LABORATORIUM ANATOMILABORATORIUM ANATOMIFAKULTAS KEDOKTERANFAKULTAS KEDOKTERAN
UNISSULAUNISSULA20102010
Fossa Cranii Fossa Cranii AnteriorAnterior
Fossa Cranii Fossa Cranii MediaMedia
Fossa Cranii Fossa Cranii PosteriorPosterior
Lamina cribrosaLamina cribrosaCanalis OpticusCanalis Opticus
Fissura orbitalis Fissura orbitalis superiorsuperior
Foramen Foramen RotundumRotundum
Foramen OvaleForamen Ovale
Canalis Canalis CaroticusCaroticus
Foramen JugulareForamen Jugulare
Foramen MagnumForamen Magnum
Proc. styloideusProc. styloideus
Foramen jugulareForamen jugulare
Foramen magnumForamen magnum
Canalis caroticus externaCanalis caroticus externa
Lapisan Otak dr Luar ke Dalam1. Rambut2. Kulit/kutisEpidermis
DermisSubcutis
3. Gallea Aponeurotica (tendo dari M. occipitofrontalis)4. Calvaria Lamina Externa
DiploeLamina interna
5. Cavum Epidural6. Duramater Lamina Externa (Endosteal)
Lamina Interna (Meningeal)7. Cavum Subdural8. Arachnoideamater9. Cavum subarachnoid10. Piamater menempel langsung di otak11. Substansia grisea / korteks cerebri12. Substansia alba
Sinus venosus
Hematoma epidural : arteri meningea media
Hematoma subdural : vena
CutisCutis
Galea AponeuroticaGalea Aponeurotica
Lamina ExternaLamina Externa
DiploeDiploe
Lamina internaLamina interna
Spatium Spatium subarachnoidsubarachnoid
Cortex Cerebri, Cortex Cerebri, Gyri cerebriGyri cerebri
Falx CerebriFalx Cerebri
CalvariaCalvaria
Sinus Sagittalis superiorSinus Sagittalis superior Sutura SagittalisSutura Sagittalis
V.Emissaria ParietalisV.Emissaria Parietalis
Granulationes Granulationes ArahnoideaeArahnoideae
Vv.diploicaeVv.diploicae
Duramater Duramater CranialisCranialis
Arachnoidea Arachnoidea mater Cranialismater Cranialis
Piamater Piamater CranialisCranialis
Spatium Spatium SubarachnoidSubarachnoid
Substansia AlbaSubstansia Alba
Sinus Sagittalis SuperiorSinus Sagittalis Superior Sinus Sagittalis InferiorSinus Sagittalis Inferior
Sinus RectusSinus RectusConfluens sinuumConfluens sinuum
Sinus OccipitalisSinus Occipitalis
Sinus MarginalisSinus Marginalis
Sinus TransversusSinus Transversus
Sinus SigmoidSinus Sigmoid
Sinus Petrosus SuperiorSinus Petrosus Superior
Bulbus v. JugularisBulbus v. Jugularis
v. Jugularisv. Jugularis
v. anonymav. anonyma
VCSVCS
Atrium DextraAtrium Dextra
Sinus Petrosus InferiorSinus Petrosus Inferior
Sinus SphenoparietalisSinus Sphenoparietalis
Sinus cavernosusSinus cavernosus
Sinus cavernosusSinus cavernosus
Confluens sinuum = Confluens sinuum = torcular herophili)torcular herophili)
Sinus Transversus kanan : Sinus Transversus kanan : (besar krn dari sinus sagittalis (besar krn dari sinus sagittalis superior), Sinus transversus superior), Sinus transversus kiri : (kecil krn berasal dr kiri : (kecil krn berasal dr sinus rectussinus rectus
Vasa Meningea mediaVasa Meningea media
Falx CerebriFalx Cerebri
V. Superiores CerebriV. Superiores Cerebri
Sinus Sagittalis SuperiorSinus Sagittalis Superior
Sinus Sagittalis Sinus Sagittalis InferiorInferior
Sinus SigmoideusSinus Sigmoideus
Sinus RectusSinus Rectus
Confluens sinuumConfluens sinuum
Sinus OccipitalisSinus Occipitalis
Sinus Petrosus InferiorSinus Petrosus Inferior
Sinus Petrosus SuperiorSinus Petrosus SuperiorSinus Sinus
SphenoparietalisSphenoparietalis
Sinus CavernosusSinus Cavernosus
Pembungkus Encephalon & Medulla Spinalis
• Duramater (Pachymeninx) Paling luar• Arachnoideamater• Piamater Paling Dalam
LeptomeninxLeptomeninx
DuramaterDuramater
A.Meningea MediaA.Meningea Media
Granulationes Granulationes ArachnoideaeArachnoideae
Arachnoidea MaterArachnoidea Mater
Perlekatan Duramater
