Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ Φιλοςοωικι χολι

Σμιμα Ιςτορίασ και ΑρχαιολογίασΑνοικτά ακαδθμαϊκά μακιματα (AUTh Οpen Courses)

Μάκθμα ΙΒΤ 601 :

Βυηαντινι Iςτορία Ι (324-1081)

Διδάςκων :

Γεϊργιοσ Α. Λεβενιϊτθσ© 2015

Φωτογραφία :http://www.aeof.fr/site/532/sainte-sophie-%28hagia-sophia%29-de-constantinople.htm

ΙΒΥ 601 : Bυηαντινι Ιςτορία Ι (324-1081)

© Γεϊργιοσ Α. Λεβενιϊτθσ

Μάκθμα 9ο:

Ζνα νζο κράτοσ και μία νζα κοινωνία

κατά τουσ λεγόμενουσ «ςκοτεινοφσ αιϊνεσ του Βυηαντίου»

(8οσ - 9οσ αι.)

• Oι Βυηαντινοί αυτοκράτορεσ κατά τον 8ο αι.

• Οι κφριεσ ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ κατά τον 8ο αι.

• Η υποχϊρθςθ του αςτικοφ βίου και ο «εξαγροτιςμόσ» τθσ αυτοκρατορίασ (7οσ - 8οσ αι.)

• Οι μεταβολζσ ςτθν οικονομία (7οσ - 8οσ αι.)

• Οι μεταρρυκμίςεισ και οι αλλαγζσ ςτθν κεντρικι και επαρχιακι διοίκθςθ (7οσ - 9οσ αι.)

• Η νζα «κεματικι» περιφερειακι και ςτρατιωτικι οργάνωςθ του κράτουσ (μζςα 8ου αι. κ.ε.)

• Η εικονοκλαςτικι διαμάχθ επί Ιςαφρων (726-787)

ΑΠΘΦιλοςοωικι χολι

Σμιμα Ιςτορίασ και ΑρχαιολογίασΑνοικτά ακαδθμαϊκά μακιματα

(AUTh Οpen Courses)

Επιςθμάνςεισ περί πνευματικϊν δικαιωμάτων

Οι περιςςότεροι χάρτεσ που περιλαμβάνονται ςτισ κάρτεσ / διαφάνειεσ των μακθμάτων / παρουςιάςεων προζρχονται από τρίτεσ πθγζσ

Όπου ιταν δυνατόν, δθλϊνονται πάντοτε θ προζλευςθ και τα πνευματικά δικαιϊματα (copyrights) τθσ εκάςτοτε εικόνασ

Οριςμζνοι χάρτεσ ζχουν υποςτεί μικρι ι μεγαλφτερθ επεξεργαςία ι περιζχουν επιπρόςκετεσ πλθροφορίεσ για τθν ευκολότερθ κατανόθςι τουσ

από τουσ κεατζσ και χριςτεσ των ςυγκεκριμζνων παρουςιάςεων

Οι περιςςότερεσ αναπαραςτάςεισ τθσ μεςαιωνικισ Κωνςταντινοφπολθσ προζρχονται από το εξαιρετικό πρόγραμμα ΒΤΗΑΝΣΙUM 1200 του κ. Tayfun Öner (©),

τον οποίο και ευχαριςτϊ κερμά για τθν άδεια χρθςιμοποίθςθσ οριςμζνων εικόνων(βλ. http://www.byzantium1200.com/)

Σα κείμενα των καρτϊν προζρχονται από τον διδάςκοντα του μακιματοσ ΙΒΥ 601, Λζκτορα Γεϊργιο Α. Λεβενιϊτθ (©). Για τθ ςυγγραφι τουσ ζχει χρθςιμοποιθκεί κυρίωσ

θ ειδικι ελλθνικι και διεκνισ βιβλιογραφία που παρατίκεται ςτθν «Ειςαγωγι»

Όπου ζχουν χρθςιμοποιθκεί αυτοφςια αποςπάςματα από μελζτεσ τρίτων ερευνθτϊν, πραγματοποιείται ςχετικι παραπομπι / επιςιμανςθ

ΙΒΤ 601 - Πίνακασ μακθμάτων

• Μάκθμα 1ο : Ειςαγωγι - Προβλιματα, ςυντελεςτζσ και είδθ πθγϊν τθσ βυηαντινισ ιςτορίασ

• Μάκθμα 2ο : Περίγραμμα ιςτορικϊν εξελίξεων - Θ Βυηαντινι αυτοκρατορία από τον 4ο ζωσ τον 11ο αι.

• Μάκθμα 3ο : Από τθν παλαιά ςτθ δεφτερθ Ρϊμθ (= Κων/πολθ) - O μεταςχθματιςμόσ τθσ φςτερθσ Ρωμαϊκισ

αυτοκρατορίασ (τζλθ 3ου - αρχζσ 4ου αι.) και θ απαρχι τθσ λεγόμενθσ «πρϊιμθσ βυηαντινισ περιόδου»

• Μάκθμα 4ο : H περίοδοσ διαμόρωωςθσ του βυηαντινοφ κόςμου και θ επικράτθςθ του χριςτιανιςμοφ (4οσ αι.)

• Μάκθμα 5ο : Θ νζα αυτοκρατορία τθσ Ρωμανίασ (= Βυηαντινισ αυτοκρατορίασ) (5οσ αι.)

• Μάκθμα 6ο : Ο «αιϊνασ του Ιουςτινιανοφ Α´» και θ μερικι ανάκτθςθ τθσ πρϊθν ρωμαϊκισ Δφςθσ (6οσ αι.)

• Μάκθμα 7ο : Από τθν φςτερθ αρχαιότθτα ςτουσ μεςαιωνικοφσ χρόνουσ - Θ μετάβαςθ από τθν «πρϊιμθ»

ςτθ «μζςθ βυηαντινι περίοδο» (α´ μιςό - μζςα 7ου αι.)

• Μάκθμα 8ο : Σο Βυηάντιο ςε άμυνα : Οι Άραβεσ και θ πτϊςθ τθσ ελλθνορωμαϊκισ Ανατολισ - λάβοι και

Βοφλγαροι ςτθ Χερςόνθςο του Αίμου (7οσ - 8οσ αι.)

• Μάκθμα 9ο : Ζνα νζο κράτοσ και μία νζα κοινωνία κατά τουσ λεγόμενουσ «ςκοτεινοφσ αιϊνεσ» (8οσ - 9οσ αι.)

• Μάκθμα 10ο : Οι απϊλειεσ και τα επιτεφγματα του Βυηαντίου κατά τον 9ο αι.

• Μάκθμα 11ο : Θ ανάκαμψθ του Βυηαντίου κατά το 10ο αι. και θ λεγόμενθ «βυηαντινι εποποιία»

• Μάκθμα 12ο : Θ βυηαντινι αντίωαςθ κατά τον 11ο αι. - Από τθν ιςχφ ςτθν κατάρρευςθ

• Μάκθμα 13ο : Αναςκόπθςθ, ςυμπεράςματα, ςυηιτθςθ και οδθγίεσ για τισ εξετάςεισ

Λζξεισ - κλειδιά 9ου μακιματοσ

• 8οσ αιϊνασ

• 9οσ αιϊνασ

• Αγχίαλοσ

• Ακροθνοφ ι Ακροϊνοφ μάχθ

• Αλλαγζσ

• Ανκφπατοι επαρχιϊν

• Αποκικεσ

• Αςτικά κζντρα

• Αςτικόσ βίοσ

• Αυτοκράτορεσ

• Β´ αραβικι πολιορκία Κωνςταντινοφπολθσ

• Βαττάλ

• Βεςτιάριον

• Βοφλγαροι

• Βυηάντιο / Βυηαντινι αυτοκρατορία

• Γαιοκτιμονεσ

• Γερμανίκεια

• Δθμόςιοσ κανϊν

• Διοίκθςισ

• Διοικθτζσ

• Δυνατοί

• Εγνατία οδόσ

• Ειδικόν / Λογοκζςιον του ειδικοφ

• Εικονοκλαςτικι διαμάχθ

• Εικονομαχία

• Ειρινθ

• Ενορία

• Εξαγροτιςμόσ

• Εξιςωτζσ

• Επόπτεσ

• Ζωεςοσ

• Η´ Οικουμενικι ςφνοδοσ

• Θζματα

• Κςαυροι

• Καπνικόν

• Κατϊτερα ςτρϊματα πλθκυςμοφ

• Κοινότθτα / ομάσ χωρίου

• Κομμερκιάριοι

• Κριτζσ

• Κωνςταντίνοσ Ε´

• Λζων Γ´ Κςαυροσ

• Λικοςϊρια

• Λογοκζςιον γενικοφ

• Λογοκζςιον δρόμου

• Λογοκζςιον ςτρατιωτικοφ

• Λογοκζτθσ των ςχολϊν

Λζξεισ - κλειδιά 9ου μακιματοσ

• Μαςαλμάσ

• Μάχεσ

• Μελίχ

• Μεςαία τάξθ πλθκυςμοφ

• Μεταβολζσ

• Μεταρρυκμίςεισ

• Μιχαιλ Λαχανοδράκοντασ

• Μοναχοί

• Νζα κοινωνία

• Νζο κράτοσ

• Οδικό δίκτυο

• Οξφσ δρόμοσ

• Ορκοδοξία

• Οψίκιον

• Παρακμι

• Πάροικοι

• Πόλεισ

• Πραίτωρεσ / πραίτορεσ

• Πρωτονοτάριοι

• ζκρετον ςακζλλθσ

• κοτεινοί αιϊνεσ

• ουλεχμάν

• τρατθγίεσ

• τρατθγόσ

• τρατιωτικζσ εξελίξεισ

• τρατιωτικι οδόσ

• «τρατιωτικοποίθςθ» επαρχιακισ διοίκθςθσ

• υγκλθτικι αριςτοκρατία

• φνοδοσ Ιερείασ

• υνων

• υριακι δυναςτεία

• Σάγματα / τάγμα

• Σαξάτοι

• Σαξεϊτεσ

• Σαράςιοσ

• Σελζριγοσ

• Σελζτηθσ

• Τγρό πυρ

• Τποχϊρθςθ

• Χαλίωθσ

• Χαλκι Πφλθ

• Χαρτουλάριοι

Θ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΑ ΓΕΙΣΟΝΙΚΑ ΣΘ ΚΡΑΣΘ ΓΤΡΩ ΣΟ ΕΣΟ 700,

ΜΕΣΑ ΣΘΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΩΝ ΑΝΑΣΟΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΣΘ ΚΣΘΕΩΝ ΣΟ ΑΡΑΒΙΚΟ

ΧΑΛΙΦΑΣΟ ΚΑΙ ΣΘΝ ΕΓΚΑΣΑΣΑΘ ΣΩΝ ΠΡΩΣΟΒΟΤΛΓΑΡΩΝ ΣΘ ΧΕΡΟΝΘΟ ΣΟΤ

ΑΙΜΟΤ (ΚΑΣΩ ΔΟΤΝΑΒΘ)

Βοφλγαροι

Φράγκοι

Χαλιωάτο Ομαχάδων

Άβαροι Χάηαροι

Βθςιγότκοι

© Euratlas

Αυτοκράτορεσ τθσ υριακισ ι δυναςτείασ των Ιςαφρων (717-802)

Αυτοκράτορεσ κατά τθν περίοδο τθσ

αςτάκειασ, πριν τθν άνοδο των Ιςαφρων

• Λεόντιοσ (695-698)

• Αψίμαροσ-Σιβζριοσ (698-705)

• Ιουςτινιανόσ Β´ (705-711)

• Βαρδάνθσ-Φιλιππικόσ (711-713)

• Αρτζμιοσ-Αναςτάςιοσ (713-715)

• Θεοδόςιοσ Γ´ (715-717)

δυναςτεία Ιςαφρων

• Λζων Γ´ (717-741)

• Κωνςταντίνοσ Ε´ (741-775)

ανταπαιτθτισ Αρτάβαςδοσ (742-743)

• Λζων Δ´ (775-780)

• Κωνςταντίνοσ τ´ & Ειρινθ (780-790)

• Κωνςταντίνοσ τ´ (790-797)

• Ειρινθ (797-802)

Νόμιςμα (= χρυςό νόμιςμα) του Λζοντοσ Γ´ (717-741)

Νομίςματα του Λζοντοσ Γ´ με παράςταςθ και του εςτεμμζνου γιου του Κωνςταντίνου Ε´ ςτουσ οπιςκότυπουσ

(ca. 720-741)

Άλλο νόμιςμα (τρθμίςιον = 1/3 ςόλιδου) του Λζοντοσ Γ´(ςτον οπιςκότυπο ο γιοσ του Κωνςταντίνοσ Ε´)

Mιλιαρίςιον (= αργυρό νόμιςμα) Λζοντοσ Γ´ και Κωνςταντίνου Ε´με τθν επιγραωι «εκ Θεοφ βαςιλζων»

Νόμιςμα (αριςτερά) και μιλιαρίςιον (a. 742)

του ανταπαιτθτι Αρταβάςδου

με τθν επιγραωι «IhS SXRIS TYSNICA» ςτθ μεςαία φωτογραφία

Αςθμζνια φόλλισ νομιςματοκοπείου υρακουςϊν

Εικονίηονται οι Λζων Γ´ - Λζων Δ´ και ο Κωνςταντίνοσ Ε´

πάνω: νόμιςμα του Κωνςταντίνου Ε´κάτω: νόμιςμα με τουσ Κων/νο Ε´ - Λζοντα Γ´ και Λζοντα Δ´ (ca. 757-775)

Νομίςματα του Κωνςταντίνου Ε´με τον γιο του Λζοντα Δ´

Νόμιςμα του Λζοντοσ Δ´ (775-780)

Μιλιαρίςιον περιόδου 780-797 με τθν επιγραωι

«XRISTYSNICA CONS TANTINO SSIRINI bA SILIS»

Νόμιςμα με παράςταςθ των Κωνςταντίνου τ´ - Ειρινθσ

ςτον εμπροςκότυπο και των προκατόχων τουσ αυτοκρατόρων τθσ ίδιασ

(«Ιςαυρικισ» ι «υριακισ») δυναςτείασ

Λζοντοσ Γ´ - Κωνςταντίνου Ε´ - Λζοντοσ Δ´ ςτον οπιςκότυπο

Αςθμζνια φόλλισ με παραςτάςεισ τθσ Ειρινθσ και του Κωνςταντίνου τ´

Νομίςματα τθσ Ειρινθσ ωσ αυτοκράτοροσ (797-802)

με τθν επιγραωι «EIRINH bASILISSH»

Κφριεσ ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ κατά τον 8ο αι.

