OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW – WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKIInstytut Archeologii

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW – WIDAWA 17

REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ

WROCŁAW 2014

4

Recenzent: prof. dr. hab. Michał Kobusiewicz prof. dr. hab. Stanisław Pazda

Opracowanie redakcyjne: Maria DerwichKorekta: Karol Bykowski

Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba�ekTłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski

Projekt okładki: Nicole Lenkow

ISBN 978-83-61416-92-0

Uniwersytet WrocławskiInstytut Archeologii

Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

© Copyright by Uniwersytet WrocławskiWrocław 2014

5

SPIS TREŚCI

1. Mirosław Masojć Wprowadzenie ......................................................................................................................................... 7

2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska .........................................................................13

3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne. .........................................................................................19

4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku ....................................................................................71

5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia ....................................................................79

6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej .........................................................................................89

7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej ...............................................................................................159

8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych .........................................................235

9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego ..........321

10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową .................................................................................................349

11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego .......................................................................................359

12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych ................................................................................367

13. Agata Sady Badania archeobotaniczne ....................................................................................................................395

14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie ...........................................................419

6

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza .................................................................................425

16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych ....................................................................439

17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska .......................................................................................................451

Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku ............................................................................................457

Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską)

7

Badawcze prace wykopaliskowe prowadzo-ne w latach 2006–2010 w związku z budową Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW) były jednym z największych przedsięwzięć archeologicznych, jakie od lat miały miejsce w naszym regionie. Przystępując do realiza-cji wyprzedzających prac wykopaliskowych w ciągu niespełna dwóch lat, zdawaliśmy sobie sprawę, iż potencjał źródłowy, jakiego może-my się spodziewać na tej inwestycji drogowej, wniesie bardzo wiele w uzupełnienie wiedzy o osadnictwie pradziejowym regionu. Obok niewątpliwie najciekawszego stanowiska inwe-stycji – Domasławia 10/11/12 (Gediga 2007; 2010) przedstawiane w obecnej publikacji stanowisko Wrocław-Widawa 17 jest jednym z ważniejszych przebadanych na trasie AOW.

Autostradowa Obwodnica Wrocławia oplata miasto od strony zachodniej, rozciągając się na odcinku ponad 35 km, od miejscowości Kobie-rzyce na południu po Długołękę na północ-nym wschodzie. Przebiega przez zróżnicowane środowiskowo obszary, od podwrocławskich lessów na południu, przez tereny zurbanizowa-ne, po typowo niżowe, piaszczyste krajobrazy północno-wschodniej części miasta. Przecina kilka cieków wodnych, m.in. Ślęzę i Widawę. Sąsiaduje z wieloma znanymi stanowiskami ar-cheologicznymi, jak choćby archiwalne cmenta-rzyska z Żernik (Gołubkow 1969) czy Zakrzowa (Grempler 1887; Kramarkowa 1990).

W obrębie tej przestrzeni, na podstawie ba-dań powierzchniowych i kwerendy źródłowej, do wyprzedzających badań wykopaliskowych wytypowano 45 stanowisk archeologicznych.

MIROSŁAW MASOJĆ

WPROWADZENIE

Łączna powierzchnia preliminowana do badań na całej AOW oszacowana została, w ob-rębie wspomnianych 45 stanowisk, na blisko 100 ha. Głównymi wykonawcami prac arche-ologicznych zostały: wrocławski oddział Insty-tutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, krakowski oddział Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (IAiE PAN) oraz Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne. Faktycznie przebadana na AOW powierzchnia objęła ponad 60 ha.

Instytut Archeologii Uniwersytetu Wro-cławskiego uczestniczył w pracach na AOW w ramach umowy zawartej z wrocławskim oddziałem IAiE PAN. Nasz zespół przebadał 10 stanowisk o powierzchni wstępnie szacowanej na blisko 11 ha (ryc. 1), z której badaniami objęto 9,8 ha (tab. 1). Największym i najbogatszym z przebadanych jest prezentowane w niniejszej publikacji stanowisko Wrocław-Widawa 17.

