Σπυρίδωνος Κ. Τσιτσίγκου – Θρησκεία και Επιστήμη

ISBN 978-960-98282-2-2 Σπυρίδωνος Κ Τσιτσίγκου Θρησκεία και Επιστήμη

~ 1 ~

ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΥΝΑΡΜΟΣΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Η σχέση θρησκείας και Επιστήμης παρουσιάζεται στο πιο κάτω

διάγραμμα1ως εξής

Η Ε επηρεάζει τη Θ

Η Θ ακυρώνει την Ε Η Θ επηρεάζει την Ε

Ε και Θ σε διάλογο

Ασθενής ανεξαρτησία

Επιστήμη και Θρησκεία ανεξάρτητες

Ισχυρή ανεξαρτησία

1 httpwwwquodlibetnetbishop-barnesshtml

Η Επιστήμη ακυρώνει τη Θρησκεία


~ 2 ~

Στις μέρες μας οι laquoεφαπτόμενοιraquo κύκλοι θρησκείας και Επιστήμης

αναφέρονται κυρίως στις επιστήμες της Φυσικής και της Βιολογίας Στη διεθνή

βιβλιογραφία2 όσον αφορά στις σχέσεις Επιστήμης και Θρησκείας απαντούν πέντε

μοντέλα

Α) Το συγκρουσιακό ή αλληλο-απορριπτικό το οποίο λειτουργεί με μία

αλληλο-αμφισβήτηση και επιθετική αντιπαράθεση ένθεν κακείθεν Η Επιστήμη και η

θρησκεία προσεγγίζουν την ίδια πραγματικότητα ξεκινώντας όμως από

διαφορετικές προϋποθέσεις και χρησιμοποιώντας διαφορετικές μεθόδους Οι

ερμηνείες που προκύπτουν είναι ετερογενείς και αποκλείουν η μια την άλλη

Συνεπώς υπάρχει εγγενής διαμάχη μεταξύ επιστημονικής και θρησκευτικής σκέψης

(J Worrall3 J W Draper A D White La Mettrie R Dawkins κά) Πρόκειται για

μία δογματική (μεταφυσική) αντίληψη που έχει τις ρίζες της σε ιδεολογικές

προκαταλήψεις εκ μέρους φορέων τόσο της Επιστήμης (Επιστημονικός Υλισμός

Εμπειρικός Θετικισμός Επιστημονισμός) όσο και της θρησκείας (Δογματισμός και

εκκλησιαστικός Φονταμενταλισμός) Απολυτοποιείται έτσι είτε η Πίστη (βλ

θεολογικό ολοκληρωτισμό) μεταβαλλόμενη και η ίδια η Επιστήμη σε (κοσμική)

θρησκεία (πρβλ J Ray Ε Haeckel Μ Graf W Stekel S Freud κά)4 είτε η Γνώση

μεταβαλλόμενη και η ίδια η θρησκεία σε παν-επιστήμη (πρβλ Γνωστικισμό)5middot για

παράδειγμα ο Ιρλανδός θεολόγος φυσικός φιλόσοφος φυσικός και χημικός Robert

2 Βλ I G Barbour Religion In An Age Of Science Vol I San Francisco Harper-Collins 1990 του ιδίου

When Science Meets Religion Enemies Strangers or Partners HarperOne 2000 Πρβλ A J Day Ways of Relating

Science and faith httpwwwiscastorgaufilesajd05bpdf του ιδίου Science and Spirituality Approaches in a

Post Modern World mdash Notes on Science and Christian Belief Ridley College Melbourne 2001 R H Bube Putting It

All Together Seven Patterns for Relating Science and Christian Faith University Press of America Lanham

Maryland 1995 J Church amp R M Pallotti Models for Understanding the Emerging Relationship Between

Religion and Science httpdeaconbobstjosephbristolorgpeacemakingreligion_sciencehtml 1997 2007 D

R Alexander Models for Relating Science and Religion

httpllwwwstedmundscamacukfaradaylresources

Faraday20PapersFaraday20Paper20320Alexander_ENpdf J D Carter amp B Narramore The Integration

of Psychology and Theology Grand Rapids Ml Academie Books A division of Zondervan Publishing House 1979 3 J Worrall Science Discredits Religion in M L Peterson amp R J Van Arragofi (Eds) Contemporary

Debates in Philosophy of Religion Blackwell (2004) p 60 4 Βλ E Mach Popular wissenschaftliche Vorlesungen Leipzig 19033 S 281 M Martin The Scientist as

Shaman Harpers Magazine (March 1972) pp 54-61 P C W Davies God and the New Physics σ 33 P

Rossi Η θρησκεία της επιστήμης 11112007 httpwwwpsychegrmodepistheolhtm Ο laquoθεόςraquo της

Επιστήμης είναι η αντίληψη που έχουμε διαμορφώσει από την Επιστήμη γι αυτόν Ο C Sagan (The Demon

Haunted World Ballan- tine Books 1996 σ 29) μάλιστα βλέπει την ίδια την Επιστήμη όχι απλώς σε αρμονία με

την πνευματικότητα αλλ ως μία βαθειά πηγή πνευματικότητας Πρόκειται για παγανιστική θεοποίηση της

Φύσης και των επιτευγμάτων τού ανθρώπινου νου 5Βλ ΒThompsonThe Mythology of Science Spontaneous Generation

httpwwwapologeticspressorgrrreprintsMythology-of-Sciencepdf


~ 3 ~

Boyle dagger1627-1691) που εξύψωσε αληθινά την πειραματική Φυσική6 απέδιδε στον

θεό δυνάμεις που άλλοι απέδιδαν στη Φύση Οι υποστηρικτές αυτού του μοντέλου

συνήθως δεν έχουν εμβαθύνει ουσιαστικά στις αλήθειες της άλλης πλευράς ούτε

είναι εξοπλισμένοι με μία διευρυμένη επιστημολογική προοπτική Η βιαστική και

πρόχειρη απόρριψη της κοσμοθεωρητικής ετερότητας προδίδει τάσεις αυταρχισμού

και μισαλλοδοξίας Η υπεροπτική αυτή εξουσιαστική στάση δεν είναι καρπός

πνευματικής εγρήγορσης ή επιστημονικής κατάρτισης αλλ ημιμάθειας και

εγωκεντρισμού Πίσω από τον αυταρχισμό (επιστημονικό ή θρησκευτικό) κρύβεται η

ανάγκη για απόκτηση δύναμης7

Β) Το (αλληλο)συμπληρωματικό8middot η ενύπαρξη τού Υπερβατικού στον κόσμο

(immanence)9 έχει να κάνει με τον τρόπο που Θείο και ύλη αυτο-αναφέρονται

αλληλο-συνδέονται και αλληλο-ενώνονται αδιαίρετα σε μία δημιουργική και

διαφορετική πραγματικότητα Ο καθηγητής της Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του