Κφριεσ ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ κατά τον 8ο αι. - Λζων Γ´ (717-741)

• Οι δφο πρϊτοι Κςαυροι αυτοκράτορεσ κατθγορικθκαν για τθν εικονομαχικι

τουσ πολιτικι, αλλά υπιρξαν ςπουδαίοι ςτρατιωτικοί και ικανοί ςτθ διαχείριςθ

των κρατικϊν ηθτθμάτων προωκϊντασ ςθμαντικζσ διοικθτικζσ αλλαγζσ.

• Ο Λζων Γ´, πρϊθν ςτρατθγόσ του «κζματοσ» των Ανατολικϊν με καταγωγι από

τθ Γερμανίκεια τθσ β. υρίασ, ανζλαβε το κρόνο ςε μια δφςκολθ ςυγκυρία, αλλά

κατόρκωςε να αντιμετωπίςει με επιτυχία τθ β´ αραβικι πολιορκία τθσ Κων/πολθσ

(717-718) από ςτρατιωτικζσ και ναυτικζσ δυνάμεισ αντίςτοιχα υπό τον ςτρατθγό

Μαςαλμά και τον χαλίφθ ουλεχμάν. Ο λιμόσ, οι βουλγαρικζσ επικζςεισ και θ κα-

ταςτροφι του ςτόλου από τουσ Βυηαντινοφσ με το υγρό πυρ ανάγκαςαν τουσ Ά-

ραβεσ να υποχωριςουν με τεράςτιεσ απϊλειεσ. Ο Λζων απάλλαξε και τθ Μ. Αςία

από τον αραβικό κίνδυνο με τθ μεγάλθ νίκθ του επί των Μελίχ και Βαττάλ ςτθ μά-

χθ του Ακροϊνοφ ι Ακροθνοφ (740) -βλ. και ςτο προθγοφμενο μάκθμα

Κφριεσ ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ κατά τον 8ο αι. - Κωνςταντίνοσ Ε´ (741-775)

• Ο γιοσ και διάδοχοσ του Λζοντοσ Γ´, Κωνςταντίνοσ Ε´, ιταν ακόμθ πιο ικανόσ ςτρα-

τιωτικόσ, αν και δεν διζκετε τθν ευρωςτία του πατζρα του. Είχε περίπλοκθ και πικανϊσ

διχαςμζνθ προςωπικότθτα, ιταν νευρικόσ, ταλαιπωρθμζνοσ από αςκζνειεσ (ίςωσ ιταν

λεπρόσ κατά τον J. Haldon) και ενίοτε ζρμαιο ιςχυρϊν πακϊν. Μετά το κίνθμα του Αρ-

ταβάςδου (742/43), κόμθτοσ του Οψικίου και ςυγγενοφσ του που κατόρκωςε να ανα-

γορευκεί για λίγο αυτοκράτωρ και να καταλάβει τθν Κων/πολθ ςτισ αρχζσ τθσ βαςι-

λείασ του, ο Κωνςταντίνοσ καταδίωξε και τιμϊρθςε με αχαλίνωτθ αγριότθτα όλουσ

τουσ πολιτικοφσ εχκροφσ του και τουσ εικονολάτρεσ αντιπάλουσ του. Αυτό δεν το ζπρα-

ξε τόςο εξαιτίασ κάποιασ πρωτόγονθσ ωμότθτασ αλλά λόγω αρρωςτθμζνθσ υπερευαι-

ςκθςίασ (βλ. G. Ostrogorsky).

• Παράλλθλα όμωσ ο Κωνςταντίνοσ Ε´ υπιρξε ςπουδαίοσ ςτρατθλάτθσ, ικανόσ με-

ταρρυκμιςτισ και μεγάλοσ οργανωτισ. Αναλυτικότερα:

Κφριεσ ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ κατά τον 8ο αι.Οι νίκεσ και οι μεταρρυκμίςεισ του Κωνςταντίνου Ε´ (741-775)

• Ο Κων/νοσ Ε´ ςθμείωςε εκπλθκτικζσ νίκεσ εναντίον των Αράβων (746, 747 και 752),

καταλαμβάνοντασ πόλεισ ςτο ανατολικό ςφνορο, και κυρίωσ εναντίον των Βουλγάρων

του Σελζτηθ και αργότερα του Σελζριγου (Αγχίαλοσ 763, Λικοςϊρια 773). Εάν δεν πζ-

καινε το 775, ίςωσ να υπζταςςε πλιρωσ τθ Βουλγαρία.

• Ο Κων/νοσ Ε´ εφάρμοςε επίςθσ ςθμαντικζσ ςτρατιωτικζσ και διοικθτικζσ μεταρ-ρυκ-

μίςεισ: Διαίρεςε τισ υπάρχουςεσ ςτρατιωτικζσ διοικιςεισ ςε μικρότερεσ, ϊςτε οι επι-

κεφαλισ τουσ να μθν ζχουν τόςο μεγάλθ ιςχφ, ουςιαςτικά προϊκθςε τθ ςυγκρότθςθ

των κεμάτων ωσ διοικθτικϊν - ςτρατιωτικϊν περιφερειϊν, δθμιοφργθςε τα κεντρικά

βαςιλικά ιππικά τάγματα (χολζσ, Εξκουβίτορεσ, Βίγλα) κακϊσ και το ςτρατιωτικό α-

ξίωμα του λογοκζτου των ςχολϊν.

• Οι επιτυχίεσ του είχαν κάνει τουσ ςτρατιϊτεσ του να τον λατρεφουν ςχεδόν ωσ θμί-

κεο και να υποςτθρίηουν φανατικά τθ ριηοςπαςτικι εικονοκλαςτικι του πολιτικι (ζνα-

ντίον των εικόνων, των λειψάνων, τθσ λατρείασ των Αγίων ακόμθ και τθσ Θεοτόκου).

Θ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΑ ΓΕΙΣΟΝΙΚΑ ΣΘ ΚΡΑΣΘ ΓΤΡΩ ΣΟ ΕΣΟ 700,

ΜΕΣΑ ΣΘΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΩΝ ΑΝΑΣΟΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΣΘ ΚΣΘΕΩΝ ΣΟ ΑΡΑΒΙΚΟ

ΧΑΛΙΦΑΣΟ ΚΑΙ ΣΘΝ ΕΓΚΑΣΑΣΑΘ ΣΩΝ ΠΡΩΣΟΒΟΤΛΓΑΡΩΝ ΣΘ ΧΕΡΟΝΘΟ ΣΟΤ

ΑΙΜΟΤ (ΚΑΣΩ ΔΟΤΝΑΒΘ)

Βοφλγαροι

Φράγκοι

Χαλιωάτο Ομαχάδων

Άβαροι Χάηαροι

Βθςιγότκοι

© Euratlas

Οι δφο μεγάλεσ χερςαίεσ νίκεσ των Ιςαφρων μετά τθν απόκρουςθ των Αράβων ςτθν περιοχι τθσ Κων/πολθσ (717-718): H νίκθ του Λζοντοσ Γ´ επί των Αράβων (Ακροθνόσ

740) και θ νίκθ του γιου του Κωνςταντίνου Ε´ επί των Βουλγάρων (Αγχίαλοσ 763)

© Εκδ. Βάνιασ - Ιωάννθσ Καραγιαννόπουλοσ

¯

¯

Αγχίαλοσ (763)

Οι κφριεσ κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ

ςτο εςωτερικό του Βυηαντίου

κατά τουσ 7ο - 8ο αι.

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι. - Παρακμι πόλεων

• Θ ςταδιακι παρακμι του κεςμοφ τθσ πόλεωσ, λόγω εςωτερικϊν και εξωτερικϊν αιτίων,

είχε ξεκινιςει ιδθ κατά τον 4ο αι., όταν οι πόλεισ αρχίηουν να εξαςκενίηουν οικονομικά και

οι άρχουςεσ τάξεισ τουσ να φυλλοροοφν (βλ. μάκθμα 4). Οι εξελίξεισ του 7ου αι. ολοκλι-

ρωςαν αυτι τθ διαδικαςία ςταδιακισ παρακμισ. Λόγω και των ευρφτερων κοινωνικϊν και

οικονομικϊν μεταβολϊν, ο ανοικτόσ δθμόςιοσ βίοσ που περιςτρζφεται γφρω από τθν πα-

λαιά αγορά τθσ πόλεωσ ατονεί. Οι αρχαίεσ αςτικζσ αγορζσ παφουν οριςτικά να υφίςτανται.

• Οι πόλεισ γίνονται ολοζνα και πιο μικρζσ και αποκτοφν χαρακτθριςτικά κάςτρων. Σο

γεγονόσ αυτό διαφαίνεται ακόμθ και ςε επίςθμα και μθ κείμενα του 6ου αι. (Νεαρζσ Ιου-

ςτινιανοφ Α´, πραγματεία «Περί κτιςμάτων» του Προκοπίου). Θεςμοί, παιδεία, ιδζεσ, ςυ-

μπεριωορζσ και ικθ που είχαν τισ ρίηεσ τουσ ςτον πολιτιςμό τθσ ελλθνορωμαїκισ αρχαιό-

τθτασ εγκαταλείωκθκαν οριςτικά. Θ εξζλιξθ αυτι οδιγθςε νομοτελειακά ςτο πζραςμα

ςτουσ κακαυτό μεςαιωνικοφσ χρόνουσ και ςτον ευρφτερο γεωγραφικό κόςμο τθσ ανατολι-

κισ Μεςογείου, πράγμα που είχε ςυμβεί ιδθ ςτθ Δφςθ.

Προςζξτε τθν πολφ πιο μικρι αςτικι ζκταςθ που περικλείεται εντόσ των βυηαντινισ περιόδου τειχϊν (ςτο κζντρο) ςυγκριτικά με εκείνθ των προγενζςτερων ελλθνιςτικϊν τειχϊν τθσ Εωζςου

χζδιο: © Baedekerhttp://www.planetware.com/tourist-attractions-/ephesus-tr-iz-ep.htm

H ςυρρίκνωςθ των πόλεωνμετά τθν φςτερθ αρχαιότθτα :

το παράδειγμα τθσ Εφζςου

H Ζφεςοσ κατά τθν φςτερθ αρχαιότθτα και τον πρϊιμο μεςαίωνα

• Κατά τουσ φςτερουσ αρχαίουσ χρόνουσ θ Ζωεςοσ αρικμοφςε πικανϊσ γφρω ςτουσ 50.000 κατοίκουσ

(κατ’ άλλουσ ίςωσ και 250.000).

• Ο αρχαίοσ ναόσ τθσ Αρτζμιδοσ και όλθ θ Ζφεςοσ λεθλατικθκαν και υπζςτθςαν μεγάλεσ καταςτροφζσ

από τουσ Γότκουσ το 262. Ο Κωνςταντίνοσ Α´ αποκατζςτθςε αργότερα μζροσ των ηθμιϊν. Ο ναόσ όμωσ

καταςτράφθκε πλιρωσ το 401 από ζναν όχλο υπό τθν θγεςία του Ιωάννθ Χρυςοςτόμου. Η μεγάλθ

βαςιλικι του Αγίου Ιωάννθ Θεολόγου καταςκευάςτθκε τον επόμενο αιϊνα, επί Ιουςτινιανοφ Α´.

