263

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

Zagadnienie œredniowiecznych podzia³ów terytorialnych Œl¹ska nale¿y do

stale aktualnych problemów badawczych œl¹skiej mediewistyki1. Z przyczyn

oczywistych problem kasztelanii i weichbildu, zarówno w ujêciu terytorialnym,

jak i instytucjonalnym, poruszany by³ przede wszystkim przez historyków, przy

okazji omawiania zagadnieñ z zakresu historii prawa i administracji, jak i orga-

nizacji gospodarczej. Z ich dorobku chêtnie korzystali przedstawiciele innych

dyscyplin, przede wszystkim zaœ archeolodzy, staraj¹cy siê „osadziæ” w okreœlo-

nych strukturach osadniczych (terytorialnych) i administracyjnych (funkcjonal-

nych) badane obiekty (grody, miasta, zamki).

DOMINIK NOWAKOWSKI

INSTYTUT ARCHEOLOGII I ETNOLOGII PAN (WROC£AW)

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU.

PODZIA£Y WEWNÊTRZNE ZIEMI G£OGOWSKIEJ

W ŒREDNIOWIECZU

1 Stosunkowo bogata literatura przedmiotu odzwierciedla jednak s³abn¹ce zainteresowanie

œrodowiska naukowego tym zagadnieniem. Na temat organizacji kasztelañskiej na Œl¹sku patrz

m.in.: H. Neuling, Die schlesische Kastellaneien bis zum Jahre 1250, „Zeitschrift des Vereins für

Geschichte Schlesiens” (dalej jako ZVGS), 10, 1875, s. 96 i nn.; Idem, Die schlesische Kastellaneien

vom Jahre 1251 bis 1280, ZVGS, 14, 1879, s. 208 i nn.; M. Hellmich, Schlesische Kastellaneien,

„Altschlesien”, 6, 1936, s. 332-338; J. Gottschalk, Schlesische Kastellaneien, „Altschlesische Blätter”,

4, 1930, s. 49-52; H. Uhtenwoldt, Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schle-

siens, Breslau 1938; J. Mularczyk, O urzêdach i urzêdnikach œl¹skich XIII wieku, „Œl¹ski Kwartalnik

Historyczny Sobótka” (dalej: „Sobótka”), 1983, 2, s. 153-172; A. Bogucki, Studia nad urzêdnikami

œl¹skimi w XIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” (dalej: CPH), 36, 1984, 1, s. 1-27; Idem,

O starszeñstwie, komasacji i podzielnoœci urzêdów œl¹skich w XIII wieku, „Sobótka”, 1985, 4, s. 471-

490; M. Cetwiñski, Kasztelanowie i kasztelanie na Œl¹sku w XIII i XIV wieku, Acta Universitatis

Wratislaviensis, Historia LXIX, 1989, s. 3-20 (tam dalsza literatura). O organizacji weichbildów

œl¹skich patrz m.in.: H. von Loesch, Die schlesische Weichbildverfassung der Kolonisationszeit,

„Zeitschrift der Savigny Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanische Abteilung”, 58, 1938, s. 311-

336; B. Zientara, Z dziejów organizacji rynku w œredniowieczu. Ekonomiczne pod³o¿e „weichbildów”

w arcybiskupstwie magdeburskim i na Œl¹sku w XII-XIII wieku, „Przegl¹d Historyczny”, 64, 1973, 4,

264

DOMINIK NOWAKOWSKI

Omawiaj¹c problem podzia³ów wewnêtrznych Œl¹ska, zwracano uwagê na

ich skomplikowany charakter, wynikaj¹cy miêdzy innymi z nierównomiernie

przebiegaj¹cego procesu przekszta³ceñ spo³eczno-ustrojowych zachodz¹cych na

terenie dzielnicy (rozwój kolonizacji na prawie niemieckim, rozwój immunite-

tu), postêpuj¹cego procesu rozbicia dzielnicowego czy wreszcie odrêbnoœci

wêz³ów lennych ³¹cz¹cych poszczególne ksiêstwa z Koron¹ Czesk¹ (ksiêstwa

lenne, ksiêstwa dziedziczne)2. Brak syntetycznego, a zarazem wyczerpuj¹cego

ujêcia dotycz¹cego organizacji terenowych oœrodków w³adzy ksi¹¿êcej na Œl¹-

sku w dobie kolonizacji, a zarazem wspomniany powy¿ej skomplikowany ich

charakter sprawiaj¹, i¿ zasadne jest podjêcie studiów nad tym zagadnieniem

w odniesieniu do poszczególnych terytoriów (ksiêstw). Przedmiotem naszych

badañ jest obszar ksiêstwa g³ogowskiego, ukszta³towany na pocz¹tku trzeciej

dekady XIV w. Pod pojêciem tym rozumiane bêdzie zatem terytorium trzech

dzielnic (g³ogowskiej, ¿agañskiej i œcinawskiej), zarz¹dzanych przez potomków

ksiêcia Konrada I, a nastêpnie, po ponownym zjednoczeniu i rozbiciu, przez sy-

nów Henryka III i ich dziedziców. Poza przyjêtymi granicami pozostan¹ wiêc

opanowane przejœciowo przez ksiêcia Henryka III g³ogowskiego obszary Wiel-

kopolski, w tym ziemia wschowska, a tak¿e terytorium nowo utworzonej dziel-

nicy oleœnickiej.

W przypadku omawianej dzielnicy g³ogowskiej, problem podzia³ów we-

wnêtrznych poruszano w ujêciach dotycz¹cych rozwoju sieci osadniczej, przy

czym szereg tego typu opracowañ poœwiêconych zosta³o jedynie poszczegól-

nym mikroregionom3, natomiast prace maj¹ce charakter bardziej ogólny4 nie-

s. 681-696; M. J. Ptak, „Weichbild” w strukturze terytorialnej Œl¹ska, [w:] Podzia³y terytorialne Pol-

ski: przesz³oœæ – teraŸniejszoœæ – przysz³oœæ, Wroc³aw 1997, s. 5-11. Szereg informacji na ten temat

odnajdujemy tak¿e w pracach: F. Rachfahl, Die Organization der Gesamtstaatsverwaltung Schle-

siens vor dem dreisigjährigen Kriege, Leipzig 1894; Z. Wojciechowski, Ustrój polityczny Œl¹ska, [w:]

Historia Œl¹ska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1933,

s. 563-804; J. Bardach, Historia pañstwa i prawa, t. I, Warszawa 1964; S. Gawlas, O kszta³t zjedno-

czonego Królestwa, Warszawa 1996 (tam bogata literatura).2 Por. K. Orzechowski, Terytorialne podzia³y Œl¹ska, cz. I. Granice. Miejsce w wy¿szych struk-

turach politycznych, „Kwartalnik Opolski”, 1971, 2, s. 53-69; Idem, Terytorialne podzia³y Œl¹ska,

cz. II. Podzia³y geograficzne. Podzia³y „wielkie” do schy³ku XIII wieku, „Kwartalnik Opolski”, 1971,

3, s. 74-91; Idem, O przes³ankach podzia³ów terytorialnych w feudalizmie (g³ównie na przyk³adzie

Œl¹ska), Acta Universitatis Wratislaviensis, Przegl¹d Prawa i Administracji, II, 1972, s. 207-219.3 J. Muszyñski, Krosno Odrzañskie, przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ, Warszawa 1972; T. Kozaczew-

ski, J. Muszyñski, Ze studiów nad œredniowiecznym G³ogowem i Krosnem, Zielona Góra 1970.4 A. Wêdzki, Podzia³y terytorialne, [w:] Studia nad pocz¹tkami i rozplanowaniem miast nad

œrodkow¹ Odr¹ i doln¹ Wart¹ (województwo zielonogórskie), red. Z. Kaczmarczyk, A. Wêdzki,

Zielona Góra 1970, s. 5-35; Z. Hilczerówna, A. Urbañska-£osiñska, Rozwój terenów osadniczych

u schy³ku staro¿ytnoœci i we wczesnym œredniowieczu w po³udniowej czêœci województwa zielonogór-

skiego, [w:] Studia nad..., s. 49-114; J. Lewczuk, Gród i jego zaplecze w œwietle badañ powierzchnio-

wych AZP na terenie województwa zielonogórskiego, [w:] Centrum i zaplecze we wczesnoœrednio-

265

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

jednokrotnie operowa³y wspó³czesnymi podzia³ami administracyjnymi, a nawet

terytoriami, które w przesz³oœci nie tworzy³y odrêbnego bytu, np. tzw. Œrodko-

we Nadodrze. Podstawowe znaczenie dla studiów nad zarz¹dem lokalnym, œci-

œle zwi¹zanym z zagadnieniem podzia³ów wewnêtrznych ziemi g³ogowskiej, ma

nadal praca F. Matuszkiewicza, poœwiêcona organizacji s¹downictwa na terenie

ksiêstwa g³ogowskiego w œredniowieczu5. Wiele istotnych informacji odnoœnie

interesuj¹cego nas tematu wnosz¹ tak¿e prace M. Ptaka, dotycz¹ce zgromadzeñ

i urzêdów stanowych ksiêstw ¿agañskiego, wo³owskiego i g³ogowskiego6 oraz

monografia T. Jurka, poœwiêcona postaci ksiêcia Henryka I g³ogowskiego7. Je-

dynym, jak dot¹d, opracowaniem odnosz¹cym siê bezpoœrednio do podzia³ów

wewnêtrznych terenów dawnego ksiêstwa g³ogowskiego jest artyku³ K. Orze-

chowskiego, w którym autor omawia to zagadnienie na przyk³adzie dawnego

powiatu lubiñskiego8.

