KOMENTARZ TEOLOGICZNO-PASTORALNY

DO BIBLII TYSIACLECIA

Patronat naukowy ( N T ) o. prof. Hugol in H . Langkammer O F M

NOWY TESTAMENT 1.1

PALLOTTINUM

Hugolin H. Langkammer O F M

KOMENTARZ do

Ewangelii wg sw« Mateusza i Ewangelii wg sw» Marka

WYDAWNICTWO PALLOTTINUM POZNAN 2 0 1 4

PRZEKLAD NOWEGO TESTAMENTU W BIBLII TYSI4CLECIA

RYS HISTORYCZNY

W XIX i w pierwszej polowie XX wieku pojawilo si^ zapotrzebowanie na nowe tiumaczenie calego Pisma Swi^tego na jfzyk polski. Dost^pny w tym okre-sie przeklad Jakuba Wujka mial juz ponad 300 lat (wyd. NT z 1593 i calej Biblii z 1599), a jego jf zyk dla wielu Polakow stal siq niezrozumiaty. „Przeklad starzai si? i pi?knial, ale ludzie odchodzili od niego. Coraz mniej rozumieli ze swiet-nej szesnastowiecznej polszczyzny. Dla czytelnika XIX wieku Biblia Wujka byla juz czcigodnym i wspanialym zabytkiem, a przestala bye ksi^zk^ do czytania" [Wolniewicz, 1965, 417]. Kolejn^ przyczyn^ usprawiedliwiaj^c^ podj^cie prac nad nowym przekladem Pisma Swiftego byl nieustanny rozwoj studiow biblij-nych oraz zmiana w podejsciu Magisterium Kosciola do problemu tlumaczeh biblijnych i korzystania z Pisma Swi^tego przez wiernych. Chodzi tu glownie o dopuszczenie do uzytku przekladow z jfzykow oryginalnych (hebrajskiego, aramejskiego i greckiego) i zakrojon^ na duz^ skalf popularyzacj? Biblii. Pomi-mo zapotrzebowania spolecznego zadna z podjftych w pierwszej polowie XX wieku prob przektadowych nie zakoiiczyla sif sukcesem w postaci edycji cale­go Pisma Swi^tego. Srodowisko polskich biblistow dojrzalo do podj^cia takiej inicjatywy dopiero pod koniec lat 50-tych XX wieku. Pierwszym projektem,

zakonczonym petnym sukcesem byla Biblia Tysiaclecia (dalej: BT). Mysl o wydaniu nowego tiumaczenia Pisma Swiftego zrodzila si? w 1958

roku w Opactwie benedyktynow w Tyricu. Ojciec Augustyn Jankowski OSB (zm. 2005), redaktor naukowy BT, twierdzil, ze pomysl zostal zgloszony niezaleznie przez dwoch jego konfratr6w, o. Dominika Michalowskiego (zm. 1987) oraz o. Karola Meissnera, „pod wplywem jednak tej samej przyczyny" [Jankowski, 1972, 39]. Przyczyny t^ bylo ukazanie si? w Belgii w 1958 roku kieszonkowego wy-dania Biblii jerozolimskiej {La Bible de Jerusalem). Pomyslodawcom tynieckim chodzilo o to, aby wydad polski tekst Biblii przetlumaczony z j?zyk6w oryginal­nych w formacie zblizonym do La Bible de Jirusalem de poche. MySi ta zostaia podjfta przez Seniorat Opactwa Tynieckiego, kt6ry zlecil to zadanie Augustyno-wi Jankowskiemu. W krotkim czasie, bo juz w 1959 roku, Jankowski zgromadzil

14 P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT

duzy zespol biblistow ch^tnych do tiumaczenia Biblii. Ostatecznie zespol pracu-j^cy nad BT' liczyt: 39 ttumaczy, 12 czionkow zespotu rewizyjnego i 6 czionkow korekty literackiej. Nad Bibli^ pracowat rowniez zespol benedyktynow tyniec-kich tworz^cych tynieckie kolegium redakcyjne (11 osob), na czele ktorego stat o. Augustyn Jankowski oraz redaktorzy ze strony wydawnictwa. Do kompeten-cji tego grona nalezata weryfikacja tekstow w oparciu o wytyczne przekazane ttumaczom i wykonywanie wstfpnej korekty stylistycznej. Jesli chodzi o Nowy Testament, to s^ tam tylko dwie rdznice mi?dzy pocz^tkowo planowan^ (gru-dzien 1959) a koncow^ (sierpieii 1965) list^ ttumaczy. Pierwotnie Ewangelif wg sw. Lukasza mial ttumaczyc ks. Marian Wolniewicz, a ostatecznie przektadu do-konat o. Walenty Prokulski TJ. Prokulski odst^pit za to od tiumaczenia Listow do Koryntian, ktorych przekiadu dokonat ks. Kazimierz Romaniuk.