• Perlekatan paling erat di linea mediana di atas sinus sagittalis superior + sutura + percabangan a. meningea media
• Basis cranii sangat erat terutama di crista galli, lamina cribrosa, foramen opticum, fissura orbitalis superior, foramen rotundum, foramen ovale, foramen lacerum os. Sphenoid, foramen magnum, foramen jugulare, meatus acusticus internus
• Perlekatan kurang erat di sinus venosus
Septa Duramatris• Falx cerebri
di fissura longitudinalis cerebriAnterior : melekat di crista galliPosterior : menyatu dg tentorium cerebelliPertemuan dg tentorium sinus rectus
• Tentorium cerebelliAntara bagian posterior hemispherium cerebri dg cerebellumDr proc.clinoideus posterior sulcus sinus transversi ossis occipitalis : memisahkan fossa cranii media dr fossa cranii posterior
• Falx cerebelliMemisahkan hemispherium cerebelli
• Diaphragma sellaeAtap fossa hipofisis, berlubang u/ ditembus infundibulumDr tuberculum sellae ke proc. Clinoideus posterior
• Cavum trigeminale MeckeliEvaginasi duramater fossa posterior ke fossa mediaMembungkus ganglion trigeminale
Sinus Durae Matris
• Posterosuperior
1. Sinus sagittalis superior
2. Sinus sagittalis inferior
3. Sinus Rectus
4. Sinus Occipitalis
5. Sinus transversus
6. Sinus sigmoideus
• Anteroinferior
1. Sinus Cavernosus
2. Sinus Sphenopalatinus
3. Sinus intercavernosus
4. Sinus Petrosus superior
5. Sinus Petrosus inferior
6. Plexus Basilaris
TelencephalonTelencephalon
DiencephalonDiencephalon
MesencephalonMesencephalon PonsPons
Cerebellum = Cerebellum = metencephalonmetencephalon
Medulla oblongata = Medulla oblongata = myelencephalonmyelencephalon
Medulla Medulla spinalisspinalis
RhombencephalonRhombencephalon
ProsenceProsencephalonphalon
EncephalonEncephalon
Truncus Encephali : Mesencephalon, Pons, Truncus Encephali : Mesencephalon, Pons, Medulla oblongataMedulla oblongata
Tiga Subdivisi :Tiga Subdivisi :• Hemispherium cerebriHemispherium cerebri
• Truncus Encephali Truncus Encephali (Mesencephalon, Pons, Medulla Oblongata)(Mesencephalon, Pons, Medulla Oblongata)
• CerebellumCerebellum
Hemispherium Cerebri
• Kedua Hemispherium terpisah oleh : Fissura Longitudinalis Cerebri (terdpt Falx Cerebri)
• 1 rigi lipatan korteks : Gyrus• Parit yg memisahkan gyrus cerebri :
Sulcus
6 Lobus Pada Cerebrum1. Lobus Frontalis
2. Lobus Temporalis
3. Lobus Parietalis
4. Lobus Occipitalis
5. Lobus Insularis
6. Lobus Limbicus
• 2 Sulcus terpenting u/ orientasi facies lateralis
• Sulcus lateralis cerebri memisahkan lobus Frontalis & Lobus Temporalis, Bagian Caudal memisahkan lobus Parietalis dg Lobus Temporalis
• Sulcus Centralis memisahkan lobus frontalis & lobus parietalis
Berjalan dr margo superior hemispherium cerebri menuju sulcus lateralis cerebri
Sulcus Sulcus LateralisLateralis
Sulcus Sulcus CentralisCentralis
Lobus Frontalis• Lobus terbesar• Membentang dr sulcus centralis polus frontalis,
sblh inferolateral dibatasi sulcus lateralis cerebriMempunyai 4 Gyrus :• Gyrus Precentralis : berjalan sejajar sulcus centralis
• Anterior : sulcus precentralis• Gyrus Precentralis & sisi anterior sulcus centralis
Area Motorik Primer• Rostral Area Motorik Primer Area Premotorik
• Gyrus Frontalis Superior• Gyrus Frontalis Medius• Gyrus Frontalis Inferior
• Di bagi mjd 3 bagian o/ Ramus Ascendens Sulcus Lateralis :
• Pars Orbitalis• Pars Triangularis• Pars Opercularis
AREA BICARA BROCCAAREA BICARA BROCCA
• Batas Anterior pd Facies Lateralis Sulcus Centralis
• Batas Posterior pd Facies Medialis Sulcus Parieto-occipitalis
• 3 Bagian :• Gyrus Postcentralis (2 segmen : superior & inferior)
• Diantara sulcus centralis & sulcus postcentralis• Sisi posterior dr sulcus centralis & gyrus
