Anno 15Numero 2Aprile 2017

Mensile di attualità e cultura italo-albaneseDirettore editoriale: Hasan Aliaj

Distribuzione gratuita in:Albania, Australia,

Belgio, Canada, Germania, Grecia, Francia, Italia,

Stati Uniti e Svizera

cmyk

Di ANtoNio BiAsco

Ma se in patria pare difficile poter rintracciare riferimenti alla sua storia e al suo culto,

questi si rivelano ben vivi e radicati sull’altra sponda del Canale d’Otranto, in Salento.

Qui un piccolo paese, poco più di duecento abitanti, è dedicato al Santo di Valona. Come una missione da adempiere: essere testimone e custode della memoria del Santo.

Il nome del paesino è quello del Santo, che ne è anche il protettore. Al Santo sono intitolati la parrocchia, la chiesa, un altare, la piazza del paese.

Il 16 gennaio il Santo è ricordato con l’annuale festa patronale, celebrata sempre con grande devozione e ripetuta in estate, nella prima domenica d’agosto, con un più ricco programma civile. La festa, preceduta da una novena di preparazione, dopo la celebrazione della messa solenne con panegirico sulla vita del Santo, culmina con la processione della statua di San Dana per le vie del paese, con la partecipazione delle autorità civili e religiose. Il corteo è accompagnato dalla banda musicale e si conclude con lo spettacolo dei fuochi pirotecnici.

L’edizione estiva della festa si arricchisce della presenza delle luminarie, con la loro gioiosa atmosfera di luci e colori, e di uno spettacolo di musica leggera che allieta la serata, nella piazza del paese, fino ad oltre la mezzanotte. L’occasione della festa vede anche il rientro e la partecipazione dei tanti concittadini emigrati in varie località del nord Italia o all’estero.

Di LeoNidA NdreNikA

Città dell’Epiro, famosa per il suo oracolo di Giove; Una delle

sedi dei Pelasgi, e quindi il Giove dodoneo era divinità pelasgica, il cui miracolo aveva somma rino-

manza nell’età primitiva; Fu conside-rato negli ultimi tempi come uno dei tre oracoli più insigni, da noverarsi con gli altri due più venerati, quello di Delfo e quello di Giove Ammone nella Libia (2).

Në këtë Numër do të lexoNi:

San Dana

Onorevole Sig. Edi Rama, Primo Ministro della Repubblica di Albania Onorevole Sig. Dritan Leli, Sindaco della Città di Valona

Noi immigrati Albanesi originari della città di Valona, considerandoci da sempre parte integrante della nostra città, anche se attualmente non viviamo lì, ma che in nessun modo ci siamo mai distaccati dalle nostre radici, dal luogo dove siamo nati e cresciuti, restando sempre attivi e legati nel nostro spirito, fisicamente e mentalmente, desideriamo esprimere un nostro parere che ha a che fare con il santo “San Dana” (DANATO) originario della nostra bella città Valona.

Lettera dalla Diaspora

Nga Fahri dAHri

Në jug, matanë kufirit me Sh-qipërinë, ndodhet një krahinë

e cila në lashtësi quhej Thesproti, ndërsa në mesjetë e deri vonë quhet Çamëri. Ajo laget nga perëndimi prej Detit Jon, nga veriu rrethohet me malet e Konispolit, nga lindja mbrohet me malet e Sulit, dhe nga jugu mbyllet me Gjirin e Artës. Kjo krahinë ështe vendlindja ime.

NJË LeGJeNdË NGA ÇAMËriA-tHesProtiA

Di sANdro cArANzANo

Pirro, re deLL’ePiro

Tutti conoscono il nome di Pirro, proverbiale per il valore delle imprese condotte ma anche per l’inconcludenza delle

molteplici vittorie conquistate sul campo. Pirro apparteneva alla tribù dei Molossi, una popolazione parlante un dialetto greco (reputato barbaro e incomprensibile dagli ateniesi del tempo di Pericle), che diede vita ad un regno consistente a partire dal V sec a.C. nella ragione a cavallo tra l’Albania meridionale e l’Epiro greco. I Molossi riconoscevano nel proprio lignaggio un’origine troiana, riconducendo la nascita del loro capostipite, Molosso, all’unione tra Neottolemo (il figlio di Achille) e Andromaca (la vedova di Ettore); secondo la tradizione, dopo una serie di peripezie, i due avevano fissato la propria residenza proprio nella cittadina di Butrinto (nel sud dell’attuale Albania). Questa versione del mito, non altrove attestata, fu probabilmente elaborata a tavolino in età classica su impulso dai sovrani molossi, che desideravano accrescere il proprio prestigio. Il racconto venne ripreso da Euripide nell’Andromaca, e il celebre drammaturgo fu invitato nella città di Passaron per sovrintendere alla messa in scena della tragedia. La dinastia dei Molossi viene anche detta «eacide», sulla base del fatto che i suoi sovrani si reputavano discendenti dal progenitore di Achille, Eaco.

san dana è un santo martire originario della città di Valona, in Albania

shën danakti është një shenjt martir me origjinë nga qyteti i Vlorës, në shqipëri

san dana e dintorni in una ricerca di Antonio Biascoshenjtori nga Vlora, një fshat me emrin prej tij në itali

(segue a pagina 12,13)(segue a pagina 12)

(segue a pagina 3)

Albania: la terra degli antichi illiri

Pirro, re dell’Epiro

Plutarco – nelle Vite parallele – fornisce molti particolari gustosi su Pirro, un generale che guidava i soldati indossando il caratteristico elmo ornato da due corna di capra. Bandito dalla patria in gioventù, Pirro era andato a cercare fortuna presso importanti eserciti ellenistici. (segue a pagina 6)

dodoNA(segue a pagina 8)

•Acquaformosa - Firmosa (cs) • san Benedetto Ullano - shën Benedhiti (cs) •caraffa di catanzaro - Garafa (cz)

(segue a pagina 17)

(Lexoni në faqen 24)

Gjuha e orakullit të dodonës ishte ilirishtja etimologji: emathia - mathedoni - maqedoni-a ilirët e (pa)harruar Aventura evropiane që i shndërroi shqiptarët në grekë Ciceroni, një azilant politik në brigjet shqiptare Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e tashmja kronika e eksodeve dhe vendbanimet arbëreshe në itali 1272-1278 dyzet shekuj të Sicilisë pellazge – trinakria Gratë katoliket të Shkodrës ishin femrat e para shqiptare që luajtën në teatër

