985
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
ÖzetBu çalıümada Avrupa Birliùi (AB)’nde ve Türkiye’de organik kırmızı et üretimi ve fi yatları ile ilgili geliümeleri incelemek
amaçlanmıütır. Geliümiü ülkelerde bitkisel ürünlerde olduùu gibi, hayvancılıkta da organik üretim süreci baülamıütır. Günümüzde özellikle ABD, Kanada, Avusturya, Danimarka ve Almanya gibi ülkelerde organik hayvancılıùa önemli ölçüde geçilmiütir. ABD’de organik et üretimi tavukçuluk ve sıùırcılıkta yoùunlaümıü olup, bu oran toplam et üretiminin %64’ü dolayındadır. ABD’de organik et ve et ürünlerinin pazar payı 40 milyon dolar seviyelerindedir. AB ülkelerinden, Avusturya’da organik olarak yetiütirilen sıùır oranı %17.7 iken, bunu %11.0 ile Çek Cumhuriyeti ve %10.5 ile Letonya’nın izlediùi görülmektedir. Organik koyun yetiütiriciliùinde ilk sırayı Estonya (%47.3) alırken, bunu Litvanya (%27) ve Slovenya (%26) izlemektedir. Organik olarak yetiütirilen domuzun oranı ise, üye ülkelerin çoùunda % 1’den azdır. Türkiye’de hayvancılık alanında organik üretim oldukça yenidir ve genellikle arı ürünlerindedir. 2009 yılında toplam kırmızı et üretimi 411 594 ton iken organik kırmızı et üretimi sadece 6 252 tondur. Yani organik olarak üretilen kırmızı et, toplam et üretiminin %1.52’sini oluüturmaktadır. Türkiye’de organik kırmızı et üretiminde hayvan sayısı açısından koyun, et üretimi açısından sıùır önem arz etmektedir. AB’nde organik ette üretici eline geçen fi yatlar 2002-2007 yılları arasında istikrarlı bir artıü göstermiütir. AB’nde organik perakende et fi yatları, konvansiyonel et fi yatının %16 ila %65’i kadar daha yüksektir. Türkiye’de organik sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yat, konvansiyonel sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yattan %35 daha yüksektir. Ancak, tüketici fi yatları incelendiùinde, organik kırmızı et tüketici fi yatlarının, konvansiyonel tüketici fi yatlarının yaklaüık üç katı olduùu görülmektedir. Sonuç olarak, Türkiye’de organik kırmızı et üretiminin toplam kırmızı et üretimi içindeki payı düüük (%1.52 ) iken, AB’de sıùırın payı %17.7, koyunun payı %47.3’tür. Organik ve organik olmayan et arasında, perakende düzeyindeki fi yat farklılıkları ile çiftçi eline geçen fi yat farklılıkları karüılaütırıldıùında, üretici fi yatlarının hem AB’nde hem de Türkiye’de iyileütirmesi gerekli olduùu söylenebilir.
Anahtar Sözcükler: Organik kırmızı et, Avrupa Birliùi, Türkiye
Organic Meat Production and Prices in the EU and TurkeyAbstractIn this study, it is examined that overall perspective, production and marketing prices of organic red meat in Turkey and Europe-
an Union (EU). In developed countries as organic vegetable production has been improved also organic animal production started to improve. Recently, especially, in the USA, Canada, Austria, Denmark and Germany organic animal production has been transited. In the USA, organic meat production based on much more poultry and cattle production, and their ratio is approximately 64 % in the total meat production. In the USA, organic meat and meat products market share is about 40 million US dollars. Among the EU countries, organic cattle production ratio to total cattle production is in the Austria 17.7%, in Republic of Czech 11% and Latonia 10.5%. In orga-nic sheep production, fi rst country is Estonia (47.3%) second Litvania (27.0%) and third Slovenia (26.0%). The ratio of organic swine production in the EU countries is low and its share for each country less than 1%. In Turkey, organic animal production is new and in general honey bee product. In 2009, total meat production is 411594 tons while organic meat production is only 6252 tons. Namely, organic meat production:total meat production rate is only 1.52%. In Turkey, according to number of animal used in organic red meat production is sheep but quantity of organic red meat obtained from cattle. Prices received by producers of organic meat in the EU have shown a steady increase from 2002 to 2007 years. The organic meat retailer prices 16 to 65 % are higher than conventional meat retailer prices. In Turkey, organic cattle meat producers have 35% higher income than conventional cattle meat producer. However, according to consumer prices, organic meat consumers paid about three times much more cost than those of conventional meat cost. Consequently, in Turkey, organic red meat production: total meat production ratio is low (1.52%) and in the EU this ratio for cattle is 17.7% and for sheep is 47.3%. When compared to organic and non-organic retailer meat prices and received by farmers, producer prices should be improved both in the EU and Turkey.
Key words: Organic red meat, European Union, Turkey
1. GiriüOrganik hayvansal üretim, sentetik olarak üretilen maddelerin direkt veya dolaylı olarak kullanılmadıùı veya kulla-
nımı zorunlu ise minimum düzeyde kullanıldıùı, organik yemle besleme ve saùlıklı hayvan yetiütiriciliùi prensibiyle her aüaması kontrollü, sertifi kalı olan hayvansal üretimdir.
Saùlıklı gıda tüketimi önceki yıllara göre artan bir önem kazanmaktadır. Günümüzde bilinçli insanların çoùu, diùer gıdalarda olduùu gibi aldıùı etin hangi koüullarda elde edildiùini ve kalite sınıfını bilmek istemektedirler. Teorikte organik
Avrupa Birliùi ve Türkiye’de Organik Kırmızı Et Üretimi ve Fiyatları
Nursel KOYUBENBE1
[email protected] KONCA2
[email protected] Ege Üniversitesi, Ödemiü MYO, Ödemiü-úZMúR2 Erciyes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, KAYSERú
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
986
ve konvansiyonel olarak üretilen gerek bitkisel ve gerekse hayvansal ürünlerin sentezlerinin ve dolayısıyla kompozis-yonlarının doùal kaynaklı olması, aùır metal ve kirleticilerle bulaüık olmaması, kalıntılardan uzak olması ve mikrobiyal yüklerinin düüük olması beklenmektedir (Hoogenboom ve ark., 2008). Kouba (2003) organik olarak üretilen gıdalarda konvansiyonel olanlara göre kimyasallardan kaynaklanan daha az kalıntı olduùunu tespit etmiütir. Organik tarım uygu-lamalarının biyo-çeüitliliùi ve biyolojik aktiviteyi, sosyolojik, ekolojik ve ekonomik olarak sürdürülebilirliùi artıracaùı düüünülmektedir (Samman ve ark., 2008).