postcentralis Area Somesthetica Primer• Lobulus Parietalis Superior• Lobulus Parietalis Inferior cortex asosiasi (u/
proses mnemonik : dsr pemahaman & interpretasi sinyal sensorik)• Gyrus Supramarginalis : di depan & di belakang
Ramus Ascendens sulcus lateralis• Gyrus Angularis : mengelilingi bagian terminal
sulcus temporalis superior
Lobus Parietalis
Dipisahkan oleh Dipisahkan oleh sulcus sulcus intraparietalisintraparietalis
• Terletak di sebelah ventral sulcus lateralis• Memiliki 3 Gyri :
• Gyrus Temporalis Superior• Gyrus Temporalis Medius• Gyrus Temporalis Inferior
• Sisi dalam dr sulcus lateralis trdpt Gyri Temporales Transversi dr Heschl Cortex Auditoris (Pendengaran Primer)
• Gyri pd Fossa Cranii media : Gyrus Temporalis Inferior, Gyrus Occipitotemporalis, Gyrus Parahipocampalis
• Lobus Pyriformis Cortex Olfactoris Primer
Lobus Temporalis
• Bersandar pd tentorium cerebelli• Batas Rostral pd permukaan medial :
sulcus parieto-occipitalis• Perm. Lateral trdpt bbrp gyrus occipitalis
lateralis dipisah-pisahkan o/ sulcus occipitalis lateralis
• Perm. Medial trdpt sulcus Calcarinus memisahkan Gyrus Cuneus & Gyrus Lingualis
• Sulcus Calcarinus + sulcus parieto-occipitalis bentuk huruf “Y”
• Tepi Sulcus Calcarinus Cortex Visual (Penglihatan) Primer
Lobus Occipitalis
• Terkubur di dlm sulcus lateralis• Mempunyai 2 gyrus :
• Gyri Breves insulae• Gyri Longus insulae
Lobus Insula
• Lobus limbicus terdiri dr (Menurut Brocca) :• Area Subcallosa• Gyrus Cinguli• Gyrus Parahippocampalis
• Batas Lateral : sulcus collateralis & sulcus Rhinalis
• Batas Superomedial : sulcus hippocampi• Lipatan menonjol mengelilingi sulcus
hippocampi Uncus (u/ peristiwa herniasi transtentorial)
• Formatio Hippocampi• Gyrus dentatus
Lobus Limbicus
Di hub. o/ isthmus Di hub. o/ isthmus gyrus cinguligyrus cinguli
• Corpus Callosum• Sulcus Corporis Callosi• Sulcus Cinguli• Lobulus Paracentralis• Sulcus Paracentralis
Facies Medialis
• Bagian Posterior : Lobus Temporalis & Lobus Occipitalis
• Bagian anatrior : facies Orbitalis lobus Frontalis• Gyri pd bagian posterior :
• Gyrus Lingualis• Gyrus Occipito-temporalis• Gyrus Parahippocampalis• Uncus
• Medial facies orbitalis lobus frontalisSulcus olfactorius (lurus) di dlmnya terdpt Bulbus & Tractus Olfactorius
• Medial sulcus olfactorius : Gyrus Rectus, Lateral sulcus olfactoris : Gyri orbitales
• Posterior Tractus olfactorius : Stria Olfactoria Medialis et lateralis
• Caudal Striae terdpt : Trigonum olfactorium & substansia perforata rostralis
Facies Inferior
1. Rostrum
2. Genu menghub. Ke-2 bag. Anterior lobus frontalis
3. Truncus menghub. Lobus frontalis sisanya & lobus parietalis
4. Splenium menghub. Ke-2 lobus temporalis & ke-2 lobus occipitalis
5. Radiatio• Forceps frontalis (minor)• Forceps occipitalis (major)
6. Tapetum memisahkan ventriculus lateralis dr radiatio optica
Corpus Callosum
GenuGenu
SpleniumSplenium
TruncusTruncus
Lobus Lobus InsulaInsula
• Encephalon : A. carotis interna & a. vertebralis
• A. Carotis interna msuk ke dlm cavum subarachnoid mencabangkan : • A. Ophtalmica• A. Communicans Posterior• A. Choroidea anterior, sblm bercabang
mjd a. cerebri anterior & a. cerebri media
• Kedua A. Vertebralis bersatu pd tepi bwh pons a. basilaris (truncus encephali & cerebellum)
• A. basilaris mjd cab. Terminal 2 a. cerebri posterior
Vaskularisasi Hemispherium Cerebri
• Pembuluh Darah corticalCab. Cortical a. cerebri anterior : mendarahi 2/3 perm. Medial hemispherium & 2-3 cm tepi lateral & orbitalCab. Cortical a. cerebri media :mendarahi 2/3 perm. Lateral hemispherium cerebri & polus temporalisA. cerebri posterior : mendarahi area visual primer, area asosiasi visual & hippocampus