Apolonia e Jonit Një dhelpër zbuloi qytetin antik të Apolonisë thethi, parajsa mbi tokë… trekëndëshi i lidhjes natyrore pellazg-

ilir-arbër enigma e prijësit shqiptar, për të cilin historia nuk ka asnjë rresht Flasim albanese apo parliamo italisht? Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e tashmja Pse ky bust u vodh në 1997? të injoruar, por jo të dorëzuar Parisi, pikëtakimi i shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi një prej leksikografëve më të shquar shqiptarë krenarë dhe qaramanë

Familja Sulkuqi, një shembull i rrallë i kulturës elbasanase

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 2 Antichità

Gjuha e orakullit të dodonës ishte ilirishtjaNga dr. NeLsoN r. ÇABeJ

orAkULLi i dodoNËs Orakulli natyror i Dodonës, i përfaqësuar

nga një lis i lashtë, ka ekzistuar që nga mijëv-jeçari II p.e.s. Ai përmëndet për herë të parë në shekullin VIII në Iliadë, ku Homeri flet për një Dodonë pellazgjike. Historiani britanik N.G.L. Hammond (1907-2001), autori i librit më të njohur për Epirin, thotë:

“Si një qendër e jetës baritore, nga tradita dhe pozicioni, Dodona ishte tërheqëse për grupet ba-ritore që shtriheshin deri në malin Skardus (rraf-shlarta e Sharrit në Kosovë)…Dodona ishte një qendër fetare dhe orakullare kryesisht për fiset e veriut dhe vetëm nga gjysma e dytë e shekullit VII p.e.s. ajo filloi të tërhiqte fiset jugore…”.

Do të ishte e tepërt të shpjegohej se fiset ve-riore që vizitonin fillimisht Dodonën ishin ilire, ndërsa ato jugore që filluan ta vizitonin më vonë, ishin fise greke. Pas shekullit VII p.e.s. orakulli i famshëm epirot u përfshi edhe në trashëgiminë fetare të grekëve të lashtë. Më vonë, me pushti-min romak të Epirit e të Ballkanit, Dodonau bë pjesë integrale e besimit romak. Madje Ciceroni tregon se Senati i Romës .

“Për çështje me rëndësi të madhe, gjithnjë mer-rte këshillat e orakullit të Delfit ose të Jupiter Hammonit ose të Dodonës”.

Midis shekujve II dhe IV të erës sonë, roma-kët aty bënë ndërtime të shumta, duke përfshirë kthimin e teatrit të Dodonës në arenë, ndërsa një bashkësi (koinon) vendase epirote ngriti dhe një shtatore të Livias, gruas së perandorit ro-mak August. Vendosja e shtatores në afërsi të drejtpërdrejtë me lisin orakullar është parë si tregues i besueshëm se adhurimi i lisit orakullar epirot, qysh në shekullin I p.e.s., ishte bërë kult perandorak në Romë. Është e vërtetë se grekët e lashtë, pas shekullit VII p.e.s., filluan t’i bënin dhurata orakullit të Dodonës, por të dhënat arkeologjike tregojnë se dhuratat nga ilirët në veri të Epirit për atë orakull nuk kanë munguar. Ndër dhuruesit e famshëm ilirë të orakullit është mbreti i taulantëve, Glauku. Një dhuratë tjetër e mirënjohur ka ardhur nga një territor më i largët ilir, nga vendi i ardianëve. Ky është një fragment i një mbrojtëseje të këmbës me mbishkrimin “ia kushton zotit” (ος ανεθηκε Διι Ναιωι), që ia dhuronte orakullit Gangrius Ar-diai, i cili mendohet të jetë një prej parardhësve të mbretit ilir, Agron.

Dhurata i janë bërë orakullit edhe nga Pirua i Epirit dhe Aleksandri I, vëllai i Olimpias. Ky i fundit, sipas gojdhënës, u këshillua me orakullin para nisjes së tij në një fushatë në Itali, por nuk e mori parasysh paralajmërimin orakullar për vdekjen e tij. Dhurata për orakullin e Dodonës nuk vinin vetëm nga Greqia, Iliria, Traka e Ma-qedonia, por edhe nga rajone të largëta të pe-randorisë, siç është rasti i “mbretit” Zeniketes, që kishte ardhur nga Anadolli për t’u konsultuar me orakullin e Dodonës7.

Në shekujt e fundit p.e.s., Dodonaishte shn-dëruar një orakull ndëretnik i iliro-epirotëve, maqedonasve, grekëve, trako-kimerianëve, ro-makëve, anatolianëve dhe popujve të tjerë ve-riorë, që grekët e lashtë i quanin hiperboreanë. Kështu, përfshirja e Dodonës dhe orakullit të saj në strukturën e besimit grek dhe atë romak nuk e ndryshoi aspak karakterin epirot të Dodonës si një orakull natyror, siç nuk ndryshoi dot edhe karakterin e besimit iliro-epirot. Provë madho-re e kësaj është mbijetesa e panteonit iliro-epi-rot, duke përfshirë perëndinë më të madhe të tij, Deipaturos.

NJË VAJzË kAoNe BËHet ProFete NË dodoNË

Në vitin 280 p.e.s., mbretit të kaonëve (stërg-jyshëve të lebërve të sotëm) i lindi një vajzë që i vunë emrin Fenis/Fena. Kjo del nga një njoftim i gjeografit dhe historianit grek të lashtësisë, Pausanias (110-180 të erës sonë). Kur u rrit, vajza e mbretit vendosi t’ia kushtojë jetën e saj besimit të të parëve. Kufiri i mbretërisë të të jatit, ishte vetëm një ditë rrugë kaluar larg Dodonës, njerës prej qendrave më të mëdha të “komunikimit njerëzor me perënditë” në botën mesdhetare. Dëshira e zjarrtë e vajzës së mbre-tit kaon u plotësua. Ajo shkoi në Dodonë për të punuar si priftëreshë e orakullit “pellazgjik”, siç

e quanin atë Homeri dhe Hesiodi. Lisi orakul-lar i Dodonës, ishte një ndërbotë ku kufizohe-shin dhe shkriheshin në një të vetme tokësorja, “Nëna Tokë” e ilirëve e simbolizuar në rrënjët e lisit, me perëndinë e tyre më të lartë qiello-re, me “Zeusin” iliro-epirot, emri original i të cilit, Dei paturos, fatmirësisht, është përjetësu-ar në Leksikon-in e leksikografit më të madh të lashtësisë, Hesikut të Aleksandrisë. Në Dodonë kjo vajzë mbretërore kaone, kjo nënë Terezë e Lashtësisë ilire, do të kalonte tërë jetën e saj. Aty ajo do të bëhej e famshme edhe si profe-te dhe historianët e lashtë grekë thonë se ajo parashikoi edhe e pushtimin e Azisë së Vogël (Anadoll) nga keltët dhe shkatërrimet e mëdha që do të sillte ai pushtim.

