 Nr 1
Podsumowując, w żywieniu wszystkich gospodarstwach domowych zaobserwowano zbyt wysoką zawartość tłuszczów i białka. Natomiast w pierwszych czterech fazach zawartość węglowodanów była za niska. W żywieniu gospodarstw domowych zaliczonych do faz od II do VI była za niska zawartość wapnia w stosunku do norm. Szczególnie niską zawartość wap-nia obserwowano w gospodarstwach z dziećmi w wieku szkolnym i z młodzieżą kształcącą
M. Piekut, J. Zwierzyk
Tabela I. Realizacja norm i zaleceń na energię i wybrane składniki pokarmowe w żywieniu gospo-darstw domowych z uwzględnieniem faz cyklu rozwoju rodziny: I, II, III.
Percent of recommended dietary allowances and recommended intakes of energy and selec-ted nutrients in households by stages (I, II, III) of family evolution process
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych wyników badań budżetów gospodarstw domowych GUS za rok 2003, Norm żywienia człowieka [6] oraz Tabel wartości odżywczej produktów [2].
�67Nr 1
się. Pokrycie normy na wapń u dzieci wynosiło około 60% normy, u osób dorosłych od 77% w V fazie dla kobiet i 79% u obu płci w III fazie do 95% dla mężczyzn w V fazie. Jedynie w gospodarstwach domowych zaliczonych do I fazy oraz do VI fazy w przypadku mężczyzn poziom wapnia w żywieniu spełniał normy. Zaobserwowano także zbyt niską zawartość mie-
Tabela II. Realizacja norm i zaleceń na energię i wybrane składniki pokarmowe w żywieniu gospo-darstw domowych z uwzględnieniem faz cyklu rozwoju rodziny: IV, V, VI.
Percent of recommended dietary allowances and recommended intakes of energy and selec-ted nutrients in households by stages (IV, V,VI) of family evolution process
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych wyników badań budżetów gospodarstw domowych GUS za rok 2003, Norm żywienia człowieka [6] oraz Tabel wartości odżywczej produktów [2].
Zaspokojenie potrzeb żywieniowych w gospodarstwach domowych
�68 Nr 1
dzi w gospodarstwach domowych zaliczonych do II, III i IV fazy. Pokrycie normy u dzieci wynosiło 92% w przypadku dwunastolatków i 95% u siedemnastolatków (tabela I i II).
DYSKUSJA WYNIKÓW
Dane Instytutu Żywności i Żywienia [5] oparte na badaniach indywidualnych osób w go-spodarstwach domowych wskazują również na wysoki poziom białka w żywieniu. Nadmier-ną ilością białka w 2001 roku charakteryzowały się racje pokarmowe 87% chłopców i męż-czyzn oraz 71% dziewcząt i kobiet. Z drugiej zaś strony wskazano na niską zawartość białka, szczególnie w żywieniu dziewcząt powyżej 15 roku życia i kobiet, z których około jedna trzecia spożywała niższe ilości tego składnika w porównaniu do norm. Niską zawartość biał-ka w żywieniu dzieci do 9 roku życia odnotowywano tylko w pojedynczych przypadkach.
W gospodarstwach domowych zaliczonych do fazy I, II, III i IV zaobserwowano zbyt niską zawartość węglowodanów, co znajduje potwierdzenie także w wynikach Instytutu Żywności i Żywienia. Niski poziom tego składnika w 2001 roku, stwierdzono w żywieniu dziewcząt powyżej 6 roku życia, kobiet dorosłych, chłopców od 10 do 18 lat i mężczyzn w wieku pode-szłym. Jednocześnie wykazano niski odsetek energii z węglowodanów, zwłaszcza w żywieniu chłopców powyżej 15 roku życia i dorosłych mężczyzn, u których nie przekraczał 50% [5].
W żywieniu większości osób odnotowano zbyt niską zawartość błonnika. Instytut Żyw-ności i Żywienia [5] wskazuje również na niski poziom tego składnika. Niższą od zalecanych ilości, w 2001 roku stwierdzono w żywieniu dziewcząt do 12 roku życia i kobiet w wieku powyżej 25 lat, a także w dietach chłopców do 9 roku życia.
Uwagę zwraca nadmierny poziom sodu, cholesterolu i tłuszczu we wszystkich fazach rozwoju gospodarstw domowych. Takie cechy żywienia sprzyjają otyłości, nowotworom, chorobom układu krążenia, osteoporozie i cukrzycy [1]. Najmniejsze ilości tych składników znajdują się w żywieniu małżeństw z dziećmi w wieku przedszkolnym. Na wysokie spożycie tłuszczu, cholesterolu i sodu w stosunku do zaleceń wskazują także Szponar i wsp. [5].
Zawartość wapnia w większości analizowanych diet była zbyt niska. Na podstawie badań In-stytutu Żywności i Żywienia [5] stwierdzono również niską zawartość tego składnika w stosunku do normy na poziomie bezpiecznym. Na najbardziej niekorzystną sytuację wskazano w żywieniu grupy dziewcząt w wieku od 10 do 12 lat oraz grupy kobiet w wieku od 19 do 25 lat.