• Pembuluh darah centralCab. Pendek : N. opticus, Chiasma opticum, tractus opticus, hipothalamusCab. Panjang : Thalamus, Capsula internae, Ganglia Basalis
• Aa. Striata• Aa. Striatae medialis dicab. dr a. cerebri
anterior & a. cerebri mediaCab. Terbesar A. recurrent heubner
• Aa. Striatae Lateralis dicab. dr a. cerebri media & a. choroidea anterior
A. Communicans anteriorA. Communicans anterior
A. Cerebri anteriorA. Cerebri anterior
A. Carotis internaA. Carotis interna
A. Cerebri MediaA. Cerebri Media
A. Communicans posteriorA. Communicans posterior
A. Cerebri PosteriorA. Cerebri Posterior
A. BasilarisA. Basilaris
A. VertebralisA. Vertebralis
A. Spinalis AnteriorA. Spinalis Anterior
A. Choroidea anteriorA. Choroidea anterior
A. Superior CerebelliA. Superior Cerebelli
Aa. MesencephalicaeAa. Mesencephalicae
A. Inferior anterior A. Inferior anterior cerebellicerebelli
A. Inferior A. Inferior posterior cerebelliposterior cerebelli
Aa. PontisAa. Pontis
Aa. labyrinthiAa. labyrinthi
• V. Cerebri Superfisial
1. Vv. Superiores cerebri (menerima dr : vv.prefrontales, vv. Frontales, vv. Parietalis, vv. Occipitalis)
2. V. Media superficiales cerebri (menerima dr : pars opercularis lobus frontalis, parietalis, & temporalis) bermuara ke sinus cavernosus / sinus sphenoparietalis
3. Vv. Inferiores cerebri (menerima dr : perm. Inferior & lateral lobus occipitalis & temporalis) bermuara ke sinus transversus
Aliran Vena
Terdiri dari :1. Nucleus caudatus2. Putamen3. Globus Pallidus4. Corpus amygdaloideum• Corpus Striatum : Nucleus caudatus,
Putamen, Globus Pallidus• Nucleus Lentiformis : Putamen, Globus
PallidusSecara Phylogenetik : 1. Nucleus caudatus2. Putamen3. Globus Pallidus (Paleostriatum)4. Corpus amygdaloideum (Archistriatum)
Fungsi : visceral, endokrin, tingkah laku
Ganglia Basalis
(Neostriatum)
• Ruangan berbentuk “C” membungkus thalamus & terletak di hemispherium cerebri
• Dindingnya dibatasi oleh : Thalamus, Septum Pellucidum, Corpus Callosum, Nucleus Caudatus, Fornix
• Ventriculus Lateralis Dexter & sinister terdiri atas 5 bagian :
1. Cornu Frontale (anterius)
2. Cornu Temporale (inferius)
3. Cornu Occipitale (posterius)
4. Corpus
5. Atrium
Ventriculus Lateralis
(Neostriatum)
Sirkulasi LCSSirkulasi LCS
• LCS dibentuk dlm plexus choroideus dan beredar dlm ventrikel-ventrikel & cavum subarachnoid, kmdn LCS direabsorbsi oleh vili arachnoidalis ke dalam sinus-sinus duramater
• Arah sirkulasi : ventrikel lateral foramen interventrikulare (Foramen Monro) ventrikel tertius aqueductus mesencephali (sylvii) ventrikel quartus 1 foramen Magendie (medial) & 2 foramen luscha (lateral) cavum subarachnoid vili arachnoidalis / granulationes arachnoidea
Adhesio interthalamicaAdhesio interthalamica
Foramen interventriculareForamen interventriculare
Ventriculus tertiusVentriculus tertius
Ventriculus LateralisVentriculus Lateralis
Recessus suprapinealisRecessus suprapinealis
Recessus pinealisRecessus pinealis
Cornu Cornu occipitaleoccipitale
Aquaeductus Aquaeductus mesencephalimesencephali
Cornu TemporaleCornu Temporale
fastigiumfastigium
Apertura mediana Apertura mediana ventriculi quarti (Magendi)ventriculi quarti (Magendi)
Canalis Canalis CentralisCentralis
Recessus lateralisRecessus lateralis
Ventriculus quartusVentriculus quartus
Recessus Recessus supraopticussupraopticus
Recessus infundibuliRecessus infundibuli
Apertura lateralis Apertura lateralis ventriculi quarti (Luscha)ventriculi quarti (Luscha)
Cornu FrontaleCornu Frontale
• Plexus Choroideus ventriculi lateralis• Bentuk huruf “C” paralel dg fornix, melekat pd