“Pastaj ngushticën e Helespontit* do kalojnëHordhitë gale duke kënduar dhe jashtë rendit,Azinë do të rrafshojnë, por më keq do pësojnëAta që rrojnë në brigjet e detit”

*(ngushtica e Dardaneleve – N.R.Ç.) Deri këtu çdo gjë shkoi mbarë. Por në një

kohë kur Dodona, ishte hapur si një qendër fetare ndëretnike, që vizitohej nga pelegrinë grekë, ilirë, maqedonë, trakë etj., kur kulti i Nënës Tokë, Diones, kishte rënë si një grua e dytë të Zeusit (veç Herës) ose konkubinë loka-le e një Zeusi bigamist (jo Zeusi pellazg/epirot), priftëresha kaone fillon të himnizojë Dheun, “Tokën Nënë” të të parëve të saj:

“Zeusi ishte esht’ e do të jetë, o i madhi Zeus

Por Toka na jep prodhime, ndaj Tokës t’i thurrim himne”.

Ajo i këndoi Nënës Tokë, Diones, jo si grua e dytë e Zeusit, madje as si e njëvlefshme me të, por si eprore ndaj tij. Në këngën e saj mun-gonin edhe Demetra, perëndia greke e prod-himit bujqësor dhe pjellorisë edhe bija që ajo pati me Zeusin, Persefoni, perëndesha greke e nëntokës.

Pse e rrËNUAN GrekËt dodoNËN

dHe teMPUJt e orAkULLit Mbi këto e sipër, mbi Dodonë u mblodhën

befas retë e zeza të një gjëme të madhe. Këng-ët për Tokën pushuan. Në vitin 219 p.e.s. një ushtri e madhe e etolëve grekë e komanduar nga gjenerali Dorimakus u sul drejt qytetit. Në përshkrimin e historianit të lashtë grek, Polibit (200-118 p.e.s.):

“Pasi arriti në Dodonë ai dogji kolon-adat, shkatërroi dhuratat e shënjta, dhe ndërtesat e shënjta, kështu që mund të

thuhet se etolët nuk përfillën ligjet e luftës e të paqes, por në të dyja rastet vepruan në kundërshtim me zakonet dhe parimet e njerëzimit”.

Por epirotët dhe Filipi V i Maqedonisë e rindërtuan shpejt Dodonën dhe mbreti maqe-don, i mbështetur nga forca ilire, u hakmor kundër grekëve për shkatërrimin e Dodonës dhe Diumit (një tjetër qendër fetare në Maqedoni), duke plaçkitur dhe shkatërruar Thermiumin, qytetin më të rëndësishëm të etolëve grekë. Py-etja retorike, që ata shkruan në muret e qytetit Thermium ishte vargu i famshëm të Samus-it: “E shikon se ku goditi rrufeja hyjnore?” tregon se ata shkuan atje si misionarë të orakullit të Dodo-nës, që ishte simbol i Deipaturos-it, perëndisë iliro-epirote të rrufesë. Ne nuk mund të jemi absolutisht të sigurt për shkakun e vërtetë të rrënimit të qendrave të huaja fetare, të Dodonës dhe të Diumit, nga grekët, që shquheshin për respektin dhe kujdesin që tregonin për orakujt e tyre. Por është shprehur mendimi se shkaku më i thellë i kësaj urrejtjeje dhe lufte etniko-fetare ndaj Dodonës ishte përpjekja e Fenisit, bijës së mbretit të kaonëve për të kthyer në Dodonë ad-hurimin e “Tokës Nënë”.

Ç’GJUHË FLiteJ NË orAkULLiN e

dodoNËs?

Para se të hetojmë se ç’gjuhë flitej në Dodonë, le të kujtojmë se Straboni ka folur për gjuhë të fiseve epirote (thesprotë e mollosë) dhe Plutarku për gjuhë vendi të mollosëve, pohime që prerazi përjashtojnë mundësinë që epirotët të kenë folur greqisht. Historiani i madh grek i Lashtësisë, Tukididi (460-400 p.e.s.) tregon se si pjesa e fisit epirot të amfilokëve që u lidh me kolonistët grekë të Ambrakisë mësoi greqisht, ndërkohë që pjesa tjetër mbeti barbare. Veç këtyre, në Leksikon-in e Hesikut, dhe në burime të tjera, dalin disa fjalë epirote që janë shpjeguar vetëm me shqipen, të tilla si barden (βαρδiν) ‘me barrë, shtatzë-në’, brokalietai (μπροκαλιέται)‘bryleket’(të bërtitura femijësh ose kafshësh), dak-sa (δάξα)‘det’, dei ‘god’, dramis (δράμιξ) ‘drom-cë’, gnosco (γνώσκω) ‘njoh’, grabātus ‘shtrat, krevat’, kaston (κάστον) ‘kashtë’, mal ‘mal’, manu (μaνυ) ‘small’, peliai/pelioi (πέλιος/πελία) ‘plak, plakë’, etj.

Herodoti (484-425 p.e.s.) na thotë sa s’ka më shkoqur; se priftëreshat e orakullit të Dodonës ato flisnin një gjuhë të huaj për grekët dhe kon-sideroheshin si përkthyese të profecive orakul-lare.

Sipas Strabonit, fillimisht në orakull shër-benin priftërinj dhe të paktën pas shekul-lit IV, ata u zëvëndësuan nga priftëresha. Priftërinjtë e orakullit quheshin tomoroura/tomouroi (τομούρους). Këtë fjalë Strabo-ni e përktheu në greqisht “tomarofilakë” (τομαροφύλακας), që do të thotë “roje të To-morit”, por ai lë hapur edhe mundësinë që ajo të përkthehet edhe si themistë (θέμιστας) “të urtë, orakullarë”.

