64
1 Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İkti sat Bölümü TÜRKİYE'DE KAYIT DIŞI EKONOMİNİN DURUM U Büşra GÜRSOY Proje Danışmanı:
1
Ege
Üniversitesi
İktisadi ve İdariBilimler Fakültesi İktisat Bölümü
TÜRKİYE'DE KAYIT DIŞIEKONOMİNİN DURUMU
Büşra GÜRSOY
ProjeDanışmanı:
2
Prof.Dr.ErtuğrulDELİKTAŞ
ProjeAsistanı:
Araş.Gör. GülçinGÜNAL
Nisan2014 İZMİR
3
4
İçindekilerGİRİŞ..........................................................31.KAYIT DIŞI EKONOMİ KAVRAMI,KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ORTAYA ÇIKARANNEDENLER VE ÖNLEMEYE YÖNELİK POLİTİKALAR.......................51.1.Kayıt Dışı Ekonomi Nedir.................................5
1.2.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN NEDENLERİ..........................61.2.1. Mali Nedenler........................................6
1.2.2. Siyasi Nedenler......................................71.2.3. Ekonomik Nedenler....................................8
1.2.4. Sosyal ve Psikolojik Nedenler........................91.3. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖLÇÜLMESİ.........................9
1.3.1.Doğrudan Yöntemler...................................101.3.2. Dolaylı Yöntemler...................................10
1.4.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ETKİLERİ..........................131.4.1.Kayıt Dışı Ekonominin Olumsuz Etkileri...............14
1.4.2.Kayıt Dışı Ekonominin Olumlu Etkileri................141.5.KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ÖNLEMEYE YÖNELİK POLİTİKALAR VE ALINABİLECEK TEDBİRLER......................................15
2.TÜRKİYE'DE 1980'DEN SONRA KAYIT DIŞI EKONOMİNİN DURUMU......16
2.1. 1980-1990 Dönemi.......................................192.2. 1990-2001 Dönemi.......................................22
2.3. 2001 Sonrası...........................................252.4. Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi İçin Uygulanmış Politikalar............................................................27
SONUÇ ve ÖNERİLER.............................................41
KAYNAKÇA......................................................43
5
GİRİŞ
Ekonomide kamu harcamaları finansmanını sağlayan enönemli faktörlerin başında vergiler bulunmaktadır.Vergi
oranlarının arttırılmasıyla kayıt dışı ekonomi denilen
kavramın ortaya çıktığı görülmektedir.Fakat kayıt dışılık
sadece bu sebeple ortaya çıkmaz. Bunun ortaya çıkmasında
birçok faktörler rol oynamaktadır. Ekonomik sebeplerin
yanında sosyal yönden etkiler de karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye başta olmak üzere gelişmekte olan ülkelerde kayıt
dışı ekonomi oranının gittikçe arttığı görülmektedir. Vergi
oranlarının arttırılmasıyla birlikte özelikle küçük ve orta
ölçekli firmaların, vergiden kaçınmak için başvurdukları
bir terimdir. Ülkeler ekonomisine zararı olduğu gibi
yararları da bulunmaktadır. Fakat olumsuz etkileri olumlu
etkilerini yok edebilecek büyüklüktedir.
Kayıt dışı ekonomi ülkelere ekonomik anlamda zarar
verirken toplum ahlakını, ülkenin diğer ülkelere karşı
6
gösterdiği imajını, değerlerini zedelemektedir.Bunun yanı
sıra; ülkelerin milli hasılalarının yanlış ölçülebilmesine,
haksız rekabet ortamı oluşmasına, vergisini ödeyen
bireylerin ödemeyenlerin varlığından haberdar olup devlete
karşı inançlarını ve güvenlerini yitirmelerine de sebep
olmaktadır.
Bu çalışmanın birinci bölümünde; kayıt dışı ekonomi
kavramı, kayıt dışılığı ortaya çıkaran başlıca nedenler
içerisinde ekonomik,siyasi, mali ve psikolojik anlamda
değerlendirilmesi ve son olarak kayıt dışılık nasıl
önlenmelidir ve ne tür politikalarla bunun önüne
geçilebilir bu konular üzerinde durulacaktır.
Çalışmanın ikinci bölümünde kayıt dışı ekonomi yıllar
itibari ile Türkiye'de nasıl bir seyir izlemiş bu konu
üzerinde durulup, Türkiye bazında kayıt dışı ekonominin
ülkeye zararları ve faydaları üzerinde durulup bir sonuca
ulaşılacaktır.
7
1.KAYIT DIŞI EKONOMİ KAVRAMI,KAYIT DIŞI EKONOMİYİ
ORTAYA ÇIKARAN NEDENLER VE ÖNLEMEYE YÖNELİK
POLİTİKALAR
1.1.Kayıt Dışı Ekonomi Nedir
Kayıt dışı ekonomi, kısa bir tanımla anlatmak gerekirseekonomi içerisindeki faaliyetlerin kayda alınmaması
durumudur. Vergi ödememek, vergi kaçırmak için başvurulan
bir yöntemdir. Kayıt dışı ekonomi daha çok üretim üzerinde
olduğu için üretimde eksik çıkmasına neden olmakta ve bu
yüzden devletin bu eksik üretimden gelir sağlayamamasıdır.
Yani bu eksik üretimden vergi alamamasıdır. Eğer devlet en
önemli kamu harcaması finansmanı olan vergiden yoksun
olursa, kamusal hizmetlerin de aynı anda aksaması anlamına
gelmektedir.
Kayıt dışı ekonomi ülkelerin çok ciddi mali
problemleridir. Kayıt dışı ekonomiye, kara para aklama,
vergi kaçırma,uyuşturucu alım ve satımı, silah kaçakçılığı,
yolsuzluk, tefecilik gibi yasal olmayan konular dahil
olmaktadır. Bunun yanı sıra yasal olup kayıt dışı ekonomiye
8
dahil olan,gelir sağlayıp vergilendirilmeyen konular
mevcuttur. Bunlar; evlere gidip çocuk bakıcılığı yapanlar,
hamallar, işportacılar, part-time çalışanlar, inşaat ve
tarım işçileri, mahalle aralarında gezip meyve ve sebze
satıcıları, evlerinde özel ders verenler olarak
sıralanmaktadır. Bunlar da kayıt dışı ekonomi içerisinde
dahil olmaktadır. Gelir sağlar fakat kayda alınamaz ve
vergilendirmeye tabii tutulamaz. Vergi toplamada ciddi
problemler oluşturduğunu görmekteyiz.
Kayıt dışı ekonomi konuyu çalışanların bakış açılarına
göre farklı anlamlara gelmektedir. Bunlar; Enformel
ekonomi, yasa dışı ekonomi, gayri resmi ekonomi, gizli
ekonomi vergisiz ekonomi, gayri resmi ekonomi,illegal
ekonomi diye de adlandırılmaktadır. (wikipedia)
1.2.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN NEDENLERİ
Kayıt dışı ekonominin oluşmasında birden çok sebepbulunmaktadır.Kayıt dışılıkla ülke ekonomilerinin durumları
arasında ilişki bulunmaktadır. Eğer bir ülke istikrarsız
politikalarla yönetiliyorsa, enflasyon artışları
yaşanıyorsa,gelir dağılımı arasındaki farklar ciddi
9
boyutlardaysa, bireyler içinde bulunduğu koşullardan dolayı
hoşnutsuzluk yaşıyorsa bu sayılanlara paralel olarak kayıt
dışı ekonomide o denli büyük olur.
Kayıt dışı ekonominin nedenlerini mali, ekonomik, siyasi
ve sosyal ve psikolojik nedenler olarak alt başlıklarda
incelemek mümkündür.
