Yrd. Doç. Dr.İsmail KERVANKIRAN

İsteme AdresiKocatepe Kitap ve Kültür Galerisi

Özsoy İşhanı Bodrum KatAfyonkarahisar

Tel: 0272 - 213 67 39Gsm: 0532 671 04 82

www.kitaptiri.comwww.kitaptiri.com Akademi YayınlarıAkademi Yayınları

AFY

ON

KA

RA

HİS

AR

İL

İNİN

SÜ

RD

ÜR

ÜLE

BİL

İR T

UR

İZM

AÇ

ISIN

DA

N D

EĞ

ER

LE

ND

İRM

ES

İ

AFYONKARAHİSAR İLİNİN

SÜRDÜRÜLEBİLİR AÇISINDAN

DEĞERLENDİRİLMESİ

TURİZM

Isparta2013

ÖNSÖZ

Coğrafya, insanla mekan arasındaki karşılıklı ilişkileri inceleyen bir bilimdir dalıdır. Mekanda meydana gelen her türlü değişiklikler, bu değişikliğin beşeri ve ekonomik yapıya etkisi ve değişiklik ile birlikte ortaya çıkan sorunlar coğrafya’nın ilgi alanı içerisine girmektedir. Coğrafya kendi prensiplerine göre, doğal ortam ile insan arasındaki bu etkileşimi inceler ve ortaya çıkan sorunlara etkin, rasyonel ve verimli çözüm önerileri getirir. Turizm ise, mekanda meydana gelen, dünyada birçok insanın katıldığı ve ekonomik olarak da günümüzün en hızlı gelişen hizmet sektörlerinden birisidir. Başlangıçta turizm, gelişmiş ülkelerde ve ekonomik yönden iyi durumdaki insanların katıldığı bir faaliyet iken, daha sonraları gelişmekte olan, hatta az gelişmiş ülkelerde ve gelir seviyesi düşük insanların da tercih ettiği geniş katılımlı ve küresel bir sektör haline gelmiştir. Turizmin gelişmesi ile birlikte, fiziki çevrede, beşeri ve ekonomik yapıda ve kültürel ortamda değişiklikler meydana gelmektedir. Bundan dolayı coğrafya ile turizm arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. Turizmin arz kaynaklarını oluşturan çekicilikler, ulaşım ve turizm işletmelerinin varlığı doğrudan coğrafyanın ilgi alanına girmektedir. Aynı zamanda coğrafya; turizmin gelişmesi ile birlikte doğal, beşeri ve ekonomik ortamda ortaya çıkan sorunlara getirdiği çözüm önerileri ile “sürdürülebilir turizm”e katkı sağlamaktadır.

Turizmin en önemli kaynaklarını oluşturan doğal, tarihi ve kültürel çekicilikler yönüyle zengin potansiyele sahip Afyonkarahisar ilinde turizmin gelişmesi, öncelikle doğal ve kültürel kaynakların rasyonel kullanılmasına bağlıdır. Kaynakları kullanırken doğal çevrenin bozulmaması, dengenin korunması, taşıma kapasitelerinin aşılmaması, toplumsal desteğin sağlanması ve bu kaynakların bizden sonraki nesillere miras bırakılması ve sürdürülebilir kullanımı konusunda duyarlı olmak gerekir. Bu konuda duyarlı olmanın yanında, yönetimsel olarak da planlamaların yapılması ve belirli kararların alınması gerekir. Bu nedenle doğal, tarihi ve kültürel kaynakların sürdürülebilirliğine yönelik hazırlanan bu çalışma, Afyonkarahisar ili turizmine faydalı olması beklentisiyle hazırlanmıştır. Çalışmada öncelikle ilin mevcut turizm değerleri incelenmiş daha sonra turizm potansiyelinin belirlenmesine yönelik arz, talep, rekabet ve pazar analizleri yapılmıştır.

Çalışmada mevcut turizm değerlerinin belirlenmesinde literatür taraması ve arazi çalışmaları yapılırken, ildeki mevcut ve potansiyel turizm kaynaklarının haritalanması ve etki alanlarının (hinterlandının) oluşturulmasında Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) kullanılmıştır. İlin geçmişten günümüze turizm gelişiminin incelenmesinde yayınlanmış istatistikî verilerden ve ildeki turizm gelişmelerinin çevresel, ekonomik ve toplumsal etkilerinin değerlendirilmesinde ise anket

iii

yönteminden yararlanılmıştır. Çalışmada iki anket uygulanmıştır. Yirmi bir sorudan oluşan birinci anket turizmin şehirdeki çevresel, ekonomik ve toplumsal etkilerini ortaya çıkarabilmek amacıyla hazırlanmış ve yerel halktan 1025 kişi üzerinde uygulanmıştır. Turistlerin şehri neden tercih ettikleri, hangi özellikleri görmek istedikleri ve şehirde ne kadar süre kaldıkları gibi 25 soru içeren ve şehrin turist profilini ortaya çıkarmak için hazırlanan ikinci anket ise 352 yerli turist üzerinde uygulanmıştır. Anket sonuçları SPSS 17.0 yazılımı kullanılarak analiz edilmiştir.