Fjalët greke filakas (φύλακας) dhe them-istë (θέμιστας), nuk mund të lidhen kurrsesi me rrënjën epirote -our/ur. Për të dy përkthimet vetëm shqipja ofron shpjegime bindëse. To-morouroi, “ruajtës të Tomorit” është një emër i përbërë, në të cilin elementi i parë, emri i malit Tomarus/Tmarus, lidhet me një rrënjën ilire *tem ‘i errët’ dhe shqipen tym, që e kanë burimin në rrënjën indoeuropiane *tem ‘i errët’, kurse përbërësi i dytë our/-ur-, mund të shpjegohet bindshëm me foljen shqipe ru-aj që ka dalë nga një formë e hershme shq-ipe *uronio. Edhe në përkthimin e dytë që jep Straboni themistë (θέμιστας) ‘i urtë’, përsëri elementi i dytë our/-ur-, do të shpjegohej fare mirë me fjalën shqip i urtë (i mënçur, i ditur, inteligjent), që ka dalë nga një rrënjë më e hershme shqipe *-ur- .

Sipas Strabonit “Në gjuhën e mollosëve dhe thesprotëve (dy nga tre fiset e medha të Epirit – N.R.Ç.) gratë plaka quhen “peliai” dhe bur-rat pleq – “pelioi”. Dhe mundet që Peleia-det e përfolura aq shumë nuk ishin zogj, por tre plakat që mirreshin me tempullin”. Këtu ai me një vështrim shumë depërtues ka pr-ovuar se emri greqisht peleiades ‘pëllumba’, që përdorej për priftëreshat, ka dalë nga emri epirot peliai ‘plaka’, që rrjedh nga një for-më e rindërtuar ilire *pela me prapashtesën shqipe –ak. Ky duket një rast tipik i veprimit të dukurisë së mirënjohur të etimologjizimit popullor (Volksetymologie), ku fjalës së huaj “të pakuptimtë” epirote peliai (plaka) grekët i “dhanë kuptim”, duke transformuar në fjalën e ngjashme greqisht peleiades ‘pëllumba’. Kur shihen në tërësi dëshmitë e autorëve grekë se në Epir flitej një gjuhë e huaj, se vetëm me shqipen shpjegohen emrat që njohim nga epirotishtja, se priftëreshat në Dodonë flisnin një gjuhë të huaj e jo greqisht, se emrat peli-aia të priftëreshave dhe tomoruroi të prift-ërinjve shpjegohen vetëm me shqipen, ato na shpien, përtej çdo dyshimi të arsyeshëm, në përfundimin se gjuha që përdorej në orakullin e Dodonës ishte ilirishtja.

pagina 3 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Etimologia

etimologji: emathia - Mathedoni - Maqedoni-aNga MiLi BUtkA

edHesA_eMA/tHeA

Mbretëria e Maqedonisë, – shkruajnë Paur-son dhe Cayx, – ia detyron origjinën e saj

një kolonie Pellazgësh të dëbuar nga Hestiotida (krahinë në Thesali – Argosi i lashtë) prej Kad-menëve, rreth vitit 1302 p.e.s. Ata u vendosën në Pind nën emrin Maqedonas dhe u shtrinë deri në Ematia”. Pra, Maqedonët antikë ishin me etni Pellazge, ashtu siç ishin edhe Ilirët, Thrakët, Epirotët, Etruskët, Trojanët, Mikena-sit…, etj. Të gjitha këto fise e popuj kishin të njëjtën rrënjë, etni, gjuhë, kulturë dhe të njëjtin gjak – ishin Pellazgë. Mbretëria e parë e Ma-qedonisë u formua aty rreh vitit 796 para erës sonë (p.e.s.), e drejtuar nga mbreti Karan.

Maqedonasit nuk ishin grekë. Demosteni (filozof grek) i cilësonte ata si ”barbarë”, do-methënë jo grek, dhe po ashtu, përpara tij edhe Homeri shkruan se maqedonët shkuan në ndihmë të Trojës së rrethuar nga Grekët. Emri Maqedoni, siç shkruajnë edhe historio-grafët grekë, vjen nga fjala “Emathia”, që ka qenë emër i krahinës ku është formuar shteti i Maqedonisë antike, me simbolin kombëtar: Dielli me 16 rreze. Krahinat e maqedonisë së lashtë ishin: Pieria, Elime, Emathia, Eordea, Ore-sia, Botiea, Lyncestia, Almopia, Pellagania, Halkidikia, Bizalti, Sin-tiku, Odomantiku dhe Edonidi.

Mbreti i parë i Ma-qedonëve ishte Karani, i biri i mbretit të Ar-gut, Timenit. Timeni bashkë me Kresfontin dhe Aristodimon, ishin tre prijësit e Dorëve, që nga rrethinat e The-salisë kaluan në Moré, ku vendosën pushtetin. Meseninë e mori Kresfonti, Spartën Aristodimo ndërsa Argun Timeni. Pasi vdiq Timeni, të bijtë u grindën për fronin. Fedoni ia doli të marrë

fronin për vete, ndërsa Karani vendosi të ikte larg që të gjente një vend tjetër për të sunduar, por më parë shkoi të konsultohej me orakullin e Delfit. “Mbretërinë tënde ta ngresh atje ku të shohësh të prehet një kope dhishë”.

Pas shumë ditësh udhëtimi arriti në një vend të bleruar, ku pa një kope dhishë. Aty ai ndërtoi qytetin, e tij të cilin e emëroi në kujtim të shenjës “Dhisë” të derguar nga zoti, që nga ajo kohë, ajo ishte në za-konin e vënë në krye të ushtrisë së tij për të udhëhequr atë në fu-shëbeteja, ai e quajti këtë vënd “Edesa”

emrin e Aegae (Dhi). Pra e shkruar nga shumë autorë të lashtë e të rinjë, studiues, historianë e gjuhëtarë, emri “Edhesa” do të thotë Dhi – E’ dhisë, vend i Dhisë; “Edhesa” Ka përpjekje si përherë nga tendecioze studiues grekë të cilët

duan ta lidhin emrin “Edhesa” me fjalën e lashtë, “Αχ = ujë” pellazge gjithashtu, por të përvetësuar nga grekët si shumë fjalë të tjera apo krejt dialekte si ajo “dorike”, “joniane” “mikeniane” etj të cilat vetëm greke nuk janë, duke pretenduar se vend i Dhive – Edhesa, quhet ashtu për shkak të burimeve dhe ujrave të shumta aty …

Veçse harojnë po këta studiues se lumi “Bar-dhar” –Βαρδάρης; Вардар Vardari i sotëm është quajtur, edhe; Axiós (Greek: Αξιός) duke e lidhur përsëri emërtimin e ketij lumi të Bar-dhë – Bardhar sërish me rrënjën e vetquajtur të tyren: “Αχ”.