Przyjmuje siê, ¿e okrêgi kasztelañskie by³y podstawow¹ jednostk¹ podzia³u

administracyjnego pañstwa funkcjonuj¹cego w ramach tzw. ustroju prawa ksi¹-

¿êcego, przy czym w literaturze przedmiotu nie ma jednolitej opinii odnoœnie

czasu wprowadzenia tego¿ podzia³u. Ostatnio przewa¿a pogl¹d o m³odszej (XII-

XIII w.) metryce organizacji kasztelañskiej, która zdaniem S. Gawlasa by³a efek-

tem reorganizacji zarz¹du terytorialnego, wzorowanego na burgrabstwach9.

Zwi¹zanym z okrêgami kasztelañskimi grodom przypisuje siê m.in. funkcje mi-

litarne (obrona granic), policyjne (mir grodowy), s¹downicze i skarbowe, przy

czym rola i waga ka¿dej z tych funkcji w kszta³towaniu tych¿e okrêgów bywa

w ró¿ny sposób oceniana przez badaczy10. W imieniu ksiêcia wspomniane obo-

wi¹zki w terenie wype³nia³ kasztelan oraz szereg podleg³ych mu urzêdników

(np. sêdzia, komornik, klucznik, wojski), których kompetencje niejednokrotnie

wiecznej Europie Œrodkowej, red. S. MoŸdzioch, (Spotkania Bytomskie, t. 3), Wroc³aw 1999, s. 227-

237; Idem, Perspektywy badañ nad póŸnym œredniowieczem i okresem wczesnonowo¿ytnym w po³u-

dniowej czêœci Œrodkowego Nadodrza, „Silesia Antiqua”, 42, 2001, s. 149-176.5 F. Matuszkiewicz, Die mittelalterliche Gerichtsverfassung des Fürstentums Glogau,

Breslau 1911.6 M. Ptak, Zgromadzenia i urzêdy stanowe ksiêstwa ¿agañskiego w latach 1413-1742, Acta

Universitatis Wratislaviensis, Prawo CXLIX, 1989, s. 31-73; Idem, Zgromadzenia i urzêdy stanowe

ksiêstwa wo³owskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis, Prawo CLXXII, 1989, s. 27-56; Idem, Zgro-

madzenia i urzêdy stanowe ksiêstwa g³ogowskiego od pocz¹tku XIV w. do 1742 r., Acta Universitatis

Wratislaviensis, Prawo CCX, Wroc³aw 1991.7 T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego ksi¹¿ê g³ogowski Henryk (1274-1309), Poznañ 1993.8 K. Orzechowski, By³y powiat lubiñski w podzia³ach terytorialnych dawnego Œl¹ska, Acta

Universitatis Wratislaviensis, Prawo LXXIII, 1979, s. 45-77.9 S. Gawlas, op. cit., s. 74.10 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 150-152; A. G¹siorowski, Uwagi o mniejszych kasztelaniach

wielkopolskich XIII-XIV wieku, CPH, 19, 1967, 1, s. 71-72; K. Modzelewski, Ch³opi w monarchii

wczesnopiastowskiej, Wroc³aw 1987, s. 128-131; M. Cetwiñski, Kasztelanowie..., s. 6-20; S. Gawlas,

op. cit., s. 74.

266

DOMINIK NOWAKOWSKI

zazêbia³y siê, a niekiedy w rêku jednej osoby znajdowa³o siê kilka z wymienio-

nych urzêdów11.

Sieæ okrêgów grodowych (kasztelañskich) na Œl¹sku rekonstruuje siê g³ów-

nie w oparciu o bulle papieskie z 1155 i 1245 r.12 Pierwsza z nich wymienia

z pó³nocnej strefy Dolnego Œl¹ska jedynie G³ogów i S¹dowel, druga natomiast

G³ogów, S¹dowel, Bytom, Krosno i ¯agañ13. Listê tê, w oparciu o przekazy

z 1. po³. XIII w. uzupe³niæ mo¿na jeszcze o Nowogród, Lubin i zapewne Œcina-

wê14 (ryc. 1). Kluczow¹ rolê we wczesnym œredniowieczu odgrywa³y niew¹tpli-

wie grody po³o¿one wzd³u¿ Odry, czego jednoznacznie dowodz¹ wydarzenia

z XI-XII w., w tym utworzenie marchii g³ogowskiej, która, poza G³ogowem, obej-

mowaæ mia³a kasztelanie kroœnieñsk¹, bytomsk¹ i prawdopodobnie s¹dowelsk¹15.

Przy obecnym stanie badañ niewiele mo¿emy powiedzieæ na temat zasiêgu

interesuj¹cych nas okrêgów kasztelañskich. Jedynym bezpoœrednim œwiadec-

twem odnoœnie ich terytorialnego charakteru, s¹ spotykane w Ÿród³ach pisa-

nych okreœlenia (castellatura, territorium, provincia, pertinentia), jednak tylko

nieliczne dokumenty wymieniaj¹ po³o¿one w ich obrêbie wsie. Najwiêksza licz-

ba tego rodzaju informacji dotyczy znajduj¹cego siê na pó³nocnych rubie¿ach

dzielnicy œl¹skiej Krosna. Wiadomo bowiem, ¿e w granicach tamtejszej kaszte-

lanii znajdowa³a siê wieœ £¹kie, po³o¿ona na po³udniowy zachód od Œwiebodzina

(ok. 30 km od Krosna) oraz wsie Osiecznica i Sarbia, Rybaki, Maszewo

i Suchnowe, Bielów i £ochowice oraz Po³ecko16, le¿¹ce na pó³noc i pó³nocny

wschód od Krosna (ryc. 1). Znacznie mniej przekazów dotyczy kasztelanii by-

tomskiej, w przypadku której Ÿród³a wymieniaj¹ jedynie wieœ Rejów17. Wiemy

ponadto, ¿e w sk³ad uposa¿enia koœcio³a œw. Stefana w Bytomiu wchodzi³y wsie

11 J. Mularczyk, op. cit., s. 153 i nn.; A. Bogucki, Studia nad..., s. 1 i nn.; Idem, O starszeñ-

stwie..., s. 471 i nn.; K. Modzelewski, op. cit., s. 131-133.12 Por. M. Hellmich, op. cit., s. 332-338; Z. Wojciechowski, op. cit., s. 143; J. Gottschalk, op.

cit., s. 51; S. MoŸdzioch, Organizacja gospodarcza pañstwa wczesnopiastowskiego na Œl¹sku. Stu-

dium archeologiczne, Wroc³aw, 1990, s. 46; Idem, Wczesnoœredniowieczne grody œl¹skie a ówczesne

podzia³y plemienne, [w:] Kraje s³owiañskie w wiekach œrednich. Profanum i sacrum, red. H. Kóèka-

Krenz, W. £osiñski, Poznañ 1998, s. 107-109.13 Schlesisches Urkundenbuch, Bd. I, bearb. v. H. Appelt, Wien 1971, Bd. II-VI, bearb.

v. W. Irgang, Köln 1977-1998 (dalej: SUb I-VI); SUb, I, nr 28; SUb, II, nr 287.14 SUb, I, nr 77, 246; SUb, III, nr 20.15 T. Lalik, Marchie w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 73, 1966, 4, s. 823.16 1223 r. – villa que Lanke vocatur...idem lacum Meduad in provincia Croscensi (SUb, I, nr

227); 1226 r. – villis abbatis de Lubens Monchisdorf videlicet et Guntirsberg...in territorio de Crosone

(SUb, I, nr 257); 1259 r. – ...duas villas in territorio Croznensis sitas...quarum una vocatur Scone

Velde, altera Suhnowe...et septem mansorum feodalium in villa Messowe (SUb, III, nr 299); 1261 r.