Krarup ve ark. (2008) tarafından yapılan çalıümada, organik ürün tüketicilerinin daha saùlıklı olduùunu fakat bu tüketicilerin saùlıklı gıdalar yanında diùer tüketicilere göre daha saùlıklı bir yaüam biçimi takip ettiùini ve bu ikisinin birlikte bir pozitif etki ortaya çıkardıùını bildirmiülerdir. Diùer yandan kimyasal kalıntıların insanlarda üreme performan-sında azalmaya neden olduùu tespit edilmiü (Oliva ve ark., 2001), organik üretim yapan çiftçilerde sperm konsantrasyonu diùerlerinden daha yüksek bulunmuütur (Abell ve ark., 1994; Jensen ve ark., 1996). Diùer yandan, özellikle son zaman-larda tedavisi zor ve hatta bazen mümkün olmayan kanser gibi ölümcül hastalıkların yaygın olarak görülmesinin yanında Deli Dana Hastalıùı (BSE) gibi hastalıkların konvansiyonel besleme ile ortaya çıkması nedeniyle tüketiciler gıda kaynak-larına ve içeriùine daha fazla dikkat etmektedirler. Bu nedenle organik hayvansal gıdalara olan talebin gerek Türkiye’de ve gerekse tüm dünyada artacaùını tahmin etmek hiç zor olmayacaktır.
Organik et üretimi ve tüketimi, saùlık faktörünün ön plana alınması sonucu olarak dünyada giderek yaygınlaümak-tadır. Organik etin, konvansiyonel ete göre omega 3 yaù asitleri ve konjuge linoleik asit (CLA) bakımından daha zengin ve duyusal açıdan daha sulu, daha gevrek, daha aromatik olduùu belirtilmektedir. Esansiyel yaù asitlerinin dengeli oranı, kanser, kalp hastalıkları, üeker hastalıùı, üiümanlık ve zihinsel bozuklukların daha düüük olması ile iliükili olduùu bildi-rilmektedir (Tekeli, 2005).
Organik hayvansal üretim geleneksel hayvansal üretime göre daha zordur. Organik üretimin yapılması ve sürdü-rülebilir olması için yetiütiricilerin yeterli bir gelire sahip olmaları gerekmektedir. Fakat gerek Türkiye’de (ETO, 2012) ve gerekse AB ülkelerinde (Cullen ve ark., 2007) yetiütiricilerin eline geçen fi yatlarla perakende satıü fi yatları arasında önemli farklılıklar mevcuttur.
Bu çalıümada, organik kırmız etin tercih edilmesine neden olan unsurlar ile Türkiye ve Avrupa Birliùi ülkelerinde organik kırmızı et üretimi ve fi yatları ele alınmıütır. Bu amaçla çalıümanın AB kısmı için mevcut istatistikî verilerden ve Türkiye kısmı içinse konuya iliükin mevzuat çalıümaları, uygulanan ve uygulanması düüünülen projelerden, sınırlı mik-tardaki üretim ve fi yatlara iliükin verilerden yararlanılmıütır.
2. Organik Kırmızı Etin ÖnemiBir yiyeceùin deùeri, onun besin madde içeriùi ve bazı özel fonksiyonlarına göre belirlenir. Yiyeceùin besleyici
deùeri içerdiùi protein, enerji, vitaminler ve minerallerce etkilenir. Diùer yandan bazı gıdalar çok iyi besin deùerine sahip olsalar bile insan saùlıùı için zararlı olabilecek bazı bileüenleri nedeniyle tüketimleri tercih edilmez. Üretim biçimi ve girdileri nedeniyle organik olarak üretilen ürünlerde tüketici lehine bir kısım iyi özelliklerin bulunması beklenmektedir. Bu özelliklerin etlerin duyusal özelliklerinde olduùu kadar içerdikleri besin maddelerine de yansıyabilmektedir. Aüaùıda bu beklentileri doùrulayan sonuçlara yer verilmiütir.
Avrupa’da tüketicilerin organik ürünleri tercih etmelerindeki sebepler arasında ürünlerin daha güvenilir olduùu, çev-re, insan ve hayvan refahı bakımından daha iyi olduùu bildirilmektedir (Sylwander 1999). Yapılan bir çalıümada organik ürün satın alanların %46’sının saùlık ve %40’ının da tadının daha iyi olması nedeniyle organik ürünleri tercih ettikleri bildirilmiütir (I.F.S.T. 2001). Bazı araütırmacılar, organik beslenmesinin kanser tedavisi için uygulanabileceùini düüün-mektedir (Bishop, 1988). Nilzen ve ark. (2001) ve Muchenje ve ark. (2008), tüketicilerin organik olarak üretilen etlerin konvansiyonel yolla üretilenlerden daha lezzetli ve daha yüksek bir besleme deùerine sahip olduùunu düüündüklerini bildirmiülerdir. úngiltere’de üç büyük marketten satın alınan organik ve konvansiyonel olarak üretilmiü kuzu etlerinde ya-pılan bir karüılaütırmada, organik olarak üretilen kuzu etinin sululuk bakımından daha iyi bir çiùneme özelliùi gösterdiùi, lezzetli ve bütünüyle hoüa giden bir yapı gösterdiùi böylece tüketicilerin organik ürünlerin tadının en iyi olduùunu vurgu-ladıkları bildirilmiütir. Çalıümada etin sululuùunun organik üretimde daha yüksek kas arası yaù içeriùine baùlı olduùuna atfedilmiü ve lezzetliliùiyle yaù asidi kompozisyonunun özellikle linoleik asit ve toplam n-3 doymamıü yaù asitlerine baùlı olduùu bildirilmiütir (Angood, 2008).