W żywieniu wszystkich gospodarstw domowych niezależnie od fazy rozwoju rodziny ob-serwowano zbyt niską zawartość miedzi. Według analiz z 2001 roku [5] w żywieniu żadnej z grup wiekowych nie została zrealizowana norma na poziomie bezpiecznym, a szczegól-nie niekorzystna sytuacja dotyczyła żywienia dziewcząt w wieku od 7 do 9 lat oraz kobiet w wieku od 19 do 25 lat i powyżej 60 lat. W żywieniu gospodarstw domowych z dziećmi lub młodzieżą zaobserwowano także zbyt niską zawartość witaminy PP, a w przypadku osób dorosłych dodatkowo jeszcze witaminy B1. Z badań Instytutu Żywności i Żywienia wynika, że witaminy B1 i PP są deficytowymi witaminami w szczególności w żywieniu kobiet. Naj-rzadziej niedobory witaminy PP występowały w żywieniu mężczyzn w wieku od 19 do 25 lat. Zawartość tiaminy w żywieniu chłopców i mężczyzn była na poziomie bezpiecznym lub przekraczała normę. Natomiast w żywieniu kobiet dostateczną zawartość tej witaminy odno-towano tylko u dziewcząt w wieku od 7 do 15 lat. W przypadku żywienia pozostałej części populacji kobiet odnotowano zbyt niski poziom tiaminy [4,5].
M. Piekut, J. Zwierzyk
�6�Nr 1
WNIOSKI
1. W znaczącej części polskich gospodarstwach domowych spożywa się za mało: węglowo-danów, błonnika pokarmowego, wapnia, miedzi oraz witamin z grupy B.
2. Ogólnie obserwuje się zbyt wysoką zawartość w żywieniu tłuszczów, cholesterolu, sodu oraz fosforu.
3. W żywieniu gospodarstw domowych osób młodych, bezdzietnych i z małymi dziećmi obserwuje się najniższą zawartość składników pokarmowych.
4. Wysoka zawartość prawie wszystkich składników pokarmowych obserwuje się w gospo-darstwach domowych osób starszych.
M . P i e k u t , J . Z w i e r z y k
ZASPOKOJENIE POTRZEB ŻYWIENIOWYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH REPREZENTUJĄCYCH RÓŻNE FAZY CYKLU ROZWOJU RODZINY
Streszczenie
Przeprowadzona analiza dotyczy realizacji norm i zaleceń na energię i wybrane składniki pokar-mowe w żywieniu gospodarstw domowych z uwzględnieniem faz cyklu rozwoju rodziny. Opracowane dane pochodzą z indywidualnych badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny. Stwierdzono, że w znaczącej części polskich gospodarstw spożywa się za mało: węglowodanów, błonnika, witaminy B1 oraz wapnia i miedzi. Natomiast w nadmiarze spożywa się: tłuszczów, cholesterolu oraz sodu. Szczególnie niekorzystną sytuację obserwuje się w gospodar-stwach z dziećmi na utrzymaniu oraz w gospodarstwach prowadzonych przez osoby starsze.
M . P i e k u t , J . Z w i e r z y k
FULFILLING NUTRITION NEEDS IN HOUSEHOLDS IN THE CONTEXT OF FAMILY EVOLUTION PROCESS
Summary
The analysis of fulfilling nutrition needs on the stages of family evolution process has been recently carried out . It was based on GUS examining of households’ budgets.
The result was that in some households people consume not enough carbohydrate, fiber, calcium, copper and B1 vitamin. The families with children were especially endangered by low level of such ingredients. Their diets were rich in fat, cholesterol, sodium and phosphorus.
PIŚMIENNICTWO
1. Gronowska-Senger A.: Zachowania żywieniowe Polaków w świetle zaleceń FAO/WHO z 2003 roku; w: Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Eu-ropejskiej, red. Gutkowska K., Narojek L., Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2005.
Zaspokojenie potrzeb żywieniowych w gospodarstwach domowych
�70 Nr 1
2. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spo-żywczych. Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 1998.
3. Sekuła W., Szponar L., Figurska K., Ołtarzewski M., Jutrowska I.: Spożycie żywności rejestrowane w badaniach budżetów gospodarstw domowych, a spożycie ustalone metodą 24 godzinnego wy-wiadu; w: Wybrane problemy nauki o żywieniu człowieka u progu XXI wieku, red. Brzozowska A., Gutkowska K. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004.
4. Szponar L., Ołtarzewski M., Rychlik E.: Zawartość wybranych witamin i składników mineralnych w całodziennym pożywieniu Polaków. Żyw. Człow. Metab., 2002, Suplement, 114-118
5. Szponar L., Sekuła W., Rychlik E., Ołtarzewski M.,Figurska K.: Badanie indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ, Warszawa 2003.
6. Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wyd. PZWL, Warszawa 2001.