– villis propre Crosnam sitis, in Bala scilicet et in Lochuz (SUb, III, nr 353); 1277 r. – rycerz Themo

de villa Otolphy sprzeda³ klasztorowi lubi¹skiemu wieœ Polenzco wlgariter nuncupatum circa

Crosnam (SUb, III, nr 302).17 1237 r. – Mrochel situm in castellatura Bytomensi (SUb, II, nr 140).

267

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

Wierzbnice i Brzostów18, natomiast wsie K³obuczyn i Brzeg G³ogowski, wraz

z prawem patronatu nad tamtejszym koœcio³em grodowym p.w. NMP, przeka-

zane zosta³y augustianom z Nowogrodu19. Przyj¹æ zatem mo¿na, ¿e wiêkszoœæ

Ryc. 1. Grody kasztelañskie w pó³nocnej strefie Dolnego Œl¹ska i po³udniowo-

zachodniej Wielkopolsce: a – grody wzmiankowane w bulli z 1155 r.; b – grody

wzmiankowane w bulli z 1245 r.; c – kasztelanie wzmiankowane w 1. po³. XIII w.;

d – kasztelanie wzmiankowane w 2. po³. XIII w.; e – wsie zwi¹zane z grodem

kasztelañskim (zasiêg kasztelanii)

18 1175 r. – ecclesia beati Stephani in Bitom attinentie eius tres villae quarum una circuitione

signata est altera vocatur Werbenice tercia Ubrezte et redditio nona de omni usu ad urbem pertinen-

te (SUb, I, nr 45).19 1223 r. – ius patronatus ecclesie beate Marie castri de Bitom cum omnibus apendiciis suis,

videlicet villa Clobusco et quadam sorte vicina loco, qui dicitur Breg (SUb, I, nr 236).

Abb. 1. Kastellaneiburgen auf dem Nordgebiet Niederschlesiens und im süd-

westlichen Großpolen: a – die in der Bulle von 1155 genannten Burgen; b – die in der

Bulle von 1245 genannten Burgen; c – die in der 1. Hälfte des 13. Jh.s genannten

Kastellaneien; d – die in der 2. Hälfte des 13. Jh.s genannten Kastellaneien; e – die mit

der Kastellaneiburg verbundenen Dörfer (die Reichweite der Kastellanei)

268

DOMINIK NOWAKOWSKI

z nich tak¿e le¿a³a w obrêbie kasztelanii bytomskiej. Zaledwie dwa przekazy

wymieniaj¹ miejscowoœci zwi¹zane z kasztelani¹ s¹dowelsk¹, która na pó³nocy

obejmowa³a okolice Góry20, natomiast na po³udniowym wschodzie siêga³a co

najmniej po W¹sosz21. W przypadku pozosta³ych okrêgów kasztelañskich ziemi

g³ogowskiej Ÿród³a pisane nie dostarczaj¹ ¿adnych informacji umo¿liwiaj¹cych

przynajmniej czêœciow¹ ich rekonstrukcjê, mimo ¿e takowe okrêgi, jak wspo-

mniano, pojawiaj¹ siê w dokumentach22.

Jak siê wydaje, powstanie ksiêstwa g³ogowskiego w po³owie XIII w., jako

samodzielnej jednostki terytorialnej, nie przynios³o wiêkszych zmian w sieci

osadniczej pó³nocnych obszarów dzielnicy œl¹skiej. Zapocz¹tkowan¹ przez Hen-

ryka Brodatego w 1. po³. XIII w. akcjê kolonizacji na prawie niemieckim konty-

nuowa³ ksi¹¿ê Konrad I g³ogowski, jednak jego osi¹gniêcia w tej dziedzinie nie

by³y znacz¹ce23. WyraŸny wzrost liczby lokacji na prawie niemieckim w G³o-

gowskiem nast¹pi³ w ostatniej æwierci XIII w., kiedy po œmierci ksiêcia Konrada

(zm. 1273/4) o rozwój miast dbali jego synowie, przede wszystkim zaœ ksi¹¿ê Hen-

ryk, z którego osob¹ wi¹¿e siê tak¿e proces reorganizacji administracji terenowej,

któr¹ objête zosta³y równie¿ opanowane przejœciowo obszary Wielkopolski24.

Reforma zarz¹du terytorialnego podyktowana by³a przemianami zachodz¹-

cymi w ci¹gu XIII w., wynikaj¹cymi z jednej strony z „feudalizacji” ustroju (nada-

nia ziemi na rzecz instytucji koœcielnych i rycerzy oraz towarzysz¹cy temu roz-

wój immunitetu), z drugiej zaœ z lokacj¹ wsi i miast na prawie niemieckim25.

U podstaw tworzenia nowych jednostek podzia³u terytorialnego Œl¹ska k³adzie

siê przes³anki ekonomiczne i jurysdykcyjne, czego dowodzi wielokrotnie cyto-

wany w literaturze dokument, dotycz¹cy organizacji dystryktu górowskiego,

w którym mowa jest o wsiach przyporz¹dkowanych do targu i s¹du w Górze26.

20 1155 r. – villa iuxta Sandoul que Gora dicitur (SUb, I, nr 28).21 1290 r. – Hernstat...in superiori parte castri Sandowel (Regesten zur schlesischen Geschichte,

Codex Diplomaticus Silesiae (dalej: CDS), Bd. XVI, XXII, hrsg. v. C. Grühnhagen, K. Wutke,

Breslau 1892-1903, Bd. XXIX, hrsg. v. K. Wutke, Breslau 1923, Bd. XXX, hrsg. v. K. Wutke,

E. Randt, Breslau 1930, (dalej: SR), nr 2171).22 Np. terytorium ¿agañskie wymienione zosta³o w nastêpuj¹cych dokumentach: 1227 r.

– castellatura (SUb, I, nr 281); 1251 r. – districtus Zaganiensis (SUb, III, nr 9); 1271-1272 – distric-

tus Saganensis (SUb, IV, nr 158, 169).23 Por. B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997, s. 194, 297-298; T. Jurek,

Konrad I g³ogowski. Studium z dziejów dzielnicowego Œl¹ska, „Roczniki Historyczne” (dalej: RH),

LIV, 1989, s. 129-130; W. Turoñ, Dzia³alnoœæ kolonizacyjna Boles³awa Rogatki, „Szkice Legnickie”,

XIII, s. 160-163; Z. Kaczmarczyk, Rozwój miast nad œrodkow¹ Odr¹ i doln¹ Wart¹ do koñca XV

wieku, [w:] Studia nad..., s. 557.24 Por. T. Jurek, Ksiêstwo g³ogowskie pod rz¹dami synów Konrada I (1273-1290), „Sobótka”,

1987, 3, s. 404; Idem, Dziedzic..., s. 90-93; A. G¹siorowski, „Districtus” w Wielkopolsce pocz¹tków

XIV wieku, RH, XXXII, 1966, s. 173-193.25 A. G¹siorowski, „Districtus”..., s. 180-181; K. Orzechowski, By³y powiat..., s. 62-63.26 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. II, wyd. I. Zakrzewski, Poznañ 1878 (dalej: KDW,

II), nr 932; SR, nr 3121; A. G¹siorowski, „Districtus”..., s. 184; B. Zientara, Z dziejów..., s. 686-687.

269

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

Na terenie Œl¹ska pojêcie dystryktu, jako okrêgu s¹dowego, mia³o jednak

podwójne znaczenie, co wynika³o z rozszerzenia kompetencji dziedzicznego wójta

miejskiego, którego jurydyka obejmowa³a z czasem oprócz miasta tak¿e oko-

liczne wsie. Tym sposobem nowo utworzony dystrykt miejski tworzy³ wy³om

w dystrykcie landwójtowskim. Dystrykty landwójtowskie, w znaczeniu teryto-

rialnym, traktowaæ nale¿y zatem jako dystrykty prowincjonalne, na obszarze

których mog³o znajdowaæ siê kilka oœrodków ni¿szej rangi, niestety, w Ÿród³ach

pisanych okreœlanych takimi samymi terminami (districtus, Weichbild, Weich-

bildstadt)27. Mimo ¿e regu³¹ w organizacji œl¹skich weichbildów by³o przypo-

rz¹dkowanie pewnej liczby wsi miastu, spotykamy odstêpstwa od tej zasady,

czego dowodz¹, nieliczne wprawdzie, weichbildy, których oœrodkami by³y zamki28.