1.2.1. Mali Nedenler
Kamu harcamalarını gerçekleştirmek amacıyla alınan,devletin en önemli geliri olan vergi ile kayıt dışı ekonomi
arasında doğru orantı bir ilişki vardır. Şöyle ki vergi
oranları arttıkça vergi mükellefleri daha az vergi ödemek
için kayıt dışılığa yöneleceklerdir. Vergi oranları
yükseldikçe de hükümetler bu durumu iyileştirmek amacıyla
muafiyet ve istisnaları arttıracaktır. Fakat bu seferde
vergi adaletsizliği ortaya çıkacaktır. Mükellef daha fazla
vergi ödediği hissine kapılıp vergi kaçırma eyleminde
bulunacak kayıt dışı ekonomi de büyüyecektir.(TECİM,2008)
Vergi yükü de kayıt dışılık olgusunu ortaya çıkaran
bir durumdur.Mükellefler vergi yükü karşısında baskı altına
girip vergi ödememe yolunu seçeceklerdir. Bu yükü
mükelleflerin tarafından az olarak algılatacak en güzel
10
yöntem de vergi indirimleri olacaktır.Vergi indirimleriyle
birlikte kayıt dışı ekonomi boyutlarının azaldığı
görülmketedir.(SUGÖZÜ,2008)
Bir diğer mali sebep ise vergi sisteminde meydana
gelen bazı sıkıntılardır. Bunlar, vergi kanunlarının
yeterince açık,sade ve anlaşılır olmamasıdır. Bu durum
yeterli düzeyde eğitimini tamamlayamamış bireylerin vergi
sistemini anlayamamaları, buna bağlı olarak da vergi
sorumluluklarını yerine getirmemeleri ve vergi gelirinde
azalış olarak sonuçlanacaktır. Bir diğer sebep ve en
önemlisi de vergi denetim ve düzenlemenin zayıf olmasıyla
birlikte ülkelerde kayıt dışılık oranları yükselmektedir.
Vergisini düzenli ödeyen mükellef ödemeyenlerin denetim
eksiliği yüzünden ödemediklerini ve haksızlığa uğradığını
düşünüp kayıt dışılığa yönelmektedir. Denetim düşük olunca
mükellefler gelirlerini daha düşük gösterip vergiye
ödeyeceği miktarı yatırıma daha sonra da tasarrufa
dönüştürme yoluna girerler.
Ülkemizde vergi denetimi de oldukça zayıftır (%2 -%3).
Vergi denetim elemanı eksikliği yaşanmaktadır. Sonuç olarak
kayıt dışı ekonominin mali sebeplerinin en önemlisi
ülkedeki vergi denetimleri, vergi adaleti, vergi basitliği
gelmektedir. Vergi kaçakçılığını önlemek vergi denetimin
sağlıklı bir şekilde olmasına vergi sisteminin basit
olmasına ve mükellefler arasındaki vergi adaletine
11
bağlıdır. Bu şekilde de kayıt dışı oranı küçülebilir.
(TECİM,2008)
1.2.2. Siyasi Nedenler
Kayıt dışı ekonomi sebepleri arasında siyasi nedeninen büyük sorumlusu siyasi liderlerin davranışlarıdır.
Siyasi liderler çıkarlarına göre hareket ettiklerinde
mesela oy almak için bazı kesimleri verginin dışında
tutarak vergi yükünü diğer kesim (oy alamayacağı)
mükelleflere atfedip bu mükelleflerin haksızlığa
uğramalarına sebep olmaktadırlar. Vergi mükellefi de
haksızlık karşısında vergi kaçırma eğilimi içine
gireceklerdir. (KILDİŞ)
Sürekli vergi politikalarında değişikliğe gidilmesiyle
mükellefin güveni zedelenmektedir. Çünkü vergi kanunu
değiştirilmesiyle birlikte vergi yükü bir taraftan alınıp
diğer tarafa yüklenilmiştir. Yine siyasi liderler seçim
zamanlarında gerçekleştirmiş oldukları vergi aflarıyla da
12
kayıt dışı ekonominin boyutunu arttırmaktadırlar.
Mükellefler sık tekrarlanan vergi afları karşısında vergi
ödemek istemeyeceklerdir.(TECİM,2008)
1.2.3. Ekonomik Nedenler
Devletin mali desteği olan vergidir. Devlet vergi
denetimini ciddi şekilde yürütülmesini sağlamalıdır. Çünkü
denetimin bir diğer amacı da ekonomiktir. Eğer devletin
kamu harcamaları için finans kaynağı olarak aldığı vergi
gelirlerinde azalma meydana gelirse devlet bu harcamaları
finanse etmek amacıyla borçlanma yolunu seçecektir.Bu
nedenle ekonomide faiz artışı yaşanacak, tasarruf yatırım
eşitliği bozulacak ve buna bağlı olarak da yatırımlar
düşecektir.
Devlet bu açığı kapatmak için bir de para basma yoluna
başvurabilir. Bu durumda enflasyon artışıyla
sonuçlanacaktır. Enflasyon yükselişi mükellefin reel
gelirinde artış olmasa dahi ( artan oranlı vergi tarifesi
uygulayan ülkeler için geçerli) üst sınıf vergi dilimine
girecek ve gelir kaybı yaşayacak buna bağlı bireyin refah
seviyesi düşecektir. Bu yüzden mükellef gelirini beyanda
13
bulunmayarak vergi kaçırma yoluna başvuracak kayıt dışılık
artacaktır.(IŞIK,ACAR,2003)
Ayrıca kayıt dışılık gelir dağılımı adaletsizliğine
bağlı olarak da artar. Şöyle ki geçim sıkıntısı yaşayan
ailelerde oluşan ikinci bir işte çalışma ya da ev
hanımlarının aile bütçesine katkı sağlamak için kayıt dışı
kalan işlerde ( çocuk bakıcılığı, ev temizliği işi)
çalışması ya da öğrencilerin özel ders vermeleri kayıt dışı
istihdamı arttırmaktadır.
1.2.4. Sosyal ve Psikolojik Nedenler
Bir ülke vatandaşlarının sosyal statüleri, eğitimseviyeleri ne kadar iyi olursa düzenlemeler de o kadar iyi
anlayabilme yeteneğine sahiptirler. Bireyin iyi bir eğitim
düzeyine sahip olması demek vergi düzenini,işleyişini ve
vergide meydana gelen boşlukları daha iyi anlaması
anlamasıdır. Ayrıca böyle toplumlarda vergi ahlakı ve vergi
bilinci de yerleşmiştir. Vergisini ne zaman ödeyeceğini
bilen sorumluluklarını yerine getirmesi gerektiğini
vurgulamak için vergi bilincini oluşturmak önemlidir. Çünkü
birey vergi kaçırma durumuna göz yumulduğuna, cezaların
caydırıcı olmayışını bilirse bu bilinç oluşmaz ve kayıt
dışı faaliyetler artar.(BULUT,2007)
14
Kırdan kente göç oluşumuyla birlikte de kayı dışı
ekonomi artmaktadır.Çünkü niteliksiz bir işgücü oluşacaktır
ve bu işgücünü daha düşük ücretle ve sigortasız çalıştırmak
isteyen işveren kayıt dışı olarak bu durumu
gerçekleştirecektir. Bu istihdam kayıt dışı istihdam olarak
adlandırılır. Birey niteliksizdir ve yaşamını idame
ettirebilmek için kayıt dışı işlerde çalışmak zorunda
kalmaktadır. Bu da ekonomiye kayıt dışı oran büyüklüğü
olarak yansımaktadır.