Wsrod ttumaczy Nowego Testamentu znajduj^ si? nazwiska wielu wybit-nych bibUstow polskich. Spojrzmy na kilka przyktadow. O. Augustyn Jankowski (ttumacz Ef, Ftp, Kol, Flm, Ap), rowniez redaktor naukowy BT, byt z wyksztat-cenia filologiem klasycznym, apologetykiem i biblist^, autorem obszernych ko-mentarzy (tzw. komentarzy KUL-owskich) do ksi^g, ktore ttumaczyt dla BT {Apokalipsa iwi^tego Jana, Poznan 1959; Listy wigzienne swiftego Pawla, Poznan 1962). O. Walenty Prokulski (ttumacz Ewangelii synoptycznych, zm. 1968) in-teresowat si? translatoryk^ biblijn^, przettumaczyt na j?zyk polski z greki caty Nowy Testament (drukiem ukazaty si? tylko Ewangehe i Dzieje Apostolskie -Krakow 1973). Ks. Kazimierz Romaniuk, (ttumacz 1-2 Kor, pozniejszy biskup), przetozyt cat^ Bibli? z oryginalu na j?zyk polski (tzw. Bibha warszawsko-pra-ska, Warszawa 1998). Komentarze KUL-owskie do ttumaczonych w ramach BT ksi^g napisali rowniez ks. Stanistaw Lach (List do Hebrajczykow, Poznan 1959) i ks. Fehlcs Gryglewicz, ttumacz 1-2 P i Jud (Listy katolickie, Poznan 1959). Ks. Marian Wolniewicz, ttumacz Dz i cenzor BT, na przetomie lat szescdziesi^-tych i siedemdzieisi^tych jako redaktor naukowy pracowat nad konkurencyj-nym dla BT projektem tzw. Biblii poznanskiej (Poznan 1973-1975). Tych kilka przyktadow pokazuje, iz ttumacze ksi^g zostali przez Augustyna Jankowskiego dobrani bardzo starannie i fachowo. Niektorzy z nich otrzymali do przektadu te cz?sci Nowego Testamentu, nad ktbrymi pracowali juz od dawna.

Peine listy cztonk6w zespot6w pracuj^cych nad BibU^ mozna znaleic na pierwszych kartach kazdej BT, z wyj^tkiem jednak ttumaczy nie wskazuj^ one na personaln^ odpowiedzialno^d cztonk6w zespot6w rewizyjnego i korekty literackiej za poszczegolne ksi?gi. Dla Nowego Testamentu odpowiedzialnosc ta rozkladata si? w nast?puj4cy spos6b:

Zespdl rewizyjny. o. Faustyn Bogaczewicz OFMConv (Mt, Mk, Lk), ks. Franciszek J6zwiak (Dz), ks. Piotr Federkiewicz (Rz), ks. Stanistaw Wtudyga (Ga, Ef, Flp, Kol, Fhn, Ap), ks. Jan St?pien (1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt). Rewizji sporej

P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT 15 czfsci Nowego Testamentu (J, 1-2 Kor, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-3 J, Jud) podj^lo si? rowniez tynieckie kolegium redakcyjne;

Zespol korekty literackiej: Hanna Malewska (Mt, Mk, Lk, Rz, 1-2 Kor, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-3 J, Jud), Stanislaw Los (J, Dz), ks. Janusz Artur Ihnatowicz (Ga), Jan Parandowski (Ef, Flp, Kol, Flm, Ap).

Pierwsza mysl o wydaniu BT w wydawnictwie Pallottinum w Poznaniu zrodzila si? juz w 1958 roku w prywatnej rozmowie mi?dzy Augustynem Jan-kowskim a pallotynem, ks. Romanem Lenem (zm. 1993) - wtedy jednym z re-daktorow i dyrektorem Pallottinum. Ostateczna decyzja o podjf ciu si? wydania Biblii przez Pallottinum zapadla we wrzesniu 1959 roku. Umow? z Tyricem wy-dawnictwo podpisalo 5 kwietnia 1960 roku. Wedlug wstfpnych zalozen reali-zacja projektu miala trwac 2 lata. Nie byl to jednak termin realny - ostatecznie BT' ukazala si? dopiero w 2 sierpnia 1965 roku. Oficjalny naklad BT' wynosil 50.253 egzemplarzy, ale w rzeczywistosci pallotyni mogli wydrukowac jej nawet kilka razy wi?cej. Naklad byl drukowany w rzutach az do lutego 1967 roku.