W G³ogowskiem urz¹d landwójta pojawia siê w ostatniej æwierci XIII w.

i zanika w 1. po³. kolejnego stulecia29, co pokrywa siê z okresem najwiêkszego

natê¿enia lokacji miast na prawie niemieckim. Do obowi¹zków urzêduj¹cych

w nowo powsta³ych oœrodkach landwójtów nale¿a³o m.in. zarz¹dzanie maj¹tkiem

ksiêcia, œci¹ganie nale¿nych œwiadczeñ, egzekwowanie militarnych obowi¹zków

mieszkañców okrêgu oraz s¹downictwo wy¿sze prawa niemieckiego30.

Mimo upadku organizacji kasztelañskiej, w Ÿród³ach pisanych z 2. po³. XIII

i pocz¹tku XIV w. odnajdujemy liczne wzmianki o kasztelanach, zarówno sta-

rych grodów, jak i oœrodków dot¹d nieznanych. W G³ogowskiem, po niemal

stuletniej przerwie, odnotowujemy kasztelana Nowogrodu, natomiast nowymi

oœrodkami s¹ Ko¿uchów, Tarnów Jezierny i Szprotawa31. Przyjmuje siê, ¿e tzw.

nowe kasztelanie stanowi³y w obrêbie kraju funkcjonuj¹cego w nowych realiach

relikt starego ustroju prawa ksi¹¿êcego, natomiast kompetencje stoj¹cego na

ich czele urzêdnika ograniczone zosta³y przede wszystkim do funkcji wojsko-

wych – komendanta twierdzy (burgrabiego)32. Urz¹d kasztelana (burgrabiego)

w dokumentach dotycz¹cych terenu ksiêstwa g³ogowskiego zanika w czwar-

tym dziesiêcioleciu XIV w., ustêpuj¹c miejsca wzmiankom o starostach (capita-

neus, Hauptmann)33. Urzêdnik ten sta³ siê nowym ramieniem w³adzy pañstwo-

27 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 720-724.28 H. von Loesch, op. cit., s. 312; M. Ptak, „Weichbild”..., s. 7-8; S. Gawlas, op. cit., 55.29 Por. przyp. nr 48.30 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 716-726; S. Gawlas, op. cit., s. 51-52; szerzej J. Walachowicz,

Landwójtostwo na Pomorzu Zachodnim. Kszta³towanie siê zarz¹du terytorialnego w dobie poimmu-

nitetowej, Poznañ 1969.31 Nowogród: 1296 – Miko³aj Porschitz (SUb, VI, nr 270); Ko¿uchów: 1291 – Dytryk (SUb,

VI, nr 9); Tarnów Jezierny: 1295 – Przybko (SUb, VI, nr 197); Szprotawa: 1296 – Wolfram Panne-

witz (SUb, VI, nr 270).32 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 611-612; H. Uhtenwoldt, op. cit., s. 143; T. Jurek, Dziedzic..., s. 92.33 Przyk³adem ilustruj¹cym zjawisko jest Œcinawa: 1326 r. – burgrabia (Lehns- und Besitzur-

kunden Schlesiens und seiner einzelene Fürstenthümer im Mittelalter, hrsg. v. C. Grünhagen,

H. Markgraf, Tl. I-II, Leipzig 1881-1883 (dalej: G.M., I-II), G.M., I, s. 127); 1337 – kasztelan

270

DOMINIK NOWAKOWSKI

wej w terenie, a do jego kompetencji nale¿a³o przede wszystkim s¹downictwo,

sprawy wojskowe oraz zarz¹d domeny panuj¹cego34, czym nawi¹zywa³ do urzê-

du kasztelana i landwójta. O tym, ¿e kompetencje wymienionych urzêdników

ziemskich zazêbia³y siê, œwiadczy stosowana w dokumentach nomenklatura.

Przyk³adowo, w akcie z 1331 r., w którym ksiê¿na-wdowa Konstancja, szukaj¹c

oparcia dla swych rz¹dów w mieszczañstwie g³ogowskim, nada³a im prawo opi-

niowania oraz zatwierdzania capitaneorum seu castellanorum zamków w G³ogo-

wie i Tarnowie Jeziernym35. Podobnie dokument wystawiony w 1349 r., dotycz¹-

cy wprawdzie znajduj¹cej siê wówczas ju¿ poza granicami ksiêstwa Wschowy,

wymienia capitaneus vel burgravio seu provincialis advocatus, przed którym sta-

waæ mieli mieszkañcy okrêgu wschowskiego36, choæ nie ma pewnoœci, czy

wzmiankowany urz¹d landwójta uznaæ mo¿na za synonim starosty-burgrabie-

go37. Wydaje siê, i¿ tak¿e w relacji miêdzy kasztelanem (burgrabi¹) a starost¹

nie zawsze widzieæ mo¿na prost¹ kontynuacjê urzêdu, jak to sugerowa³aby wy-

mowa przytoczonych powy¿ej przyk³adów. Przyjmuje siê, ¿e wzmiankowanych

w 2. po³. XIII w. kasztelanów (burgrabiów) traktowaæ nale¿y raczej jako posiada-

czy beneficjów urzêdniczych, a nie typowych urzêdników ziemskich38. Œwiad-

czy o tym przytoczony przez F. Rachfahla przyk³ad Góry Œl¹skiej, gdzie w XV-

XVI w. obok starostów wystêpowali tak¿e burgrabiowie, przy czym pierwsi byli

dowodnie urzêdnikami ziemskimi, natomiast drudzy posiadaczami dochodów

z ksi¹¿êcego lenna zamkowego39.

O ile w niektórych czêœciach Œl¹ska starosta sprawowa³ w³adzê nad ca³ym

ksiêstwem, co niejednokrotnie znajdowa³o odzwierciedlenie w tytulaturze40, tak

w G³ogowskiem, mimo ¿e i taki urzêdnik tu wystêpowa³ (1332 r.), mamy do

czynienia z nieco inn¹ sytuacj¹41. Obok starosty sto³ecznego G³ogowa, wymie-

nionego po raz pierwszy w 1325 r., równie¿ okrêg górowski mia³ osobnego sta-

(G.M., I, s. 150); 1343 – starosta (S. Kozierowski, Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku,

Poznañ 1929, s. 51).34 Z. Wojciechowski, op. cit., s. 762-763; A. G¹siorowski, Uwagi o..., s. 85; Idem, Urzêdnicy

zarz¹du lokalnego w póŸnoœredniowiecznej Wielkopolsce, Poznañ 1970, s. 146; E. Wó³kiewicz, Capi-

taneus Silesie. Królewscy namiestnicy ksiêstwa wroc³awskiego i Œl¹ska w XIV i XV wieku, [w:] Mo-

narchia w œredniowieczu – w³adza nad ludŸmi, w³adza nad terytorium, red. J. Pysiak, A. Pieni¹dz-

Skrzypczak, M. R. Pauk, Warszawa-Kraków 2002, s. 183-195.35 G.M., I, s. 133.36 KDW, II, nr 128237 Patrz T. Jurek, Starostwo wschowskie w latach 1343-1422, [w:] Homines et societas. Czasy

Piastów i Jagiellonów, Poznañ 1997, s. 246; ostatnio: Idem, Dokument starosty wschowskiego z 1361 r.,

RH, LXIX, 2003, s. 99-104.38 A. Bogucki, O starszeñstwie..., s. 473-474; M. Cetwiñski, Kasztelanowie..., s. 5-10, 19-20;

T. Jurek, Dziedzic..., s. 92.39 F. Rachfahl, Die Organization..., s. 69-70.40 Por. E. Wó³kiewicz, op. cit., s. 180-182.41 J. Eliášová, Ksiêstwo g³ogowskie pod bezpoœredni¹ w³adz¹ królów czeskich w latach 1331-

1384, [w:] 750-lecie powstania ksiêstwa g³ogowskiego, red. J. B. Sadowski, G³ogów 2002, s. 33.

271

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

rostê42, jak i osobny s¹d dworski prawa polskiego (czud). Funkcjonowanie obu

urzêdów zarz¹du terytorialnego by³o efektem przetrwania w dzielnicy g³ogow-

skiej ustroju prawa polskiego43. Kolejne wzmianki o starostach z terenu dzielni-

cy odnajdujemy w dokumentach pocz¹wszy od 2. po³. XIV w. Oprócz wymienio-

nych starostów G³ogowa44 i Góry, urz¹d ten pojawi³ siê tak¿e w: Œcinawie45, Szpro-

tawie, Ko¿uchowie, Sulechowie, Œwiebodzinie, ¯aganiu, Zielonej Górze, Lubi-

nie, Kroœnie oraz incydentalnie w Jêdrzychowie, Nowogrodzie i Przewozie46.

