Dergide yer alan yazıların sorumlulugu
yazarlarına aittir.
İÇİNDEKİLER2
3 - 9
10 - 25
26 - 40
41 - 48
49 - 53
54 - 76
77 - 83
84 - 86
87 - 92
93 - 96
• Prof. Dr. E. Semih YALÇINSUNUŞ
• Dr. Hasan OKTAYERMENİSTAN, ERMENİ SORUNU VE MHP
• Keisuke WAKİZAKAERMENİSTAN’IN ULUS DEVLET İNŞASI VE MEŞRUİYETİNDE ERMENİ MESELESİ VE KARABAĞ SORUNUNUN ROLÜ
• Dr. Ali GÜLEROSMANLI DEVLETİ’NDE GAYRİMÜSLİMLERİN DİN-İBADET,EĞİTİM-ÖĞRETİM HÜRRİYETLERİ VE BU BAKIMDAN“KİLİSE DEFTERLERİ”NİN KAYNAK OLARAK ÖNEMİ
• Bora İYİATBİR KARA LOBİCİLİK ÖRNEĞİ OLARAK “ERMENİ DİASPORASI”
• Emekli Kur. Alb. Canfer BALÇIK ŞAH FIRAT OPERASYONUNUN DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ
• Tarık BALİOĞLU100. YIL DÖNÜMÜNDE ÇANAKKALE MUHAREBELERİ VE ÇANAKKALE ZAFERİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME
• Yrd. Doç. Dr. Makbule SARIKAYAKARAGÖZ KARİKATÜRLERİNDE ÇANAKKALE SAVAŞLARI
• Gazi KARABULUTALPARSLAN TÜRKEŞ’İN YAKTIĞI ATEŞ
• Selim YILDIZTÜRK HÂKİMİYET DÜŞÜNCESİNDE TANRISAL SORUMLULUK VEMİLLÎ BİLİNCE KISA BİR BAKIŞ
• Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaan ÇALENALİ SUAVİ’NİN “TÜRK” İSİMLİ MAKALESİNE DAİR BAZI NOTLAR
SahibiBerikan Yayınevi AdınaCuma AĞCA
Genel Yayın YönetmeniProf. Dr. E. Semih YALÇIN
Sorumlu Yazı İşleri MüdürüMustafa YÜCEL
Yayın KuruluProf. Dr. Abdurrahman KÜÇÜKProf. Dr. Pakize AYTAÇProf. Dr. Saadettin Yağmur GÖMEÇProf. Dr. Necdet HAYTAProf. Dr. Zekeriya KİTAPÇIProf. Dr. Celalettin YAVUZProf. Dr. Selçuk DUMANDoç. Dr. Şennur ŞENELDoç. Dr. İlhan AKSOY A. Yağmur TUNALI
Grafik TasarımFatma IŞIK
BaskıBerikan Ofset MatbaasıErgazi MahallesiGersan Sanayi Sitesi 2306. Sokak No: 70Yenimahalle/ANKARA
DağıtımBerikan DağıtımCumhuriyet Mahallesi Bayındır 1 Sokak No. 15/1-206420 Kızılay/ANKARA Tel: +90 312 232 62 18 Belgegeçer: +90 312 232 14 99 E-posta: [email protected]
Yönetim YeriCumhuriyet MahallesiBayındır 1 Sokak No. 15/1-206420 Kızılay/ANKARA Tel: +90 312 232 62 18Belgegeçer: +90 312 232 14 99E-posta: [email protected]
Yıllık Abonelik ÜcretiYurt İçi: 75 TLKurumsal: 120 TLYurt Dışı: 60 €
Yayın TürüUlusal, Süreli, İki Aylık
ISSN: 2148-2810
İKİ AYLIK FİKİR VE KÜLTÜR DERGİSİ YIL: 12 SAYI: 458 MART-NİSAN 2015
MART - NİSAN 2015 93
Ali Suavi, Ulum gazetesinin ilk sayısında (1869) neşrettiği “Türk” isimli makalesinde: “Avrupa’da reys (race) meselesi var. Yani bir kavmin kabiliyet ve istidadına hükmetmek için mensup olduğu şa’ba nazar etmek itikadı vardır.” der2 ve makaleyi kaleme alma sebebini şöyle açıklar:
“Bu ehl-i nazar-dan bazı meşahir, Türkleri mesai-i zih-niyeden ari, yalnız bir kaba kahraman gibi mütalaa ediyor-lar. Bu mütalaanın yanlış olduğunu gös-termek isterim3.”
Suavi, Türklerin zihnî mesailerini Osmanlılardan önce ve Osmanlılarda olmak üzere iki başlıkta inceler. Osmanlı öncesi dönemi, “şimdilik” kaydını da düşerek Türklerin İslamiyet’i kabullerinden sonra ortaya koydukları ilmî eserler ile tahdit eder.