1.3. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖLÇÜLMESİ
Bu başlık altında kayıt dışı ekonomi ölçülmesineyönelik yöntemler üzerinde durulacaktır. Ölçümü ciddi
derecede zordur. Çünkü ekonominin her alanında, tüm
faaliyetlerde kayıt dışılık meydana gelmektedir. Zor olsa
dahi kayıt dışı ekonomi ölçümü için iki yöntem
kullanılmıştır. Birincisi doğrudan yöntemlerdir.Bu yöntem
tam olarak doğru ve güvenilir bir yöntem olmamakla birlikte
daha gerçekçi değerlere ikinci yöntem olan dolaylı
yöntemlerle ulaşmak daha mümkündür.
1.3.1.Doğrudan Yöntemler
15
Bu yöntemde en önemli argüman anket çalışmalarıdır.Bu konuda ilgili kişilerce gerçekleştirilmiş olan anket
çalışmalarına göre kayıt dışı ekonominin boyutu tahmin
edilmeye çalışılmaktadır. Kurumlara,firmalara ve kişilere
yaptıkları işlerin ne kadarının kayıt dışında kalıp
kalmadıklarını sorarak sonuca gidilir. Fakat bu yöntem
sağlıklı sonuçlar vermemektedir. Çünkü genelde yasa dışı ,
vergi kaçırma gibi kayıt dışı faaliyetlerde bulunulduğu ve
cezalardan sakınıldığı için doğru bir sonuç elde
edilememektedir.(KILDİŞ)
1.3.2. Dolaylı Yöntemler
Dolaylı yöntemler olarak parasalcı yaklaşım, vergisel
anlamda kayıt dışı ekonomiyi ölçmek, GSMH (gayri safi milli
hasıla) yöntemi ve istihdam yaklaşımı ele alınacaktır.
1.3.2.1. Parasal Yöntem
16
Eğer bir ekonomide çek ve nakde dayalı faaliyetleryüksek ise bu yaklaşıma göre kayıt dışı ekonomi boyutu da o
denli yüksek olur. Çünkü çek ve nakit yapılan işlemleri
denetlemek zordur. Böylece denetim eksikliği yaşanır ve
denetim eksikliği yüzünden kayıt dışılık ortaya
çıkmaktadır.(BİÇER,2006)
Parasal yöntem de üç yaklaşımla incelenmektedir.
Birincisi sabit oran yaklaşımıdır. Sugözü'ne göre
(SUGÖZÜ,2008)emisyon hacminin mevduata oranının sabit
olduğu varsayılmakta ve bu oranın da zamanla artması demek
paraya olan talebi artırmasıdır. (paraya olan talep artarsa
faiz oranları artar özel sektör yatırımları
düşer.Yatırımları düşen sektör de kayıt dışı faaliyetlerde
bulunur. Örneğin sigortasız işçi çalıştırma ya da vergi
ödememe)Bunun sonucu olarak da kayır dışı ekonomi de
artacaktır. Ayrıca faaliyetlerin peşin para ile yapıldığı
varsayımıyla kayıt dışılık belirlenmektedir.
İkinci yaklaşım işlem hacmidir. US' a göre(US,2004)
MV=PT burada M, paranın arzı V, paranın dolaşım hızı P,
genel fiyat düzeyi T, işlem hacmi. Uzun dönemde T ile GSMH
ilişkisi sabittir. Eğer aralarında fark çıkarsa kayıt
dışılık var demektir.
Son yaklaşım ise ekonometrik yaklaşımdır. Bu yaklaşımda
ekonometrik denklemler kurulup kayıt dışı ekonomi tahmin
edilemeye çalışılır. Vergi oranları ile kayıt dışılık
17
arasında ilişki kurulmuştur. vergi oranları yüksekse kayıt
dışı oranı da yüksek çıkmaktadır.
1.3.2.2. Vergisel Yöntemler
Kayıt dışı ekonominin en önemli sebebi ve yaratıcısı
vergilerdir. Vergi ve istatistik kurumlarınca vergiler
incelenmektedir. İncelenmiş vergilerde çıkan matrah
farklarıyla kayıt dışı ekonomi saptanmaya çalışılmaktadır.
Bu yöntemin en büyük eksikliği ise ekonominin tümünün
vergilendirmeye tabii olduğunu varsaymasıdır. Ekonomide
vergi muafiyet ve istisnalardan kaynaklanan vergi
boşluklarını göz önüne almaz ve doğru sonuçlar elde
etmemizde sağlıklı bir yöntem olmaktan çıkar. Ayrıca kayıt
dışılığı vergilendirme üzerinden ölçtüğü için vergilendirme
dışındaki kayıt dışı faaliyetler tahmin edilememiş olur.
(BİÇER,2006)
1.3.2.3. GSMH Yöntemi
GSMH üç yöntemle hesaplanmaktadır. Bunun birincisiüretim yöntemidir. İkincisi harcama, üçüncüsü de gelir
18
yöntemidir. Bu üç farklı yöntemle hesaplandığında da GSMH
aynı çıkmaktadır.(ÖZTÜRK,2007)
Bu yaklaşımda kayıt dışılığı ortaya çıkaran harcama
yöntemi sonucunda elde ettiğimiz GSMH değeri diğer yöntem
olan üretim ve gelir yöntemleriyle bulunan GSMH değerden
daha büyük çıkmasıyla saptanır.(SUGÖZÜ,2008) Bu hatayı
gidermek için net hata ve noksan hesabı kullanılır. Bu
hesap kullanılmasıyla kayıt dışı ölçümü için GSMH
yönteminin yine doğru sonuçlar veremeyeceğini açıklar.
1.3.2.4. İstihdam Yaklaşımı
Bu yöntem dahilinde kayıt dışı ekonomi şu şekildeortaya çıkmaktadır. işgücünün nüfusa katılımında değişim
19
olmaksızın istihdamın nüfusa oranı azalma yaşarsa kayıt
dışılıktan bahsedilir.(ÖZTÜRK,2007)
Bu yaklaşımın en büyük eksikliği ise gelir dağılımı
adaletsizliği yüzünden geçim sıkıntısı yaşayan bireylerin
ikinci bir işte çalıştıkları varsayımını göz ardı
etmesidir. Bu yüzden kayıt dışılık oranları bu yöntemle de
bize tam olarak doğru değerleri vermemektedir.
Fakat bu yöntemlerin kullanılıp bir şekilde kayıt
dışı ekonomi aşağı yukarı bir oranda belirlenmelidir ki
tedbirler alınabilsin. Kayıt dışı ekonominin boyutundan çok
kayıt dışı ekonomiye sebep olan etkiler belirlenmelidir ki
o sebepleri ortadan kaldırmak için çözüm önerileri
sunulabilsin politikalar geliştirilebilsin. Ancak bu
şekilde ülke ekonomilerinde kayıt dışı ekonomiler
azaltılabilir.
1.4.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ETKİLERİ
Kayıt dışı ekonominin işletmeler ve kayıtlı ekonomi
üzerinde bir çok olumlu ve olumsuz etkileri bulunmaktadır.
İşletmeler üzerindeki etkilerine değinilecek olursak;
işletmeler yatırım yapmaktan kaçınırlar, kayıt dışı kalmak
20
için küçük kalmayı tercih ederler.Fakat küçük kalmaları,
onların ölçek ekonomilerinden yararlanmamaları anlamına
gelmektedir(ASLANOĞLU,2008). Çünkü ölçek ekonomisi birim
başına maliyetin düşmesi, az maliyetle fazla üretip, daha
çok kar elde edebilme anlamına gelmektedir.İşletmeler küçük
kalmayı tercih ettiklerinde bu avantajı elde edememiş
olurlar.kayıt dışı ekonominin olumsuz etkileri olduğu kadar
olumlu etkileri de bulunmaktadır. Kayıt dışı kaldıkları
faaliyetler üzerinden vergilendirilmedikleri için net
gelirleri daha yüksek olur.