Iloœæ nowych okrêgów podzia³u terytorialnego ksiêstwa g³ogowskiego okre-

œliæ mo¿emy w oparciu o szereg dokumentów dotycz¹cych jego podzia³u, w tym

przede wszystkim o akty z 1312 i 1378 r. oraz dokumenty dotycz¹ce zho³dowa-

nia dzielnicy ¿agañskiej i œcinawskiej z 1329 r.47 Korzystaj¹c z przekazów wy-

mieniaj¹cych urzêdników zarz¹du terytorialnego (landwójtów, sêdziów dwor-

skich prawa polskiego i niemieckiego, starostów), stwierdziæ mo¿emy, ¿e oœrod-

kami weichbildów prowincjonalnych by³y: G³ogów, Œcinawa, ̄ agañ, Lubin, Góra,

Ko¿uchów, Szprotawa, Zielona Góra, Krosno48 oraz Przewóz, Sulechów i Œwie-

42 KDW, II, nr 1048; 1354 r. (Regesty œl¹skie, red. W. Korta, t. II, Wroc³aw 1983 (dalej: Rœ, II,

nr 1049)).43 F. Matuszkiewicz, op. cit., s. 112, 140-141; Z. Wojciechowski, op. cit., s. 766.44 Po podziale miasta i okrêgu g³ogowskiego, dokonanym w 1360 r., spotykamy osobnych

starostów czêœci ksi¹¿êcej i cesarskiej (cieszyñskiej), np. 1388 r. – Saschke starosta g³ogowski

ksiêcia Przemys³a cieszyñskiego (Die Inventere der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Kreis und

Stadt Glogau, wyd. K. Wutke, CDS, XXVIII, Breslau 1915, (dalej: CDS, XXVIII), 38); 1390 – Jan

Temritz starosta i sêdzia dworski g³ogowski ksiêcia Henryka g³ogowskiego (CDS, XXVIII, 38).45 Por. przyp. 31.46 Szprotawa: 1393 r. (F. Matuszkiewicz, op. cit., s. 108); Ko¿uchów: 1398 r. (Die Inventare

der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freystadt, wyd. K. Wutke, CDS,

XXIV, Breslau 1908 (dalej: CDS, XXIV), s. 166); Sulechów: 1397 r. (CDS, XXIV, s. 200); Œwiebo-

dzin: 1397 r. (CDS, XXIV, s. 200); ¯agañ: 1403 r. (Regesten Saganer Lehbriefe vor 1510, bearb.

v. G. Steller, Kiew 1942, mps w Bibliotece Uniwersyteckiej, sygn. 17772 III, (dalej: RSL) nr 236);

Zielona Góra: 1408 r. (CDS, XXIV, s. 3); Lubin: 1402 r. (Katalog dokumentów przechowywanych

w archiwach pañstwowych Dolnego Œl¹ska, t. VI, opr. M. Chmielewska, t. VII, opr. R. Stelmach,

t. IX, opr. R. ¯erelik, Wroc³aw 1995-1998 (dalej: Kd), Kd, IX nr 10); Krosno: 1455 r. (CDS, XXIV,

201); Jêdrzychów: 1414 r. (CDS, XXIV, 19); Nowogród i Przewóz: 1353 r. – obaj ustanowieni przez

Ulryka von Pack z ¯ar (Rœ, II, nr 862).47 G.M., I, s. 120-125, 129-132, 192-194.48 G³ogów: 1276 r. – Theodricus advocatus terre Glogouiensis (SUb, IV, nr 291); 1331 r.

– landvoite; 1342 r. – aduocacia terre (F. Matuszkiewicz, op. cit., s. 77); 1336 – s¹d dworski prawa

niemieckiego i s¹d polski (SR, nr 5753); 1325 – starosta (KDW, II, nr 1048); Œcinawa: 1290 r.

– Trutwin Landrichter (SR, nr 2171); 1293 r. – Tammo Rym summus advocatus curie (SUb, VI, nr

118); 1337 r. – iudicium curiarlis et provincialis (G.M., I, s. 148); M. Cetwiñski uwa¿a, ¿e Tammo

Rym sprawowa³ urz¹d landwójta w Œcinawie (M. Cetwiñski, Rycerstwo œl¹skie do koñca XIII w.

Biogramy i rodowody, Wroc³aw 1982, s. 191). W cytowanym przez nas dokumencie wystêpuje on

z tytu³em summus advocatus curie nostre, co edytorzy Ÿród³a t³umacz¹ jako summus advocatus

terre (SUb, VI, s. 480). Wed³ug T. Jurka, Tammo Rym by³ landwójtem G³ogowa, a jego tytu³ wska-

zuje, ¿e nie by³ zwyk³ym landwójtem, lecz urzêdnikiem wy¿szej rangi (T. Jurek, Dziedzic..., s. 93);

¯agañ: 1286 r. – Thilo landvogt (SUb, V, nr 301; SR, nr 1988); 1299 r. – Albertus advocatus provin-

272

DOMINIK NOWAKOWSKI

bodzin49. Centrami weichbildów miejskich by³y, id¹c od pó³nocy, Lubrza, Bytni-

ca, Bobrowice, Nietkowice (?), Nowogród (?), Otyñ, S³awa, Bytom, Nowe Mia-

steczko, Przemków, Polkowice, Rudna i Chobienia, natomiast wyj¹tkowym

w G³ogowskiem przyk³adem weichbildu, którego centrum stanowi³ zamek, by³

po³o¿ony na po³udniowych rubie¿ach dzielnicy Ryczeñ50 (ryc. 2). Obok nich

w wymienionych aktach odnajdujemy nazwy kilku oœrodków, których charak-

teru nie jesteœmy w stanie jednoznacznie stwierdziæ w oparciu o relacjê przeka-

zów pisanych51. Byæ mo¿e zatem zgodziæ nale¿y siê z sugesti¹ A. G¹siorowskie-

ciali Saganensi (SUb, VI, nr 412); 1341 – s¹d dworski (G.M., I, s. 158); Lubin: 1298 r. – Albertus

advocatus provincialis (SUb, VI, nr 359, 375); 1332 – sêdzia dworski (SR, nr 5142); Góra: 1336

– sêdzia dworski (SR, nr 5591, 5592); 1352 – iudicium nostrum prouinciale ad nos spectans in Gora

(F. Matuszkiewicz, op. cit., s. 78): Ko¿uchów: 1348 – sêdzia dworski (F. Matuszkiewicz, op. cit.,

s. 98). W Ko¿uchowie landwójt pojawia siê jeszcze w XV w., na dworze ksiê¿nej Barbary branden-

burskiej, gdzie w 1476 r. urz¹d ten sprawowa³ Otto Schengke von Landsberg (CDS, XXIV, s. 77,

189) oraz w tym samym roku Zygmunt von Rotenburg (CDS, XXIV, 77); Szprotawa: 1349 – s¹d

dworski (F. Matuszkiewicz, op. cit., s. 98); Zielona Góra: 1382 – s¹d dworski (CDS, XXIV, s. 2);

Krosno: 1466 – s¹d dworski (RSL, nr 20b).49 Por. przyp. 46.50 Lubrza: 1319 – Lubynen hus und stat (G.M., I, s. 126); Bytnica i Bobrowice: 1308 – villa

Bitenisz (KDW, II, nr 916); 1329 – Butnicz, Pobersberch (G.M., I, s. 130), 1477 – lendichin zcum

Bobirsberge (...) stetil Bewtnitz (Annales Glogovienses bis zum Jahre 1493 nebst urkundlichen Beila-

gen, [w:] Scriptores Rerum Silesiacarum, t. X, wyd. H. Markgraf, Breslau 1877, s. 110, 116), 1482

– Bobergischs weichpilde (Codex diplomaticus Brandenburgensis, wyd. A. F. Riedel, t. II/5, Berlin

1848, (dalej jako CDB), s. 383)); Nietkowice: 1305 – villa Necka (Lf, s. 143), 1329 – Netka (G.M.,

I, s. 130), 1490 – stettichen dewtsche netkow (CDB, II/5, s. 472-473); Nowogród: 1312 – Nuwinburg

cum suo districtu (G.M., I, s. 121); Otyñ: 1323 – Wartenberg (SR, nr 4250), 1323 – poœwiadczony

proboszcz in Wartinberg (SR, nr 4279); 1329 – Wartemberch (G.M., I, s. 130); S³awa: 1312 – Slava

cum suo districtu (G.M., I, s. 121), 1447, 1558 – weichbild s³awski (CDS, XXVIII, s. 5, 91); Bytom:

1289 – civitas Bithom (SUb, V, nr 438), 1367 – weichbild bytomski (CDS, XXIV, s. 105-106); Nowe