Cambridge David MacKay (1922-) έχει τονίσει πόσο σημαντικό είναι να

αποφεύγουμε τη σύγχυση επιπέδων όταν λχ εξετάζουμε τις νευρωνικές (βλ

εγκεφαλικά κύτταρα) ή τις ψυχικές (βλ νοητικές και πνευματικές) δραστηριότητες10

Στη γλώσσα των υπολογιστών τα δύο αυτά επίπεδα μοιάζουν με τον αιτιακό υλικο-

μηχανικό εξοπλισμό (hardware) και τον λογισμικόπληροφοριακό εξοπλισμό

(software) αντίστοιχα ανάμεσα στους οποίους δεν υπάρχει καμία ασυμβατότητα

αλλά μία συνέλιξη11 Όταν για παράδειγμα ένας ασθενής έχει συνείδηση ενός πόνου

του δεν ισχυρίζεται ότι πονά ο εγκέφαλός του που τον πληροφορεί για την ύπαρξη

αυτού τού πόνουmiddot δεν είναι το σώμα μου που έχει πόνο στο κεφάλι μου αλλ εγώ (ως

όλη ύπαρξη) έχω πονοκέφαλο laquoΚαθάπερ γάρ το σώμα εν εστίν και μέλη πολλά έχει πάντα

δε τα μέλη του σώματος πολλά όντα εν εστιν σώμα και γάρ το σώμα ουκ εστιν εν μέλος αλλά

πολλά εάν είπη ο πους Ότι ουκ ειμί χείρ ουκ ειμί εκ του σώματος ου παρά τούτο ουκ έστιν εκ

του σώματος και εάν είπη το ους Ότι ουκ ειμί οφθαλμός ουκ ειμί εκ του σώματος ου παρά

τούτο ουκ έστιν εκ του σώματος ει όλον το σώμα οφθαλμός που η ακοή ει όλον ακοή που η

όσφρησις ει δε ην τα πάντα εν μέλος που το σώμα νυν δε πολλά μεν μέλη εν δε σώμα ου

6 C C Gillispie on π σ 99 7Ν Καυκιού laquoΕπιστήμη και Θεολογίαraquo 111107 httpwwwpsychegrmodepistheolhtm 8 Πρβλ Dalai Lama The Universe in a Single Atom The Convergence of Science and Spirituality

Broadway 2005 Ph Clayton amp J Schaal (Eds) Practicing Science Living Faith Interviews with Twelve

Leading Scientists Columbia University Press 2007 S Brouwer Who Made the Moon A Father Explores

How Faith and Science Agree Thomas Nelson 2008 9 Βλ A Peacocke Science and Theology today A critical realist perspective Religion and

Intellectual Life 5 (1988) 45-58 10 D M MacKay The Clockwork Image Inter-Varsity 1974 κεφ 9 R Sapolsky A gene for

nothing Discover 1810 (1997) 43 The brain chemicals and genes relevant to anxiety dont make you

anxious 11 P C W Davies God and the New Physics o 158173


~ 4 ~

δύναται δε ο οφθαλμός ειπείν τη χειρί Χρείαν σου ουκ έχω ή πάλιν η κεφαλή τοις ποσίν

Χρείαν υμών ουκ έχω ο θεός σννεκέρασεν το σώμα ίνα μη η σχίσμα εν τω σώματιraquo12 Την

άποψη αυτή ανέπτυξε τα τελευταία χρόνια ο Άγγλος φιλόσοφος Alfred North

Whitehead (1861-1948) με την laquoοργανισμικήraquo λεγάμενη θεωρία του όπου τονίζεται

η ιδιάζουσα σχέση τού οργανισμού προς το όλο laquoτο ζων όργανο ενός οργανισμού είναι

το ζων σώμα ενός όλονraquo13 Η σύγχρονη μάλιστα κβαντική θεωρία ευνοεί την

οργανισμική Φιλοσοφία laquoείναι καθαρή ανοησία να λέμε ότι το ανθρώπινο ον δεν είναι παρά

ένα συνάθροισμα κυττάρων που το καθένα δεν είναι παρά μέρη τού DNA και άλλες ενώσεις

που κι αυτές με τη σειρά τους δεν είναι παρά αλυσίδες ατόμωνraquo14 Σύμφωνα με τον

διάσημο Αμερικανό καθηγητή της Εξελικτικής Ψυχολογίας Jerome Kagan (1929-)

δεν είναι δυνατόν μία συναισθηματική κατάσταση της στιγμής να laquoμεταφρασθείraquo

στη γλώσσα της Βιολογίας15 laquoΈνα γονίδιο μία διάταση τον DNA δεν παράγει μια

συμπεριφορά ένα συναίσθημα ή ακόμα μια φευγαλέα σκέψηmiddot αυτό απλά παράγει μια

πρωτεΐνηraquo16 laquoΔεν είμαιraquo δηλώνει ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Thomas Reid (1710-1796)

laquoη σκέψη δεν είμαι η δράση δεν είμαι το αίσθημαmiddot είμαι κάτι που σκέφτεται και ενεργεί και

πάσχειraquo17 Οι φυσικοί έχουν προ πολλού εγκαταλείψει την καθαρά αναλυτική μέθοδο

