«H Τήνος έχει μια πόλη που δεν είναι μεγάλη, αλλά το Ιερό του

Ποσειδώνα αυτό είναι λαμπρό. Βρίσκεται μέσα σε ένα δάσος έξω

από την πόλη και αξίζει να το δει κανείς: έχει μεγάλες αίθουσες

για τελετουργικά γεύματα, σημάδι ότι ένα μεγάλο πλήθος προσκυ-

νητών από τα γειτονικά νησιά συμμετέχει στη θυσία των Ποσειδω-

νίων» (Στράβωνας, Χ, 5, 11).

Έτσι περιγράφει ο Στράβωνας το 29 π.Χ. την Τήνο και το ιερό

της. Πρόκειται για την πιο γνωστή αρχαία αναφορά στο νησί, που δεν είχε την αίγλη

και τον πλούτο των γειτονικών νησιών, όπως της Δήλου. Στα κείμενα της αρχαίας

γραμματείας η Τήνος αναφέρεται μόνο σε σχέση με τη Δήλο, λόγω γειτνίασης με

αυτή. Οι μικρές παραλιακές πεδιάδες είναι σπάνιες, το έδαφος φτάνει βραχώδες

ως τη θάλασσα και οι μόνοι χώροι για εγκατάσταση πόλης και ιερού βρίσκονταν

στη δυτική και στην ανατολική πλευρά, απέναντι από τη Σύρο και τη Μύκονο. Η

Τήνος, η οποία χωρίζεται στα βόρεια από την Άνδρο με ένα στενό κανάλι πλάτους

ενός χιλιομέτρου, ήταν διάσημη στην αρχαιότητα για το σπουδαίο Ναό του Ποσει-

δώνα, που δεχόταν πλήθος προσκυνητών από τα κοντινά νησιά. Έχει έκταση 196,3

τετραγωνικά χιλιόμετρα και είναι το τέταρτο σε έκταση νησί των Κυκλάδων.

Τους αρχαϊκούς χρόνους η Τήνος δεν ήταν ακμαία πολιτικά και οικονομικά. Οι

εμπορικές της σχέσεις ήταν περιορισμένες, όπως και οι ανάγκες της σε τοπικά νο-

μίσματα. Η ευημερία ήρθε αργότερα, μάλλον μετά τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Γνω-

ρίζουμε ότι από το 449 π.Χ. ο φόρος της Τήνου στην Αθηναϊκή Συμμαχία ανερχό-

ταν σε τρία τάλαντα, αλλά μετά το 425 π.Χ. ανέβηκε στα δέκα. Αυτός ο φόρος ήταν

ίσος με το φόρο τον οποίο ήταν υποχρεωμένη να καταβάλλει η Κύθνος και λίγο

μικρότερος από το φόρο που απέδιδαν οι πόλεις της Κέας. Τον 4ο αιώνα π.Χ., περί-

οδο ακμής του Ιερού του Ποσειδώνα στην Τήνο, κόπηκαν αργυρά νομίσματα με έν-

θρονο Ποσειδώνα στον οπισθότυπο, με δελφίνι και τρίαινα, μαζί με την επιγραφή

Τ Η. Στους νεότερους χρόνους είναι γνωστή ως θρησκευτικό και πολιτιστικό κέ-

ντρο, αλλά αναπτυγμένη πολιτιστικά ήταν και στην αρχαιότητα, όπως μαρτυρούν

τα αρχαιολογικά ευρήματα. Είναι εύκολο να βρει κανείς στην Τήνο σημεία σύγκρι-

σης του παρόντος με το παρελθόν, καθώς μια πόλη σε λιμάνι, στην ίδια θέση στην

αρχαιότητα και σήμερα, φιλοξένησε στους αρχαίους χρόνους ένα ιερό στο οποίο

κυκλοφορούσε η φήμη ότι γίνονταν θαύματα, όπως και σήμερα στη Μεγαλόχαρη

Παναγία της Τήνου. Το νερό της Υδρούσσας, δηλαδή της Τήνου, όπως επονομα-

ζόταν στην αρχαιότητα, είναι το κεντρικό στοιχείο της ίασης, που συνδέει τις δύο

εποχές του τόπου. Όπως σήμερα δεσπόζει κοντά στο λιμάνι ο Ναός της Παναγίας,

έτσι στους αρχαίους χρόνους υπήρχε στα Κιόνια το Ιερό του Ποσειδώνα και της

Αμφιτρίτης. H κύρια θέση κατοίκησης του νησιού στην Αρχαϊκή και στην Κλασική

Εποχή ήταν το Ξώμπουργο, ενώ τον 4ο αιώνα π.Χ. εξελίχθηκε η πόλη στη θέση του

όρμου του Αγίου Νικολάου στη νότια ακτή. Κατά την Ελληνιστική Εποχή το νησί

ήταν γνωστό για το Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, που, όπως και το Ιερό

του Απόλλωνα στη Δήλο, θεωρούνταν σημαντικότερο από την ίδια την πόλη.

ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ

2 3

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ: 8ΟΣ-5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ π.Χ. ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: 5ΟΣ-4ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ π.Χ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: 4ΟΣ-2ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ π.Χ.

5ος αιώνας π.Χ.Τριώβολον Τήνου

ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 510-490 π.Χ.

Το έγκοιλο τετράγωνο (1) στον οπισθότυπο του νομίσματος αυτού δεν είναι βαθύ και το τετράγωνο χωρίζεται σε τέσσερα μικρά άνισα μεταξύ τους τετράγωνα. Στον οπισθότυπο των νομισμάτων της Τήνου, αργυρών και χάλκινων, συναντώνται

διάφορα εικονογραφικά θέματα: σταφύλια, ιστάμενος Ποσειδώνας με τρίαινα γύρω από την οποία περιστρέφεται ένα δελφίνι, ή ο θεός να κρατά τρίαινα και δελφίνι, και άλλα σύμβολα, όπως το ρόδο.

ΟΠΙΣθΟΤΥΠΟΣΕΜΠΡΟΣθΟΤΥΠΟΣ

1

Τσαμπί σταφύλι με τρία μέρη (1). Το σταφύλι απεικονίζεται επίσης στα νομίσματα της Κέας και οι παλαιότεροι ερευνητές πίστευαν ότι τα νομίσματα που σήμερα αποδίδονται στην Τήνο ήταν προϊόντα του νομισματοκοπείου της Ιουλίδας. Η ύπαρξη ενός νομισματοκοπείου στην Τήνο κατά την Αρχαϊκή Εποχή αμφισβητείται ακόμα από κάποιους μελετητές, που θεωρούν ότι η τεκμηρίωση για την ύπαρξη νομισματοκοπίας των βόρειων Κυκλάδων πριν από τον 4ο αιώνα π.Χ. είναι ελλιπής. Παρ’ όλα αυτά, το σταφύλι στη συγκεκριμένη μορφή (σύνθεση με τρία διακριτά τσαμπιά) ήταν το κύριο εικονογραφικό θέμα

στον οπισθότυπο των νομισμάτων της Τήνου τον 4ο αιώνα π.Χ. και σε όλη τη διάρκεια της Ελληνιστικής Εποχής, κάτι που δείχνει ότι η Τήνος ήταν αυτή που έκοψε κάποια αρχαϊκά νομίσματα με σταφύλι που μέχρι τώρα δεν είχαν αποδοθεί σε άλλο νομισματοκοπείο. Τα σταφύλια των νομισμάτων της Ιουλίδας της Κέας είναι παρόμοια, αλλά δεν αποδίδονται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Με βάση τον εικονογραφικό αυτό τύπο, του σταφυλιού με διακριτά τρία μέρη, έχουν ταυτιστεί ως προϊόντα της Τήνου δύο στατήρες της Αρχαϊκής Εποχής. Αυτά ακολουθούν τον αιγινήτικο σταθμητικό κανόνα.

1

1

1

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

4

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

5

Σύμφωνα με τη μυθολογία, το όνομα της Τήνου αποδίδεται στον οικιστή της,

τον Τήνο, όπως αναφέρεται και από τον Στέφανο Βυζάντιο (5ος-6ος αιώνας):

«Τήνος, νήσος κυκλάς από οικιστού Τήνου, εκλήθη δε Υδρούσσα, διά το κατάρρυτον

είναι και Οφιούσσα». Ένα βραχώδες νησί με πολλά φίδια, αλλά και πολλές πηγές

έδωσαν στην Τήνο αυτά τα προσωνύμια. Η Τήνος, όχι ιδιαίτερα ευνοημένη από

τη γεωγραφική της θέση, διέθετε το πλεονέκτημα να βρίσκεται «στο δρόμο των

ανέμων» που διατρέχουν το Αιγαίο από το βορρά προς το νότο. Σε αυτό οφεί-

λεται πιθανότατα ο μύθος που συνδέει το νησί με τους Βορεάδες, βάσει του

οποίου, κατά την παραμονή τους στο νησί σκοτώθηκαν από τον Ηρακλή, όπως

αναφέρεται από τον Απολλόδωρο (3.199). Οι περισσότερες ακτές της, παρ’ όλα

αυτά, είναι εκτεθειμένες πάντα στους βόρειους ανέμους.