Miasteczko: 1296, 1360 – districtus Nouenstatensis (SUb, VI, nr 244; CDS, XXIV, s. 70); Przemków:

1305 – civitas Prymkenaw (Lf, s. 151), 1397 – weichbild przemkowski (Die Inventare der nicht-

staatlichen Archive Schlesiens. Kreis Sprottau, wyd. E. Graber, CDS, XXXI, Breslau 1925, s. 108);

Polkowice: 1291 – civitas Polkowicz (SUb, VI, nr 17), 1336 – dystrykt polkowicki (SR, nr 5753),

1418 – Weichbild Polkwitz (CDS, XXVIII, s. 56); Rudna: 1339 – districtus Rudensis (G.M., I, s. 314);

Chobienia: 1322 – wzmiankowane miasto (SR, nr 4226), 1342 – wikpilde zu Kobin dy stat und alles

daz dorczu gehorit (G.M., I, s. 162), 1361 – Stynow et Kobyn mit wichbilden (G.M., I, s. 181); Ryczeñ:

1345 – curia Riezczen (G.M., I, s. 167), 1347 – castrum Riczen cum suis pertinenciis (G.M.,

I, s. 168); 1397 – Halten Ritzen (Kd, t. VII, nr 360), 1515 – die weichpilder Hirnstadt und Ritzen

(G.M., II, s. 122).51 Np. Pause (pol. brak, obecnie czêœæ wsi Dobre): 1329 – Pusa (G.M., I, s. 130), 1403-1405

– siedzia³ tam Hans von Borna (CDS, XXVIII, s. 254-255); Ma³omice: 1329 – Malnitz (G.M.,

I, s. 130), 1404 – wzmiankowany sêdzia i ³awnicy s¹du wiejskiego (CDS, XXXI, s. 18), 1456

– poœwiadczony s¹d w którego ³awie siedzieli bartnicy z okolicznych wsi (CDS, XXXI, 32); Przed-

moœcie: 1290 – poœwiadczony folwark ksi¹¿êcy we wsi (SUb, V, nr 459), 1339 – allodium Prsed-

most (G.M., I, s. 154), 1306, 1336, 1388 – wystawiali tu dokumenty ksi¹¿êta g³ogowscy (SR, nr

2892, 5759, Kd, t. VI, nr 505), 1378 – wzmiankowane Przedmoœcie wœród wa¿niejszych oœrodków

podzielonego ksiêstwa (G.M., I, s. 192).

273

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

Ryc. 2. Podzia³ administracyjny ksiêstwa g³ogowskiego w œredniowieczu:

a – miasta (oœrodki weichbildów prowincjonalnych); b – miasteczka (oœrodki

weichbildów miejskich); c – oœrodki o domniemanym charakterze; d – zamki; e – wsie

zwi¹zane z niektórymi weichbildami miejskimi, których granic linearnych nie uda³o

siê ustaliæ; f – granice weichbildów prowincjonalnych i miejskich; g – granice ksiêstwa

Abb. 2. Die Administrativteilung des Glogauer Herzogtums im Mittelalter:

a – Städte (Provinzweichbilderzentren); b – Städtchen (Stadtweichbilderzentren);

c – Zentren von einem mutmaßlichen Charakter; d – Burgen; e – die mit einigen

Stadtweichbildern verbundenen Dörfer, deren Lineargrenzen zu bestimmen man

nicht im Stande war; f – Grenzen der Provinz- und Stadtweichbilder; g – Grenzen

des Herzogtums

274

DOMINIK NOWAKOWSKI

go, wed³ug którego dokument z 1312 r. (w naszym wypadku tak¿e dwa doku-

menty z 1329 r.) by³ swego rodzaju planem na przysz³oœæ, projektem odzwier-

ciedlaj¹cym jedynie czêœciowo stan faktyczny52.

Interesuj¹cych danych odnoœnie wymienionych niewielkich oœrodków weich-

bildowych dostarcza analiza mapy ksiêstwa, z której wynika, i¿ wiêkszoœæ z nich

le¿a³a na peryferiach dzielnicy i ma zdecydowanie m³odsz¹ metrykê, siêgaj¹c¹

mniej wiêcej prze³omu XIII-XIV w. Zarówno lokalizacja, jak i chronologia tych¿e

oœrodków ilustruje nam proces rozwoju w³adztwa gruntowego Piastów g³ogow-

skich, organizowanego na nowych zasadach, lecz niekiedy zapewne z wykorzy-

staniem starych i wypróbowanych rozwi¹zañ. Wydaje siê bowiem, ¿e w wielu

wypadkach elementem kreuj¹cym owe przemiany by³ obiekt warowny – zamek,

na bazie którego z czasem rozwin¹³ siê oœrodek miejski (Nowogród, Tarnów-

S³awa), niekiedy tak s³aby jak Jêdrzychów, który nie odgrywa³ ¿adnej roli

w podziale administracyjnym kraju53. Nawet jeœli proces budowy w³adztwa grun-

towego odbywa³ siê w oparciu o centrum sk³adaj¹ce siê od pocz¹tku z zamku

i miasta, to nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e warownia, jako siedziba urzêdnika ksi¹¿ê-

cego (np. dziedzicznego wójta), w stosunku do s³abego, czêsto pozbawionego

fortyfikacji miasta, by³a elementem nadrzêdnym54. Cech¹ charakterystyczn¹ tych

niewielkich okrêgów jest tak¿e to, ¿e wiêkszoœæ z nich w ci¹gu XIV-XV w. czaso-

wo b¹dŸ na sta³e przesz³a w rêce prywatnych w³aœcicieli55 oraz instytucji ko-

52 A. G¹siorowski, „Districtus”..., s. 186.53 1331 - antiquum montem castri, qui vulgariter ein burgwol nuncupater in Heynczindorph

cum tota villa ibidem (SR, nr 5016); 1361 – hus (G.M., I, s. 181); 1419 – Haus und Schloss...das

Städtchen (G.M., I, s. 201); 1509 – Schloß und Städtchen Heinzendorff im Polkwitzischen Weichbilde

(G.M., I, s. 257).54 Analogiczny model rozwoju w³adztwa terytorialnego w oparciu o budowê zamku dostrze-

gamy w krajach niemieckojêzycznych (S. Gawlas, op. cit., s. 22-23), na terenie Czech (V. Wolf,

K problematice tzv. Kolonizaèních provizorií (Úvacha nad funkcí a fortifikací), „Castellologica

Bohemica”, 6, 1998, s. 107-116), a tak¿e na Œl¹sku (A. Boguszewicz, Fortyfikacje po³udniowego

pogranicza ksiêstwa œwidnicko-jaworskiego w XIII i na pocz¹tku XIV wieku, mps pracy doktorskiej

przechowywany w Bibliotece Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1996,

s. 188-192; Idem, Przemiany w XIII-wiecznym œl¹skim budownictwie obronnym, [w:] Kultura œred-

niowiecznego Œl¹ska i Czech. Rewolucja XIII wieku, red. K. Wachowski, Wroc³aw 1998, s. 105;

P. Kouøil, M. Wihoda, Die Burgen Böhmisch Schlesiens. Ihre Entstehung. Funktion und Stellung in

der Siedlungsstruktur, [w:] Kultura œredniowiecznego Œl¹ska i Czech. Zamek, red. K. Wachowski,

Wroc³aw 1996, s. 72; P. Kouøil, D. Prix, M. Wihoda, Hrady èeskeho Slezska, Brno-Opava 2000,

s. 577-578).55 1310 – ksi¹¿êta g³ogowscy nadali zamek w Nowogrodzie w do¿ywotnie lenno rodowe

Dytrykowi von Seidlitz (SR, nr 3173). Ten sam zamek oraz dobra po³o¿one w weichbildzie nowo-

grodzkim w 1462 r. Jan ¿agañski sprzeda³ Janowi von Knobelsdorf (RSL, nr 157); 1331 – Jan

œcinawski za wiern¹ s³u¿bê przekaza³ Janowi, synowi Ottona von Dohna, zamek Jêdrzychów wraz

z przynale¿noœciami (SR, nr 5016); 1381 – Wac³aw czeski nada³ na zasadzie lenna Miko³ajowi von

Rechenberg cesarsk¹ czêœæ Bytomia i Tarnowa (G.M., I, s. 195); 1386 – Henryk g³ogowski prze-

kaza³ na zasadzie lenna braciom Lutoldowi i Janowi von Wirsing Nowe Miasteczko (G.M.,

275

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

œcielnych56, czego nie obserwujemy w przypadku du¿ych weichbildów prowin-

cjonalnych. Wymienione przyk³ady nawi¹zuj¹ do opisanych ostatnio przez

M. Goliñskiego „miasteczek w borach”, funkcjonuj¹cych na Ni¿u Œl¹skim oraz

podobnych oœrodków, znanych z terenu ksiêstwa œwidnickiego57.