για την ερμηνεία του φυσικού κόσμου η Ζωή κατά κάποιο τρόπο εμπλέκεται στο

όλο σύστημα που περιλαμβάνει αναμφισβήτητα και άβια μέρη18 Όπως

(αλληλο)συμπληρωματική λοιπόν (πρέπει να) είναι η σχέση σωματιδίου και

κβαντικού κύματος υλο-ενέργειας και πνεύματος σώματος και ψυχής εγκεφάλου

και νου έτσι (αλληλο)συμπληρωματικές θα πρέπει να είναι Επιστήμη και θρησκεία

(W James D Alexander J Polkinghome Μ Planck H Brown κά) Σύμφωνα με

αυτό το μοντέλο η φυσική και αντικειμενική διάσταση των φαινομένων είναι

συμπληρωματική και παράλληλη με την πνευματική τους διάσταση Η Επιστήμη και

η θρησκεία περιγράφουν με διαφορετικούς τρόπους διαφορετικές πτυχές της

πραγματικότητας

Προβάλλουν ανεξάρτητες παράλληλες και συμπληρωματικές γνωσιολογικές προ-

12 Α Κορ 1212-25 13 A Whitehead Adventures of Ideas p 225 14 P C W Davies God and the New Physics σ 124 15 A Novotney Questionnaire Monitor on Psychology 3911 (2008) 26-27 Theres even a small

group of neuroscientists who believe that once we know whats happening in the brain we will be able to

explain all psychological phenomena in the language of biologyA particular brain state can lead to different

psychological states in different people acting in distinct situations 16 R Sapolsky A gene for nothing Discover 1810 (1997) 42 17 T Reid Essays on the Intellectual Powers of Man MIT Press 1969 Μέρος III κεφ 4 Πρβλ Μ

Lockwood Mind Brain and the Quantum Blackwell 1989 18 P C W Davies God and the New Physics a 124-125


~ 5 ~

σεγγίσεις οι οποίες δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η διερεύνηση της φυσικής και

αντικειμενικής διάστασης είναι ανεξάρτητη ως προς τις προϋποθέσεις τη μέθοδο

και την αξιολόγηση εγκυρότητας από την κατανόηση και τη νοηματοδότηση της

πνευματικής διάστασης Η Επιστήμη μπορεί μόνο να εξακριβώσει αυτό που είναι

αλλ όχι αυτό που θα έπρεπε να είναι και πέρα από τη δικαιοδοσία της οι

αξιολογικές κρίσεις19 κάθε είδους εξακολουθούν να είναι αναγκαίες Η θρησκεία από

την άλλη πλευρά έχει να κάνει με τις αξιολογήσεις της ανθρώπινης σκέψης και

πράξης αλλά δεν μπορεί εύλογα να μιλήσει για γεγονότα και για σχέσεις ανάμεσα

σε γεγονότα Η Επιστήμη και η Θεολογία έχουν αναπτύξει δύο διαφορετικούς

εννοιολογικούς και νοηματικούς κώδικες δύο διαφορετικές γλώσσες κατανόησης

και ερμηνείας της πραγματικότητας Κάθε γλώσσα υπηρετεί διαφορετικούς

σκοπούς20 Η θρησκευτική γλώσσα υποδεικνύει έναν τρόπο ζωής προκαλεί μια

σειρά διαθέσεων και ενθαρρύνει την υπακοή σε συγκεκριμένες ηθικές αρχές Η

γλώσσα αυτή αναδύεται από τη λατρευτική ζωή της κοινότητας21 Η θρησκεία

νοηματοδοτεί πνευματικώς τα φαινόμενα φορτίζει δηλ τη φυσική πραγματικότητα

με πνευματικά νοήματα Τα όντα και τα γεγονότα ανάγονται σε σημεία που

σηματοδοτούν και αποκαλύπτουν τον Λόγο του Θεού22 Ο φυσικός και θεολόγος

Robert Russell (1946-) διευθυντής του Κέντρου για τη θεολογία και τις Φυσικές

Επιστήμες παρατηρεί ότι Φυσική και Θεολογία έχουν η μια την ανάγκη της άλλης23

Και αυτό γιατί η Επιστήμη δημιουργεί ερωτήματα τα οποία είναι ευρύτερα από

αυτά που η ίδια μπορεί να απαντήσει Τέτοια ερωτήματα για παράδειγμα είναι

φιλοσοφικής ή ηθικής φύσης laquoΓιατί υπάρχει το σύμπαν γενικάraquo laquoΓιατί συναντούμε

μαθηματική τάξη στον κόσμο γύρω μαςraquo laquoΠοιο είναι το νόημα της ίδιας της Επιστήμηςraquo

Με άλλα λόγια η Φυσική υποταγμένη στα Μαθηματικά αφήνει ανερώτητο το ερώ-

τημα για το ίδιο της το νόημα24 Πράγματι οι πολιτισμικές και θρησκευτικές

πεποιθήσεις παίζουν έναν επιλεκτικό ρόλο στην Επιστήμη Ορισμένες θρησκευτικές

πεποιθήσεις συντείνουν mdashείτε ως κίνητρο είτε ως αποτέλεσμαmdash στην επιστημονική

19 Βλ Π Α Γέμπτου laquoΗ προβληματική των αξιολογικών κρίσεων στις κοινωνικές επιστήμεςraquo

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 4 (1974) 122 εξ Από την Επιστημολογία οι αξιολογικές κρίσεις διακρίνονται σε οντολογικές

τελολογικές ιδεολογικο-πολιτικές και ηθικέςmiddot για περισσότερα βλ Ν Δ Γεωργόπούλου Μελετήματα Ηθικής

Αθήνα 1995 σ 166 εξ 20 Μ A Jeeves Psychology and Chnstianity The view both ways Downers Grove IL InterVarsity Press

1977 pp 65-66 21 Ι Barbour When Science Meets Religion San Francisco Harper San Francisco 2000 p 20 22 Ν Καυκιού laquoΕπιστήμη και Θεολογίαraquo 111107 httpwwwpsychegrmodepistheolhtm 23 R J Russell Completing the Bridge The New CTNS Logo Theology and Science 11 (2003) 1-3 21

(2004) 2-3 61 (2008) 9-11 Βλ D OLeary Faith amp Science Why Science Needs Faith in the Twenty-First Century J

Gordon Shillingford 2001 24 Σ Δ Κυριαζόπουλου Η παρουσία της Φυσικής Επιστήμης σ 293


