«Το Genographic Project υπό το πρίσμα τηςΑνθρωπολογίας»

Περιεχόμενα:

Εισαγωγή…………………………………………………………………2

Α. Genographic Project (Γονιδιογραφικό Πρόγραμμα)

I. Το Πρόγραμμα…………………………………………………….3

II. Δημόσια Κριτική……………………………………………….….6

Β. Islanders Health SectorDatabase…………………………………….8

Γ. Χαρτογράφηση…………………………………………………….…11

Δ. Βιοηθική………………………………………….…………………..13

Επίλογος……………………...…………………………………………16

Βιβλιογραφία……………………………………………………………17

1

Εισαγωγή

Ο Γρηγόριος Μέντελ διατύπωσε τους νόμους της

κληρονομικότητας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1860,

ενώ ακόμη δεν υπήρχε η έννοια του γονιδίου. Για να

περιγράψει τα ευρήματα του, ο «πατέρας της γενετικής»

θεώρησε ότι οι χαρακτήρες καθορίζονταν από συγκεκριμένες

μονάδες που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Ο Μέντελ

αγνοούσε τη φύση των μονάδων που αναγκαζόταν να αποδεχθεί

ως υπαρκτές και η άγνοια αυτή θα χαρακτήριζε το πεδίο των

γνώσεων για σχεδόν έναν αιώνα. Ο όρος γονίδιο (gene)

πρωτοδιατυπώθηκε το 1909 από τον γερμανό βοτανολόγο

Βίλχεμ Γιόχανσεν για να περιγραφούν οι μονάδες του

Μέντελ. Ένα χρόνο αργότερα, ο Τόμας Μόργκαν, ο οποίος

συνέβαλε καθοριστικά στην εγκαθίδρυση της μύγας του

ξιδιού (Drosophila melanogaster) ως ιδανικού

πειραματόζωου για γενετικές μελέτες, κατάφερε να

αποδείξει ότι τα γονίδια εντοπίζονται στα χρωμοσώματα

Χρειάστηκε να περάσουν περισσότερο από τρεις

δεκαετίες για να γεννηθεί η ιδέα ότι ένα γονίδιο περιέχει

την κωδικοποιημένη πληροφορία για τη δημιουργία ενός

2

ενζύμου, από τους George Beadle και Edward Tatum, και για

να ανακαλυφθεί με το κλασικό πείραμα των Avery, MacLeod,

McCarty το 1944 ότι από χημικής απόψεως τα γονίδια είναι

φτιαγμένα από DNA. Η Ρόζαλιντ Φράνκλιν το 1952

φωτογράφησε το DNA, ενώ ακολούθησε η διαλεύκανση της

δομής του από τον James Watson και τον Francis Crick το

1953 και η περαιτέρω μελέτη του τρόπου με τον οποίο η

γενετική πληροφορία που ενυπάρχει στο μόριο αυτό

μεταφράζεται σε πρωτεΐνη οδήγησε στην σύνθεση του

κεντρικού δόγματος της βιολογίας, σύμφωνα με το οποίο η

ροή της πληροφορίας περνούσε από το DNA προς τις

πρωτεΐνες.

Το DNA είναι μια διπλή έλικα που αποτελείται από

τέσσερις βάσεις –την Αδενίνη (Α), την Κυτοσίνη (C), τη

Γουανίνη (G) και τη Θυμίνη (Τ)– που ενώνονται μεταξύ τους

με περίπλοκο τρόπο. Στα κύτταρα του ανθρώπινου

οργανισμού, αυτή η αλυσίδα διασπάται σε 46 χρωμοσώματα.

Εξαιτίας του μεγάλου μήκους του, το DNA έχει τυχαίες

αντιγραφές, οι οποίες ονομάζονται μεταλλάξεις και τις

έχουν όλοι οι άνθρωποι. Όταν αυτές οι μεταλλάξεις συμβούν

κληροδοτούνται στους απογόνους και ονομάζονται δείκτες

κληρονομικών μεταλλάξεων. Αυτοί οι δείκτες μεταφέρονται

μέσω των χρωμοσωμάτων καθώς κληρονομούνται.

Α. Genographic Project (Γονιδιογραφικό Πρόγραμμα)

i. Το πρόγραμμα1

3

Η National Geographic Society στις 13 Απριλίου 2005

σε συνεργασία με την IBM και με χρηματοδότηση από το

Waitt Family Foundation ανακοίνωσαν την έναρξη μιας

πενταετούς γενετικής ανθρωπολογικής έρευνας με σκοπό την

αναζήτηση του γεννήτορα όλων των ανθρώπων, τον

«επιστημονικό Αδάμ», τη δημιουργία του ιστορικού χάρτη

των ανθρώπινων μεταναστευτικών μοντέλων αλλά και τη

δημιουργία του γενεαλογικού δέντρου ολόκληρης της

ανθρωπότητας. Αυτό το ερευνητικό πρόγραμμα το ονόμασαν

Genographic Project (Γονιδιογραφικό Πρόγραμμα), καθώς με

αυτό χαρτογραφούν την εξέλιξη των γονιδίων του ανθρώπου

στο χώρο και στο χρόνο.2

Ο τρόπος διεξαγωγής της έρευνας ήταν να συλλέξουν

αίμα από ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αναζητώντας τις

χαρακτηριστικές αλλαγές (μεταλλάξεις) στο DNA. Ένα τμήμα

του γενετικού κώδικα, το χρωμόσωμα Υ παραμένει σταθερό.

Αυτό το έχουν μόνο οι άνδρες και μεταβιβάζεται

απαράλλακτο από τον πατέρα στον γιό. Αυτό συνδέει τους

σύγχρονους άνδρες με τους άνδρες του παρελθόντος. Μικρές

αλλαγές που γίνονται στο χρωμόσωμα Υ μπορούν να

υποδείξουν από ποιόν και από πού προέρχονται οι άνθρωποι.