Na szczegolne podkreslenie zasluguje wklad pracy, ktory w powstanie BT wlozyl redaktor odpowiedzialny ze strony wydawnictwa - ks. Kazimierz Dynar­ski SAC (zm. 1990), zajmuj^cy si? BT od poczatku 1963 roku. Dynarski pod-chodzil do tego dziela bardzo emocjonalnie i z wielkim oddaniem, rozumiej^c znaczenie nowego tiumaczenia Biblii dla polskiego edytorstwa biblijnego oraz zycia Kosciola w Polsce. Po latach sam Jankowski w nast?puj4cy sposob oce-nil jego rol? w pracach nad BT: „czas rzucic okiem wstecz na przebyte etapy naszej wspolnej roboty. Przyst^pil do niej Ksi^dz Redaktor [Dynarski] w roku 1963, aby BIBLIA mogla si? ukazac na Tysi^clecie. Wspolpraca nasza byla za-wsze zgodna i sympatyczna, choc nie zawsze mieUsmy te same pogl^dy. Wklad zas Ksi?dza Redaktora - to byla przede wszystkim dynamika calej akcji. Dzi?ki niej i temu, ze - wedlug wlasnego okreslenia - «znal Ksi^dz swoje miejsce» -wynikiem lojalnej wspolpracy bylo gotowe na Millennium wydanie pierwsze. [...] Jakkolwiek zasluzeni nast?pni redaktorzy - Ks. Waclaw Markowski i Ks. To­masz Bielski - nie zast^piU mi Ksi?dza: ci^gle osobiscie mi brakowalo energii Jego jako biblijnego Jehu" {list z 30.05.1981). Z osob^ Dynarskiego zwi^zana jest takze nazwa „BibUa Tysiaclecia". Pierwotnie przygotowywany nowy prze­klad byl przez redaktor6w i tiumaczy nazywany ..Bibli^ tynieck^". Od 1963 roku w zachowanej korespondencji zacz?ly pojawiac si? wzmianki o „milenijnym charakterze tej publikacji" {list Jankowskiego do Pallottinum z 30.01.1963). Po raz pierwszy nazwa „Biblia Tysiaclecia" pojawila si? 7 lipca 1965 roku {list Le­cha Stachowiaka do Jankowskiego), a jej tworc^, wedlug informacji udzielonej mi przez Jankowskiego, byl wlasnie ks. Kazimierz Dynarski. Nazwa ta „zostala ustalona na zasadzie porozumienia mi?dzy Wydawnictwem a Opactwem Ty­nieckim" {list Pallottinum do Stanislawa Losia z 28.12.1965).

16 P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT

Od roku 1960 pracami nad Bibli^ interesowal si? ksi^dz prymas kard. Ste­fan Wyszyriski, ktory zdawal sobie sprawf ze znaczenia tego dziala dla recepcji w Polsce biblijnej i liturgicznej odnowy zapocz^tkowanej przez Sob6r Waty-kariski II (1959-1965) oraz dla przypadaj^cego na rok 1966 Tysiaclecia Chrztu Polski. Ks, Prymas po^redniczyl w organizowaniu potrzebnego do druku Biblii papieru oraz pieni?dzy na druk, a gdy dzielo bylo gotowe osobikie zaopatrzyl je w odrf cznie napisan^ przedmow?. Kilka gotowych egzemplarzy Biblii ks. Piotr Granatowicz SAC (zm. 1978)- 6wczesny dyrektor Pallottinum przekazal pryma-sowi 2 sierpnia 1965 roku. Jesieni^ tego samego roku kard. WyszyAski wr?czyl specjalnie przygotowany egzemplarz BT' papiezowi Pawlowi VI. Zainteresowa-nie prymasa Bibli^ i decyzja o jej wykorzystaniu w kontek^cie zblizaj^cego si? Millennium niewatpliwie wplyn?la na nadanie jej nazwy „Biblia Tysiaclecia".

W tym miejscu warto zastanowic si? nad tresci^ nazwy „Biblia Tysiac­lecia". Mozliwa jest tu podwojna interpretacja: pierwsza oficjalna, utrwalona kartach BT' i w przedmowie Prymasa: „Na uczczenie tysiaclecia Chrztu Pol­ski" [BT', 5] oraz druga, nieoficjalna, podkreslaj^ca novum podj?tego przez Ze­spdl Bibhst6w Polskich i wydawnictwo Pallottinum tiumaczenia - pierwszego w 1000-letniej historii chrzescijaiistwa w Polsce, katolickiego, zbiorowego prze­kiadu Pisma §wi?tego na wspolczesny j?zyk polski z j?zyk6w oryginalnych [zob. Frankowski, 1975, 71].

Pierwsze wydanie BT rozeszlo si? blyskawicznie, nie pojawila si? ona pra-wie w ogole na polkach ksi?garskich, gdyz wi?kszo^c nakladu wykupiono na zasadzie wczesniejszych zapisow wprost z wydawnictwa. Po BT' si?gah nie tyl­ko katolicy. Ch?tnie korzystah z niej protestanci, a nawet swiadkowie Jehowy i niewierz^cy. W zwi^zku z ogromnym zapotrzebowaniem pallotyni rozwazaU mozliwosc dodruku samego Nowego Testamentu, ale po podj?ciu decyzji o roz-pocz?ciu prac nad drugim wydaniem BT, zaniechano tych planow.