• Θ ςθμαςία τθσ πόλθσ άρχιςε να μειϊνεται, όταν οι προςχϊςεισ του ποταμοφ Καψςτρου άρχιςαν να

κακιςτοφν τον λιμζνα τθσ μθ χρθςιμοποιιςιμο. Η ικανότθτα του κράτουσ και των αςτικϊν αρχϊν να

αντιμετωπίςουν τζτοιου τφπου φυςικζσ εξελίξεισ / καταςτροφζσ μειϊκθκε δραματικά μετά τισ αρχζσ

του 6ου αι. Οι κάτοικοι τθσ Εφζςου εγκατζλειψαν τισ χαμθλότερεσ αςτικζσ περιοχζσ και εγκαταςτάκθκαν

ςταδιακά ςτουσ γφρω λόφουσ. Χρθςιμοποίθςαν τα αρχιτεκτονικά μζλθ των παλαιϊν τθσ μνθμείων και

τα αρχαία γλυπτά ωσ δομικά υλικά και κονιάματα για τισ νζεσ κατοικίεσ.

• H πόλθ καταςτράφθκε μερικϊσ από ςειςμό το 614. Οι αραβικζσ λεθλαςίεσ τθσ πόλθσ κατά τα ζτθ 655,

700, 716 και 781 επιτάχυναν τθν παρακμι τθσ, αλλά θ Ζφεςοσ επιβίωςε ωσ μικρότεροσ υπολογίςιμοσ

οικιςμόσ, ο οποίοσ αναπτφχκθκε γφρω από τον Ιωάννθ Θεολόγο, ςτουσ βυηαντινοφσ χρόνουσ.

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι. Παρακμι πόλεων

• Θ πλθκυςμιακι και εδαωικι ςυρρίκνωςθ των πόλεων περιορίηει τθ δραςτθ-

ριότθτα και τισ ανάγκεσ των κατοίκων τουσ ςε ςτενό περίγυρο.

• Σα εντυπωςιακά αρχαία κτίρια που εξυπθρετοφςαν κεςμοφσ, εορταςμοφσ,

λατρείεσ, εκδθλϊςεισ και δραςτθριότθτεσ του παρελκόντοσ (διοικθτικά κτίρια,

βιοτεχνίεσ, κζατρα, γυμνάςια, ςτάδια, βιβλιοκικεσ, λουτρά, αρχαίοι ναοί, αγορζσ,

πολλά υδραγωγεία κ.ά.). Σο ιπποδάμειο ρυμοτομικό ςχζδιο εγκαταλείπεται, κυ-

ριαρχοφν πλζον οι μικροί και ακανόνιςτοι δρόμοι. Σα μεγάλα κτίρια αφινονται να

καταςτραφοφν ι καταλαμβάνονται από μικροφσ οίκουσ, εργαςτιρια, χριςτια-

νικοφσ ναοφσ. Επαναχρθςιμοποιθμζνα ι ευτελι δομικά υλικά κυριαρχοφν ςτουσ

περιςςότερουσ εναπομείναντεσ αςτικοφσ οικιςμοφσ.

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι.Επιβίωςθ ενόσ πιο περιοριςμζνου αςτικοφ δικτφου

• Παρά τθ γενικότερθ και αδιαμωιςβιτθτθ παρακμι του αςτικοφ βίου και τθν απϊλεια μεγά-

λων πόλεων ςτουσ Άραβεσ (Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Ιεροςόλυμα, Καρχθδόνα κλπ.), επιβίωςαν

αρκετοί αρχαίοι αυτοκρατορικοί οικιςμοί μετά τον 6ο και 7ο αι., ειδικά ςτθ Μ. Αςία και ςτα νό-

τια και ανατολικά Βαλκάνια. Όλοι τουσ ιταν μικρότεροι ςυγκριτικά με το παρελκόν (ακόμθ και θ

Κων/πολθ) και οχυρωμζνοι για να προςτατεφονται από τουσ εξωτερικοφσ εχκροφσ (Ακινα, Κόριν-

κοσ, Δθμθτριάσ, Πάτρα, Θεςςαλονίκθ, Αδριανοφπολθ, Αττάλεια, Ζφεςοσ, Καιςάρεια, Σραπεηοφ-

ντα, μφρνθ, Προφςα, Δορφλαιον, Νίκαια, Νικομιδεια, ελεφκεια, Ικόνιο, Άγκυρα, εβάςτεια κ.ά).

• Θ υποχϊρθςθ του αςτικοφ βίου ςτο Βυηάντιο δεν ιταν λοιπόν πλιρθσ, όπωσ ςτθ δυτικι Ευ-

ρϊπθ, όπου ςθμειϊκθκε ουςιαςτικά μία κατάρρευςθ. Κάτι ανάλογο ςυνζβθ και με τθ νομιςμα-

τικι κυκλοωορία, θ οποία υποχϊρθςε αλλά δεν εξαλείωκθκε. Οι βυηαντινζσ πόλεισ μετά τον 7ο

αι. ςυνζχιςαν να αποτελοφν μικρά διοικθτικά, ςτρατιωτικά & εκκλθςιαςτικά κζντρα με περιο-

ριςμζνθ βιοτεχνικι παραγωγι και εμπορικι δραςτθριότθτα. Σο γεγονόσ αυτό επζτρεψε ςτθν

αυτοκρατορία να επιβιϊςει ωσ ςυγκεντρωτικό και ςυμπαγζσ κράτοσ τθ δφςκολθ αυτι περίοδο.

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι. Εξαγροτιςμόσ και «κζματα»

• Μεγάλο μζροσ του ολοζνα και μικρότερου πλθκυςμοφ οπωςδιποτε όμωσ κατζ-

ωυγε ςτθν φπαικρο για να επιβιϊςει. Η εκμετάλλευςθ τθσ γθσ κακίςταται ςτο εξισ θ

ςθμαντικότερθ οικονομικι δραςτθριότθτα, εισ βάροσ τθσ βιοτεχνίασ και του εμπορίου

μεγάλων αποςτάςεων. τθν φπαικρο και ςτουσ μικροφσ οικιςμοφσ τθσ ςυγκεντρϊνεται

ο κφριοσ όγκοσ των ολοζνα και πιο περιοριςμζνων οικονομικϊν ςυναλλαγϊν.

• Κάμψθ του εμπορίου και «εξαγροτιςμόσ» τθσ πιο πτωχισ πλζον αυτοκρατορίασ

(7οσ - 9οσ αι.). Σο γεγονόσ αυτό κα αναγκάςει το Βυηάντιο να αναπροςαρμόςει ςταδιακά

τθ διοικθτικι και ςτρατιωτικι του οργάνωςθ ιδθ από τουσ 7ο και 8ο αι. Αυτό που κυ-

ριαρχεί ςτθν φπαικρο τθσ αυτοκρατορίασ μετά τον 7ο αι. είναι θ κατοχι μικρισ και με-

ςαίασ ιδιοκτθςίασ, οι «ελεφκεροι» δθλαδι νομικά αγρότεσ (και όχι τόςο το εξαρτθμζνο

αγροτικό δυναμικό των «παροίκων» χωρίσ ιδιαίτερθ ιδιοκτθςία). Οι πολιτικζσ, ςτρα-

τιωτικζσ και οικονομικζσ εξελίξεισ τθσ εποχισ ευνόθςαν κάτι τζτοιο.

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι.Εξαγροτιςμόσ και «κζματα»

• Οι «ελεφκεροι» (νομικά) αγρότεσ, κάτοχοι μικρϊν και μεςαίων εκτάςεων γθσ μαηί με

τισ οικογζνειζσ τουσ, κα αποτελζςουν το βαςικό πυλϊνα για τθν ανάπτυξθ του λεγό-

μενου κεματικοφ ςυςτιματοσ (8οσ - 10οσ αι.), ζνα ςυνδυαςμό κατοχισ γθσ και παράλ-

λθλα υποχρεωτικισ ςτρατιωτικισ υπθρεςίασ (ςε μόνιμθ αλλά όχι ςυνεχι βάςθ) από

τουσ κατζχοντεσ γαιϊν.

• το νζο (από τα μζςα του 8ου αι. κ.ε.) κεματικό ςφςτθμα, θ ςτρατιωτικι εξουςία και

θ επαρχιακι πολιτικι διοίκθςθ (άλλοτε εντελϊσ ξεχωριςτζσ) «ςυνενϊνονται» υπό τθν

ανϊτατθ εξουςία ενόσ ςτρατθγοφ. Σα κζματα δθλαδι βαςίηονται ςτθν αγροτικι κοι-

νωνία τθσ εποχισ και παρζχουν ζνα φκθνό για το κράτοσ ςτρατό που υπεραςπίηεται τισ

περιοχζσ του ςε τοπικό επίπεδο.

ΣΟ ΔΙΚΣΤΟ ΣΩΝ ΑΣΙΚΩΝ ΚΕΝΣΡΩN ΣΘ

ΠΡΩΙΜΘ ΒΤΗΑΝΣΙΝΘ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ

© John Haldon 2005The Palgrave Atlas of Byzantine History

PALGRAVE MACMILLAN

TA ΠΟΛΤ ΛΙΓΟΣΕΡΑ (ΚΑΙ ΠΟΛΤ ΜΙΚΡΟΣΕΡΑ) ΑΣΙΚΑ ΚΕΝΣΡΑ ΣΘ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ

ΚΑΣΑ ΣΟΤ ΜΕΟΒΤΗΑΝΣΙΝΟΤ ΑΙΩΝΕ

© John Haldon 2005The Palgrave Atlas of

Byzantine History

PALGRAVE MACMILLAN

ΣΑ ΚΤΡΙΑ ΑΣΙΚΑ ΚΕΝΣΡΑ ΣΘ ΒΤΗΑΝΣΙΝΘ Μ. ΑΙΑ (με κίτρινο χρϊμα)

ΑΠΟ ΣΑ ΣΕΛΘ ΣΟΤ 7ΟΤ ΕΩ ΣΑ ΜΕΑ ΣΟΤ 10ΟΤ ΑΙ. (με κόκκινο πόλεισ υπό το Χαλιωάτο)

ΑΜΟΡΗΟΝΚΑΗΑΡΔΗΑ

ΔΒΑΣΔΗΑ

ΣΡΑΠΔΕΟΤΝΣΑ

ΗΝΩΠΖ

ΝΗΚΟΜΖΓΔΗΑ

ΝΗΚΑΗΑ

ΠΡΟΤΑ ΑΓΚΤΡΑ

ΗΚΟΝΗΟ

ΣΑΡΟ

ΓΔΡΜΑΝΗΚΔΗΑ

ΜΔΛΗΣΖΝΖ

ΥΑΛΔΠΗ

ΚΟΛΩΝΔΗΑΓΑΓΓΡΑ

ΜΤΡΝΖ

ΔΦΔΟ

ΑΝΣΗΟΥΔΗΑ

ΑΣΣΑΛΔΗΑ

ΔΛΔΤΚΔΗΑ

ΑΜΗΟ

ΓΟΡΤΛΑΗΟΝ

ΑΒΤΓΟ

ΗΓΖ

ΚΤΕΗΚΟ

ΑΜΑΣΡΗ

ΛΑΟΓΗΚΔΗΑ

ΚΟΣΤΑΔΗΟΝΑΓΡΑΜΤΣΣΗΟ

ΞΑΝΘΟ

ΦΩΚΑΗΑΦΗΛΑΓΔΛΦΔΗΑ

ΜΗΛΖΣΟ

ΖΡΑΚΛΔΗΑ

ΝΤΑ

ΑΜΑΔΗΑ

Χάρτθσ: The Oxford Dictionary of Byzantium

© 1991, Dumbarton Oaks

Trustees for Harvard UniversityWashington D.C.

Publisher: Oxford University Press

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι. - Εξαγροτιςμόσ

• Οι νζεσ ςυνκικεσ ςτθν φπαικρο διαφαίνονται κακαρά μζςα από το «Νόμο γεωργικό», ζνα

αμφιλεγόμενο νομικό κείμενο, κρατικισ ι ιδιωτικισ προζλευςθσ (7οσ ι 8οσ αι.). Μζςα από αυτό

καταδεικνφονται ωςτόςο οι νζεσ αγροτικζσ και οι ευρφτερεσ οικονομικζσ ςυνκικεσ ςτισ περιφζ-

ρειεσ του κράτουσ, όπου απαςχολοφν ηθτιματα όπωσ θ ζκταςθ και θ καταπάτθςθ των χωραφιϊν,

οι ηωοκλοπζσ κλπ.