Η παλαιότερη εγκατάσταση στο νησί εντοπίζεται στη θέση Βρυόκαστρο,

στο νότο. Στο Βρυόκαστρο, μια θέση που ευνοούσε την επικοινωνία μέσω της

θάλασσας με την Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα, ανακαλύφθηκε ένας οικι-

σμός της Μέσης και της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (2800-1500 π.Χ.), σύγ-

χρονος με τους πολύ σημαντικούς προϊστορικούς οικισμούς της Φυλακωπής

της Μήλου και της Αγίας Ειρήνης της Κέας. Η φυσικά οχυρή αυτή θέση ήταν

πλεονεκτική, καθώς επόπτευε τόσο την ενδοχώρα του νησιού όσο και τα γει-

τονικά νησιά, διέθετε λιμάνια και γειτνίαζε με καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Στην

Τήνο δεν είναι μέχρι σήμερα γνωστό κάποιο μεγάλο μυκηναϊκό κέντρο, αλλά

ανάμεσα στις θέσεις Αγία Θέκλα Πανόρμου και Αγία Ξένη έχει αποκαλυφθεί

ένας θολωτός μυκηναϊκός τάφος, πλούσια κτερισμένος. Σε αυτόν έχει βρεθεί

ένας εντυπωσιακός διακοσμημένος κρατήρας του 13ου αιώνα π.Χ., που σή-

μερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου. Κατά το 1000 π.Χ. στις

Κυκλάδες παρατηρήθηκε μια μεγάλη αλλαγή στους τόπους κατοικίας των πλη-

θυσμών, καθώς αυτοί μετακινήθηκαν προς την ενδοχώρα των νησιών. Έτσι,

την περίοδο αυτή στις Κυκλάδες δημιουργήθηκαν νέοι οικισμοί πάνω σε υψώ-

ματα και εγκαταστάσεις σε τειχισμένες θέσεις. Στην Τήνο, στην ορεινή θέση

Καρδιανή, έχει έρθει στο φως ένα νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων (8ος

αιώνας π.Χ.) με σημαντικά ευρήματα, ενώ ένα δεύτερο νεκροταφείο των γε-

ωμετρικών χρόνων αποκαλύφθηκε στη θέση Χτικάδο. Στο φυσικά οχυρό Ξώ-

μπουργο την περίοδο αυτή ξεκίνησε τη ζωή του ένας οικισμός που ενισχύθηκε

με τείχος. Εδώ αναπτύχθηκε η αρχαιότερη πόλη της Τήνου. Με βάση νεότε-

ρους ερευνητές, στο Ξώμπουργο υπήρξε και αρχαιότερη, μυκηναϊκή κατοίκη-

ση, αλλά επαρκή αρχαιολογικά στοιχεία δεν διαθέτουμε ακόμα. Η αρχαία πόλη

Σύγχρονη άποψη του λιμανιού

και της Χώρας της Τήνου.

Ξεχωρίζουν τόσο ο Ναός της

Μεγαλόχαρης, που προσελκύει

πλήθος κόσμου στις μέρες

μας, όσο και ο επιβλητικός

βράχος του Ξώμβουργου στο

βάθος, που αποτελούσε την

πρωτεύουσα του νησιού στην

αρχαιότητα.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

6 7

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

ΑΡΓΥΡΗ ΔΡΑΧΜΗ ΤΗΝΟΥ 510-490 Π.Χ.

Τόπος προέλευσης Τήνος

Εμπροσθότυπος Τσαμπί σταφύλι με τρία μέρη

Οπισθότυπος Έγκοιλο τετράγωνο χωρισμένο σε τέσσερα μικρά άνισα τετράγωνα

Επιγραφή

Βάρος -

Διάμετρος μέγιστη 4,5 χιλιοστά

Πάχος μέγιστο 11,91 χιλιοστά

Υλικό κατασκευής Άργυρος (ασήμι)

Τριώβολον Τήνου

κοπής του 5ου αιώνα π.Χ.

άκμασε και κατά τον 7ο και τον 6ο αιώνα π.Χ. και επεκτάθηκαν τα τείχη της.

Έξω από αυτήν υπήρχαν νεκροταφείο της Κλασικής και της Ελληνιστικής

Εποχής και ένα Θεσμοφόριο, Ιερό της Δήμητρας. Στο Ξώμπουργο έχουν ανα-

καλυφθεί μεγάλοι διακοσμημένοι με μυθολογικές παραστάσεις πιθαμφορείς,

χαρακτηριστικά αρχαία μνημεία της Τήνου, που φυλάσσονται σήμερα στο

αρχαιολογικό της μουσείο.

Κατά τους Περσικούς Πολέμους η Τήνος έγινε το καταφύγιο των Δηλίων.

