l s sN l898.7 ' ó8

ZEsPoŁ KLA'ZT)RNYB)ŁSZ)WCE

MONOGRAFIASPOTKANIE Z ZABWKIEM NR r( t) 2007

-

L3i' I:

WydownictwowYdziołU BUdownicłwo

Poli'ecł|niki slqskiejG l iw ice

MONOGRAHA SPOIKANIT Z zABYTKITM

NRr (t)2007

Mirosław FURMANEK]nstytut Archcologii, Uniwcrsylcl wrocławski, Wrocławsławomn KULPAMu1cum w Wod./ i ' IawiU Ś|{sklm, woJ/is{aw s|ą.kiol€g MELNYCHUKRezerwal Narodowy,,Dawny Halicz", Halicr, Ukraina

wYNIKI ARcHEoLoGIcZNYcH BADAŃ soNDAżo\Ą \ cH BYLEGoZEsPoŁU KLASZToRNEGo w BoŁszowcAcH

stleszczenie. Badania archcologicznc pŻcprowadzonc w maju 2006 r' miały charaktcrsondażowy o objęły łącznic przestrzcń l8 m.' l'omimo nicwielkie8o zakrcsu przestrzcnncgobadania ujawniły dużą złożoność chronologiczną i lLnkcjonalną obicktu' znacznic bogalsząniż wskazują na 10 źródła archiwalnc' opfócz śladów osadnictwa pradziejowcgo istolnynrodkrycicm jcst stwierdzenic obecności nojprlwdopodobni€j rozlcgłego cmentarza orazzapcwnc obicktów archilcktury murowancj poprzcdzająccj prawdopodobnic powstanicbarokowcgo kościoła'

ARCHAEOLOGICAL SONDAGE EXCAVATION IN THE FORMERCARMELITE MONASTERY COMPLEX IN BILSHIVCI

summłry. sondage cxcavation at Bilshivci in May 200ó covcrcd a total arca oI ]8 m,'D€spite lhis limited spatial €xt€nt the investigation rev€aled substantial cfuonological andlunctional complexity of thc sitc. much greater than was suggesied by the writtcn rccord. Ncxtto evid€nce on pr€historic settlement an importdnt finding was id€ntification ofthe pres€nceof probably quite an extensive cemet€ry and presumabiy of a cem€tery and of an unknownstonc-built architecturc probably antcdating thc building ofthc Baroquc church

Ukaińsko.polskie badania rozpoznawcze był€go zespołu klasztorn€go oo' karmelitów

trzewiczkowych w Bołszowcach podjęte zostaty na podstawie współpncy pomiędzy

Rczenvatu Narodowym ,,Da!vry Halicl', kicrowanym przez Pana Dyrektora Aleksdndra

Bc'chowskiego a lnsrytŃcl! Archcologji UnjwcNytctu wrocławskicgo' Pńce podjęto na

zaproszenie Prowincji Ukaińskjej Zakonu ojców Franciszkanów we Lwowie' Badania

Mi,.oslow FURMANEK, słowomir KULPA, oleg MEL]!IEt1u(

prowadzono w rarnach wycieczki badawczej studentów archeologii Inst}tutu AJcheologii

Uniw€rry,tefu wrocławskiego w dniach 22 27 maja 2006 roku. celem badań było wstępne

rozpoznanie obiel1u pod względ€m jego stanu zachowania, stratygrafii i charakte{u podłoża

geologicznego. Badania miały dostarczyć informacji, które mogą być wykorzystane

w studiach geotechnicznych, konstrukcyjnych, architektonicznych i budowlanych związanych

z planowaną i prowadzoną r€walol}zacją obiektu. w trakcie tegorocznych badań założono

tźy wykopy Śondażowe o łącanej powi€źchni l8 m2, których |okalizacja konsultowańa była

z zespołem Politechniki ŚĘskiej (dr inż. Antonina faba, prof. dr hab' inż. JeEy sękowskj'

.lr inż. Marcin Górski). wykonano również plan warstwicowy wzgóŹa klasztomego przy

użyciu tachimetru laseTowego firmy Leica (rys' l)'

?