fissura choroidea• Cornu Frontale (anterius)di dpan foramen
interventriculare monroi, dinding2nya :• Anterior : Genu Corpus callosi• Medial : septum pellucidum• Lateral : caput nuclei caudati• Lantai : rostrum corpus callosi
• Cornu Temporale (inferius)• Atap : Permukaan bawah thalamus & cauda
nuclei caudati• Lantai : Hippocampus• Medial : fissura choroidea
• Cornu Occipital (posterius)• Atap : Tapetum• Lantai : Trigonum collaterale• Medial : calcar avis• Lateral : Tapetum
• Corpus Ventriculus Lateralis, mulai dr tepi posterior foramen interventricularis monroiseptum pellucidum menghilang• Atap : Truncus Corporis callosi• Lantai : Thalamus• Medial : Septum pellucidum di sblh atas
& Corpus fornicus di sblh bwh• Lateral : Corpus nuclei caudati
• Atrium• Atap : Truncus & Tapetum corpus
callosi• Lantai : Hippocampus• Medial : Calcar avis (tonjolan sisi dlm
sulcus calcarinus)• Lateral : Nucleus caudatus (anterior) &
Tapetum (posterior)
• Tepi anterosuperior berhub. dg ventriculus lateralis dextra et sinistra melalui foramen interventriculare monroi
• Sblh posterior berhub. dg ventriculus quartus melaui aquaeductus mesencephali (cerebri) Sylvii
• Atap (dibentuk 4 lapisan : fornix, 2 lapisan tella choroidea, lapisan vaskuler di antara kedua lapisan tella choroidea)
• Lantai (dibentuk oleh : chiasma opticum, infundibulum, tuber cinereum, corpus mamillare, substansia perforata interpeduncularis, sebagian tegmentum mesencephali
• Dinding Depan (mulai dr foramen interventriculare monroi chiasma opticum), bagian yg tampak chiasma opticum & lamina terminalis
• Dinding posterior (mulai dr recessus suprapineale aquaeductus mesencephali
Ventriculus Tertius
• Membentang dr aquaeductus mesencephali canalis centralis pd cervical atas
• Atap dibentuk tegmen ventriculi quarti (vellum medullare superius & vellum medullare inferius)
• Dasar dibentuk Fossa rhomboidea• Dind. Lateral dibentuk ketiga pedunculus
cerebellaris• Plexus choroideus menempati vellum
medullare inferius• Apertura Lateralis ventriculi quarti Luscha
mengalirkan LCS ke cavum subarachnoidea
• Apertura Medialis ventriculi quarti Magendi
Ventriculus Quartus
• Terletak mulai dr comissura Epithalamica (posterior) Terletak mulai dr comissura Epithalamica (posterior) foramen interventriculare Monroi foramen interventriculare Monroi
• Batas Lateral : Crus posterius capsulae interna, Batas Lateral : Crus posterius capsulae interna, cauda nuclei caudati, atria terminaliscauda nuclei caudati, atria terminalis
• Vntriculus tertius memisahkan diencephalon kanan & kiriVntriculus tertius memisahkan diencephalon kanan & kiri
• 4 Bagian Diencephalon :4 Bagian Diencephalon :1.1. EpithalamusEpithalamus
2.2. ThalamusThalamus3.3. HypothalamusHypothalamus4.4. SubthalamusSubthalamus
• Terdiri dari :1. Habenula dgn nuclei habenulae medialis
et lateralis impuls olfaktorik diteruskan ke batang otak
2. Stria medullaris (nuclei septalis, nuclei preoptici lateralis, nuclei anteriore thalami, globus pallidus)
3. Corpus Pineale (Glandula Pinealis/Epiphysis) menghasilkan hormon Melatonin
4. Comissura Habenularum (Habenularis)5. Comissura Epithalmica (posterior)
terletak diperbatasan mesencephalon & diencephalon
Epithalamus
• Dipermukaan Ventriculus tertius terdpt sulcus hypothalamicus yg memisahkan thalamus (dorsal) dg hipothalamus (ventral)
• Terletak diantara foramen interventriculare monroi & comissura epithalmica (posterior)
• Stratum zonale : perm. Superior ditutupi lapisan serabut
• Lamina Affixa : Bag. Lateral ditutupi ependym• Adhesio interthalamica/massa intermedia : perm.