Entuzjastycznemu przyj?ciu BT przez czytelnikow towarzyszyla rowniez krytyka pochodz^ca ze srodowisk naukowych (np. z KUL-u - por. zbiorowa recenzja z 1967). Najpowazniejszym krytykiem BT' byl jednak ks. Eugeniusz D^browski (zm. 1970), ktory zglaszal swoje zastrzezenia do projektu jeszcze na etapie organizacji zespoiu tiumaczy. D^browski zdecydowanie opowiadal si? za laciiisk^ Wulgat^ jako wla^ciw^ podstaw^ dla wsp61czesnych tlumaczeii Biblii. Po ukazaniu si? BT' wydal w Londynie w 1967 roku broszur? pt. Nowy polski przeklad Pisma Swi^tego zj^zykdw oryginalnych. Krytyczna ocena tzw. Biblii Ty-siqclecia (broszura nosi dat? 1967, ale - wedlug relacji ^wiadk6w - ukazala si? prawdopodobnie dopiero w 1969), w ktdrej z wla^ciwym sobie polotem i pewn^ doz4 zlo^iwo^ci pisal: „Tych kt6rzy na BibU? Tysiaclecia czekali jako na waz-ne zdarzenie w zyciu katolicyzmu polskiego spotkal niemaly zaw6d. Jest to nie tyle «Biblia Tysiaclecia* ile BibUa tysi?cy bl?d6w, merytorycznych i formalnych, a zwlaszcza j?zykowych ze wzgl?du na jej sakralny charakter" [D^browski, 1967,

P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT 17 58]. Niewatpliwie w tej ostrej i niezyczliwej ocenie BT da si? wyczud przesianki ambicjonalne spowodowane pominif ciem przy realizacji tak waznego;j;projektu owczesnej niekwestionowanej „gwiazdy" polskiej biblistyki, za ktdr^ powszech-nie byl uwazany wlasnie D^browski. Trzeba jednak uczciwie przyznac, ze Kry-tyczna ocena posiadala przede wszystkim walor merytoryczny i odegraia wazn^ rol^ przy pracach nad poprawionym drugim wydaniem BT. Wiele bl?d6w uka-zanych przez recenzjf zostalo poprawionych, spora czfs<f z nich dokladnie tak, jak to proponowal D^browski [Lach, 1995].

Decyzja o rozpocz?ciu prac nad drugim, poprawionym wydaniem BT za­padla juz w 1965 roku, a same prace rewizyjne ruszyly w listopadzie tego same-go roku. Ze wzglf du na ogromn^ liczb? zgloszonych poprawek w grudniu do pomocy Jankowskiemu powolano jeszcze dw6ch wsp61redaktor6w: ks. Lecha Stachowiaka (Stary Testament; zm. 1997) i ks. Kazimierza Romaniuka (Nowy Testament). Je^li chodzi o Nowy Testament, to nie dokonano zadnych zmian w^r6d tiumaczy ksi^g.

Ustalona pierwotnie na 1967 rok data ukazania si? BT^ odwlekala si?. Z tego powodu Pallottinum postanowilo wydac najpierw osobn^ edycj? Nowe­go Testamentu z przygotowanym juz tekstem przeznaczonym dla BT^. Pierwsze egzemplarze tej edycji opu^cily wydawnictwo w lipcu 1969 roku (format 15 cm). W 1971 roku Pallottinum wydalo kolej^ edycj? Nowego Testamentu, tym razem w nieco pomniejszonym formacie (14 cm). W ten spos6b pallotyni zapocz^tko-wali zwyczaj drukowania osobnych wydaii Nowego Testamentu w przekladzie BT, ktdre ukazywaly si? wielokrotnie w kolejnych latach (wyd. 3 NT - 1973; wyd. 4 - 1974 i 1975; istnienie wyd. 5 nie zostalo potwierdzone; wyd. 6 - 1976; wyd. 7 - 1977/78; wyd. 8 - 1979 - identyczne jak wyd. 7; osobne wyd. Ewangelii i Dziejow Apostolskich - 1978). Drugie wydanie calej BT^ ukazalo si? pod ko­niec 1971 roku. Poszczeg61ne wydania Nowego Testamentu w latach 1973-1979 to przedruki z BT^ z minimalnymi zmianami. Oficjalny naklad BT^ wynosil 55.253 egzemplarzy, l^czny naldad osobnych wydaii Nowego Testamentu (lata 1969-1979) to 403.277 egzemplarzy (nie licz^c niepewnego wyd. 5 z 1975). Rze-czywisty naklad tych edycji jest dzis nie do ustalenia.

Podobnie jak BT', tak i drugie wydanie BibUi otrzymalo spor^ liczb? re-cenzji. Najbardziej burzliwy i pelen emocji sp6r toczyl si? na lamach „Tygo-dnika Powszechnego" (1970 nr 8, 11 i 18) mi?dzy Tadeuszem Zychiewiczem a Augustynem Jankowskim o przeklad „Ojcze nasz". Kontrowersja dotyczyla gldwnie sz6stej pro^by Modlitwy Panskiej, ktbr^ w drugim wydaniu Nowego Testamentu (1969) przethimaczono jako: „i nie dopu^c, aby^my ulegli poku-sie" zamiast tradycyjnego: „i nie w6df nas na pokuszenie". W sp6r wl^czyU si? zarowno zwykli czytelnicy, jak i j?zykoznawcy, historycy j?zyka i bibli^ci [np. Tygodnik Powszechny (1970) nr 18]. Glos w dyskusji chcial zabrad r6wniez Eugeniusz D^browski - przyjaciel Zychiewicza - wysylaj^c na dwa dni przee| 2 Koml.l

18 P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT

SW0J4 nagl^ ^mierci^ do redakcji „Znaku" wlasny, krytyczny wobec tiumaczenia BT artykul, ktory ukazal sif dopiero 14 lat po smierci biblisty [2ycie Katolickie (1984) nr 6; Studia Theologica Varsaviensia (2001) nr 2; odpowiedz na zarzuty D^browskiego dal jfzykoznawca I. Bobrowski].