M. Piekut, J. Zwierzyk
GANNA LEVYTSKA, BARBARA KOWRYGO
ZNACZENIE USŁUG GASTRONOMICZNYCH W ŻYWIENIU LUDNOŚCI W POLSCE
THE IMPORTANCE OF FOOD SERVICES IN NUTRITION OF THE POLISH POPULATION
Katedra Organizacji i Ekonomiki KonsumpcjiWydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW
02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159ce-mail: [email protected]: dr hab. W. Laskowski
Ze względu na znaczny wzrost sektora gastronomicznego celem pracy była oce-na znaczenia tych usług w żywieniu ludności Polski. Stwierdzono, iż mimo postępu w poziomie i strukturze usług gastronomicznych przeciętna polska rodzina przezna-cza na żywienie poza domem jedynie około 5 % swoich wydatków na żywność, kilka razy mniej, niż w krajach wysokorozwiniętych.
Słowa kluczowe: sektor usług gastronomicznych, uwarunkowania rozwoju, udział usług ga-stronomicznych w żywieniu ludności.
Key words: food service sector, development conditions, share of food service in nutrition.
WSTĘP
Procesy społeczno-ekonomiczne zachodzące we współczesnym świecie, mają bez-pośredni wpływ na kształtowanie się zapotrzebowania na usługi i dobra konsumpcyjne. W ostatnim dziesięcioleciu ubiegłego stulecia oraz w pierwszych latach obecnej dekady notuje się radykalną zmianę ogólnego modelu konsumpcji, polegającą przede wszystkim na wzroście znaczenia usług, w tym usług gastronomicznych. Mając powyższe na uwadze, celem niniejszej pracy jest ocena znaczenia tych usług w żywieniu ludności Polski.
MATERIAŁ I METODYKA
Podstawę analizy stanowiły wtórne źródła empiryczne, zaczerpnięte ze statystyki ogólnej [3, 6] oraz z budżetów gospodarstw domowych z lat 2000-2004 [1]. Posłużono się również raportami IRWiK w Warszawie oraz informacjami z sieci Internet. Do oceny zebranego materiału zastosowano metodę porównawczą.
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 1, �71-�76
�72 Nr 1
WYNIKI I DYSKUSJA
U w a r u n k o w a n i a w z r o s t u z a p o t r z e b o w a n i a n a u s ł u g i ż y w i e n i a p o z a d o m e m
Wśród typowych uwarunkowań rozwoju usług gastronomicznych wyodrębnić należy czynniki makro- i mikroekonomiczne. Pierwsza grupa czynników jest związana ze strukturą gospodarki narodowej. Do drugiej grupy należą głównie dochody i wydatki gospodarstw do-mowych, w tym na żywność, a także warunki społeczne i kulturowe oraz zmiany zachodzące w stylu i organizacji życia.
U w a r u n k o w a n i a m a k r o e k o n o m i c z n ePodstawowym makroekonomicznym czynnikiem bezpośrednio wpływającym na wiel-
kość dochodów konsumentów jest produkt krajowy brutto (PKB) w przeliczeniu na osobę. W 2004 r. wskaźnik ten w Unii Europejskiej wyniósł średnio 22 400 PPS EUR/osobę i był wyższy o 13,1 % od notowanego w 2000 r. [6]. Spośród państw należących do Unii Euro-pejskiej najniższy w 2004 r. PKB/osobę odnotowano w Polsce i na Łotwie - odpowiednio 9 600 i 10 500 PPS EUR, co stanowiło około 43 % i 47 % wartości przeciętnej dla wszyst-kich krajów członkowskich. Mimo znacznych różnic należy podkreślić pozytywne tendencje. Wzrost PKB/osobę w Polsce w latach 2000-2004 był zbliżony do poziomu przeciętnego dla UE i wyniósł 15,4 %, co wskazuje na stopniowe zwiększanie zamożności polskiego społe-czeństwa. Potwierdzają to dane GUS, z których wynika, iż przeciętne miesięczne wynagro-dzenie Polaków w 2005 r. w odniesieniu do 2000 r. wzrosło prawie o 25 %.
Zwiększenie się dochodów ludności znajduje odzwierciedlenie w wartości sprzedaży dóbr konsumpcyjnych i usług, między innymi sprzedaży artykułów żywnościowych oraz usług ga-stronomicznych. W latach 1995-2004 sprzedaż żywności z tych źródeł zwiększyła się w zbli-żonym stopniu, odpowiednio o 140 % oraz o 139,8 %. Mimo stosunkowo wysokich wartości obu wskaźników udział żywności dostępnej w sieci gastronomicznej w sprzedaży żywności ogółem był niewielki i wahał się w badanym okresie w granicach 11-12 % [3].