Medial thalamus kanan & kiri berfusi sebagian• Bagian2 Thalamus :
• Tuberculum anterius thalami : tonjolan di bag. Rostral thalamus
• Pulvinar : caudal thalamus yg membenjol & menggantung di atas mesencephalon
Thalamus
• Vaskularisasi Thalamus :• A. Choroidea anterior• A. Choroidea posterior• A. Communicans posterior• A. Cerebri posterior
• Anatomi Klinik Thalamus : stasiun relay u/ semua impuls dr receptor, merupakan sistem ARAS (Ascending Reticular Activating System) Gerbang Kesadaran
• Syndroma Thalamus ex. krn infark thalamus :• Gangguan sensibel kontralateral• Astereognosis & hemiataxia• Nyeri spontan kontralateral separuh
tubuh • Hemiparesis tanpa kontraksi spastik• Gerakan Choreoathetosis
• Fungsi :1. Pusat Autonom Stimulasi Hypothalamus
anterior & medial : peningkatan aktivitas parasimpatik (trophotropic) (berkeringat, vasodilatasi, salivasi, hypotonia, nadi turun, kontraksi VU & peristaltik meningkat), Stimulasi Hypothalamus posterior & lateral : peningkatan aktivitas simpatik (ergotropic) (midriasis, hipertensi, takikardi, takipneu, hiperglikemia, peristaltik menurun)
2. Pusat Pengaturan Suhu Hipothalamus anterior : mengatur pelepasan panas (berkeringat bnyk, vasodilatasi) bila rusak Hyperthermia, Hipothalamus posterior : mekanisme penyimpanan panas (Vasokontriksi, menggigil) bila rusak poikilotherm
3. Pusat Makan Nucleus ventromedialis : pusat kenyang bila rusak hyperphagia, Nucleus lateralis : pusat makan, ke-2 nucleus ini dsbut appestat
4. Pusat Ekspresi EmosiNuclei ventromedialis & lateralis u/ respon takut & marah
Hypothalamus
5. Pusat Tidur & Terjaga Lesi bilateral hipothalamus anterior(insomnia), Lesi hipothalamus posterior (aurosable hypersomnolence)
6. Pusat Hadiah & Hukuman (Reward & punishment) nucleus ventromedialis (rasa tdk enak), nucleus preopticus (rasa nikmat)
7. Pusat keseimbangan air Lesi nucleus supraopticus(diabetes insipidus) dipengaruhi o/ hormon ADH/Vasopressin
Sindroma Klinik Hypothalamus1. Sindrom endokrinologik2. Sindroma Vegetatif :
• Caloric balance (obesitas & cachexia)• Tidur & terjaga• Gang. Keseimb. Cairan & elektrolit• Gang. thermoregulasi
• Mrp zona perpindahan thalamus (ventral) & hipothalamus (lateral)
• Batas2 :• Medial : Hypothalamus• Lateral : Capsula interna• Dorsal : Thalamus
• Nucleus suthalamicus (corpus Luysi) nucleus terbesar
• Area Forel H1• Terletak di dpn nucleus ruber• Dilalui tractus dentatothalamicus• Nucleus subthalamicus berfungsi
somatomotor, bila terjadi kerusakan Hemiballismus
Subthalamus
Bagian Encephalon yg terkecil Bagian Encephalon yg terkecil menghubungkan diencephalon dg ponsmenghubungkan diencephalon dg pons
Terdiri atas :Terdiri atas :Tectum mesencephali / lamina quadrigeminaTectum mesencephali / lamina quadrigemina
Pedunculus cerebriPedunculus cerebri
infundibuluminfundibulum
N. Opticus (II)N. Opticus (II)
Trigonum OlfactoriumTrigonum Olfactorium
Corpus MamillareCorpus Mamillare
Substansia Substansia NigraNigra
Corpus Corpus Geniculatum Geniculatum
LateralLateral
Corpus Corpus Geniculatum Geniculatum
MedialMedial
PulvinarPulvinar
Aquaeductus Aquaeductus mesencephalimesencephali
Substansia Substansia Grisea CentralisGrisea Centralis
Nucleus Nucleus RuberRuber
Pedunculus Pedunculus CerebriCerebri
Substansia perforata Substansia perforata interpeduncularisinterpeduncularis
Substansia perforata Substansia perforata anterioranterior
• Permukaan dorsal terdapat 4 tonjolan kecil :
1. Colliculus rostralis (superior)
2. Colliculus caudalis (inferior) terdpt N. trochealis (N. IV)
3. Brachium colliculli caudalis (inferior) menghub dg corpus geniculatum mediale
4. Brachium colliculli rostralis (superior) menghub dg corpus geniculatum laterale
• Terdiri atas :• Tectum mesencephali / lamina quadrigemina
dorsal aqueductus mesencephali• Pedunculus cerebri dorsal aqueductus
mesencephali, muncul N. occulomotorius (N.III), terdiri atas :• Pars ventralis (crus cerebri)• Pars dorsalis (tegmentum)
Dipisahkan oleh substansia nigra
• Ventral pons terdpat• Sulcus bulbopontinus• Foramen cecum (memisahkan pons & medulla
oblongata)• Linea mediana terdpata sulcus basilaris ditempati
a. basilaris• Perlekatan N. Trigeminus perbatasan Pons dg