Kayıt dışılığın kayıtlı ekonomi üzerinde de etkileri
mevcuttur.Gelişmişlik ile verimlilik arasında doğru
orantılı bir ilişki olduğu bilinmektedir. Eğer verimlilik
yüksekse gelişmişlik de bununla birlikte artmaktadır. Kayıt
dışı çalışanların kayıtlı çalışanlara göre verimleri daha
düşüktür ve gelişime kapalıdırlar.(ASLANOĞLU,2008) Bu
sebeple kayıt dışılık az gelişmiş ve gelişmekte olan
ülkelerde gelişmesini tamamlamış ülkelere göre göreceli
olarak daha fazladır.
1.4.1.Kayıt Dışı Ekonominin Olumsuz Etkileri
21
Kayıt dışı ekonominin ciddi anlamda olumsuz etkilerimevcuttur. Kayıt dışılıkla birlikte GSMH (Gayri Safi Milli
Hasıla) hesaplamaları yanlış çıkmakta, vergi matrahı
farkları oluşmakta, gelir dağılımı adaletsizliği, haksız
rekabet ortamı oluşumu gibi ekonominin gelişmesine engel
olabilecek bir çok olumsuzluğu beraberinde gelmektedir.
(KARATAY,2009) Bu sıralanmış olumsuzluklar yüzünden
ekonomik politikalar belirlenirken zorluklar yaşanır ve
doğru karar ve tedbirler alınamaz. Bu yüzden de gelişim
süresi uzar, istenilen sonuçlara ulaşılamaz.
Ödenmeyen vergiler yüzünden bütçe açığı sorunu
oluşmaktadır. Bu açığı kapatmak isteyen hükümetler ya para
basımına gider ya da içte ve dışta borçlanır. Borçlanmayla
birlikte faizler yükselir. Özel sektör yatırımlarının
düşmesine sebep olur.Yatırımı düşen sektörde istihdam
sorunu yaşanır ve gelir dağılımı eşitsizliği meydana gelir.
Kayıt dışı ekonomi ile birlikte haksız rekabet
oluşur. Bir tarafta kayıt içi faaliyetler
yürüten,vergilerini ödeyen firmalar ile diğer tarafta kayıt
dışı faaliyetler gerçekleştiren, vergi kaçıran böylece de
kazandığı kardan azalma yaşamayıp maliyet avantajı sağlayan
firmalar arasında haksız bir rekabet ortamı oluşur. Kayıt
dışı ekonomi bir ülkenin ahlaki değerlerini zayıflatır ve
güven ortamı zedelenir. Suç oranları yükselir. İnsanların
22
hükümetlere karşı inançlarının yok olmasına sebep olur.
(ASLANOĞLU,2008)
1.4.2.Kayıt Dışı Ekonominin Olumlu Etkileri
Kayıt dışılığın olumsuz etkilerinin yanı sıra birtakım
olumlu etkileri de gözlenmiştir. Bunlar; üretim artışı,
istihdam sağlanması, fiyatlar genel seviye üzerindeki
pozitif etki olarak sıralanabilmektedir.Ayrıca kayıt
dışılıkla birlikte faaliyetler vergi dışı tutulup
maliyetlerin düşmesine yol açar. Böylece üretim artışı ve
beraberinde istihdam artar.
Kayıt dışı istihdamla birlikte niteliksiz işgücü
istihdam edilebilir. Kayıtlı ekonomideki işçiye kıyasla
daha az ücret alır fakat kayıt içi niteliksiz işgücü
istihdam edilemeyeceği için kayıt dışılık avantaj sağlar
(KARATAY,2009). Çünkü işçi de işveren de olumlu sonuçlar
elde ederler. İşveren kayıt dışı çalıştırdığı için ücretini
daha düşük öder, sigorta pirimi ödemez ve daha az ücretle
daha fazla emek karşılığı üretimini arttırma imkanı sağlar.
Kar oranları de artar çünkü işçi maliyetlerini yatırım
yapmaya harcayabilir. Yatırımın artması karların
artmasıdır.İşçi de niteliksiz olduğu için ve gelir elde
etme zorunluluğunu yerine getirebildiğinden refah düzeyi
23
yükselir. Ekonomide karşılıklı bir canlanma meydana gelir.
Böylece para akışı da sağlanır.
Fakat söylenen bütün olumlu etkiler ancak bozuk bir
ekonomide işlerliğini kazanabilir. Kayıt dışı ekonominin
sağladığı haksız rekabet ortamı ve birçok olumsuz etkisi
olumlu etkileri karşısında daha ağır basmaktadır.
1.5.KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ÖNLEMEYE YÖNELİK
POLİTİKALAR VE ALINABİLECEK TEDBİRLER
Ekonomilerde temel amaç kayıt dışılığı önlemek
olmalıdır. Devlet politikası olarak belirlenmelidir.
Ciddiye alınıp, nedenleri üzerinde düşünülüp buna göre de
çözüm önerileri sunulmalıdır(Aslanoğlu,2008).Kayıt
dışılığın en önemli nedeni vergi kaçırma isteğidir. Buna
yönelik tedbirler alınması son derece önemlidir.
Vergi denetimi sıklaştırılmalıdır.Vergi denetim
çalışanları yetersizse vergi uzmanları yetiştirilmelidir.
Günümüzde(ülkemizde) vergi denetim alanında çalışan sayısı
oldukça azdır. Bu sorunu önlemeye yönelik iyileştirici
24
önlemler alınması gerekmektedir (Çolak,2011). Bu meslek
daha cazip hale getirilebilir. Ücretlerde artış
sağlanabilir. Vergi çalışanlarının iş güvenliği konusunda
da iyileştirmeler yapılabilir.
Ayrıca vergi cezalarının caydırıcı olması da kayıt
dışılığı önlemede çok önemlidir. Mükellef cezaların
ağırlığından kaçınıp kayıt dışı faaliyette
bulunmayacaktır.Sık tekrarlanan vergi afları olmamalıdır.
Bir diğer dikkat edilmesi gereken husus ise ekonomik
faaliyetlerin çek,senet ve nakde dayandırılmamasıdır.
İşlemlerin daha çok banka kanalıyla yapılması, bilgisayar
sisteminden takip edilebilir olması gerekir. Çünkü nakit
işlemleri denetlemek,takip etmek oldukça zor olduğundan
kayıt dışı oranları da o denli yüksek çıkmaktadır.
Vergi istisna ve muafiyetleri kesinlikle azaltılmaya
gidilmelidir.Çünkü hükümet tarafından belli bir yatırıma
ulaşmış firmalar için sağlanan bu avantajı, küçük kalmış ya
da orta ölçekte olan firmalar da kullanmak istemektedirler.
Bunun içinde yatırımları henüz belli seviyeye gelmemiş bu
firmalar yatırımlarını artmış gösterirler.Yatırımlarını
arttırabilmek için kayıt dışı faaliyetlerini arttırırlar.
Bu sebeple vergi istisna ve muafiyetlerin azalması üzerinde
durulması gereken önemli bir konudur (Aslanoğlu,2008).