Po zakończeniu etapu prac preliminowanych, w ramach nadzoru na powstającej już inwestycji (realizowanego w połowie przez wrocławski Oddział IAiE PAN oraz w połowie przez Insty-tut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego), odkryta została kolejna grupa stanowisk, któ-rych powierzchnię do badań oszacowano na przeszło 4 ha (przebadano 402 a). W trakcie tych prac Uniwersytet Wrocławski przebadał łącznie 159 a w obrębie 6 stanowisk (tab. 2).

Łącznie, na podstawie różnych umów zawie-ranych z Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) oraz wrocławskim od-działem IAiE PAN, Uniwersytet Wrocławski przebadał na AOW ponad 11,4 ha w obrębie 16

8

MIROSŁAW MASOJĆ

Ryc. 1. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na trasie autostradowej obwodnicy Wrocławia. Oprac. M. Furmanek

Fig. 1. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass. M. Furmanek

stanowisk archeologicznych (tab. 1–2). Wydoby-te podczas badań źródła poddano konserwacji w będącej częścią Instytutu Pracowni Archeome-trii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych. Po opracowaniu i publikacji są składowane w naszym Muzeum „Dom Archeologów” (od-dziale Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego), gdzie służą celom wystawienniczym i dydak-tycznym.

Jak wspomniano, w grupie stanowisk bada-nych przez zespoły uniwersyteckie największe i chyba najciekawsze było stanowisko Wrocław--Widawa 17 (ryc. 2). Przebadano tu powierzchnię 360,25 a (ryc. 3). Prace były prowadzone przez liczny zespół badawczy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, kierowany przez dr. Mirosława Masojcia, zgodnie z pozwoleniem na prowadzenie prac archeologicznych Dolno-

9

WPROWADZENIE

śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-ków we Wrocławiu (decyzja nr 952/2007).

Na etapie prac wykopaliskowych zespół badawczy współtworzyli pracownicy oraz dok-toranci Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego: dr Marcin Bohr, mgr Karol Bykowski, mgr Ewa Dreczko, dr hab. Irena Lasak, mgr Marta Mozgała, prof. dr hab. Sta-nisław Pazda. W pracach terenowych aktywny udział brali studenci archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego i innych uczelni.

W pracach na stanowisku nadwidawskim, podobnie jak na wszystkich pozostałych sta-nowiskach AOW, uczestniczył dr Mirosław Furmanek, w trakcie ponad czterech lat wraz z piszącym te słowa organizując i koordynując

prace uniwersyteckich zespołów badawczych. Opiekę merytoryczną nad wszystkimi pracami etapu terenowego oraz gabinetowego sprawo-wali prof. dr hab. Bogusław Gediga oraz prof. dr hab. Jerzy Piekalski.

W 2008 r. przygotowano sprawozdawczy raport zamykający etap terenowy prac na stano-wisku (Bohr i in. 2008). Niniejszy tom przedsta-wia naukowe omówienie źródeł pozyskanych w toku dwuletnich badań terenowych. Jest on rozwinięciem obszernego, niepublikowanego opracowania naukowego (Masojć 2009).

Prezentowana praca ma charakter mono-graficzny. Składa się z szeregu opracowań natemat poszczególnych epizodów osadniczych, których pozostałości odkryto na stanowisku:

Tab. 1. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na AOW w ramach badań wyprzedzających

Table 1. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass during prospection

Lp.Nr na trasie obwodnicy

(AOW)

Miejscowość i stanowisko

(nr w miejscowości)

AZP (obszar/nr

na obszarze)

Powierzchnia preliminowana do badań (w a)

Powierzchnia przebadana

(w a)