Yaùlılık hayvansal ürünlerin satın alınmasında ve tüketiminde rol oynayan önemli hususlardan birisidir. Organik olarak elde edilen sıùır etlerinin konvansiyonel olarak yetiütirilen sıùırlara göre daha az yaùlı oldukları (Hansson ve ark., 2001; Miotello ve ark., 2009) ve daha az kolesterol içerdikleri (Miotello ve ark., 2009) bildirilmiütir. Yaùlılık oranı olduùu kadar, hayvansal ürünlerdeki yaù aitleri içeriùi de önemli olup, omega-3 yaù asitlerinin yüksek olması ürün nite-liùini artırmaktadır. Revilla ve ark. (2008) ve Prache ve ark. (2009) organik olarak üretilen kuzuların daha düüük doymuü yaù içeriùi ve daha fazla çoklu doymamıü yaù içeriùi nedeniyle daha saùlıklı et ürettiklerini bildirmiülerdir. Miotello ve ark. (2009) organik olarak üretilen dana etinde n-3 yaù asitleri ve n-3/n-6 oranı ve konjuge linoleik asit (CLA) içeriùi-nin konvansiyonel gruptan daha iyi olduùunu bildirmiülerdir. Morbidini (2001) organik olarak üretilen kuzu etinde n-3 çoklu doymamıü yaù asidi içeriùinin konvansiyonel olarak üretilen kuzu etine göre daha yüksek olduùunu bildirmiütir. Diùer yandan baüka bir çalıümada, konvansiyonel yolla üretilen kuzu etinde linoleik asit konsantrasyonunun daha yüksek olduùu bildirilirken organik ve konvansiyonel etlerdeki n-6:n-3 oranının benzer olduùu bildirilmiütir (Angood ve ark.,
987
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
2008). Ayrıca bu çalıümada organik etlerde stearik asit (18:0) oranının konvansiyonel ete göre daha yüksek, 18:1 cis-11 daha düüük ve 18:3 daha yüksek olduùunu bulmuülardır. Toplam yaù asidi oranı ve doymuü yaù asidi organik örneklerde önemli derecede yüksek bulunmuütur. Araütırıcılar, tekli doymamıü ve çoklu doymamıü yaù asitleri açısından bakıldıùın-da organik ve konvansiyonel örneklerde önemli bir farklılık gözlememiülerdir. Bununla birlikte yapılan bir baüka çalıü-manın sonuçlarına göre (Walshe, 2006), organik ve konvansiyonel etler arasında yaù asidi profi linde önemli bir farklılıùın bulunmadıùını bildirmiülerdir. Yine benzer olarak tavuk eti ile yapılan bir çalıümada (Husak ve ark., 2008) organik olarak yetiütirilen broilerlerde göùüs ve but etlerinde doymuü yaù asidi içeriùinin daha düüük, fakat çoklu doymamıü yaù asidi içeriùinin daha yüksek olduùunu bildirmiülerdir. Castellini ve ark. (2002), organik piliçlerde göùüs ve but oranının daha yüksek ve karın yaùı oranının daha düüük olduùunu ve kas etinde daha düüük pH ve su tutma kapasitesine sahip olduùunu fakat demir ve n-3 çoklu doymamıü yaù serisi deùerlerinin daha yüksek olduùunu bildirmiülerdir.
Organik ve konvansiyonel yolla üretilen etler arasında çeüitli besin maddeleri bakımından da farklılıklar mevcuttur. Husak ve ark. (2008) organik etlik piliçlerde göùüs ve but etinde protein içeriùi ve pH düzeyinin daha yüksek olduùunu bildirmiülerdir. Ayrıca gıdaların önemli diùer bileüenleri arasında yer alan vitaminler ve bunların ön maddeleri bakımın-dan da farklılıklar tespit edilmiü olup, Walshe (2006) yaptıùı bir çalıümada, _-tokoferol ve `-karoten içeriùini organik örneklerde daha yüksek, retinol içeriùini ise organik örneklerde daha düüük olarak tespit etmiütir. Organik ve konvansi-yonel etlerin mineral içerikleri ile ilgili yapılan bir çalıümada (Barbieri ve ark., 2008) organik etlerdeki demir (Fe), çinko (Zn), kalsiyum (Ca) ve selenyum (Se) konsantrasyonlarının daha yüksek olduùu fakat nitrat konsantrasyonları arasında farklılıùın bulunmadıùı bildirilmiütir.
Etin satın alınmasında önemli unsurlardan birisi etin rengidir. Organik sistemde yetiütirilen hayvanlarda et renginin daha koyu olduùu ve bunun hayvanların serbestçe dolaüım sırasında yaptıkları yüksek aktiviteye baùlı olduùu bildirilmek-tedir (Nielsen ve Thamsborg, 2005; Husak ve ark., 2008; Miotello ve ark., 2009). Miotello ve ark. (2009), organik olarak üretilen etlerde piüirme kaybının konvansiyonel olarak üretilenlere göre daha az olduùunu bildirmiülerdir. Revilla ve ark., (2008) organik kuzu etlerinde sertliùin daha az olduùunu duyusal parametreler bakımından daha yüksek bir tercihe sebep olduùunu, daha iyi bir yaù duyusu ve sululuk hissi verdiùini dolayısıyla tüketicilerin daha saùlıklı ve daha lezzetli olduùu düüüncesini destekleyeceklerini bildirmiülerdir.
Et tüketiminde önemli bir kıstaslardan birisi de etteki kokudur. Ancak diùer özelliklerde olduùu gibi organik etlerde kötü koku duyulma hissi daha yüksek bulunmuütur (Woodward ve Fernandez, 1999). Araütırıcılar bitirme dönemin-de organik yetiütirilen danalarda konvansiyonel üretime göre marbling kokunun daha yüksek olduùunu bildirmiülerdir. Diùer yandan Prache ve ark. (2009) ahırda beslenen organik ve konvansiyonel gruplar arasında etin duyusal özellikleri bakımından bir farklılık tespit etmemiülerdir. Bununla birlikte, organik grupta pirzola etinde daha fazla oranda kötü koku saptanmıütır.
