'"'i 1111 n 11 n 1111 Hll'l Hllm' ~ n n u HUll m' n Wl 'lw '"''' UIHl I • i I II! I n: U l e II. ! 1! I I nun ll,r:~~~~~~-!1/l~:~ln: n.l~~~"~"~ Uld 11, ,,,I, NIP! Ill' " u 11 1111 ! 111 N 1 m I" u ~ ! nu 11 w~ 111111 1 II' mn: H ' II H I IIIII W II H! . n H I' m1 H Hli In i: I , ! Wlli II U !! ~ II r: Ill 11111111111 Ul ~ U N M ~ ~ Ill! U ~~ IIIII! IIIII I
dour
Voorgcle as gedeelt~like nflkoming
von die vereistes,
vir c:!ic
GR.AAD VAN UAGIST:TR
in diA
UHIYrRSITFIT VAN PRF.TOniA.
PRE'l!ORIA. 2 Jan.l942.
A ' 1: 1\ '") \ c::t "4 #..., •. I ~, ._ Tl .1-"-.,
hetcken het ...•.•••..••••.....••••••••.••••••• 57. (b) OnderwyR in Pretoria .•...••.••.•••••...•••.••. 59. (c) Die Pers •..••••••••••••••••••••••••••••••••••• 70. (
HuOFSTUK VI. SOSIAL.~ LE,.','Y I'N bFSKRY'f!INGS VA!i DIE DOHP UP V~: Rt
(a) Die -~osiole Lewe in die rorp....... ... . . ... . . . . 7LJ. (b) beAkrywinl::s Vr\n die dorp..................... 78. (c) Di ~ Oor3prong van ~o~t'li r,e 2t roatnnme
in ·die dorp ...................................... ~ R2.
Geraadpleegde Bronne en Dibliografie ••.••.••• 84.
3. Die volgende janr, nadat die geyreesde koors baie
slagofters opgeiis het, bet die Volksraadseks1e ook die
dorp verlaat vir 'n P:esonder streak, waar hul Lydenburg
eangele het.
Komrnandant-generaal Andries Pretorius wat ook
baie verliese noes ly asgevolg van Karterrowery, het ook
be·gin 1848 ~:atal verlaat en hom aan ~.~agaliesberg gevestig.
Spoed1G is hy weer i~ie veld en bet oral verga
derings toegespreek met die oog op die veren1g1ng van alle
Emigrante benoorde dle Vaalrivier. 11) Ge ruitle tyd sou
egter nog verloop voordat 'n sekere mate van eens -~esind
heid en ~ornewerking kon bereik word.
Asgevolg van sy aandeel in die mi slukte ·-:rysje.at
ae Veldtog tean die Engelse, wat uitgeloop het op 'n neer
lnae te BoomplRats en 'n prys van £2000 op sy kop, 12)
het Pretor1us baie vyande gemaek in ~rHnsvaal. no was hy
vir enige jare betrmkke in hofsake, waarin hy t:omself
moes verded10 teen allerlei lasterpraatjies.
Op 11 Oktober 184R rig Fotgieter 'n brief aan die
Volksrsnd Mom een vcreeniging met onze party tot stand te
brengen,n 13} maar die Raad wou nie daarop ingann nie. 14)
In 'Februnrie vnn die volgende jaar maak Hendrik
buhnnann 15) 'n skriftel1ke voorstel om 'n vergadering te
bel~ aan die Olifantsri~ier om vereniging tot stand te
bring, maar ook hie rdie voorrtel word v·,n die hand gewys,
omdnt dieRand nog steeds gewag het op die koms vnn Smelle
kemp, wa~ , volgens hulle vaste vertroue, tulle rnoe111khede sou kom oploe. 16)
UiteAde11k, egter, bet scke sover gevorder dat A
'n vergadering bele is by Derdepoort, op 22 fiJei 1849, al-
hoewel die Lydenburggroep alleen toegestem het, as aan se
kere voorwaardes voldoen sou wcrd. So skryf i .J .B, .. rger,
sekretar1s von die Volksraad ann Jacob de Clercq, die pu
bliek "stemde toe dat de 22e ~ey de eerRte zitting aan
Uerdepoort znlgghouden worden en don vervolgens e.lle sit
tingen hier, dnt de Read eltoos bestaan rnoet uit de ~ le
dcn van Ohrigstad" 1?) en dat Ohrigstad ook die hoofplaas
moes wees. /Die
11} E.V.R.l, art. 3 ven 3 Feb.l84B. 12) Governr.1ent Gazette, d.dllt Sep.l848 te Kaapstad. 13) T.A., V.R.57/48 14) T.A., V.R.58/48 15) Op 28 Jun.l848 korn Smellekamp in Velagoa.baai aen in
die "J~nimo"'. Ann boord wes 'n sekere Hendrik jiheodoor Biihrmann wat op pad. was n~ Tran~va~l om daar op te tree on onderwyaer.Deur oy optrcde sou hy l~ter buie daartoe bydra om onenigheid onder die leiers nan te wakker.
118) op die plaas von Roelot Jansen van Vuuren, was
v.An die aller;~rootste belGng, want d1 t was fei tlik die ge
boorte van die 2uid-Afriknanse Republiek. I:ier is beslt~i t
dat ·teen ve reenigde Band van het gehecl mnedechappy aan
deze Zyd~ de vqol rev1er" sou bestaan. 19) Verder is die
"33 Lrtikels~, wet op 9 April 1844 te Potchefstroom ont
werp 1~, as g~ndwet nangeneem. Fotgieter, wat nie teenwoordig was nie, word op
las van die Raad deur .Andries lJretoriuR, die voorsi tter,
aangeskryf om in Septer.1be-r teenwoordig te wees met die vol
gende Volksra~dsi ttin . .; te Krugeropost teneinde verdere gc
skille uit die wcg te ruim.
U1teindel1k is daar dus orde geskep u1t die cha
otiese tocstand, maar nou sou die stryd tuasen die~yden
burggroep •xx en die res weer in alle felheid hervat en voortgesit word, 'n stryd om w1e die botoon sou voer en 'n
stryd w14t vooruitg ng in die algern3n ernstiglik: ~ou ver-<\
traag.
Gedurende die volgende sitting van die Read te
Krugarspost op 19 Septer:1ber 18tt9 1 s daar be slu1 te gene em
wat wrange v~1gte sou afwerp op politieke gcbied sowel as
godsdienstigc. So bet art. 2 v~n die Volkdraadbesluite
neergele "dat ohrigatnd of dear naar be,aaldc dorp 2~)
het hoofd Plaats zal bestasn en dat vier en t~intig leden
de vergodering zal uitmaken twaalf Leden van deeze dis
trict en tw~Lilf Leden van de andere. ?.1)
Vcrder he, art. 33 neergelc dat voorts!:.n geen Hoofkommendant ~eer sou bestnnn nt,.
Om Potgieter te dwing om aaem te werk is 'n em
bargo op die handel met Soutpnnsberg gel~. Ien van die
gevolge biervan was 'n versoen1ng tussen Pretorius en Potgieter. l..aasc;enoemdc het in 'n brief erken de.t Buhrmann oorsank was dat hy met vereniging niks te doen wou h~ nie.
Die Kor.1mandnnt-gcnere.al-k:wessic het t:armoniese
samewerking tussen die verskillende partye baie teengewerk.
Om 'n end hleraan te ~aak het die Krygsraad in 1851 be
sluit om vier Kommandant-generonls aan te stel, elk in sy eie afdeling onder re~streeksc gesag vr~ die Volksraad, n.l. ~~.~.Joubert vir itydenburg, A.H.~1otgieter vir Soutj9
pansberg, A •.. ~-.J .Pretorius vir ~:aealiesberg en 'n gedeelte
van Potchefstroom en ~rico en ~.A.EnElin vir die orige d
loo en A.vd.Falt bo aan die Apie~rivier vir een van die
geskikste gevind het vir tiie doel omdat c1 t in die: ,iddel
von die land lc, !!en ook be .lois am gelegen voor een stad te
bouwe, groote en u1t0estrecte bou~grond e~ water." 12}
Asgevolg van die versoek van die puBliek en Kerkvergedering
te Hustcnburg, ht:t hy gemelde plase besigt1g en dit gekoop
vir die sorn vnn Rds.8000. ~:y veraoek dat die Volksrand
genoemde plek in oorweging sou neern. as toekora~t1ge vergn
derplek .. Ter.vyl de groote publiek en zaer dring&nd op is,
voornnmentlyk die ve..n Vaalrv1er f!n l.~arico, die altoos met
het verplnatsing vun den rd. Ra~·d ontstoken blyve het be
hoorlyk by te woone zoo als het volgens verzoekschrifte
met de zitting te Rustenbur~ is gebleoke." 13) So auker was Kom.Genl Fretorius dat die Volksread
sy voorstel sou goedkeur en gevol~lik ook die aankoop van
die twee plane sou bekragtig dnt hy in 'n naskrif in die
selfde brief hul dringend vornoek om orders af te gee tot
die verkoop van soveel erwe os nodig ~ou woes om die eers
te paeiernente te bestryk, a~ngesien een van disvoorwaar
des van verkoop was dt.~t die eerste pnaiement van twee tot
drie maande ne die sitting te Lydenburg betaal sou word,l4)
Die optiml~\I"le, wet duidelik ~eerspieel word in
hieruie brief getui6 det 1;retor-1us nog hie die dicpgcwor
telde naywer vnn diP. Lydenbur~ers gepeil h~t nie, veral
waa.r hierdie nuwe onderneming nkynbear godreig het om hul
le gesa:_': to ondel'Dlyn. Spoedig, egter, sou hy pynlik ont
nugtor word, Anngesien Kom.Genl. >iet rotgieter in volle
ooreenstenu~ing met hom was 15) in hie rd1e grootse on.der
neming f~n hy du~ mnar zlegs nen die be gee rte van 'n groat
deel van die bevolking wou voldoen, kon hy nie besef dat
Lydenburg ernatiglik sou probeer om 'n spaak in sy wiel
te steck nie. /Op
6) !Jr.G.S.Preller nkcyf ~n '1 0U Prctor1at'(l'retoria,l938)bl. 5U dat die berig vanuit i··otchefstroom ge~~uur is na HDe Zuid-;Jost ~,frikann·· te i ietcrr:ari t~burg en t'Iel in Nov. i. p. v. •· De Zui d-Afrikann ·t te Kaapstad, deur 'n korrespondent tf. Huste::..burg.
7) DiR ee:tcr ook hPeltfH~inl moontlik dat die skryaer ;~.r. Schubnrt vus na wie ecn von Pretorin so strate genocm is, want hy was as sekr. tnou verbonde ann i:. -· .. i·'retorius an kon gemaklik sy hand li op d e nodige inligtin~ wnt in ;;y brief wcergee~e is.