Οι μεταλλάξεις αυτές στιγματίζουν τους απογόνους κι όταν

ανιχνεύονται δείχνουν την καταγωγή από τον ίδιο άντρα.3

Το πρόγραμμα είχε σκοπό να αποκαλύψει λεπτομέρειες

για την μεταναστευτική ιστορία του ανθρώπου στον πλανήτη

και να δώσει σημαντικές γνώσεις για τις ομοιότητες αλλά

και τις διαφορές που συγκροτούν το ανθρώπινο είδος.4

Επιπλέον, φιλοδοξία των επιστημόνων ήταν να δημιουργηθεί

4

μια βάση δεδομένων που θα προέκυπτε από τις έρευνες του

προγράμματος και θα ήταν μία από τις μεγαλύτερες βάσεις

γενετικών πληροφοριών για τον ανθρώπινο πληθυσμό, κάτι το

οποίο θα αποτελούσε μια πολύτιμη πηγή γνώσεων για τους

γενετιστές, τους ιστορικούς και τους ανθρωπολόγους. Στο

πρόγραμμα μπορούσαν να συμμετάσχουν άνθρωποι από όλο τον

πλανήτη, με την αγορά του κατάλληλου εξοπλισμού, με σκοπό

να δουν τον μεταναστευτικό χάρτη των προγόνων τους αλλά

και το γενεαλογικό τους δέντρο.5

Επικεφαλής αυτού του προγράμματος είναι ο Σπένσερ

Γουέλς, ο οποίος είχε συνεργαστεί με τον Λούκα Καβάλι

Σφόρτσα. Ο Λούκα Καβάλι Σφόρτσα ήταν ο πρώτος γενετιστής

που συνειδητοποίησε πως το αίμα είναι ο δρόμος που οδηγεί

στους προγόνους. Ήθελε να φτιάξει ένα γενεαλογικό δέντρο

για όλον τον κόσμο, έτσι, συνέλλεξε αίμα από όλο τον

πλανήτη. Τη δεκαετία του 1970 σύλλεξε αίμα στην Κεντρική

Αφρική από τις φυλές Μπιάκα και Μπούτι, καθώς πίστευε πως

το κλειδί για την αναζήτηση των προγόνων βρισκόταν στο

αίμα απομονωμένων πληθυσμών. 6Έκανε ένα μεγάλο και

σημαντικό βήμα αλλά τα αποτελέσματα του ήταν ασαφή.

Ο Σπένσερ Γουέλς τη δεκαετία του 1990 ανήκε στην

ομάδα του Λούκα Καβάλι Σφόρτσα στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ

της Καλιφόρνια, διεξήγαγε έρευνες για 10 χρόνια και

κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μέχρι πρόσφατα μόλις 10.000

άνθρωποι κατοικούσαν τον πλανήτη και βρίσκονταν σε μία

μόνο ήπειρο, την Αφρική. Ξαφνικά κάτι συνέβη και μία

ομάδα έφυγε από την Αφρική για ένα ταξίδι στον άγνωστο

κόσμο, ο Γουέλς πιστεύει πως αυτοί είναι οι πρόγονοι όλων

5

των ανθρώπων. Το ερώτημα είναι, ποιοί ήταν αυτοί και πώς

εποίκησαν όλο τον πλανήτη; Η ταχύτητα και η δύναμη που

απαιτούνται για ένα τέτοιο ταξίδι είναι πέρα από κάθε

λογική. Παρόλα αυτά, το ταξίδι αυτό είναι γραμμένο στο

αίμα των ανθρώπων.

Ο Σπένσερ Γουέλς αποφάσισε να βγει από το εργαστήριο

–αλλά συγχρόνως να το πάρει μαζί του– και να κάνει ο

ίδιος αυτό το ταξίδι· να ακολουθήσει τα ίχνη των

προγόνων, να αντιμετωπίσει τις ίδιες δυσκολίες που

αντιμετώπισαν εκείνοι. Για τον Σπένσερ Γουέλς «αυτή η

προσπάθεια είναι η κατάκτηση της σελήνης για την

ανθρωπολογία, θα χρησιμοποιήσουμε τη γενετική για να

συμπληρώσουμε τα κενά της ανθρώπινης μεταναστευτικής

ιστορίας».7

Ο πρώτος προορισμός του Σπένσερ Γουέλς ήταν ο τόπος

από όπου ξεκίνησαν όλα, η Αφρική, ο τόπος γέννησης όλων

των ανθρώπων. Το αίμα έδειξε ότι τα μέλη ενός μικρού

«πρωτόγονου» λαού είναι οι άμεσοι απόγονοι των προγόνων

όλων των ανθρώπων, οι Βουσμάνοι. Οι έρευνες απέδειξαν πως

οι μακρινοί συγγενείς τους έφυγαν από την Αφρική και έτσι

έθεσαν σε κίνηση το γενεαλογικό δέντρο της ανθρωπότητας.

Από αυτούς προέκυψε κάθε λαός, κάθε θρήσκευμα, κάθε

εθνικότητα. Οι δείκτες των Βουσμάνων διαφέρουν πολύ από

αυτούς εκτός Αφρικής. Ο Σπένσερ Γουέλς γνωρίζει πως είναι

ο αρχαιότερος λαός της Γης, καθώς στο γενεαλογικό δέντρο

του κόσμου το κλαδί τους είναι το πρώτο που αποκόπηκε από

τα υπόλοιπα.

6

Η γλώσσα των Βουσμάνων αποτελείτε από «κλικ» και

άλλους άγνωστους ήχους. Ο γλωσσολόγος Μέριτ Ρούλεν από το

Πανεπιστήμιο Στάνφορντ υποστηρίζει πως «οι Βουσμάνοι

είναι οι μόνοι που μιλούν με «κλικ», ενώ καμία άλλη

οικογένεια γλωσσών δεν χρησιμοποιεί τέτοιους ήχους.

Υπάρχει η λογική υπόθεση ότι αυτοί οι ήχοι των προγόνων

όλων των ανθρώπων έχουν χαθεί στις άλλες γλώσσες του

κόσμου». Ο παλαιοανθρωπολόγος Ρίτσαρντ Κλάιν καθηγητής

του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ λέει ότι «η γλώσσα δεν

είναι μόνο επικοινωνία, είναι ο τρόπος που διαμορφώνεις

τον κόσμο». Πριν από 50.000 χρόνια αυτή ήταν μια νέα,

πολύπλοκη γλώσσα, η οποία συνοδευόταν και από άλλες νέες

καινοτομίες όπως η κυνηγετική τεχνολογία.