Io

Rys' 1. Bołszowce' Lokalizacja wykopów badawczych: l . zachowana zabudowa kościołai klasztoru,2 - wykopy archeologiczne

Fig' 1 . Bilshivci' Plan of archaeological trench€s: l church and monastery, 2 - trenches

L,

w Yniki orcheologicznych badań..' NRt ( t )2007

wykop ],i06 zlokalizowany był po północncj stronie prezbiterium kościoła klasztomego'

Układ stratygraiiczny, zwłaszcz^ w gómy pańiach' był znacznie zniszczony nowożytnymi

(główni€ 20. wiccznymi) wkopami. Poniż€j wkopów odkr},to relikty struklury wykolrarcj

z łamanego fupka, będąccj prdwdopodobnie funda'nentem eokcś|oncgo budynku, warstwę

,'cmentarzyskową, z dwoma grobami (por. np': Buko l997, s' l0l.l05; Furmanck 2003) oraz

nicwiclkie r€likty warstwy osadnicz€j poprzcdzająccj powstanie cmcntarzyska (rys' 2)'

Niewielki odcinck odsłoniętego fundamęntu uniomożliwia okr€ślenię jego lbrmy. Można

jedynic stwicrdzić, żc przcbicga on wzdfuż linii północ.pofudnie' z lckkim odchylenien ku

zachodowi' Pozycję stratygraficzną tego 1Lndamcntu okeśla'jąpźcdc wszystkim pozosiałości

cm€ntarz-a' odkrytc 8roby częściowo naruszy|y ten fundamcnl' co wskazuje na jcgo

starszcństwo w stosunku do cmcntarza. Relacja stm|ygraficzna pomiędzy nim a fundam€nlcm

kościoła klasztomcgo nic jcstjcdnoznaczna' alc mczcj mamy do €zyni€nia z pŻccięciem tcgo

l.undamcntu przez fundamcnt ściany północncj prczbiterium kościoła' skromna ilość

irrtormacji nie pofwitla nam również na okrcślcnic cfasu powslania (cgo fundamentu'

Prawdopodobnc jcst to obickt pop|zcdzĄjący wznicsicnic kościoła klasztoncgo (łącznic

z jcgo xVIl-wicczną fundacją)' zniszczenie t€go obicktu nast@iło najprawdopodobniej pŹcd

wzniesicniem picrwszcgo kościola klaszlomcgo, . jego d€stfukcja naslępowala w ko|ejnych

wickach, do czcgo pżyczyniło się równicż powstanię cmcntaŹa oraz póżnicjszc wkopy'

Rys' 2' Bołsfowcc. wykop l/06, odkrylc rclikty arclritektury i8robyFig. 2. Bilshivci. Trcnch l/06, stone fundalions a d savcs

Mi'.osłow FURMAN słowomir KULP METNYCHUK

z cfienta|zśfi związane są dwa odkyte w wykopie groby' zmarłych w obu grobach

pochowano w pozycji wl,prostowanej, na w,xiak, z w)prostowanymi nogami Groby

zorientowane Śą w Fzybliżeniu wzdfuż linii wschód-zachód z głowań po stonie zachodnięj.

Istotną obserwacją jest stwierdfenie różnic w ońentacji odkytych grobów oraz orientacji

kościoła klasztomego. Jest to przesłanka wskazująca również na pozycję chronologiczną

cmentaźa - najpfaw.lopodobniej jest on starszy niż obecnie istnicjący kościół' Zakładając,

fe zazwyczaj wskabikiem orientacji grobó$ jcst orientacja kościo|a. moŻDa p|zypuszc7ać.

że kościol pop7edzający islnjenie obecnej świąt}.ni miał inną orienlację' Na podslawie tych

przesłanek cmentarz można ogólnie datować na okTes pŹed XVIII wiekiem.