Çalışmada, Afyonkarahisar ilinin toplumsal ve ekonomik olarak kalkınmasında turizmin önemli bir potansiyel taşıdığı ortaya çıkmıştır. Şehrin doğal ve kültürel kaynaklarının turizmin gelişimi için yeterli potansiyele sahip olduğu, ancak turizmin sürdürülebilir olarak gelişimi için bu kaynakların yeterli ölçüde verimli ve etkin kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Ayrıca Afyonkarahisar’ın termal turizm yönüyle önemli bir çekim merkezi haline getirecek modern tesislerin bulunmasına karşın, ilde bulunan turizm merkezlerindeki hızlı ve düzensiz yapılaşmanın sıcak su kaynaklarının kontrolsüz ve aşırı kullanımına yol açtığı ve ciddi çevre problemlerine neden olduğu, sonuçta da şehrin gelecekte turizmden elde edeceği kazanımları tehdit etmekte olduğu da görülmüştür. Anket sonuçları gösterdiği üzere, Afyonkarahisar’a gelen turistlerin çoğunluğu, dünyada gelişmeye başlayan yeni turizm yaklaşımında olduğu gibi, daha temiz bir çevre, sakin bir doğa, korunan doğal, tarihi ve kültürel yapılar, kaliteli hizmet ve nitelikli tesisler tercih etmektedirler. Bu yeni turizm anlayışına uygun düzenlemeler ve planlamalar yapıldığı takdirde turizmin Afyonkarahisar’da daha fazla gelişeceği beklenmektedir.

Turizm, çevreyi etkileyen ve çevreden etkilenen çok yönlü ilişkilerden oluşmaktadır. Böylesine çok yönlü etkileşimle işleyen turizmin sürdürülebilir ve verimli olması için, öncelikle turizm değerlerinin korunması ve yaşatılması gereklidir. Bu yüzden, Afyonkarahisar’da turizm faaliyetlerinin sağlıklı olarak gerçekleştirilebilmesi ve gelecek kuşakların da bu kaynaklardan yararlanabilmesi için doğal, tarihi ve kültürel kaynakların sürdürülebilir turizm ilkeleri doğrultusunda kullanılmasına dikkat edilmelidir.

Bu kitap Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı’nda yapılmış olan “Afyonkarahisar İlinin Doğal, Tarihi ve kültürel Kaynaklarının Sürdürülebilir Turizm Açısından Değerlendirilmesi” başlıklı doktora tezinin düzenlenmiş halidir. Bu çalışma AKÜBAP Birimi tarafından desteklenmiş olup, katkılarından dolayı Afyon Kocatepe Üniversitesi rektörü Prof Dr. Mustafa SOLAK’a teşekkürlerimi sunarım.

Çalışma süresince beni destekleyen ve çalışmalarımı sabırla izleyen danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Ali ÖZDEMİR’e öncelikle teşekkür etmek isterim. Bu çalışmanın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen, değerlendirmeleri ve yönlendirmeleri ile bu çalışmada büyük katkısı olan

iv

değerli hocam Doç. Dr. Gözde EMEKLİ’ye ve araştırma konusunun seçiminde bana yol gösteren, gerek tez aşamasında gerekse doktora ders aşamasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Hakkı YAZICI’ya şükranlarımı sunarım.

Lisans eğitiminde sürekli bize yol gösteren, yardımcı olan, akademik hayata atılmamda etkin rol alan ve yüksek lisansta da danışmanlığımı yapmış olan çok değerli hocam Prof. Dr. Ramazan ÖZEY’e ayrıca şükranlarımı sunarım.

Bu çalışma sırasında sürekli görüşlerinden faydalandığım Prof. Dr. Özer YILMAZ’a ve Y.Doç. Dr. Ünal YILDIRIM’a teşekkür ederim.

Ayrıca çalışmalarım sırasında her türlü desteği veren değerli arkadaşlarım olan Doç. Dr. Ali DEMİRCİ’ye ve Yard. Doç. Dr. Ahmet KARABURUN’a şükranlarımı sunarım.

Verilerin elde edilmesinde yardımlarını esirgemeyen Afyonkarahisar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nde çalışan Şükrü İBİLİ’ye, Afyonkarahisar Valiliği İl Özel İdaresi’nde çalışan Şükrü TUR’a ve Afyon Kocatepe Üniversitesi’nde çalışan uzman Yusuf İLGAR’a ayrı ayrı teşekkür ederim.