Organik veya konvansiyonel yolla elde edilen etlerin önemli bir özelliùi de özellikle zararlı mikroorganizma içeriùi-dir. Hayvan beslemede kullanılan yemler önemli olup mikrobiyal kontaminasyonun birinci safhasını oluüturur. Organik olarak beslenen hayvanlar sadece organik yemlerle beslenirler, bunun sonucu olarak hayvansal kaynaklı besinler verilmez ve bu hayvanlar BSE (deli dana) yönünden daha güvenli olabilirler (Kouba, 2003). Yapılan bir çalıümada organik sis-temde üretilen etlerde daha az antibiyotik kalıntısı ve Salmonella bulaüıklıùı saùlanırken, Campylobacter bulaüıklıùı daha yüksek bulunmuütur (Bokkers ve De Boer, 2009).
Organik ve konvansiyonel yola elde edilen ürünlerden aùır metal düzeylerinin araütırıldıùı bir çalıümada (Hoogen-boom ve ark., 2008), organik ürünlerdeki aùır metal düzeylerinin konvansiyonel ürünlerle benzer olduùunu bildirmiüler-dir. Bu sonuçlar Blanco-Penedo ve ark. (2010) tarafından doùrulanmıü ve organik, konvansiyonel ve entansif sistemde yetiütirilen danalardan elde edilen etlerde kadmiyum, arsenik, civa ve kurüun bakımından önemli bir farklılıùın olmadıùı bildirilmiütir. Aùır metaller bakımından deùerlendirildiùinde organik etlerin konvansiyonellerle benzer sonuçları vermesi önemli bir olumsuzluktur.
Organik ve konvansiyonel yolla elde edilen et ürünlerinin karüılaütırmalı incelenmesinden görüleceùi gibi organik yolla üretilen etler bazı önemli avantajlara sahiptir. Ancak bu ürünlerin satın alınmasında ve tüketilmesinde mikroorga-nizma yükleri ve aùır metal içerikleri konusunda dikkatli davranılmalıdır.
3. Avrupa Birliùi ve Türkiye’de Konvansiyonel ve Organik Et Üretimi3.1.Avrupa Birliùi’nde Konvansiyonel ve Organik Et ÜretimiOrganik hayvancılık Dünyada çeüitli ülkeler açısından deùerlendirildiùinde, ABD ve Kanada’da ilk sıralarda yer
almaktadır. ABD’de organik et üretimi tavukçuluk ve sıùırcılıkta yoùunlaümıü olup, bu oran toplam et üretiminin %64’ü dolayındadır. Amerika’nın gıda sanayinde de organik ete yönelik hızla artan bir eùilim görülmektedir. Organik hayvancı-lıùın önemli bir yer tuttuùu ABD’de organik et ve et ürünlerinin pazar payı 40 milyon dolar seviyelerindedir.
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
988
Çizelge 1:Avrupa Birliùi Konvansiyonel Kırmızı Et Üretimi (1000Ton)
2006 2007 2008 2009 2010 2011AB (27) 8131,8 8203,6 8072,1 7716,8 7917,7 7844,2-Belçika 268,9 272,9 267,3 255,0 263,1 272,3+Bulgaristan 22,8 21,7 14,6 4,7 4,5 5,0-Çek Cum. 79,7 79,3 80,0 77,0 74,3 72,1-Danimarka 128,7 130,0 128,4 126,4 131,2 133,0+Almanya 1193,0 1185,2 1209,7 1174,1 1186,7 1159,0-Estonya 14,5 14,7 14,8 9,6 9,0 7,6-úrlanda 572,2 580,8 537,2 514,4 559,0 546,8-Yunanistan 60,7 57,7 56,9 57,2 58,0 59,2-úspanya 670,4 643,2 658,3 598,4 606,6 605,6-Fransa 1509,5 1531,8 1518,2 1466,7 1521,2 1559,4+útalya 1110,6 1126,7 1059,2 1055,0 1075,4 1009,2-Kıbrıs 4,0 3,9 4,2 4,4 4,5 4,8+Letonya 20,7 22,8 21,4 19,0 17,6 17,1-Litvanya 47,3 56,0 47,5 43,9 42,6 41,1-Lüksemburg 9,3 9,2 9,8 9,0 9,6 8,9-Macaristan 33,5 34,5 32,4 29,7 27,1 26,0-Malta 1,4 1,5 1,5 1,5 1,4 1,1-Hollanda 383,6 385,6 378,4 401,8 388,6 381,6-Avusturya 214,6 215,6 221,2 223,7 224,8 217,1+Polonya 355,3 364,9 381,5 385,1 386,0 379,9+Portekiz 105,3 91,3 108,5 102,7 93,7 96,0-Romanya 194,6 211,2 190,4 25,0 28,3 27,5-Slovenya 37,9 36,2 36,9 35,3 35,8 35,6-Slovakya 21,4 23,0 19,9 15,8 13,6 11,3-Finlandiya 87,1 88,6 82,5 81,1 82,1 82,7-úsveç 137,4 133,5 128,8 150,5 148,3 147,8+úngiltere 847,3 882,0 862,4 849,9 924,7 936,6+
Kaynak: EUROSTAT (2012).
Avrupa Birliùi (27) organik et üretimine geçmeden önce, konvansiyonel kırmızı et üretimine bakıldıùında (Çizelge 1), son 6 yılda hem toplam hem de ülkeler bazında et üretiminde genel bir azalıü göze çarpmaktadır. AB et üretimi içinde ilk üç sırayı Fransa, Almanya ve útalya almaktadır.
Avrupa Birliùi ilk organik ürün yönetmeliùini 1991 yılında çıkarmıütır. 2092/91 sayılı Avrupa Birliùi Yönetmeliùi yalnızca bitkisel ürünler için hazırlanmıütır. 1999 Haziran ayında Tarım Bakanları ekolojik hayvansal üretimin huku-ki çerçevesi konusunda da görüü birliùine varmıülar ve hayvansal üretimi de içine alan 1804/99 sayılı Organik Tarım Yönetmeliùi’ni çıkarmıülardır. Bu yönetmelik 24 Aùustos 2000 tarihinde yürürlüùe girmiütir (Ünal, 2003; Anonim, 2006).