Και η συμβολή της όμως στα Μηδικά, στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ήταν καθο-

ριστική, όπως παραδίδει ο Ηρόδοτος (VIII, 82). Τήνιοι, Καρύστιοι και άλλοι νη-

σιώτες είχαν υποχρεωθεί να ακολουθήσουν τους Πέρσες. Την κρίσιμη στιγμή

μια τηνιακή τριήρης με οδηγό τον Παναίτιο του Σωσιμένη εγκατέλειψε το στό-

λο του Ξέρξη και προσχώρησε στους Έλληνες. Αποκάλυψαν στον Θεμιστοκλή

τα σχέδια των Περσών και τον έπεισαν να παραμείνει ο ελληνικός στόλος στα

Στενά της Σαλαμίνας και να αντιμετωπίσει εκεί τους Πέρσες. Η επιτυχημένη

έκβαση της ναυμαχίας είχε ως αποτέλεσμα να ανακηρυχθούν οι Τήνιοι ήρωες

και το όνομα του νησιού τους αναγράφηκε μαζί με αυτό των άλλων ελληνικών

πόλεων που βοήθησαν στον αγώνα στον περίφημο Δελφικό Τρίποδα. Οι Τή-

Χάρτης της Τήνου, χαλκογραφία από το βιβλίο

του Olfert Dapper Description exact des îles des l’Archipel..., Άμστερνταμ, 1703.

Public Domain

Ερείπια από τον οικισμό του

Ξώμβουργου, όπου βρίσκεται

και ένα Θεσμοφόριο, Ιερό της

Δήμητρας.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

χή η Τήνος αποτελούσε την έδρα του ανανεωμένου από τους Ροδίους Κοινού

των Νησιωτών. Ήταν μια στιγμή λαμπρότητας για το νησί, που, αντίθετα ΑΠΌ

τους προηγούμενους αιώνες, πρωταγωνίστησε στα πολιτικά πράγματα. Μετά

τον Αλέξανδρο το νομισματοκοπείο της Τήνου, όπως και τα αντίστοιχα της

Άνδρου και της Κέας, έκοψε ποικιλία εντυπωσιακών νομισμάτων, τόσο σε άρ-

γυρο όσο και σε χαλκό, με πολλά εικονογραφικά θέματα. Αυτή την εποχή το

Ποσειδώνιο της Τήνου ήταν διάσημο, δεχόταν πλήθος προσκυνητών και στο

νησί διοργανώνονταν ετήσιες γιορτές προς τιμήν του θεού.

Μετά την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ. η Τήνος

ακολούθησε την τύχη και άλλων νησιών των Κυκλάδων και έπεσε σε αφάνεια.

Υπάχθηκε στη ρωμαϊκή επαρχία της Μικράς Ασίας. Αναφέρεται ότι χρησιμο-

ποιήθηκε, όπως και άλλα νησιά, ως τόπος εξορίας Ρωμαίων πολιτικών. Το 88

π.Χ. το νησί υπέφερε από τις συνέπειες της πειρατείας και του πολέμου της

Ρώμης με τον Μιθριδάτη. Σποραδικά αναθήματα Ρωμαίων αυτοκρατόρων μαρ-

τυρούν μικρές αναλαμπές του Ιερού του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης τον

1ο αιώνα μ.Χ. Έπειτα από έξι αιώνες ζωής των Τηνίων κοντά στη θάλασσα, τον

8 9

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

νιοι συνέβαλαν και την επόμενη χρονιά στην πολεμική επιτυχία των Ελλήνων

στη μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.), όπως αναφέρει ο Παυσανίας (5.23.2), και η

πόλη τους αναγράφηκε τιμητικά στο βάθρο του αναθηματικού αγάλματος του

Δία στην Ολυμπία.

Τον 4ο αιώνα π.Χ. το διοικητικό κέντρο του νησιού μεταφέρθηκε από το

Ξώμπουργο στα παράλια, στη θέση της σημερινής Χώρας. Το άστυ, στο ση-

μερινό λιμάνι, οχυρώθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. με τείχος που έφτανε ως τη θά-

λασσα και διέθετε δημόσια κτίρια και ιερά. Κατά το δεύτερο μισό του ίδιου

αιώνα εδραιώθηκε, κοντά στο άστυ, το περίφημο Ιερό του Ποσειδώνα και της

Αμφιτρίτης στα Κιόνια. Ο προσανατολισμός του νησιού προς τη ναυτική ζωή

ήταν πιθανότατα αυτός που οδήγησε στη λατρεία των κατεξοχήν θαλάσσιων

θεών στο νησί, του Ποσειδώνα και της μυθικής συζύγου του Αμφιτρίτης. Εκτός

από την αρχαία πόλη, υπήρχαν διάσπαρτοι στο νησί και άλλοι οικισμοί του 4ου

αιώνα π.Χ.

Κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. η Τήνος υπάχθηκε στο Βασίλειο των Μακεδόνων

και το Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης ανακαινίστηκε. Την ίδια επο-

Στη θέση Πόλες, κοντά στη

Χώρα της Τήνου, υπάρχουν

μέχρι σήμερα ερείπια από τείχος

του 4ου αιώνα π.Χ.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

Στα Κιόνια της Τήνου

ανεγέρθηκε το δεύτερο μισού

του 5ου αιώνα π.Χ. το Ιερό του

Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

3ο αιώνα μ.Χ. ο πληθυσμός του νησιού ξαναστράφηκε για ασφάλεια προς στην

ενδοχώρα, ενώ με την έλευση του χριστιανισμού, που τόσο μετέπειτα τιμήθηκε

στο νησί, το Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης εγκαταλείφθηκε, όπως και

τα υπόλοιπα ιερά των αρχαίων θεών. Φαίνεται πως τον 5ο αιώνα μ.Χ. ο χριστια-

νισμός είχε εδραιωθεί στην Τήνο και η νέα λατρεία κυριάρχησε στους χώρους

όπου υπήρχαν τα αρχαία ιερά.

Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η Τήνος υπέφερε από συνεχείς επιθέσεις

από τους Άραβες, τους Σαρακηνούς, τους Γότθους και τους Οθωμανούς. Αρ-

γότερα, το 1207, διοικήθηκε μαζί με τη Μύκονο από Ενετούς, που οχύρωσαν το

Ξώμπουργο. Το νησί ήταν πολύτιμο στρατηγικά για τους Ενετούς, λόγω της ση-

μαντικής του θέσης στο δρόμο για την Κωνσταντινούπολη, ειδικά όταν άλλες

ενετικές βάσεις στο Αιγαίο είχαν χαθεί. Έπειτα από αλλεπάλληλους ενετοτουρκι-

κούς πολέμους, η Τήνος μόνο το 1718 αποδόθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατο-

ρία με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς. To 17o αιώνα είχε περίπου 12.000 κατοίκους

και το 1879 ο πληθυσμός της ανερχόταν στους 12.565 κατοίκους.

Το 19ο αιώνα ανεγέρθηκε στο λιμάνι της ο Ναός της Παναγίας. Η Γαλλική

Αρχαιολογική Σχολή ήταν αυτή που πραγματοποίησε τις πρώτες ανασκαφές

στην Τήνο, στο Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στα Κιόνια, πριν από

έναν περίπου αιώνα. Ακολούθησε ανασκαφική έρευνα από το Πανεπιστήμιο

Αθηνών στο Ξώμπουργο και η αρχαιολογική έρευνα συνεχίζεται στο νησί από

την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.

TO ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΜΦΙΤΡΙΤΗΣ ΣΤΑ ΚΙΟΝΙΑΗ εγκατάσταση του Ιερού του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στον Όρμο του

Σταυρού, στην παραλία Κιόνια, βασίστηκε σε γεωγραφικά και τοπογραφικά

κριτήρια, όταν οι Τηνιακοί αποφάσισαν να ιδρύσουν την πόλη στο σημείο του

σημερινού λιμανιού, το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Όρμος του Σταυ-

ρού είναι ο ευκολότερα προσβάσιμος από το λιμάνι και η πόλη βρισκόταν σε

απόσταση μόλις 2,4 χιλιομέτρων. Η θέση του ιερού τού επέτρεπε να έχει πρό-

σβαση στις μεγάλες ποσότητες νερού που ήταν απαραίτητες για τη λειτουρ-

γία του, ενώ στο άκρο του όρμου προς τα δυτικά υπήρχαν κοιτάσματα άφθο-

νης πρώτης ύλης για την οικοδόμηση του ιερού, καθώς και κοιτάσματα πηλού

που χρησιμοποιήθηκαν για την κεραμική. Η θέση πρόσφερε, λοιπόν, μεγάλα

πλεονεκτήματα. Το δάσος που αναφέρει ο Στράβωνας δεν υπάρχει σήμερα.

Οι ακριβείς διαστάσεις του ιερού δεν μπορούν να υπολογιστούν. Παρ’ όλα

αυτά, έχουν γίνει υπολογισμοί για τις διαστάσεις του ιερού του τέλους του

2ου αιώνα π.Χ. και το εμβαδόν του έχει υπολογιστεί στα 12.500 τετραγωνικά

μέτρα, κάτι που σημαίνει ότι ήταν ένα από τα μεγαλύτερα της εποχής του,

αν και τα ιερά της Δήλου και των Δελφών ήταν πολύ μεγαλύτερα. Όσο για

την αναφορά του Στράβωνα ότι η πόλη ήταν μικρή, δεν διαθέτουμε στοιχεία

για τον πληθυσμό του νησιού στην αρχαιότητα. Στον τόπο όπου αργότερα

εγκαθιδρύθηκε το Ιερό του Ποσειδώνα υπάρχουν ίχνη δραστηριότητας από

τη 2η χιλιετία π.Χ. Η επιλογή του Ποσειδώνα ως κύριου θεού του νησιού

έχει απασχολήσει αρκετά από τους μελετητές. Η θρησκευτική χρήση των Κι-

ονίων πιστοποιείται μόνο μετά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ., χωρίς

να αποκλείεται παλαιότερη λατρευτική χρήση του χώρου, που δεν έχει ως

σήμερα αποκαλυφθεί. Καθώς οι παλαιότερες εγκαταστάσεις στο νησί βρίσκο-

νται σε υψηλότερες θέσεις, φαίνεται πως η εξέλιξη του ιερού συμβάδισε με

την εξέλιξη της πόλης στα παράλια, η καθιέρωση δηλαδή του Ποσειδώνα ως

πολιούχου θεού πρέπει να συμβαδίζει με τη μετακίνηση της πόλης και των

δημόσιων πραγμάτων στα παράλια.

ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΤΡΙΤΗΟ Ποσειδώνας είναι από τους παλαιότερους και πιο σπουδαίους ελληνικούς

θεούς. Μέσω των επών καθιερώθηκε ως κύριος της θάλασσας και ήταν προ-

στάτης των ψαράδων και των θαλασσινών, αλλά και ο θεός της τρικυμίας και

των σεισμών. Στην Κόρινθο η Αμφιτρίτη παρουσιάζεται στο πλευρό του συ-

ζύγου της Ποσειδώνα από το τέλος του 7ου αιώνα π.Χ., αλλά στην Τήνο πα-

ρουσιάζεται δίπλα στο σύζυγό της σε υστερότερο στάδιο της ζωής του ιερού.

Ο Ποσειδώνας λατρευόταν μόνος στα Κιόνια, πιθανόν μέχρι τις αρχές του

3ου αιώνα π.Χ., οπότε χρονολογείται το πρώτο σύμπλεγμα αγαλμάτων των

10 11

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

Αξιοσημείωτη είναι η ισότιμη

λατρεία του Ποσειδώνα και της

Αμφιτρίτης στο ιερό τους στην

Τήνο.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

δύο θεών. Η συνύπαρξη στην Τήνο του θεϊκού ζεύγους, που λατρευόταν ισό-

τιμα, αφού το ιερό αναφέρεται ως του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, είναι

αξιοσημείωτη. Η συνύπαρξη αυτή αποτυπώθηκε και σε νομίσματα της Τήνου

του τέλους του 1ου αιώνα π.Χ.-αρχών του 1ου αιώνα μ.Χ. Ο Ποσειδώνας ήταν

ένας πολύ ισχυρός θεός στις Κυκλάδες και γενικότερα στο Αιγαίο. Λατρευ-

όταν στη Δήλο (ως Ναυκλάριος και Ασφάλειος), στη Μύκονο (ως Τεμενί-

της και Φύκιος), στην Ίο (ως Φυτάλμιος), στην Πάρο, στη Θάσο, στη Νάξο,

στην Κέα, στην Τήνο, στην Αμοργό, στη Θήρα και στη Μήλο. Ο Ποσειδώνας

που λάτρευαν οι νησιώτες δεν ήταν μόνο ο θεός της θάλασσας. Συνδεόταν

με τα άλογα, τις ταραχές των στοιχείων της φύσης, τις δυνάμεις της γης, τη

μαντική. Η Αμφιτρίτη στο πλευρό του, εδώ στο Ιερό της Τήνου, ενίσχυε τις

ιδιότητες αυτές. Μόνο στην Τήνο η λατρεία της ήταν τόσο ισχυρή. Είναι επί-

12 13

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

σης ενδιαφέρον ότι στο ιερό αυτό ο Ποσειδώνας τιμόταν επίσης ως ιατρός.

Την εποχή που σε άλλους τόπους, όπως στην Κω και στη Δήλο, ενισχυόταν

η λατρεία του Ασκληπιού με μεγάλα θρησκευτικά οικοδομήματα και δομές

(τέλος 4ου αιώνα π.Χ.), στην Τήνο ανανεώθηκε η λατρεία του Ποσειδώνα με

νέες ιδιότητες. Σε αυτόν τον Ποσειδώνα, το θεραπευτή, αφιερώθηκαν μικρά

οικοδομήματα στην Τήνο ως ευχαριστία για θεραπείες που είχαν προσφερθεί

σε πιστούς. Εξάλλου, οι μελετητές του ιερού πιστεύουν ότι ο τρόπος οργάνω-

σης του Ιερού του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στην Τήνο δεν μπορεί να

εξηγηθεί παρά σε σχέση με την οργάνωση των Ασκληπιείων. Το πρώτο οικο-

δομικό πρόγραμμα του Ιερού του Ποσειδώνα στα Κιόνια χρονολογείται στα

τέλη του 4ου με αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., ενώ η τελευταία φάση της ζωής

του στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. Το Ιερό της Τήνου αντανακλά σε γενικές

Αμφιτρίτη και Ποσειδώνας. Λάδι σε μουσαμά, έργο του

Σεμπαστιάνο Ρίτσι, του 1691-

1694. Φιλοξενείται στο Μουσείο

Thyssen-Bornemisza.