• υμπεραςματικά, από τον 7ο αι. αρχίηει να κυριαρχεί θ μικρι και μεςαία ιδιοκτθςία, χωρίσ

όμωσ να εκλείψει θ κεςμόσ τθσ εξαρτθμζνθσ αγροτικισ εργαςίασ (πάροικοι). τουσ κατόχουσ

μικρισ και μεςαίασ ιδιοκτθςίασ κα ςτθριχκεί ο νζοσ κεματικόσ ςτρατόσ (για τθ ςτρατολόγθςθ)

από τον 8ο αι. και εξισ. Δεν είναι απόλυτα ςαφζσ, εάν θ υποχϊρθςθ τθσ μεγάλθσ αγροτικισ

ιδιοκτθςίασ εισ βάροσ τθσ μικρισ και τθσ μεςαίασ οφειλόταν ςτισ ευρφτερεσ οικονομικζσ και

ςτρατιωτικζσ εξελίξεισ τθσ εποχισ (με τισ ξενικζσ ειςβολζσ, τισ καταςτροφζσ, τισ νζεσ οικονομικζσ

ςυνκικεσ) ι παράλλθλα και ςτθν πολιτικι των αυτοκρατόρων από τα μζςα του 7ου αι. και εξισ,

δθλαδι ςε μία ευρεία αναδιανομι ζγγειασ ιδιοκτθςίασ για τθ δθμιουργία ενόσ νζου ςτρατοφ

(του κεματικοφ).

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι.Λιτόσ ανκρϊπινοσ βίοσ - παρακμι ςυγκλθτικισ αριςτοκρατίασ

• Ο ανκρϊπινοσ βίοσ γίνεται πιο εςωςτρεωισ, αςκθτικόσ και λιτόσ με ιςχυρό το

κρθςκευτικό ςτοιχείο. Ο φόβοσ των εχκρϊν, οι ενδθμικζσ αςκζνειεσ και οι λιμοί,

κατ’ άλλουσ θ πτϊςθ του μορφωτικοφ επιπζδου και θ δειςιδαιμονία ενιςχφουν τθ

λατρεία των λειψάνων μαρτφρων, οςίων, αγίων αλλά και των εικόνων. Οι τελευ-

ταίεσ είναι ιδιαίτερα ιςχυρζσ κοινωνικζσ τάςεισ ιδθ κατά τον 7ο αι. και κα πυ-

ροδοτιςουν εςωτερικζσ διαμάχεσ ςτο Βυηάντιο κατά τουσ 8ο και 9ο αι.

• Μετά τθν παρακμι των αρχαίων αςτικϊν ελίτ (βουλευτϊν) παρικμαςε ςτα-

διακά κατά και μετά τον 7ο και θ ςυγκλθτικι αριςτοκρατία τθσ Κωνςταντι-

νοφπολθσ. Οι λόγοι ιταν πολιτικοί (π.χ. διωγμοί επί του «τυράννου» αυτοκράτο-

ρα Φωκά) και οικονομικοί (το κράτοσ ζπαψε λ.χ. να μοιράηει λόγω δυςπραγίασ τισ

«ρόγεσ» [= μιςκοφσ+ του παρελκόντοσ, περιουςίεσ χάκθκαν ςτθν φπαικρο κ.ά.).

Οι κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταβολζσ των 7ου - 8ου αι.Νζα επαρχιακι «αριςτοκρατία»

• Μία νζα ςτρατιωτικι γαιοκτθμονικι «αριςτοκρατία» κα αρχίςει να διαμορ-

ωϊνεται ςτα νζα κζματα του κράτουσ (ςταδιακά από τον 8ο αι. και εξισ) και κα

κακορίςει ςτο εξισ τισ τφχεσ του μαηί με τθν περιοριςμζνθ και πολφ πιο αδφναμθ

πολιτικά κεντρικι γραφειοκρατία τθσ Κωνςταντινοφπολθσ.

• Ο νζοσ κεματικόσ ςτρατόσ κα είναι ο πιο ιςχυρόσ πολιτειακόσ παράγοντασ του

κράτουσ από τον 8ο αι. και εξισ, μετά από μία τελευταία πρόςκαιρθ «αναλαμπι»

τθσ ςυγκλθτικισ αριςτοκρατίασ τθσ πρωτεφουςασ τον 7ο αι. Ο νζοσ κεματικόσ

ςτρατόσ κα προαςπίςει επιτυχϊσ το κράτοσ, αλλά κα πραγματοποιεί ςυχνά και

κινιματα, τα οποία κα ανεβοκατεβάηουν αυτοκράτορεσ ςτο κρόνο δθμιουργϊντασ

ζτςι ςυχνά ςυνκικεσ πολιτικισ αςτάκειασ που δεν υπιρχαν κατά τθν πρω-

τοβυηαντινι περίοδο.

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι. Νζα επαρχιακι «αριςτοκρατία»: “Δυνατοί”

• Από τον 8ο και ειδικά τον 9ο αι. άρχιςε να αναδφεται ςταδιακά θ νζα επαρχιακι «ανϊ-

τερθ τάξθ», οι λεγόμενοι δυνατοί (= τιτλοφχοι και αξιωματοφχοι του ςτρατοφ, μεγαλογαιο-

κτιμονεσ, μζλθ τθσ Εκκλθςίασ).

• Αυτι θ νζα «ανϊτερθ τάξθ» ιταν ωςτόςο ιδιαίτερα ρευςτι, με κινθτικότθτα μελϊν, κα-

κϊσ οι κρατικοί τίτλοι και τα αξιϊματα δεν ιταν κλθρονομικά: πολλζσ νζεσ οικογζνειεσ ει-

ςζρχονταν ςε αυτιν ι ζχαναν προοδευτικά ι απότομα τθν ιςχφ τουσ. Με λίγα λόγια δεν υ-

πιρχε μία «γαλαηοαίματθ αριςτοκρατία». Σο αυτοκρατορικό αξίωμα ιταν ουςιαςτικά προ-

ςιτό ακόμθ και ςε αφανι μζλθ του ςτρατοφ κακϊσ και ςε ανκρϊπουσ με ταπεινι κοινωνικι

προζλευςθ από τισ αρχζσ του 7ου αι. και εξισ, ειδικότερα μάλιςτα τον 9ο αι. Επειδι ωςτόςο

το Βυηάντιο παρζμεινε ςυγκεντρωτικό κράτοσ με ιςχυρι κεντρικι (μθ εκκλθςιαςτικι) θγε-

ςία, φυγόκεντρεσ, φεουδαρχικοφ χαρακτιρα, κοινωνικζσ, πολιτικζσ και οικονομικζσ τάςεισ

(όπωσ εκείνεσ που επικράτθςαν ςτθν τότε Ευρϊπθ) δεν ςθμειϊκθκαν ςτο Βυηάντιο τθσ με-

ςθσ βυηαντινισ περιόδου.

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Μεςαία τάξθ

• Κατά τον 8ο αι. ςθμειϊκθκε θ προοδευτικι εμωάνιςθ των «γεωρ-

γϊν ςτρατιωτϊν» των κεμάτων. Η «μεςαία τάξθ» μετά το α´ μιςό 7ου

αι. άρχιςε να γενικά να διευρφνεται μζςω του μεταςχθματιςμοφ τθσ α-

γροτικισ κοινωνίασ.

• τα ρευςτά «μεςαία ςτρϊματα» κινοφνται καλλιεργθτζσ ιδιόκτθτθσ

γθσ, κατϊτεροι κρατικοί υπάλλθλοι, μόνιμοι ςτρατιωτικοί των ταγμά-

των των κεμάτων (οριςμζνοι φκάνουν ζωσ το κρόνο), ελεφκεροι επαγ-

γελματίεσ κυρίωσ αςτικϊν κζντρων (ταβουλάριοι, μυρεψοί, αργυρο-

πράτεσ και χρυςοχόοι, ςθρικοπράτεσ, πραγματευτζσ κλπ.).

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.«Κατϊτερεσ» τάξεισ του πλθκυςμοφ

• τα «κατϊτερα ςτρϊματα» του πλθκυςμοφ, από οικονομικισ άποψθσ, κινείται πλι-

κοσ ετερόκλιτο και πολυάρικμο, το οποίο δεν διακζτει περιουςία και ςτακερι απα-

ςχόλθςθ και αναλαμβάνει χειρονακτικζσ εργαςίεσ. τισ πθγζσ απαντοφν οι ονομαςίεσ

πζνθτεσ, άποροι, πτωχοί, ευτελείσ, άςθμοι, ενδεείσ υποδθλϊνοντασ ανκρϊπουσ με

διαφορετικι οικονομικι κζςθ. το περικϊριο τθσ κοινωνίασ ηουν μίμοι, ςκθνικοί ι παι-

γνιϊτεσ.

• Ο κεςμόσ των παροίκων, ατόμων εξαρτθμζνων με τθν ξζνθ γθ που καλλιεργοφςαν

χωρίσ αξιόλογθ ατομικι ιδιοκτθςία, ςυνζχιςε να υφίςταται. Ο όροσ πάντωσ δεν απαντά

ςτο «Νόμο γεωργικό» και ςτθν «Εκλογι» του Λζοντοσ Γ´. Οι πάροικοι όφειλαν να εκ-

πλθρϊνουν τισ υποχρεϊςεισ τουσ προσ το κράτοσ (καταβολι των φόρων τθσ ςυνωνισ

και του καπνικοφ) αλλά και ςτον ιδιοκτιτθ τθσ γθσ που καλλιεργοφςαν. Δεν ιταν ω-

ςτόςο δυνατόν να εκδιωχκοφν από τισ γαίεσ που καλλιεργοφςαν.

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Φορολογία

• Kατά τθ λεγόμενθ «μζςθ βυηαντινι περίοδο» θ δθμοςιονομικι πολιτικι τθσ αυτο-

κρατορίασ κατζςτθ πιο ςυγκεντρωτικι. Η παλαιά επαρχότθτα πραιτωρίου, που ιλεγχε

ωσ ευρεία πολιτικι περιφερειακι διοίκθςθ τθ ςυγκζντρωςθ του βαςικοφ εγγείου φό-

ρου, ζπαψε να υπάρχει τον 7ο αι. Οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ, ειδικά το λογοκζςιον

του γενικοφ, άρχιςαν να ελζγχουν τθ φορολόγθςθ ςτισ περιφζρειεσ (από τα μζςα του

8ου αι. «κεμάτων») δια τθσ αποςτολισ ειδικϊν φορολογικϊν υπαλλιλων ςε αυτζσ.

• Κατά τθ μεταβατικι περίοδο μζςα 7ου - μζςα 8ου αι. (ζωσ δθλαδι τθ ςυγκρότθςθ

των κεμάτων και το πζρασ μιασ κρίςιμθσ πολιτικά, ςτρατιωτικά και οικονομικά περιό-

δου) ςθμαντικό πολιτικό και οικονομικό ρόλο ςτισ περιφζρειεσ του κράτουσ διαδραμά-

τιςαν οι ανκφπατοι των επαρχιϊν (προτοφ αυτζσ καταργθκοφν οριςτικά) και οι κομ-

μερκιάριοι. Διαφορετικοί από τουσ τελευταίουσ κεματικοί αξιωματοφχοι και υπάλλθ-

λοι κα αποτελζςουν ςτο εξισ τουσ φοροειπράκτορεσ ςτα κζματα.

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Φορολογία

• Tα κρατικά ζςοδα, μετά τον προοδευτικό «εξαγροτιςμό» τθσ κοινωνίασ και

τθν κάμψθ του εμπορίου και των πόλεων (εξελίξεισ των 5ου - 7ου αι.) και τθσ

νομιςματικισ κυκλοφορίασ (7οσ - 8οσ αι.), ςτθρίηονταν βαςικά ςτθ φορολογία

τθσ γθσ, τθσ γεωργικισ παραγωγισ και του αγροτικοφ πλθκυςμοφ. Θ εωαρ-

μογι του παλαιοφ ωορολογικοφ ςυςτιματοσ τθσ capitatio - iugatio μνθμο-

νεφεται μζχρι τα τζλθ του 7ου αι.

• Κατόπιν, ο υπολογιςμόσ των περιουςιακϊν ςτοιχείων και ο κακοριςμόσ

του κφριου εγγείου ωόρου (δθμόςιοσ κανϊν και ςυνωνι) κακϊσ και του ωό-

ρου των ανκρϊπων και ηϊων κεμελιϊνεται ςε νζα βάςθ. Σα ακίνθτα και θ

εργατικι δφναμθ αποςυνδζονται για τον κακοριςμό του κφριου εγγείου φό-

ρου (ο δθμόςιοσ κανϊν) αλλά και του λεγόμενου καπνικοφ (= φόροσ εςτίασ).

Κοινωνικζσ - οικονομικζσ εξελίξεισ του 8ου αι. - Φορολογία

• Τπιρχαν και άλλοι φόροι (π.χ. ελατικόν, εννόμιον, ςυνικεια) και ζκτακτεσ

παροχζσ ςτο κράτοσ ι τουσ αξιωματοφχουσ του. Ονομάηονταν δθμοςιακζσ

επιρειεσ ι δουλείεσ ι αγγαρείεσ ι δοςίματα (π.χ. καςτροκτιςία, κατεργοκτι-

ςία, ψωμοηυμία, οδοςτρωςία, μιτάτον, κανίςκιον κλπ.).