2.TÜRKİYE'DE 1980'DEN SONRA KAYIT DIŞI EKONOMİNİN
DURUMU
25
Daha önceki bölümde kayıt dışı kavramı nedir,ölçmeyöntemleri,olumlu ve olumsuz etkileri üzerinde
durulmuştur.Kayıt dışılık ülke ekonomilerinde olumlu etkiye
sahip olsa da olumsuz etkileri daha önemlidir.Bu etkileri
saptayıp,kayıt dışılığa neden olan faktörleri bulup, buna
yönelik politika ve tedbirler almak son derecede
önemlidir.Çünkü kayıt dışılık ekonomik faaliyetlerin
hesaplamalarında yanlışlıklar ortaya çıkarmakta ekonominin
düzen ve dengesini bozmaktadır.
Türkiye'de kayıt dışı ekonominin boyutları ile ilgili
çalışmalarda çıkan sonuçlar( kayıt dışılığın GSMH'ya oranı)
%1.91 ile %137.8 arasında değişmektedir. (IŞIK,ACAR,2003)
TABLO 1:Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları
26
Kaynak: Kayıt dışı ekonomiyi önlemeye yönelik vergi politikaları,
Sugözü,2008
Türkiye'de kayıt dışı ekonominin yıllar itibariyle bu
kadar farklı olmasının sebebi yöntem farklılıklarından
kaynaklanmaktadır. Tabloya göre en düşük oran 1.50
harcamalar yaklaşımıyla bulunmuştur. En yüksek oran ise
parasalcı yaklaşım ile tahmin edilmiş 137.8 oranıdır.
27
TABLO 2: Türkiye'de Kayıt dışı Ekonominin Büyüklüğü(GSMH'ya
Oranı)
Kaynak: Kayıt dışı ekonomiyi önlemeye yönelik vergi politikaları,
Sugözü,2008
TABLO 3:Türkiye ve Ülkelerarası Karşılaştırma
28
Kaynak:Kayıt dışı ekonomiyle mücadele stratejisi eylem planı,2008-2010
Bu tabloda da Türkiye'de diğer ülkelere kıyasla kayıt
dışı ekonominin ortalama büyüklüğü oldukça fazla olduğu
görülmektedir. Bunun en büyük sebebi olarak da ülkelerin
uyguladıkları vergi politikalarıdır.
Türkiye'de 1980'den sonra ekonominin durumu ve yaşanan
krizlere paralel olarak kayıt dışılığın artış gösterdiği
görülmektedir.Bu konuya dönemlere ayırarak anlatmak bunu
daha iyi açıklayacaktır.
2.1. 1980-1990 Dönemi
Türkiye ekonomisi bu dönemde ciddi sorunlarla
karşılaşmıştır.
29
-Petrol fiyatlarının aşırı yükselişi
-İşsizliğin ve enflasyonun artması
-Ülke içinde meydana gelen siyasi karışıklıklar bu dönemde
meydana gelen krizleri tetikleyen sebepler olmuştur.
Bu kriz ortamındaki zararı engellemek adına
Hükümet(Özal ve Demirel) 24 Ocak Kararlarını yürürlüğe
koymuşlar ve bu kararlarla enflasyonu kontrol altına almaya
çalışsalar da 1980 darbesiyle (aynı yıl 12 eylül) bütçe
açığı ciddi boyutlarda artmıştır.(%150) Daha sonra meydana
gelen 1982 krizi ve onu takip eden 1986 krizi ile artan
bütçe açığı daha fazla açık vermiştir.Bunu engellemek için
Özal sıkı para politikası uygulamış,yabancı sermaye için
kolaylıklar sağlamış ve özelleştirmeye ağırlık verilmiştir.
Fakat bu politikalar ekonomiyi düzeltemeden yeni bir krizle
Türkiye ekonomisi sarsılmıştır.1988 ve 1989 krizleri
meydana gelmiştir.Özel sektörün genişlemesi beklenirken
kamu kesimi genişlemiştir. Üretim düşmeye başlamıştır çünkü
ithalat serbestleştirilmiştir. Böylece üretmek yerine ithal
eden bir kesim oluşmuştur.Kamu kesimi borçları artmaya
başlamıştır. Bunu finanse etmek adına borçlanmaya
gidilmiştir.Faizlerde artış yaşanmıştır. Özel sektör
yatırımları düşmüştür. Dış borçlanma giderek artış
göstermiştir. 'Dış ticaret açığı 1990 yılında 9.3 milyar
dolara ulaşmıştır' Böylece ekonomi gitgide daralmaya
başlamıştır. (SUGÖZÜ,2008)
30
Bu dönemde kayırt dışı ekonominin artmasına sebep olan
en önemli etken 24 Ocak 1980 Kararlarıdır. Bu kararlar ile
enflasyon azaltılmak istenmiş, yatırım ve tasarruf
arttırıcı teşviklerde bulunulmuş, vergi gelirlerini
arttırmak için vergi dilimi oranı arttırılmış(%10'dan
%40'a) vergide düzen ve denetim iyileştirilmek
istenmiştir.Fakat vergi gelirlerinin artışı kamu
harcamalarını finanse edememiştir,kamu finansman dengesi
bozulmuştur.Kamunun iç borçlanması artmıştır.
TABLO 4:Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Genel Vergi
Gelirleri İçindeki Oranları
31
Kaynak: Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi, Kanlı,2007
TABLO 5: Türkiye’deki Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Toplam
Vergi Hâsılatı
İçindeki Payı ve Kayıt dışı Ekonomi Hacminin
Karşılaştırılması
Kaynak: Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi,Kanlı,2007
32
Bu dönemde dolaylı vergilerin artışıyla da mükellefler
vergi ödememek adına kayıt dışı faaliyetlerde
bulunmuşlardır.Çünkü dolaylı vergiler vergi sisteminde
adaletsizliği gösteren bir vergi türüdür. Gelir dağılımına
bakılmaksızın alınan vergi türüdür. Tablo 5'te de görüldüğü
gibi dolaylı vergi oranı 1980'den itibaren artış
göstermiştir. Bu dönemdeki bütçe açıklarını kapatmak için
yapılmıştır.
TABLO 6: Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi Büyüklüğü
33
Kaynak: Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi,Kanlı,2007
Krizlerin ve vergilerin arttırılmasına paralel olarak
kayıt dışı ekonominin hacmi giderek büyümüştür.
2.2. 1990-2001 Dönemi
1990'da Körfez Krizi meydana gelmiştir. Dış
etkilerle ülkeyi etkileyen ilk kriz olarak
bilinmektedir.Yabancı sermaye ülkeden gitmiştir,turizm
gelirleri azalmıştır,petrol sıkıntısı yaşanmaya başlamıştır
(Sinestezi E Dergi)
34
Bu krizi 1994,1999 krizleri takip etmiştir. 1994
krizi en derin kriz olarak bilinmektedir. 94 öncesinde kamu
kesimi ciddi bir şekilde borçlanmıştır. Çünkü kazandığından
daha fazla harcamıştır ve harcamalarını finanse etmek için
MB para basımına gitmiştir. Bu dönemde Türkiye ilk defa
hiper enflasyonu yaşamıştır. Ekonomi ciddi şekilde hasarlar
almıştır.İşsizlik düşmüştür. Yatırımlar azalmıştır. GSMH ve
GSYİH'da düşüşler meydana gelmiştir.Ekonomi %11.8 oranında
daralmıştır. (ÖZTÜRK,2007)
Yaşanan krizlerle birlikte Türkiye ekonomisi ciddi
darbeler almıştır.Gelişme gösteremediği gibi gitgide
gerilemiştir. Bu dönemde dış borçların bu denli artış
göstermesi, enflasyonun düşürülemediği gibi artışıyla karşı
karşıya kalınması, istihdam probleminin yaşanması, siyasi
istikrarsızlıklar, güven ortamının yıkılmasıyla kayıt dışı
ekonomi bu dönemde artışlar göstermiştir.