Bazı Avrupa Birliùi ülkelerinde organik hayvancılık faaliyetlerinin payları incelendiùinde (ûekil 1), AB-27 içinde en yüksek organik hayvan üretimine sahip olan Avusturya’da, organik olarak yetiütirilen sıùırın oranı %17.7 iken, bunu %11.0 ile Çek Cumhuriyeti ve %10.5 ile Letonya’nın izlediùi görülmektedir. Organik koyun yetiütiriciliùinde ilk sırayı Estonya (%47.3) alırken, bunu Litvanya (%27) ve Slovenya (%26) izlemektedir. Organik domuz oranı ise, üye ülkelerin çoùunda % 1’den azdır.
989
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
ûekil 1: AB(27)’de Toplam Hayvan Sayısı úçinde Organik Hayvan Sayısının Payı (2008)
Kaynak: EUROSTAT (2012).
Çizelge 2: AB (27)’de 2008 Yılı Organik Hayvan Sayısı ve 2007-2008 Yılı Deùiüimi (%)Organik Hayvan Sayısı (2008) 2007-2008 Yılı Deùiüimi (%)Sıùır Domuz Koyun Sıùır Domuz Koyun
(BE) Belçika 43 026 11 863 11 276 13.5 3.7 -11.1(BG) Bulgaristan 470 0 2 471 19.0 0.0 46.2(CZ) Çek Cumhuriyeti 151 723 1 569 64 559 10.4 -14.9 9.5(DK) Danimarka 141 896 182 449 13 394 : : :(DE) Almanya : : : : : :(EE) Estonya 16 131 252 29 494 17.1 -1.6 30.4(IE) úrlanda 33 200 1 200 35 000 14.5 20.0 -7.9(EL) Greece 20 254 60 918 316 243 -19.3 -69.0 -26.7(ES) úspanya 101 248 17 076 345 491 18.3 10.4 58.7(FR) Fransa 123 742 4 724 128 524 2.9 -3.3 -0.4(IT) útalya 216 476 34 014 1 007 605 -11.3 26.5 17.2(CY) Kıbrıs : : : : : :(LV) Letonya 41153 6 072 13 831 -18.6 -0.3 -10.6(LT) Litvanya 22 665 279 12 777 13.5 1.5 21.2(LU) Lüksemburg : : : : : :(HU) Macaristan 17 746 6 820 11 826 3.3 18.8 :(MT) Malta : : : : : :(NL) Hollanda 44 117 76 846 14 082 9.9 36.1 13.5(AT) Avusturya 352 781 67 238 85 607 3.1 -2.7 1.8(PL) Polonya 44 030 18 307 23 163 31.7 -31.4 -21.1(PT) Portekiz : : : : : :(RO) Romanya 7 567 416 121 175 8.3 -64.6 103.0(SI) Slovenya 18 174 2 543 36 107 3.9 7.2 4.6(SK) Slovakya 30 433 237 77 318 5.2 -24.0 -11.7(FI) Finlandiya 28 574 2 245 13 635 12.0 9.5 88.1(SE) úsveç 141 825 32 187 57 091 28.9 31.5 32.8(UK) úngiltere 319 587 71 229 1 178 306 27.6 41.2 36.5
Kaynak: EUROSTAT (2012).
2007 yılından 2008 yılına kadar üye ülkelerdeki geliümeler türlere göre farklılık göstermektedir (Çizelge 2). Polon-ya, úsveç ve úngiltere sıùır için tüm Üye Devletler içinde en büyük artıüa (% 31.7, % 28.9 ve % 27.6) sahipken, Romanya ve Finlandiya, organik koyun sayısında (%103.0 ve % 88.1) büyük artıülar kaydetmektedir. úngiltere ayrıca domuz için (% 41.2) en büyük artıüa sahiptir. Yunanistan’da, organik olarak yetiütirilen sıùır, domuz (%69) ve koyun sayısında önemli bir düüüü, Letonya’da her üç üründe de azalmalar görülmektedir.
Sı�ır Koyun Domuz
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
990
3.2.Türkiye’de Konvansiyonel ve Organik Kırmızı Et Üretimi Türkiye’de toplam konvansiyonel kırmızı et üretimine bakıldıùında (Çizelge 3), son 5 yılda %78 oranında bir artıü
olduùu göze çarpmaktadır. 2010 yılı itibariyle toplam kırmızı et üretiminin %79.6’sını sıùır eti oluüturmaktadır. Türler itibariyle incelendiùinde keçi sayısında %52, keçi eti üretiminde %63, koyun sayısında %44, koyun eti üretiminde %66, sıùır sayısında %49, sıùır eti üretiminde yaklaüık %82 oranında artıü olduùu görülmektedir.
Çizelge 3: Türkiye’de Konvansiyonel Kırmızı Et Üretimi (Ton)
YıllarKeçi Koyun Sıùır Toplam
Kırmızı Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
2006 803 063 14 133 4 763 394 81 899 1 750 997 340 705 436 737
2007 1 256 348 24 136 6 428 866 117 524 2 003 991 431 963 573 623
2008 767 522 13 753 5 588 906 96 738 1 736 107 370 619 481 110
2009 606 042 11 675 3 997 348 74 633 1 502 073 325 286 411 594
2010 1 219 504 23 060 6 873 626 135 687 2 602 246 618 584 777 331
Kaynak:TUúK (2012).
Türkiye’de organik üretimle ilgili ilk yönetmelik “Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metotlarla Üretimi’ne úliükin Yönetmelik” adı altında 1994 yılında çıkarılmıütır (Anonim, 1994). Daha sonra 2002 yılında yayınlanan “Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına úliükin Yönetmelik” (Anonim, 2002), bir önceki yönetmeliùi yürürlükten kaldırmıü-tır. 2004 yılında çıkarılan “Organik Tarım Kanunu”, organik üretim ile ilgili cezai müeyyideleri kapsamaktadır (Anonim, 2004). Kanunun çıkmasından 6 ay sonra yayınlanan ve kanunun uygulanmasına iliükin hükümleri içeren “Organik Tarı-mın Esasları ve Uygulanmasına úliükin Yönetmelik” ise konuya iliükin çıkarılan son yönetmeliktir (Anonim, 2005).