Suavi, Türklerin birinci dereceden ilmî eserler ortaya koyduklarını belirtir. Ona göre “terbiye-i hayvanat ve harf-ı enhar ve maden ve tarih ve kitabet gibi şeyleri” dünyaya Türkler yaymıştır. Muallim-i sani lakabını kazanmış Farabi bir Türk’tür. Yunan-lı Hipokrat’ın sadece tabip, Aristo’nun ise sadece filozof olmasına karşılık hem tabip hem de filo-zof olabilmeyi aynı anda başarabilmiş İbni Sina da bir Türk’tür. İslam medeniyetine ve ilmine hizmet eden Maveraünnehir’deki “ulum-ı akliye ve nakliye uleması” da Buhara’nın ve Semerkant’ın birer Türk
memleketi olması hasebiyle Türk’tür. Suavi, misal olarak Matüridi ve Buhari’yi gösterir. İlme büyük hizmet eden Harezm ve Horasan âlimlerinin de Fars
olmadıklarını, Gazali, Tusi, Zemahşeri, Taftazani, Cür-cani gibi âlimlerin Türk olduklarını ispat etmenin güç olduğunu ancak Türk hükûmetlerinin idare ve teşviki altında yetiştikle-rinin bir hakikat olduğu-nu ifade eder. İslam dün-yasında ilk medresenin de Türkler tarafından açıldı-ğını hatırlatır4.
Suavi, Osmanlıların ilme hizmetlerini ise ast-ronomi, edebiyat, felsefe,
matematik gibi alanlarda ele alır. Türklerin tercü-me faaliyetleri, Osmanlıda eğitimin ücretsiz olması, İslam dünyasında medreselerde okutulan kitapların büyük çoğunluğu itibarıyla Türkler tarafından kaleme alınmış olması gibi hususlara temas eder. Avrupalıların saatlerce uğraşıp tabakalarca kâğıt kullanmak suretiyle yaptıkları hesapları, Osman-lıların kolayca ve yarım sayfa kâğıt üzerinde ya-pacak derecede “ilm-i hesap”ta ilerledikleri, felse-fe bahsinde o sıralarda Avrupa’yı saran Hegel ve Schelling felsefelerinin Türkler tarafından beş altı asır evvel düşünülmüş olduğu, edebiyat mevzuun-da İngilizlerin asırlar içerisinde sadece Shakespea-re’i çıkarabilmelerine karşılık Türklerin her asırda nice Shakespeareler yetiştirdikleri gibi ilginç şeyler söyler5.
ALİ SUAVİ’NİN “TÜRK” İSİMLİ MAKALESİNE DAİR BAZI NOTLAR
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaan ÇALEN*
* Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğ. Üyesi.
94 MART - NİSAN 2015
Suavi, makalenin sonun-da bazı neticeler çıkarma-yı ihmal etmez. Öncelikle, yazının da varlık sebebini teşkil eden “Türklerin zihnî mesaiye kabiliyetsiz olduk-ları” iddiasını reddeder ve verdiği izahattan yola çı-karak Türklerin mesai-i zihniyelerinin inkâr edile-meyeceğini vurgular. İkin-ci olarak Türklerin cehalet içinde olmadıklarını beyan eder. Üçüncüsü, Avru-palı tarihçilerin Araplara isnat ettikleri ilim ve fen-nin Araplara değil ekseri-yeti itibarıyla Türklere ait olduğuna dikkati çeker6.
Fuat Köprülü, Ali Sua-vi’nin büyük bir âlim ve mütefekkir olmadığını, herhangi bir mütercim ve muktatıf olarak kaldığı-nı, Avrupa’da bulunduğu zamanlar oryantalistlerin eserlerinden biraz istifade
ettiğini ve bunları kay-nak göstermeksizin kendi araştırmalarının neticeleri gibi takdim ettiğini belir-tir. Nitekim Türk isimli makalesinde L. Davids’in “Türk Grameri” kitabının eski Türk tarihi ve mede-niyetine dair bahislerinden istifade etmiştir7. Ahmet Hamdi Tanpınar da Su-avi’nin Davids’in eserini aktarırken bazı değişiklik-ler yaptığını örnekleri ile gösterir8.
Kaynaklar üzerinde tah-rif, arzu edilmeyen bir davranıştır ancak Suavi’nin orijinalliği şahsi kanaati-mize göre bu tahrif hadise-sinin arkasında yatmakta-dır. Suavi, belki büyük bir âlim ve mütefekkir değildi ancak Türk makalesinin altında yatan kaygılar ilmî planda olmasa bile temsil ettiği zihnî arka plan itiba-
MART - NİSAN 2015 95
rıyla onu ilk ve orijinal kılmaktadır. Evvela Suavi açık bir surette Türkler konusunda
korumacı bir tavra sahiptir. Gayesi ve kaygısı
Türklerin zihnî kabiliyetlerden mahrum oldukları yolundaki iddialara cevap vermektir.