16. "Eicrop hetbcn niet ineestemd den ~el.!d.Beeren
J .J .P.Prinsloo en H • .A.Pretorius. 19) rn verder al~ ant
woord op art. BO ifl dienerde, dnt de bepaelde zitplnats
ecr Volksrnnd in uitgesteld tot nader tyd, omreede de za
tcn nog nict zoo ZY11 geregeld om tot zulk eene stap te
ku1411en ove rgaan. ·• ?.0)
Pre t. orius, egte r, we s Vf~ she rade du t sy plan nie
op die lange boon gesk~1if sou word n1 e. ~'Wee :rlaande la
ter. noveraber 1R53, tcrwyl die Yolksrand sitting hou op
Fotchefstroon, pak hy die eaak wee1· ae.n en versoek dat
die plns~, deur bon cekoop~ eoedgekeur ~ou word ag "Colonieplnnts of :Jorp." .Hy verdu1del1k det hy die plaA~
~.'landspoort in nlle goeie trou gekoop het in die publieke
bclanb en orndat dit bnie scntraal 6eloe is en bnie geskik
vir 'n dor.p. :~y wys d~urop dot di t taie genkik 1 s vir die han
del VHn Lyden burg, Soutpansbcrg an :~oo1r1 vier; geen magis
treat of landdros is nodig want snke kon heelgoed deur 'n
veldkornet gereel word, gAvolglik kon dit geen nndeel aan
die nlgemenekas bring nie, maar wcl voordeel.
Die gevoclens vsn die Raad, eJter, was van die
aard dat hy weer sy versoek moes terugtrek. 21)
'n Paar dae late r• word 'n tweede raemor1e vo.n Sui
korboschrnnd ingedien voor die Raad met ag-on-der-tig
handtekeninge waorin hulle diq!\aad drini~end versoek om
'n dorp toe te laat op die rlaas Ilandspoort wat reeds ge
koop is dcur die heer M.2.Pretor1us. Die memorialiste,
wat 1ntussen blykbaar bekend ge~ord is met die inhoud van
art.BO van die volksreadbe~luit0 van 19 Se?ternber 1853 ta ~ydcnburg, probeer die moeillkheid, deur die Raad gcopper, uit die ~ee te ruim, want hulle beveel san dat die dorp gestig sou word •rop voorwaarde dat den dorp uijt s1g
selfe sal betnald worden op wolk voorwaarde den eernte
hot hom voorgeneem om op 'n later gelcentheid die Read op
'n baie gevoeliger plek te trer. Hy sou sy doel bereik
dcur 'n nouer sa~ewerk1ng ~et die Kerk. /In
19) L.g. wa~ die brocr vun wyle Genl.Andries Lretorius, meer elgeoeen bekend as "Bart."
20) T.A.,art.30 van die Volksraadbesluite van 19 Sep.l853. 21) 11 .A.,'.-.R.E.,art.63 van 21 ::av.l853. 22) Veldkornet J .G. ,'~eyer, jare later Johannesburg se eerste
12. nfsonder11ke gemeente te stig op die aengekoopte plaes
Elandepoort. Dieselfde dag nog bet die ilaod dit bekrag
tig, C!let slegs twee teenster\'ij'fte, al%twee van Lydenburg.
Dit was die stigting van die Hervormde Gemeente wat eers
in 1861 sy eerste predikant sou ~~ kry in die persoon van
ds.A.J .Begemann, 25) en in 1876 ds. ;:~.S.Bosman.
Die kennisgewing nan die Volksraad bet dus bete
ken dat die nuwe dorp op koms was.
Dis opvellend dat die ontstaan ven baie van die
ou Transvaalse dorpe voorafgegaan is deur die stigting
van Kerklike gemaentes en een van die eerste geboue wat
opgerig is, was 'n kerk. Jacobus Ctuart, 'n geleerde ol
lander wat in die Hepubliek rondgere1s het in die vroee en middel vyftigerjare met 'n ma~tiging van die Volksrnsd
om plaee aan Nederlanders te verkoop,26} bet hiervan eeae: "'Het ecrste gebouw, da.t de Homlandsche .Afrikan,n by het aanleggen hunner steden ot dorpen dnarstellen, is de
Kerk. u 27)
Die ontstaan von die nuwe dorp dagteken dus feit
lik vannf die stigting van die vyfde Gemeente op ? Junie
1854. Wat die Volkaraad dus nie kon verkry asgevolg van
die teenwerking van die Lydenhurgers nie, is deur die Kerk:
raad met sukscs deurgevoer.
Nou, egter, het die vrang opgekom wat die naam v
van die nuwe gemeente gnnn wees. In 'n brief vir publ1-
kns1e in ~De Zuid-Afrikaan~, vanat nustenburg op 15 Augus
tus 1853, reeds, word hieroor dis volgende gese: ~Men iR
ook overeengeko~an eene nuwe stnd aant te leggen, en de
zelve ter gedachtenis aan Jen overladen Cenereal Pretor1us
te noemen: Pretor1ue-sted.
Op 11 Augustus 1854, skaarR twee maande na die
formele goedkeuring van die st1gt1ng van die nuwe gemeen
te deur die Volksraad, rig ouderl,ng J.N.Smit 29) 'n
brief vanaf Mngal1e~berg in die vorm van 'n kollektelys,
aan die Vrysteatsc publiek waar1n hy hul bekend stel dat /die
25) Lr.S.P.:Rngelbrecht:"Geschiedenls van de !ieder-Duits nerv.Kerk in 7uid-Afr1ka."(Amsterdam,l920),dl.Il,bl.5
26} T.~., R.643/54, en ook F.V.R.II/106,V.H.202/52. V.R.B.,van 7 Jun.l854, art.49.
2?) J.Stuart:"De Hollandsche .Afrikanen en Hunne Republiek In Zuid-Afr1ka."{Amsterdnm,l854), bl.213.
28) Bylae.g II. 29} Vader van die later welbekende ve~~enerasl en vis1e
pres.~.J.Smit en ook buurman en verwant van wyle die Ko;:;mandant-generoa.l .Andries Fretorius.
13. die gemeente aldaar van voornecens was 'n kerkgebou op
te rig op 'n Kerkpleas, wet daarvoor uitgekies en aenge
k:oor is deur Kommandnnt-gcneraal ~ :arthinus Vdessel r·retori
us, "Wanrover den neam van zyn Ed. ve J'stor~en vader nu wy
len den .rd.Heer A.;;; .J. Pre tori us, die niets onbeproef her
be gelaten, om zyn l.andsgenoten vry en gelukkig te mnken,
gelyk wy dan ook tans vry en gelukkig ons kunnen beschou
wen onderpogere Bestuuring van den Albeschikker gezegde
Kerkplaats dan zal genoemd worden Pretoria ~--hiladelphia
of Pretorius Broederschap en tot het opLouwen ve.n die Kerk,
tot nagedagtenis van dien gezegend e.fgestorgene Comt.Genl."30 Verder skryf hy dat hulle, in vnste vcrtroue op
ondersteuning, reeds oet die bouwerk begin het. 31) Ongelukkig is dnur geen doktL'!lentere bewys voor
hHnde hoe die nuwe gemcente die naam Pre to tie. Philadelphia
ontvung het n1e. Dit was 'n Latynse naam en ~Pretorius h
bet die vorm ".Pretoria" a.angeneem, om met ·'Philadelphia"
ooreen te stem, volgens somrnige opinies, maar in werklik
hcid het d1t daardie vorm aangeneem o~dat dit as 'n adJek
tief gebruik word. Ae.ngesien ds. Van der Hoff die enigste
lid v~n die Kerkraad was wAt 1atyn geken het, w~s hy beel
woarskynlik verantwoordelik vir die nuam. lioe d1 t ook el
sy, die naam beteken natuurlik retorius Uroederskap. 33) Tog skyn di t of c~ ie naam wpretori e" reeds op 12
Janunrie 1849 in gebruik was, want dit word aangehaal om
die juiste ligging van "PoortJe" ann te dui, die plans van
Jacob Roedolf Janse van Vuuren: ~·roortje, gel aan de boskop
tusschen CoF~aas en Pretoria, ann de zyde onder de Gat zyn
rand." 34) Uierdie dokument, egter, kan bogenoemde bewerine
nie omvergooi nie alvorens die plek "Pretoria" van 1849
vasgestel kan ~ord nie. 35) Verder is dit ook beie eieneardig dat dear in
1861 'n .,Pretoria" was in die Vrystaat, want 'n VolksraA.d
beslui t von 26 Febr~:nrie 1861 lui: "Die lynbepelingen van
de wyken .:oven Caledonr' vier, Pretoria en onder Caledon-
rivier." 36) /Dan
30)T.A·,R.671/54. Bylaag III. 3l)Die bou van die Kerk moes byna twee en 'n half Jear ge
neem het, want ln Sept.l856 word die ko.ppe bespreek:T.A. R.ll81/56 eb !i.ll83/56.In Des.l856 is die vloer eers 1n
gesit(H.l253/56) en in feb.l857 1ngewy(R.l362/57) 32)Dr.S.F.Engelbrecht:D1e VolkBtem, t.a.p. 33)Daar bestaan ge&n grond vir die bewering dat dit betrek
king bet opdie Gnera:;l se broera nie. 34) T • A. , H • 16 5 I 49 • 35) Skrywer l: iervan kon geen spoor van }::;ennerode plek "Pre tori a
by diE, Hegistrateur van .Akte~~ of in die Lneclmeter-Genl. se kantoor kry nie.
36)0.\ .G.',:;etboek 1854-1880.0rdo· nnntie-isoek van den Oranje Vrystaat(Bloemfontein,l88l),bl.288 en 289,0rdon.2, 1877, art .15. Sien ook "Notulen der verr1gt1ngen van den ~oog-fdelen Volksrnad 136l''(Bloemfontein,l86A), bl.69. /Die
rin die vroulike vorrn is van die Latyn~e naam .Fretorius
en t'lo.nr;s die o weg geossosieer moet word met Pretorius
se vnderlendsliewende vroul" 37) Dat danr nog groot onsekerheid besta·n het aan
gaande die nnam van die nuwe gemeente of dorp, soos dit
toe nlreeds beskou 1a, is onget~7feld. Dit word dan ook
weerspieel in die briewe van daardie tyd, so skryf Veld
kornet ft.vd.~alt 'n brief aan Kom.Genl •• retorius op 3 Ok
tober 1854, waarin hy sy adres aaneee as "Pretorium". 38)
'n Afrikaanse awonturiir, P.J.~arRis, wat in die veertiger jare goud gesoek het in Australia en California
en yanef 1853 in die hepubliek, 39) ro.pporteer op 7 Apr11
1855, dat hy Lerdepoort besoek het t~~ook die nuwe dorp
"Pretorium", maar sender om daar 1ete tc vind. 40) Op 7 r.te1 1855 skryf hy in ny dagboek: "!1et Cameron et Pretoriue
dorp." 41)
Op 17 April 1856, due sownt vyf mennde nadat die
nuwe dorp gestig is, en die naam vnsgestel is, akryf ~ar
thinus ~esse! Pretorius en Stephanus Schoemnn 'n brief
aan Andries du roit, die latere landdro~:"en hopen U~d. in
persoon by de Volks Haads Z1tting van 26 ~e1 a.e. te Pre
toria's dorp tegenwoordig te zien." 42) Veel later nog
stet lnnddros A.F.du Toit sy verslag op van die inkomste
en ui tgawe vnn die "Landdrost Kantoor te Pre to riaphiledelphia.n 43)
Sedert die stigting van die nuwe gemeente te Pre
toria Philadelphia in Junie 1854, bet dear heelwat meer as
'n jnar verstryk gedurende welke tyd dnar hoegenaamd ~iks
gerep is van die nuwe dorp, die ~t1gt1ng waarvan nog ee.!·s
deur die Volksrnad moee eoedgekeur en nanvaar word, Di~
miskien hoofsaaklik te wyte ar:n politieke en kerklike ver
wikkelinge in die Republiek sowel aa deur kafferonlust~.44)
Op die Kerkvergadering te Rustenburg op 8 hugustus
$ Die Argi varia van die Vrystaat sc Argief deel skryvler mee dat daar geen dolunente berus wet enige lig werp op die oorsprone en datum van oorsprong v:~~n die naam "Pretoria!! nan die Caledon.