Türkiye’de organik hayvansal ürünlerle ilgili projeler, ilk olarak Tarım ve Köy iüleri Bakanlıùına baùlı araütırma enstitülerinden Tarımsal Araütırmalar Genel Müdürlüùü (TAGEM)’e sunulmuütur. Bu projeler;
-Doùu Karadeniz Bölgesinde organik balık üretim olanakları,-Güneydoùu Anadolu Bölgesinde organik balık üretim olanakları,-Güney Marmara koüullarında organik koyun yetiütiriciliùi ve kuzu besisi,-Yerli sıùır (Kilis ve Güney sarısı) yetiütiriciliùi,-Organik arıcılık ile ilgilidir (Aksoy ve ark., 2005).Resmi kurumlarda yürütülen projelerin yanı sıra Gümüühane Kelkit’te özel sektöre ait kapsamlı bir organik süt
sıùırcılıùı üretimi projesi devam etmektedir. Proje dahilinde 300 adet sözleümeli üretici, iületme için çeüitli yem bitkileri üretmektedir. úületme, konvansiyonel üretimden organik üretime geçiü için gerekli olan süreyi 2005 yılı Haziran ayı için-de tamamlamıü ve söz konusu tarihten itibaren organik süt üretmektedir. 2011 yılı rakamlarına göre Türkiye’de organik hayvancılık yapan 137 üretici bulunmaktadır (ORGÜDER, 2012)
Türkiye’de organik hayvansal üretime iliükin veriler resmi istatistiklerimizde ilk olarak 2005 yılında yer almaya baü-lamıütır. 2005 yılı verilerine göre Türkiye’de organik üretime geçiü sürecindeki süt ve et hayvanı sayısı sadece 1238’dir (GTHB, 2012). Düzenli olmasa da, 2006 yılından itibaren organik hayvansal üretime iliükin daha ayrıntılı verilere rastlan-maktadır. Son 5 yıllık veriler incelendiùinde, organik kırmızı et üretiminin 10 tondan 6252 tona yükseldiùi görülmektedir (Çizelge 4). Bu, oransal olarak çok büyük bir artıü olarak görülse de, toplam kırmızı et üretimi ile karüılaütırıldıùında oldukça düüük olduùu dikkati çekmektedir. 2009 yılında toplam kırmızı et üretimi 411 594 ton iken organik kırmızı et üretimi sadece 6 252 tondur. Yani organik olarak üretilen kırmızı et, toplam et üretiminin %1.52’sini oluüturmaktadır. Organik kırmızı et üretimi, türlere göre incelendiùinde (Çizelge 4), hayvan sayısı açısından koyun, et üretimi açısından sıùır önem arz etmektedir.
Çizelge 4: Türkiye’de Organik Kırmızı Et Üretimi (Ton)
YıllarKeçi Koyun Sıùır Toplam Organik
Kırmızı Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
Hayvan Sayısı
Et Üretimi
2006 - - 9 927 10.0 - - 10.0
2007 - - 16 603 … 2 313 … …
2008 7 0.1 10 913 204.5 2 528 348.4 553.0
2009 193 1.0 18 703 231.8 2 947 6 020.0 6 252.0
2010 … … … … … …
Kaynak:GTHB (2012).
991
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
4.Türkiye’de ve AB’de Konvansiyonel ve Organik Kırmızı Et Fiyatları4.1. AB’de Konvansiyonel ve Organik Kırmızı Et FiyatlarıOrganik hayvancılık için üretici eline geçen fi yatlar AB düzeyinde elde edilememiü ancak bir fi kir vermesi amacıyla
úngiltere’deki fi yatlara yer verilmiütir. 2002-2007 yılları arasında 3 aylık dönemler itibariyle organik et fi yatları, son 12-18 ay içindeki artıü trendi dıüında, istikrarlı bir geliüme göstermiütir (ûekil 2). 2002-2007 yılları arasında organik sıùır eti fi yatları 2-2.5 £/Kg, organik koyun et fi yatları 52.-3.5 £/Kg ve 1.75-2.25 £/Kg arasında deùiümektedir.
ûekil 2: 2002-2007 Yılları Arasında úngiltere’de Organik Ette Üretici Eline Geçen Fiyatlar (£/kg)
Kaynak:Cullen ve ark. (2007).
úngiltere’de kırmızı et perakende fi yatlarına bakıldıùında (Çizelge 5), organik et fi yatlarının, konvansiyonel et fi ya-tının en az %16’sı, en fazla %65’i kadar daha yüksek olduùu görülmektedir.
Organik ve organik olmayan et arasında perakende düzeyindeki fi yat farklılıkları, çiftçi eline geçen fi yat farklılıkları ile karüılaütırıldıùında, üretici fi yatlarında iyileütirme gerektirebilir. Fakat bu, arz-talep dengesine, güçlü bir pozisyondan pazarlık edecek üreticilerin yeteneùine baùlıdır.
4.2. Türkiye’de Konvansiyonel ve Organik Kırmızı Et FiyatlarıTürkiye’de son 5 yıllık üretici bazında konvansiyonel kırmızı et fi yatları incelendiùinde (Çizelge 6), tüm türler için
2010 yılında ani bir artıü göze çarpmaktadır. Bunun nedeni önceki yıllarda uygulanan hayvancılık politikalarına ve bun-lara baùlı bir kısım olumsuzluklar nedeniyle hayvanların kasaba sevkleri sonucu hayvan sayılarında önemli azalmalara baùlı olabilir. Nitekim 2010 yılındaki fi yatlardaki yükselme ve hayvan sayısındaki azalmalar dikkate alınarak özellikle kurban bayramlarında önemli miktarda sıùır ve koyun ithalatı yapılmıütır. Ayrıca, hayvancılık yatırımlarına önemli teü-vikler (süt sıùırcılıùı iületmelerine 7 yıl, besicilik iületmelerine 3 yıl ve koyunculuùa 5 yıl faizsiz kredi verilmesi) verilmiü ve yurt dıüından önemli miktarda besi için sıùır ithalatına izin verilmiütir ve bu sayede fi yatlarda belirli bir duraksama ve az miktarda bir gerileme yaüandıùı gözlemlenmektedir.
Çizelge 5: 2007 Yılında úngiltere’de Organik ve Konvansiyonel Et Perakende Fiyatları (£/kg) ve Organik Et Primi (%)Ürün Organik Et Fiyatı Konvansiyonel Et Fiyatı Organik Et Primi (%)Kuzu kıyma 6.48 3.92 65Kuzu pirzola 12.98 10.97 18Kuzu yarım bacak 8.28 5.48 51Kuzu yarım omuz 5.28 3.69 43Dana kıyma 3.50 2.88 22Dana kavurma 7.12 4.86 47Dana biftek 11.64 9.98 17Dana ribeye biftek 14.48 12.49 16Dana bonfi le 14.74 11.87 24
Kaynak:Cullen ve ark. (2007).