pedunculus cerebellaris medius (pontinus)• Terdiri dr :
• Pars ventralis pontis• Pars dorsalis pontis (tegmentum pontis)
terdpt Formatio reticularis, N. V, N. VI, N. VII, N. VIII
• Colliculus facialis (Genu Nervi facialis & nucleus nervi abduscentis)
• Trigonum pontocerebellara (cerebello pontine angle) sudut pertemuan pons, medulla oblongata, & cerebellum
• Pada trigonum ini muncul N. Facialis & N. vestibulocochlearis
Membentang dr foramen magnum Membentang dr foramen magnum sulcus bulbopontinussulcus bulbopontinus
Perubahan medulla spinalis ke medulla oblongata :Perubahan medulla spinalis ke medulla oblongata :• Obliterasi fissura mediana ventralis & adanyaObliterasi fissura mediana ventralis & adanya
Decussatio pyramidumDecussatio pyramidum• Munculnya tuberculum cuneatum & tuberculum gracileMunculnya tuberculum cuneatum & tuberculum gracile• Hilangnya Nervi spinales & munculnya Nervi cranialeHilangnya Nervi spinales & munculnya Nervi craniale
• Terbentuknya ventriculus quarti Terbentuknya ventriculus quarti
• Permukaan ventral terdapat fissura mediana ventralis di linea mediana
• Pyramis terletak dikanan kirinya, mengandung tractus corticospinalis
• Sulcus ventrolateralis di lateral, muncul radix nervi hypoglossi
• Sulcus retro-olivaris muncul nucleus olivaris caudalis, N. IX, N. X, N. XI
• Lateral sulcus ini ada Area retro-olivaris dibatasi oleh sulcus dorsolateralis
• Tuberculum gracile & tuberculum cuneatum mengandung nucleus gracilis & nucleus cuneatus
• Pedunculus cerebellaris inferior terletak rostral dr bangunan diatas
Vaskularisasi Truncus Encephali
Terdiri atas :Terdiri atas :• Cortex cerebelli (substansia gricea)Cortex cerebelli (substansia gricea)• Corpus medullare (substansia alba)Corpus medullare (substansia alba)
• 4 pasang nuclei intrinsik4 pasang nuclei intrinsik
Tuber VermisTuber Vermis
Pyramis VermisPyramis Vermis
Uvula VermisUvula Vermis
NodulusNodulus
FlocculusFlocculus Hemispherium Hemispherium cerebellicerebelli
Tonsilla Tonsilla cerebellicerebelli
Lobulus BiventerLobulus Biventer
Lobulus Semilunaris Lobulus Semilunaris inferiorinferior
Lobulus Semilunaris superiorLobulus Semilunaris superior
Fissura HorizontalisFissura Horizontalis
• Fungsi :• Koordinasi aktivitas motorik• Regulasi tonus otot• Mempertahankan keseimbangan
• Informasi sensorik digunakan u/ mengatur & mengontrol fungsi motorik
• Secara garis besar cerebellum dibagi menjadi vermis di bagian tengah & hemispherium cerebelli di lateral
• Cortex cerebelli terdiri dr bbrp lamina/folia cerebelli• 5 fissura membagi vermis & hemispherium
cerebelli mjd lobus & lobulus :• Fissura Prima• Fissura posterior superior• Fissura horizontalis• Fissura prepyramidalis• Fissura posterolateralis/prenodularis
• Secara phylogenetik
1. Archaeocerebellum
Lobus Flocculonodularis memp. Hub dg nuclei vestibularis, fgsi utama : mengatur gerakan mata & badan sebagai respon thdp gerak kepala. Dipisahkan dr corpus cerebelli oleh fissura posterolateralis
2. Paleocerebellum (Spinocerebellum)
Lobus anterior cerebelli terletak di depan fissura prima
3. Neocerebellum (Pontocerebellum)
Lobus posterior terletak diantara fissura prima & fissura posterolateralis. Mengatur gerakan terampil. Lobus posterior terdiri dari atas :
Bagian Vermis (declive, folium vermis, tuber vermis, pyramis vermis, uvula vermis)
Bagian lobus lateralis (lobulus simplex, lobulus ansiformis, lobulus gracilis, lobulus biventer, tonsilla cerebelli)
Vaskularisasi
• Arteri : a. superior cerebelli, a. inferior anterior cerebelli, & a. inferior posterior cerebelli• a. superior cerebelli mendarahi ventral
vermis, daerah paravermis, rostral hemispherium
• a. inferior anterior cerebelli mendarahi cortex & substansia alba flocculus & memberikan cabang a. auditoris interna
• a. inferior posterior cerebelli mendarahi caudal nuclei cerebelli cortex inferior vermis
• Vena : v. rostromedial cerebelli, v. rostrolateral cerebelli, v. caudalis cerebelli
• Berbentuk silindris, terletak di dalam canalis vertebralis
• Lanjutan dari medulla oblongata, mulai dr foramen magnum sepanjang 40-45 cm
• Struktur dari luar ke dalam :• Dinding canalis vertebralis (vertebra &