Pierwsza mysl o BT' pojawia si? w korespondencji juz 22 wrzesnia W70 roku. Prace rewizyjne rozpocz?to jesieni^ 1974 roku. Zakres zmian mial obej-mowac nanoszenie poprawek w tekscie, przepracowanie oraz przeredagowanie niektorych wstfpow do ksi^g. Pierwsze egzemplarze BT' opuscily Pallottinum w grudniu 1980 roku. W kolejnych latach drukowano rowniez wydanie czwar-te BT, ktore bylo anastatycznym (fotograficznym) przedrukiem BT'. Taki stan rzeczy trwal prawie do konca XX wieku. Od 1982 roku wydawnictwo Pallot­tinum wiele razy przedrukowywalo takze sam Nowy Testament z BT', ktory konsekwentnie oznaczano jako wydanie osme. Pocz^wszy od 1976 roku Nowy Testament z BT^ i BT' przedrukowywali rowniez inni wydawcy. W 1979 roku redakcja naukowa BT wraz z wydawnictwem postanowili, ze do BT''* nie b^d^ wprowadzane poprawki. Juz wtedy myslano o wydaniu pi^tym, ktore „powin-no bye przepracowane zgodnie z zasad^: opus semper perfectibile" (protokoi ze spotkania redakcji naukowej BT iprzedstawicieli Pallottinum z dnia 23.05.1979).

Poprawki do BT''* zacz?to gromadzic od 1981 roku. W swietle najnow-szych osi^gnifc posoborowej wiedzy biblijnej, po ponad dwudziestu latach od rozpoczf cia prac nad BT', swoistego aggiornamento domagaly si? takze przypi-sy i wst?py do poszczegolnych ksi^g. Gruntownego przepracowania domagaly si? takze niektore tiumaczenia. W 1988 roku, przed rozpoczfciem zaawanso-wanych prac nad BT', ks. Kazimierz Dynarski wysun^l propozycjf poszerze-nia zespoiu redakcji naukowej BT. Niebawem do zespoiu dol^czyh: ks. Ryszard Rubinkiewicz SDB (rewizja Starego Testamentu; zm. 2011) oraz ks. Tomasz Hergesel (rewizja Nowego Testamentu). Wst?pnie dat? zakoAczenia prac nad BT' ustalono na koniec roku 1989 (protokoi ze spotkania redakcji naukowej i przedstawicieli Pallottinum z 16.11.1988). W prace rewizyjne nad stylistycz-n^ strong przekiadu wl^czyla si? takze Janina Dembska, wieloletnia redaktorka PWN. Prace nad BT' opoznialy si? jednak. Rok 1990 przyniosl kilka trudnych do^wiadczeii. Najpierw 12 lipca 1990 roku zmarl ks. Kazimierz Dynarski, naj­bardziej zasluzony i zwi^zany z BT redaktor ze strony wydawnictwa. Jego obo-wi^zki przej?li ks. Kazimierz Jacaszek SAC, Maria Nowaczyiiska, Aldona Fabis i Maria Przybyl. W grudniu zachorowal ks. Tomasz Hergesel, ktory z powodu zlego stanu zdrowia musial wycofac si? z prac nad BT'. Przed chorob^ jednak przyczynil si? do kilku bardzo istotnych zmian we wst?pach i przypisach. Miej-sce Tomasza Hergesela w redakcji naukowej nie zostalo obsadzone. W 1998 roku zmarl ks. Lech Stachowiak - kolejny czlonek zespoiu redakcji naukowej. Data ukonczenia prac z roku na rok oddalala si?. Druk Nowego Testamentu ozna-czonego jako wydanie dziewi^te ukohczono w 1995 roku. Cala BT' zaopatrzona

P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT 19 w dedykacjf papieza Jana Pawla II z okazji Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 ukazala sif w sierpniu 2000 roku - jej tekst jest powielany w r6znych postaciach ^ do dzii W 2002 roku ukazdo si? dziesi^te wydanie Nowego Testamentu (z nie-licznymi poprawkami w stosunku do wyd. 9), ktore jest przedrukowywane do dnia dzisiejszego.

