I FENOMENI TERMICI e LA TERMODINAMICA
!"#$%&'$%!"($)'!*!"
(+,-+./01./"*/23.+"(./453.,/67387"0+.,3978/,7:;+"
!"#$"%&'(%&)
*+,-.") ,"//0)1'&'0)'"%#-.0),-)(+).0%$0)2.&/,0) )3%",,04)
!"#$%&%!'%"() #$%
5'%(#"+'0),-)#-1(%&6)'"%#0#"'%0)!""#$
"#$
%"#$
#&$'!#$
()#$(*#$(+#$(,#$'"#$
'-#$#&$
'"%#0#"'%0)./-+-.0)2'789)1-).0+1"%:&4)
;"%),"3-+-%")1"+(-'?)(+&)1.&/&),-)'"#$"%&'(%")1-)13%(''&)/&),-/&'&%&+,"
!"#$%&'%()*)%'(+",%&
-./!01!&23-4&!"######$!!"###%&'(%#
5./607&2354!!!!)#*"+,#-#.#*"/,#0#123"#
!"#$%!&&$%
'&&$%
'&&$%
!&&$%
"/#
&$%
&$%'&&$%!&&$%
#&&$%
(&&$%
"+#
)%
#"#$%
!"#$%
!"#$%
*+,-.%%+./0123,4.%0% &
89%&"*(:+&)%;;+&"*
!"#$%&'
(&)*&%"+,%"''-'./0.1&'0#$'2+"+$'+&%).1$'0.',/'1$%*$'!"#$%&' '' -'3$%)"'0.'&/&%4."'
5'#.6#$').1%$21$*.1$7''#"')"+&%."'8'1$2+.+,.+"'0"',/'4%"/'/,)&%$'0.'*"%+.1#&7''*.9'$')&/$'#&4"+&'#&',/&'"##&'"#+%&' '&/&%4."'0.'#&4")&'
./'1$/+./,$')$6.)&/+$':"4.+";.$/&'+&%).1"
!"#$%&"'
()&*+',&'-&./%"'0%"*&1"0%"*&1"'2'1"#$%&"1"#$%&"'31"#4'
3506..$2'7888'1"#'9'7':1"#'9'7'!"#4'
7'1"#$%&"'9';/")*&*+',&'1"#$%6'')616.."%&"'06%'"/-6)*"%6''#"'*6-06%"*/%"'',&'7$!'' '"#6)*6'-611")&1$',6##"'1"#$%&"'
$"#""!"%"#"&'()"*+,-./01-"
%"#"0"2" 3"
1"#$%6'.061&?&1$'
!"#$%"&'(##
!"#$%&"'#()&*)+,-"'&.)*#')/0-+
+.)+1*+2"#*+*1'-"&+.)+3#",)/-44-+5678 9:;++.-$/")()&*-+%-*&'-*&4&2)/#+++.-$/")()&*-+$,#,)$,)/#+
@?AB=78?=CAD+)*$)-'-+.)+3#",)/-44-+/&*+121#4)+3"&3")-,E+,-"'&.)*#')/0-++)$&4#,&D+ ++/0)1$&D+ +
!@8@?AB=78?=CH>D+I#")#()&*-+.-)+3#"#'-,")+,-"'&.)*#')/)+.)+1*+$)$,-'#++3"-$$)&*-+ + 3"-$$)&*-+/&$,#*,-++ +)$&J#"#++I&41'-+ + I&41'-+/&$,#*,-+ +)$&/&"#++,-'3-"#,1"#+ ,-'3-"#,1"#+/&$,#*,-+ +)$&,-"'#+
!"#$%&"'#()&*)+,)+$-#-&+
.&"*/*,&0$&--"#/*,&+1#2&"/+#+3*#+$&$-#*(#4++2#+$3#+-/'5/"#-3"#+#3'/*-#0,)')*3)$1/+5"&5&"()&*#2'/*-/++
#22#+63#*-)-7+,)+1#2&"/+%&"*)-#0$&--"#--#8+!"#"$"%" &+
9#+5/"+&:*)+$&$-#*(#+/$)$-&*&+ +; -8+
+-/'5/"#-3"#+,)+%3$)&*/0$&2),)%)1#()&*/++-/'5/"#-3"#+,)+/
!"#$%&'(&))*$
+,$-"#$.$%&'(&))/0*1&"2&$#&3$$$$$$$4"!5/2&6/2&$%7,)*(/'5*$$ $ !$$2&$5/2&6/2&$#78*#6/,/$7')*$&2"#)*6*$$ $ !