Εξαιτίας της εποχής των παγετώνων πάγωσε κάθε μορφή

υγρασίας και η Αφρική μετατρεπόταν σε έρημο, ενώ η στάθμη

του νερού μειωνόταν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να

εξαφανίζονται τα ζώα και το κυνήγι να γίνεται όλο και πιο

δύσκολο. Η ανθρωπότητα ήταν στα πρόθυρα του αφανισμού,

ωστόσο εκείνη τη στιγμή σημειώθηκε η αλματώδης πρόοδος

στη σκέψη και μια ομάδα ανθρώπων αποφάσισε να

εγκαταλείψει την Αφρική. Τα πρώτα ίχνη ζωής εκτός της

Αφρικής εντοπίζονται στην Αυστραλία, στους Αβορίγινες, οι

οποίοι είναι απόγονοι των Αφρικανών, καθώς στο αίμα τους

εντοπίζεται ο δείκτης τους. Το πέρασμα από την Αφρική

στην Αυστραλία έγινε εφικτό καθώς η εποχή των παγετώνων

είχε εγκλωβίσει όλο το νερό του πλανήτη και η χαμηλή

στάθμη της θάλασσας είχε μετατρέψει την Ινδονησία σε

στεριά, ενώ η Αυστραλία είχε ενωθεί με την Νέα Γουινέα. Ο

7

συνδετικός κρίκος που συνδέει τις δύο ηπείρους βρίσκεται

στην Ινδία, εφόσον και εκεί εντοπίζεται ο δείκτης των

Αφρικανών.

Ωστόσο, υπήρχε και ένα δεύτερο κύμα μετανάστευσης

από την Αφρική που διέγραψε μια διαφορετική πορεία, προς

την Μέση Ανατολή. Καθώς υπέφεραν από την ξηρασία και οι

άνθρωποι και τα ζώα ωθήθηκαν στην Έρημο Σαχάρα, τη Βόρεια

Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Οι γενετικοί δείκτες δείχνουν

πως μία ομάδα ανθρώπων κατευθύνθηκε προς την Ινδία ενώ

μία δεύτερη προς την Κίνα. Ένα τμήμα των ανθρώπων από τη

Μέση Ανατολή ταξίδεψε προς την Κεντρική Ασία και κινήθηκε

δυτικά διασχίζοντας τις κοιλάδες της Ασίας και

εγκαταστάθηκαν στην Ευρώπη.

Ένα μέρος έφτασε μέχρι την Αμερική, κάτι που

αποδεικνύεται από την εύρεση του αρχαίου δείκτη σε μια

νομαδική φυλή, τους Τσούκτσι που κατοικούν στον Αρκτικό

Κύκλο. Μια ομάδα των προγόνων των Τσούκτσι πέρασε στο Νέο

Κόσμο καθώς η στάθμη της θάλασσας μειώθηκε αναδύθηκε ένα

νέο κομμάτι στεριάς στο σημείο που η Βερίγγειος Θάλασσα

χωρίζει τη Ρωσία από την Αμερική, η Βεριγγεία. Έτσι

συνδέθηκε το ανατολικό άκρο της Ρωσίας με την Αλάσκα.

Όμως ο πάγος τους εγκλώβισε στην Βόρεια Αμερική. Όταν

πέρασε η εποχή των παγετώνων, οι πάγοι έλιωσαν και άνοιξε

μία δίοδος ανατολικά από τα Βραχώδη Όρη και έφτασαν στην

Νότια Αμερική.

Επιπλέον, μετά την ολοκλήρωση των ερευνών για την

χαρτογράφηση των μεταναστεύσεων και την εποίκηση του

πλανήτη από τους ανθρώπους, ο Σπένσερ Γουέλς κατέληξε στο

8

συμπέρασμα ότι τα χρωμοσώματα Υ όλου του κόσμου οδηγούν

σε έναν Αφρικανό άνδρα, ο οποίος είναι ο «επιστημονικός

Αδάμ». Τα χρωμοσώματα Υ των Αφρικανών τοποθετούν τον

«Αδάμ» στην Ρηξιγενή Κοιλάδα της Ανατολικής Αφρικής.

Γεννήθηκε πριν από 60.000 χρόνια, κάτι που σημαίνει ότι η

έρευνα για την αναζήτηση του κοινού προγόνου δεν οδηγεί

στην εποχή των πιθηκανθρώπων, ούτε στην εποχή του Homo

Erectus. Υπήρχαν κι άλλοι άνδρες που ζούσαν μαζί με τον

«Αδάμ» όμως με το πέρασμα των αιώνων τα γενεαλογικά τους

δέντρα αφανίστηκαν. Αυτό που έκανε τον «Αδάμ» να

ξεχωρίσει ήταν η γλώσσα και η χρήση σύνθετου λόγου.

ii. Δημόσια Κριτική

Από την πρώτη στιγμή της ανακοίνωσης του Genographic

Project υπήρξαν πολλές αντιδράσεις για αυτήν τη μελέτη.

Κυρίως, οι αντιδράσεις εστίαζαν στη μεγάλη σημασία που

δόθηκε στους ιθαγενείς πληθυσμούς και τη συλλογή

γενετικού υλικού από αυτούς. Από την πλευρά του έργου

υπήρχε η θεωρία ότι αυτό είναι μια συνεργασία αυτοχθόνων

πληθυσμών και επιστημόνων και ότι επιδίωκε την

επικοινωνία και την προώθηση της διατήρησης των

αυτοχθόνων γλωσσών και πολιτισμών. Σύμφωνα με τον

Γουέλς, αν το πρόγραμμα ήταν κερδοφόρο κάποια χρήματα θα

δοθούν στις φυλές που συμμετείχαν για την εκπαίδευση και

την πολιτισμική τους συντήρηση.8

Οι αυτόχθονες πληθυσμοί είχαν εκφράσει επανειλημμένα

την αντίθεση τους σε τέτοιου είδους προγράμματα, καθώς

9

παραβιάζουν τις πολιτισμικές τους αξίες, τα πρότυπα

βιοηθικής και τα ανθρώπινα δικαιώματα τους.9

Χαρακτηριστική ήταν η αντίδραση της Debra Harry,

εκτελεστικού διευθυντή της IPCB ( ομάδα για την προστασία

των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων), όπου η ίδια από την

πρώτη στιγμή ζήτησε τη διακοπή της μελέτης μαζεύοντας

υπογραφές για αυτόν το σκοπό. Πολλοί γηγενείς λαοί

1 επάνωΓια την υποενότητα «i. Το Πρόγραμμα»

χρησιμοποιήθηκε οπτικό υλικό από τα DVD που κυκλοφόρησαν

από την εφημερίδα Το Βήμα στις 24 Δεκεμβρίου 2006. Οι

τίτλοι είναι Το Ταξίδι του Ανθρώπου Μέρος Α’ και Μέρος Β’ και Η

Αναζήτηση του Αδάμ.. 2 http://www.tovima.gr/default.asp?

pid=2&ct=33&artid=177984&dt=24/12/2006, «Γενετικό Ταξίδι

στην Ανθρώπινη Ιστορία», Το Βήμα, 24 Δεκεμβρίου 2006.3 ό.π.4 http://www.nationalgeographic.gr/genographic, «The

Genograhic Project», National Geographic Greece, χ.χ.5 ό.π.6 http://www.tovima.gr/default.asp?

pid=2&ct=33&artid=177984&dt=24/12/2006, «Γενετικό

Ταξίδι…», ό.π7 http://www.ethnos.gr/article.asp?

catid=11386&subid=2&pubid=58870, της Χρ. Κατσαρού, «Στα

ίχνη του…Αδάμ και της Εύας», Έθνος, χ.χ.8 http :// www . physics 4 u . gr / news /2005/ scnews 1905. html , «H

National Geographic επιδιώκει να βρει τα ίχνη της

ανθρωπότητας μέσω του DNA», Physics4u, χ.χ.