Liczba obiektów na stanowisku

1 5/6 Domasław 32/34 82-28/111, 82-27/117

170 196,3 651

2 8 Bielany Wrocławskie 33 82-27/6 40 14,75 13 12 Cesarzowice 2 81-27/44 60 164,9 2034 14 Mokronos Dolny 2 80-27/3 50 40,5 165 39 Wrocław-Polanowice 8 78-29/65 60 59,17 106 29/30 Wrocław-Widawa 17 78-28/91 330 360,25 11537 34 Wrocław-Zakrzów 29 78-29/67 103 65,3 758 25 Wrocław-Żerniki 4 79-27/101 150 24,1 119 20 Wrocław-Żerniki 12 79-27/108 60 15 0

10 18 Wrocław-Żerniki 25 79-27/121 75 42,7 12Łącznie: 1098 982,97 2132

Tab. 2. Stanowiska archeologiczne badane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na AOW w trakcie prac budowlanych

Table 2. Archaeological sites excavated by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, on the route of the motorway bypass during construction work

Lp. Miejscowość i stanowisko (nr w miejscowości)

AZP (obszar/nr

na obszarze)

Powierzchnia preliminowana do badań (w a)

Powierzchnia przebadana

(w a)

Liczba obiektów

na stanowisku1 Wrocław-Polanowice 91 78-29/71 40 40 1312 Wrocław-Widawa 7 78-28/81 62 60 1233 Wrocław-Widawa 211 78-28/148 15 20 1534 Wrocław-Zakrzów 30 78-29/70 7,5 7,5 105 Wrocław-Żerniki 4 79-27/101 20 30 596 Wrocław-Żerniki 57 80-27/69 1,5 1,5 1

Łącznie: 146 159 477

1 Prace na tych stanowiskach były kontynuowane przez inne podmioty zgodnie z procedurą przetargową GDDKiA Oddział we Wrocławiu.

10

MIROSŁAW MASOJĆ

Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17: a – lokalizacja; b – zasięg. Rys. N. LenkowFig. 2. Site Wrocław-Widawa 17: a – location; b – range. Drawing N. Lenkow

Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Widok na stanowisko w trakcie badań: po lewej – lipiec 2008, widok od zachodu; po prawej – październik 2008, widok od północy. Fot. M. Masojć

Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. View of the site during excavations: on the left – July 2008, view from the west; on the right – October 2008, view from the north. Photo M. Masojć

epoki kamienia – mezolitu (Maciej Ehlert i Miro-sław Masojć) oraz neolitu (Ewa Dreczko i Marta Mozgała), epoki brązu (Irena Lasak), kultury przeworskiej (Marcin Bohr), okresu średniowie-cza (Aleksandra Pankiewicz), a także zabytków związanych z okresem II wojny światowej (Pa-weł Zawadzki). Analizę przestrzenną stanowiska wykonała Justyna Baron. Pobrane w trakcie ba-dań próbki organiczne otrzymały bezwzględne określenie wieku w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym (AMS) oraz Laboratorium

Datowań Bezwzględnych w Skale. Wykonano również liczne datowania dendrochronolo-giczne. Główne teksty monografii uzupełniająanalizy specjalistyczne: zwierzęcych szczątków kostnych (Renata Abłamowicz), antropologicz-na (Agata Hałuszko), polepy i archeobotaniczna (Agata Sady), archeometryczna (Beata Miazga), petrograficzna (Michał Borowski) i geomorfolo-giczna (Janusz Badura). Poszczególne rozdziały niniejszego opracowania stanowią zwarte prace, z których każda zawiera oddzielną bibliografię,

11

WPROWADZENIE

oddzielnie numerowane ryciny i tabele, a także wnioski. Mamy nadzieję, że te odrębne artykuły składają się na zwartą całość przedstawiającą w sposób wieloaspektowy i wyczerpujący jedno ze stanowisk przebadanych na trasie AOW.