Rvc. 3. Bołszowce, obiekty odkryte w wykopie I]/06Fig.3. Bilshivci, leatures discovered in tench lV06

wykop IIlo6 zlokalizowany był po zachodniej stronie zachowanego skŹydła zabudowań

klasztomych. Gómą część układu stratygaficzn€go stanowĘ współczesne wkopy

i nawantwienia zwiąZane z funkcjonowaniem budynku klasztomego w xx wi€ku' PoniżeJ

za|egaty warslwy osadnic7e.. dużą ilością naterialu 7ab}'1kowego w poslaci fiagm' nac7yń

glinjanych' szkla naczyniowego, kafli oraz zwierzęcych szczątków kostnych o chamkterze

pokonsunpcyin}m' Duża ilość materiatu \łslazuje na śmietni'kowy charaher rych

to

wyniki ąrcheologicznych bodoń'.. NR I (t) 2oo7

f'walBtwioń' zwią.zanych zapewrre z ńułcjonowaniern w tym miejscu czę.ści 8ospodarczejklasŹoru. Nawafstwienia te zalegają równięż pod fundamentem klasztomym, co ma

ni€wątpliwy wpbrł na statykę tego obiektu. Mat€ńały zaĘ,tkow€ pochodzące z tych warŚtw

są dość jednolite pod względem cech tecbnologicznych i srylistycznych i możns je ogó|ni€

datować na xvll - l . po,ł. xvlll wieku'

Poniżej tych poziomów odĘto kwadratowy obiekt o bokach ok. l,l Ą wkopany w żółty

less' obiekfu t€8o nie eksplorowano, sĘd trudno jednoznacznie okeślić jego funkcję. cechy

forma|ne wskazują żt może to być pozostałość sfudni lub ktoaki. Można ją

Dajprawdopodobdej datować na xvll wi€k (rys' 3).

Na tym 8amym poziomie odkr}'to ffagm' pochówku szkieletowego, częściowo

znajdujące8o się pod btrdynkiem klasztomym oraz prostokąhy zaryś prawdopodobnic jamy

grobowej zwiq.z'noj z drugim pochówkiem' Groby te zorientowan. są wzdfuż linii wschód.

zacbód, z odchy|€ni€m części zschodniej ku pofudniowi.

Kolejny wykop (IlVoó) flol€lizowany był w€ wschodni€j części terenu klgŚztońego,

na terasie pomiędzy daw'ymi, obecnie nieisbiejącyni zabudowaniarni klasztomymi a mufem

klasztomym. Układ stratygraficzny w gómych pańia.h był aniszczony nowożytnym wkopem'w obĘbie tęgo wkopu wystąpiłjednak dość bogaty, redeponowany material archeo|ogiczny'

Ryc. 4' Bołszowce, gfoby odkr,'te w wykopie lll/06Fig.4. Bilśhivci, graves discovefed in trencb llvoó

Mirostow FURMANEK, słowomir KULPA, o]eq MELNycHUK

Najstarszym clcmcnlcm slratygraficznym jcst warslwa podglchia (warjtwa kuhurowr'l),

którąze rł'zględu na b(lk materiafu archeolo8iczncgo trudno datow ć' w wars|wę tę wkopana

icst warstwa cmenta'yskowa' w obrębic. której \\ystąI'iło 5 grobów szkieletowych ('fs' 4)'

MoŻna prz}puszczać' żc lnłodsza faza tcj czQści cmentarzyska ].unkcjonowała w czasic. kicdy

islniał już kościól klaszlomy w obecnci formic (xVIII wick)' l slarsza wiążc się

7 wcześni€jszym zalożcnicm kościclnym (? xV||w').

w trakci€ badań sondażowych prowadzonych w 2006 rok odkryto 7cspól blisko 800

z.lb),tków. wśIód nich 7dccydowanie dominuic ccramika naczyniow.l oraz kości zwi€rzęcc'