9*$("))/$.$2"$#)#"$#*)7":*/,&$1&*$2*;7*1*$%&'(&))*$$$?&/'&5"$1*$@&',/722*A3$#*$)'"#67'",/$-2*$"))'*)*>$
$
B,$;7)/$5/1/$*2$-"#$%&'(&))/$'*#72)"$#&'&$$C$
6"'"))&'*::")/$#/2/$1"*$D$%"'"5&)'*$)&'5/1*,"5*6*$%'#*/,&C$=/275&C$)&5%&'")7'">$
!"##$%&"$%#'(%)"*+",,$%
-.%/"##"%&$%012/"3% !"#"$%'(""")*"+"$%!,#-"
4"*%$%#'(%)"*+",,$%($%5"*$+$6'71%8%9:-.%/"##$%()"*$;"7,'/$3%
!?(('63% !")"$%'("""*#"+"*./01 #2"
8.%!?(('63% !"*"$%'(""")#"+")./01 #2"
$%," "+"" 0"3456"
@.%/"##"%&$%A51#'&*13%)-7"89-":!&"8;0+>3"
!"#$%&'(&)*+$),-.-*)
!"#"$%'(""")*"+"$%!,#-" /'0#") )" "./*" ")*"+"$%'"
!")"$%'("""*#"+"*01.2 #3" 1$023455$6)7) *" "#"" "*/#"+"$%'"
!"*"$%'(""")#"+")01.2 #3" 1$023455$6)8) )" "#"" ")/#"+"$%'"
3")*+")#"99&):"&)9$5),"+;"**&)5*$
!"#$%&'()*+&*,-$-'*+)&*.$,*/)01)--&*
**2'(+&%31&($4&** !"#!$#!%! *
)"#$%&'()*+&*,-$-'*+)&*.$,*/)01)--&*544$*1&()6*
*2'(+&%3&(&%&$4&** !"!$!%&! !
"$! '!(! (&!
"&$&!
*7#0289*4$*-):/)0$-#0$*,&$*),/0),,$*2':)*****-):/)0$-#0$**$,,'4#-$6**
!(!'!%!!"#$!)!*+,-!
;:/'0-$(-)*&:/4&2$%&'()6******/)0**'*************@'4#:&*)*/0),,&'(&*/)0+)0)AA)0'*+&*,&.(&1&2$-'B**
CD*=*EFGHCI** *J;K;
P(&-S*+&*:&,#0$6**.0$+'*D)4@&(**
T=*.0$+'*I)4,,U*
!"#$#%"'(")$#&*+*#,('-(..$/#
01######## ## #23452##61########### #22757##861############9:25:##;16##########9:4352##
*8?#"@*.*#*&&$%(+*#"+$A'$A(#="'B*+$="#"=CD"#
####"#:4#*8E##,('-(..*##,('-(..*##///##'(")(#
F"-$&$*)*%$=$E#
G+#%"'(")(#,DH#=*+A(+&"'(#(#&*)$A$-$="'(5!I"'"J(.'*#$J,*'."+.(E#
!"#$%&'(&$&"#)*++,#-*%.")&',.&(,#
#&+#(,+"%*#/"%'&0"12"00%,00"#/&'&2(*#
&'#$,%0*#&'#3,%&,4&"'*#)*'*%5&,#&'0*%',#6 0*.$*%,07%,8#&'#$,%0*#&'#+,3"%"#(".$&70"#),+127+#2&20*.,#
9:#;# #
:7,'0&0?#)(,+"%*#&'#@"7+*##
69;AB!C#@"7+*1(,+8#:DE# #(,+"%*#/"%'&0"#
:FE# #(,+"%*#2"00%,00"#
G,%&,4&"'*#)*'*%5&,#&'0*%',#
!"#$%&'(&$&"#)*++,#-*%.")&',.&(,#
/"'#0100*#+*#0%,23"%.,4&"',..*22*#,55*'6"'"#&'#',01%,7#("'"#+&.&0,4&"'$"'0,'**#,+#8"#$%&'(&$&"#)*++,#-*%.")&',.&(,#
#9*2:#,%%*20"#)',#.,((;&',#.*)&,'0*#3%*'$*%#,00%&0"#/"'#?#.,$"22&@&+*#0%,23"%.,%*#0100"#&+#(,+"%*#&'#+,5"%"#
10&+&44,')"#1',#2"+,#2"%6*'0*#)(,+"%*#
A'1'(&,0"##*B1&5,+*'0*7#
C+#(,+"%*#'"'#$1D#$,22,%*##),#1'#("%$"#$&E#3%*))"#,#1'"#$&E#(,+)"#
2$"'0,'*,.*'0*F###
!