Edhesa quhet “Edhesa” – ku qëndron kjo rrënjë; “Αχ = ujë”? Sigurisht dimë se dhia në gjuhën e sotme greke huazuar prej arvanitasve quhet (γιδα) gida – Aegae; këtu ndoshta kemi nje lidhje të kësaj rrënje – fjalë “Αχ” – por Aegida = dhi, Dhia e malit Amalthea dhe Jo Ujë. Pamë më sipër se edhe historiografët grekë, shkruajnë se fjala “Emathia”, që ka qenë emër i krahinës nga ku është formuar emri i Maqedonisë antike. Ëmathia – a nuk është ky emri i Mëmës dhi – Amalthea –“mëmës”

së vet Zeusit, e cila e ushqeu me “tamlin” e saj Zeusin fshehur atje në Kretë, në malin e “Atit – Ida”. Pra më se e qartë, kjo fjalë ky emërt-im i takon gjuhës shqipe: E’ma Thea; E‘mathia – ‘Maχedoni; Machedoni – Maqedoni. (Mathe-donia) Ema = ëma, m’ëma ashtu si ende sot në gjuhën shqipe: Ëma = Mëm’- Mëma.

Zoti të birin e Jovanit, pra Aleksandrin, në Bibël e quan cjap, Pirroja dhe Skënderbeu në kapelet e tyre vunë kokën e Dhisë kjo nuk është rastësi.

E sigurisht pa përjashtuar sinonimin; (i/e ma-the), i madh – Zot. Vini re simbolin e Zeusit – tek kjo monedhë, jo ashtu pa kuptim ndodhet aty, maqedonasit – “qiellorë” (diellor’) – “bijë” të Tij.

MBreti kArANEmri Caranus është padyshim i lidhur shu-

më ngushtë me më arkaiken në dialektin dorik “karanos = krye”, kryetar – prijës (sundimtar). Kjo sigurisht që është e mundur për të iden-tifikuar këto dy fjalë, pasi ato rrjedhin nga e njëjta rrënjë “kara” (Kr) do të thotë kreu, pra udhëheqës, mjeshtër mbretërore. Fjala “koira-nos” tashmë kishte kuptimin e sundimtarit apo mbretit në Homeri (15). Kështu, në dialektin dorik fjala “karanos”, nga kuptimi i saj si një epitet (udhëheqës, sundimtar) dhe si një sub-stantive (mbret).

Letra nga diaspora Lettera dalla DiasporaI nderuar Z. Edi Rama, Kryeminstër i

Republikës së ShqipërisëI nderuar Z. Dritan Leli, Kryetar i

Bashkisë së Rrethit Vlorë

Ne, emigrantët me origjinë nga Vlora, duke e konsideruar veten si pjesë e qytetit tonë, pavarësisht se aktualisht nuk jetojmë aty, por asnjëherë nuk jemi shkëputur nga trungu ku jemi lindur e rritur, gjithmonë kemi qenë aktiv e të lidhur shpirtërisht, fizikisht e mendërisht me të, dëshirojmë t’u shprehim një mendim, që ka të bëjë me të Shenjtin “San Dana” (DANATO), me origjinë nga Vlora jonë e bukur.

Nga hulmutime e shkrime të autorëve vlonjatë si: Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, Genti Gaba etj., të autorëve të huaj si: Antonio Biasco, Monsignor Vincenzo Rosafio, Monsignor Giuseppe Ruotolo, aktualisht Vescovo, Costantinos Despotis (Giannina) e nga shënimet e vyera, që ndodhen në “Librin e të shenjtëve të Vatikanit” i vitit 1643, mbi këtë figurë të shquar fetare ne fillim te Kristianizmit “San Dana” (DANATO), është shprehur qartë origjina e tij nga Aulona (Valona, Vlora) e Ilirisë antike. Duke u bazuar nga këto hulmutime ne shprehemi soleminisht se jemi krenarë, por edhe të privilegjuar që qyteti ynë ka një Bir të Shenjtë.

I nderuar Z. Edi Rama. I nderuar Z. Dritan LeliKy fakt historik, emocionues, do të jetë

një ndihmës jo vetëm për historiografinë shqiptare (e cila e ka të domosdoshme të rishikohet), por njëkohësisht do të hedhë dritë me baza shkencore mbi rrënjët e këtij qyteti të Ilirisë, të autoknisë e të besimit të tij fetar. Nisur nga akti heroik e domethënës

i këtij biri të Aulonës antike (Vlora e sotme) dhe nga vlerësimi maksimal i Selisë së Shenjtë të Vatikanit si dhe te Kishes se Lindjes: duke e proklamuar “SHENJT”, mendojmë si pasardhës të këtij kolosi, që sakrifikoi jetën e tij në mbrojtje të sakrilegjeve të kishës nga saraçenët, dëshirojmë që t’i bëhen vlerësimet e merituara. Jemi të bindur se jo vetëm Vlora, por gjithë Shqipëria do të jetë e privilegjuar në respektin që duhet t’i bëhet këtij martiri të shekujve te pare te Kristianizmit. Për këtë ne kërkojmë që:

a) Lungo Mare (Shëtitorja buzë detit) të marrë emrin “San Dana” (Danato).

b) Buzë detit, në këtë shëtitore të vendoset busti i tij.

c) Të festohet dy herë në vit: më 16 Janar - festa fetare, më 16 Gusht - festa qytetare për nder të këtij Shenjti.

Ju takon Ju, Z. Kryeministër si dhe institucioneve të këtij qyteti, që këtij biri të Vlorës, të abadonuar prej shekuj, por i nderuar madhërishem nga Vatikani e Kisha e Kostadinopolit, duke e shënuar në Altarin e të SHENJTËVE, si dhe nga qyteza e vogël në Leçe, që ka po këtë emër, ta vlerësoni e nderoni, duke e pagëzuar me emrin e tij shëtitoren buzë detit, Vlorë.