• Σο κράτοσ και θ Εκκλθςία ςυνεχίηουν να κατζχουν μεγάλεσ εκτάςεισ εφφο-

ρθσ γθσ. Πάροικοι εργάηονται ςε αυτζσ τισ γαίεσ. Σα κτιματα του ςτζμματοσ (=

βαςιλικοί οίκοι) αποτελοφν μεγάλεσ παραγωγικζσ μονάδεσ που υπάγονται ςε

ανεξάρτθτθ διοικθτικι υπθρεςία με επικεφαλισ τον μζγα κουράτωρα. Πρόκει-

ται για ιδιαίτερεσ φορολογικζσ ενότθτεσ (= επιςκζψεισ), οι οποίεσ καταβάλ-

λουν επίςθσ το βαςικό ζγγειο φόρο (δθλ. το δθμόςιο κανόνα).

Οικονομικζσ και διοικθτικζσ εξελίξεισ του 8ου αι. - Φορολογία

• Ο όροσ διοίκθςισ δθλϊνει τθν οικονομικι περιφζρεια ςτα κζματα, ςτθν

οποία ςτζλνονται ανϊτεροι φοροςυλλζκτεσ (= διοικθτζσ). ε αυτιν υπά-

γονται οι μικρότερεσ φορολογικζσ περιοχζσ (= ενορίεσ), ενϊ θ μικρότερθ

φορολογικι μονάδα είναι θ κοινότθσ χωρίου ι ομάσ χωρίου, ςτθν οποία

υπάγονται περιςςότεροι ιδιοκτιτεσ γθσ. Αυτοί είναι ςυλλογικά υπεφκυνοι

για τθν ζγγεια φορολογία τθσ κοινότθτάσ τουσ και υποχρεϊνονται να καλ-

λιεργιςουν τισ γαίεσ που ζχουν μείνει ακαλλιζργθτεσ.

• Για τον υπολογιςμό του φόρου ςτα κζματα (δθλ. πλζον ςτισ νζεσ διοι-

κθτικζσ περιφζρειεσ του κράτουσ) είναι υπεφκυνοι φορολογικοί υπάλλθ-

λοι, οι επόπτεσ και εξιςωτζσ.

Οικονομικζσ και διοικθτικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Ζνασ μεταβατικόσ κεςμόσ : Kομμερκιάριοι και αποκικεσ

• Σον οικονομικό ζλεγχο μεγάλων περιοχϊν μζχρι το α´ μιςό του 8ου αι. αςκοφςαν

οι κομμερκιάριοι, αρχικά διακινθτζσ μεταξιοφ και πολφτιμων άλλων ειδϊν. Ανα-

λάμβαναν ωςτόςο πλζον τθ διαχείριςθ των αποκθκϊν (= χϊροι ςυγκζντρωςθσ και

διακίνθςθσ εμπορευμάτων και ίςωσ παροχισ ςτρατιωτικοφ εξοπλιςμοφ). Η λει-

τουργία του κεςμοφ χρονολογείται κυρίωσ μεταξφ των μζςων του 7ου και των μζ-

ςων του 8ου αι., όταν δθλαδι το κράτοσ αντιμετϊπιηε ειδικζσ ςυνκικεσ και δυςκο-

λίεσ, ενϊ είχε εφαρμοςτεί ευρζωσ θ ςυλλογι φόρων ςε είδοσ για τισ ανάγκεσ του

ςτρατοφ και γενικά του κράτουσ (θ νομιςματικι κυκλοφορία είχε υποχωριςει).

• Αργότερα, όταν οι ςυνκικεσ βελτιϊκθκαν, ο κεςμόσ ζπαψε να λειτουργεί, ενϊ

οι κομμερκιάριοι διορίηονταν πλζον ωσ πιο κατϊτεροι ιεραρχικά φοροειςπρά-

κτορεσ ςτουσ τελωνειακοφσ ςτακμοφσ του κράτουσ (9οσ - 11οσ αι.).

Bυηαντινό μολυβδόβουλλο (εμπροςκότυποσ και οπιςκότυποσ) των υνετοφ και Νικιτα, υπάτων και γενικϊν κομμερκιαρκίων αποκικθσ … (ca. 711/12)

θμ. : Οι ςωραγίδεσ χρθςιμοποιοφνταν από κρατικοφσ και εκκλθςιαςτικοφσ αξιωματοφχουσ και υπαλλιλουσ (ςε αυτιν τθν περίπτωςθ ανζωεραν τίτλουσ, αξιϊματα - κζςεισ κλπ.) κακϊσ και από ιδιϊτεσ για τθ ςωράγιςθ των εγγράωων μαηί με κερί

© Roma Numismatics Ltd (www.RomaNumismatics.com)http://romanumismatics.com/auction/lot/0960/

Οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ

αυτοκρατορίασ κατά τουσ 7ο - 9ο αι.

Οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ αυτοκρατορίασ κατά τουσ 7ο - 9ο αι.«Θ μεταρρφκμιςθ των δφο αιϊνων» («Zweihundertjährige Reform» -βλ. R.-J. Lilie)

• Θ όλθ διαδικαςία τθσ μετάβαςθσ από τθν κεντρικι και περιωερειακι διοι-

κθτικι οργάνωςθ του Βυηαντινοφ κράτουσ τθσ πρϊιμθσ περιόδου (4οσ - αρχζσ 7ου

αι.) ςε εκείνθ του κράτουσ τθσ μζςθσ περιόδου (μζςα 7ου - 11οσ αι.), με τουσ εντε-

λϊσ διαφορετικοφσ κεςμοφσ με τισ ελλθνικζσ πλζον ονομαςίεσ, δεν προζκυψε από

τισ αλλαγζσ κάποιου αυτοκράτορα (π.χ. του Ηράκλειου, όπωσ πίςτευε παλαιό-

τερα εςφαλμζνα θ ζρευνα, όπωσ ο G. Ostrogorsky).

• Αντικζτωσ επρόκειτο για μία ςταδιακι πορεία αλλαγϊν, θ οποία διιρκεςε πε-

ρίπου δφο αιϊνεσ (7οσ - 8οσ αι.) και περιείχε άλλοτε αργζσ μεταβολζσ και άλλοτε

ςυγκεκριμζνεσ μεταρρυκμίςεισ κάποιων αυτοκρατόρων, όπωσ λ.χ. του Κϊνςτα-

ντοσ Β´, του Λζοντοσ Γ´ ι του Κωνςταντίνου Ε´ (βλ. ςχετικά Ι. Καραγιαννόπουλοσ,

W. Treadgold, J. Haldon, W. Brandes και R.-J. Lilie).

Οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ αυτοκρατορίασ κατά τουσ 7ο - 9ο αι.«Θ μεταρρφκμιςθ των δφο αιϊνων» (7οσ - 8οσ αι.)

• τθν κεντρικι και επαρχιακι πολιτικι διοίκθςθ, οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ του

κράτουσ, δθλ. τα (ςταδιακϊσ ιδρυκζντα) Λογοκζςια του γενικοφ, του ςτρατιω-

τικοφ και του δρόμου, το Ειδικόν κακϊσ και το ζκρετον του ςακελλίου, αντικα-

τζςτθςαν και ανζλαβαν ςταδιακά τισ αρμοδιότθτεσ που είχαν παλαιότερα οι πα-

λαιζσ μεγάλεσ υπθρεςίεσ. Αντικατζςτθςαν δθλαδι τα officia των παλαιϊν επαρ-

χοτιτων πραιτωρίου (= των πρωτοβυηαντινϊν ανϊτατων περιφερειακϊν πολιτι-

κϊν διοικιςεων) κακϊσ και τα scrinia του magister officiorum, τθσ παλαιάσ κε-

ντρικισ οικονομικισ comitiva sacrarum largitionum (υπθρεςία κείων κθςαυρϊν)

και τθσ παλαιάσ κεντρικισ comitiva rei privatae (υπθρεςία “ιδικισ” περιουςίασ).

• Οι παλαιζσ επαρχίεσ ςτισ περιφζρειεσ του κράτουσ ςυνεχίηουν ωςτόςο να υφί-

ςτανται ζωσ τα μζςα του 8ου αι. Σότε μόνο «απορροφοφνται» οριςτικά από τα λε-

γόμενα κζματα, δθλαδι τισ νζεσ διοικθτικζσ και ςτρατιωτικζσ περιφζρειεσ.

«Πρωτοβυηαντινζσ» κεντρικζσ υπθρεςίεσ

και αξιωματοφχοι (4οσ - 7οσ αι.)

• Magister officiorum

• Quaestor sacri palatii

• Comitiva rerum privatarum ι rei privatae

• Comitiva sacrarum largitionum

• Comitiva sacri patrimonii

«Πρωτοβυηαντινζσ» περιωερειακζσ

πολιτικζσ διοικιςεισ

• Επαρχότθτεσ πραιτωρίου (ζωσ τον 7ο αι.)

• Διοικιςεισ (ζωσ τον 6ο αι.)

• Επαρχίεσ (ζωσ τα μζςα του 8ου αι.)

«Μεςοβυηαντινζσ» κεντρικζσ υπθρεςίεσ

(7οσ - 11οσ αι.)

• Λογοκζςιον του γενικοφ (ι Γενικόν)

• Λογοκζςιον του ςτρατιωτικοφ

• Επί του ειδικοφ λόγου (ι Ειδικόν,

αργότερα Λογοκζςιον του ειδικοφ)

• Λογοκζςιον του δρόμου

• ζκρετον του ςακελλίου (ι ακζλλθ)

• Βεςτιάριον

• Κοιαίςτωρ του Ιεροφ Παλατίου

«Μεςοβυηαντινζσ» περιωερειακζσ

πολιτικζσ & ςτρατιωτικζσ διοικιςεισ

• Θζματα (από τα μζςα του 8ου αι.)

Οι νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ αυτοκρατορίασ κατά τουσ 7ο - 9ο αι.«Θ μεταρρφκμιςθ των δφο αιϊνων» (υπθρεςίεσ που ςυγκροτικθκαν κατά τουσ 7ο - 9ο αι.)

• Η ςακζλλθ -ιον προιλκε από το παλαιό τμιμα του sacellum τθσ κεντρικισ πρωτοβυηαντινισ υπθρεςίασ του

sacrum cubiculum. H ςακζλλθ υπό ζναν χαρτουλάριο και τθν εποπτεία του ςακελλαρίου ιλεγχε τθν πολιτικι

διοίκθςθ των κεμάτων (μετά τα μζςα του 8ου αι.) μζςω των κεματικϊν πρωτονοταρίων.

• Σο βεςτιάριον προιλκε από το τμιμα sacrum vestiarium τθσ πρωτοβυηαντινισ κεντρικισ υπθρεςίασ comitiva

sacrarum largitionum.

• Σο λογοκζςιον του ςτρατιωτικοφ διθφκυνε τα τοπικά ςτρατιωτικά ηθτιματα ςτα κζματα που ςχετίηονταν με

τισ προμικειεσ, τον υπολογιςμό τουσ κλπ. μζςω των χαρτουλαρίων (από τα μζςα του 8ου αι.).

• Σο λογοκζςιον του γενικοφ, δια των απεςταλμζνων του ςτα κζματα, υπολόγιηε και ειςζπραττε τουσ φόρουσ.

• Σο Ειδικόν αποτελοφςε αυτοκρατορικό κθςαυροφυλάκιο και αποκικθ πολφτιμων υλικϊν και αγακϊν.

• Σο λογοκζςιον του δρόμου (ι ςζκρετον του δρόμου) ιλεγχε το οδικό ςφςτθμα, τισ επικοινωνίεσ και τον τομζα

τθσ εξωτερικισ πολιτικισ.

• Οι κεματικοί δικαςτζσ ονομάηονταν πραίτωρεσ και αργότερα κριτζσ. Προζρχονταν μάλλον από τα κεντρικά δι-

καςτιρια τθσ πρωτεφουςασ, που βρίςκονταν αρχικά υπό τθν εποπτεία του κοιαίςτωροσ (νομικόσ ςφμβουλοσ

του αυτοκράτορα), αργότερα του επάρχου Πόλεωσ (επικεφαλισ τθσ διοίκθςθσ τθσ Κων/πολθσ) κλπ.

ΚΤΡΙΑ ΑΣΙΚΑ ΚΕΝΣΡΑ (με βοφλλεσ)

ΚΑΙ ΚΤΡΙΕ ΟΔΙΚΕ ΑΡΣΘΡΙΕ ΣΑ ΜΕΟΒΤΗΑΝΣΙΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

© John Haldon 2005The Palgrave Atlas of

Byzantine HistoryPALGRAVE MACMILLAN

Ο ζλεγχοσ του λεγόμενου δθμοςίου δρόμου,

δθλαδι των κφριων ςτρα-τιωτικϊν και εμπορικϊν αρτθριϊν του κράτουσ,

βριςκόταν υπό το ζλεγχο του λογοκζτθ του δρόμου κατά τθ μζςθ βυηαντινι περίοδο. Σο βυηαντινό

οδικό ςφςτθμα αποτζλεςε εν πολλοίσ ςυνζχεια του παλαιότερου ρωμαϊκοφ.