Rekonstrukcjê zasiêgów œredniowiecznych okrêgów weichbildowych

w du¿ej mierze oprzeæ mo¿emy o nowo¿ytne, g³ównie XVIII-wieczne materia³y

kartograficzne, przy czym wyobra¿one zosta³y na nich przede wszystkim

weichbildy prowincjonalne. Konfrontuj¹c ich zasiêgi ze œredniowiecznymi prze-

kazami pisanymi, wymieniaj¹cymi wsie po³o¿one w obrêbie poszczególnych okrê-

gów, dostrzec mo¿emy pewne ró¿nice w przebiegu ich granic. Uchwycone od-

stêpstwa miêdzy weichbildami œredniowiecznymi a nowo¿ytnymi nie s¹ jednak

znaczne, dotycz¹ bowiem w przypadku poszczególnych weichbildów zmiany

przynale¿noœci 1-2 wsi58.

Podsumowuj¹c rozwa¿ania na temat podzia³ów wewnêtrznych ziemi g³o-

gowskiej, wyszczególniæ mo¿na szereg zjawisk, bêd¹cych konsekwencj¹ refor-

my organizacji zarz¹du terytorialnego przeprowadzonej w koñcu XIII i na po-

cz¹tku XIV w.:

– kontynuacjê „funkcji centralnych” dawnych kasztelanii, w oparciu o które

zorganizowano nowe okrêgi – weichbildy prowincjonalne (G³ogów, Œcinawa,

¯agañ, Krosno, Lubin);

– upadek znaczenia dawnych oœrodków kasztelañskich, funkcjonuj¹cych

nastêpnie jako oœrodki weichbildów miejskich (Bytom, Nowogród);

– pojawienie siê nowych oœrodków, niekiedy zorganizowanych w oparciu

o grody nie maj¹ce rangi kasztelanii (np. Przewóz, Œwiebodzin), które z czasem

zaczê³y pe³niæ funkcjê oœrodków centralnych (Ko¿uchów, Zielona Góra, Sule-

chów, Góra, Szprotawa);

I, s. 199-200); 1397 – ksi¹¿ê legnicki Ruprecht, w imieniu ma³oletnich ksi¹¿¹t g³ogowskich, sprze-

da³ braciom Miko³ajowi, Günterowi, Henrykowi i Klemensowi von Rechenberg miasto i zamek

Przemków wraz z przynale¿noœciami (CDS, XXXI, s. 108); 1468 – Henryk g³ogowski sprzeda³

miasto S³awa wraz z zamkiem i przynale¿noœciami Melchiorowi von Rechenberg (CDS, XXIV, s. 76).56 1330 – Henryk ¿agañski nada³ Lubrzê (miasto z zamkiem) klasztorowi cystersów z Para-

dy¿a (G.M., I, s. 132).57 M. Goliñski, Powstanie i zanik „miasteczek w borach”, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieœ

w œredniowiecznej Europie Œrodkowej, red. C. Buœko, J. Klápštì, L. Leciejewicz, S. MoŸdzioch,

Wroc³aw-Praha 2002, s. 65-72; Idem, Co siê sta³o w 1355 r. w ksiêstwie œwidnickim? (w kwestii

w³asnoœci i funkcji zamków), [w:] Studia z historii œredniowiecza, red. M. Goliñski, Acta Universi-

tatis Wratislaviensis, Historia CLXIII, Wroc³aw 2003, s. 177-182.58 Np. wsie Darnaw i Kie³cze w œredniowieczu le¿a³y w obrêbie weichbildu sulechowskiego,

natomiast w okresie nowo¿ytnym nale¿a³y do okrêgu œwiebodziñskiego; wieœ Swarzynice w œre-

dniowieczu po³o¿ona by³a w weichbildzie sulechowskim, a w okresie nowo¿ytnym nale¿a³a do

okrêgu zielonogórskiego; wieœ Kotowice w œredniowieczu nale¿a³a do weichbildu ¿agañskiego,

a w okresie nowo¿ytnym le¿a³a w okrêgu nowogrodzkim.

276

DOMINIK NOWAKOWSKI

– powstanie nowych oœrodków, które przez ca³y czas swego istnienia funk-

cjonowa³y wy³¹cznie jako centra niewielkich weichbildów miejskich (Bobrowi-

ce, Bytnica, Lubrza, Otyñ, S³awa, Nowe Miasteczko, Polkowice, Przemków,

Rudna, Chobienia) lub zamkowych (Ryczeñ).

VON DER KASTELLANEI BIS ZUM WEICHBILD. INNERE TEILUNGEN

DES GLOGAUER GEBIETES IM MITTELALTER

ZUSAMMENFASSUNG

Bei der Besprechung der inneren Teilungen Schlesiens hat man auf ihren zusammenge-

setzten Charakter aufmerksam gemacht, dessen Ursache u.a. ungleichmäßig laufender Prozess

der gesellschaftlich-strukturellen Veränderungen in dem Landesteil (Entwicklung der Ansiedlung

nach dem deutschen Recht, Entwicklung der Immunität), der fortschreitende Teilungsprozess

oder letztendlich die Eigentümlichkeit der, einzelne Herzogtümer (Lehnherzogtümer, Erb-

herzogtümer) mit der Böhmischen Krone verbindenden Lehnverhältnisse war. Zum Gegenstand

der Forschungen des Autors wird das am Anfang des dritten Jahrzehnts des 14. Jh.s herausgebil-

dete Gebiet des Glogauer Herzogtums.

Das Netz von Burgkreisen in Schlesien wird vorwiegend in Anlehnung an zwei päpstliche

Bullen von 1155 und 1245 rekonstruiert. Die erste von ihnen nennt aus der Nordzone Nieder-

schlesiens lediglich Glogau und Sandewalde, die zweite dagegen Glogau, Sandewalde, Beuthen,

Krossen und Sagan. Diese Liste kann man noch, in Anlehnung an die Überlieferungen aus der

ersten Hälfte des 13. Jh.s um Naumburg, Lüben und sicherlich Steinau an der Oder (Abb. 1)

ergänzen. Eine wichtige Rolle spielten im Frühmittelalter zweifellos die an der Oder gelegenen

Burgen, was eindeutig die Ereignisse aus dem 11.-12. Jh. bezeugen, darin die Entstehung der

Glogauer Mark, die die Krossener, Beuthener, Glogauer und wahrscheinlich Sandelwalder Ka-

stellanei umfasste.

Bei dem gegenwärtigen Forschungsstand lässt sich über die Reichweite der für uns inte-

ressanten Kastellankreise wenig sagen. Das einzige unmittelbare Zeugnis von ihrem territoria-

len Charakter sind die in den schriftlichen Quellen vorhandenen Bezeichnungen (castellatura,

territorium, provincia, pertinentia), jedoch nur wenige Urkunden nennen die darin gelegenen

Dörfer.

Wie es scheint, brachte die Entstehung des Glogauer Herzogtums um die Hälfte des 13.

Jh.s als einer selbständigen Territorialeinheit keine größeren Veränderungen im Siedlungsnetz

der Nordgebiete schlesischen Landteils mit. Die von Heinrich dem Bärtigen in der ersten Hälfte

des 13. Jh.s angefangene Siedlungsaktion nach deutschem Recht wurde vom Glogauer Herzog

Konrad I. fortgesetzt, aber seine Errungenschaften in diesem Bereich waren unansehnlich. Eine

bemerkbare Steigerung der Zahl von Ansiedlungen nach deutschem Recht erfolgte auf dem Glo-

gauer Gebiet in dem letzten Viertel des 13. Jh.s, als sich nach dem Tode vom Herzog Konrad

(gest. 1274/4) um Entwicklung der Städte seine Söhne bemühten, vor allem Herzog Heinrich,

mit dem auch der Prozess von Neugestaltung der Terrainverwaltung verbunden wird. Die Re-

form der Territorialverwaltung war durch die während des 13. Jh.s vollzogenen Veränderungen

bestimmt, die einerseits aus der „Feudalisierung“ der Gesellschaftsordnung (Lehnverleihung an

kirchliche Einrichtungen und Ritter und dies begleitende Entwicklung der Immunität), und an-

dererseits aus der Ansiedlung der Dörfer und Städte nach dem deutschen Recht erfolgten. Als

Grundlage für die Entstehung neuer Einheiten in der Territorialaufteilung Schlesiens sieht man

ökonomische und juridische Voraussetzungen, worauf auch die mehrfach in der Fachliteratur

277

OD KASZTELANII DO WEICHBILDU

zitierte Urkunde betreffs der Einrichtung vom Guhrauer Bezirk hinweist, wo von den der Markt

und dem Gericht in Guhrau zugeordneten Dörfern die Rede ist.