~ 6 ~

δραστηριότητα και πρόοδο (A Whitehead R Κ Merton R Boyle κά)25 Οι

πουριτανικές (θρησκευτικές) αξίες (όπως η ευσυνειδησία και η αφοσίωση σε ένα

έργο) για παράδειγμα απέβησαν ωφέλιμες για την αγγλική Επιστήμη κατά τον 17deg

αιώνα Αντίστροφα μελετώντας κανείς την Επιστήμη μπορεί mdashαν είναι

θεοκεντρικά προσανατολισμένοςmdash να μάθει πολλά για τον Θεό Ο θεολόγος

λοιπόν πρέπει να είναι ενημερωμένος σχετικά με τις θετικές επιστήμες προκειμένου

να κατανοήσει mdashσε πλάτος και βάθοςmdash τη γλώσσα της Αγίας Γραφής

Γ) Το διαλογικό (ή διαδραστικό) μοντέλο υποστηρίζει ότι Επιστήμη και

θρησκεία μολονότι αποτελούν χωριστά πεδία εντούτοις απευθύνονται παράλληλα

στην ίδια πραγματικότητα την οποία όμως η κάθε μία προσεγγίζει από διαφορετική

οπτική γωνία χωρίς αλληλεπιδράσεις (βλ Com-partmentalism) Κατά την

καθηγήτρια της Ποιμαντικής στο θεολογικό Σεμινάριο του Princeton Deborah van

Deusen Hunsinger26 το διαλογικό μοντέλο μεταξύ θρησκείας και Επιστήμης

βασίζεται στο χριστολογικό δόγμα της Συνόδου της Χαλκηδόνας το οποίο ως

κανονιστική Αρχή κρατεί αφενός την ενότητα και αφετέρου τη διάκριση

ταυτόχρονα χωρίς έτσι ούτε η θρησκεία να laquoφυσικοποιείταιraquo ούτε η Επιστήμη να

laquoθρησκειοποιείταιraquo Το αυτό μοντέλο διακρίνει βασικά μεταξύ μονισμού ή ολισμού

και έμμονου δυϊσμού (ή ολιστικού δυϊσμού) Ο απλός γνωστός δυϊσμός (ή

διαχωρισμός) που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το Θείο και η ύλη

διακρίνονται οξέως τοποθετεί την Επιστήμη και τη Θεολογία στις Καρτεσιανές

δυϊστικές κατηγορίες που μεταξύ τους δεν αλληλεπιδρούν Ο συνδυασμός τού

έμμονου (immanence) με τον δυϊσμό (βλ έμμονο δυϊσμό) υπογραμμίζει πως ο

διάλογος μεταξύ θρησκείας και Επιστήμης εντάσσεται σε ένα νέο επιστημονικό

παράδειγμα (paradigm) mdashαποτελούμενο από ομοιότητες και διαφορέςmdash κατανόησης

της Επιστήμης της ανθρώπινης συνείδησης και της θρησκείας όπως υποστηρίζει ο

Philip Clayton καθηγητής της Θρησκείας και της Φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια

Claremont και Ingraham27middot ένα παράδειγμα που βρίσκεται μεταξύ απολυταρχίας και

σχετικισμού επιμένοντας ότι ο κόσμος είναι και λογικά νοήμων αλλά και εγγενώς

ενδεχόμενος28 Συνεπώς ο έμμονος δυϊσμός είναι μια πρόταση λειτουργική

δυναμική και πολυδιάστατη (δηλ πλουραλιστική ιστορική αφηγηματική και

25 Βλ Π Μπρατσιώτη Χριστιανισμός και Πολιτισμός σ 20-25 Ε Θεοδώρου Ιστορία του

χριστιανικού πολιτισμού σ 160 εξ 186 εξ 261265 εξ 26 D Van Deusen Hunsinger Theology and pastoral counseling A new interdisciplinary approach

Grand Rapids Eerdmans 1995 pp 62-66 27 Ph Clayton Mind and Emergence From Quantum to Consciousness New York and Oxford UK

Oxford Univ Press Deacon Terrence 2000 28 Ph Clayton Explanation from Physics to Theology an Essay in Rationality and Religion Yale University

Press 1989 R H Bube όπ π p 84


~ 7 ~

αναπτυξιακή) και όχι μηχανιστική γραμμική και μονοσήμαντη Η κοσμολογία του

έμμονου δυϊσμού υποστηρίζει ότι η Επιστήμη και η Θεολογία καθόσον και οι δύο

εξετάζουν την ίδια πραγματικότητα σε ένα επίπεδο θα πρέπει να εναρμονίζονται29

Ενώ η πραγματικότητα υπάρχει αυτή δεν μπορεί ποτέ να γνωσθεί πλήρως επειδή οι

άνθρωποι ενσωματώνονται στην ίδια αυτή πραγματικότητα περιοριζόμενοι από τις

αισθήσεις τους Η ίδια αυτή κοσμολογία μπορεί ακόμη να βοηθήσει στη διευκρίνιση

και την ανάπτυξη του σεβασμού των δυνατοτήτων και των περιορισμών τόσο της

Επιστήμης όσο και της Θεολογίας30 Ο ολιστικός δυϊσμός αυτός εκφράζεται

πολυδιάστατα και μπορεί να περιγραφεί με τη χρήση μεταφορικών εκφράσεων Αν

θεωρηθεί η Επιστήμη ως έκφραση του υλικού κόσμου και η θρησκεία ως έκφραση

του συμβολικού κόσμου ο έμμονος δυϊσμός θα μπορούσε να κατανοηθεί ως μία πα-

γκόσμια άποψη που επιτρέπει τη δυνατότητα για έναν σταθερό διάλογο μεταξύ

θρησκείας και Επιστήμης διατηρώντας η κάθε μια την ιδιαιτερότητά της31 Το

μοντέλο τού διαλόγου θρησκείας και Επιστήμης αναγνωρίζει μέσω της Φιλοσοφίας

(Επιστημολογίας και Ηθικής) θρησκευτικές διαστάσεις της Επιστήμης και

επιστημονικές διαστάσεις της θρησκείας (βλ διαδραστική ή διαλογική επιστημολογία)

Και οι δύο πλευρές αναζητούν αναγνωρίζουν εκτιμούν και αποδέχονται τα

ψήγματα αλήθειας που περιέχει η άλλη άποψη Σέβονται και αποδέχονται την

αλήθεια ακόμη και αν αυτή ανήκει laquoστο άλλο στρατόπεδοraquo και προχωρούν στην

καλλιέργεια ισότιμου διαλόγου ιδίως σε θέματα οριακών ερωτήσεων και

γνωσιολογικών προϋποθέσεων καθώς και ηθικών αρχών χωρίς να θίγεται η

αυτονομία και η ακεραιότητα του κάθε χώρου32 Μαζί Επιστήμη και θρησκεία

διατυπώνουν νέα σχήματα τα οποία απορρέουν από τη σχέση μεταξύ

υποκειμενικότητας και αντικειμενικότητας ενός συνεχώς μεταβαλλόμενου κόσμου33

Έννοιες και αντιλήψεις της θρησκευτικής Παράδοσης μπορούν να συσχετισθούν με

έννοιες και θεωρίες της Επιστήμης χωρίς να επιδιώκεται η εξομοίωση ή να

παραλείπεται η υπογράμμιση της διαφορετικότητας Σε αρκετές περιπτώσεις

διαπιστώνουμε κοινότητα και αντιστοιχία εννοιών και μεθόδων laquoυπάρχουν επίσης

σημαντικές παραλληλίες στις μεθόδους των δύο πεδίων μεταξύ των οποίων

συμπεριλαμβάνεται η χρήση των κριτηρίων συνέπειας και συμφωνίας με τα δεδομένα της