10

θεωρούν πως οι πρόγονοι τους ζούσαν πάντα στο έδαφος

τους, πίστη η οποία δεν θα στηριχθεί από το Genographic

Project10 και εξαιτίας αυτού η Debra Harry παρατηρεί ότι

«θα μπορούσαν να προκύψουν σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις

λόγω του ισχυρισμού ότι οι ιθαγενείς δεν είναι αυτόχθονες

στη γη τους, αλλά έχουν πρόσφατα μεταναστεύσει από άλλους

χώρους».11 Οι ιθαγενείς μέσα από τα μάτια της έρευνας

καθορίζονται ως «θέματα για την επιστημονική περιέργεια».

Το Δεκέμβριο του 2006 κάποιες φυλές της Β. Αμερικής

αρνήθηκαν να πάρουν μέρος.12 Κατά την IPCB το έργο θα

μετατρεπόταν σε ένα εμπορεύσιμο γενετικό υλικό.

Το Genographic Project θεωρείται συνέχεια του HGPD –

πρόγραμμα ποικιλομορφίας του ανθρώπινου γονιδιώματος.

Πρόεδρος αυτού του προγράμματος ήταν ο Λούκα Καβάλι

Σφόρτσα. Ο στόχος ήταν να χαρτογραφηθούν οι διαφορές που

υπάρχουν στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Είχε χαρακτηριστεί ως

«πρόγραμμα βαμπίρ»13 με σκοπό την εξαγωγή πολύτιμων

ιατρικών πληροφοριών από το αίμα των φυλών που

κινδυνεύουν από εξαφάνιση χωρίς να τους δίνεται τίποτα σε

αντάλλαγμα. Κάποιο πολιτιστικοί ανθρωπολόγοι είχαν

καταγγείλει ότι η έρευνα των γενετικών διαφορών μεταξύ

των πληθυσμών ήταν ισοδύναμη με το ρατσισμό. Αυτές οι

κατηγορίες τώρα προσάπτονται στο Genographic Project.

Ο Kenneth Kidd γενετησιολόγος έθεσε έναν ακόμη

προβληματισμό σε σχέση με το σχέδιο συντήρησης του DNA.

Ανέφερε πως παρόλο που το πρόγραμμα θα παρείχε σημαντικές

πληροφορίες, ωστόσο, τα δείγματα δεν θα μπορούσαν να ήταν

στη διάθεση καθενός επιστήμονα μέσα στην επιστημονική

11

κοινότητα. Λόγω αυτού, ο Γουέλς άλλαξε τον αρχικό

προγραμματισμό και δήλωσε ότι τα κύτταρα θα

μονιμοποιηθούν και τα 5-10 milligram θα είναι στη διάθεση

της επιστημονικής κοινότητας. Η ιδέα της μονιμοποίησης

όμως βρήκε αντίθετους κάποιους ιθαγενείς, οι οποίοι

ανέφεραν ότι δε στηρίζουν τη σκέψη να υπάρχουν τα κύτταρα

τους και μετά τον θάνατο τους.14

Β. Islanders Health Sector Database

Ο Gisli Palsson είναι καθηγητής ανθρωπολογίας του

Πανεπιστημίου της Ισλανδίας. Το ενδιαφέρον του για τη νέα

γενετική αρχικά αναπτύχθηκε μέσω της συνεργασίας του με

τον Paul Rabinow. Οι δυο τους πήραν εκτενείς συνεντεύξεις

από κάποιους σημαντικούς επιστήμονες για την

αποκωδικοποίηση και τις βάσεις δεδομένων. Το 2003

ξεκίνησε το πρόγραμμα Islanders Health Sector Database

(HSD), του οποίου διευθυντής ήταν ο Kari Stefansson. Ο

Palsson επικοινώνησε με τον Stefansson ζητώντας του να

λάβει μέρος ως ανθρωπολόγος στο πρόγραμμα, κάτι που ο

δεύτερος εκτίμησε, καθώς εκείνο το διάστημα το πρόγραμμα

δεχόταν επίθεση από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Από τη

12

συμμετοχή του Palsson σε αυτό, βγήκε ένα μεγάλο

εθνογραφικό υλικό το οποίο συγκεντρώνεται στο βιβλίο του

“Anthropology and the new genetics”.

Το HSD θα έδινε πληροφορίες για γενεαλογικές

καταγραφές από την εποχή του μεσαίωνα, ιατρικά δεδομένα

από το 1915 και γενεαλογικές πληροφορίες των σύγχρονων

Ισλανδών. Στο πρόγραμμα γινόταν επιλογή παθολόγων με

ειδίκευση στην ασθένεια που ήθελαν να μελετήσουν, η οποία

είχε πιθανώς γενετική βάση. Ξεκίνησαν έρευνα για δώδεκα

ευρέως διαδεδομένες ασθένειες, ανάμεσα σε αυτές και η

οστεοαρθρίτιδα.15 Ο στόχος ήταν να ανακαλύψουν τα γονίδια

που συνδέονται με αυτές τις ασθένειες. Αρχικά, υπογράφηκε

σύμβαση με κλινικούς συνεργάτες που εστιάζουν σε δύο

φαινοτύπους της οστεοαρθρίτιδας, των δακτύλων και των

ισχίων κυρίως που είναι ιδιαίτερα κοινή στην Ισλανδία.

Στην ανάλυση της οστεοαρθρίτιδας εξετάστηκαν 1.143

ασθενείς και 939 συγγενείς τους.16

Η ομάδα χρησιμοποίησε εκτεταμένες οικογενειακές

ιστορίες, οι οποίες ήταν διαθέσιμες στην Ισλανδία, καθώς

σύμφωνα με τον Stefansson με αυτόν τον τρόπο μπορούσαν να

δείξουν ότι η οστεοαρθρίτιδα κληρονομείται. Ένας ή

περισσότεροι ασθενείς έφεραν τα αλληλόμορφα γονίδια

(alleles), τα οποία είναι υπεύθυνα για την κληρονομική

τροποποίηση.17 Εγκαθιστώντας μια οικογενειακή σύνδεση η

ομάδα κατάφερε να καθιερώσει τους σχετικούς γενετικούς

παράγοντες.