Sı�ır eti Koyun eti Domuz eti Tavuk eti
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
992
Çizelge6:Türkiye’de Konvansiyonel Kırmızı Ette Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar (TL/Kg)
2006 2007 2008 2009 2010Koyun Eti 10,1 10,5 11,1 13,3 18,9Kıl Keçisi Eti 9,5 9,3 10,1 12,6 18,3Tiftik Keçisi Eti 10,0 - - - -Sıùır Eti 10,3 11,2 11,7 13,4 18,4Manda Eti 9,6 8,8 10,4 11,3 16,7
Kaynak: TUúK (2012).
Türkiye’de üretici bazında organik kırmızı et fi yatlarına iliükin istatistiklere hiçbir üekilde ulaüılamamıütır. Ancak or-ganik sıùır eti üreten fi rmalardan alınan bilgilere göre, organik sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yat, konvansiyonel sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yattan %35 daha yüksektir.
Türkiye’de tüketici fi yatları incelendiùinde (Çizelge 7 ve 8), organik kırmızı et tüketici fi yatlarının, konvansiyonel tüketici fi yatlarının yaklaüık üç katı olduùu görülmektedir.
Çizelge 7: Türkiye’de Konvansiyonel Kırmızı Et Tüketici Fiyatları (2012)
Fiyat (TL/Kg)
Dana Eti But 15,99Dana Kol 13,43Dana Eti Karkas 14,61Kuzu Eti But 18,21Kuzu Kol 15,62Kuzu Eti Karkas 17,15Kuzu Pirzola 16,93
Kaynak: ATB (2012).
Çizelge 8: Türkiye’de Organik Kırmızı Et Tüketici Fiyatları (2012)
Fiyat (TL/Kg)*Kuübaüılık 48.3Biftek 55.7Antrkot 61.7Rosto 53.0Kıyma 41.3
*Bostanlı (úzmir) organik ürün pazarı 2012 verilerinden hesaplanmıütır. Kaynak: ETO (2012).
5.SonuçTürkiye’de organik kırmızı et üretimi, toplam kırmızı et üretiminin %1.52’sini oluüturmaktadır. AB’de organik ola-
rak yetiütirilen sıùırın toplam sıùır üretimi içindeki payı %17.7, organik olarak yetiütirilen koyunun toplam koyun içindeki payı ise %47.3’tür.
AB’nde organik ette üretici eline geçen fi yatlar 2002-2007 yılları arasında istikrarlı bir geliüme göstermiütir. Organik perakende et fi yatları, konvansiyonel et fi yatının en az %16’sı, en fazla %65’i kadar daha yüksektir. Türkiye’de organik sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yat, konvansiyonel sıùır eti üreten çiftçilerin eline geçen fi yattan %35 daha yüksek-tir. Tüketici fi yatları incelendiùinde, organik kırmızı et tüketici fi yatlarının, konvansiyonel tüketici fi yatlarının yaklaüık üç katı olduùu görülmektedir.
Sonuç olarak, Türkiye’de organik et üretimi yavaü bir geliüim içerisinde olup AB’nin oldukça gerisindedir. Ayrıca organik ve organik olmayan et arasında, perakende düzeyindeki fi yat farklılıkları ile çiftçi eline geçen fi yat farklılıkları karüılaütırıldıùında, üretici fi yatları için hem AB’nde hem de Türkiye’de iyileütirmelerin gerekli olduùu söylenebilir.
KaynakçaAbell, A., Ernst, E., Bonde, J.P., 1994. High sperm density among members of organic farmers‘ association. The
Lancet, 343( 8911):1498.Aksoy, U., Tüzel, Y., Altındiüli, A., Can, H.Z., Onoùur, E., Anaç, D., Okur, B., Çiçekli, M., ûayan, Y., Kırkpınar,
F., Kenanoùlu, Z., Çelik, S., Arın, L., Er, C., Özkan, C., Özenç, D.B., 2005. Organik (=Ekolojik, Biyolojik) Tarım Uygu-
993
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
lamaları, VI. Türkiye Ziraat Mühendisliùi Teknik Kongresi, 3-7 Ocak, Ankara.Angood, K., Wood, M., Nute, J.D., Whittington, G.R., Hughes, F.M., Sheard, P.R., 2008. A comparison of organic
and conventionally produced lamb purchased from three major UK supermarkets: Price, eating quality and fatty acid composition. Meat Sci., 78:176-184.
Anonim, 1994. “Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metotlarla Üretimi’ne úliükin Yönetmelik” 18.12.1994 Tarih ve 22145 Sayılı Resmi Gazete.
Anonim, 2002. “Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına úliükin Yönetmelik” 11.07.2002 Tarih ve 24812 Sayılı Resmi Gazete.
Anonim, 2004. “Organik Tarım Kanunu” 03.12.2004 Tarih ve 25659 Sayılı Resmi Gazete.Anonim, 2005. “Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına úliükin Yönetmelik” 10.06.2005 Tarih ve 25841 Sayılı
Resmi Gazete.Anonim, 2006. http://www.antalya-tarim.gov.tr/haber detay.asp?baslik_id=39&ID=40, Eriüim Tarihi: 01.02.2006ATB, 2012. http://www.atb.gov.tr/fi yat.aspx?pageId=20fcbfb3-a816 -4baa-95a4-db54ad360f1b.Barbieri, G., Macchiavelli, L., and Rivaldi, P., 2008. Protein quality and content of nitrite, nitrate and metals in com-
mercial samples of organic and conventional cold meats. 16th IFOAM Organic World Congress, Modena, Italy, Archived at http://orgprints.org/11600
Bishop, B., 1988. Organic food in cancer therapy. Nutr. Health 6:105-109.Blanco- Penedo, I., Lopez-Alonso, M., Miranda, M., Hernandez, J., Prieto, F. and Shore, R.F. 2010. Non-essential
and essential trace element concentrations in meat from cattle reared under organic, intensive or conventional production systems. Food Addit. and Contam., 27(1):36-42.