εμπειρίαςraquo34

29 R Η Bube όπ π 30 R Η Bube όπ π ρ 168 31 R Η Bube ReasonFaith PSCF 42 (December 1990) 253 32 Πρβλ T Peters (Ed) Science and Theology The New Consonance Oxford Westview Press 1998 33 R H Bube Putting It All Together Seven Patterns for Relating Science and the Christian Faith Univ Pr of

Amer 1995 p 172 34 Ι Barbour When Science Meets Religion San Francisco Harper San Francisco 2000 p 27


~ 8 ~

Δ) Το συζευκτικό mdash συνθετικό mdash συναρμοστικό (ενοποιητικό ή άλληλο-

συγχωνευτικό)35 Όπως ενιαίος είναι ο άνθρωπος αλλά για μεθοδολογικούς λόγους

διακρίνουμε διάφορες ιατρικές ειδικότητες έτσι συμβαίνει και στο όλο επιστητό36

Το laquoσύμπανraquo των σκέψεων μας μολονότι δεν ενοικεί στον εγκέφαλο ούτε σε κάποιο

άλλο μέρος του σώματος ούτε κάπου στον χώρο δεν είναι απομονωμένο από το

γύρω μας φυσικό σύμπαν αλλά συνδέεται μαζί του στενά Σε σύγχρονη διατύπωση

θα λέγαμε ότι ο νους είναι ολιστικός37 Όπου μεταξύ των δύο μεγεθών (θρησκείας

και Επιστήμης) παραμένουν ασύμβατες οι διαφορές επιχειρείται μέσω της

καλλιέργειας της διανοητικής και πνευματικής μετριοφροσύνης ο αμοιβαίος

σεβασμός ως δυνατότητα επινοήσιμων διευθετήσεων για μια διακριτική σύγκλιση38

Σύμφωνα με τον ψυχολόγο και πρόεδρο του συνδέσμου για το προσωπικό νόημα

Paul Τ Ρ Wong η προσπάθεια συνάρμοσης (integration) της Επιστήμης με τη

Θεολογία αποτελεί ένα μόνο μέρος μιας ευρύτερης εσωτερικής τάσης του ανθρώπου

για την άρση των αντιθέσεων laquoΗ integration είναι περισσότερο μια διαδικασία παρά μια

κατάσταση [] είναι η προσπάθεια συμφιλίωσης αντιθετικών απόψεων και αντιφατικών

πεποιθήσεων Είναι η προσπάθεια δημιουργίας νοήματος και εξεύρεσης λογικής συνάφειας στη

μέση του χάους ανακάλυψης νοήματος και συνέχειας απέναντι στη συνεχή αλλαγή Η

συνύφανση είναι μια συνεχής εξισορροπητική πράξηείναι περισσότερο από μια διανοητική

άσκηση διότι εμπλέκει ολόκληρο το πρόσωποmdashγνωσιακά συγκινησιακά πνευματικάmdash αλλά

και ως προς τα κίνητρα και τις διαπροσωπικές σχέσεις Η συνύφανση είναι ουσιαστική για την

προσωπική ανάπτυξη διότι η απουσία της σημαίνει σύγχυση έλλειψη στόχων τελμάτωση και

αποδιάρθρωσηraquo39 Η αλληλο-συσχέτιση και η συνύφανση της ετερότητας χαρακτηρίζει

τη λειτουργία όλων των διαστάσεων και των επιπέδων της πραγματικότητας

σήμερα Τίποτε δεν υφίσταται σε κατάσταση στατικής απομόνωσης Ακόμη και τα

υποατομικά συστατικά του υλικού κόσμου δεν αναγνωρίζονται τόσο ως

μεμονωμένες οντότητες όσο ως δυναμικές αλληλε- ξαρτώμενες ενεργειακές σχέσεις

laquoΗ κίνηση του ελάχιστου ατόμου επηρεάζεται από το πιο μακρυνό αστέριraquo40 Η ανάδυση στο

επίπεδο της ύπαρξης συντελείται μέσα από δυναμικές σχέσεις αλληλεξάρτησης41

Από την άλλη μεριά ο Χριστιανός δεν θα μπορούσε να απομονώσει την πίστη του

35 Πρβλ F A Freer Religion and science harmonized in conditionalism (The faith library) The Faith Press

1897 A Tang Science and theology an integrative approach Biola University 1997 K Wilber The Marriage of Sense

and Soul Integrating Science and Religion Random House NY 1998 repr 1999 Th J Schoenbaum Keeping the Faith

Religious Belief in an Age of Science McFarland 2007 36 BA A Whitehead Adventures of Ideas p 225 37 P C W Davies God and the New Physics a 138148157167 38 R H Bube όπ n 39 P T P Wong Meaning of life and meaning of death in successful aging7

(Ed) Death attitudes and the older adult pp 23-35 BrunnerMazel Publishers 1999 40 L De Broglie Continu et discontinu en Physique modeme Paris 1941 p 59

41 Ν Καυκιού laquoΕπιστήμη και Θεολογίαraquo 111107 httpwwwpsychegrmodepistheolhtm