Public Domain

Τον 3ο αιώνα μ.Χ. ο πληθυσμός

της Τήνου στράφηκε και πάλι

στην ενδοχώρα του νησιού και

στο Ξώμπουργο, που διακρίνεται

στο βάθος.

Νίκος Φώςκολος/Η ΤΗΝίακΗ,

tiniaki.gr

14 15

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ ΤΡΙΩΒΟΛΟΝ ΤΗΝΟΥ 5ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.

τυπου έχει κάθετα διακριτά μέρη, αλλά δεν μοιάζει με το έμβλημα των αρ-

χαϊκών κοπών που έχουν αποδοθεί στην Τήνο. Ο δεύτερος στατήρας που

είναι γνωστός και αποδίδεται στο νομισματοκοπείο της Τήνου έχει βρεθεί σε

έναν διάσημο θησαυρό από το Ασιούτ της σημερινής Αιγύπτου. Τα δύο αυτά

αρχαϊκά νομίσματα διαφέρουν ως προς το βάρος τους: το πρώτο είναι 12,05

γραμμάρια, ενώ το δεύτερο 11,20 γραμμάρια. Η αρχαϊκή νομισματοκοπία της

Τήνου, σύμφωνα με τους μελετητές της, είναι κυρίως γνωστή από μια μεγά-

λη σειρά ημίδραχμων. Διακρίνονται σε αυτήν 40 υποδιαιρέσεις, που ζυγίζουν

από 2,17 ως 2,54 γραμμάρια. Νομίσματα τέτοιου βάρους κόβονταν από αρκε-

τά νομισματοκοπεία της Βόρειας Ελλάδας κατά τον ύστερο 6ο αιώνα π.Χ. και

τον 5ο αιώνα π.Χ., ιδιαίτερα στην Άκανθο της Χαλκιδικής. Αυτές οι κοπές

θεωρείται ότι ακολουθούσαν ένα θρακομακεδονικό σταθμητικό κανόνα, που

είναι άγνωστος στο Αιγαίο. Γενικά, είναι αποδεκτό από τους μελετητές ότι

στην Τήνο υπήρχε ένα νομισματοκοπείο κατά την Αρχαϊκή Εποχή, του οποί-

ου οι κοπές έφεραν ως εικονογραφικό θέμα το βότρυ, όμως δεν υπάρχουν μέ-

χρι στιγμής ικανά στοιχεία που να το βεβαιώνουν. Από τουλάχιστον το 600 ως

το 500 π.Χ. αποδίδονται στο νομισματοκοπείο της Τήνου στατήρες με τσαμπί

σταφύλι στον εμπροσθότυπο, που διακρίνεται σε τρία τμήματα, και έγκοιλο

τετράγωνο στον οπισθότυπο, σύμφωνα με τον αιγινήτικο σταθμητικό κανόνα.

Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. στα αργυρά νομίσματα της Τήνου (τετράδραχμα και

δραχμές) ακολουθείται ο αττικός σταθμητικός κανόνας. Στον εμπροσθότυ-

πο εμφανίζεται η κεφαλή του Άμμωνα Δία, γενειοφόρου και στεφανωμένου

με δάφνινο στεφάνι, ενώ στον οπισθότυπο ένθρονος Ποσειδώνας που κρατά

δελφίνι. To ένα του χέρι ξεκουράζεται σε τρίαινα και φορά ιμάτιο. Σε άλλους

τύπους στον οπισθότυπο απεικονίζεται τσαμπί σταφύλι, και τα δύο μαζί με

την επιγραφή Τ Η. Τον ίδιο αιώνα στο νομισματοκοπείο της Τήνου αποδίδο-

νται και χάλκινα νομίσματα. Σε αυτά και πάλι απεικονίζεται ο γενειοφόρος

Άμμωνας Δίας, δαφνοστεφανωμένος με το βότρυ και την επιγραφή Τ Η, ή τρί-

αινα στον οπισθότυπο. Είναι προφανές ότι η ισχυρή παρουσία του Ποσειδώνα

και των συμβόλων του στα νομίσματα του 4ου αιώνα π.Χ. στην Τήνο σχετίζε-

ται με την ακμή του ιερού του στα Κιόνια και την αίγλη της λατρείας των θα-

λάσσιων θεών. Τον αττικό σταθμητικό κανόνα αντικατέστησε ο ροδιακός τον

3ο και το 2ο αιώνα π.Χ. Στα αργυρά νομίσματα της περιόδου απεικονίζεται

νεαρός Άμμωνας Δίας στον εμπροσθότυπο, ενώ στον οπισθότυπο υπάρχει

πλέον η επιγραφή ΤΗΝΙΩΝ μαζί με ιστάμενο Ποσειδώνα, που φορά ιμάτιο το

οποίο αφήνει ακάλυπτο το δεξί του χέρι και το πάνω μέρος του σώματός του.