35
TABLO 7: Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi Büyüklüğü
Kaynak: Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi,Kanlı,2007
Kayıt dışılığın artması krizlere paralel olarak
gelişme göstermiştir.Çünkü insanlar işlerinden
olmuş,enflasyon artışı olduğu için hükümet dış borçlanmaya
gitmiş faiz oranları artmıştır.Böylece özel sektör
yatırımları azalmıştır ve işçi çıkarmak zorunda
kalınmıştır. İstihdam sıkıntısı yaşayan birey de kayıt dışı
işlerde çalışmaya başlamıştır. Ayrıca krizlerle birlikte
hükümet bütçe açığını finanse etmek adına vergi oranlarını
arttırmıştır.
36
TABLO 8: Türkiye’deki Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Toplam
Vergi Hâsılatı
İçindeki Payı ve Kayıt dışı Ekonomi Hacminin
Karşılaştırılması
Kaynak: Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi,Kanlı,2007
37
Bu dönemde siyasi değişiklikler ve istikrarsızlıklar
yüzünden vergi politikaları uygulanmak istense de sağlıklı
bir şekilde uygulanamamıştır. Vergi yükü arttırılmıştır.
Dolaylı vergilerin oranı yıllar itibariyle artış
göstermiştir.Dolaylı vergiler mükelleflerin gelir durumuna
bakılmaksızın alınan vergi türüdür. Bu yüzden adaletsizlik
oluşturur. 1999'da yaşanan doğal afetin etkisiyle kamu
harcamaları daha da artmıştır. Kamu kesimi kazandığından
daha fazla bir harcamayla karşı karşıya kalmıştır ve bütçe
açığı artmıştır.Bu açığı finanse etmek için hükümet vergiyi
kaynak olarak belirlemiştir.Vergi yükü artmıştır,gelir
dağılımı adaleti ilkesini zedelemiştir. Geliri düşük olan
mükellefler vergi ödememek için gelir beyanında
bulunmayarak kayıt dışı faaliyet oranlarını
arttırmışlardır.
Krizlerin yaşandığı dönemlerde en önemli etki
enflasyonun çok yüksek olmasıdır. Türkiye'de gelir
vergisinin artan oranlı oluşu ve enflasyonun varlığı
mükelleflerin net gelirlerinde artış yaşanmasa dahi yüksek
gelir grubuna girmelerine ve daha fazla vergi ödemelerine
sebep olmaktadır. Mükellefler de artış olmayan gelirlerini
daha da aşağı çekmemek için gelirlerinin bütününü beyanda
bulunmazlar ,vergi kaçırma eylemi içine girerler.Kayıt
dışılık da buna paralel olarak artış gösterir.
38
2.3. 2001 Sonrası
Bu dönemde artık ekonomi yavaş yavaş toparlanmaya
başlamıştır.(2003 Acil Eylem Planı)Kamu reformlarına
ağırlık verilmiştir.Vergi denetimleri sıklaştırılmıştır.Ek
vergi uygulamaları,enflasyon muhasebesi ve kayıt dışılık
mücadeleleri ile daha ciddi ilgilenilmeye başlanmıştır.
39
TABLO 9:Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi
Kaynak:pazarlamasyon.com
Bu tablodan da anlaşılacağı üzere kayıt dışı ekonomi
yıllar itibariyle azalış yönünde bir harekette olmuştur.
Kayıt dışı ekonomi toplam ekonominin 1950'li yıllarda
%62lik bir kısmını oluşturuyorken bu oran yıllar itibariyle
azalmış ve %31'e düşmüştür.
Kanlı'ya göre (KANLI,2007)Türkiye'de kayıt dışı
ekonominin boyutu 70'lerde başlamış 80'li yıllarda daha çok
artmış fakat 90'lı yıllarda 80'li yıllara göre daha çok
artış yaşandığı gözlemlenmiştir.Bunun en önemli nedeni
40
70'lerde başlayan ülke ekonomisinde yaşanan
sıkıntılardır.1980'li yıllarda bütçe açığının hızla artması
Hükümetin bu açığı finanse etmek için iç ve dış borçlanmaya
başvurması,1990'da borçlarının iyice artış göstermesi ve
bunu TCMB(Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası) aracılığı ile
finanse etmesi enflasyonu ciddi bir şekilde
arttırmıştır.Politikalardaki istikrarsızlıklar ve krizler
kayıt dışılığın en önemli nedenidir. 78,79,94,95 ve 2000'li
yıllar kayıt dışılığın arttığı yıllasyon karşısırdır.Bu
krizler gerek
karların düşmesi,ücretlerin aşağı yönlü azalışı,işsizliğin
artışı,devlet denetimlerinin azalışının olduğunu
göstermektedir. İşveren ayakta kalabilmek için yüksek
enflasyon karşısında,daha düşük ücret vermek ve
kesintilerden mahrum kalmak için kayıt dışı işçi
çalıştıracak işçi ise yükselen enflasyon karşısında satın
alma gücünün aynı kalabilmesi için kayıt dışı istihdam
içinde faaliyet gösterecektir.2001 yılından itibaren kayıt
dışı nispi ölçüde gerileme yaşamıştır.Sıkı para ve maliye
politikası,enflasyon önleyici politika ve tedbirler,gelir
dağılımındaki nispi iyileşmenin yanı sıra kayıt dışılıkla
mücadeleye verilen önemin artması ve siyasi,ekonomik
41
politikaların nispeten istikrarlı olmasıyla daha düşük
kayıt dışılık oranları ile karşılaşmaktayız.
Kayıt dışık için alınan tedbirlere ve bunun için yapılan
çalışmalara değinilecektir.
2.4. Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi İçin Uygulanmış
Politikalar
Türkiye'de kayıt dışılık yıllar itibariyle ciddi birproblem olmayı sürdürmüştür. Bunun engellenebilmesi için
kayıt dışılığın sebepleri çok iyi bir şekilde analiz edilip
buna yönelik politikalar ve tedbirler almak kayıt dışılığı
azaltmak için çok önemlidir.
Kayıt dışı ekonomi son 10 yılda azalış göstermiştir.TÜİK
verilerine göre kayıt dışı istihdam 10 yıl önce %52 iken
2013'te bu oran%38'lere gerilemiştir. Türkiye'de kayıt dışı
ile mücadele stratejileri geliştirilmiştir ve buna yönelik
politikalar uygulanmıştır.Bu azalışın sebebi bu eylem
planlarıdır.