Jakie znaczenie miala i ma BT dla zycia Kosciola w Polsce, dla polskiej kultury i w ogole dla tzw. kultury biblijnej w naszym kraju? Wydanie BT to uwieiiczenie przekladowych pr6b inspirowanych przez ruch odnowy biblijnej i liturgicznej, podejmowanych przez polskich biblistow od poczatku XX wieku. Milenijna Biblia, nad ktor^ prace trwaly r6wnolegle z obradami Soboru Wa-tykaiiskiego II, okazaia si? dzielem opatrzno^ciowym, kt6re wyszlo naprzeciw potrzebom przyst?puJ4cego do posoborowych reform polskiego Kokiola. Moz­na chyba zaryzykowac stwierdzenie, ze BT stala si? najwazniejsz^ ksifg^ poso­borowej odnowy polskiego katolicyzmu. Chodzi tu glownie o jej wykorzystanie w liturgii, szerokie zastosowanie w duszpasterstwie oraz znaczenie dla dialogu ekumenicznego.

Posoborowa reforma liturgiczna wymagala nowych ksi^g w j?zykach na-rodowych, do ktorych sporz^dzenia potrzebne bylo tiumaczenie Biblii. Prymas Wyszyriski postanowii w tym celu wykorzystac tekst BT. 12 marca 1966 roku wydal dekret, ktory nakazywal, aby do opracowania posoborowego Lekcjona-rza mszalnego uzyc tekstu z przygotowywanego do druku drugiego wydania BT. Teksty biblijne w polskim lekcjonarzu mszalnym pochodz^ wi?c z wersji mocno zblizonej do BT^ (z wyj^tkiem Tb i Ps). Teksty biblijne z BT^ weszly r6wniez do polskiej Liturgii godzin [zob. Pietkiewicz, 2010].

BT w swojej liturgii wykorzystywaU takze „bracia odl^czeni", oni rowniez w Skandynawii drukowali BT dla potrzeb polskich katolikbw, a ksi?gi deuteroka-noniczne z BT od ponad dwudziestu lat s^ przedrukowywane w protestanckiej Biblii warszawskiej. To wlasnie wykorzystanie BT w dialogu mi?dzywyznanio-wym stalo si? inspiracj^ dla podj?cia prac nad ekumenicznym przekladem Pi­sma §wi?tego na j?zyk polski.

BT stanowila takze novum w stosunku do dotychczasowej polskiej tradycji przekladowej Pisma Swi?tego. Na czym to novum polegalo? Po pierwsze, byl to pierwszy katoUcki przeklad calej Biblii z j?zyk6w oryginalnych na j?zyk polski. Poprzednie tiumaczenia ks. Jana Leopolity (Krakow 1561) i ks. Jakuba Wujka (Krakow 1599) byly przekladami z laciriskiej Wulgaty. Po drugie, BT jest tlu-maczeniem na wspolczesny j?zyk polski i stanowi udan^ pr6b? odst^pienia od „czcigodnej tradycji Wujkowej" [BT\, ktora dominowala od 366 lat. Te dwie cechy BT: j?zyki oryginalne jako podstawa przekiadu i wspolczesna polszczyzna jako j?zyk przekiadu, skierowaly polsk^ translatoryk? biblijn^ na nowe i dawno oczekiwane tory. Dzi?ki wykorzystaniu BT w liturgii i duszpasterstwie wersja ta odegraia duz^ rol? w procesie modernizacji tzw. polskiego stylu biblijnego.

20 P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT

Przeklad wzbudzaj^cy przed prawie pifcdziesifciu laty wiele kontrowersji, gl6w-nie z powod6w jfzykowych, jest dzi^ prawie powszechnie akceptowany i to wlasnie on w swiadomoki czytelnik6w i sluchaczy slowa Bozego zaj^l miej-sce dawnej i „czcigodnej tradycji". Dzis Pismo Swifte m6wi do nas slowami BT.

BT odegraia wazn^ rol? w rozwoju polskiej biblistyki oraz w procesie przyswajania jej osi^gnif c przez spoleczeristwo. Biblia milenijna miala ogromne znaczenie w teoretycznym i praktycznym rozwoju koncepcji zbiorowego tiuma­czenia Pisma Swiftego w Polsce. W bezposrednie prace nad tekstem BT' bylo zaangazowanych 67 osob (przeklad, redakcja, korekta merytoryczna i poloni-styczna), a po dodaniu wsp61pracownik6w kolejnych wydari liczba to dochodzi do 85 osob. Jako pierwszy zakoriczony sukcesem projekt tego typu w Polsce, BT przetarla drog? innym projektom tiumaczenia Biblii w XX i na poczatku XXI wieku. Ponadto praca nad BT data okazj? wielu polskim biblistom do poszerzenia swoich kompetencji naukowych i zdobycia doswiadczenia w pracach przeldado-wych i redakcyjnych tlumaczeii Pisma Swif tego. Rola BT w procesie konsolida-cji i podnoszenia kwalifikacji polskiego srodowiska biblist6w jest wife ogromna.