37) Dr.Preller:"Ou Pretor1a",bl.56. Dit i~ onjuis want Pretoria is die ddJektiewe vorm in ~utyn in . retoria }'hila
delphia. 38) 7.A., n.GBB/54. 39) Dr.::. Nathan: "The Voortrekkers of South Afr1 Ct<. ·• (Lon den,
1937), bl.352. 'l'.A. ,r .. V .::.II/106,V.R.386/53. 40) T • . :, • ·'E. V. R .11/107, V. H. 428/55. 41) Dr.~. s. Preller: "Onn Goud Homgn'' (Die · :arais-Dagboek)
P1etemar1tzburc, 1935, bl.56. 42)T.A., TI.l028/56. 43) T.A., k.l??l/5?. 44} Lie veldtog teen Makapaan in Okt.l854.
15. Augustus 1853 is <!ear besluit dat die Kerk 1n die Hepu:
bliek onafhanklik sou wees van die Aaapse Sinode. 45) II1er, 1.ie beslui t het die vyandelike houdine van die Lyden
burgers teenoor Pretorius an sy vol~elinge verRkerp. In
Junie 1854 word 'n memorie van ~:ie Kerkraad van Lyden burg
voor die ~olksraad gel~, "Om UwFd. goedkeuring te mogen o
ondervincen, by de aanwending onzer pogingen; teneinde de
band der noog Eerw. Synode der Kaapkolonie onder ons weder
moge gclegd worden ter vereenig1ng."46)
Die begeerte is ve~sterk deurdat ds. Van der Hoff,
nie meer gew,ld was by hulle, hoofsankl1k asgevolg van die
invloed van Smellekamp en buhrmann. Ds.vd, Hoff, wat miskien bevrees was, det aan die Lydenburgse memoria gehoor
gegee sou word, skryf in Mei, 1855 'n brief aan Komrnandantgeneranl Pretotius, wanrin hy hom wys op die feit dat: "de afscheiding der kaapsche Dynode eene 3taatswet alhie~ ge
wo~den is, die niet ander dan door de algemene Volksstem
mag of kan vere.nderd worden." 47~
Ilierdie kerklike onenlgheid het 'n groot invloed
gehad op die politieke toestand in die Transvaal. Met
die Volksraadsitting van Junie 1855 het die gevoelens tus
sen die Potchefstroomne en Lydenburgae partye so hoogge
loop dat iedereen die onwen~likheid van die toestond be-
sef het en daaro·rt is dear toe beslui t om die volgende Volksraadsi tting ann ;:·ienaarsri vier te hou in Oktober 1855, waar dan ook 'n hooggcregshof sou sit bestaande uit die
vier distrikte Potchefstroom, Rustenburg, Lydenburg en
Soutpansberg, elk met vier Peemredc wat dan alle bcstannde
geskille moes besleg en indien nodig, akuldige persone
te vonnia.
Op 10 September 1855 hct die Volksraad en Boogge
regshof ~1tt1ne geneem op die plaas van Holtshausen nan die Pienoarsriyier. 48) Die uitspraek van die Hof was 'n
verpletterende neerlaag vir die Lydenburggroep WAnt agt
van hu1 1eiers is as "Landverr~:ders en meineedigers" ver
oordeel en elk tot 'n boete van 150 Rds. gevonnia, terwyl
hulle die koste ook nog ~oes dro. Dan 18 hul ook nog ver
klanr:"onwaardig om enige betrekking binnen deze landpalen te bekleeden •. , 49)
/Lie
4 5) Dr. G .;ii. Thea!: ''Listory Of s .A. ·•val. IV (Lon den, 1911) bl. 33. 46) T.A., R.640/54. 47) T.A., R.Bl0/55. 48) Sir ~ohn Kotze:"Diographical Memoirs and Reminiscences"
(Kaapstad,l934), bl.250. 49) J.H.Illalan: ''Die Opkorn.s van 'n t\epubliek."(cloemfon
17. (c) RF.DES VIR DII IG~USE VAN DIE LIGGING V AI1 PRETORIA.
Soos hierbo reeds aahgetoon, is dit duidelik dat
Pretoria die verwe~enliking was van die begeertes van 'n
groot deel ven die bevolking ar;n die "Over Vaal", hoof
sanklik om sy gunstige geogratiese ligging. Groot ufstande moes gedurig afgele word d€ur Volks
rnadslede wat die Raads1tt1ngs moes bywoon, wat tenmiaste
cenrnnal per jaar te Lydenburg en eenmaal in Potchefstroom or Rustenburg gehou is. Dikwels is daar gekla dat die le
de nie die sit~ings getrou bywoon n1e. So skryf C.Potgieter, die voorsittter van die Komm1ss1eraad op 22 Junie
1853 aan Kom-Genl • .h..W.J.Pretorius, dat net een lid van Rustenburg die Raadsitting te Lydenburg op 13 Junie byge
woon het, en dan bet niemand enige redes van afwesigheid aangevoer nie. 56) Die gevolg was dat so 'n Raad as 'n
Kommissieraad bestempel is, omdat daar geen kworum waB nie. H1erd1e moeil1khe1d aou nou grotendeele opgelos word omdut
Pretoria eo sentraal gelee is en vcrel toe dit later die setel van die regering geword het.
Op 26 'F'ebruarie 1855 stuur die Burgers van Ru~
tcnburg, Potchefstroom en Soutpansberg 'n memorie ann die
VolkRraad, 57) waarin gemeld word dat hul "van tyd tot tyd de grootste ongerief ontwnard hebben door de verre afstan
den dnt veele van de ondertekennren wonen v'm de plaatsen alwaar gewoonlyk Raadzittingen gehoudcn worden," asgevolg
waervan 'n groot aantnl van die publiek noodwendiglik van alle verrigtinge ven die Read verstoke ie. Die moe1lik
he1dwas so groot cnt in dieaelfde memorie hul selfs voorgestel het om vier d1str1ksrade te vorm wet dan eenmenl per jaar "op zekeren gezetten tyd by elknnderen zullen ko
men op het Middenpunt von het Republiek." 58) Op 23 :unie 185? word 'n rnemorie aan president
Pretorius gestuur, onderteken deur twee hondem drie- en
vcertig "Burgers van die Sui~Afrikuanse Republiek" waarin hulle dringcnd versoek ffdnt het Dorp Pretoria al~ den Ze
tel vnn de Uitvoerende Me.gt wordt benoemd en VAstge~teld"
te meer omdat die vryheid tot ~ie aanle vnn die dorp deur die Volksraad "voorna;;:entlyk verlecnd ie met het oogmerk,
om er den zetel van bet gouvernement te veetigen." 59) Die noodsaBklikheid vir 'n scntrele vergaderplek
eer word met die naam van c1e men wet so kragdadig byge
dra bet tot diP uitle en die opbou van en die skepping
van orde in die nuwe dorp vera1 gedurende die eerste Ja
re vcn sy bestaan.
Andries Francois du Toit gebore op 8 Augustus, J
1813, word later na 'n skool aan die Kanp gestuur deur
sy oom, Egbert BuyskeR, ~et die d'el om hom te laat ople1 as predikant. Na die arsterwe van sy oom, egter,
moes hy BM ey studies staak weens tinansi€le omstnndig
hede en moes hy 'n ander 1oopbaan kies. Ify word nou 'n rondreisende handelaar en spoedig bet hy so ver gevorder
dat hy met ses ~aens tot diep in die Vrystaat gaan emous
net, veral met gewere en ammun1s1e. 18)
Op een van hierdie togte bet hy kennis gemaak vJ·
met ~eneraal~Pretor1us wat hom aengeraai het om ne die
Noorde te kom en landmetersgereedskap mee te bring vir
die opoeting van gronde in die nuwe republiek.
In 1855 bevind by hom weer in die Vrystqat waar hy kand1dant word in die pre~identsverkiesing, 19) maar
dit sou maar van tydelike aard wccs, want sy einddoel
was diE; Noorde , waarin hy al soveel belang gestel het
dat hy aan KonmandFnt-generaa1 Pretorius skrJr" •• houdt
doch U mensdom 1n Gods naam in een bandt laat geen ver
deeltheid koomen, lant U grondtwetten vast staan, want
van alle kanten zullen grypende wc1ven indringen in U
schaapskooijen". 20}
By sy eenkoms te Pretorie bet, die bevolking
van di~ ~orpie rnaar bestaan u1t twaelf huis~esinne.
Daar w~s verskeie hertbeeshu1s1es in die omgewing van die grasdakkerkie wat geataan het op die plek wet vandag be
kend is as Kerkplein.
Du 7o1t vestig horn op 'n stuk grond ten Ooste
van die Apiesriviwr wat hy van Kommandant-generaal Pretorius geruil het vir 'n Besoetoeponie. Hy gee dit die naam van hrcadia. 21) Later sou dit ook een van die oud
ste voorstede van Pretoria word.
I Die
~) IJ.J.r.du To1t: r•ou Pretorin·r, 'n art1ke1 in "Die F:randwng'' van 24 Des., 1919.
het met die groot mimosabome selfs om en by die teenwoordige Kerkplein en die poele vuilwater. iiie 'n won
der dat Du Toit dadelik tot die besluit gekom het om
"de dorp op te vlekkeren''. 22) r~.:aar hy kon nie somaar op
eie houtjie voortgaan nie, gevol3lik skryt by aan die
president op lt Fevruarie 1857 dat die toestand vqn die
dorp veal te wensc oorlaat en versoek hy 'n opdrag om
die dorp in orde te bring. 23) Hierdie opdrng, egter,
bet blykbnar ~e te voorskl~ gekom ondat dnar geen
fondse was n1e. Later bet hy sy dienste gratis aange
bied om die werk te doen en die hoop uitgespreek dat die 2§)
president hom 'n stukk1e grond sou nanbied as vergoeding.