Ky vlerësim do të ndihmojë qytetin jo vetëm kulturalisht e historikisht, por do të zhvillojë turzimin dhe do të rrisë ekonominë e qytetit. Jemi të bindur se pas këtij akti mirënjohes “San Dana” do të jetë i qetë atje ku prehet, sepse pas shume shekujsh harrese më në fund do të ndodhet në gjirin e ngrohtë të qytetit të tij të lindjes Aulonës së Ilirisë, që e deshte aq shumë!

Ju dërgojmë urimet më të mira, duke shpresuar që zërin tonë ta merrni në konsideratë!

Onorevole Sig. Edi Rama, Primo Ministro della Repubblica di Albania Onorevole Sig. Dritan Leli, Sindaco della Città di Valona

Noi immigrati Albanesi originari della città di Valona, considerandoci da sempre parte integrante della nostra città, anche se attualmente non viviamo lì, ma che in nessun modo ci siamo mai distaccati dalle nostre radici, dal luogo dove siamo nati e cresciuti, restando sempre attivi e legati nel nostro spirito, fisicamente e mentalmente, desideriamo esprimere un nostro parere che ha a che fare con il santo “San Dana” (DANATO) originario della nostra bella città Valona.

In alcuni articoli di scrittori Valonesi come: Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, Genti Gaba ecc… e di autori stranieri come: Antonio Biasco, Monsignor Vincenzo Rosafio, Monsignor Giuseppe Ruotolo già vescovo della diocesi Ugento - Santa Maria di Leuca, Costantinos Despotis (Giannina) e altro., in alcuni appunti preziosi che si trovano nel “libro dei Santi del Vaticano” dell’anno 1643, su questa nota figura cristiana degli inizi del Cristianesimo “San Dana” (Danato), si attesta in modo chiaro la sua origine di Aulona (Valona, Vlora) antica città Illirica. Sulla base di queste scritture, noi vogliamo esprimere solennemente il sentimento di orgoglio e privilegio del fatto che la nostra Città ci ha dato un santo.

Onorevole Sig. Edi Rama,Onorevole Sig. Dritan Leli,questo fatto storico, emozionante, sarà di

aiuto non solo per la storiografia Albanese (la quale ha necessità di essere rivista), ma contemporaneamente farà luce sulle radici di questa città Illirica, sulla autoctonia della sua fede cristiana. Partendo dall’atto eroico e significativo di questo figlio di Aulona antica

(Vlora di oggi) e dalla considerazione avuta dalla “Santa Sede”, oltre che dalla Chiesa d’Oriente, come discendenti di questo colosso che sacrificò la sua vita nella difesa della chiesa da parte dei suoi persecutori, desideriamo che gli vengano tributati dei giusti riconoscimenti. Siamo certi che non solo Valona ma tutta l’Albania sarà privilegiata nel rispetto che va riservato a questo martire dei primi secoli del Cristianesimo. Per questo noi chiediamo che:

a) Il Lungo Mare di Valona prenda il nome di “San Dana” (Danato);

b) In riva al mare, venga collocato un Suo Busto;

c) Di festeggiare almeno due volte l’anno, il 16 Gennaio come festa religiosa, e il 16 Agosto festa patronale in onore di questo Santo.

Adesso spetta a Voi, Sig. Primo Ministro e alle istituzioni di questa città fare in modo che a questo figlio di Valona, nell’oblio da secoli, ma venerato dalla Chiesa di Costantinopoli e dal Vaticano, che lo hanno collocato nell’altare dei Santi, e anche dalla piccola città di Lecce che porta il suo nome, di riconoscerlo e onorarlo, battezzando con il suo nome il Lungo Mare di Valona. Questo omaggio aiuterà la nostra città non solo culturalmente e storicamente, ma contribuirà anche nella crescita del turismo e dell’economia della città.

Siamo certi che con questo atto di riconoscenza, San Dana sarà contento nel luogo dove riposa in pace, perché dopo secoli di dimenticanza finalmente sarà accolto nel seno della sua città natale, Aulona dell’Illiria, che lo amava tanto.

Vi facciamo i nostri migliori auguri, sperando che la nostra voce venga presa in considerazione.

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 4 Storia Nga MoikoM zeQo

Të pafundme janë librat që janë shkruar për ilirët. Dëshmi të autorëve antikë i përm-endin përherë ilirët. Populli i madh i ilirëve

sëbashku me thrakasit, sipas Herodotit, përbëjnë popujt më të mëdhenj të lashtësisë pas hindue-sve. Burimet kronikore përvijojnë historira të ndërthurura dhe sinkretike për ilirët në epokat e motshmërisë.Të tërë historianët seriozë të botës nuk mtojnë t’i shmangin ilirët nga historia e qytetërimeve të njerëzimit. Ekzistenca e ilirëve është një ekzistencë e patjetërsueshme dhe e pa-dyshimtë. Ilirologu më i madh, prof.Stipçeviç ka botuar një vepër fundamentale, të quajtur “Bi-bliographia Ilyrica”. Shfletimi i kësaj vepre nuk është thjesht një trill kurioziteti. Ata që se kanë parë këtë vepër mund të flasin për Hënën por që s’kanë shkelur asnjëherë në sipërfaqen e Hënës. Çudira të tilla gazmore dhe të trishtueshme janë të pafundme. Pa i studjuar ilirët mundet ose ti mi-tizosh, ose ti përbuzësh., por asnjëherë me siguri nuk mund t’i kuptosh.

Qëllimi im nuk është për të vërtetuar atë që nuk ka nevojë të vërtetohet: ekzistencën e ilirëve. Si hulumtues dhe arkeolog i kam kushtuar një pjesë të madhe të jetës sime njohjes dhe kuptimit të çështjes së ilirëve në histori. Kjo çështje është e trifishtë. Së pari është çështje e ballafaqimit dhe kriticizmit serioz dhe akribik të burimeve të au-torëve antikë për Ilirinë dhe ilirët, së dyti, është çështja e glosave, toponimeve dhe antroponime-ve, që janë pasaportizuar si të qytetërimit dhe të gjuhës ilire, së treti, është bota e rizbuluar, e zh-veshur nga lëvozhgat e paemërsisë ndërmjet arke-ologjisë së monumenteve dhe të dhënave jashtëz-akonisht të pasura dhe interesante të qytetërimit ilir. Në këtë trinitet tejet shkencor dhe diturak për fat të mirë, dy shekujt e fundit shkencëtarë nga më seriozët dhe më autoritativë të Evropës dhe të botës kanë bërë disa struktura mendore dhe sin-teza të palëkundura që do të formonin disiplinën e padiskutueshme të ilirologjisë, disiplinë kryeso-re për shkencat e gjenezave, kthjellëzimeve dhe historisë së qytetërimeve të popujve të botës.