U w a r u n k o w a n i a m i k r o e k o n o m i c z n eWpływ na kształtowanie się proporcji między żywieniem w placówkach gastronomicz-
nych i tradycyjnym w domu wywierają dwie podstawowe kategorie – podaż popyt. Charak-terystykę strony podażowej należy rozpocząć od zaznaczenia, że jeszcze kilkanaście lat temu poziom i jakość usług gastronomicznych w Polsce był niezadowalający. Usługi te cechowa-ły się miedzy innymi nienajlepszą jakością posiłków, małym ich urozmaiceniem, niewielką możliwością wyboru, niską kulturą obsługi. Już w krótkim okresie po upowszechnieniu reguł gospodarki rynkowej sytuacja w znacznej mierze się poprawiła. Nastąpił wyraźny wzrost liczby placówek gastronomicznych z ponad 60 tys. w 1995 r. do około 90 tys. w 2004 r., tj. o 48 %. Blisko 97 % ogółu tych placówek stanowi obecnie własność prywatną, a polski konsument może zaspokoić swoje najróżniejsze potrzeby żywieniowe w licznych typach za-kładów gastronomicznych, oferujących potrawy z różnych stron świata oraz zróżnicowany poziom obsługi i cen. Mimo widocznych obecnie przeobrażeń we wszystkich aspektach dzia-łalności, sektor gastronomiczny w Polsce podlega dalszym zmianom, pojawiają się nowe typy usług, a gastronomicy polscy śledzą światowe tendencje i wdrażają je w kraju. Na tle krajów Unii Europejskiej-15 Polska ma najniższą gęstość sieci gastronomicznej. W 2003 roku na 10
G. Levytska, B. Kowrygo
�7�Nr 1
tys. mieszkańców przypadało około 12 punktów gastronomicznych, podczas gdy w Hiszpanii i w Belgii było ich 50, we Włoszech - 40, w Wielkiej Brytanii i Francji po 30, w Niemczech - 25, a w Holandii – 20 [8].
Rozwój usług gastronomicznych związany jest również ze stroną popytową, tj. konsu-mentem i jego gospodarstwem domowym. Już od kilku lat obserwuje się wyraźne zmiany w stylu życia polskiego społeczeństwa. Generalnie życie jest dużo szybsze, niż na przykład w latach 50-60, a nawet 80-90 ubiegłego wieku. Wśród szczegółowych determinant transfor-macji stylu życia można wskazać na:• zmianę struktury demograficznej ludności: wzrasta udział 1- i 2-osobowych gospodarstw
domowych. W latach 1989-2002 liczba tej pierwszej grupy zwiększyła się o 38,4 %, dru-giej o 6,7 %, natomiast gospodarstw 3-4-osobowych zmniejszyła się o 5,0 %.
• przedłużenie się życia, tak zwane „population greying” oraz wzrost liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym. W latach 2000-2004 odnotowano zwiększanie się liczby osób w wieku 70-74 lata o 2,4 %, w przedziale 75-79 lata o 11,8 %, w wieku zaś 80-84 lata – o 50,3 %. Jednocześnie ogólny stan ludności w badanym okresie uległ zmniejszeniu o 0,26 %.
• generalny wzrost angażowania się w pracę. Udział Polaków pracujących 20-29 godzin tygodniowo zmniejszył się z 8,3 % w 2000 r. do 7,7 % w 2004 r., natomiast pracujących 50 godzin i więcej wzrósł z 16,2 % do 16,8 %.
• wzrost poziomu wykształcenia i kwalifikacji ludności. Według danych GUS liczba stu-dentów szkół wyższych w latach 1995-2005 wzrosła 2,5-krotnie, absolwentów – 4-krot-nie, słuchaczy studiów podyplomowych - 2,5-krotnie, a uczestników studiów doktoran-ckich – 3-krotnie.
• zwiększenia aktywności kobiet. Przykładowo procent zatrudnionych kobiet w roku 1995 stanowił 46,7 %, w roku 2004 zaś powiększył się do 47,2 %.
Wszystkie przedstawione wyżej aspekty wraz z zaznaczoną tendencją wzrostu dochodów wpływają na obniżenie odsetka spożycia posiłków w domu na korzyść odżywiania się poza
8
4,0
5,3 5,5
7,3
1,72,1
0,81,5
6,6
8,9
2,1
3,0
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
Ogó em Pracowników Pracownikówu ytkuj cychgospodarstwo
rolne
Rolników Pracuj cych naw asny
rachunek
Emerytów irencistów
%
20002004
ród o: opracowanie w asne na podstawie: Bud ety gospodarstw domowych w 2000 r. i 2004 r. GUS Warszawa
2001 i 2005
Ryc. 1. Udzia wydatków na ywienie w placówkach gastronomicznych w wydatkach ogó em
oraz w wydatkach na ywno polskich gospodarstw domowych w latach 2000 i 2004
(w %)
1,3
1,6 1,6
2,0
0,60,7
0,3
0,6
1,8
2,2
0,70,9
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
Ogó em Pracowników Pracowników
u ytkuj cych
gospodarstwo
rolne
Rolników Pracuj cych na
w asny rachunek
Emerytów i
rencistów
%
20002004
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2000 r. i 2004 r. GUS Warszawa 2001 i 2005
Ryc. 1. Udział wydatków na żywienie w placówkach gastronomicznych w wydatkach ogółem oraz w wydatkach na żywność polskich gospodarstw domowych w latach 2000 i 2004 (w %)
Znaczenie usług gastronomicznych w żywieniu ludności
�74 Nr 1
domem. Jednocześnie nie można pominąć faktów, które przemawiają za utrzymaniem tradycyj-nego sposobu żywienia, jak: rozwój produkcji i asortymentu sprzętu AGD, rozszerzenie dostęp-ności i oferty rynkowej produktów o wysokim stopniu przygotowania do spożycia (żywności wygodnej), które skracają czas oraz wysiłek związany z przyrządzaniem posiłków w domu.