Kolcjnc micjsca ninruiE fragm. zabylk(iw wykonflnych ze szkla, mclahr. wyroby krzcmicnnc

or.rz kafle i pojedynczy cgzcmplarz tajki. Na podsrawic ccch tcchnologicTnych i srylisryczny

mozna wyróżnić 4 grupy ccn'nliłi: pradzicjową' wc7csnośrcdniowiccznq'

póinośrcdniowicc/ną i nowołtną' ccramik pradziejowa. kl(]rą n()żna datować na okrcs

ncolifu oraz ccramikll śrcdniowicczn wyst4pila w obrębic późnieiszych' nowożylnych

nawlntwicń' wśród li gm' naczyń nowożylnych zdccydownnic dominujc ccranrik

rcd kcyjna, a pofoslttłc gntpy lechnologicznc są Znacznic n ici lic7nc' (.cranlikę tę ogólnic

można dalować nfl xvll XVI]I !v' (por. Dp' |)ąbrowskn' (;ajcwska. Knlppć 1993] I{)9ó;

(hlub l997' s. I80: |,L lbclc7yk 2004l svcschnikov' Gupab:004)' Zcspół kaf l i p iccowych

nrożna ogólnic d.ltować na dobę błroku' lch obccność wsk.',L|ic na istnicnic ogzcwania

piccowcgo w obrębic powstałych wówczls Zabudolvań klaszlornych' szkło oki€nnc do'ninr'ic

w wykopic przy kościclc (wykop I/()('' nJtonriJsl szkło nac7y iowc w wykopic ll/06'

odkrylc fragnl. w znaczncj micrzc mofna dalować na XVl|.xVlll $'ick' wśród pr7cdnliolów

melalo\łych nailic7nicjszc są gwoździc żclaznc. wśród spccyficznycb form wyroh(nv

mctalowych wymicnić można łuski i kulc Ze współczesnci broni oraz kule muszkict&v'

Na szcz€gólną uwa8ę zaslug je bomtynka Jana Kazirnierz.l wybila w l66] rokU ora7

poicdynczy cgzcmplarz fajki' wc wszyslkich bndanych wykoplch odkr]'to równicż wyrctry

kżemi€nn€' którc nłlcfy łączyć z osadniclwcm ncolitycznym (c7ęść p lcolitycfnym)'

Na podstalvic wyników badań sondażowych pŹeprowad7onych w 2006 r' można Podiąćpróbę odtwoŹcnia sposobótv kształtotvnnia przestrzeni w obrębic wzgórza klas7tomcgo

w Bołszowcach. wnioski wynagaiąjednak podjęciadalszycb badań.

Najstarsza faz.l osadnicza wiążc się Z pobytem na tym tcrcnic ugrupowań łowiccko-

zbicrackich palcolilLr. Kolcjna fazr zwi,tzana jest z idnicnicn osady kultury trypolskicj

12

wyrliki orchealogcznyc h bodoń'.. NRl ( t )2007

z nrlodszej €poki kamienia (ceramika' wyroby krzemi€me). Fragmcnly naczyń

śrcdniowiecznych wskazują na obccność tu bliżej nieokeśloncgo osadnictwa z tego czasu.

Kol€jny €tap w}znacza istni€nie bliżej nieokeśloncj konstrukcji' której pozostałościąjcsl

fiudament odkryly w w)kopie Li06. Blak również przeslan€k do okJeślenia chronologii tego

obicktu.