!"!#$%&!'&()#(&*&+#!,-.!(/01**2!1%2!/#032!'&!.%.0$&2!!!!!!!! !
4%!*.#0&25!*1**.!6.!32,,-&%.!)#*0.77.0#!2+.0.!!0.%'&3.%*#! !"!899!:5!!
*02%%.!;1.66.!,-.!*02(/#032%#!,26#0.!&%!62+#0#!.03#'&%23&,2?!
!"#$"%"&'()(*+,"'-.%()/,"0(' '()(*+,"'(0(%%*,$"' '0"1.*.'2($$"),$.' ' %(.*34556'7,0"&'()(*+,"'(0(%%*,$"' '0"1.*.'2($$"),$.' ' %(.*34556'8,#%(2,'9,.0.+,$,':$.*-.';2").
!"#$%&$$&'()*+),*-#,'")*
.'+#,&/0*+&*/"#$%&$$&'()*+),*-#,'")1*
2345678349* $)(:#*/"#$;'"/'*+&*%#/)"**
!"#$%&'()*&+,"'+-&./&+0*$1&+
2&./&+0*$1&+ + +
#+ +34&2+ + #+ +5+ + 6+ +5++
70*"1#&+,(+"1".8($+9:;5
!"#$%#"&%'()*%+",-"',.%#/%,0$(+%,
,-*,1#(2$*22*%+",-"',.('%#",+"',.%#/%,0$(+%3!
456789:56;, *+1"#+%3,.%+1(11%,1#(,%#&(+*,,"21"#+%3,.%+1(11%,1#(,.01",",(#*(,%,>02*%+",%$%&"+"(,-"',.('%#",1#($*1",'*?0*-*,@*%'%&*.*,A2(+&0",",'*+>(B,,
:CCDEE:DF;6!5, "21"#+%3,"$*22*%+",1"#$*.(,
;=DG5CD9:56;, "21"#+%3,20-%#()*%+",,","
!"#$"%&'(%&)")(#*+*',)
-./+(0*./"1)2./3"0*./")")*%%&44*"/'.)+*$"/+./.)+&55&)+*66"%"/0&)'%&)5&)'"#$"%&'(%&)2.%$.%"&)")7("55&)*"/'"9)
)+*$"/+")+&5)'&::.)+*)(#*+*',)%"5&'*3&;)%&$$.%'.)'%&)5")$%"::*./*)+*)3&$.%)&27(".)+*)3&$.%):&'(%.9)
!!""#! "$#! %! %'#!
(&!
)&&!
!"#$!%!
"#$%&'(!%&!)(*+$#!
'(&)*+#,+%+#$(!(-#'%.*%/(!
"%/)0.*%/(!*&*#2(/+%!'!34!
.-1)*)/.%#&5*)#"22&/*:#*)+*)'%&:#*::*./")+"5)2&5.%")/./)2./'%*8(*:2./.)$*?@)%*#&/"):.5.) 1)#&):.5.):") )/./)A)'%.$$.)(#*+.9)
!"#$"%&'(%&)")(#*+*',)
-./+(0*./"1)2./3"0*./")")*%%&44*"/'.)+*$"/+./.)+&55&)+*66"%"/0&)'%&)5&)'"#$"%&'(%&)2.%$.%"&)")7("55&)*"/'"9)
)+*$"/+")+&5)'&::.)+*)(#*+*',)%"5&'*3&;)%&$$.%'.)'%&)5")$%"::*./*)+*)3&$.%)&27(".)+*)3&$.%):&'(%.9)
!!""#! "$#! %! %'#!
(&!
)&&!
!"#$!%!
"#$%&'(!%&!)(*+$#!
'(&)*+#,+%+#$(!(-#'%.*%/(!
"%/)0.*%/(!*&*#2(/+%!'!34!
.-1)*)/.%#&5*)#"22&/*:#*)+*)'%&:#*::*./")+"5)2&5.%")/./)2./'%*8(*:2./.)$*?@)%*#&/"):.5.) 1)#&):.5.):") )/./)A)'%.$$.)(#*+.9)