Ilirologjia është përuruar nga shkencëtarë të huaj të cilët nuk kishin stimulime politike, as kompleksin e apologjive false. Këta shkencëtarë fillimisht u nisën nga glosat ilire dhe gjetën një përputhje jo të rastësishme me të dhënat kro-nikore të autorëve antikë për Ilirinë dhe ilirët. Kjo ndërthurje bëhej një shtrat gjeografikisht të përcaktuar dhe të saktë. Kriticimi i tyre qe do-methënës dhe të nisur nga një krahasueshmëri rigoroze ata përftonin jo vetëm një vizion por edhe një histori konkrete, të pafallsifikueshme dhe aspak të shpikur të ilirëve në histori. Kjo gjë nuk mund të vihet në dyshim nga askush, kurr-sesi “revolucionet publicistike” të komplekseve të ç’mitizimeve për hir të ekzibicionizmave vetiakë nuk kanë të bëjë fare me të vërtetën shkenco-re. Fakti që monopoli i ilirologjisë zotërohej nga dijetarë të huaj nuk qe fatal, sepse konkretisht në shek.XX edhe dijetarët shqiptarë kryesisht në rrafshin gjuhësor, por edhe atë arkeologjik si të thuash zbuluan një botë, që konsiderohej e hum-bur, duke konkretizuar të vërtetat e mëdha të një historie të pamohueshme.

Çështja e ilirëve nuk i ka shpëtuar mëtimeve të ndryshme, madje dhe të skajshme. Ka patur edhe mohime ekleziastike të ilirëve për t’i quajtur edhe një popull fantazmagorik. Po këto qenë përpjekje liliputësh, karakteristikë kjo, e amatorëve delirantë, me prapavija politike shumë të qarta. Gjithashtu ka patur përpjekje për ti ngulitur ilirëve kompleksin frojdian të inferioritetit, simetrikisht edhe të kundërtën, kompleksin absurd të madhështisë së kotë. Të shumta janë librat vendimtarë për ilirët.

Një nga librat më autoritarë është ai i dijetarit J.Willkes. i quajtur “The Yllirians”, botuar në Oxford më 1992. Ai që s’e ka lexuar këtë libër nuk mund ta bëjë përgjegjës autorin e librit, se për ç’arsye për shkak të injorancës tipologjike nuk ka arritur ta lexojë këtë libër. Një nga arkeo-logët më të mëdhenj në botë Theodor Mommsen në korpusin e tij madhështor të mbishkrimeve në rrafsh evropian është pioner themelvënës i iliro-logjisë. Librat e Mommsenit zënë një bibliotekë, e cila është më e rëndë se faqet e tabloidëve. Publicistika nuk është e barabartë me shkencën. Mediatizmi me shpejtësi të pabesuar i artikujve është njëkohësisht edhe një liri për të dërdëllitur apo një kiç kulture që s’ka asnjë lidhje me serio-zitetin shkencor. Është meritë e jashtëzakonshme e filologut gjenial Eqrem Çabej, i cili duke u mbështetur në shkollën gjermane të ilirologjisë shtroi si askush dhe argumentoi me një dituri të

ilirët e (pa)harruar

Mohimi i ilirëve tani është diçka e pamundur. Çështja më e vështirë dhe më delikate, për pasojë akoma dhe më e rëndësishme është çështja e birësisë së shqiptarëve prej ilirëve. Një ekuacion i tillë, që përfshin dëshmitë kronikore, glosat dhe faktet arkeologjike është ravizuar qartë në studime serioze

pabesueshme çështjen vërtetë të diskutueshme të prejardhjes së shqiptarëve edhe nga ilirët. Është një meritë e pamohueshme e arkeologëve shqiptarë, që me zbulimet e tyre dhanë një ndihmesë të jashtëzakonshme për këtë çështje. Sintezat e historianëve shqiptarë për fat të keq nuk janë në nivel të kënaqshëm, përshkrimet inventarizuese kërkojnë akoma mëndje të fuqishme të kulturës së sintezës.

Megjithatë, miku dhe kolegu im i vjetër Ne-ritan Ceka e ka botuar librin e tij “Ilirët”, ku metodikisht dhe qartë bën publike urbi et orbi jo vetëm botën ilire, por dhe etnogjenezën e sh-qiptarëve edhe prej ilirëve. Zbulimi kryesor më i madh arkeologjik në Shqipëri në s h e k .XX lidhet me kulturën prehisto-rike nga më të vjetrat në Evropë në pellgun e Fushës së Korçës, por edhe në pika të tjera gjeo-grafike të Shqipërisë. Për herë të parë, përmes një materiali, për fat të keq, pjesërisht të botuar, ne mësojmë për prei-lirët e epokës së neolitit dhe të eneolitit, për protoilirët e epokës së bronzit dhe të hekurit dhe për përmendjen historike të ilirëve. Herodoti dhe Tukididi, Aristoteli dhe Hekateu, Skylaksi etj., janë tepër konkretë në të dhënat e tyre historike për ilirët. Prehistoria në kronologjinë e së cilës ka një meritë të padiskutuar dijetari i madh, arke-ologu emblematik dhe i papërsëritshëm, miku im Frano Prendi, jo vetëm që riformuloi idenë e gjenezës, por u bë baza e birësisë (filiacionit) të popullsisë vendase në procesin e saj të zhvil-limit nga preilirët te protoilirët dhe te vetë ilirët. Nuk kam ndërmend këtu të skicoj ato gjëra që tashmë janë bërë pronë e paluajtshme e pronës intelektuale shkencore.