BT miala istotne znaczenie dla ilosciowego i jako^ciowego rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego. Tekst BT''* oraz BT' ukazywal sif w wie­lu postaciach i w r6znych o^rodkach. Ogromnej liczby przedruk6w (za wie­dzy Pallottinum) dokonano w Skandynawii (lata 1979-1987) w wyniku starari ks. Franciszka Blachnickiego gl6wnie dla potrzeb Ruchu §wiatlo-2ycie (645 tys. calej Biblii - przedruki BT^ i BT'; 165 tys. Nowego Testamentu; 1,2 mln Ewan­gelii wg ^w. Lukasza - druk w pallotyriskim Editions du Dialogue w Paryzu). To wlasnie za spraw^ ks. Blachnickiego w 1979 roku w Skandynawii zrealizowano pierwotny zamysl wydania BT w formacie kieszonkowym (Biblia w mifkkiej, plastikowej oprawie o wysokosci grzbietu ok, 15 cm) - st^d do dzi^ pallotyni nazywaj4 kieszonkowe wydania BT „Bibh4 oazow^". Pierwsza kieszonkowa BT opukila Pallottinum dopiero w 1996 roku, Zdarzaly sif r6wniez przedruki nie-legalne, dokonywane w Polsce i za granic^, a nawet reprinty produkowane przez protestant6w bez ksi^g deuterokanonicznych i wstfpu prymasa Wyszyiiskiego [zob, Pietkiewicz, 2005], L^cznie do roku 2013 ukazalo sif prawie 5 mln calej BT i ponad 2 mln osobnych wydaii Nowego Testamentu.

Tekst BT ukazywal sif w r6znorodnych formach wydawniczych i pismien-niczych. Kilka razy wpostaci audio, alfabetem Braille'a (w 55 tomach), wychodzi-ly liczne edycje ilustrowane zdjf ciami z Ziemi Swif tej, rycinami (np. z rycinami w stylu Dor^ - wyd. z 2003 roku). Ukazywaly sif takze bogate wydania ilustro­wane reprodukcjami dziel sztuki (np. edycja z 2000 roku w kooperacji z Prze-gl^dem Reader's Digest; wielotomowa edycja wydana we wsp61pracy z Kolekcj^ Hachette). W latach 1995-2008 BT' ukazala sif w wydawnictwie „Jednok" (Kielce) w ramach Biblii dla kazdego (polska wersja La Bibbia per la Famiglia w opracowaniu Gianfranca Ravasiego) - dziesif ciotomowej edycji z ilustracjami

P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT 21 i popularnonaukowym pastoralnym komentarzem przeznaczonym do studium Biblii w rodzinie. Tekst BT istnieje rowniez w wersji online (www.biblia.pl) i w profesjonalnych i popularnych programach komputerowych do studium Bi­blii (np. BibleWorks) oraz w aplikacjach na urz^dzenia mobilne. W 2006 roku z inicjatywy wspolnot neokatechumenalnych ukazala sif polska Biblia Jerozolim-ska, ktcSra zawiera tekst BT' zaopatrzony w przypisy z francuskiej La Bible de Jeru­salem. BT byla przekladana na jf zyk kaszubski (ttum. E. Gol^bek) oraz na gwarf goralsk^ (tlum. M. Matejowa Torbiarz). Wybrane fragmenty z BT istnieje takze w postaci piesni, byly r6wniez wykorzystywane w przedstawieniach teatralnych, filmach, poezji, podrfcznikach, publikacjach naukowych. Tekst BT przybieral rozne formaty wydawnicze: edycje kieszonkowe z tekstem poszczegolnych ksi^g (ok. 10 cm), wydanie Nowego Testamentu w formacie A6, edycje w typowym dla calosci BT formacie B5, duze formaty (A4 i wifksze). Wydawcy pamifta-li rowniez o osobach starszych i niedowidz^cych sporz^dzaj^c dla nich teksty duzym drukiem.

Komentarz w formie przypisow do tekstu BT ma charakter punktowy - wyjasnia tylko trudne do zrozumienia miejsca. Brak w BT komentarza ci^-glego, tzn. wyjasniaj^cego po kolei wiersze i perykopy. Komentarz ci^gly umoz-liwia czytelnikowi uchwycenie teologicznego planu i znaczenia calych ksi^g. Aby uzupelnic ten brak, w pierwszej polowie lat siedemdziesi^tych zespol re­dakcji naukowej BT (Augustyn Jankowski, Kazimierz Romaniuk, Lech Stacho­wiak) postanowii wydac Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu, ktory zawieralby ci^gly komentarz do tekstu. Napisany on zostal z mysl^ o kaplanach poszukuj^cych materialow do homiUi oraz katechetach, dlatego nadano mu charakter typowo praktyczny, rezygnuj^c z aparatu naukowego. Pierwsza edycja Komentarza praktycznego ukazala sif z tekstem BT^ w Pallottinum w 1975 roku (jednotomowo). Drugie wydanie, poprawione i zmodernizowane, z tekstem BT', wydalo Pallottinum we wspolpracy z Wydawnictwem Tyniec w!l999 roku / (w dw6ch tomach). Rozwoj nauk biblijnych oraz nowe znaki czasu dziej^ce sif ' na naszych oczach spowodowaly koniecznok opracowania nowego komentarza teologiczno-pastroralnego do Nowego Testamentu.