Dit het gelei tot 'n mondelinge ooreenko~e tus
sen die president en Du Toit, waarvolgene lnasgenoemde
onderneem het om die opmeting van die ~orp te aanvaar,
sodet die Kerk die middelpunt sou vorm omr1ng deur 'n
groot plein. Dit het hierop neergekom dat die hele sen
trale dorp soos begrens deur ''de bui tenste ~ronden van
lieer Schoeman, Primsloo, Du Toit en Van der ~alt,~ opgemeet en uitgele sou word en begrens sou word deur 'n
straat van 80 voet breedte. 25)
Toe die halwe dorp aan Pretorius getransporteer
is, het die president ook 'n lappie grond aen Du Toit
oorgemaak as vergoeding vir sy dienste, op voo~:aarde dat
hy die hele dorp in erwe sou opsny "en als erven des
dorps te verkoopen." 26) Op 14 Augustus 1857 skryf Pre
torius aan hom: "U kan due mnar Erven verkope na de ge
legenheid - L4 sterling pe~ stut, uitbezondert aan de
plyn niet." 2?}
Gedurende die begin van 185? bet Du Toit & 'n
begin gemaAk met die opmeting volgens 'n plan deur hom
self vervaardig. 28) E'ers het hy die plein ui tgemeet
rondom die Kerk deur vier hoekpenne e.Rn te brin.:{ in ooreenste~~1ng met die vier windstreke; doarne "rondorn de
Kerkplein uitgele~d door de Heeren Louw(Louis) Devereax,
en Jan V1sag1e zonder Compas ot Eenig instrument, met
een ketting van 50 voeten rylandsmnet; en een xerkyker
van 1857." 29) /Vendeg
22) T.A., Pa.30 23) T.A., R.l326/5?. 24) T.A., R.l360/5?. 25) T.A., R.312/63. 26) Ibid. 27) rr. A., Pa .I. 28) Die oorspronklike berus by die Stadsraad en 'n kopie
Pretoria oorspronklik met 'n osriem opgemeet is en dat
dit so akkuraat gedann is dat daAr nie op verbeter kon
word toe die dorp tn leter Jare weer opgemeet is nie. ·;~;'eliswaar was daar geen moderne lA.nd.metersin~trument be
sk1kbaar by die eerste opmeting n1e, tog vertel G.J ;:; .du
Toit, 'n seun van A.F.du Toit, dat behalwe die landmeters·
ketting ook nog gebruik gemaak is van 'n twaalftal me
taalpenne, ses van steal en aes van koper, wat ean6evul
is dcur ysterpenne on~eveer nege duim lank en 'n duim
dik, vervaardig deur die dorpsmid Dolt Janse, om op die
hoeke van die afgemete erwe in te slaan, asook 'n kruis
hout en verkyker met weterpaa wat van die Kaap afkornst1g
was. 30) Goeie vorderlng is gema.-!k, want op 30 1lsart 185?
kon Du Toi t aan die president rapporteer dat reeds 118
erwe uitgemeet is • .31} IJit het natuurlik alles onder sy persoonlike toesig geskied.
Die Kerkplein is vir 'n lang tyd ook gebru1k as
uitspanning en markplans totd•t dit inbreuk g~maak het
op die regte van Nagmaalganeers. In Augustus 1861 reeds
het C.F.Preller die regering om meer pleine gevra wat
ko~dien as uitspanning, wat da~ok toegestaan is. 32) In September 1882 is die mark verplaas na wat oorspronk
lik bekend was as die "Uitspannlngsplein" d.w.s die blok
tussen Kerk- ,.i~retorius-,Vd Walt-, en Prinsloostrate, en
het van toe ar bekend gestaan as die Markpleln. 33) Tog is daar nog voortgegaan met a1lerlet verkoplngs op
die Kerkplein totdet J.S.Smith, landdros van Pretoria op
? 1.~e1 1889 bekend gemaak bet dat alle vendusiee en openbare verkopings ten strengste verbied 1e op die Kerkplein. Geen waens of ander rytuie sou ook meer toegelaat word
om deer uit te ~pan behalwe vir kerkdoele1ndes. Geen
bourneteriaal mag ook meer daar efgelaa1 word behalwe op
'n breedte van 15 voet aan die buitesj' van die plein. Om een of ander rede het Devereux en Visage
teen die end van die Jaar 185? hul opmetingswerk gestaak,
met die gevolg dat Du Toit, bygestaan deur ay ·twaalfJa
rige ~euntJie Gert en 'n katfer, wnt die ketting moes
sleep, terwyl L~ Toit die rigting met die verkyKer moes
30) 31) 32)
33)
:~. J •. 0
• du To it : t. a. p. T.A., Rl4~1/5? 'f.A., U.R.I art.39 van 1 Aug., 1861. T.A.,It R.45 3? /61 T.A., R.5?05/82.
23a. peil, persoonlik sclt die werk vir die twee daarop volgende jare moes voortsit, 34} nieteenstaande die feit dat byn~ al sy tyd in be~lag geneem is deur sy pligsbe
tragting as landdros. Uie alleen tet hy 'n volledige
opmeting gemaak vnn die geproklameerde grond vir die XiWF dorp nie, maar ook ven sy eie gr-ond, wat 82 erwe beslaan het.
Dat die opmetingswerk geen geringe opdrag was,
kan afgelei word van die feit dat die oorspronk11ke sentrale deel van die dorp op plekke so dig begroei was met
reuse doringbome en ander gewaese, dot die byl 'n belangrike rol moes speel.
Fieteenstaande al die moeilikhede en eenvoudige
instrumente, het Du Toit hom so goed gekwyt van sy taak dat met die tweede opmeting deur A.H.Walker, 'n gekwal1-
f1seerde lnndmeter. 35} daar nie op Du Toit se werk verbeter kon word nie. Die tweede opmet1ng is onderneem,nie
omdat Du Toit swak werk gedoen bet nie naar om gevolg te
gee aan herhallde mecories vun inwoners wat bnng was dat
hulle hul omheinings en mure om die err.e oor die lyne sou pleas an wet dan later beie moe111khede kon veroor
se.nk. 36) Daar is dokumentere bewys voorhande wat nnntoon
dat die latere op~eting deur Walker gedaan soveel geskille laat ontstaan het omtrent die grensskeiding dat die
Sta.atsekretor1a, N.J.R.Swart, Du Toit, wat toe op r •. i~elburg woonagtig was, versoek het om na Pretoria te kom om die nodige inligting te verskat, terwyl die regering sy reiskoste sou betaal. 37) Maar hy kon n18 aa~ie versoek
voldoen omdat hy te eiek was. 38) Die ndr.":in1etrss1e destyds was bai..- onnoukeurig,
sode.t daar herhalldelik route 1ngeslu1p het by die re
gistrasie van erwe. Ditwels was 'n ~rf verkoop wat aan iemand enders behoort het omdat die kruisies van verkoop
te erwe op verkeerde bl&kkies op die kaort ingevul 1s.39) So skryf 'n sekere Peebles aan die Uitvoeren~e Rand op
5 z_-,ci 1865 dat hy err 552 op 'n publieke veiling gekoop
het in die najaar van 1864 en dat daar later transport voor gogee is nan d~e heer A.Broder1ck. 40)
In 1863 het tu Toit op versoek van die Staatsekretnris nog drie blokke erwe opbemeet waarven een aan
Lucas Bronkhorst en twee aan die regering behoort het,41)
waarvoor hy £ 2-5/- ontvang bet. 42) In April 1865 nog is A.F.du Toit weer versoek om
I nog
"/;4) Bylaag VI. 35) U1tv.Reads Beslu1tetart.174 van 14 Okt., 18?3. 36) T.A., !\.393/70 3?J'I.A.,B.B. 1371/77
nog 'n aantal erwe~twaelf in ~etal,op te meet aan die v;estekant van die Geretormeerde Kerk, waarvan die oue
heer Lucas Bronkhorst drie noes kry in ru111ng vir gedeelte van sy plass 0roenkloof wat vir die weterskema in
beslag geneem is. 43) ~1e erwe was besonder groot want die at.metings
was 225 by 120 "reilands~ voete44) en die strate 80 voet
breed behalwe I'rinsloostraat "de eenige is op last des
gezachte van noog ?delen, tien voeten smaller genomen;
dus {70) zewentig voeten breet; o~ de blokken op de kl~p
bult te doen uitkoomen met de lyn van du Toits etraat,te
gen Arcadia~" 45} G.J.W.du Toit beweer dat die boofstrate so breed
gerneak is met die doel, die boere in stoat te stel om
met bul ossewaens in die Btraat te kon draa!. 46)
Op 27 September 1860 het die Volksraad die voor
stel van president Pretorius aangeneern om aan die ragering transport te verleen van die plaas Nooitgedacht, die
hnlwe plans tnapoort en die hal we plnas ::11-lndspoort, as vergoeding waarvoor ,hy transport van die regering sou kry van die lap grcnd, wat 'n deel uitgemaak het van die
dorp Pretoria galee ten noorde van Kerkstraat, ten ooste
begrens deyr Du Toitstraat, ten weate deur Potgieterstraat
" tot aan tie Steenoven-sloot ertnet die at tot aan Apies
rivier'' en ten noorde deur die Apiesrivier, met uitson
der1ng van die gronde von J.J.P.Frinsloo en 'n aantal er
we rcedsfverkoop of uitgehou. Ook transporteer hy in vol
le eiendon aan die regering die blok erwe gelee ann die
hoek van Ke rk- en PotJie terstrate. Ct. 47)
l·,!et hierdie transaksie hat Fretoriua dus finaal
alle seggenskap op die grond, wat vir die dorp Fretorie
bedoel ~as, opgese.
38) T.A., R.3237/77. 39) Staats Cournnt to.?G dd.l Nov., 1864. 40) T .A., R. 544/65. 41) T.A., R.588/63. 42) T.A., Pa.2. 43) T.A., u.n. 1 art. 116 van 5 April 1865. ~~) Hollandse voet. 45) Bylaag Vl. 46) G.ft.dU Toit: t.a.p. 4?) T.Jt., T .• V.R.6, art l44,dd.2? Scp., 1860.
26. "het gaat zwaar om de watervoor door de klippe te maken
als UJd. nogt stcenpekke heeft stuurt het en ook e1Jsters om meet te graven kl1Jn en groot die pekke wat heir is 1s
bykane klaar." 51) Verder meld hy dat by gedurig moes b~ees anders
deal die kntfere te laag er met die voor. Nog sowat 200
tree moes die voor deur die klippe geoaak word voo~ ~at dit by die poort uit sou wees.
Vander Walt moee bepeald die voor aangele het sander behulp van enige 1nstrumente want hy skryf verder: ~en no oogenmerk vnn de watcrvoor lyk het door myn ott voor een geheele dustansie a5ter myn huys doorgaat." 52) Die behend1ghe1d van die ou Boer om watervore myle ver
deur rante te bring vir besproe11ng~ doeleindes, sonder cnige hedendaagse bulpmiddelo, is welbekcnd.