~ 9 ~

από τις υπόλοιπες πτυχές της προσωπικής και κοινωνικής του ζωής η πνευματική

ψυχολογική γνωσιακή διαπροσωπική κοινωνική οικονομική και επαγγελματική

διάσταση της ζωής του βρίσκεται σε μία συνεχή και αναγκαία σχέση

αλληλεπίδρασης επιδιώκοντας όλο και πιο λειτουργικές μορφές συνθετικής

ισορροπίας Ο θρησκευόμενος επιστήμονας που δεν κατορθώνει να εναρμονίσει τις

θεολογικές αρχές της Πίστης του με τις θεωρητικές αρχές της Επιστήμης του

ταλανίζεται συνειδητά ή ασυνείδητα από έναν εσωτερικό διχασμό Ο κοινωνικός

ψυχολόγος Leon Festinger (1919-1989)42 έδειξε με πειραματική μέθοδο ότι η

συνύπαρξη αντιφατικών απόψεων και πεποιθήσεων συνοδεύεται από ψυχική

σύγχυση ανισορροπία και σύγκρουση Η θεμελιώδης ανάγκη λοιπόν εναρμόνισης

και υπέρβασης της ετερότητας επιβάλλει την αναζήτηση ισορροπίας ανάμεσα στις

πτυχές της πνευματικής ζωής και την επιστημονική θεωρία και πράξη με την

δημιουργία γόνιμων μοντέλων εναρμόνισης της θεολογικής με την επιστημονική

κοσμο-αντίληψη Σύμφωνα με τα πιο πάνω το μοντέλο αυτό δέχεται ότι θρησκεία

και Επιστήμη αντλούν από την ίδια αδιαίρετη πραγματικότητα ως πηγή γνώσης Η

πνευματικότητα και η αντικειμενικότητα αποτελούν δύο διαφορετικές εκφράσεις

της ίδιας πραγματικότητας Ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα δεν υπάρχει

διαφορά είδους αλλά μόνο διαφορά βαθμού Χαρισμάτων Όλα τα πλάσματα του

Θεού διαθέτουν κάποια μορφή συνειδητότητας και έχουν αυτοτελή αξία Η Φύση

δεν ταυτίζεται με τη θεότηταmiddot είναι μόνο μία όψη laquoέκφρασηraquo της θεότητας Μεταξύ

τους όμως λειτουργεί μία ώσμωση Συνεπώς μεταξύ θρησκείας και Επιστήμης

υφίσταται μία αμοιβαία πρόσληψη και ένας αλληλοδανεισμός43 Αποτέλεσμα αυτής

της αλληλεπίδρασης είναι η προσαρμογή των αισθητικών δεδομένων στις νοητικές

αντιληπτικές ερμηνευτικές δομές αλλά και η προσαρμογή των αντιληπτικών

νοητικών δομών στα αντιληπτικά δεδομένα Ο Θεός αν και υπερβατικός είναι

πάντοτε ενεργητικός ως προς την υλική δημιουργία βαστάζει και νοηματοδοτεί τα

σύμπαντα ως παντο-κράτωρ πανταχού παρών και τα πάντα πληρών Αλληλεπιδρά

αδιάλειπτα με όλα τα όντα και όλα τα γεγονότα Είναι συμμέτοχος σε όλες τις

διεργασίες (processes) laquoκάθε νέο γεγονός είναι μαζί το προϊόν του παρελθόντος της

οντότητας της ενέργειάς της και της ενέργειας του Θεούraquo44 Προσφέρει απεριόριστες

δυνατότητες δημιουργικής ελευθερίας και συμβάλλει ουσιαστικά στην πραγμάτωση

υψηλών στόχων και νοήματος Με μία όμως τέτοια τοποθέτηση κτιστό και

Άκτιστο στην ουσία δεν διακρίνονται αλλ υιοθετείται ένα ολιστικό συγκρητιστικό

μοντέλο της πραγματικότητας που προσιδιάζει περισσότερο στα ανατολικά

42 L Festinger A theory of cognitive dissonance Evanston IL Row Peterson 1957 43Βλ K Sharpe amp R Bryant Camellias and Happiness An Integration of Science and Religion

Quodlibet Journal 41 (Winter 2002) httpwwwquodlibetnetsharpe-scienceshtml 44 Ι Barbour When Science Meets Religion p 35


~ 10 ~

θρησκεύματα τα μονιστικά φιλοσοφικά συστήματα και τον Πανενθεϊσμό Το

μοντέλο αυτό γυρνώντας μας αιώνες πίσω όπου Φιλοσοφία Θεολογία και

Επιστήμη λειτουργούσαν αδιαίρετα και ενιαία επιδιώκει τη διαμόρφωση μιας

ενιαίας συγκροτημένης και ολοκληρωμένης κοσμοθεωρητικής προσέγγισης

απέναντι στον Θεό τον κόσμο και τον άνθρωπο Μάλιστα μία ακραία (αιρετική)

εκδοχή τού μοντέλου αυτού φθάνει μέχρι την πλήρη ταύτιση Επιστήμης και

θρησκείας (Η Drummond) πιστεύοντας στην υιοθέτηση εκ μέρους της Εκκλησίας

κάθε νέας επιστημονικής θεωρίας (ή και αυτού του ιδεώδους της προόδου) με κόστος

βέβαια την εντύπωση της αναξιοπιστίας σε περίπτωση που η επιστημονική αυτή

Γενική Θεωρία mdashμετά από κάποιο χρονικό διάστημαmdash τελικά διαψευσθεί

Ε) Το διαχωριστικό (πρβλ Ε Παπανούτσο45) Κάθε ένα από τα δύο μέρη

(Επιστήμη και θρησκεία) διατηρεί την αυτοτέλειά του χωρίς επιδιώξεις αλληλο-

διείσδυσης ούτε αλληλο-επικάλυψης ούτε αλληλοσύγκρουσης46 Για παράδειγμα η

Επιστήμη εξετάζει το πώς τού φυσικού κόσμου ενώ η Θεολογία παρέχει τα θεμέλια

της Ηθικής και της γνώσης για τη σχέση Θεού ανθρώπου και ανθρώπων μεταξύ

τους Στο βιβλίο του ltRocks (1999) ο διαπρεπής Αμερικανός παλαιοντολόγος και

ιστορικός της Επιστήμης Stephen Jay Gould (1941-2002) αναφέρεται στη λεγάμενη

ltΑρχή της αλληλοεπικάλυψηςgt(NOMA= Nonoverlapping Magisteria) των δύο

περιοχών θρησκείας και Επιστήμης To magisterium της Επιστήμης περιλαμβάνει

κατά τον Gould την εμπειρική σφαίρα δηλ το από τι αποτελείται ο κόσμος (βλ

fact) και γιατί λειτουργεί κατ αυτόν τον τρόπο (βλ θεωρία) To magisterium της

θρησκείας εκτείνεται πέρα από τον κόσμο της εμπειρίας σε θέματα του νοήματος

και της (ηθικής) αξίας της ζωής47 Το μοντέλο αυτό το οποίο βασίζεται στο

πρόγραμμα του laquoπαθητικούraquo Εμπειρισμού τού Hume για τη διάσπαση του κόσμου