Ks. Rajmund Pietkiewicz, PWT Wroclaw

Bibliografia: „Pismo ^wi?te Starego i Nowego Testamentu w przekladzie z j?zyk6w oryginalnych opraco-

wal zesp6l polskich biblist6w pod redakcja benedyktynow tynieckich, PoznaA 1965, ss. 1569" (zbiorowa rec. profesor6w KUL-u; Pifcioksiqg (z wyj^tkiem Wj) - S. Lach; Wj, 1-2 Sm, 1-2 Mch - S. Potocki; Iz - J. W. Roslon; Jr - L. Stachowiak; Ewangelie

22 P R Z E K L A D N O W E G O T E S T A M E N T U W BT

- F. Gryglewicz; listy katolickie - J. Kudasiewicz; nadeslane materialy skr6cit i caJosc opracowal F. Gryglewicz), Roczniki Teologiczno-Kanoniczne (1967) z. 1, s. 81-98.

Bajerowa I., UrbanskiA., Leo K., Dembska J., Swiderk6wna A., B. Fr, Z. K., Sp6r o przeklad „Ojcze nasz", Tygodnik Powszechny (1970) nr 18, s. 5.

Bobrowski 1., O przekladzie Modlitwy PaAskiej w „Biblii Tysiqclecia", Zycie KatoUckie (1985) nr 1, s. 138-141.

D^browski E., Nowy polski przeklad Pisma Swif tego zjfzykdw oryginalnych. Krytyczna ocena tzw. Biblii Tysiaclecia, Londyn 1967 (w rzeczywistosci 1969?).

D^browski E., Polska wersja „Modlitwy Panskiej", w oprac. i z koment. H. J. Kaczmarskiego, Studia Theologica Varsaviensia (2001) nr 2, s. 177-193.

D^browski E., Polska wersja „Modlitwy Pariskiej", Zycie Katolickie (1984) nr 6, s. 65-76. Drugie wydanie Biblii Tysiqclecia {Rozmowa z O. Augustynem Jankowskim, OSB, redaktorem

naukowym Biblii), rozmawial A. Bardecki, Tygodnik Powszechny (1969) nr 28, s. 1, 2. Frankowski J., „Biblia Tysiqclecia" - tlo i problematyka przekiadu, w: Przeklad artystyczny.

O sztuce tiumaczenia Ksifga Druga, red. S. PoUak, Wroclaw 1975, s. 61-84. Frankowski J., Dlaczego trzeba bylo dokonac nowego przekiadu Biblii, Znak (1974) nr 1,

s. 63-82. Jankowski A., Jakpowstala..Biblia Tysiqclecia'?, Biuletyn Ekumeniczny (1972) nr 16, s. 39-42. Jankowski A., W sprawie przekiadu „Ojcze nasz", Tygodnik Powszechny (1970) nr 11, s. 3. Lach J., Ks. prof. Eugeniusz Dqbrowski jako interpretator Pisma Swiftego, Studia Theologica

Varsaviensia (1995) nr 2, s. 139-145. Ojciec Malachiasz (Zychiewicz T) , „/ nie w6z nas na pokuszenie..", Tygodnik Powszechny

(1970) nr 8, s. 6. Ojciec Malachiasz (2ychiewicz T.), Co nieco obrony, Tygodnik Powszechny (1970) nr 11, s. 3. Pietkiewicz R., ..Biblia Tysiqclecia" w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, Wroclaw 2004

(dost^pne w: http://digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=730&dirds= 18rtab=2 [20.09.2013]).

Pietkiewicz R., Epizod z historii Biblii Tysiqclecia - przedruki Biblii organizowaneprzez F. Blach­nickiego oraz reprinty nieznanego pochodzenia, w: Zyjemy dla Pana. Ksiega pamiqtkowa dedykowana S. Profesor Ewie Jezierskiej OSU w siedemdziesiqtq rocznicf urodzin, red. M. Rosik, Wroclaw 2005, s. 535-550.

Pietkiewicz R., Nieznane poczqtki Biblii Tysiqclecia, CoUectanea Theologica 83 (2013) nr 1, s. 5-56.

Pietkiewicz R., Przeklad Biblii Tysiqclecia ijego zastosowanie w Lekcjonarzu mszalnym, w: Slo-wo Bote w liturgii. Obecnoic - celebracja - aktualizacja (CoUoquia Wratislaviensia 4), red. S. Araszczuk, Wroclaw 2010, s. 135-158.

Rozmowa z O. Profesorem Augustynem Jankowskim OSB, rozmawiala I. Haberny, Ruch Biblij-ny i Liturgiczny (1997) nr 1, s. 56-60.

Wolniewicz M., Od modernizacji Biblii Wujka do przekladdw milenijnych, w: Ksiega pamiqtko­wa na 70-lecie urodzin Arcybiskupa Metropolity dr. Antoniego Baraniaka, Poznan 1974, s. 320-344.

Wolniewicz M., Refleksje nad Bibliq Tysiqclecia, Przewodnik Katolicki (1965) nr 47, s. 417n.