ΓΕΩΦΤΙΚΟ ΧΑΡΣΘ ΣΘ

ΧΕΡΟΝΘΟΤ ΣΟΤ ΑΙΜΟΤ

ΜΕ ΣΟΤ ΚΤΡΙΟΤ ΟΔΙΚΟΤ

ΑΞΟΝΕ

ΕΓΝΑΣΙΑ

ΚΑΙ

VIA MILITARIS

ΘΕΑΛΟΝΙΚΘ

Ιςτορία του ελλθνικοφ ζκνουσ

© Εκδοτικι Ακθνϊν

ΓΕΩΦΤΙΚΟ ΧΑΡΣΘ ΣΘ ΜΙΚΡΑ ΑΙΑ ΜΕ ΣΙ ΚΤΡΙΕ ΠΟΛΕΙ ΚΑΙ ΣΟΤ ΟΔΙΚΟΤ ΑΞΟΝΕ

(θ κυριότερθ οδόσ ιταν ο «Οξφσ δρόμοσ»

που διζςχιηε / ζτεμνε περίπου διαγωνίωσ τθ Μ. Αςία από τθ Βικυνία ζωσ τον Σαφρο)

ΕΦΕΟ

ΚΑΙΑΡΕΙΑ

ΝΙΚΟΜΘΔΕΙΑ

ΝΙΚΑΙΑ

ΣΡΑΠΕΗΟΤΝΣΑ

ΑΣΣΑΛΕΙΑ

ΠΕΡΓΑΜΟ

ΜΤΡΝΘ

ΕΒΑΣΕΙΑΑΓΚΤΡΑ

ΠΡΟΤΑ

ΙΝΩΠΘ

ΣΑΡΟ

ΕΛΕΤΚΕΙΑ

ΜΕΛΙΣΘΝΘ

ΙΚΟΝΙΟ

Ιςτορία του ελλθνικοφ ζκνουσ,Σόμοσ τ´

© Εκδοτικι Ακθνϊν

ΧΩΝΕ

ΑΣΙΚΑ ΚΕΝΣΡΑ ΚΑΙ ΒΑΙΚΕ ΟΔΙΚΕ ΑΡΣΘΡΙΕ ΣΘ ΜΕΟΒΤΗΑΝΣΙΝΘ Μ. ΑΙΑ

© John Haldon 2005The Palgrave Atlas of

Byzantine HistoryPALGRAVE MACMILLAN

Θ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΑ ΓΕΙΣΟΝΙΚΑ ΣΘ ΚΡΑΣΘ ΓΤΡΩ ΣΟ ΕΣΟ 700,

ΜΕΣΑ ΣΘΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΩΝ ΑΝΑΣΟΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΣΘ ΚΣΘΕΩΝ ΣΟ ΑΡΑΒΙΚΟ

ΧΑΛΙΦΑΣΟ ΚΑΙ ΣΘΝ ΕΓΚΑΣΑΣΑΘ ΣΩΝ ΠΡΩΣΟΒΟΤΛΓΑΡΩΝ ΣΘ ΧΕΡΟΝΘΟ ΣΟΤ

ΑΙΜΟΤ (ΚΑΣΩ ΔΟΤΝΑΒΘ)

Βοφλγαροι

Φράγκοι

Χαλιωάτο Ομαχάδων

Άβαροι Χάηαροι

Βθςιγότκοι

© Euratlas

Θ ςυγκρότθςθ των «κεμάτων» (μζςα 8ου αι.;)Από τθν εμφάνιςθ των «ςτρατθγιϊν» (μζςα 7ου αι.)

και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ («επαρχίεσ»)

ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι. και εξισ)

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• τα μζςα του 7ου αι. οι πρωτοβυηαντινζσ ςτρατιζσ τθσ αυτοκρατορίασ ςτο ανατολικό τθσ ςφνορο

(κυρίωσ τα magisteria militum per Orientem και per Armeniam) αναγκάςτθκαν να αποχωριςουν από

τθ υρία, τθν Παλαιςτίνθ, τθ βόρεια Μεςοποταμία και τθν Αρμενία, κακϊσ είχαν θττθκεί επανειλθμ-

μζνα και υποςτεί απϊλειεσ από τουσ Άραβεσ. Οι ςτρατιζσ αυτζσ εγκαταςτάκθκαν ςτο εςωτερικό τθσ Μ.

Αςίασ, περιοχι που ιλεγχε ακόμθ θ αυτοκρατορία, ϊςτε να αναδιοργανωκοφν εκεί και να τθν υπερα-

ςπίςουν. Η παραμονι τουσ αποδείχκθκε εκεί μόνιμθ. Σο νζο γεωγραφικό περιβάλλον ιταν εν πολλοίσ

ελλθνόφωνο, εν αντικζςει με τισ περιοχζσ που είχαν χακεί ςτουσ Άραβεσ. Κατά τον 7ο αι. επικρατεί ε-

πίςθσ θ γενικότερθ τάςθ τθσ χρθςιμοποίθςθσ τθσ ελλθνικισ ωσ επίςθμθσ γλϊςςασ του κράτουσ και ο

γλωςςικόσ εξελλθνιςμόσ των παλαιϊν λατινικϊν ονομαςιϊν των κεςμϊν.

• Οι ςτρατιζσ αυτζσ ζλαβαν ςτο εξισ ελλθνικζσ ονομαςίεσ με επικεφαλισ ςυνικωσ ςτρατθγοφσ

(ςτρατθγία Ανατολικϊν, ςτρατθγία Αρμενιάκων, Οψίκιον υπό ζναν κόμθτα *εκ του λατινικοφ

Obsequium = ακολουκία, πρόκειται oυςιαςτικά για μία νζα ςτρατιά του “πραιςζντου” που οργανϊκθκε

ςτθ βορειοδυτικι Μ. Αςία+, αργότερα ςτρατθγία Θρακθςίων *επειδι προερχόταν από τμιμα του

ςτρατοφ τθσ Θράκθσ που εγκαταςτάκθκε ςτθ δυτικι Μ. Αςία+ κ.ά.).

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• Όπωσ αναφζρκθκε ιδθ, οι ςτρατιζσ αυτζσ (ςτρατθγίεσ) παρζμειναν τελικά μόνιμα ςτο ελλθ-

νόφωνο γεωγραφικό περιβάλλον τθσ Μ. Αςίασ. Ανάλογεσ ςτρατιωτικζσ μονάδεσ οργανϊκθκαν

ςτο β´ μιςό του 7ου αι. και ςτα νότια Βαλκάνια, για να προαςπίςουν αμυντικά αυτιν τθν περιοχι

μετά τθν ευρφτερθ ςλαβικι εγκατάςταςθ και τθν εμφάνιςθ των Πρωτοβουλγάρων ςτον κάτω

Δοφναβθ (ςτρατθγία Ελλάδοσ, ςτρατθγία Θράκθσ, κλειςοφρα τρυμόνα και δυνάμεισ υπό τον

ζπαρχο Θεςςαλονίκθσ *αργότερα κζμα Θεςςαλονίκθσ]).

• Σα ςϊματα αυτά (ςτρατθγίεσ κλπ.) αποτελοφςαν για ζναν περίπου αιϊνα (μζςα 7ου - μζςα 8ου

αι.) κακαρά και αποκλειςτικά ςτρατιωτικζσ μονάδεσ. τισ περιφζρειεσ που προςτάτευαν αμυντι-

κά και ςτρατολογοφςαν τουσ άνδρεσ τουσ ςυνζχιηαν ωςτόςο να υπάρχουν ζωσ τα μζςα του 8ου

αι. οι παλαιζσ ρωμαϊκζσ επαρχίεσ, απομεινάρια τθσ παλαιάσ περιφερειακισ πολιτικισ - διοικθ-

τικισ οργάνωςθσ του κράτουσ (οι αρμοδιότθτεσ των ευρφτερων επαρχοτιτων πραιτωρίου ου-

ςιαςτικά εξαλείφκθκαν ζωσ τα τζλθ του 7ου αι.). Οι λεγόμενοι ανκφπατοι των επαρχιϊν αςκοφ-

ςαν ουςιαςτικά τθν πολιτικι διοίκθςθ των περιφερειϊν του κράτουσ ζωσ τα μζςα του 8ου αι.

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• Η μόνιμθ ωςτόςο παραμονι των ςτρατθγιϊν ςε ςυγκεκριμζνεσ γεωγραφικζσ περιφζρειεσ οδιγθςε

προοδευτικά ςε ταφτιςι τουσ με αυτζσ. Οι τελευταίεσ άρχιςαν να ονομάηονται από αυτζσ τισ ςτρα-

τθγίεσ. Σο τελικό ςτάδιο τθσ αλλαγισ πραγματοποιείται γφρω ςτα μζςα του 8ου αι., ίςωσ επί Λζοντοσ Γ´

και κυρίωσ επί Κωνςταντίνου Ε´. Σότε καταργοφνται οριςτικά οι παλαιζσ επαρχίεσ, οι πολιτικζσ αρμο-

διότθτεσ των οποίων είχαν μειωκεί ζτςι και αλλιϊσ.

• Γφρω ςτα μζςα ι ςτο β´ μιςό του 8ου αι. οι ςτρατθγίεσ μετονομάηονται λοιπόν ςε κζματα (τεχνικόσ

όροσ που υπιρχε ιδθ ςτο εςωτερικό του κράτουσ, κακϊσ ςιμαινε τα ράφια όπου τοποκετοφνταν οι

ςτρατιωτικοί κατάλογοι ςτθ νζα υπθρεςία του λογοκεςίου του ςτρατιωτικοφ). Σα κζματα αποτελοφν

πλζον τισ νζεσ διοικθτικζσ και ςτρατιωτικζσ περιφζρειεσ του κράτουσ. Αποτελοφν ςτρατιωτικά ςϊματα,

αλλά διακζτουν και πολιτικό τομζα διοίκθςθσ τθσ εκάςτοτε περιφζρειάσ τουσ, και τα δφο με επικε-

φαλισ τον κεματικό ςτρατθγό. Η εξζλιξθ αυτι ολοκλθρϊνει μία ευρφτερθ προοδευτικι αλλαγι, από-

τελεί το τελευταίο και ςθμαντικότερο τμιμα μιασ ςταδιακισ «ςτρατιωτικοποίθςθσ τθσ επαρχιακισ δι-

οίκθςθσ» (6οσ - 8οσ αι.), κατά τθν οποία ζπαψε να ιςχφει θ πλιρθσ διάκριςθσ πολιτικισ και ςτρατιωτικισ

εξουςίασ που είχε κεςπίςει ο Διοκλθτιανόσ. Για όλα αυτά αντλοφμε κρίςιμεσ πλθροφορίεσ από το ςω-

ηόμενο ςφραγιςτικό υλικό, το οποίο δεν ιταν ιδιαίτερα γνωςτό ζωσ και το α´ μιςό του 20οφ αι.

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• Εν κατακλείδι, θ ςφγχρονθ ζρευνα ζχει απορρίψει πλζον πλιρωσ τθν παλαιά άποψθ του G. Ostro-

gorsky (που βαςιηόταν ςτισ εςφαλμζνεσ πλθροφορίεσ του μεταγενζςτερου Θεοωάνθ) ότι τα κζματα τα

είχε υποτικζμενα δθμιουργιςει ο Θράκλειοσ, όταν ετοιμαηόταν να πολεμιςει τουσ Πζρςεσ (αρχζσ δεκ.

του 620). Πρωτοπόροσ για τθν απόρριψθ αυτισ τθσ άποψθσ υπιρξε ο Ι. Καραγιαννόπουλοσ (1958).

• Οπωςδιποτε πολλά ςθμεία για τθν ςυγκρότθςθ και τθν πρϊτθ εμφάνιςθ των κεμάτων εξακολου-

κοφν να είναι προβλθματικά, λόγω τθσ πλιρουσ ανεπάρκειασ των γραπτϊν πθγϊν. Δεν γνωρίηουμε λ.χ.

ακριβϊσ πότε και με ποιον τρόπο ζγινε αυτό ι πωσ απζκτθςαν τισ γαίεσ τουσ μζςα ςτα κζματα οι

υπόχρεοι παροχισ ςτρατιωτικισ υπθρεςίασ οριςμζνουσ μινεσ κάκε χρόνο, πράγμα που τελικά απο-

τζλεςε τθ βάςθ του κεματικοφ ςυςτιματοσ (το κράτοσ βαςιηόταν ςε αυτό γιατί δεν μποροφςε πλζον να

πλθρϊνει επαγγελματίεσ ςτρατιϊτεσ, όπωσ ςτο παρελκόν). Τπάρχει θ άποψθ ότι το κράτοσ παραχϊ-

ρθςε γαίεσ γφρω ςτα μζςα του 7ου αι. (βλ. W. Treadgold), ίςωσ επί Κϊνςταντοσ Β´. Δεν υπάρχουν

ωςτόςο ςαφείσ μαρτυρίεσ για κάτι τζτοιο. Πικανϊσ ζνασ ςυνδυαςμόσ παραγόντων (πολιτικϊν, ςτρα-

τιωτικϊν, κοινωνικϊν, οικονομικϊν) οδιγθςε ςτθ ςταδιακι ανάπτυξθ μικρισ και μεςαίασ ιδιοκτθςίασ

ςτισ αγροτικζσ περιφζρειεσ του Βυηαντίου (7οσ - 8οσ αι.), πάνω ςτθν οποία βαςίςτθκε θ ςτρατολόγθςθ

και δθμιουργία του κεματικοφ ςτρατοφ.