15 Pálsson, Gísli, “Anthropology”, ό.π., σελ. 35

13

Η ομάδα είχε ένα σημαντικό πλεονέκτημα· το «βιβλίο

των Ισλανδών». Η ιδέα για αυτό ανακοινώθηκε το 1998 από

το Υπουργείο Υγείας της Ισλανδίας. Από την πρώτη στιγμή

μία δημόσια αντίδραση ξεκίνησε. Αυτό οφειλόταν στο

γεγονός ότι τα μέτρα που θεσπίστηκαν για την απόκρυψη των

προσωπικών στοιχείων ήταν ανεπαρκή, οι προτάσεις για τον

έλεγχο της βάσης και οι κανόνες πρόσβασης ήταν κακώς

αναπτυγμένοι. Ένα νομικό και ηθικό πλαίσιο για ένα τέτοιο

ζήτημα απουσίαζε πλήρως. Μια αναθεωρημένη έκδοση εισήχθη

σύντομα, το Κοινοβούλιο πέρασε ένα νέο νόμο και βρέθηκαν

τα νομικά πλαίσια για να ξεκινήσει το έργο. Η δημόσια

συζήτηση για τη βάση δεδομένων τώρα επικεντρώθηκε στο

συνδυασμό των τριών συνόλων –ιατρικά αρχεία, γενετικές

πληροφορίες, γενεαλογίες– και τη συνολική

εμπορευματοποίηση τους. Ένα τέτοιο εγχείρημα στην

Ισλανδία θα ήταν επιστημονικά ελπιδοφόρο επειδή ο

Ισλανδικός πληθυσμός είναι μικρός και σχετικά ομοιογενής.

Μέσα στο «βιβλίο των Ισλανδών» συγκεντρώνονται

γενεαλογικά αρχεία, μερικά εκ των οποίων έφταναν μέχρι

τον 9ο αιώνα. Περιλαμβάνει καταγεγραμμένους περίπου

700.000 ανθρώπους, όπου οι περισσότεροι από αυτούς είναι

γεννημένοι στην Ισλανδία.18 Μία ομάδα δεκαπέντε ερευνητών

και προγραμματιστών υπολογιστών σύνταξαν τις πληροφορίες

και σχεδίασαν τα απαραίτητα προγράμματα. Το ζητούμενο δεν

ήταν να καταγραφούν τα άτομα, αλλά να καταφέρουν να

συνδέσουν το ένα με το άλλο. Το ποσοστό των τεκμηριωμένων

συνδέσεων μεταξύ ενός ατόμου και των γονέων του είναι

κοντά στο 95%.

14

Για τους εκπροσώπους της βάσης, αυτή θα ήταν μια

σημαντική βοήθεια στον τομέα της υγείας, των γενετικών

και επιδημιολογικών αναλύσεων. Υποστήριζαν ότι θα έκαναν

την υγειονομική περίθαλψη αποδοτικότερη και τα

αποτελέσματα της θα ήταν χρήσιμα για τις

φαρμακοβιομηχανίες και την ιατρική υπηρεσία. Με αυτή θα

επιταχυνόταν η αναζήτηση των γονιδίων που είναι αρμόδια

για τις κοινές ασθένειες και θα κατασκεύαζαν φάρμακα για

την καταπολέμηση τους.

Μια σημαντική παράμετρος ήταν η ανάρτηση της βάσης

δεδομένων στο διαδίκτυο. Από την πρώτη στιγμή η

ανταπόκριση του κοινού ήταν τεράστια. Η πρόσβαση γινόταν

με έναν κωδικό και ήταν περιορισμένη καθώς δε μπορούσαν

να ερευνήσουν άλλες οικογένειες ή γενικότερα τη βάση

δεδομένων. Έτσι, είχε έναν εγωκεντρικό χαρακτήρα, καθώς

ένα άτομο μπορούσε να δει τη σχέση του με άλλους

Ισλανδούς, όχι όμως τη σχέση ανάμεσα σε δύο άλλους

Ισλανδούς. Το ενδιαφέρον του κοινού επικεντρώθηκε,

κυρίως, στην πιθανή συγγένεια με διάσημα πρόσωπα, όπως ο

πρωθυπουργός ή η Bjork.

Μετά την ανάρτηση της βάσης δεδομένων στο διαδίκτυο,

χιλιάδες γράμματα έφτασαν στην εταιρία που τη συντηρούσε.

Το περιεχόμενο των γραμμάτων αφορούσε σε πολλά λάθη –

λάθος γονείς, άτομα που δεν ήταν συγγενείς, αδέρφια που

δεν εμφανίζονταν ως αδέρφια, παιδιά εκτός γάμου που οι

γονείς τους δεν ήθελαν να μάθουν την αλήθεια, υιοθετημένα

παιδιά που στη βάση αναφέρονταν οι πραγματικοί τους

γονείς κλπ. Πολλά από αυτά τα σχόλια και τις διορθώσεις

15

τροφοδοτήθηκαν αμέσως στη βάση στο διαδίκτυο για να

συμμορφωθεί η κατανόηση του κοινού για την συγγένεια και

το να ανήκουν κάπου.19

Στην περίπτωση του Genographic Project όσοι

συμμετείχαν αγοράζοντας το ειδικό σετ λήψης DNA, έπαιρναν

ταυτόχρονα έναν κωδικό. Μέσω αυτού, όταν το δείγμα τους

θα αναλυόταν και θα προσθέτονταν ανώνυμα στη βάση

δεδομένων του προγράμματος, θα μπορούσαν να δουν το

μεταναστευτικό χάρτη των προγόνων τους και τα

αποτελέσματα της παγκόσμιας έρευνας γενικότερα. Μία

διαφορά εντοπίζεται ανάμεσα στις δύο βάσεις· η βάση του

Genographic Project είναι λιγότερο διαλογική, υπό την

έννοια ότι δεν μπορούν να αλλάξουν τις πληροφορίες που

έχουν υποβάλει αλλά είναι πολύ βαθύτερη από την άποψη του

αριθμού γενεών που καλύπτονται.20

16

Γ. Χαρτογράφηση

Το γενεαλογικό παράδειγμα της Ισλανδίας έχει μια

μακρόχρονη ιστορία. Πολλά ιστορικά αρχεία για οικογένειες

και γενεαλογίες έχουν καταφέρει να επιβιώσουν μέχρι

σήμερα σε διοικητικά αρχεία, σε απογραφές, σε

εκκλησιαστικούς καταλόγους και αλλού, λόγω του πάθους των

Ισλανδών για την καταγραφή.