Bokkers, E.A.M. ve De Boer I.J.M. 2009. Economic, ecological, and social performance of conventional and organic broiler production in the Netherlands. British Poul. Sci., 50(5):546-557.
Castellini, C., Mugnai, C. ve Dal Bosco, A. 2002. Effect of organic production system on broiler carcass and meat quality. Meat Sci., 60(3):219-225.
Cullen, R., Lampkin, N. ve Moakes, S. 2007. Review of the Market for Welsh Organic Meat, Organic Centre Wales, http://orgprints.org/11070/1/welsh_organic_meat_market_review_fi nal.pdf
ETO, 2012. http://www.eto.org.tr/forum/?p=379#more-379EUROSTAT, 2012. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Organic_ farming_
statistics#Organic_livestockGTHB, 2012. http://organik.tarim.gov.tr/resimler/organik_hayvansaluretimverileri.xlsHansson, I., Hamilton, C., Ekman, T., and Forslund, K., 2001. Carcass Quality in Certifi ed Organic Production
Compared with Conventional Livestock Production. Journal of Veterinary Medicine Series, 47(2):111–120.Hoogenboom, L. A. P., Bokhorst, J. G., Northolt, M. D.. van de Vijver L. P. L, Broex, N. J. G., Mevius, D. J., Meijs,
J. A. C., Van der J. 2008. Contaminants and microorganisms in Dutch organic food products: a comparison with conven-tional products. Food Addit. and Contam., http://www.informaworld.com/smpp/ title~db=all~content=t713599661~tab=issueslist~branches=25 - v2525(10):1195-1207.
Husak, R. L., Sebranek, J. G. and Bregendahl, K. 2008. A survey of commercially available broilers marketed as organic, free-range, and conventional broilers for cooked meat yields, meat composition, and relative value. 2008. Poul. Sci., 87:2367–2376.
I.F.S.T., 2001. Organic food. Site internet de l’Institute of Food Science and Technology (UK): http://www.ifst.org/
Jensen, T.K., Giwercman, A., Carlsen, E., Scheike, T., Skakebaek, N.E., 1996. Semen quality among members of organic food associations in Zealand, Denmark. Lancet, 347:1844.
Kouba, M., 2003. Quality of organic animal products. Livest Prod Sci. 80:33-40.Krarup, S., Christensen, T. and Denver, S. 2008. Are Organic Consumers Healthier than Others? 16th IFOAM Orga-
nic World Congress, Modena, Italy, June 16-20, 2008 Archived at http://orgprints.org/view/projects/conference.htmlMiotello, S., Bondesan, V., Tagliapietra, F., Schiavon, S., Bailoni, L. 2009. Meat quality of calves obtained from
organic and conventional farming. Ital. J. Anim. Sci., 8(3):213-215.Morbidini, L., Sarti, D. M., Pollidori, P. and Valigi, A. 2001. Carcass, meat and fat quality in Italian Merino derived
lambs obtained with ’organic’ farming systems. In R. Rubino and P. Morand-Fehr (Eds.). Production systems and pro-ductquality in sheepand goats. http://ressources.ciheam.org/om/pdf/a46/01600108.pdf
Muchenje, V., Dzama, K., Chimonyo, M., Strydom, P.E., Hugo, A. and Raats, J.G., 2008. Sensory evaluation and its relationship to physical meat quality attributes of beef from Nguni and Bonsmara steers raised on natural pasture. Animal, 2(11): 1700-1706.
Nielsen, B.K. and S.M. Thamsborg. 2005. Welfare, health and product quality in organic beef production: a Danish perspective. Livestock Produc. Sci., 94(1-2):41-50.
Nilzen, V., Babol, J., Dutta, P. C., Lundeheim, N., Enfalt, A. C., and Lundstrom, K. 2001. Free range rearing of pigs with access to pasturegrazing-eect onfattyacidcompositionandlipid oxidation products. Meat Sci., 58(3):267–275.
Oliva, A., Spira, A., Multigner, L., 2001. Contribution of environmental factors to the risk of male infertility. Hum.
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
994
Reprod., 16:1768–1776.ORGÜDER, 2012. Organik Ürün Üreticileri ve Sanayicileri Derneùi, http://www.orguder.org.tr/orguder.phpPrache, S., Ballet, J., Jaıller, R., Meteau, K., Pıcard, B., Renerre, M., and Bauchart, D., 2009. Comparison of
the meat and carcass quality of lambs raised in organic or conventional production systems. Carrefours de l’Innovation Agronomique, 4:289-296.
Revilla, I., Vivar-Quintana, A.M., luruena-Martinez, M.A., Palacios, C. and Severiano-Perez P., 2008. Organic vs conventional suckling lamb production: product quality and consumer acceptance. 16th IFOAM Organic World Cong-ress, Modena, Italy, June 16-20, 2008
Samman, S., Chow, J.W.Y., Foster, M.J., Ahmad, Z.I., Phuyal, J.L., and Petocz, P., 2008. Fatty acid composition of edible oils derived from certified organic and conventional agricultural methods. Food Chem., 109:670–674.
Sylwander, B., 1999. Les tendances de la consommation de produits biologiques en France et en Europe:cons´equences sur les perspectives d’´evolution du secteur. Colloque L’Agriculture biologique face `a son d´eveloppement (France: Lyon), pp. 6–8.
Tekeli, A. 2005. Organik Hayvancılık ve Önemi, http://www.zootekni.org.tr/upload/File/ORGANK%20 HAY-VANCILIK%20ve%20NEM%20PW.pdf
TUúK, 2012. http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=50Ünal, S., 2003. Organik Hayvancılık ve Mevzuat Çalıümaları, II. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, 18-20 Eylül,
Konya.Walshe, B.E., Sheehan, E.M., Delahunty, C.M., Morrissey, P.A., and Kerry, J.P. 2006. Composition, sensory and
shelf life stability analyses of Longissimus dorsi muscle from steers reared under organic and conventional production systems. Meat Sci., 73:319–325.
Woodward, B.W., and Fernandez, M.I., 1999, Comparison of Conventional and Organic Beef Production Systems II. Carcass Characteristics, Livestock Produc. Sci., 61(2-3):225-231.