Mimo widocznych zmian w zakresie różnorodności i jakości usług gastronomicznych oraz przeobrażeń o charakterze społecznym i ekonomicznym, przeciętna polska rodzina prze-znacza na żywienie poza domem niewielką część swoich dochodów. Przykładowo w 2000 r. żywienie w placówkach gastronomicznych stanowiło jedynie 1,3 % ogółu wydatków gospo-darstw domowych oraz 4 % wydatków na żywność (ryc. 1). W roku 2004 sytuacja uległa nieznacznej zmianie: udział wydatków na żywienie w tych placówkach wyniósł 1,6 % ogółu wydatków oraz 5,3 % wydatków na żywność. W badanym okresie w największym stopniu korzystały z usług gastronomicznych gospodarstwa pracujących na własny rachunek. W 2000 roku udział tych usług stanowił 1,8 % wydatków ogółem oraz 6,6 % wydatków na żywność, w 2004 roku zaś odpowiednio 2,2 i 8,9 %. Najniższym poziomem wydatków na żywienie poza domem charakteryzowały się gospodarstwa domowe rolników, oraz pracowników użyt-kujących gospodarstwo rolne.
Zupełnie odmienną sytuację obserwuje się w krajach wysokorozwiniętych. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych już w 1955 r. wydatki gospodarstw domowych na żywienie poza domem stanowiły 25,5 % ogólnych wydatków na żywność, w roku 2000 wskaźnik ten wzrósł do 48,3 %, a w 2004 roku - do 50,4 % [2].
W Polsce występują stosunkowo znaczne dysproporcje w wydatkach na żywienie w pla-cówkach gastronomicznych w zależności od liczby osób w gospodarstwie domowym. Naj-wyższe wydatki na ten cel odnotowane są w budżetach 1-osobowych gospodarstw domo-wych, tzw. singli, zwłaszcza z grupy pracowników (ryc. 2).
9
1-os
obow
e
2-os
obow
e
3-os
obow
e
4-os
obow
e
5-os
obow
e
6-os
obow
e
Ogó em
Pracowników
Pracowników u ytk. gosp. rolne
RolnikówPracuj cych na w . rachunek
Emerytów i rencistów
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Gospodarstwa domowe
z
2004
ród o: opracowanie w asne na podstawie: Bud ety gospodarstw domowych w 2000 r. i 2004 r. GUS Warszawa
2001 i 2005
Ryc. 2. Przeci tne miesi czne wydatki na ywienie w placówkach gastronomicznych na 1
osob w polskich gospodarstwach domowych w latach 2001 i 2004 (w z )
1-os
obow
e
2-os
obow
e
3-os
obow
e
4-os
obow
e
5-os
obow
e
6-os
obow
e
0
10
20
30
40
50
60
70
80
z2000
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2000 r. i 2004 r. GUS Warszawa 2001 i 2005
Ryc. 2. Przeciętne miesięczne wydatki na żywienie w placówkach gastronomicznych na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w latach 2001 i 2004 (w zł)
G. Levytska, B. Kowrygo
�75Nr 1
Znaczny wpływ na sposób zabezpieczania potrzeb żywieniowych Polaków mają tradycje i zwyczaje, związane z przygotowaniem i spożyciem posiłków. Badania TN OBOP (2003) dowodzą, że społeczeństwo polskie w kwestiach żywienia jest raczej konserwatywne. Polacy w wieku 15 lat i więcej najbardziej cenią sobie kuchnię polską. Ponad 90 % z nich zapytanych o ulubione potrawy wskazało właśnie na rodzime potrawy. Kolejne najczęściej wymieniane kuchnie to: włoska (27 %) i orientalna (17 %), grecka wskazana została przez co dwunastego Polaka, a meksykańska przez co czternastego. Swojej ulubionej kuchni nie ma lub nie potra-fiło wskazać 4 % Polaków [7].
Potrawy kuchni polskiej zazwyczaj spożywane są w domu. Tak odpowiedziało aż 98 % badanych. Dania kuchni polskiej chętnie spożywają także u znajomych i przyjaciół (14 %) oraz w restauracji (5 %). Zwolennicy potraw włoskich i orientalnych najczęściej konsumują je w domu (54 %), co trzecia osoba - w restauracji bądź w mniejszych lokalach gastronomicz-nych, np. w pubie lub barze. Jak wynika z badań GfK Polonia (2004), aż 61 % respondentów twierdzi, że nie jada posiłków poza domem. Kobiety nawet częściej niż mężczyźni jedzą wyłącznie w domu (67 % wobec 56 %). Najczęściej odwiedzanymi placówkami gastrono-micznymi są pizzerie (17 %), co dziesiąty Polak (11 %) posila się w placówkach fast food, a 10 % jada w restauracjach.