Hoe dit ook al ey, Van der Walt se poging moes
bepaald baie suksesvol gewees bet, want byna twee jaar later skryf Du Toit, wet aowat 'n maand later met die opmeting van d1e dorp sou begin, ann die president: "Dan geet my order om de dorp in order te krygen het water stroomt overal ront." 53)
Twaalf dee later, d.1. op 25 Februnrie, rig Du
Toit weer 'n brief ean Pretorius wnar1n hy hom meedeel dat hy ses tot agt kafters van Seppidela leat vra het en hoop by hul aankoms darlelik die dorp met strate en slote in volle orde te bring. Blykbaar het rretorius hom te kenne gegee dot hy hom geen geldelike ~teun kon verleen nie, went hy meld verder in sy brief dat hy geen prys or beloning vir sy dienst~ wou he nie: "1nd1en UEd. my wilt een lapJe gront ervoor geeven; ik zal 't in dank aocepteeren alA een girt." 54)
In April het Du Toit nog nie 'n begin kon maak n1e oodat hy geen werkvolk kon kry n1e, msar hy het sy vasberadenheid te kenne gegee om die dorp uit die woesterny te red, alle etrate, slote en rio~le te plaAs en re.g te mask sodra we rkvolk opdaag. 59)
Gedurende die loop van die jaar 1857 is 'n dam gebou, wat die dorp moes voorsien met water, deur veld* kornet Andriee vd. :~al t en Fre.ns Schutte en die voor ui tgebring tot agter Vd. ·fal t ee huis. 58)
maar op 1? Augustus 1863 het die rcsering daardie deel xa van ey ploes Groenkloof 6eru11 vir 'n blok van twaslt erwe 5?) teenoor die Oeretorrneerde Kerk en waerop Presi~ent
Kruger later sy hu1a ~ebou bet. 58) Geduren1a die Jaar 1858, nadat Du Toit 'n ge
deelte van die opmet1ng van die dorp voltoo1 het, is hom gevra om 'n w~tervoor vir die dorp at te peil, wat hy
gedoen bet met behulp van sy drievoet waterpas. 59) Met die hulp van die 1nwoners het hy die voor al lange die
kant van die valle! gebring tot waar dit die dorp bereik het waa.r die teenwoordige Sohe1d1ngatraat is. H1ervandae.n is die voor oor f,:arkstraat gemaak naby ~larestraat en dnn lengs die westeknnt van Markstraat ar tot by die Kerkplein. 61)
D.
Die jaar dearop is ook 'n begin gema~ met 'n dam in Arcadia en word dear ook mell1ng gemaok van die
Klein fchoemanRda~cla.m in die onderdorp, waar vandag die dieretuin gelee 1e. 62)
Spoedig, egter, hetdit geblyk dat die beetaande Dorpsdam en hootwatervoor ontoereikend wns om te voorsien in die behoeftes van die 1nwoners wat nou v1nn1g vermeerder het deur die aankoms van nuwe intrekkere. ln die vroee seetigerJare bet Pretoria bestean uit sowe.t 70 huiee, Winkels en knntore met ongevoer 400 blenke inwoners wat meestal in die omgewing van die sentrale plein gebly het. Verder was daar 'n aant~l klein plee1ee wet aan die
dorp gegrene het aoos ~ie van Van der Walt, Du Preez, Austen en Bronkhorst aan die Suide, Du Toit aan die oostekant en Generael Sohoeman en Prineloo noord en noord-ooe, terwyl die pla31e von W1111a~ Skinner op 'n deel van flandstonte1n aan die westekant gelei was.
Tene1nde beter voore1en1n~ te mask in die water-toovoer nn die snel groeiende dorp, gee die Ooewermente
Bekretarie, Struben, 1nstruks1ee aan lan~dros J.J.P.?r1nsloo op 9 ~ei 1860 om sonder versu1m tenders te vrs "tot het rnaken van een goeden dam en ~eter sloot voor d1t dorp" die kostc wnarvan deur die regering bestry sou word. 63)
Op 4 Junie 1860 word die tender van J.F.Schutte
/en
~) T.A.,R.57?/63. 58) Bylaag VI. 59) Ibid. 60) Art.2 van die Dorperc6ules1eB van 29 Jul.,l85?. 61) Dylaag VI. 62) Ibid. 63) T.A., Pa. l,briet No.91
en A vd. \';"alt acngeneem en word 'n kontrak gesluit tusse1 . bulle en die Suid-.A.frikaa.:".Be Republiek vir die bou, so spoedi~ moontlik, van 'n groot dam en 'n ~root voor vir die dorp ~retorie. 64)
Die watervoor wat drie voet wyd on agbien duim diep moes wees, moes aan6ele word venat die dam tot aan die bo-end ot suidekent van die Kerkplein. 65) Hiervondaan word 'n watervoor, agtien du1m wyd en twaal~ duim diep in 'n vierkant rondom die plein uitgehaal, twaalt voet binne die buitelyn van ~enoemde plein, om dan weer die groot watervoor ean die onder- ot noordekant te ontmoet.
Die kleiner watervoor rondom die ple1n moee nntuurlik dien vir die -:eriet van llat.--,-naalgangers wet dikwels in groat gatalle dsar saamgetrek is. Op hierdie tydstip was die plein ook nog die vernanmete u1tspann1ng in die ~orp en sou h1erd1e kleiner foor ~1e watergee van trekdiere bale vergerne.kl1k.
I"·ie nuwc dam sou op dieselfde plek wees as die een wat toe reeds beetaan het maar die kontrak het bepaal dat d1t s6 groot en sterk rnoee wees. det dit soveel water ns wat kon uitkeer.
vir die groot watervoor benodig wa8, te Die dam moee bale goed en stewig gebou word
om van duursame eard te w:,es.
Vir hierdi-e groot werk sou J.F.~;cbutte en Vd.
Walt die som van £ 120 ontveng, eenderae wnarvan betarubaar wns by voltooiing van die wetervoor tot aan die boend van die plein, een derde wanneer 'n kommise:e. bestannde uit die landdros, goewe~nentsakretaris en twee onpartydige lede, die voltoo1de werk goed aekeur het en d1e balans drie mannde later. 65)
Die regering bet onderneem om die water vane.t'
die pl~in eelt verder aan te le nB die verskillende erwe. Volgen~ die verslag aan die lenddroe, F.K.~ert
op 15 Janunr1e 1·363, deur John n.Lye, 'n winkel1er van
Franse atkoras en 1nt;esetene van Pretor1~, wat lid was
van die komnissie om die waterwerke geed te keur, wil dit blyk dat die nuwe waterwerke deur 'n sekere o •. ~~zel ge
bou en aangele ie, wat natuurlik die kontrok oorgeneem het VAn Schutte en Van der Wnlt.
64)
65)
66)
/In
T.A.,~.s.-~upplimentere Stukke 4/60. T.A., Pa.l 51en ook Bylaa~ VI. uulle praat van "Mnrkt-plein" maar die teenewoordige it:arkplein is eer~ so genoem vanar 1882 toe die mark daerheen verskuif is. Vgl. T .A., !.1.5705/82. T.A.,Pa.l.
29. In sy versleg meld Lye det die Koom1se1e die wa
terwerke goedgekeur het, maar beveel aen det by elke ert
•n sluie en by die dam 'n groot slui1 aangcbr1ng word, wot
onder die beheer van die Wstertiskael sou ste.M. 67) Dit wee 'n uitstekende aanbevel1nr, wat dan ook
later aangeneem en toegepas is, met die ~.sevolg de~ die
lokale bestuur in etaat gestel is om 'n beie beter kontrole oor die waterverdeling ui t te oeten.
Verder bring die verslag van John Lys ook Bf-in die 11g dot die konstruksiewerk byne twee-en-'nhalwe jaar ge
neem het om te voltoo1. Hiervan moet afgel'* word det dit die eerste groot onderneming 1s, waaraan die Jong dorpie hom geweeg het, om bater voore1en1ng te maek 1n die behoeftes van cit inwoners.
Gcdurende die eerste agtien maande na die eti~ting vnn Pretoria, moes veldkornet Van der ~\·alt teitlik
die hele bestuur ven ~die dorp op sy skouers neem. terwyl A. du ' .• .''oi t wat op 2 i,~e1 18.57 as lenddroe ingesweer is 68) verantwoordelik was daarvoor 69) vir die vol~ende vy!tien maande.
Hoofsaeklik esgevolg van geb•ek EH.n 'n doel treftende waterskema vir die dorp, het landdros ~.u Toi t 1n
gee1en dat groter samewerk1ng tussen hom en die 1nwoners noodsaaklik wae om h1erd1e leemte aan te vul. Medever
antwoordelikheid in die dorpsbestuur eou hul eanspoor tot
gesa~entlike kragsinspanning om die waterwerke ann te pak.
Op 29 Jul46 1A5? word dear dan ook 'n vergndering gehou van 'n aantel inY:oners van ~·· retoria onder voor
sitterskap van landdros Du To1t: "ten einde Dorps Hegulet1en voor het dorp pretor1aph1ledelph1e dear te stelleb~~
Op H1erd1e vergadering is elf art1kels opgetrek
en eenpar1~.·.11k ~oedgekeur, die eerste sewe w~arvhn direk
or 1nd1rek betrekk1ng gehad het op die watertoevoer.
Art1kel I lui: "De noodzakelykteid 1ngez1en hebbende van een dam en watervoor ten e1nde dit Dorp met genoegzeem water te voorzien, te bez1tt~n, en in orde te houden. zoo is algemeen besloten tot dat einde een water tiscaol nan te atellen welke het opz1oht over genoemden
dom en water voor zal houden" 71) Artikel 2. het neergele dat elke inwoner wat gebruik gemaek het von die dorps-
30. voor, 'nstkspens ~er dag moes bataal en een we~man moes
gee eedurende die tyd wanneer 1e waterflekaal reparasiee or veranderinge moea 6anbrins aan ~ie dam or ~ntervoor.
Verder moea die ~aterfiskaal toesien (art.3) "dat de dam en watervoor ten allen tyde in goede order
is, iOen 6emors van mensch dier van walkcn aerd .ok nog plu1mvee zsl door hem in de watervoor ttorden toegeleten". Oortredera hiervan sou met twee ejielings beboet word die helfte waarvan vir die fiskn&l en die ander heltte ten voordele van die dorpskas. !lke 1nwoner sou verplig weee om •n wasdac in ey err te he om te verhoed dat die dorpswater be~met sou word.(art.4)
Hieruit sien 'n nens duidslik dat daar ten volle besef ie dnt re1nhe1d die wagwoord moes wees van elke inwoner, wat die geme$akapl1ke watervore betrer, ten e1nde besmatting te voorkom.
Die vol;:;ende drie artikels 1n die re6'11lasies
mank voors1en1ns teen beskad1~1ng ven die watervore deur te naby die vore uit te 8pan, langs die afgemete strata ;e r1 of t~kke 1n di~ strate te sleep.