Οι οικογενειακές ιστορίες διαδραματίζουν ένα

σημαντικό ρόλο στις πρακτικές χαρτογράφησης της νέας

γενετικής. Όπως φαίνεται και στην περίπτωση του HSD οι

γενεαλογίες είναι ένα ισχυρό εργαλείο στη χαρτογράφηση

του ανθρώπινου γονιδιώματος. Έτσι, σε μια ψηφιακή μορφή

γίνονται αποδοτικά εργαλεία, για τη φύση και τη ρύθμιση

της ασθένειας, που παράγουν τις χρήσιμες πληροφορίες για

τις αιτίες των ασθενειών, τις ενδεχόμενες θεραπείες και

τη διαχείριση τους. Οι γενετικοί χάρτες περιλαμβάνουν την

εφαρμογή των τεχνικών για την τοποθέτηση γονιδίων στα

χρωμοσώματα από συγγενική (γενετική) απόσταση.

17

Το γνωστό οικογενειακό δέντρο μεταλλάχθηκε σε ένα

αφηρημένο διάγραμμα. Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των

διαγραμμάτων είναι να υπογραμμίσει αιτιοκρατικές και

ουσιαστικές ταξινομήσεις, όπως εθνικές, φυλετικές και του

φύλου. Στη σύγχρονη εποχή της μοριακής βιολογίας, της

γενετικής και της βιοπληροφορικής τα διαγράμματα

συγγένειας είναι στερεότυποι αριθμοί.

Οι χάρτες είναι ισχυρά εργαλεία για τους επιστήμονες

και πράγματι έχουν γίνει βασικά αντικείμενα προσοχής για

τις κοινωνικές και τις ανθρωπολογικές επιστήμες. Μερικοί

επιστήμονες επικεντρώνονται αποκλειστικά στην κατασκευή

ενός χάρτη, ο χάρτης όμως πρέπει να είναι ένα βοήθημα,

μια βάση για να γνωρίσεις κάτι. Έτσι, ο απώτερος σκοπός

δεν είναι να κατασκευαστεί αλλά να γίνει αντιληπτό το

«ταξίδι» μέσα από αυτόν, δηλαδη να αντιληφθεί κάποιος

τους οργανισμούς. Οι πρώτοι γενετικοί χάρτες

κατασκευάστηκαν από ερευνητές που μελετούσαν τη μύγα

drosophila , χρησιμοποιώντας τα γονίδια ως δείκτες για να

καθιερώσουν τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του γενετικού τοπίου.

Οι χάρτες, γενικότερα, κατασκευάζονται περιέχοντας

τις προοπτικές των ανθρώπων και των καθεστώτων που

συμμετέχουν στην παραγωγή τους. Η βιοτεχνολογία, γενικά,

βασίζεται επάνω στους ρόλους σημαντικών ατόμων. Η εργασία

του 1953 που κατέληξε στην ανακάλυψη του διπλού έλικα

ήταν αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας – τεχνικής,

πειραματικής, θεωρητικής – μιας ομάδας, παρόλα αυτά όμως,

μόνο μερικοί πιστώθηκαν με την ανακάλυψη. Οι έννοιες της

18

αντιπροσωπείας, της δημιουργικότητας και της καινοτομίας

είναι κεντρικά ζητήματα της ιδιοκτησίας.

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες οι πρόοδοι της μοριακής

γενετικής άνοιξαν το δρόμο για όλο και ισχυρότερες

αναλύσεις της γενεαλογικής συγγένειας, οι οποίες

ερευνούνται για την ανακατασκευή της ανθρώπινης ιστορίας

και των ανθρώπινων πληθυσμών. Ανθρωπολογικές ερωτήσεις

σχετίζονται με τις πρακτικές της έρευνας και ιδιαίτερα με

τις πιθανές επιπτώσεις των γενετικών κοινωνιών, το

χτίσιμο κοινωνικών σχέσεων και ταυτοτήτων σε θεωρητική

βάση και συγγενικών κληρονομιών. Η γενεαλογική άποψη του

κόσμου περιγράφει τις κοινές ρίζες και την συγγένεια των

διαφορετικών ομάδων και εθνών, που παρέχουν την

ταξινομική λογική για τα διάφορα είδη συλλόγων, μουσείων,

εθνογραφικών αρχείων και ζωολογικών συλλογών.

Το Genographic Project είχε σκοπό να δημιουργήσει

ένα μουσείο εικονικής ανθρώπινης ιστορίας.21 Επιχειρεί να

συνδέσει το σύνολο του πληθυσμού στο γενεαλογικό δέντρο

της ανθρωπότητας, με προπάτορα έναν άνθρωπο, τον «Αδάμ».

Αν η εικονική κοινότητα καταλήξει σε μια τεράστια

οικογένεια τότε ως φυσικό επακόλουθο η συγγένεια

περιορίζεται. Δίνοντας δεδομένο ότι όλοι συνδέονται με

έναν κοινό πρόγονο κάποιες γενιές πίσω δεν υπάρχουν μη

συγγενείς. Αν όλοι αποδειχθούν συγγενείς, τότε, η έννοια

της συγγένειας γίνεται πολύ ευρεία για να έχει ιδιαίτερη

σημασία. Έτσι, οι οικογενειακές ιστορίες δε χρειάζεται να

ανταγωνίζονται με μια ποικιλία ντοκουμέντων, εφόσον τα

19

πιο πολύτιμα στοιχεία είναι τώρα ψηφιοποιημένα και

συγκεντρωμένα σε μια απλή βάση δεδομένων.