Türkiye'de kayıt dışılığı azaltmaya yönelik ciddi
anlamda ilk olarak 2008-2010 Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele
Stratejisi Eylem Planı oluşturulmuştur. Bu plan dahilinde
42
kayıt dışılığı azaltmaya ilişkin önlemler alınmıştır.Bu
stratejinin kısaca maddelerine değinilecek olursa;
'2007'de Büyük Mükellefler Vergi Dairesi Başkanlığı
faaliyete geçmiştir.Akaryakıt pompaları ödeme kaydedici
cihazlara bağlanmıştır. Böylece bu sektörde kayıt dışılık
azaltılmaya çalışılmıştır. Enerji sektöründe faaliyette
bulunmak isteyenler için lisans alma zorunluluğu
getirilmiştir.Alkollü içki ve sigaralarda bandrollü izleme
sistemi kurulmuştur.Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (KADİM)
Projesi kapsamında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Strateji Geliştirme Koordinatörlüğü kurulmuştur.Sosyal
Güvenlik Kurumu olarak 2005 yılı içerisinde taşra
birimlerinde görevlendirmek ve yerinden denetim yapmak
üzere 258 yoklama memuru alınmıştır. E-dönüşüm Türkiye
Projesi ve 2006 yılında başlayan Bilgi Toplumu Stratejileri
ile vatandaşların güvenilir şeffaf ve hesap verilebilir
devlet yapısına kavuşmalarını ve kamu hizmetlerini
kolaylıkla tek bir yerden sağlayabilmelerine imkan sunan
maddeler konulmuştur. Bu projeler dışında kayıt dışılığa
sebep olan haksız rekabet,istihdam sıkıntısı, kamu
finansman dengesinin bozuk olması gibi sebepleri
iyileştirmeye yönelik alınan tedbirlerde kayıt dışılığın
azalmasına yardım etmektedir. Bunlar da; vergi kimlik
numarası kullanımı zorunluluğu getirilmesi,8000 Türk
Lirası'nı geçen işlemlerde banka ve PTT aracılığı ile
yapılması ve veri ambarı uygulamasıyla mali kayıtlar esas
43
alınmıştır.' (2008-2010 Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele
Stratejisi Eylem Planı,Nisan,2009)
Kayıt dışılığı azaltmaya yönelik ikinci eylem planı
ise 2011-2013 Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi
Eylem Planıdır. Bu doğrultuda 47 eylem 5 amaç etrafında
belirlenmiştir.' Amaçları: Gönüllü uyumun arttırılması,veri
tabanı paylaşımı,denetim kapasitesinin arttırılması
yaptırımların caydırıcılığı,toplumsal farkındalığın
arttırılmasıdır. Bu amaçlar çerçevesinde 47 eylem planı ile
kayıt dışılığı azaltmaya yönelik stratejiler
belirlenmiştir. Bu eylemleri tablolar şeklinde göstererek
amaç ve eylemleri bir arada anlatmak kayıt dışılığı
azaltmaya yönelik tedbirlerin anlaşılmasını
kolaylaştıracaktır.
TABLO 10: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem
Planı 2011-2013
44
Kaynak: www.kayitdisiekonomiyegecis.gov.tr
Tabloda da görüldüğü gibi bu planda birinci amacımız
gönüllü uyumun arttırılmasıdır. Buna yönelik uygulanacak
eylemler amaca paralel olarak mükelleflerin vergi ile
ilgili her türlü beyanname,bildirim ve reformlar gözden
geçirilecek daha açık ve anlaşılır hale
getirilecektir.Vergi uyum maliyeti hesaplanacak ve uyum
maliyetinin azalmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bu
sayılan eylemler amaca paralel olarak yürütüldüğü için
kayıt dışılık da aynı oranda azalacaktır.
45
TABLO 11: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem
Planı,2011-2013
46
47
48
49
Kaynak: www.kayitdisiekonomiyegecis.gov.tr
Tablo 11'den de anlaşılacağı üzere kayıt dışılığı
azaltmaya yönelik en önemli amaç denetim kapasitesinin
güçlendirilmesidir. Çünkü kayıt dışılığın büyümesinde en
büyük faktör denetim eksikliğidir. Bunun için yapılacaklar;
Akaryakıt,madeni yağ,tütün,alkol sektörlerinden başlamak
üzere elektronik fatura ve elektronik defter kullanımı
yaygınlaştırmaktır. İşyeri elektronik denetim defteri ile
İşyerleri elektronik sicil merkezleri oluşturulacaktır. En
50
önemlisi de denetim eleman sayısı
arttırılacaktır.İşlemlerin bilgisayar programları aracılığı
ile kontrol edilebilirliği arttırılacaktır. Pos cihazları
yazar kasayla uyumu sağlanacaktır. Kozmatik ürünlere takip
uygulaması getirilecektir.Tarım ürünlerinin denetimine
imkan sağlayacak Merkezi Hal Kayıt Sistemi tamamlanacak.Bu
stratejide kilit nokta hemen hemen bütün sektörlerde
denetim tam anlamıyla sağlanırsa kayıt dışılık da o oranda
azalacağıdır.
TABLO 12: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem
Planı,2011-2013
Kaynak: www.kayitdisiekonomiyegecis.gov.tr
51
Bu eylem planında kayıt dışılığı azaltmak için
üçüncü amaç yaptırımların caydırıcılığının
atmasıdır.Örneğin vergi cezalarının caydırıcı olmayışı
mükellefi vergi vermemeye yöneltecektir. Bu da kayıt dışı
faaliyetleri artıracaktır.
TABLO 13: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem
Planı,2011-2013
52
53
54
Kaynak: www.kayitdisiekonomiyegecis.gov.tr
Tablo 13'te dördüncü amaç veri tabanının
paylaşımıdır. Bu amaca yönelik eylemler ise Tapu TAKBİS
sisteminin tamamlanarak verilerin çevirim içi olarak
paylaşılabilir hale getirilmesi sağlanacaktır. Noterlerce
yapılan işlemlere ilişkin verilerin ilgili kurumlarca
elektronik ortamda paylaşımına yönelik sistem kurulacaktır.
MERSİS (Merkezi Sicil Kayıt Sistemi) ilişkin veri tabanı
oluşturulacak ve kapsamı genişletilecektir. Girişimci bilgi
sistemi tamamlanacak ve üretilecek bilgiler kayıt dışı
ekonomiyle mücadelede strateji üreten kurum ve kuruluşların
kullanımına sunulacaktır. Bu eylemler doğrultusunda veri
tabanı genişleyecek ve buna bağlı oluşabilecek kayıt dışı
faaliyetler engellenmiş olacaktır.
TABLO 14: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem
Planı,2011-2013
55
Kaynak: www.kayitdisiekonomiyegecis.gov.tr
Kayıt dışı ekonomiyle mücadele eylem stratejisinde son
amaç toplumsal farkındalığın arttırılmasıdır. Eğitimle
sağlanabilecek bu farkındalık ilköğretimden başlanarak
bireylere vergi bilincinin yerleştirmek olacaktır.Bu bilinç
için ikinci bir yol ise medya organları yoluyla bunu
sağlamaktır. Televizyon,gazete ve dergilerde buna yönelik
haberlerin,programların olması vergi bilincini daha fazla
arttıracaktır böylece kayıt dışılık da azalış
gösterecektir.
56
Kayıt dışı ekonomiyi önlemeye yönelik eylem planları
ve uygulanan politikalarla kayıt dışılık son 10yılda azalış
göstermiştir.(Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele,Şimşek,2013)
TABLO 15: Kayıt Dışı Ekonominin Büyüklüğü (%GSYİH)
Kaynak: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele,Şimşek,ESİAD,2013
Kayıt dışı ekonomi 2008 yılında %32.2 iken bu
oran 2013 yılı itibariyle %26.5'e düşmüştür.
TABLO 16:Kayıt Dışı Ekonominin Büyüklüğü Ülkelerle
Kıyaslama (2013,%GSYİH)
57
Kaynak: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele,Şimşek,ESİAD,2013
Tablo'ya göre kayıt dışı ekonominin tahmini
büyüklüğü 2013 yılı Türkiye için GSYİH'ya oranı %26.5 iken
AB ülkelerinde orta vadede bu oran %18.5'tir. Uzun vadede
ise %9.1 seviyelerindedir. Türkiye'nin de kısa ve orta
vadede AB ülke ortalamasına yaklaşması uzun dönemde de en
düşük seviyeye gelebilmesi için sonuçt ve öneriler kısmında
değinilecektir.