Gerek lise ve üniversite eğitimim sürecinde, gerekse yüksek lisans ve doktora sürecinde desteğini her zaman yanımda hissettiğim değerli ağabeyim Ramazan KERVANKIRAN’a şükranlarımı sunarım.

Son olarak da, çalışma sürecinde her zaman desteğini yanımda hissettiğim sevgili eşime ve sevgili kızlarım Betül ve Zeynep’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

v

Yrd. Doç. Dr. İsmail KERVANKIRAN

Isparta, Ağustos - 2013

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ ......................................................................................................... iii İÇİNDEKİLER ............................................................................................ vi TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................. x ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................ xiii HARİTALAR LİSTESİ ............................................................................ xiv FOTOĞRAFLAR LİSTESİ ....................................................................... xv

GİRİŞ ............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM

1. ÇALIŞMA ALANININ KONUMU VE KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ ........................................................................................................................ 5 1.1. ÇALIŞMA ALANININ YERİ VE SINIRLARI ................................... 5 1.2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................. 7

1.2.1. Turizm İle İlgili Kavramlar ve Tanımlar ................................. 7 1.2.1.1. Turizm ve Rekreasyon .......................................................... 7 1.2.1.2. Turist, Günübirlikçi ve Ziyaretçi ........................................ 11 1.2.1.3. Turizm Bölgesi, Turizm Alanı, Turizm Merkezi ............... 12 1.2.1.4. Turizmde Arz Kaynakları .................................................. 13 1.2.1.5. Turizm Talebi ve Etkileyen Unsurlar ................................. 15

1.2.2. Coğrafya - Turizm İlişkisi ....................................................... 16 1.2.3. Turizm Gelişimine Etki Eden Unsurlar ................................. 18 1.2.4. Dünyada Ve Türkiye’de Turizmin Tarihsel Gelişimi ........... 20 1.2.5. Turizm Türleri ......................................................................... 24 1.2.6. Turizmin Etkileri ..................................................................... 28

1.2.6.1. Turizmin Ekonomik Etkileri .............................................. 29 1.2.6.2. Turizmin Toplumsal-Kültürel Etkileri ............................... 32 1.2.6.3. Turizmin Çevresel Etkileri ................................................. 33

1.2.7. Sürdürülebilir Turizm ............................................................. 35 1.2.7.1. Sürdürülebilirlik Kavramı .................................................. 35 1.2.7.2. Sürdürülebilir Kalkınma .................................................... 36 1.2.7.3. Sürdürülebilir Turizm Kavramı, Amaçları ve İlkeleri ....... 38 1.2.7.4. Türkiye’de Sürdürülebilir Turizme Örnek Çalışalar .......... 43

İKİNCİ BÖLÜM 2. AFYONKARAHİSAR İLİ FİZİKİ VE BEŞERİ-EKONOMİKCOĞRAFYA ÖZELLİKLERİ İLE TURİZM ÜZERİNE ETKİLERİ 45 2.1. AFYONKARAHİSAR İLİNİN DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ

VE TURİZME ÜZERİNE ETKİLERİ ................................................... 45

vi

2.1.1. Jeomorfolojik Özellikleri ve Etkileri ....................................... 46 2.1.2. İklim Özellikleri ve Etkileri ................................................... 52 2.1.3. Su Kaynakları ve Etkileri ...................................................... 58 2.1.4. Bitki Örtüsü ve Etkileri .......................................................... 59

2.2. AFYONKARAHİSAR İLİNİN BEŞERİ-EKONOMİK COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE TURİZME ÜZERİNE ETKİLERİ ........................ 61

2.2.1. Afyonkarahisar İli Nüfusunun Genel Özellikleri .................. 61 2.2.1.1. Afyonkarahisar İlinin İdari Yapısı ..................................... 61 2.2.1.2. Afyonkarahisar İlinin Nüfus Gelişimi ................................ 63 2.2.1.3. Afyonkarahisar İlinin Nüfus Özellikleri ............................ 66 2.2.1.4. Afyonkarahisar İli Nüfusunun Yapısal Özellikleri ............ 69

2.2.2. Afyonkarahisar İlinin Yerleşme Özellikleri .......................... 73 2.2.3. Afyonkarahisar İlinin Ekonomik Özellikleri ........................ 76

2.2.3.1. Arazi Kullanımı ................................................................. 78 2.2.3.2. Tarım ve Hayvancılık ......................................................... 80 2.2.3.3. Sanayi ve Ticaret ................................................................ 83 2.2.3.4. El Sanatları ......................................................................... 85

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. AFYONKARAHİSAR İLİNDE TURİZMİN TARİHSEL GELİŞİMİ ...................................................................................................................... 87

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4.AFYONKARAHİSAR İLİNİN BAŞLICA DOĞAL, TARİHİ VE KÜLTÜREL TURİZM KAYNAKLARININ SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................. 92 4.1. AFYONKARAHİSAR İLİ DOĞAL TURİZM KAYNAKLARI VE

SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................................................................................. 92

4.1.1. Termal Turizm Kaynakları ..................................................... 94 4.1.1.1. Gazlıgöl Termal Turizm Merkezi ..................................... 102 4.1.1.2. Ömer – Gecek Termal Turizm Merkezi ............................ 108 4.1.1.3. Bolvadin – Heybeli Termal Turizm Merkezi .................... 112 4.1.1.4. Sandıklı – Hüdai Termal Turizm Merkezi ....................... 114

4.1.2. Dağlık Alanlar ......................................................................... 123 4.1.3. Akarsu ...................................................................................... 125 4.1.4. Göller ....................................................................................... 126 4.1.5. Peribacaları ............................................................................. 130 4.1.6. Mağaralar ................................................................................ 132 4.1.7. Yaylalar ................................................................................... 134 4.1.8. Milli Parklar ............................................................................ 136

4.2. AFYONKARAHİSAR İLİNİN BAŞLICA TARİHİ VE KÜLTÜREL TURİZM VARLIKLARI VE SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................... 147

vii

4.2.1. Antik Kalıntılar, Antik Kentler (Ören Yerleri) ................... 151 4.2.1.1. Frig Vadisi Kaya Yerleşmeleri ve Kaya Anıtları .............. 152 4.2.1.2. Antik Kentler (Ören Yerleri) ............................................. 162 4.2.1.3. Höyükler ........................................................................... 164 4.2.1.4. Kaleler ............................................................................... 165

4.2.2. Kervansaraylar ve Kışla Binası ............................................. 166 4.2.3. Köprüler, Hamamlar ve Çeşmeler ........................................ 169 4.2.4. Camiler, Türbeler ve Külliyeler ............................................ 171 4.2.5. Tarihi Afyonkarahisar Evleri ................................................ 178 4.2.6. Savaş Alanları (Büyük Taarruz ve Başkomutan Tarihi Milli

Parkı) .......................................................................................... 182 4.2.7. Festival, Fuar ve Şenlikler...................................................... 187 4.2.8. Afyonkarahisar Müzeleri ....................................................... 188 4.2.9. Diğer Kültürel Değerler ......................................................... 193

BEŞİNCİ BÖLÜM 5. AFYONKARAHİSAR İLİNDEKİ TURİZM İŞLETMELERİNİNDURUMU ................................................................................................. 203

5.1. KONAKLAMA İŞLETMELERİ ................................................ 203 5.2. YİYECEK, İÇECEK İŞLETMELERİ ......................................... 212 5.3. ULAŞIM HİZMETLERİ ............................................................. 213

5.3.1. Karayolu ............................................................................. 214 5.3.2. Demiryolu ........................................................................... 215 5.3.3. Havayolu ............................................................................. 216

5.4. SEYAHAT İŞLETMELERİ ........................................................ 217 5.5. DİĞER İŞLETMELER ................................................................ 217

ALTINCI BÖLÜM 6. KONAKLAYAN KİŞİ VE GECELEME SAYILARINA GÖREAFYONKARAHİSAR TURİZMİ .......................................................... 219

YEDİNCİ BÖLÜM 7.ANKETE KATILANLARA GÖRE AFYONKARAHİSAR TURİZMİ .................................................................................................................... 224

7.1. YEREL HALKA YAPILAN ANKETE GÖRE AFYONKARAHİSAR TURİZMİ ........................................................ 224

7.2.YERLİ TURİSTLERE YAPILAN ANKETE GÖRE AFYONKARAHİSAR TURİZMİ ......................................................... 240

7.3. AFYONKARAHİSAR İLİ SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZMİNİN SWOT ANALİZİ ................................................................................... 253

SEKİZİNCİ BÖLÜM 8. AFYONKARAHİSAR İLİ TURİZMİNİN SORUNLARI VEÇÖZÜM ÖNERİLERİ ............................................................................. 254

viii

8.1. TERMAL KAYNAKLAR İLE İLGİLİ SORUNLAR ................... 254 8.2. ÇEVRE VE ARAZİ KULLANIMI İLE İLGİLİ SORUNLAR ....... 256 8.3. KÜLTÜREL DEĞERLERİN KORUNMASI İLE İLGİLİ

SORUNLAR .......................................................................................... 258 8.4. NİTELİKLİ ELEMAN SORUNU ................................................... 259 8.5. ALTYAPI SORUNU ....................................................................... 260 8.6. TURİSTİK ÜRÜN ÇEŞİDİNİN AZLIĞI SORUNU ...................... 260 1.7. TANITIM VE PAZARLAMA SORUNU ....................................... 261 SONUÇ ...................................................................................................... 264 KAYNAKÇA ............................................................................................. 270

ix