σε δύο ξεχωριστές περιοχές (εμπειρικές επιστήμες που έχουν ως αντικείμενο τη Φύση

και θεωρητικές επιστήμες που ερευνούν την ανθρώπινη συνείδηση)48 μοιάζει

mutatis mutandis με τη θεωρία της laquoδιπλής αλήθειαςraquo δηλ ότι η θρησκεία

αναφέρεται σε πράγματα υπερφυσικά (τον Θεό) ενώ η Επιστήμη σε φυσικά (το

επιστητό) και συνεπώς δεν τίθεται θέμα σύγκρουσης μεταξύ τους αφού κάτι τέτοιο

θα ήταν μια διαπάλη μεταξύ λέοντος και ιχθύος Ωστόσο ενώ παλαιότερα mdashμε βάση

τον ίδιο τρόπο σκέψης αυτού του μοντέλουmdash η θρησκεία λεγόταν ότι ασχολείται με

γεγονότα (όπως ο Μ Heidegger κατατάσσει τη Θεολογία στις Θετικές επιστήμες) και

45 ΒΛ X Τερέζη Φιλοσοφική Ανθρωπολογία στο Βυζάντιο Αθήνα 1993 σ 17 εξ

46 R Η Bube Putting It All Together Seven Patterns for Relating Science and the Christian Faith Univ Pr of

Amer 1995 p 169 47 S J Gould Rocks of Ages New York Ballantine (1999) p 88

48 Λ K Μπαρτζελιώτη Φιλοσοφία και επιστημονική έρευνα Αθήνα 19892 σ 36 Πρβλ D Hume A

Treatise of Human Nature εκδ A D Lindsay 1911 London 1739


~ 11 ~

η Επιστήμη με τη θεωρία49 τώρα τα πράγματα έχουν τελείως αντιστραφεί Εξάλλου

όπως θα δούμε αναλυτικότερα σε επόμενα Κεφάλαια ιστορικά ποτέ δεν υπήρξε ένας

τέτοιος απόλυτος διαχωρισμός αυτών των δύο μεγεθών δεδομένου ότι τόσο το

ενιαίο της ίδιας της ανθρώπινης ζωής (σύμπλεξη υλικών και πνευματικών

υποθέσεων και αξιών μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία) όσο και αυτό το δισύνθετο

(σώμα και πνεύμα) τού ανθρώπου ευνοούν τη σχέση θρησκείας και Επιστήμης Έτσι

για παράδειγμα ο Άγγλος φυσικός και κοσμολόγος Paul Davies (1946-)50 που δεν

ασπάζεται τις παραδοσιακές θρησκευτικές απόψεις παραδέχεται ότι ο

εκλεπτυσμένος συντονισμός των φυσικών νόμων που περιγράφει τη δομή του

σύμπαντος τον ανάγκασε να μελετήσει τις σχετικές θρησκευτικές ερμηνείες

Όλα πάντως αυτά τα ως άνω μοντέλα εκφράζουν πτυχές της αλήθειας γι

αυτό και δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε απροϋπόθετα κάποιο με Μ απόλυτο τρόπο

Κάθε μοντέλο μπορεί να αποβεί λειτουργικό ανάλογα με την περίπτωση

Σήμερα όχι μόνο δεν δικαιολογείται οποιαδήποτε αντιπαλότητα αλλ

έχουμε ικανούς λόγους από τον χώρο μάλιστα των θετικών επιστημών για ενίσχυση

πολλών θρησκευτικών και θεολογικών διδασκαλιών51 Αναφέρουμε ενδεικτικά

α) την Τελολογία που προσιδιάζει σε έναν laquoΙθύνοντα Νουνraquo και στη Θ

Πρόνοια

β) την εντροπία που ανταποκρίνεται στο δόγμα της Συντέλειας γ) την Αρχή της

Αβεβαιότητας (πρβλ Indeterminism) που συμφωνεί με την ύπαρξη ελευθερίας

βουλήσεως του ανθρώπου

δ) τη φιλοσοφικο-λογική και μαθηματική τριάδα (Πλάτων Πλωτίνος Hegel C Peirce κά) τη βιο-ψυχο-πνευματική και τη θρησκειοψυχοκοινωνική τριάδα

(Θεός Αδάμ Εύα) τη φυσική Αρχή της Komplementaritdt την τριαδική σχέση της

Quantum δυναμικής και το τρίγωνο των συστημάτων Πληροφορικής που

εναρμονίζονται στο δόγμα της Αγίας Τριάδος (πρβλ ltΤριάδα εν Μονάδιraquo)

ε) την αντιΰλη που υποφαίνει το πνευματικό σώμα εσχατολογικά κλπ πιο

κάτω χαρακτηριστικά

Επίσης η σύγχρονη Φυσιολογία και Νευρολογία αποδεικνύουν ολοένα και

περισσότερο την ψυχοσωματική αλληλεπίδραση που εδώ και 20 αιώνες κηρύττει η

χριστιανική Θεολογία

49 Δ Μ Καλοποθάκη laquoΑι αξιώσεις τού Χριστιανισμού κυρούμεναι υπό της Επιστήμηςraquo (ομιλία

στον ΠΑΡΝΑΣΣΟ) εν Αθήναις 1892 50 Ρ Davies The Mind of God The Scientific Basis for a Rational World Simon amp Schuster Reprint 1993

του ιδίου The Goldilocks Enigma Why is the Universe Just Right for Life London Allen Lane 3006 51 Πρβλ Μ Χάλαρη laquoΗ συμμαχία Επιστήμης mdash Θρησκείαςraquo Περισκόπιο A 3062 Απογευματινή της

Κυριακής 5 Σεπτεμβρίου 2004


~ 12 ~

Κατά συνέπεια ένα ολικό μοντέλο εξισορροπητικής συνάρμοσης Επιστήμης

και θρησκείας με ευρύτητα και υψηλή λειτουργικότητα θα πρέπει να διαθέτει τα πιο


1) να αναγνωρίζει και να σέβεται τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της Επιστήμης