Publikacja wyników badań ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 jest niewielką częścią cało-ści zadań archeologicznych na inwestycji AOW. Prezentujemy Państwu wyniki uzyskane na stanowisku o powierzchni 3,6 ha, czyli ok. 5% całości wykonanych prac archeologicznych. W oczekiwaniu na monograficzne podsumowa-nie kolejnych stanowisk wyniki naszych badań na stanowiskach AOW staramy się na bieżąco upowszechniać środowisku archeologicznemu w postaci licznych wystąpień konferencyjnych oraz publikacji cząstkowych (m.in. Dreczko i in. 2009; Masojć i in. 2009; Baron 2010; Baron i in.

2010; Bohr i in. 2010; Furmanek i in. 2012; Ehlert, Masojć 2010; Baron 2012). Aby ogarnąć całość zebranych informacji w toku wykopalisk na AOW, musimy jeszcze poczekać na pełne opra-cowanie pozostałych około 95% prac archeolo-gicznych, ze stanowisk, na których prowadziły badania zespoły wrocławskie, krakowskie oraz poznańskie.

Na zakończenie uwag wstępnych warto wspomnieć, iż sprawna realizacja prac tere-nowych zarówno na stanowisku Wrocław--Widawa 17 jak i na wszystkich pozostałych nie byłaby możliwa bez pomocnej współpracy z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków we Wrocławiu, za którą chcielibyśmy podzię-kować przede wszystkim Pani Halinie Śledzik--Kamińskiej.

LITERATURA

Baron J. 2010 Depozyt naczyń z późnej epoki brązu odkryty na

osadzie we Wrocławiu Widawie, (w:) S. Czopek, S. Kadrow (red.), Mente et rutro. Studia archae-ologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata, Rzeszów, s. 421–429.

2012 The ritual context of po�ery deposits from theLate Bronze Age se�lement at Wrocław Widawa in southwestern Poland, „Journal of Archaeology and Ancient History”, 3, s. 1–24.

Baron J., Skolasiński Ł., Żur T. 2010 Cmentarzysko ciałopalne z późnej epoki brązu i wczes-

nej epoki żelaza we Wrocławiu Żernikach, „Spra-wozdania Archeologiczne”, t. 62, s. 381–411.

Bohr M., Bykowski K., Dreczko E., Furmanek M., Lasak I., Masojć M., Mozgała M.

2008 Stanowisko Wrocław-Widawa 17 (nr 29/30 na obwodnicy). Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową obwodnicy autostradowej Wrocławia, maszynopis dostępny w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersy-tetu Wrocławskiego.

Bohr M., Dreczko E., Mozgała M. 2010 Osada kultury łużyckiej we Wrocławiu-Polanowi-

cach, stan. 9, „Śląskie Sprawozdania Archeolo-giczne”, t. 52, s. 125–151.

Dreczko E., Masojć M., Mozgała M. 2009 Wstępne wyniki ratowniczych badań wykopalisko-

wych na trasie autostradowej obwodnicy Wrocławia. Stanowisko Wrocław - Polanowice 8, „Śląskie Spra-wozdania Archeologiczne”, t. 51, s. 137–148.

Ehlert M., Masojć M. 2010 Nadwidawski mikroregion osadnictwa mezolitycz-

nego, „Silesia Antiqua”, t. 46, s. 51–65.

Furmanek M., Masojć M., Piekalski J. 2012 Wyniki badań ratowniczych przeprowadzonych przez

Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w związku z budową Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW) (w:) S. Kadrow (red.), Raport 2007–2008, NID Warszawa, s/ 367–394 .

Gediga B. 2007 Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza

na Śląsku w świetle nowych badań terenowych, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 49, s. 123–146.

2010 Łużycki high life, „Świat Nauki”, grudzień 2010, s. 75–79.