Biorąc pod uwagę spożywanie posiłków w restauracjach i barach przez konsumentów z nowych krajów Unii Europejskiej należy stwierdzić, iż w Polsce spożywanie posiłków poza domem deklaruje około 40% populacji, podczas gdy w Czechach aż 76%. Zróżnicowana jest też struktura częstotliwości odwiedzania punktów gastronomicznych. Raz w tygodniu posiłki poza domem konsumuje 4% Polaków, 4% Węgrów oraz 11% Czechów, natomiast raz lub kilka razy w miesiącu robi to 13% mieszkańców Polski, 14% Węgier i aż 25% Czech [8].
Polscy konsumenci zaczynają coraz częściej doceniać walory usług gastronomicznych. Dopasowując się do współczesnego stylu życia, odwiedzają restauracje, bary, kawiarnie i inne placówki. Dodatkowo, podaż sektora pozwala korzystać z usług placówek gastronomicznych według możliwości, preferencji i gustu.
PODSUMOWANIE
Obecnie w Polsce stwierdza się wzrost zapotrzebowania na usługi gastronomiczne, cho-ciaż ich udział w wydatkach gospodarstw domowych w dalszym ciągu znacznie odbiega od krajów wysoko rozwiniętych. Wobec tej tendencji należy liczyć się z dalszym rozwojem ga-stronomii oraz upowszechnianiem udziału tego typu usług w codziennym sposobie odżywia-nia się społeczeństwa.
Ze względu na wzrost wiedzy dotyczącej zależności między żywnością, stanem odżywia-nia i stanem zdrowia prognozuje się wzrost popularności placówek gastronomicznych w ofer-cie których znajdą się dania wegetariańskie, niskotłuszczowe, dietetyczne. Podaż posiłków o wskazanych charakterystykach będzie pełniła również rolę elementu edukacji żywieniowej, a także będzie sprzyjać zachowaniu sprawności i zdrowia społeczeństwa.
Znaczenie usług gastronomicznych w żywieniu ludności
�76 Nr 1
G . L e v y t s k a , B . K o w r y g o
ZNACZENIE USŁUG GASTRONOMICZNYCH W ŻYWIENIU LUDNOŚCI W POLSCE
Streszczenie
Ze względu na znaczny wzrost sektora usług gastronomicznych celem pracy była ocena znaczenia tych usług w żywieniu ludności Polski. Na kanwie materiałów wtórnych przedstawiono uwarunkowania rozwoju usług gastronomicznych, wśród których wyodrębniono czynniki makro- i mikroekonomiczne. Stwierdzono, iż mimo znacznego postępu w poziomie i strukturze usług nie pełnią one takiej roli jak w krajach wysokorozwiniętych. Przeciętna polska rodzina przeznacza na żywienie poza domem jedynie nieznacznie ponad 5 % swoich wydatków na żywność. Przewiduje się dalszy wzrost sektora, a szczegól-nie placówek oferujących dania wegetariańskie, niskotłuszczowe i dietetyczne.
G . L e v y t s k a , B . K o w r y g o
THE IMPORTANCE OF FOOD SERVICES IN NUTRITION OF THE POLISH POPULATION
During last years the fast development of food service sector is noticed. In relation to this fact the purpose of this paper was to evaluate the importance of food services in the nutrition of the Polish po-pulation. It was stated on the basic of secondary data that inspire of development in the level as well as in service structure the mass feeding don’t play such role as in the high developed countries. On average the Polish family spend on this purpose only about 5 % of they food budget. In conclusion the continuation of food service was predicted development especially in the area of vegetarian, low fat and dietetic food.
PIŚMIENNICTWO
1. Budżety gospodarstw domowych w 2000 r. i 2004 r. GUS, Warszawa 2001 i 2005.2. Food market structures: food service of USA. Food and alcoholic beverages: Total expenditures,
2005 (http//:www.ers.usda.gov)3. Mały Rocznik Statystyczny 2005. GUS Warszawa 20054. Masłowski A.: (2005), Usługi gastronomiczne w krajach wysoko rozwiniętych (na przykładzie nie-
których krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych). Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych im. F. Skarbka, Warszawa, str. 3-11
5. Masłowski A.: (2005), Rynek usług gastronomicznych w Polsce – uwarunkowania i kierunki rozwo-ju. Rynek i Konsumpcja, raporty z badań – 2000, IRWiK, Warszawa, str. 201-210
6. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2004. GUS, Warszawa 20057. Ulubione kuchnie Polaków, Badania TN OBOP, 2003 (http//:www.hotelarze.pl)8. Wyniki badań GfK Polonia, 2004 (http://www.rcie.rzeszow.pl/plyta3)9. http://www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/kwartalnik/2005
G. Levytska, B. Kowrygo
ROCZNIKI PAŃSTWOWEGO ZAKŁADU HIGIENY
(ANNALES OF NATIONAL INSTITUTE OF HYGIENE)
DEVOTTED TO SCIENTIFIC PROBLEMS OF ENVIRONMENTAL HYGIENE,PARTICULARLY HYGIENE OF FOOD, NUTRITION
AND ARTICLES OF COMMON USE, ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY,SCHOOL AND COMMUNAL HYGIENE AND RELATED AREAS
Quarterly
Vol 58 2007 No 1
CONTENTS
D . F i g u r s k a - C i u r a , D . O r z e ł , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a : The influence of RS 4 resistant starch on Wistar rats metabolism. Biochemical and lipid indices .............................................. 1
E . K w i a t k o w s k a , S . B a w a : The role of glucosinolates in the prevention of can-cer – mechanism of action .......................................................................................... 7
M . M i l e w s k a , B . S i ń s k a , J . G r o m a d z k a - O s t r o w s k a : Hypercholester-olemic diets containing different common fats and rats plasma lipids ..................... 15
R . N a z a r e w i c z : The effect of vegetarian diet on selected biochemical and blood morphology parameters ............................................................................................ 23
D . O r z e ł , D . F i g u r s k a - C i u r a , M . S t y c z y ń s k a , W. L e s z c z y ń s k i , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a : Effects of resistant starch RS4 on magnesium and iron absorption in Wistar rats ............................................................................. 29