Για την ανθρωπολογία η γενεαλογική μέθοδος είχε

σημαντικές επιπτώσεις για την θεωρητική και την εμπειρική

προσέγγιση καθώς, όρισε τη γέννηση ως την καθοριστική

στιγμή της συγγένειας, επομένως, όρισε και τα εργαλεία

της.22

22 ό.π., σελ 639 http://news.mongabay.com/2005/0509a-tina_butler.html,

της Tina Butler, “Project seeks to understand human

origins and migration patterns”, mongabay.com, 9 Μαΐου

2005.10 http://www.physics4u.gr/news/2005/scnews1905.html, «Η

National Geographic…», ό.π.11 http://news.mongabay.com/2005/0509a-tina_butler.html,

“Project seeks…”, ό.π.12 http://en.wikipedia.org/wiki/Genographic_project,

“Genographic Project”, Wikipedia, the free encyclopedia 13 Pálsson, Gísli, Anthropology and the New Genetecis, Cambridge

University Press, Cambridge, 2007, σελ. 158.14 http://www.physics4u.gr/news/2005/scnews1905.html, «Η

National Geographic…», ό.π.16 ό.π., σελ. 3617 ό.π., σελ. 3718 ό.π., σελ. 7019 ό.π., σελ. 7720 ό.π., σελ. 16021 ό.π., σελ. 160

20

Δ. Βιοηθική

Το μεγαλύτερο εγχείρημα στην ιστορία της βιολογίας

είναι αναμφισβήτητα η χαρτογράφηση του ανθρώπινου

γονιδιώματος. Η επίτευξη έγινε μέσω ενός συνδυασμού της

γρήγορης επιστημονικής ανάπτυξης, της αισιοδοξίας και της

επιχειρηματικής δράσης. Το 1988 με υπεύθυνο τον James

Watson ιδρύθηκε μια υπηρεσία για την έρευνα στο ανθρώπινο

γονιδίωμα, η οποία αναβαθμίστηκε σε μικρό χρονικό

διάστημα σε εθνικό κέντρο. Το 1990 η χαρτογράφηση του

ανθρώπινου γονιδιώματος (HGP) ξεκινά και επίσημα. Το

πρόγραμμα σύντομα αποκτά διεθνές χαρακτήρα και χώρες όπως

η Αγγλία, η Γαλλία, ο Καναδάς και άλλες δηλώνουν

συμμετοχή. Το 1998 αναμιγνύεται μια ιδιωτική εταιρία, η

Celera Genomics, με εκπρόσωπο τον Greg Vender αναλαμβάνει

την υλοποίηση του έργου σε τρία χρόνια. Δύο ομάδες,

λοιπόν, μία ιδιωτική και μία δημόσια ανταγωνίζονταν με

διαφορετική μεθοδολογία για να δημοσιεύσουν τα

αποτελέσματα τους.

Όταν ανακοινώθηκε η έναρξη ενός τέτοιου εγχειρήματος

ακολούθησε μια γενικότερη ανησυχία για τις επιπτώσεις που

21

θα μπορούσε να έχει. Η ανάγκη για μελέτη ειδικών ηθικών,

νομικών και κοινωνικών επιπτώσεων που σχετίζονταν με την

εφαρμογή της νέας τεχνολογίας βρέθηκε στο προσκήνιο. Το

ELSI (πρόγραμμα για τις ηθικές, νομικές και κοινωνικές

επιπτώσεις) αναπτύχθηκε για αυτό το σκοπό και πήρε το 5%

του προϋπολογισμού από το HGP. Κάποιες από τις

αρμοδιότητες που είχε ήταν να εξετάσει τις δυνατότητες

χρήσης και αξιολόγησης της γενετικής πληροφορίας, τη

χρήση της νέας τεχνολογίας για τη μελέτη της γενετικής,

την ποικιλομορφία ανάμεσα σε άτομα και κοινωνικές ομάδες.

Να ερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους φυλετικοί,

εθνικοί και οικονομικοί παράγοντες επηρεάζουν τη χρήση,

την κατανόηση και την ερμηνεία της γενετικής πληροφορίας

για την αποφυγή της κοινωνικής διάκρισης με βάση το

γενετικό υπόστρωμα του ατόμου. Μελετάει τη δυνατότητα

εφαρμογής της νέας τεχνολογίας στην κλινική πράξη και τις

επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν από τη χρήση της

βιοϊατρικής έρευνας. 23

Το ερευνητικό πρόγραμμα ELSI και πολλά μικρότερα

παρόμοια προγράμματα σε εθνικά και πολυεθνικά πλαίσια

άνοιξαν ένα παράθυρο για την ηθική, νομική και κοινωνική

επιστημονική έρευνα για τα προγράμματα του γονιδιώματος.

Κατά την Strathern μία από τις δυνάμεις της βιοηθικής

είναι ο τρόπος που μπορεί να αντιπροσωπεύσει ταυτόχρονα

ολόκληρο το πρόσωπο και ολόκληρη την κοινωνία.24 Από αυτό

συμπεραίνεται ότι η νέα γενετική προκάλεσε ανησυχία για

τα συλλογικά δικαιώματα και τις προσωπικές ελευθερίες.

22

Το πρόγραμμα της Ισλανδίας για τη βάση δεδομένων

στον τομέα της υγείας από τη στιγμή της ανακοίνωσης του

βρέθηκε στο κέντρο μιας διαμάχης. Τα ΜΜΕ, γενικά, έγραψαν

αρνητικές κριτικές και μόνο λίγες από αυτές ήταν

γραμμένες από γιατρούς. Σε απάντηση στο πρόγραμμα,

ιδρύθηκε ένα ηθικό-πολικό σώμα, η ένωση Ισλανδών, για να

μελετήσει την ηθική στην ιατρική.25 Κατηγόρησε το

πρόγραμμα κυρίως για το θέμα της προστασίας των

προσωπικών στοιχείων. Η βάση δεδομένων θα λειτουργούσε με

την αρχή της θεωρούμενης συγκατάθεσης, δηλαδή, αν κάποιος

δεν ανέφερε την άρνηση του, οι ιατρικές πληροφορίες που

τον αφορούσαν θα περιλαμβάνονταν αυτόματα στη βάση

δεδομένων.26 Αυτό θα είχε σοβαρές επιπτώσεις στη σχέση

ασθενή-παθολόγου.27 Μία συζήτηση ξεκίνησε έτσι για την

ιδιοκτησία και την πρόσβαση στις γενετικές πληροφορίες

και τα ιατρικά αρχεία.

Ανάμεσα στις χώρες υπάρχει διαφορά ως προς τι είναι

ηθικά σωστό σε σχέση με το ανθρώπινο σώμα, την

αναπαραγωγή κομματιών του και την εμπορευματοποίηση του.

Η γραμμή που χωρίζει το ανήθικο και το επιτρεπτό μπορεί

να είναι διακριτή, διαφέρει όμως στα διάφορα πλαίσια

( εθνικά, τοπικά, διεθνή) όπως επίσης έχει και άλλες

παραμέτρους θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτικές. Η

ηθική διάσταση χρειάζεται να εξεταστεί προσεκτικά και

αυτό διαμορφώνει την ανάπτυξη ηθικών προτύπων του

μέλλοντος. Προγράμματα όπως το ELSI καθησυχάζουν την

κοινή γνώμη ως ένα σημείο και οι επιστήμονες συνεχίζουν

με λιγότερη πίεση την εργασία τους.