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• Ο 8οσ αι. αποτζλεςε λοιπόν εποχι αναςφνταξθσ και διοικθτικϊν αλλαγϊν.

Οι ςτρατθγίεσ που είχαν εγκαταςτακεί ωσ ςτρατιζσ ςτθ Μ. Αςία ςτα μζςα του

7ου αι. «απορροφοφν» τθν παλαιότερθ πολιτικι επαρχιακι διοίκθςθ, όπωσ

διαφαίνεται από τισ ςφραγίδεσ των επαρχιακϊν αξιωματοφχων και υπαλλι-

λων.

• Από τα μζςα και το β´ μιςό περίπου του 8ου αι. οι ςτρατθγίεσ, από απλά

ςτρατιωτικά ςϊματα που επόπτευαν από τα μζςα του 7ου αι. ςυγκεκριμζνεσ

γεωγραφικζσ περιφζρειεσ, μετατρζπονται ςτο εξισ παράλλθλα ςε διοικθτικζσ

- ςτρατιωτικζσ περιωζρειεσ, οι οποίεσ καλφπτουν τισ ίδιεσ γεωγραωικζσ πε-

ριοχζσ και ονομάηονται ζκτοτε κζματα.

Από τισ «ςτρατθγίεσ» του 7ου αι. και τθν παλαιότερθ πολιτικι περιφερειακι οργάνωςθ τθσ αυτοκρατορίασ («επαρχίεσ») ςτα νζα «κζματα» (μζςα 8ου αι.)

• Εντόσ των νζων διοικθτικϊν - ςτρατιωτικϊν περιφερειϊν του κράτουσ μετά

τα μζςα του 8ου αι., δθλαδι των κεμάτων, παφουν πλζον να μνθμονεφονται

ςτισ ςφραγίδεσ οι παλαιζσ επαρχίεσ, οι οποίεσ καταργοφνται οριςτικά.

• Οι πρωτοβυηαντινζσ μεγάλεσ περιφερειακζσ διοικιςεισ, δθλαδι οι επαρχό-

τθτεσ πραιτωρίου Ανατολισ και Ιλλυρικοφ, δεν υφίςτανται επίςθσ πλζον κατά

τον 8ο αι. Νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ ζχουν αναλάβει πλζον τισ αρμοδιότθτζσ

τουσ, όπωσ και εκείνεσ των παλαιϊν κεντρικϊν υπθρεςιϊν (comitivae) και του

μαγίςτρου των οφφικίων που καταργοφνται. Πρόκειται για τα λεγόμενα νζα

λογοκζςια (γενικοφ, ειδικοφ, ςτρατιωτικοφ και δρόμου) και για τθ ςακζλλθ.

Θ κομβικι περίοδοσ αλλαγισ και οριςτικισ μετάβαςθσ προσ

μια «ςτρατιωτικοποιθμζνθ» επαρχιακι διοίκθςθ ςτο Βυηάντιο

υπιρξαν μάλλον θ βαςιλεία του Λζοντοσ Γ´ (717-741)

και κυρίωσ

θ βαςιλεία του γιου και διαδόχου του,

του μεταρρυκμιςτι αυτοκράτορα Κωνςταντίνου Ε´ (741-775)

Διαίρεςθ των ςτρατιωτικϊν διοικιςεων ςε μικρότερεσ και νζεσ αμυντικζσ τακτικζσΣα «κζματα» και οι ακριτικζσ «κλειςοφρεσ»

• Κατά τθ βαςιλεία κυρίωσ του Κωνςταντίνου Ε´ αρχίηει, κυρίωσ για λόγουσ πολιτικισ ςκο-

πιμότθτασ αλλά και για τθ διευκόλυνςθ τθσ διοίκθςθσ, θ διάςπαςθ των ςτρατθγιϊν / κε-

μάτων, τα οποία ςτο εξισ γίνονται ολοζνα και περιςςότερα, τόςο ςτθ Μ. Αςία όςο και ςτα

Βαλκάνια και ςτα νθςιά.

• το μεταξφ, νζεσ αμυντικζσ τακτικζσ για τθν ανάςχεςθ των Αράβων αρχίηουν να εωαρ-

μόηονται ςτθ Μ. Αςία. τόχοσ τθσ βυηαντινισ ςτρατθγικισ μζχρι και τισ αρχζσ του 10ου αι.

είναι πλζον θ οργάνωςθ των ςυνοριακϊν δυνάμεων και κυρίωσ θ άμυνα εισ βάκοσ, θ παρα-

κολοφκθςθ, εξάντλθςθ, διάςπαςθ και τελικι ιττα των Αράβων ειςβολζων. Σο κεματικό ςφ-

ςτθμα παρζχει αυτι τθ δυνατότθτα. Οι μικρζσ ακριτικζσ βυηαντινζσ ςτρατιωτικζσ διοικιςεισ

ςτο ορεινό και δφςβατο ςφνορο του Σαφρου και του Αντίταυρου αποκαλοφνται «κλειςοφ-

ρεσ». Ουςιαςτικά αποτελοφςαν μικρογραφία των κεμάτων του εςωτερικοφ τθσ Μ. Αςίασ

(αργότερα «Αρμενικά κζματα» ςτον Αντίταυρο). Αποτελοφνταν από κάποιο βαςικό ι και

μικρότερα οχυρά με τθ γφρω περιοχι. Οι άνδρεσ που υπθρετοφςαν ςε αυτι τθ ςυνοριακι

ηϊνθ ηοφςαν μία ςκλθρι ςτρατιωτικι ηωι με τισ οικογζνειζσ τουσ. Οι επαφζσ με τθν αντί-

παλθ πλευρά ςε αυτιν τθν ευρφτερθ περιοχι ιταν επίςθσ ςυχνζσ. Από το βίο και τα κατορ-

κϊματα αυτϊν των ανδρϊν (8οσ - 10οσ αι.) γεννικθκε ο λαϊκόσ μφκοσ / ζποσ του Βαςιλείου

Διγενι Ακρίτθ (11οσ / 12οσ αι.) και γενικά ο κφκλοσ των ακριτικϊν τραγουδιϊν.

Θ εςωτερικι διοικθτικι οργάνωςθ των «κεμάτων»

• Οι επικεφαλισ ςτρατθγοί των κεμάτων (κόμθσ μόνο ςτο κζμα Οψικίου),

προΐςτανται του ςτρατιωτικοφ και (τυπικά ι ουςιαςτικά) εποπτεφουν και τον

πολιτικό (= οικονομικό, δικαςτικό) διοικθτικό τομζα των περιφερειϊν τουσ. Ε-

πικεφαλισ των μικρότερων ςυνοριακϊν κλειςουρϊν είναι οι κλειςουράρχεσ.

• Οι κακαρά «πολιτικοί» ωςτόςο αξιωματοφχοι των κεμάτων (π.χ. οι χαρτου-

λάριοι, πρωτονοτάριοι *αρχικά ανκφπατοι επαρχιϊν], πραίτωρεσ *αργότερα

κριτζσ], διοικθτζσ, εξιςωτζσ, επόπτεσ [= φοροςυλλζκτεσ]) προζρχονται και λο-

γοδοτοφν ςτισ νζεσ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ πρωτεφουςασ (λογοκζςια ςτρα-

τιωτικοφ και γενικοφ, ειδικόν, ςζκρετον ςακελλίου, κεντρικά δικαςτιρια υπό

τον κοιαίςτωρα κλπ.).

Οι ςτρατιϊτεσ των «κεμάτων» και τα κεντρικά «βαςιλικά τάγματα»

• Οι ςτρατιϊτεσ των κεμάτων, εξαιρουμζνου ενόσ μόνιμου επαγγελματικοφ

πυρινα που παίρνει μιςκό (ταξάτοι, ταξεϊτεσ), αποτελοφν προοδευτικά (8οσ -

9οσ αι.) επίςτρατουσ «γεωργοφσ -ςτρατιϊτεσ» που ζχουν αποκτιςει πλζον γθ

(με διάφορουσ τρόπουσ) και υπθρετοφν μόνο κάποιουσ μινεσ τον χρόνο. Ζ-

χουν φοροαπαλλαγζσ, αλλά δεν παίρνουν μιςκό, παρά μόνο αποηθμιϊςεισ για

μακρινζσ εκςτρατείεσ και λάφυρα πολζμου.

• Επί Λζοντοσ Γ´ και κυρίωσ επί Κωνςταντίνου Ε´ οργανϊνονται τα επίλεκτα

κεντρικά βαςιλικά ιππικά τάγματα των χολϊν, των Εξκουβιτόρων και τθσ

Βίγλασ, οριςμζνα από τα οποία υπιρχαν ωσ ςϊματα και ςτουσ προθγοφμε-

νουσ αιϊνεσ. Νζοι αξιωματοφχοι - διοικθτζσ εμφανίηονται ςε αυτά, όπωσ ο

δρουγγάριοσ τθσ Βίγλασ και ο δομζςτικοσ των χολϊν.

- Σα γεωγραωικά όρια ςτρατιωτικοφ ελζγχου των πρϊτων αυτοκρατορικϊν ςτρατθγιϊν

ςτα τζλθ του 7ου αι. (μετά τα μζςα του 8ου αι. αποκαλοφνται κζματα)

- Θ ςλαβικι και θ βουλγαρικι εγκατάςταςθ ςτα Βαλκάνια κατά τον 7ο αι.

© Εκδ. Βάνιασ - Ιωάννθσ Καραγιαννόπουλοσ

¯

¯

Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΧΩΡΟ ΣΘ ΝΕΑ ΕΓΚΑΣΑΣΑΘ ΣΩΝ ΑΝΑΣΟΛΙΚΩΝ ΣΡΑΣΕΤΜΑΣΩΝ ΣΘ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΙΑ («ΣΡΑΣΘΓΙΩΝ») ΣΑ ΜΕΑ - ΣΕΛΘ ΣΟΤ 7ου αι.

Χάρτθσ:

The Oxford Dictionary of Byzantium© 1991,

Dumbarton OaksTrustees for Harvard University

Washington D.C.Publisher: Oxford University Press

Με κόκκινα γράμματα δθλϊνονται οι μικραςιατικζσ ςτρατθγίεσ / κζματα γφρω ςτα μζςα του 8ου αι., δθλαδι κατά τθν εποχι τθσ «απορρόωθςθσ» των παλαιϊν επαρχιϊν

από τα κζματα που ςτο εξισ είναι και διοικθτικζσ περιωζρειεσ (εκτόσ από ςτρατιζσ)

© Cplakidashttp://commons.wikimedia.org/wiki/User:Cplak

idas#/media/File:Asia_Minor_ca_740_AD.svg

Σα «κζματα» τθσ αυτοκρατορίασ γφρω ςτα μζςα του 9ου αι.

© Εκδ. Βάνιασ - Ιωάννθσ Καραγιαννόπουλοσ

H εικονοκλαςτικι διαμάχθ (Εικονομαχία)

• Α´ χρονικι περίοδοσ: ca. 726/30 - 780/87

• Β´ χρονικι περίοδοσ: ca. 813/15 - 842/43

Μικρογραωία

από το Ψαλτιριο Chludov

*περίπου 850-875]

Κρατικό Ιςτορικό Μουςείο, Μόςχα

τθν μικρογραωία

αναπαρίςτανται μαρτφρια

εικονολατρϊν και καταςτροωι

εικόνασ του Χριςτοφ

από τουσ εικονοκλάςτεσ

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι. Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• Επί Λζοντοσ Γ´ ςθμειϊκθκε θ ζναρξθ τθσ πρϊτθσ και ςφοδρότερθσ

(ειδικά επί του γιου και διαδόχου του Κωνςταντίνου Ε´) χρονικισ

φάςθσ τθσ λεγόμενθσ εικονοκλαςτικισ ζριδασ (ι αλλιϊσ Εικονο-

μαχίασ) (α´ χρονικι ωάςθ ca. 726 - 780, λιξθ 787).

• Η β´ χρονικι ωάςθ (ca. 813/15 - 842/43) τθσ Εικονομαχίασ ξεκί-

νθςε αργότερα, ςτισ αρχζσ του 9ου αι., επί βαςιλείασ Λζοντοσ Ε´ Αρ-

μενίου (813-820) και τελείωςε οριςτικά το 843.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• Θ ερμθνεία τθσ εικονομαχικισ κίνθςθσ δθμιοφργθςε ερευνθτικζσ διαωωνίεσ:

(α) Οριςμζνοι τθ κεωροφν νεωτεριςτικι και μεταρρυκμιςτικι κίνθςθ για τθν α-

ναμόρφωςθ τθσ βυηαντινισ κοινωνίασ με παράλλθλθ προςπάκεια για τθν ανά-

κτθςθ τθσ λαϊκισ εμπιςτοςφνθσ και ενίςχυςθσ του κφρουσ τθσ κεντρικισ εξου-

ςίασ ι για τον προςεταιριςμό των αγροτικϊν μικραςιατικϊν πλθκυςμϊν. Οι τε-

λευταίοι, όπωσ και ο Κςαυροσ Λζων, επθρεάηονταν από τισ ανεικονικζσ αντιλιψεισ

που επικρατοφςαν ςτθν Ανατολι (και ςτα εδάφθ που ιλεγχε το Χαλιφάτο), εν

αντικζςει με τα πιο προθγμζνα παράλια του Αιγαίου που ιταν «εικονολατρικά».