Po zakończcniu jcgo fu'kcjonowania na tcrcnic wzgórza powstał cmcntarz' który istniał

w kilku fazach' Najpóźniejsza f nich' al€ najprawdopodoblie.j ogran'cfona lylko do terasy we

wschodniej części wzgórza, funkcjonowała już po powslaniu obccnego obiektu sak-ralnego'

t]kład więksfości grobów może sugerować) Żc oricntowane były onc W stosunku

do wcfcśniejszej świątyni' popżcdzająccj istnienie obecnego koścbła' Brak danych, co do

określcnia czasu powstania cmcntarza. Przy okafji zwraca równicż uwagę odmicnna

oricnlacja zachodnicgo skrzydła klaszloru' która możc odwzorowywać picrwolną oricntac'ję

założelia klasztonlcgo'

Kolcjny crap zagospodarowania wyznacfa ob€cność obiektu gospodarczcgo,

najprawdopodoblicj stu&i Iub kloaki, odkrylcgo w wykopic ||/06' N4 podstawic przcsłanck

stralygraficznych można go datować na okrcs nowożytny (xVll wick.]). Użylkowanic tcgo

obicklu nasląl)iło najplawdopodobnicj w ci4gu XVlt wicku, kicdy ponad niln ulbnnowały się

nawarstwicnia osadniczc' o charaklcrzc śnictniskowynr' z dużą ilością atcrjałów

zabylkowych' wskazującc na obccność w rcjonic Wykopu ll/06 zaplccza gospodaLczcgo,

w tym najprawdopodobnicj kuchli. Nawlrstwicnia lc poplzcdzają powstalic zachowancgo do

dzisiaj sktzydła klaszlorncgo'

l)ozostałc układy slratygralicznc wiążą się z powstanicn oraz i.unkcjonowaniem klasztoru

w l.ormic zaohowancj do dzisi €jszych czasów. Liczllc wkopy rejestrowane we wszystkich

wykopach można 8łówni€ datować na XIX i xx wiek-

Badania sondażowc prowadzone w obrębie byłcgo założcnia klasztomcgo oo. kam1e]itów'

pomimo niewieiki€go zak-resu przcstEonncgo oraf trudnych warunków arnosferycznych

ujawniły dużą złożoność chronologiczną i funtcjonalną obicktu, znacznic bogalszą niż

wskazują na to źródła archiwaln€. oprócz śladów osadnjctwa pradzicjowego istotnym

odĘci€m jest stwierdzenic obccności najprawdopodobniej rozl€głego cmenlarza oraz

zapewne obicklów archileklury murowanej poprzedzającej pmwdopodobnic powslalic

barokowego kościoła.

13

Ml.o)tow fUĘ^/ANfK' słoworĘ;. (ULPA, oleq Vf lNVCHL]l

Literatura

[]l Buko A': cm€nl,rrzysko wcZcsnośr€dniowiccznc przy kościelc paral]alnym

św. K larzyny i św' stanisława' w: BL|ko A' (rcd.): Kleczanów' Badania rcZpo7nawcze

1989-1992, Warszawa 1997.

I2l DĄbrowskł M.' Gajcwska lM'' Knlppć J': PóźnośrcdDnnvieczne i nolvożyhe naczyniagliniane i kallc' Kon]cnlnż do an lizy' W: ,|!b!czytiski s. (rcd.)' Sandomicrz: badania1969-1q73, L l . Warszowa l9ql,ss.240-20r.

|3l Dąbrowskn M'' Ci'jcwska M', Knlppć J'i Późnośrcdnn]wicczn€ i nowożytnc nacfyniaglinianc fc stnnowiŚka Collcgium Goslon]iantlrn w Sandomicżu' w: Tabaczyński s'

Ged'): Sal]domicrz] badania I969.I()7], l- 2, w7górfe Collc8iun GostomiaDum'

Warsznwa 1996. ss. 314-232.

[4l l\'nn''nek M'i wslępnc wyniki badań rchcoIogiczno.architekl()nicZnych w rejoiickościola p!Y' Wsrystkich Świętych w GIiwicach' Wi . . l .oc,nik Mufcum w GIiwicnch.. '

L I8. (; l iwicc 2001, ss. l l5-142.

[5l (n)ł b s': /,.Ł/.,,ż' :6pol P ieztli(ki!!o o|i ndl.o/\' ft heoh,gi{l,e |!' Kn!Śn]',n{|afie'

W: ..Archcologi PoIski Środkowowschodnicj ' ' ' ! ' 2. l 99?. s. l 80.I 82.