P. P a ś k o , H . B a r t o ń , M . F o ł t a , J . G w i ż d ż : Evaluation of antioxidant ac-tivity of amaranth (amaranthus cruentus) grain and by-products (flour, popping, cereal) ....................................................................................................................... 35
F. Ś w i d e r s k i , M . D ą b r o w s k a , A . R u s a c z o n e k , B . Wa s z k i e w i c z -R o b a k : Bioactive substances of garlic and their role in dietoprophylaxis and dietotherapy .............................................................................................................. 41
D . W ł o d a r e k : The mechanisms of blood LDL-cholesterol lowering by phytosterols – a review .................................................................................................................. 47
A . C z e r w o n o g r o d z k a , S . B a w a : Energy and macronutrient intake by over-weight and obese children aged 7-12 ....................................................................... 53
A . G a s i ń s k a , D . G a j e w s k a : Tea and coffee as the main sources of oxalate in diets of patients with kidney oxalate stones ............................................................. 61
D . G ł ą b s k a , B . S i ń s k a , A . R e m i s z e w s k i : Analysis of the dependence be-tween milk and dairy products consumption, and dental caries observed in group of children and teenagers .......................................................................................... 69
E . H a l l m a n n , E . R e m b i a ł k o w s k a , A . S z a f i r o w s k a , K . G r u d z i e ń : Significance of organic crops in health prevention illustrated by the example of organic paprika (Capsicum annuum) ........................................................................ 77
A . J e z n a c h - S t e i n h a g e n , R . S ł o t w i ń s k i , B . S z c z y g i e ł : Malnutrition, inflammation, atherosclerosis in haemodialysis patients ......................................... 83
K . K o w a l c z e , S . B a w a : Effect diet therapy on body weight reduction and meta-bolic control recommended for patients with type 2 diabetes mellitus treated with only diet .................................................................................................................... 89
A . K o w a l i k , L . N a r o j e k , J . S y k u t - C e g i e l s k a : Compliance of the diet re-stricted with leucine, isoleucine and valine in maple syrup urine disease (MSUD) children ..................................................................................................................... 95
E . L a n g e : Oat products in gluten free diet .................................................................... 103J . P a w ł o w s k a , P. S o c h a , J . S o c h a : Nutrition in pediatric patients before liver
transplantation ......................................................................................................... 111B . P i ó r e c k a , P. J a g i e l s k i , J . Ż w i r s k a , A . P i s k o r z , T. B r z o s t e k ,
M . S c h l e g e l - Z a w a d z k a : Influence of nutrition on selected metabolic car-diovascular risk factors among female residents of Krakow .................................. 119
P. S o c h a , A . Wi e r z b i c k a , J . N e u h o f f - M u r a w s k a , D . W ł o d a r e k , J . P o d l e ś n y, J . S o c h a : Nonalcoholic fatty liver disease as a feature of the metabolic syndrome ............................................................................................... 129
A . S t a r b a ł a , S . B a w a : The role of the ketogenic diet in the management of epilep-sy ............................................................................................................................. 139
A . U k l e j a , H . K u n a c h o w i c z , L . P a c h o c k a : The use of glycaemic index in the prevention of cardiovascular diseases ......................................................... 145
J . Wa r d a k , D . G ł ą b s k a , L . N a w o j e k , J . R o j e k - Tr ę b i c k a : Analysis of the intake of protein and energy by pre-dialysis patients with chronic renal failure receiving essential amino acid ketoanologues ............................................ 153
A . Wy s z o m i e r s k a , L . N a r o j e k , J . M y s z k o w s k a - Ry c i a k : The influen-ce of dialysis’s day and time shifts on selected nutrients intake by patients with end stage renal disease ............................................................................................ 159
J . B ł o n i a r z , S . Z a r ę b a : Selected microelements (Cr, Zn, Cu, Mn, Fe, Ni) in slimming preparations ............................................................................................ 165
I . B o l e s ł a w s k a , J . P r z y s ł a w s k i : Analysis of nutritional habits of variously aged men and women – energy value and basic nutrients ...................................... 171
M . B r o n k o w s k a : Assessment of food intake and lifestyle of low physically active women. Intake of selected nutrients ...................................................................... 177
J . C h ł o p i c k a , P. Wa n d a s , Z . Z a c h w i e j a : Dietary supplements selected by young people exercising in fitness rooms in Kraków and environs ....................... 185
A . C z a r n e w i c z - K a m i ń s k a , A . G r o n o w s k a - S e n g e r : The assessment of nutritional knowledge of persons with eating disorders .........................................191
J . C z a r n o c i ń s k a , I . N i e m i e c , A . S z k a l s k a , J . A n i o ł a , L . W ą d o -ł o w s k a : Food preferences of girls and nutritional value of diets and their effect on organisms of rats in terms of risk of obesity and atherosclerosis ...................... 197