Artikel 11 hct voorsiening gemaak vir enige vernder~nge wet later wenslik ma~ word, deur meerderhe1d
·an stemme. Hiervan 1e reeds die volgende Jaar gebruik ~~eak, want die eerste regulasies is noo1t toegepes, ·oorda.t daar allerle1 veranderinge a·:ngebrt.ng is, di t u1 t:ebrei is tot 35 artikels, ?2) en dit op 6 Augustus 1658 n die Staetskoerant verskyn hat. 73)
Alhoe~el die Dorpste0~las1es van 1858 nooit dcur 1e Volksraad goed:;ekeur is nie, is di t vanat 29 Augustus
858 toegepas volgens 'n kennisgewing aan die 1nwoners deur landdros Du Toit 74) en is altyd as wet beskou.
NieteenataQnde die fe1t dat in die Dorperegulasiee van 1857 reeds voorsiening gemaak is vir die pos vnn 'n waterr1skeal, is daar nerens gedurende die eerste vyr jaar in enige dokurnent melding gamaak van so 'n .,kKMKKS
persoon nie. 75) In Maart 1863 versoek die weer••~•
nemende Goewermentsekretaris, J.U.Visage, landdros F.K. ~ar~ om met 'n heemraed die dorp te 1nspekteer om te sien in hoeverre dit noodsanklik sou wees om 'n wykmeester aan te etel wat o.a. ook sy oog oor die waterwerke moes hou.76) Hierdie 1nstruks1e 1~ zegee ne. aanle1d1n,.": van 'n B!msoek
van d1~ landdro~ d~. 5 Februerie 186~, vir die aanetelling van 'n wykm-:~eeter, 7?) omdat die waarnemende watert1Rkaal,
d1t nie veel aneller gegann nle, want reeds op 13 vktober 1857 ~kryf die r=:oewermeutsekretar1 s aan landdros
Du 'l'oi t dat skikkings ge tref sou word o". • n gevangenis
te Pretoria op te rig, 134) terwyl die Uitvoerende Raad
eers in Oktober 1864 besluit• het 1n~truksies aan die
landdros te gee om tenders te vra vir die bou daarvan.l35) e Die geboutJle wnt a~ter die Goewermntsgebou op-" getrek is, was elf voet b~eed by dertig voet lank. en n1o
voeten hoog onder de Balke", met vier kamers. uie mure
we.s van klmrf3n steen en d1edak van grae, Dsar was een
buitedeur en 'n aantsl klein venstertjies met yster tra
lies. 136)
Sowat vyt Jaar later was die tronk so bouvlllig
dat landdros ~kinner by die president aanbeveel het om
'n nuwe te bou. 137) Op 24 Junie untwoord goewermentse
kretaria, dat hy verseelde tenders kon vra vir die bou
van 'n nuwe tronk vir Pretoria, 138) met die gevolg dat . -
die tender v&n ... illiam ~1c.Lonald en G.'.faylor vir L.40u
aangeneem is. 159) Die nuwe tronk se aanbou het, egter,
eers in Oktober 187; 'n annvRng geneem, 140) v n 'n grootte ·:voldoende aun de : ehoetten van het uogenblik.u 141)
Terloops kan bier gemeld word dat een of ander
·,·illkelier ultyd onder kontrak was met die regering oa
r· ntsoene vir die prisonie .·s en ander ben_odighede vir die
tronk as&~k padkos vir konstnbels te verskaf wat rnaande-
11ks deur die regering vergoed is. f1o was w1nkel1er n. 11outhwai te die kontrakteur in die sewentige rJare.
Terwyl Du Toit nog besi~ was met die opmet1ngs
van .t·retoria het 'n klein aental winkeliers wat tevore
daer deur was met bulle smousweens, hulle gann vestig op
al'gemete erwe waarvan John H.Lys 142) en ·william Austin
van die eerste was. 143) Lye het Prinsloo se plek oorgeneem, waer nov die standerd Bank staan en Austin die plek
kie v n lhil1p Uronkhorst op die hoek waar die A1gemene
l;;oskantoor nou is. 'n TydJie leter het Musgrove, drode
r1ck e.a. hulle ook te Pretoria gevest1g Sf:: •• winkeliers. /In
vergadering besluit om'n muur or:; di:.' kerkhof te bou 158)
om te verhoed dat die gr~rtes besksdi~ .nou :.:;ord d~ur vee.
~aar soos dit met byna alles gaan is die vuur en
ywer waerMee die goeie Rsak aangepsk is, ook weer spoed16
geblus, ~ant op 2 Oktober 1875 het "De VolksstP,m" te velde
getrek teen die akandelike toet:ttand liiaerin die kerkhof
verkee r het : .,Geen boom of struik is er op te , ien. Bet
vee he eft er vryen toegeng toe bykan~ van l!\lle ,-~i ndstre
ken. n Verder ie die graftes vertrep, ;;ra.tRtene omverge
goo1 en t_\root slote dsardeur g&Ppoel. vie kocrant hot ge
eis dat die Kornitce rek~~fap sou gee van die intekcngel!,?l
Vandag bet daardie kerkhot boie 6root historiese
waarde omdet -t~root s~uns van :-;u1d-Afr1ka daar be:~rawe le ~oos wyle -~ re~ident '!'.F. Burgers, President _, aul Kruger
en generaal Louis uatha, om rnaar net 'n pAar te noem.
(f) ; -IF Bo·:JJ~l} : ;E TUil~.
Carl 1'' Ireller wae ean ·van die 1nwt ners vnn Pre
tori~ wat ver vooru1tges1en het en wat nie ~einig byge
cra bet t.- t die al~emene vooruitgang van cie cor~ nie.
Hy het eanc;edr1ng op meer en groter plaine; op 'n ke~khof; en nou vercoek h~y die Ui tvoerende Rard or'·l eni:~e erwe waarop 'n botaniese tuin kon ae.ngel£ wordt maar die Raad se antwoord was datdaar nie meer sodanige erv:e bestaen het
nie, rnear dat buite die dorp 'n stukkte grond asngewys
kon wrord. 160}
Dertien Jaar le ter eer~ is die sa;: k van die bo
taniese tuin weer oenGerocr en wel deur pre~icent Burgers, w~t die toestemming v~n d1~ Volk~raad gekry het om so 'n
tuin aan te l~e onder :re;!,..,ring~toestg. 161) vir welke coel
18 erwe toe;-~eken is te1unn~ l!IJt 'n jsarlikse toelae van . fli.:O vir drie jaar as salor1 e van ope1 t--,ter en ondorhoud
van c1e tuin. 162)
fiierdie tuin is fHtn~~el.e tussen V1sA.~1e- en :-:are
etrete, lange die oostekant van ; -arkstraa t op wat jare te
vore deur ~· • du Toi t Eeoormerk en eant:,eteken 1 s as ·•d 1e
~eulerr met re~ op ~eter." In 187P het~ierdie tuin die
trent d1<-: ligging v n die oorfi!•ronklike L:otaniese t :in.
'n Brief vnn m~v. Dr. :;_. ,T .l..£~yds unn die hee c J. Leyds te
L:oetiaheh, egter, worp heelYat lig op : ierdic kwessie.
by skryt:"Voor ons huisje is den vierkante ru1!1te met gras
en onkruid begroe1d, ~aar wa/s vroeger de botan1sche
tuin, door Burgert: flflnbelegd. De Fngelechen hebben ech-
te -~ .. de plan ten er ui tgehanld en op een r:.\ndere plaats ge
bre.cht, wnar ze nu stnr1n te verrotten. Nu wordt die ruim
te voor ons huis gebruikt voor cricket en lawn tennis•• .163)
Die o~rspronkl1ke 11~~1ng van d1e botnnies/e
tuin word verder bevaatig deur 'n voetnoot by gomelde
brief 164): n?en1ge jnren nadnt di t genehreven ~erd ifl op
het bewuste ter-rein door de regnring een park aangelegd
dn.t den nnam heeft ontvangen v~n Burgers ;'ark ... 164)
Teen die end vnn die ~aar 18?4 is verskeie vry
tS1rte van allerlei soorte boom-, blom- en strui.ksade ont
vmtg o.~. van Uc.Gibbon van die Ka~pse ~ots~iese tu1n,
van J .c •. Preller van rretoria en vt:~n die heer brink by die
zonte1ne. 165)
Vroeg die volgende Jaar kon die lokalc koernnt
al rapporteer dat GOeie voo~l1tgang gemaak is met die
k.nlidtuin, want ver~keie mnnne lf!2S san die werk en die
terre1n is reed s vir 'n groot ,:edeel te 1nge~lu1t r:1et 'n
nloot en ~~1. 166)
As Kurator van d1~ tuin is •n sekere ~c.Lea nangestel 16?} wat goeie w~rk verr1g het, wsnt in t.-~e1' het
die tuin al beAookers be in ~anlok. Verskeia soorte home
1 s ge~·lent • blo'llmc, roo~hegge en etruike en gewasse het
hulself begir Yertoon. 'n iJeel is selfs gebruik vir die
nuutste en be~te soortc f·roente.
Op dnnrdie tyd~t1p het die Tierk te1tl1k stilge
stnnn weer._s 'n te kort arn 8rbe1ders, elhoe~cl dae~ e-;eld
genoeg was. Die : .. eeste bo{·rnp1es moe~ v,er.plant "{'rd, maar
daar was geen voorbereldtfg grond, gcvolglik mces die
Superintendent sierbome be~~1n verkoop lf.S} en J8 ter s~lfR
gra·tis ui tdeel. 169) / Asr:;evolg
163} ·•tinze ~~ste Jaren in ~u1d-Afr1ka 1884-l889"(Int1eme Corrcpondensie van .r~evrou·: l,lou1ae f'oi.~ ..... Leyds er: ;.r. ::1llem ~t.LeJds), :,ordrac!it, 1938. brief ~-:o.9, bl.39. R1erd1e boek is ~oedgunstlglik tot skrywer se beskikking gestel deur t·ror. ~ .• r-:. ~ngetlbrrcc~t, daar d1 t n1e • n publicka u1tgcwe is n1e.)
164}-.0nze .!.~erstt. Jaren"tbl.39,brief no.9,voetnoct 1. 165) ' T- ,. 1' f #f ')6~ ,.... 1874 ~· ..;e vo K~sve~ , c.;. lies., , ..... rx 166) Jbid., :;c Jan., 18?5. 167) T.~.,U1tv.~.he~lu1te,~rt.61 van 2 ~eart 1875. l6R.) De Voliceate-rn, qt::~e 118?5. 169) Ibid., a ~.>ep.,18?5.
wetgewing in die Su1d-Atr1keanse Republiek nie. lite "Lri
en Dertig Artikelcn',op 9 April 1844 te Potchefstroom op
ge~tel en op 23 kei 1849 goedgekeur deur die Volk~raad by
Derdepoort, was omtrent al in die r1gt1ng van 'n grondwet. 1)
In hierdie kode van wette was die idee van plans
like beatuur alreede te bespeu:t:• Art. :=?5 lui bv. "l!';lke
burger der Mpy. zal verplicht zyn, wanne•r by uit de ene
wyk vertrekt, de veldoornet dAarvan kenn1A te geven" en
art. 32: "Onw1111gers moeten ten kantore ven de landdro~t worden bezorgd."