Auf dem schlesischen Gebiet wurde jedoch der Begriff Bezirk als Gerichtskreis zweifach

verstanden, was aus der Ausbreitung der Macht des erblichen Stadtvorstehers erfolgte, dessen

Jurisdiktion mit der Zeit neben der Stadt auch die umliegenden Dörfer umfasste. Auf diese Weise

legte der neu gebildete Stadtbezirk eine Bresche in dem Landschulzenbezirk. Die Landschulzen-

bezirke, in der territorialen Auffassung, soll man also als Provinzbezirke betrachten, wo sich

auch einige Zentren niedrigeren Ranges befinden konnten, leider in den Quellen mit denselben

Termini bezeichnet (districtus, Weichbild, Weichbildstadt). Obwohl die Zuordnung einer bestimmten

Dörferzahl der Stadt in der Einrichtung der schlesischen Weichbilder eine Regel war, finden wir

auch Abweichungen von dieser Regel, wofür Beispiel zwar nur einige Weichbilder sind, deren

Zentren die Burgen waren.

Auf dem Glogauer Gebiet tritt das Amt des Landschulzen im letzten Viertel des 13. Jh.s auf

und geht in der ersten Hälfte des nächsten Jahrhunderts ein, was mit der Periode der größten

Intensität der Ansiedlung nach deutschem Recht zusammenfällt. Trotz des Untergangs der

Kastellaneinrichtung finden wir in den schriftlichen Quellen aus der zweiten Hälfte des 13. und

dem Anfang des 14. Jh.s zahlreiche Notizen über Kastellanen, sowohl der alten Burgen (Naum-

burg) als auch der bisher unbekannten Zentren (Freistadt, Tarnau, Sprottau). Es wird ange-

nommen, dass sog. neue Kastellaneien in dem in neuen Realien funktionierenden Land ein Über-

bleibsel der alten Ordnung des herzoglichen Rechtes waren, dagegen der Machtbereich des

ihnen vorstehenden Beamten vor allem auf Militäraufgaben begrenzt wurde – Burgkommandant

(Burggraf). In den Urkunden betreffs des Gebietes vom Glogauer Herzogtum ging das Amt eines

Kastellans (Burggrafen) im vierten Jahrzehnt des 14. Jh.s ein, indem er Platz für Notizen über

Starosten (capitaneus, Hauptmann) frei machte. Es scheint auch, dass man in dem Verhältnis

zwischen dem Kastellan (Burggrafen) und dem Starosten nicht immer eine einfache Fortsetzung

des Amtes sehen kann. Es wird angenommen, dass man die in der zweiten Hälfte des 13. Jh.s

erwähnten Kastellane (Burggrafen) eher als Besitzer von amtlichen Benefizien, und nicht als

typische Landbeamten betrachten soll. Im 15. und 16. Jh. gab es in Guhrau neben den Starosten

auch Burggrafen, wobei die ersten Landesbeamten und die anderen Besitzer der Einnahmen aus

dem herzoglichen Schlosslehn waren.

Während in manchen Teilen Schlesiens der Starost die Macht über das ganze Herzogtum

ausübte, was oft ihre Widerspiegelung in der Titulatur fand, haben wir auf dem Glogauer Gebiet,

obwohl auch hier ein solcher Beamte vorhanden war (1332), mit einer etwas anderen Situation

zu tun. Neben dem Starosten der Hauptstadt Glogau, erwähnt zum ersten Mal 1325, hatte auch

der Guhrauer Kreis einen Starosten wie auch ein getrenntes Hofgericht des polnischen Rechtes

(czud). Weitere Notizen über Starosten aus dem Landteil finden wir in den Urkunden seit der

2. Hälfte des 14. Jh.s. Neben den genannten Starosten von Glogau und Guhrau gab es dieses Amt

auch in: Steinau an der Oder, Sprottau, Freystadt, Züllichau, Schwiebus, Sagan, Grünberg, Lüben,

Krossen und manchmal in Heinersdorf, Naumburg und Priebus.

Die Zahl der neuen Kreise der Territorialaufteilung im Glogauer Herzogtum kann man in

Anlehnung an eine Reihe von Urkunden betreffs dieser Aufteilung bestimmen, vor allem an die

Akten aus den Jahren 1312 und 1378 und Urkunden betreffs der Unterwerfung des Saganer und

Steinauer Landteils von 1329. Dank der Verwendung der Überlieferungen, die die Beamten der

Territorialverwaltung nennen, können wir feststellen, dass die Zentren der Provinzweichbilder

Glogau, Steinau an der Oder, Sagan, Lüben, Guhrau, Freystadt, Sprottau, Grünberg, Krossen

und Priebus, Züllichau und Schwiebus waren. Die Zentren der Weichbilder waren vom Norden

Liebenau, Beutnitz, Boberwitz, Straßburg Oder (?), Naumburg (?), Deutsch Wartenberg (?), Schle-

siersee, Beuthen, Neustädtel, Primkenau, Heerwegen, Raudten und Köben, und ein außer-

gewöhnliches Beispiel für Weichbild auf dem Glogauer Gebiet war Rützen, dessen Zentrum die

an der Südgrenze des Landteils gelegene Burg bildete (Abb. 2). Interessante Informationen über

die genannten kleinen Weichbilderzentren liefert die Analyse der Landkarte des Herzogtums,

aus der zu erschließen ist, dass die Mehrheit von ihnen an der Peripherie des Landteils lag und

278

DOMINIK NOWAKOWSKI

entschieden jünger war, etwa aus der Zeit um die Wende des 13. und 14. Jh.s. Sowohl die Lokali-

sierung als auch Chronologie dieser Zentren stellt uns den Prozess der Entwicklung von Landes-

herrschaft der Glogauer Piasten dar, nach neuen Regeln eingerichtet, jedoch manchmal sicher-

lich mit Anwendung der alten und geprüften Lösungen. Es scheint nämlich, dass der Anregungs-

faktor dieser Veränderungen in vielen Fällen das Verteidigungsobjekt – die Burg war, auf der als

Grundlage sich mit der Zeit eine Stadt entwickelte (Naumburg, Tarnau-Schlesiersee), manchmal

so schwach wie Heinersdorf, das keine Rolle bei der Verwaltungsteilung des Landes spielte. So-

gar wenn sich der Aufbauprozess der Grundherrschaft in Anlehnung an das vom Anfang an aus

Burg und Stadt bestehende Zentrum vollzog, besteht es kein Zweifel daran, dass die Festung als

Sitz des herzoglichen Beamten (z.B. des Erbschulzen), im Vergleich mit der schwachen, oft unbe-

festigten Stadt, wichtiger war. Charakteristisch für diese kleinen Kreise ist auch, dass die Mehr-

heit von ihnen im Laufe des 14.-15. Jh.s zeitlich oder auf Dauer in die Hände privater Eigentümer

und kirchlicher Institutionen übergangen ist, was wir im Fall von großen Provinzweichbildern

nicht bemerken.

Die Überlegungen zu den inneren Teilungen des Glogauer Gebietes zusammenfassend kann

man eine Reihe von Erscheinungen aussondern, die Folge von der am Ende des 13. und Anfang

des 14. Jh.s durchgeführten Reform der Territorialverwaltung waren:

– Fortsetzung der „Zentralfunktionen“ der ehemaligen Kastellaneien, auf deren Basis neue

Kreise eingerichtet wurden – Provinzweichbilder (Glogau, Steinau an der Oder, Sagan,

Krossen, Lüben);

– Verlust an Bedeutung der ehemaligen Kastellanzentren, die danach als Zentren der städti-

schen Weichbilder funktionierten (Beuthen, Naumburg);

– Das Auftreten von neuen Zentren, manchmal in Anlehnung an Burgen eingerichtet, die

den Rang der Kastellanei nicht hatten (z.B. Priebus, Schwiebus). Diese Zentren haben mit

der Zeit die Rolle der Hauptzentren erfüllt (Freystadt, Grünberg, Züllichau, Guhrau,

Sprottau);

– Entstehung von neuen Zentren, die immer nur als Zentren von kleinen Stadtweichbildern

(Boberwitz, Beutnitz, Lubrza, Deutsch Wartenberg, Schlesiersee, Neustädtel, Heerwegen,

Primkenau, Rauden, Köben) oder Burgweichbildern (Rützen) fungierten.