D . C z e r w i ń s k a , A . C z e r n i a w s k a : Sodium intake including salt as its source in selected Warsaw population ............................................................................... 205
E . D y b k o w s k a , F. Ś w i d e r s k i , B . Wa s z k i e w i c z - R o b a k : Vitamin intake in an average diet of Warsaw adult inhabitants ..................................................... 211
I . G i e l e c i ń s k a , H . M o j s k a , L . S z p o n a r : Preliminary assessment of expo-sure of children and adolescents to acrylamide originated from food. ................... 217
D . G ó r e c k a , B . S z c z e p a n i a k , E . F l a c z y k , P. K o r d u b s k i : Frequency of consumption of products with varying energy value by patients of a sanato-rium in Ciechocinek ................................................................................................ 223
A . G r o n o w s k a - S e n g e r , J . O b i a ł a : The present and past nutritional behavio-urs in selected country communities of Radomian region .......................................229
R . I l o w, K . P ł o n k a , B . R e g u l s k a - I l o w, J . B i e r n a t : Assessment of fruit and vegetable intake among the population of jounior high school students from Oleśnica .................................................................................................................. 237
A . J a w o r o w s k a , G . B a z y l a k : Residental factors affecting nutrient intake and nutritional status of female pharmacy students in Bydgoszcz ................................ 245
J . C z e c z e l w s k i : Nutritional patterns versus BMI values in rural adolescents .......... 253A . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Z . K u r k i e w i c z : The assessment of nutritional status
of the selectedNavy Warship Crew ......................................................................... 259K . K ł o s , J . B e r t r a n d t , Ł . J a ł o c h a , T. M a t u s z e w s k i , M . A b r a m o w -
i c z : Energy and nutritional value of diets used in patients alimentation and their assessment by patients of selected Clinical Department in the Military Medical Institute in Warsaw ................................................................................................. 267
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, I . B o n i e c k a : Pro-health nutritional behaviors of se-lected group of students of Medical University of Warsaw .................................... 273
A . K o ł ł a j t i s - D o ł o w y, B . P i e t r u s z k a , J . K a ł u ż a , R . P a w l i ń s k a -C h m a r a , K . B r o c z e k , M . M o s s a k o w s k a : The nutritional habits among centenarians living in Warsaw .................................................................... 279
M . K o ł o d z i e j c z y k : Consumption of fish and fishery products in Poland – analysis of benefits and risks ................................................................................................ 287
A . L e b i e d z i ń s k a : Selected cereal products as functional elements of the diet – fre-quency consumption of cereal products among university students ..................... 295
A . N o w a k , L . P a c h o c k a , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k : Dietary calcium and obesity in men . ...................................................................... 301
L . O s t r o w s k a , J . K a r c z e w s k i , J . S z w a r c : Dietary habits as an environ-mental factor of overweight and obesity ................................................................ 307
L . M . P a c h o c k a , A . N o w a k , U . Ta r g o s z , L . K ł o s i e w i c z - L a t o s z e k , I . S t o l a r s k a : Calcium intake and glucose and lipids concentrations in over-weight and obese patients ....................................................................................... 315
H . We k e r , M . B a r a ń s k a , A . R i a h i : Nutritional education of obese adoles-cents aged 13-15 years ............................................................................................ 321
J . Wy k a , A . Ż e c h a ł k o - C z a j k o w s k a : Assessing the food intake in first year students of Agricultural University in Wroclaw ..................................................... 327
K . S e m p o l s k a , R . S t u p n i c k i : Relative content in young women with normal BMI but differing in the degree of physical activity .............................................. 333
E . M a l i n o w s k a , P. S z e f e r : Investigation of the contents of essential elements in nuts, almonds and dry fruits ............................................................................... 339
H . M o j s k a , I . G i e l e c i ń s k a , L . S z p o n a r : Acrylamide content in heat-treated carbohydrate - rich foods in Poland ........................................................................ 345
A . Ta r k o w s k i , A . M . K o w a l c z y k : Fat and fatty acids chosen in chocolates content .................................................................................................................... 351
M . Wo ź n i c z k o , D . O r ł o w s k i , K . Ż e l a z n a : Catering and gastronomy ser-vices in the rural tourism. The case of lubuskie voivodeship ................................. 357
M . P i e k u t , J . Z w i e r z y k : Fulfilling nutrition needs in households in the context of family evolution process .................................................................................... 363
G . L e v y t s k a , B . K o w r y g o : The importance of food services in nutrition of the Polish population .................................................................................................... 371