İkincisi, Türkler ve Türk tarihi hakkındaki kavra-
96 MART - NİSAN 2015
yışı muasırlarının üzerindedir. Bilhassa Balkan Sa-vaşlarından sonraki safhası Türkçülüğün altın çağı gibi telakki edilen II. Meşrutiyet Dönemi᾿nin, resmî tarih yazıcılığı bile bu bağlamda Suavi’nin uzağın-dadır. Hatta günümüzde dahi bu vadide Suavi’den geri olan şahıslara bolca tesadüf etmek mümkündür. Türk’ü özet olarak “fi-l-asl Maveraü’n-nehir’de Çin şi-maline doğru sakin olan evlad-ı Yafes’tendir. Türk ve Tatar zaten bir familyadan olduğu muhakkaktır.” şeklinde ta-rif eden Suavi; Türklerin büyük bir millet olduğunu, anavatanlarından çıkıp İran, Anadolu, Rumeli ve Mısır gibi bölgeleri fethederek buralarda birçok ha-nedanlar teşkil ettiklerini, Macarlar ve Osmanlıların Uygurlardan geldiğini yazar9.
Üçüncüsü, Türk dünyası hakkında da bir fikre sahiptir. Yaşadığı dönemdeki Türk dünyasını 1. Osmanlılar, 2. Özbekler, 3. Türkistan, İran ve Afganistan’da yaşayan Türkmenler, 4. Sibir Tatarları, 5. Kırgızlar, 6. Yakut ve Çuvaşlar olmak üzere altı gruba tasnif eder10.
Dördüncüsü, Osmanlılar ile Türklük arasında kesin bir münasebet kurar. Osmanlıların Bizans’ı ve Ro-ma’yı unutturarak Anadolu’ya Türkiye ismini verdik-lerini ve bu ismi bütün Avrupa’ya tasdik ettirdiklerini ifade eder11.
Beşincisi, Suavi belki de ilk defa olmak üzere İslam medeniyetinde Türklerin hissesini keşfetmeye ve Arap diye bilinen pek çok İslam âliminin aslında Türk olduğunu göstermeye çalışır. Ali Suavi bu açıdan Bur-salı Mehmet Tahir’in öncüsü sayılabilir. Ali Suavi’nin, Ahmet Vefik ve Süleyman Paşalar gibi sonraki nesiller üzerinde etkili olduğunu yazan Köprülü, Şemseddin
Sami ve Veled Çelebi’yi Ahmed Vefik Paşa’nın, Necib Asım’ı Süleyman Paşa’nın ve Bursalı Tahir Bey’i de Ali Suavi’nin takipçisi addeder12. Nitekim Tahir Bey’in “Türklerin Ulum ve Fünuna Hizmetleri” isimli eseri-nin mukaddimesinde Ali Suavi’nin etkilerini açık bir surette görmek mümkündür13.
Bütün bu hususlar Suavi’nin ilk Türkçülerden biri sayılmasını beraberinde getirmiştir. Ancak Sua-vi’nin Türkçülüğü biraz tartışmalıdır. Şerif Mardin, İslamcılığının daha ağır bastığı kanaatindedir14. Hilmi Ziya Ülken ise Suavi’nin Osmanlıcılığa karşı fikrî bir tepki olarak Türkçülük yaptığını ve Osmanlılık şuuru yerine Türklük şuurunu uyandırmaya çalıştığını dü-şünür15. Şüphesiz Ali Suavi’yi doğru bir şekilde değer-lendirebilmek için “Türk” ve “Hive” gibi eserlerini tek başına ele almak yeterli değildir. Bu konuda en makul tavra sahip olan Köprülü, Suavi’nin Türklerin eski bir medeniyete sahip olduklarını ve İslam ilimlerinin ge-lişmesine yardım ettiklerini ileri sürmek suretiyle en azından millî şuura yabancı olmadığını gösterdiğini ifade eder16.
KAYNAKÇAAhmet Hamdi Tanpınar, 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstan-
bul, 2003.Ali Suavi, “Türk”, Ulum Gazetesi, 1286 (1869).Bursalı Mehmed Tahir, Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri, Der-
saadet, 1314 (1898).Fuad Köprülü, “Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri”,
Edebiyat Araştırmaları, Ankara, 1999.Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul,
2001.Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, 2002.
Dipnotlar2. Ali Suavi, “Türk”, Ulûm Gazetesi, 1286, s. 1.3. Suavi, agm., s. 1.4. Suavi, agm., s. 3-6.5. Suavi, agm., s 7-14.6. Suavi, agm., s 16.7. Fuad Köprülü, “Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri”,
Edebiyat Araştırmaları, Ankara, 1999, s. 312-313.8. Ahmet Hamdi Tanpınar, 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İs-
tanbul 2003, s. 245.9. Suavi, agm., s. 1-2, 15.10. Suavi, agm., s. 2-3.11. Suavi, agm., s. 15.12. Fuad Köprülü, age., s. 313.13. Bursalı Mehmed Tahir, Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri,
Dersaadet, 1314, s. 3-6.14. Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul,
2002, s. 412.15. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul,
2001, s. 78,80.16. Köprülü, age., s. 312.