Gołubkow J. 1969 Wrocław – Pilczyce, „Silesia Antiqua”, t. 11,

s. 333–335.Grempler W. 1887 Der Fund von Sackrau, Brandenburg-Berlin.Kramarkowa I. 1990 Groby książęce z III/IV w.n.e. we Wrocławiu-Za-

krzowie w stulecie odkryć, „Silesia Antiqua”, t. 32, s. 61–174.

Masojć M. (red.) 2009 Wrocław – Widawa, stan. 17 (nr 29/30 na obwodni-

cy). Opracowanie naukowe wyników ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową au-tostradowej obwodnicy Wrocławia, maszynopis dostępny w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Masojć M., Dreczko E., Mozgała M. 2009 The youngest hunter-gatherer communities in Sile-

sia, (w:) J.M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past. Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, Warszawa, s. 253–263.

12

MIROSŁAW MASOJĆ

MIROSŁAW MASOJĆ

INTRODUCTION

Excavations carried out in 2006–2010, connected with the construction of the motorway bypass of Wrocław, were undoubtedly one of the greatest archaeological undertakings in the region in the recent years.

The 35-kilometre-long section of the motorway passes the town on the west, from Kobierzyce in the south to Długołęka in the north-east, going through environmentally diversified regions – from the loesssoils in the south, through urbanised areas to typi-cally lowland, sandy landscapes of the town’s north-eastern part. It crosses several water courses, such as the Ślęza or the Widawa and runs in the close vicinity of numerous, well-known archaeological sites, such as cemeteries in Żerniki or Zakrzów.

Surface excavations and examination of sources resulted in selecting 45 archaeological sites to be ex-cavated in the discussed area before the construction of the motorway commenced.

Overall area of all the sites was estimated to oc-cupy nearly 100 hectares. The excavations were car-ried out by the teams from the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science, the Kraków branch of the Insti-tute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science, and the Poznań Prehistory Society. The excavated area comprised over 60 hectares.

The Institute of Archaeology, University of Wroc-ław, participated in the excavations as a contractor of the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Science. Our team was responsible for 10 sites of the overall area of almost 11 hectares, where 9.8 hectares were actually excavated (Table 1). The biggest and the richest of them is site Wrocław-Widawa 17, presented in this volume.

During the next stage, consisting in the supervi-sion of the construction work (executed in half by the Wrocław branch of the Institute of Archaeology

and Ethnology, Polish Academy of Science and in the other half by the Institute of Archaeology, University of Wrocław), another group of sites was discovered, whose overall area was estimated to be over 4 hec-tares (402 ares were actually excavated). Within this project the team from the University of Wrocław excavated 159 ares in 6 sites (Table 2).

On the basis of the contracts with the Department of Public Roads and Motorways and the Wrocław branch of the Institute of Archaeology and Ethnol-ogy, Polish Academy of Science, the team from the University of Wrocław explored altogether over 11.4 hectares within 16 archaeological sites (Table 1–2). The biggest and possibly the most interesting of these was site Wrocław-Widawa 17, where the area of 360.25 ares was excavated.

In 2008 a report concluding the field work at thesite was prepared (Bohr et al. 2008). This volume discusses the sources acquired during the two years of excavations. It is a development of a spacious, unpublished scientific study (Masojć 2009).

This work is a monograph, consisting of a series of studies devoted to the site’s particular se�lementepisodes. Each chapter is a self-contained work with its own bibliography, illustrations, tables and con-clusions. They assume the form of separate articles, which, hopefully, constitute a coherent entirety pre-senting an exhaustive picture of the excavated site.

Publication of results of the excavations from site Wrocław-Widawa 17 is only a small part of the whole archaeological project carried out in the place where the motorway bypass was built. This volume presents the results acquired at the site of the area of 3.6 hectares, i.e. ca. 5% of all the archaeological work carried out. To present a comprehensive picture of all the information acquired during the excavations, we must wait until the remaining 95% of the results are processed from the sites excavated by the teams from Wrocław, Kraków and Poznań.