[ó] Kn'sny P' ' wóic ik M': Kośció l pnt l l f i i l lny pw' Zwiastow nia N iświętsZcj | ' l lnny Mari ii k lasf lor oo. KanncIi(ów,l izcwiczkowych w I]olszowclch' W: ()s lrowski J ' K'(rcd'):

Matcrialy do dzicjów s7ll|ki sakraIncj na 7icmiach wscho(lniclr d Mrci |tzcc7ypospoIilcj'

c7' l. Kościo|y i kIas/lory r7y[rsko'}(ato|ickic dawncgo w()jcwództwt| nlskicgo. 1'l(),

Międ7yn rodowc Ccnlnlln KL|ltu}. Krlków 2()02. ss' 49 74.

[7l l,ubclcfyk A.: Ccrllnik śrcdni()wjccfnl i nowożyha Z l]ędzicmyś|a' Z po7ostalości

dworu obronncgo' W: Grus7czyńska A',.I rgońsk!' A' (rcd'): Gamcatstwo i kil.]ars|\yo

na 7icmi ch Iolskich od lóźncgo śrcdniowicc7a do c7ns(nv wsp('łc7csnych. lucszó\ł

2004. ss. 73 9r1.

[8] Svicschnikov L K., Gupalo V. I) : Kcramika dal irovana klrdatni nronct.

w: (iruszc7yńSka A'' ,I.argońskl ̂ ' (rcd')| GanrcarŚtwo i k l]arŚllvo na 7iemiachpolskich od późncgo śre(lniowicc7a do c7 sów wspó|clesnych' R7cszów 2()04.

s. l :I)-1413.

lłcccn7cnti prof. dr hab' IdZi PANIc

sondage cx€avation made by a team of nrch eol()gisls from hstjlulc ol. Archacology

Univcrsily of Wrocłalv in Bilsivci in May 200ó covercd a blal area of ]8 n]' Dcspitc this

limilcd spati l exlent the invcstigalion revc Icd substa ti.ll Ćhronological and i.unctional

conllexity o| thc sitc. much grcatcr than \ł'a$ s ggestod by thc rvrillcn rccord' l.h€ o|d€Sl

I

14

w y ni|. i orc h e olo grc zny c h b o d oń'.. NR t ( t ) 2007

€videlce ofiluman presence at the site is associated with huntcr gaiherers ofthe Pala€olithic'

Morc nLrmcrous traccs (pol|cry' 1iint art€facts) docunrent occupation by Neo1ithic groups of

T.ipolye culture' Finds ofredeposited pottery indica!€ settl €ment during th€ medieval period

but its nature is uncieaL. The next phase of occupation is ovidcnced by thc prescrce or

foundations (a fragm€nt cxposcd by tronch I/06) ol an unknown building. lls function' sizc

and chrono1ogy may be determined on]y by futhcr studics. Latcr still th€ sjto on the hitl was

uscd lbr a ccmctcry during a numbcr of dislinct phases' The layoui of most of ńe grav€s

suggcsts thal thcy wcrc aligncd In relation to a religious establishment antedating the tsaroque

church which exists at prescllt. '1\€ ll €xt stagc is nrarkcd by thc plcscnoc of what most

plobably was a water well or a oloaoa, discovcrcd in lrcn.h |1/0ó, uscd during thc l7]j.

ccntury. This Icaturc latcr was buricd undcr a rctusc hcap conlaining a grcal quantily olfinds

prcsumably associllcd willr a scrvicc rca ol thc rnonastcry (kilchcn?). Thc laycrs anlcdatcd

llrc construction o{.thc wing ol.thc nrcnłstcry buildi|rg which survivcs to lhis day' Thc

rcmainnlg straligraphic clcDrcnts arc associatcd wilh tlrc buildirg of thc monaslcry and its

opcralion ir lhc lbnn in which il sufvivcs todly.