Κρατά δελφίνι, ενώ το αριστερό του χέρι ακουμπά στην τρίαινα. Αριστερά, η

παράσταση πλαισιώνεται με τσαμπί σταφύλι. Στα νομίσματα αυτά βλέπουμε

τη σύνθεση των παλαιότερων συμβόλων που χαρακτήρισαν τη νομισματο-

κοπία της Τήνου, τη συνύπαρξη δηλαδή των δύο θεών, του Δία και του Πο-

σειδώνα, το βότρυ, σύμβολο του Διονύσου, και το δελφίνι και την τρίαινα,

σύμβολα του Ποσειδώνα. Σε κάποιες αργυρές κοπές της περιόδου αυτής ο

γραμμές την ιστορία της αρχαίας πόλης και στις οικοδομικές του φάσεις δια-

κρίνεται η παρουσία των Μακεδόνων, των Πτολεμαίων, των Ροδίων και των

Ρωμαίων. Λόγω της σημασίας του ιερού, η πόλη ανέπτυξε σημαντική εμπορι-

κή δραστηριότητα, η οποία αποτυπώνεται στις πολυάριθμες επιγραφές που

έχουν βρεθεί στην Τήνο και μιλούν για ένα κοσμοπολίτικο νησί με ανθρώπους

από τις Συρακούσες ως την Αραβία. Οι επιγραφές αυτές μας δίνουν επίσης

πληροφορίες για την οικονομία και την κοινωνία του νησιού.

Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ Το τσαμπί σταφύλι εμφανίζεται σαν τύπος στον οπισθότυπο σε αργυρές

δραχμές της Τήνου του 4ου αιώνα π.Χ. και σαν σύμβολο στη νομισματοκοπία

της κατά την Ελληνιστική Εποχή. Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι η Τήνος ήταν το

νομισματοκοπείο για κάποια αρχαϊκά νομίσματα με σταφύλι, που δεν έχουν

ακόμα ταυτιστεί από τους ειδικούς ως δημιουργήματα κάποιου άλλου νομι-

σματοκοπείου. Στην Τήνο αποδίδονται δύο στατήρες, ένας εκ των οποίων

έχει βρεθεί σε θησαυρό της Ρόδου. Σε αυτόν το τσαμπί σταφύλι του οπισθό-

Απεικόνιση της Αμφιτρίτης,

σε κορινθιακή πλάκα του 575-

550 π.Χ., η οποία εκτίθεται στο

Μουσείο του Λούβρου.

Public Domain

16

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑδΑΣ

• Etiènne, R., Braun, J.P., Ténos I, Le sanctuaire de

Poséidon et d’ Amphitrite, Paris, 1986.

• Etiènne, R., Braun, J.P., «L’Atelier Monétaire de

Ténos», στο Ténos II, Ténos et les Cyclades du milieu

du IVe siècle av. J.-C. au milieu du IIIe siècle ap. J.-C.,

Paris, 1990.

• Wroth, W., British Museum Catalogue of Coins,

Crete and the Aegean Islands, London, 1894.

• Φιλανιώτου, Ο., «Τήνος», στο Αρχαιολογία, Νησιά

του Αιγαίου, Αθήνα, 2005.

• Sheedy, K., The archaic and early classical coinages of

the Cyclades, London, 2006

• Babélon, E., Traité des Monnaies Grecques et

Romaines, II, Paris, 1907.

• Head, Β., Historia Numorum, Oxford, 1911.

ΕΝδΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

οπισθότυπος διαφοροποιείται με την επιγραφή Τ Η Ν Ι και ένα μόνο τσαμπί

σταφύλι. Στην πλειονότητα των γνωστών χάλκινων νομισμάτων της Τήνου

του 3ου και του 2ου αιώνα π.Χ. εμφανίζονται τα ίδια σύμβολα και εικονογρα-

φικά θέματα. Υπάρχουν όμως και μερικές διαφοροποιήσεις. Κάποια από αυτά

φέρουν τον Ποσειδώνα, αντί του Δία, στον εμπροσθότυπο, ενώ σε ένα άλλο

χάλκινο νόμισμα στον οπισθότυπο απεικονίζεται ο θύρσος, σύμβολο του Δι-

ονύσου. Σε ορισμένες κοπές εμφανίζεται στον εμπροσθότυπο η κεφαλή του

Απόλλωνα και σε κάποιες άλλες στον οπισθότυπο ένα πιο σύνθετο εικονο-

γραφικό θέμα με κεντρική μορφή τον Διόνυσο.

Το Ξώμβουργο της Τήνου σε

χαλκογραφία από το βιβλίο

του Olfert Dapper Description exact des îles des l’Archipel..., Άμστερνταμ, 1703.

Public Domain