Ligamenta)• Lapisan lemak extradural plexus
venosus• Duramater spinalis• Arachnoidea spinalis• Cavitas subarachnoid berisi LCS,
terdpat septum subarachnoidale, lig. denticulatum
• Piamater spinalis• Spatium Subduralis (diantara duramater &
Arachnoidale) normal hanya berisi cairan pelembab
• Pencembungan pd 2 tempat : intumescentia cervicalis & intumescentia lumbosacralis (sesuai dg keluar masuknya saraf yg mensarafi ekstremitas)
• Caudal intumescentia lumbosacralis mengecil membentuk conus medullaris & melanjut sbg fillum terminale
• Permukaan medulla spinalis secara longitudinal
1. Fissura mediana ventralis, di sepanjang linea mediana, dalam, berisi lipatan piamater
2. Sulcus mediana dorsalis, relatif dangkal
3. Sulcus ventrolateralis, origo radix ventralis, lebar & dangkal
4. Sulcus Dorsolateralis, origo radix dorsalis
Hanya terdpat di daerah cervical
5. Sulcus intermedius dorsalis
Gambaran externa Medulla Spinalis
• Funiculus anterior• Funiculus lateralis• Funiculus posterior, di daerah cervical &
thoracal atas funiculus posterior di bagi 2 oleh adanya sulcus intermedius dorsalis :• Funiculus gracilis (di medial)• Funiculus cuneatus (di lateral)
• 31 pasang saraf spinal• Cervicalis (1-8)• Thoracalis (1-12)• Lumbalis (1-5)• Sacralis (1-5)• Cocygeal (1-3)
Segmentasi
Cauda EquinaCauda Equina
• Substansia Grisea• Berbentuk kupu-kupu / huruf “H”
dikelilingi substansia alba• Cornu ventrale/collumna ventralis
ujung depan• Cornu dorsale/collumna dorsalis
ujung belakang• Comissura Grisea (di tengah
penghubung kanan kiri)• Cornu lateral/collumna lateralis
tonjolan di sisi lateral• Pembagian secara klasik
• Cornu Dorsale• Cornu Laterale• Cornu ventrale
Potongan Medulla Spinalis
Pars CervicalisPars Cervicalis Pars ThoracalisPars Thoracalis
Pars LumbalisPars Lumbalis Pars SacralisPars Sacralis
Bentuk OvalBentuk Oval
Fasiculus cuneatus (+)Fasiculus cuneatus (+)
Fasiculus gracilis (+)Fasiculus gracilis (+)
Bentuk BulatBentuk Bulat
Fasiculus cuneatus (+), T1-6Fasiculus cuneatus (+), T1-6
Fasiculus gracilis (+)Fasiculus gracilis (+)
Bentuk Bulat sampai lonjongBentuk Bulat sampai lonjong
Fasiculus cuneatus (-)Fasiculus cuneatus (-)
Fasiculus gracilis (+)Fasiculus gracilis (+)
Bentuk BulatBentuk Bulat
Fasiculus cuneatus (-)Fasiculus cuneatus (-)
Fasiculus gracilis (+)Fasiculus gracilis (+)
• Kelompok Medial• Dari segmen C I - cocygealis• Terdiri atas : nucleus ventromedialis &
dorsomedialis• Melayani otot leher, truncus
(Mm.intercostales & abdominales)• Kelompok Sentral (terdapat di tengah –
tengah cornu ventrale)• Nucleus Accessorius pd segmen C I – C
V / C VI• Nucleus Phrenicus pd segmen C IV – C
VI
Cornu Ventrale
• Kelompok Lateral• Melayani otot membrum superius & inferius,
terdiri dari• Cervicalis IV - Thoracalis I• Lumbalis II – Sacralis II• Terdiri Atas :• Nucleus ventrolateralis
• Segmen C IV – T I melayani cingulum & brachium
• Segmen L II – S II melayani cingulum & femoralis
• Nucleus dorsolateralis• Segmen C IV – T I melayani otot
antebrachium & manus• Segmen L II – S II melayani otot cruris &
pedis• Nucleus retrodorsolateralis
• Segmen C V – T I melayani otot intrinsik manus penggerak jari tangan
• Segmen S I – S III melayani otot intrinsik pedis penggerak jari kaki
Substansia Alba
Funiculus posterior (dari septum posterior ke cornu dorsale)
Funiculus lateralis (dari cornu posterior sampai radix anterior)
Funiculus anterior (dari radix anterior sampai fissura mediana ventralis)
Vaskularisasi Medulla Spinalis
2 sumber utama vaskularisasi
A. spinalis anterior et posterior cabang A. Vertebralis
A. radicularis magna et parva cabang rr.spinales aa segmentales (aa.intercostales, aa. Lumbales, a. iliolumbalis)
Post testPost test1. Jelaskan lapisan pembungkus encephalon dari
luar ke dalam !2. Sebutkan cabang2 dari a. basilaris !3. Jelaskan pembagian dari encephalon secara
embriogenesis !4. Jelaskan sirkulasi LCS !5. Jelaskan perbedaan perbedaan potongan
melintang struktur medulla spinalis !6. Dimanakah letak dari :
• Area bicara brocca• Area bicara wernicke• Area somesthetica primer• Area motorik primer• Cortex auditori primer• Cortex visual primer• Cortex olfactori primer