(β) Άλλοι ερευνθτζσ διζγνωςαν ςτθν Εικονομαχία κίνθτρα πολιτικά ι οικονομικά.

(γ) Η ζρευνα του 19ου αι. αναηιτθςε ςτθν Εικονομαχία κοινωνικζσ προεκτάςεισ.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

(ε) Άλλοι ςφγχρονοι ερευνθτζσ ερμθνεφουν το φαινόμενο τθσ Εικονομαχίασ

με ιδεολογικά αίτια αποδίδοντασ ςτουσ αυτοκράτορεσ τάςεισ επιςτροωισ

ςτο παρελκόν, όταν αποδοκιμαηόταν από τουσ πρϊιμουσ Πατζρεσ τθσ Εκ-

κλθςίασ θ απεικόνιςθ ιερϊν προςϊπων.

(δ) Μζροσ τθσ ςφγχρονθσ ζρευνασ κεωρεί ότι τα μζτρα ςε βάροσ τθσ εκκλθ-

ςιαςτικισ - μοναςτικισ περιουςίασ και των μοναχϊν ιταν άςχετα προσ τον

πρωτογενι χαρακτιρα του διωγμοφ των εικόνων. Θεςμικζσ μεταβολζσ ςτθ

διοίκθςθ που να ςχετίηονται με τθν Εικονομαχία δεν διαπιςτϊνονται και τα

οικονομικά και κοινωνικά κίνθτρα αποκλείονται. Ο πρωτογενισ παράγο-

ντασ ιταν μάλλον κρθςκευτικόσ και πνευματικόσ.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• τθν ανάπτυξθ εικονικϊν παραςτάςεων είχε οδθγιςει θ ςυνφπαρξθ των

πρϊιμων χριςτιανικϊν κοινοτιτων με τισ αρχαίεσ λατρείεσ και θ διαμόρφω-

ςθ τθσ χριςτολογικισ κεολογίασ. Η προςκφνθςθ των λειψάνων μαρτφρων

και θ πίςτθ ςτισ καυματουργικζσ τουσ ιδιότθτεσ ςυνζβαλλαν ςτθν απονομι

λατρείασ και ςτισ λεγόμενεσ αχειροποίθτεσ εικόνεσ.

• Αυτό όμωσ δθμιουργοφςε κατθγορίεσ περί ειδωλολατρικϊν τάςεων και

αφζλειασ. Η παράςταςθ του Χριςτοφ είχε προςαρτθκεί τον 7ο αι. ςτθ μο-

ναρχικι εικονογραφία για να αποδοκεί θ ςχζςθ Θεοφ - ανϊτατου θγεμόνα,

όπωσ αποκρυςταλλϊκθκε ςτθν τιτλοφορία «εν Χριςτϊ βαςιλεφσ».

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• Σα ανατολικά δάνεια και οι ξενικζσ επιρροζσ (ιρανικζσ, ςθ-

μιτικζσ, αραβικζσ) ιταν -από τθν άλλθ- ιςχυρζσ ςτθν ανατολικι Μ.

Αςία και ο «Κςαυροσ» αυτοκράτωρ Λζων Γ´ ιταν γνϊςτθσ των εκεί

ανεικονικϊν αντιλιψεων και δεκτικόσ ςτισ τοπικζσ επιρροζσ, λόγω

καταγωγισ και δράςθσ ςτθν περιοχι. Ομόφρονζσ του ιταν και ανα-

τολικοί εκκλθςιαςτικοί θγζτεσ.

• Πρϊτοσ ο Άραβασ χαλίφθσ Yazid (720-724) είχε πάρει μζτρα κατά

των εικόνων ςτο εςωτερικό του Χαλιφάτου, όπου κατοικοφςαν ακό-

μθ ςυμπαγείσ χριςτιανικοί πλθκυςμοί.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• O Λζων Γ´ κίνθςε τον προπαγανδιςτικό μθχανιςμό ςτο εςωτερικό τθσ αυτο-

κρατορίασ διατάηοντασ (υποτικζμενα) και τθν αωαίρεςθ τθσ εικόνασ του Χρι-

ςτοφ από τθ Χαλκι Πφλθ το 726, χωρίσ όμωσ να πάρει απαγορευτικά μζτρα

κατά των εικόνων. Ο αντίκτυποσ που δθμιουργικθκε ςτθν πρωτεφουςα και τισ

βαλκανικζσ επαρχίεσ πυροδότθςε ςτάςθ ςτθ ςτρατθγία Ελλάδασ.

• Επειδι θ Ρϊμθ δεν δζχκθκε αποφάςεισ του αυτοκρατορικοφ ςιλεντίου του

730 (που είχε ταχκεί κατά των εικόνων), ο Λζων απζςπαςε ωσ αντίποινα τισ

Καλαβρία, ικελία και τθν πρϊθν επαρχότθτα Ιλλυρικοφ από τθ Ρϊμθ. Φορο-

λόγθςε τουσ ιταλικοφσ πλθκυςμοφσ και μεταβίβαςε τα ειςοδιματα από τα πα-

πικά κτιματα ςτο πατριαρχείο Κων/πόλεωσ, όπωσ και τισ παραπάνω περιφζ-

ρειεσ. ε αυτζσ τισ περιοχζσ μετατοπίηονται πλζον τα όρια των δφο Εκκλθςιϊν.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ Θ εικονοκλαςτικι ςφνοδοσ τθσ Ιερείασ (754)

• το πολιτικό πεδίο θ ςφγκρουςθ μεταφζρκθκε κυρίωσ με το μετζπειτα

κίνθμα του Αρταβάςδου εναντίον του διαδόχου του Λζοντοσ Γ´ Κωνςτα-

ντίνου Ε´ (742-743). Όταν ο Κων/νοσ επικράτθςε εναντίον του Αρταβάς-

δου, άρχιςε προετοιμαςία για τθ ςφγκλθςθ ςυνόδου που κα ταςςόταν

εναντίον των εικόνων.

• Θ ςφνοδοσ ζλαβε τελικά χϊρα το 754 ςτο ανάκτορο τθσ Ιερείασ χωρίσ

τθ ςυμμετοχι αντιπροςϊπων από τα πατριαρχεία Ρϊμθσ, Ιεροςολφμων,

Αλεξανδρείασ και Αντιοχείασ. Αναμοχλεφκθκε και το παλαιό χριςτολογικό

ηιτθμα, κακϊσ ςτουσ εικονόφιλουσ τζκθκε το πρόβλθμα τθσ απεικόνιςθσ

μόνο τθσ ανκρϊπινθσ φφςθσ του Χριςτοφ ςτισ εικόνεσ (οι εικονολάτρεσ κα-

τθγορικθκαν δθλαδι ουςιαςτικά για μονοφυςιτιςμό).

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.: Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ Θ εικονοκλαςτικι ςφνοδοσ τθσ Ιερείασ (754)

• Πλθροφορίεσ για τθ ςφνοδο τθσ Ιερείασ ζχουμε μόνο από τον Θεο-

ωάνθ και τα πρακτικά τθσ μετζπειτα Η´ Οικουμενικισ, κακϊσ θ εικονο-

κλαςτικι γραμματεία καταςτράφθκε αργότερα από τουσ εικονολάτρεσ.

• Θ ςφνοδοσ τθσ Ιερείασ τάχκθκε κατά τθσ λατρείασ των εικόνων με

το ςκεπτικό ότι (α) δεν ζπρεπε να απεικονίηονται ιερά πρόςωπα ςε

ευτελι υλικά και ότι (β) θ μορωι του Χριςτοφ δεν ιταν δυνατόν να α-

πεικονιςτεί εξαιτίασ του αμζριςτου των δφο ωφςεϊν Σου.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• Η εικονοκλαςτικι αυτοκρατορικι πολιτικι του Κων/νου Ε´ μάλλον δεν

βρικε μεγάλθ απιχθςθ, ενϊ οι εικονόφιλοι ςυςπειρϊκθκαν γφρω από τον

τζωανο, θγοφμενο τθσ μονισ Αυξεντίου, ο οποίοσ όμωσ εκτελζςτθκε, ενϊ

οι μοναχοί διαπομπεφκθκαν. Μονζσ καταςτράφθκαν ι απαλλοτριϊκθκαν

και πολλοί μοναχοί κατζφυγαν ςτθ νότια Ιταλία και τθ ικελία.

• Ωσ κερμόσ υποςτθρικτισ τθσ εικονοκλαςτικισ πολιτικισ αναδείχκθκε

κυρίωσ ο ςτρατόσ των μικραςιατικϊν «κεμάτων» και των ταγμάτων, ειδικά

ο ςτρατθγόσ Θρακθςίων Μιχαιλ Λαχανοδράκοντασ, αμείλικτοσ διϊκτθσ

μοναχϊν και εικονολατρϊν, ενϊ ο τότε πατριάρχθσ Κων/πόλεωσ Κωνςτα-

ντίνοσ υπζςτθ επίςθσ εξευτελιςμοφσ και ουςιαςτικά οδθγικθκε ςτο κα-

νατο.

Θρθςκευτικζσ - κοινωνικζσ εξελίξεισ του 8ου αι.Α´ χρονικι φάςθ Εικονομαχίασ

• Η ςκλθρι πολιτικι του Κωνςταντίνου Ε´ τερματίςτθκε με το κάνατό του

και οδιγθςε ςτθ δυςφιμθςι του από τουσ κρθςκευτικοφσ του αντιπάλουσ

που τον αποκάλεςαν «Κοπρϊνυμο» και «Καβαλίνο». Αργότερα ωςτόςο, το

813, ο λαόσ ςυγκεντρϊκθκε ςτον τάφο του ενκυμοφμενοσ τισ μεγάλεσ του

ςτρατιωτικζσ επιτυχίεσ του και ηθτϊντασ τθν ανάςταςι του για τθν αντιμε-

τϊπιςθ των επίφοβων Βουλγάρων!

• Σο μεγάλο ςτρατιωτικό, κοινωνικό, διοικθτικό και οικονομικό ζργο των

πρϊτων εικονομάχων αυτοκρατόρων αναγνϊριςε ακόμθ και θ Η´ Οικουμε-

νικι ςφνοδοσ που αποκατζςτθςε τισ εικόνεσ!

Σο τζλοσ τθσ α´ χρονικισ φάςθσ τθσ Εικονομαχίασ

Η´ Οικουμενικι φνοδοσ (787)

• Η κάμψθ του διωγμοφ των εικόνων οδιγθςε αργότερα τθ μθτζρα του Κων-

ςταντίνου τ´ αυτοκράτειρα Ειρινθ ςτθν επίλυςθ του ηθτιματοσ. Πρϊτο βιμα

ιταν θ ανάδειξθ ενόσ πολιτικοφ αξιωματοφχου, του μορφωμζνου και μετριο-

πακοφσ Σαραςίου, ςτο αξίωμα του πατριάρχου Κων/πόλεωσ. Αυτόσ ζκρινε ότι

ζπρεπε να ςυγκλθκεί ςφνοδοσ οικουμενικι για να ανατραποφν οι αποφάςεισ

τθσ εικονοκλαςτικισ ςυνόδου τθσ Ιερείασ.

• Ο πάπασ Αδριανόσ ςυμφϊνθςε και ζτςι θ Η´ Οικουμενικι ςφνοδοσ ςυγκλι-

κθκε αρχικά ςτον ναό των Αγ. Αποςτόλων ςτθν πρωτεφουςα και, μετά από μια

ςτρατιωτικι αντίδραςθ, ςτο ναό τθσ Αγ. οωίασ τθσ Νίκαιασ (φκινόπωρο του

787). υμμετείχαν 350 επίςκοποι και μθτροπολίτεσ.

Σο τζλοσ τθσ α´ χρονικισ φάςθσ τθσ Εικονομαχίασ

Η´ Οικουμενικι φνοδοσ (787)

• Ο Όροσ τθσ ςυνόδου υπογράφθκε ςτθ Μαγναφρα: Η Εικονο-

μαχία καταδικάςτθκε ωσ αίρεςθ και αποφαςίςτθκε θ καταςτρο-

φι των εικονοκλαςτικϊν ζργων και αποφάςεων και θ αναςτι-

λωςθ των εικόνων διευκρινίηοντασ ότι:

« … θ γαρ τθσ εικόνοσ τιμι επί το πρωτότυπον διαβαίνει

και ο προςκυνϊν τθν εικόνα,

προςκυνεί εν αυτι του εγγραφομζνου τθν υπόςταςιν … »