!'·-'.et die Volksraad51 tting by E1and.sr1 vie~ in Sep-. tember 1855, wor~ 'n memor1e ingehandig vir 'n komitee om 'n nuwe Orondwet te ontwerp. Aan6es1en die .r·re1arius
volgel1nge bier in. die meerderheid wne, 1.R 'n kommiss1e
van drie lede eangestel wasrvan }·aul Kruger een waft en
Jacobus ~tuart, sekretar1s.
Nadet verskillende versnderingc aangebring is,
woed die nuwe grondwet aan eneem deur die Volkaraad wat in Desember 1856 te Potche:fetroom sitting gehnd het. .Uie
gevo~g was 'n sterk aentrale beatuur met rretor1uA aR pre
sident. 2)
In Februar1e 1858 word die erondwet deur 'n Kom
missieraad te Rustenbur~ hersien 3) en aangenee~. ln
hierdie grqndwet was daar def1n1t1ewe beginsel~ van pleas
like bestuur te bespeur, want art. 173 lui:·"Het grond
geb1ed is voor dat bestuur verdeeld in d15tr1kten, weertoe behoren ntdelingen en steden en· dorpen," ter~yl art. 1?4 neerl~ dat "leder distrikt wordt bestuurd door 'n
landdrost; zes het.mraden, met byvoeeing van 'n klerk, zoveel merkt- en schutmeesters ale er Rteden ot dorpen in het distrikt zyn. ''
.Art. 187 van die grondwet van 1859 le spe~iael
neer dat aan;~eleenthP.de van 'n dorp vr"ral behartig ~ou
word deur die landdros: ·•De lenddrosten worden belast mr;t
het toezigt over etad of dorp, bcnevens over alle onder-/ geschikte
I) ri'henl: "~;!story", Vol.IV, bl. 33 2) Ibid, bl.35. 3) Om dit meer aanneemlik te maek vir die .•choemangroep.
die Volkeraad goedgekeur is. Eulle stel dan ook die beer
Alleman van Potobefstroom ann in daerdit betrekk1ng teen
£75 per jaar met die verstandhoud1ng det hy ook medemaga~ynmeeeter moes wees. 18)
Alleman bedunk die eer en ne baie gePukkel, want
bekwame penvoerdess was baie skaars , neem J.G.C. van Leen
hof die betrekking san. 19) Du Toit gee die reger1ng vir die derde kewr ken
nis dat hy op 31 ~esember 1859 sou artree weens "ontateld
heid des lichaams". 20+ Sy opvol¢er, F.K.~are, wet reeds
in Desember 1859 gekies is word eera in Februerie vnn die
volgende jaar ingesweer ns landdroe van Pretoria. 21)
Op 6 September 1861 rig die ~oewer~entsekretarie
Stiemens 'n brief asn landdroa F.K.Mar~, waarin hy hom
op die hnrt druk om art. 18'(' van die grondwet te handhaar
wat die pligte van die landdros eldue omRkryf: ··ne Lend
drosten worden belast met bet toezigt over stad or dorp
benevens over alle ondergeschikto beambten opdat alle zn
ken in geregelde orde gesci !eden, rt verd.er ns die dorps
veldkornet daarom vre moet een ot meer burgers as WPtbe
skermers aengestel word, wat onderl die bevele sou staen
van die veldkornet en olle hoi beamptes, teen 'n betaling
aan nds.6.5.2. per dag. 22)
In Februerie 1862 1s die populere dorpsmid H.J. Jansen tot veldkornet vir die dorp gekiea. 23) Op 19 Junia 1863 1 ~ Harry 'F'illoon a.:ngeatel as "Schout ., or op!'"ig
ter oor polisie. 24)
Dis hoofsaaklik toe te skryt aan die streng op-
trede VP~ die landd~oste dat alles eo ordelik gegaan het
in die dorp; so is dronkenskap in 'n baie ernetige lig
beskou. As enige a.mptenear op etra:·t eniee • tekens van
drtnkenskap getoon het, was dit heeltemal voldoende grond
vir onmiddellike ontslng uit sy pos. 25) Uehalwe die in van bclastin;_;s wes die landdros
ook belae met die u1tre1k1ng vn n lisenAies. So wa~ daar
bv. winkell1sens1es teen Ll per jaar; dranklifensies:groot
hnndel £6 en kle•nhandel £24 per jear; 8fies1ele lisensies
vir trou £?-lu/-; slngterslisensieA en vendu-afslaerel1sen
e1e elk L3. Vanaf 29 Auguetu~ 1958 is die landdros se las
baie verlig deur die 1nwerk1ngstell1ng van die dorpsregu
lasies, 26) en verder vanat 19 April 1864, toe 'n /mun1s1palite1t
18) T.;~.,Uitv.Raadsbeslu1te,art.l3 van 6 N.ei 1859. 19) T.A., Pa.l dd.30 Junie 1859. 20) T.A., R.3354/59. 21) T.A., R.35?5/60. 22) T .J, • , P a. 2 • 23) T.A., TI.l02/62. 25) T.A, R.ll21/65. 24) T.A., H.352/63. 26) T • .A. ,.a.225?/58·
49 • . ,:unisipali tei t in die lawc geroep 1z vir rretoria. 27)
Gedurende die dearopvolgende se ~~ muande het genoemde
liggaam elle verantwoordelikheid VHn die bestuur van die
dorp geneem, maer dit was maar kart v·.n duur.
Ook die st1r;ting van die "Pretoria Rifle Corps"
op 6 Julie 1965 het bygedra tot beter orde en tug, want
die lede ~elf bet onder baie strange tug g&stean en ge
volglik is daar 'n stf9rk sin vir dissipliene ontviikkel.
Artikel 4 van die liggaam ee re~ulasies "beort te doel de
bescherming van hat dorp Pretoria en naby liggende omstreken." 28) Die oftisiere 'IIBA va.n die vooraanstasnde inwoners van die dopp bv. Kommandant-generaol Stephenue Schoe
man wno kupte1n, J.R.Lys was Luitenant en H.Stiemens die· sekretaris. 29)
In later jare, nadatdie pligte van die la nddrofl
bale tyner uiteengesit is, het hierdie amptenear niks
meer te doen gehad met allerlei byko~etige akt1w1teite xtt nie en hom meer bepaald toegele op die gereg. •
In siviele sake was daar die Landdroshot wat net Jurisd1ks1e gehad het tot 'n som van £3?-10/-. 30) Van vier tot ses Hccmrade het saam met die landdros die Eof
ven L~1ddros en Hoemrade uitgemaak met Jur1ed1ks1e bokant *..3?-10/-. .u1e hoogste hot wae natuurl1k die Hooggeregshof.
In kriminele sake kon die landdros boeteA ople, nio £25 te bowe ga~nde, tot lyfstrar vonnis van nie mrer
as 25 houe en tronkstrar vir nie meer as ses maande nie. Vie Hot van Landdros en Eeemradekon boetea opl& tot t50,
tot 1yfstraf van 50 houe vonn1s en· tronkstra:::· tot 3 Jasr gee. 31)
· Dat die 1an~dros dus 'n baie belab·rike rol ge
speel het gedurende 'n lan-::~ydperk venat die st1t:t1ng van
.i:·retoria om wet en orde te !';kep en om rip.ting te gee san
die ontw1kkel1ng wat ppoedig begin bet op byna elxe gebied, is ontecnseglik. Daar was egte: ook ander liggame
wat hul deel bygedrn hot tot d~e ontw1kkel1ng van Fretorie.
I (b) ~orpsbestuur.
2?) Staats Courant r:o.48, ·van 19 April 1864. 28) lbid., No.l06,van 18 Julie 1865. 29).T.A., U.R. l,art.8 van 11 Julie 1865. 30) Sir John Kotze:"D1ograph1cnl Memoirs", bl.437. 31) lbid., bl.438.
51. Artikel 1 bet o.a. bepaal dat die nlgemene dorps
gronde in die Republi~k a~ weilande gebruik ktn word deur
die bowonere van die dorpa. ~ater het die Volksraad vaP~ele det dorpa~~ronde noo1 t verkoop •nar alleen vertJag kon
word vir 99 Jnar. 35) Ontevredenhe1d met die bestuur van die dorp, tlyk
uit 'n prokl~~aaie wat in 1861 in die Staatskoerant ver
skyn het, wesrin 'n beroep op die 1nwoners gemack ia om
op 2 November 1861 byeen te kom om die wet krngdadig te~~~f en 'n end te ~aak aHn die ontevredenheid i.v.m. oproer1ge geskr1tte. 36) ~11e tekens was daar dat 'n kragtiger be
stuur nod1g was om die groeiende dorp se welvaort te behartig.
!ertS in •anrt 1877, egter, 1e daar apes1Bal voorsien1ng gemeak vir 'n plaaslike ot dorpsbestuur: ''Aan
het hootd van 1eder ;;laatselik bestuur by de ·~.:et els zo
de.nlc; erkend, staat 'n Burgemnaster en 'n Jaad van vyr of zeven leden, n&ar de bevolking." 3?) ~ie koete van
die plna~like adm1n1stras1e sou deur elke plek self ge
dra word,.
(c) MUNlSIPALITJt.IT.
Die inwoners ven ~retoria het gevoel dat die tyd
ryp was om die bestuur van die dopp heeltemsl op hul skou
ers te neem. Met h1erd1e doel voor oe is op 28 Laart 1664
'n vergadering gehou deur ~ie inwoners wear beeluit is om
'n r~un1~1pel1 te1 t in Pretoria op te rig. ~onder verPu1m het hulle ook die nodige zw regu
lasies opgetrek en dit voor die Uitvoerende Eaed gele, wat
dit onmiddellik g:·;edgekeur het, omdat hulle ook die r:.e
ning toegedsan was dat die dorp reeds die beg1nstad1um
van plaaslike bestuur ontgroe1 het, en dat dit vir die
ontw1kkel1ng en welvaart van die dorp noodsaaklik was, dat
'n mun1s1paliteit die teuels 1n hande sou neem. 38) Wetter oorecnkoms dear beetaan het tusAen die
Dorpsregulas1es en ~ie nuwe regulesies vir 'n Mun1sipal1-
te1t 1s onbelukkig onbekend omdat die Uitvoerende Read
Notule ven 2 November 1863 tot 13 =:;eptember 1964 ont
breek. 39) /Op
~5) T.A., U1tv.».~esluite, art. 195 van 1869. 36) StMats Courant, No.41 van 25 Okt.,l861. 37') T.A., Volksrnadbesluite, nrt.30-32 v~n? llaart 1877. }9) Staats Courant No.~8, van 19 April 1864. Jtx 39) T.A., U.R.48.
vir die onderwys want in dit~ vcrsla5 van die ¥ry~srand
oor September en 0ktober 1862 lees ons: ·ook is ,a~erdng
avond de rebel Stiemens 3ev~ngen en zit thans in de
blok," 45} saRm ~et noG ses ander, in die skool, wat tyde
lik as gev~ngenis lliOes diens do~n. Lie aeste dag verskyn
hy voor die KrygRra~d ~~t Jlie alleon al sy e1endom konfis
keer nie, maar hom ook vcrban uit t!ie Republiek.46) f;y
was nou 'n vlug,teling en sou baie mo~s verduur voordat hy
weer sy po~ as or.dercyse: .. sou hervet te Pretoria.