SONUÇ ve ÖNERİLER
58
Kayıt dışı ekonomi olgusu ülke ekonomilerine ciddi
zararlar vermektedir. Bunun için kayıt dışılığa neden olan
faktörler saptanıp buna yönelik politika ve tedbirler almak
son derecede önemlidir. Bu politikalar ve tedbirler kısa
vadeli çözümler yerine uzun vadeli olmalıdır. Çünkü kayıt
dışılık kısa vadede çözüme kavuşturulacak bir sorun
değildir.Bundan dolayı çözüm önerilerini uzun vadeye yaymak
ve devlet politikası olarak benimsenmesi önemlidir.
Türkiye'de yapılmış olan Kayıt Dışı Ekonomiyle
Mücadele Stratejisi Eylem Planı gibi çalışmalar ve buna
benzer tedbirler kayıt dışılığı azaltmaya yöneliktir.Bunun
yanı sıra kayıt dışılığa sebep olan faktörler ortadan
kaldırılmalıdır. Bunların başında enflasyon sorununun
çözüme kavuşturulması gelmektedir. Enflasyon kontrol atına
alınmalıdır.Enflasyon muhasebesi uygulamasına
geçilmelidir.Bu uygulama ile enflasyonun olduğu durumlarda
firmaların mali tabloları enflasyondan arındırılarak
vergiye tabi tutulmaktadır. Bu sayede firmalar enflasyon
yüzünden yüksek vergi dilimine girmemiş olacaklar,vergi
yükleri de artmayacaktır.Fakat bu uygulama olmazsa
enflasyon yüzünden yüksek vergi dilimine girecek olan
firmalar vergi yükünün ağırlığından kaçmak adına kayıt dışı
kalmayı tercih edeceklerdir. Bir diğer sebep ise vergi
denetimleri,muafiyet ve istisnalar,vergi yükü,vergi
cezaları,vergi aflarının sıklığı başlıları altında
sıralanabilecek vergi konularıdır.Vergi kayıt dışılığı
59
arttıran en önemli faktördür. Vergi oranlarının yüksek
olduğu,denetim ve yönetim eksikliğinin yaşandığı,vergi
adaletsizliğinin meydana geldiği ülkelerde kayıt dışı
faaliyetlerinin oranları da yüksek çıkmaktadır.Bu nedenle
vergi düzenleme ve denetimleri,vergi politikaları ve
alınacak tedbirlerle kayıt dışılık oranları da
azaltılabilir. Kayıt dışı ekonomiye neden olan bir çok
faktör daha mevcuttur. Kırdan kente göç oranlarının yüksek
oluşuyla birlikle niteliksiz işgücünü istihdam etmek
amacıyla kayıt dışı istihdam oranı yükselmektedir. Buna
engel olmak kırsal alanların olanaklarını iyileştirmekte
yatmaktadır. Gelir dağılımı adaletsizliği en aza
indirgenmelidir. Devlete olan güven duygusu sağlanmalıdır.
Kayıt dışılık ancak bu sayılanlar tam anlamıyla yapılırsa
azaltılabilir. Tamamen ortadan kaldırılabilmesi için ise
devletin politika olarak benimsemesinin yanında toplumsal
bilincin oluşup toplum olarak hareket edilmelidir. Çünkü bu
kadar ciddi bir problem ancak birlik olunabilindiği sürece
çözüme kavuşturulabilir. Topluma da kayıt dışı ekonominin
ülke ekonomisine zararları bilincini yerleştirmek
önemlidir.
60
KAYNAKÇA
KAYITDIŞI EKONOMİ TAHMİNİ YÖNTEM ÖNERİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ,
Vuslat US,2004 , www.kayitdisiekonomi.com/files/VUSLAT-US
KAYITDISI.pdf
61
KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ÖNLEMEDE VERGİ POLİTİKALARI (1980 –
2004 TÜRKİYEÖRNEĞİ)İbrahim HALİL SUGÖZÜ , 2008
Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonomi ve Vergi Kaybının Tahmini
Hakan ERKUŞ, Kadir KARAGÖZ Maliye Dergisi Sayı 156 Ocak-
Haziran 2009
dergiler.sgb.gov.tr/calismalar/maliye_dergisi/yayinlar/md/1
56/08.Hakan.ERKUS_Kadir.KARAGOZ.pdf
2000'li Yıllarda Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi Gülay AKGÜL
YILMAZ, Marmara Üniversitesi İİB Dergisi,2012
dosya.marmara.edu.tr/ikf/iib-dergi/2012-2/21akgulyilmaz.pdf
TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ÖNLEMEYE YÖNELİK VERGİ
POLİTİKALARI ve DEĞERLENDİRİLMESİ Yalın BİÇER, 2006
eprints.sdu.edu.tr/353/1/TS00514.pdf
Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi, Akademi İktisat, Gülen
GONCA,
www.akademiktisat.net/calisma/tr_iktisat_genel/tr_kdisi_eko
nomi_ggonca.htm
Kayıt dışı Ekonominin Ulusal ve Uluslararası Boyutu ve
Çözüm Önerileri,
www.ekodialog.com/konular/kayitdisiekonomi.html
KAYIT DIŞI EKONOMİNİN BOYUTLARI, ETKİLERİ VE KAYIT DIŞI İLE
MÜCADELE YÖNTEMLERİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ, Halim Murat Bulut,
HAZİRAN,2007 kayitdisiekonomi.com/files/2010y/10.pdf
62
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı,
(2011-2013) ANKARA,2011
www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/Kayit_Disi_Ekonomiyle_
Mucadele_Stratejisi_Eylem_Plani_2011_2013.pdf
Kayıt Dışı Ekonominin
Ölçülmesi ,www.biraz.gen.tr/ekonomi/kayit-disi-ekonominin-
olculmesi
Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi ve Kayıt dışı Ekonomiyi
Azaltmaya Yönelik Çözüm Önerileri, Dr. Suphi ASLANOĞLU
Kırıkkale Üniversitesi,İİBF
journal.mufad.org.tr/attachments/article/277/15.pdf
Kayıt Dışı Ekonomi:Ölçme Yöntemleri,Boyutları,Yararları ve
Zaraları Üzerine Bir Değerlendirme, Nihat IŞIK,Mustafa
ACAR, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi, Sayı: 21, Temmuz-Aralık 2003, ss. 117-
136. iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi21/nisik.pdf
1990 Sonrası Türkiye'de Uygulanan Vergi Politikaları ve
Kayıt Dışı Ekonomiyi Önleyici Etkisi, Neslihan ASLAN
ÖZTÜRK, 2007, kayitdisiekonomi.com/files/2010y/1.pdf
Kayıt Dışı Ekonomide Vergi Denetiminin Önemi, Burak Ali Han
TECİM, 2008 kayitdisiekonomi.com/files/2010y/7.pdf
63
Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi, Murat KANLI ,2007
kayitdisiekonomi.com/files/2010y/4.pdf
Kayıt Dışı Ekonomi Takip Merkezi
kayitdisiekonomi.com/default.asp
Kayıt Dışı Ekonomi Nedir MERAKNAME, Hasan ARIKAN,
www.merakname.com/kayit-disi-ekonomi-nedir/
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Maliye Bakanı Mehmet
Şimşek'in Konuşma Notu,2013
www.slideshare.net/Mehmet_Simsek/esiad-kaytd-ekonomi-2013-
0605-v4
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı 2008-
2010,ANKARA,Nisan,2009
www.gib.gov.tr/fileadmin/beyannamerehberi/Kayit_disi_2009tr
Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi ve Vergi Sisteminin Rolü,
YRD. DOÇ. DR. NURSEL AYDINER AVŞAR, YRD. DOÇ. DR. ARZU
ALVAN BOZDERELİ, ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI,
Kasım/Aralık 2012
www.aso.org.tr/b2b/asobilgi/sayilar/dosyakasimaralik2012(1)
64