και της θρησκείας χωρίς να τα αλλοιώνει και παραμορφώνει

2) να μην επιδιώκει να καλύψει αγεφύρωτα χάσματα ή να παραβλέψει

σημεία επαφής και δυνατότητες συναρμογής

3) να αναγνωρίζει και να προβάλλει όσο το δυνατόν περισσότερα σημεία

επαφής (ως προς τις αρχές τις έννοιες και τις μεθόδους) και να διασαφηνίζει τα

ποιοτικά χαρακτηριστικά της αλληλεπίδρασης

4) να διερευνά τις δυνατότητες διαμόρφωσης μιας ενιαίας χριστιανικής και

επιστημονικής κοσμοθεωρητικής αντίληψης υπογραμμίζοντας τα θετικά και τα

αρνητικά σημεία τού εγχειρήματος

5) να είναι ελαστικό και ευέλικτο παραμένοντας πάντοτε ανοιχτό σε

αμφισβήτηση και αναθεώρηση των προτάσεών του

6) να αναγνωρίζει και να αποδέχεται την πιθανή εγκυρότητα κάθε συ-

γκεκριμένης πρότασής του χωρίς να διεκδικεί την απόλυτη και γενική ισχύ όλων

των προτάσεών του52

Σπυρίδωνος Κ Τσιτσίγκου ndash Θρησκεία και Επιστήμη - εκδ Tremendum - Κωνσταντίνος Βουτζουλίδης 2010- ISBN

978-960-98282-2-2



~ 2 ~

Στις μέρες μας οι laquoεφαπτόμενοιraquo κύκλοι θρησκείας και Επιστήμης

αναφέρονται κυρίως στις επιστήμες της Φυσικής και της Βιολογίας Στη διεθνή

βιβλιογραφία2 όσον αφορά στις σχέσεις Επιστήμης και Θρησκείας απαντούν πέντε

μοντέλα

Α) Το συγκρουσιακό ή αλληλο-απορριπτικό το οποίο λειτουργεί με μία

αλληλο-αμφισβήτηση και επιθετική αντιπαράθεση ένθεν κακείθεν Η Επιστήμη και η

θρησκεία προσεγγίζουν την ίδια πραγματικότητα ξεκινώντας όμως από

διαφορετικές προϋποθέσεις και χρησιμοποιώντας διαφορετικές μεθόδους Οι

ερμηνείες που προκύπτουν είναι ετερογενείς και αποκλείουν η μια την άλλη

Συνεπώς υπάρχει εγγενής διαμάχη μεταξύ επιστημονικής και θρησκευτικής σκέψης

(J Worrall3 J W Draper A D White La Mettrie R Dawkins κά) Πρόκειται για

μία δογματική (μεταφυσική) αντίληψη που έχει τις ρίζες της σε ιδεολογικές

προκαταλήψεις εκ μέρους φορέων τόσο της Επιστήμης (Επιστημονικός Υλισμός

Εμπειρικός Θετικισμός Επιστημονισμός) όσο και της θρησκείας (Δογματισμός και

εκκλησιαστικός Φονταμενταλισμός) Απολυτοποιείται έτσι είτε η Πίστη (βλ

θεολογικό ολοκληρωτισμό) μεταβαλλόμενη και η ίδια η Επιστήμη σε (κοσμική)

θρησκεία (πρβλ J Ray Ε Haeckel Μ Graf W Stekel S Freud κά)4 είτε η Γνώση

μεταβαλλόμενη και η ίδια η θρησκεία σε παν-επιστήμη (πρβλ Γνωστικισμό)5middot για

παράδειγμα ο Ιρλανδός θεολόγος φυσικός φιλόσοφος φυσικός και χημικός Robert

2 Βλ I G Barbour Religion In An Age Of Science Vol I San Francisco Harper-Collins 1990 του ιδίου

When Science Meets Religion Enemies Strangers or Partners HarperOne 2000 Πρβλ A J Day Ways of Relating

Science and faith httpwwwiscastorgaufilesajd05bpdf του ιδίου Science and Spirituality Approaches in a

Post Modern World mdash Notes on Science and Christian Belief Ridley College Melbourne 2001 R H Bube Putting It

All Together Seven Patterns for Relating Science and Christian Faith University Press of America Lanham

Maryland 1995 J Church amp R M Pallotti Models for Understanding the Emerging Relationship Between

Religion and Science httpdeaconbobstjosephbristolorgpeacemakingreligion_sciencehtml 1997 2007 D

R Alexander Models for Relating Science and Religion

httpllwwwstedmundscamacukfaradaylresources

Faraday20PapersFaraday20Paper20320Alexander_ENpdf J D Carter amp B Narramore The Integration

of Psychology and Theology Grand Rapids Ml Academie Books A division of Zondervan Publishing House 1979 3 J Worrall Science Discredits Religion in M L Peterson amp R J Van Arragofi (Eds) Contemporary

Debates in Philosophy of Religion Blackwell (2004) p 60 4 Βλ E Mach Popular wissenschaftliche Vorlesungen Leipzig 19033 S 281 M Martin The Scientist as

Shaman Harpers Magazine (March 1972) pp 54-61 P C W Davies God and the New Physics σ 33 P

Rossi Η θρησκεία της επιστήμης 11112007 httpwwwpsychegrmodepistheolhtm Ο laquoθεόςraquo της

Επιστήμης είναι η αντίληψη που έχουμε διαμορφώσει από την Επιστήμη γι αυτόν Ο C Sagan (The Demon

Haunted World Ballan- tine Books 1996 σ 29) μάλιστα βλέπει την ίδια την Επιστήμη όχι απλώς σε αρμονία με

την πνευματικότητα αλλ ως μία βαθειά πηγή πνευματικότητας Πρόκειται για παγανιστική θεοποίηση της

Φύσης και των επιτευγμάτων τού ανθρώπινου νου 5Βλ ΒThompsonThe Mythology of Science Spontaneous Generation

httpwwwapologeticspressorgrrreprintsMythology-of-Sciencepdf


~ 3 ~





































~ 4 ~


































~ 5 ~




































~ 6 ~





































~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 3 ~





































~ 4 ~


































~ 5 ~




































~ 6 ~





































~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 4 ~


































~ 5 ~




































~ 6 ~





































~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 5 ~




































~ 6 ~





































~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 6 ~





































~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 7 ~



































~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 8 ~





































~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 9 ~






































~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 10 ~







































~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 11 ~


















Πρόνοια


















~ 12 ~




















978-960-98282-2-2



~ 12 ~




















978-960-98282-2-2


Date post:	17-Nov-2023
Category:	Documents
Upload:	uoa
View:	0 times
Download:	0 times

Σπυρίδωνος Κ. Τσιτσίγκου – Θρησκεία και Επιστήμη

Documents