:':'elukki5 het die vredesver·,!rag v·~n 9 Januarie
1864 aan die Krokodilrivier, di~ burJeroorlog beiindig 4?) en kon daar weer orde geskap word ui t ~:ie ver-7nrring wet
daar in die land geheers hPt.
Die posisie is verder testendig deur die ontslag
VF!n ~.: •• ?retchrius an president van (:ie ~rry~teat en sy ver
kiesing ~s president ven die Suid-Afrikuan:Je Republiek in
~ei 1864. Up 10 ~ei het hy sy nmpseed as president afge
le. 48)
In Juhie 1864 word n.StlerJens, die vroeere eerste
gocwer~-:entsonder~'y-ser en latere 3oewerr·1entsekretaris, en
wat asgevolg vnn sy deelnorne aan die burgeroorlog uit die
land verban is , weer 49) aanlestel as goewermentsonder
wyscr op die dorp, 50) en aanvaar hy sy di.enste op 1 ~-ulie
186L~. 51) 'Joeie werk is ,~eur hom gelewer tot in 1869, toe
hy onderwys bedank het om die betrekking van le Staats
klcrk te aanvaar. 52) Die in,;oners van ?retoria het nou heeltemal 'n
lewendige belan; ge6ir stel in die vooruitganb van onder
wys, want in Julie 1864 doen J.G.C.ve.n :.,eenhof, sekretaris
van die ~~unisipali toi t, e.an~oek by die regering om 2Cv ek
semplare van die skool~ette, vermaedelik om nan die ouers
te gee wnt da}~rvoor gevra het. 53) In ~eptember neld ds. A.J .tiegcmann en ~-·11lliam
Skinner, twee lede van die Pretoria ''"koolkornmissie, in
hulle versla~ van inspeksie, dat die kinge~s gcreeld op
skool was, dat die orde g;oed was en dat dnar vcral voor
ui tgang 5ema·..:k is in lees en cang. Stiernens was blykbear
'n goeie onderwyser, geneet volgens (iie stand,aard van /daardie
45) lJr. A.ll.Lugtenburg: ·•Geskiedeni~ von die Onderwys~' bl.70 T • .& • , R .112/62.
~6) De Cids. t.a.p. 47} T.A., R.l0/64
T. ;., • ' rt. 2ll I 61! • 48) Staats Courant,No. 50 van 17 ~ei 1864.
T.A., ~: .V .R.ll/107, V.H.602/64. 49) T.A., R.503/63. 5U) T.A. 1 R.395/bll en TI.454/64. 51) T.A., R.395/64. 52} Hierdie betrekking bet hy op 16 Okt.l879 bedank tydens
;.nf~;clse r:;eRtuur, om terug te kee. na ho&land. 53l T.h.,ll.456/b4.
gedurig te verplaas tot nadeel van onderwys. 65) Teneinae 'n bron v~n inkom~te te verkry wat aan
gcwend kon word tot bevorderi~g en uitbreiding van onder
wys in die dorp en distrik wend ds. A..J.Hegemnnn horn in
Junie 1869 tot die 61tvoerende Read met die versoek dsL
vier plaesregte aan die plaaslike ~koolkommissie toegeken
sou word. 66)
Die Road beskou dit 'n baie goei~ idee en stnnn
twee plaasregte toe ar~n rretoria en beveel rten da.t die
Volksrand twintig plassregte sou toestaan vir die verbete
ring van onderwye in die algemeen. 67) Die Volkeraed het
saamge~tem en besluit die anntal plaosreg~e vir algemene
onderwys te vermeerder tot viAr-en-twintig. 68)
In 18?1 word 'n ''Grammar~ skool begin in Pretoria
deur die beywering van die Anglikaanf.'e predikant J.H.Viills
wat toe ook reeds serlert die begin van die jaar opgetree
het as i:.ngelse onde:rwyser nan die goewermAntskool. 69)
Toe ds. '.:'homAs Fruncois Burgers die president
aka~ annvaar hat in 18?2, wns die orderwys op 'n beie lae
peil. hy wae dan ook vasberade "met alle kracht bet heil
van Land en Vol~, van Kerk en Staat te behnrtigen door
een behoorlyk en weluitgevoerd plan van onderwys voor nlle
standen der ~aatschappy. ?0)
Omdat die finnnniile toeAtand van die land die
eerste aandag vere1s het, kon president hurger5 ecrs in
Fenruarie 1874 sy onderwyswetsontwerp publiseer. 71)
Hierdie wet het vir drie soorte skole voorsicning gemnak
n.l.(Al i·lsttelandRe skole, wat uit die aa.rd van die saak
maar klein 80U wees weens die verspreidheid van die be
volking; b. Dorpskole; en c. ~iddelbare skole of gy~nasi
u:n~ te Pretoria, later in Potchefstroom en ander durpe.
Laasgenoende skool sou noodsaaklik wees met die oog op op
leiding van onderwysers en siviele amptenare vir die ~taet.
Hierdie wet het die ouerR ook 'n aandeel gegee
in die benoeming vsn onderwysera deurmiddel van skoolkom
rnissies, wat deur hulself gekies is. Art. 26 het neergele dot geen Godedien~onderrig
in skoolure gegee rna~ word nie, maar dat uit die Bybel
kon gelees word ~tKJX~xx~xtx%xxtt en bybelgeskiedenis on
der-:ys kon word. !i1erdie artikel het lo.ter 'n twisappel /ge~ord
65) 66) 67) 68) 69) '](' ) tu 71)
T • A • , R • 3 7 2/68. T. ;\.. , R. 561/69. !r • A • , U • H • 3 , art • 6 van 3 J u n • 1 n69 • T.A., E.V.R. 9, Volksraadsnotule, art.?32 van 17 Jun'69 T.~., R.403/~l. en T.A., R.815/71. ~.;taa.ts Courant, 2v Feb,lB72. Ibid., 4 Feb. 1874.
69. geword en is ten onregte &s een van ~1( fektore gebruik
on die president se posisic tt~ onth~rn·yn.
Cok is in hierdie W€t vuorsienine r;erna~k vir 'n ~upcrintendent van Gnderwys.
~a<lat 'n 1-_ormai ssie wet deur die Volksraad benoem
is om rapport ui t tt~ bring oor die unde:n-:j swet, 'n gunst 1-
ge versleg ingcdien het op 23 Lktorer 1874, is dit.: wet
aangeneel!l. 72} Volgens Gitvoerende fiaLdsbesluit van 25 ~ei 18?5,
art. 124, sou di~ ekole in die HCf•:_.bl iek nag onder die ou
wet val tot tyd er: wyl die nuwe wet jn working gestel kon
word, wet cers op 15 ~ebruurie 1A76 geskied het.
Die jaar 1875 was 'n baie belungrike jear vir die onden1ys in die ?rnnsvnnl en veral in Pretoria, want nie
alleen is dear 'n hcle paar nuwe skole opgerig in die uorp
nie, £laar het president Burgers tyden~ sy besof~k acm Hol
land ook die dicnste verkry vun baie bekwa.ntt:'l t;;eleerde:=; wat nog hulle stempel op die onderwys in die ilepubliek sou
afdruk.
Vroeg in Januarie 18?5 ig St. Albans College goopen met ds. Ceo • ..:;harley aan die hoof en ,.- .J .l!oble tlS as
scistent. 73) Up 19 April is 'n skoal vir eeuns ~eo~en, voorlo
pig in ~3t.:._lbnns Kerk, deur lr.c.Rax, 74) maar na 'n kwy
nende bestaun van ses maande ie dit weer ~esluit.
Inige maende later begin ~el. De Gier 'n skool
vir jong dane~;, et die doel om instru~~sie te gee in muf11ek
.Frans, ilollands, .n~els en dame~hHndwerk. 75) Soos reeds geneld bet pre~ident Burger~ 'n aontal
bekwa~~e rnenne in Bolland aangeneem om rigting tti kom gee
in on de rays in die ;iepubl iek. Hy st£~1 ·,:-. J. van -~orkum, hoof
van 'n openbare skool te Gronin~en,aon as Superintendent van undenys 76) met 'n ordrag om nog 'n aanthl onderwy
sers en ond.err!yseresse ui t te soek, 77) wat by clan kon ge
bruik om onderwy:· op 'n c::eson0e ba~is t~ bring in die
'l'ransvanl. Terselfdertyd verkry hy ook die dienste v&n Dr.
L.J .P.Jorissen 73) en fir. J .;;.. ·;oorde Smit vir die Gymnasi
um wat nog geo;jen moes word.
72J 73) ?ll) 75) 76)
??) ?8)
Kort nn P-Y annkoma in ~i.~ransvaal he t Van Go rkum /aan
Lr.S.P.Engelbrecht: Thoz·n ~ur2;ers, bl. 139. De Volksstem v~;n 2 Jan .1875. Ibid., van 17 April 18?5. Ibid., van 28 hU~. 1Q75. l>r. E .J.? .Jorissen: ·•Ter,svaalsche 11erinneringen 1876-1896'
(1nsterdam, 189?),bl.4. De Volksotcm, 28 Aug.l8?5. Ibid., 30 Okt.l875.
I. Off1siele ~ .e.nuskripbronne vun die 'l'ransvaal Argief,
gehuisves in die Uniegebou, Pretoria.
Die volgende brgief8roe~e ia gernadpleeg:-(1) T.A.,Departement Stautsekretaris,Z.A.R.,lnkomende Stukke
R.24a/39 tot R.5705/82. Supplimentere Stukke: 1/54 tot 30/65.
(2) T.A.,Departement, Volksruad, Z.A.R.:E.V.R.I/l*-15.Notule van die Volkaraad.(l845-1877) E.V.R.II/106, VR.l95/52 tot VR./394/53.(1nkoroondo Eriewe)· E.V.R.Il/107, VR.395/54 tot VR.829/64.(lnkomende Uriewc)
![Synthesis, Magnetism, and 57 Fe Mössbauer Spectroscopic Study of a Family of [Ln 3 Fe 7 ] Coordination Clusters (Ln = Gd, Tb, and Er)](https://static.documents.pub/doc/80x56/6357a3e35108319c8703df94/synthesis-magnetism-and-57-fe-moessbauer-spectroscopic-study-of-a-family-of-ln.jpg)