23

Εδώ εντοπίζεται ο σημαντικός ρόλος των ανθρωπολόγων.

Η ανθρωπολογία πρέπει να εξερευνήσει το πώς και το γιατί

οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ηθική γύρω από αυτά τα

ζητήματα και το πώς οι απαντήσεις διαφέρουν από πλαίσιο

σε πλαίσιο (θρησκευτικό, πολιτικό, κοινωνικό από χώρα σε

χώρα). Κατά τον Gisli η πρόκληση της ανθρωπολογίας είναι

να παρασχεθούν οι πλούσιες εθνογραφίες και τα συγκριτικά

πλαίσια διευκολύνοντας την κατανόηση των ηθικών

πλαισίων.28 Πρέπει να πάρει μια κρίσιμη θέση γύρω από το

σημαντικό ζήτημα της διαφήμισης της βιοτεχνολογίας, της

νέας γενετικής και της πολιτικής της βιοηθικής. Συγχρόνως

όμως, δεν πρέπει η ίδια η ανθρωπολογία να απαλλαγεί από

την διερεύνηση της δικής της βιοηθικής. Ο Gisli Palsson

και ο Rabinow προτείνουν ότι είναι σημαντικό να

εξεταστούν οι διεθνικές εξελίξεις και οι πρακτικές της

βιοηθικής ώστε να προσδιοριστούν οι αρχές κάτω από τις

οποίες λειτουργεί.29 Είναι σημαντικό να εντοπιστούν οι

λόγοι που το ηθικό βλέμμα στρέφεται σε κάποια θέματα και

εθελοτυφλεί σε άλλα.30

24

Επίλογος

Η ανθρωπολογία στο εσωτερικό της βαδίζει ακόμα στην

διαίρεση φύσης-κοινωνίας. Η σημερινή εποχή διαφέρει

σημαντικά από παλαιότερες στον τρόπο που αντιλαμβάνεται

την ανθρώπινη φύση, κάτι που αυξάνει τη δυσαρέσκεια γύρω

25

από το θέμα της δυιστικής αντίληψης. Η νέα γενετική, η

βιοτεχνολογία και η εφαρμοσμένη γενετική δίνουν τη

δυνατότητα ανάλυσης και αλλαγής του DNA και παράλληλα

όλα αυτά θέτουν νέες ερωτήσεις γύρο από τα ζητήματα της

«φύσης» και της «ίδιας της ζωής». Η φύση μετατρέπετε σε

χειροποίητο αντικείμενο καταναλωτικής επιλογής.

Μελλοντικά, η νέα γενετική θα μετατραπεί σε ένα δίκτυο

κυκλοφορίας όρων ταυτότητας.

Η ανθρωπολογία πρέπει να μείνει κοντά στις

εξελίξεις της εποχής και όχι να απομακρυνθεί από αυτές ,

ώστε να κατανοήσει τις επιπτώσεις της νέας γενετικής για

την έννοια του ανθρώπου στην σημερινή εποχή. Κατά το

Palsson Gisli πρέπει να υιοθετηθεί ο όρος «γονιδιωματική

ανθρωπολογία». Αυτό θα δείξει έναν υβριδικό τομέα που θα

είναι πέρα από το διαχωρισμό κοινωνικών και βιολογικών

προοπτικών καθώς, μια τέτοια έννοια επιτρέπει μια πιο

ολιστική προοπτική , αφήνοντας πίσω τη γενετική και την

βιολογική ανθρωπολογία με τις γενικευτικές

υπεραπλουστεύσεις που αυτές παρέχουν.31

Με αυτό τον τρόπο η ανθρωπολογία θα είναι δίπλα

στις επιπτώσεις της νέας γενετικής, στην ανθρώπινη

ευημερία για την γενική κατανόηση και την αναδιαμόρφωση

του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.

26

Βιβλιογραφία:

23 http :// www . mednet . gr / archives /2001-5/ pdf /475. pdf , των

Ε. Καναβάκη και Α. Ξαϊδαρά, «Η Χαρτογράφηση του

Ανθρώπινου Γονιδιώματος», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2001, σελ.

481.24 Pálsson, Gísli, “Anthropology”, ό.π., σελ. 12525 ό.π., σελ. 13326 ό.π., σελ. 13427 ό.π., σελ. 14228 ό.π., σελ. 12829 ό.π., σελ. 12830 ό.π., σελ. 12931 ό.π., σελ. 208

27

Olson, Maynard V. 2005 «Πρόγραμμα χαρτογράφησης του

ανθρώπινου γονιδιώματος: Η άποψη ενός παίκτη». Στο

Halldór Stefánsson Το Μέλλον των Βιοεπιστημών,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ.σ. 203-237

Mauren, Alex 2005 «Η μεταφυσική του γονιδιώματος».

Στο Στο Halldór Stefánsson Το Μέλλον των Βιοεπιστημών,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ.σ. 281-297

Pálsson, Gísli, 2007 Anthropology and the New Genetecis,

Cambridge University Press, Cambridge.

http :// www . mednet . gr / archives /2001-5/ pdf /475. pdf ,

των Ε. Καναβάκη και Α. Ξαϊδαρά, «Η Χαρτογράφηση του

Ανθρώπινου Γονιδιώματος», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2001,

σελ. 475-484

Wikipedia, the free encyclopedia

http://news.mongabay.com/2005/0509a-

tina_butler.html, της Tina Butler, “Project seeks to

understand human origins and migration patterns”, mongabay.com,

9 Μαΐου 2005.

http :// www . physics 4 u . gr / news /2005/ scnews 1905. html ,

«H National Geographic επιδιώκει να βρει τα ίχνη της

ανθρωπότητας μέσω του DNA», Physics4u,χ.χ.

http://www.ethnos.gr/article.asp?

catid=11386&subid=2&pubid=58870, της Χρ. Κατσαρού,

«Στα ίχνη του…Αδάμ και της Εύας», Έθνος, χ.χ.

http://www.nationalgeographic.gr/genographic , «The

Genograhic Project», National Geographic Greece, χ.χ.

28

http://www.tovima.gr/default.asp?

pid=2&ct=33&artid=177984&dt=24/12/2006, «Γενετικό

Ταξίδι στην Ανθρώπινη Ιστορία», Το Βήμα, 24 Δεκεμβρίου

2006.

29