Asnjë dijetar dhe asnjë shkencëtar serioz nuk bën më akrobacira apo shakara, ata nuk venë në dyshim ekzistencën e ilirëve, por bëjnë saktësisht studimin e tyre të thukët. Është e vërtetë që në vi-tet 30 të shek.XX i mirënjohuri Hans Krahe bëri një tejlakim me teorinë e tij të panilirizmit, gjë që u kapërcye shumë shpejt. Por studimi i fiseve të shumta të popullit kontinental të ilirëve është një proces hulumtues me të papritura nga më të çud-itshmet. Studimet nuk kufizohen vetëm për ilirët ballkanikë ose të Gadishullit ilirik, por flitet edhe për ilirët e Gadishullit Apenin, konkretisht dhe për kulturën materiale madje dhe shkrimore të ilirëve mesapë,pa harruar edhe ata japigë. Kor-pusi i mbishkrimeve mesape sipas studiuesit të madh Karlo De Simone, lidhet edhe me substan-cën e gjuhës ilire, kështu miti që ilirët nuk kanë shkruar gjuhën e tyre, të paktën duhet revizio-nuar. Studimi i glosave ilire në mënyrë të veçantë

nga Jokli, Majeri dhe sidomos nga Eqrem Çabej, e lidhin ilirishten me shqipen. S’mund të thuhet që ky studim është i përfunduar, por s’mund të thuhet që ky studim është një problematikë e gjallë dhe e patjetërsueshme. Në rrafshin histo-rik arkeologjia shqiptare ka zbuluar të dhëna jo vetëm për jetën paraqytetare ilire, ose protourba-ne, por ka folur konkretisht për qytetin ilir si kon-cept organizativ dhe politik, si dhe për historinë politike të shtetit ilir, i cili përfundon në vitin 168 p.e.sonë kur mundet mbreti Genti nga romakët. Është gjetur varri monumental i mbretit Gent, që ruhet në Gubio të Italisë ende dhe sot. Ky varr është një monument, që nuk mund të ç’bëhet, as të shpiket dhe as të mohohet. Është e vërtetë që mohimi i ilirëve tani është diçka e pamundur. Çështja më e vështirë dhe më delikate, për pasojë akoma dhe më e rëndësishme është çështja e birësisë së shqiptarëve prej ilirëve. Një ekuacion i tillë, që përfshin dëshmitë kronikore, glosat dhe faktet arkeologjike është ravizuar qartë në studime serioze.

Gjeneza e shqiptarëve duke filluar nga arbërit e hershëm është e vërtetë që kërkon studime të reja dhe më të thelluara dhe sidomos shumë di-siplinore. Të gjitha arritjet madhore të shkencës, flasin qartë që populli shqiptar është autokton në viset e veta për shkak të vijimësisë historike, që është gjeografike dhe gjuhësore, si dhe kultu-rologjike dhe shpirtërore. Teoritë e prejardhjes

së shqiptarëve janë të shumta dhe nga optika të ndryshme. Politikat antishqiptare kanë krijuar for-mula të prejardhjes së shqip-tarëve që nga Kaukazi, nga Ve-riu i Evropës, nga Azia e Vogël, madje dhe nga Irlanda, ndoshta dhe nga planeti Mars.

Ka teori bizare, që shqiptarët i bën të prejardhur nga Arabia, akoma më qesharake janë teoritë e amalgamës, sipas të cilave sh-qiptarët janë një popull pa iden-titet, por një hibrid popujsh të ndryshëm dhe të rastësishëm, një metaforë kolonizimesh të ndërt-hurura dhe të alambikuara nga tril-li i fatit dhe paradokset e historisë. Dikur një kryeministër i Serbisë, i quajtur Gjeorgjeviç shkroi një libër

ku i quan shqiptarët në mënyrë pezho-rative “Evgjitët e Evropës, një racë kreole, bar-barësh të paditur dhe pa kulturë, pa gjuhë dhe letërsi, pa dinjitet dhe të kriminalizuar në ind”. Ka teori që duke mohuar rëndshëm autoktoninë e shqiptarë i bëjnë ata ardhacakë kryesisht në shek.XII dhe për rrjedhim përvetësues të trojeve të “të tjerëve”. Akademikët serbë kanë krijuar kështu me këtë tezë një delir kinse të frikshëm, por dhe me një absurd qesharak.

Për fat të mirë shkenca serioze i është shman-gur politizimeve të neveritshme dhe antishqipta-re. Origjina e shqiptarëve ka disa teori që duhen marrë parasysh. Këto teori nisen nga kushti krye-sor formuluar së pari nga vepra prej pionieri e Franc Boppit, se gjuha shqipe është një gjuhë in-devropiane, me përbërës autoktonë të tejlashtë, madje me disa përbërës paraevropianë, fakt ky tepër i rëndësishëm. Shqipja si gjuhë indevropia-ne është çelësi dhe kodi i rikthimit në histori drejt gjenezës. Problemi i burimit të gjuhës shqipe li-dhet me një numër çështjesh të tjera të mëdha. Dy teori kryesore janë të rëndësishme. Një teori lidhet me analogjitë gjuhësore iliro-shqiptare dhe tregon se shqiptarët burojnë prej ilirëve. Teoria tjetër merr në konsideratë afëritë e thrakishtes me shqipen, pa mohuar dhe afëritë e vetë iliri-

shtes me thrakishten. Teoria e tretë është ajo e sintezës, që formulohet më afër dhe më prek-shëm së vërtetës së formimi i gjuhës shqipe lidhet jo vetëm më ilirishten por dhe me një dimension thrakas.

Teoria e sintezës qe ajo që i kushtoi kujdes te veçantë kolosi i gjuhësisë shqiptare Eqrem Çabej. Nuk është vendi përe të rreshtuar argumentet e një diturie universale, që i reflekton dhe i skalit përjetë Çabej i pavdekshëm. Argumenti i gjoja një golle, boshllëku, i mospërmendjes së emrit të sh-qiptarëve nga shek.II i erës sonë, kur Ptolemeu i Aleksandrisë, shënon qytetin Albanopolis si kërt-hizën, epiqendër të albanëve dhe deri në shek XI, kur kronistët bizantinë Ataliati dhe Ana Kom-nena, i përmendin përsëri këta albanë nuk është një argument fatal. Dijetari Johan Thumanni ka shkruar më 1774 për shqiptarët “në historinë e tyre nuk kam gjetur ndonjë gjurmë të një emigra-cioni të mëpastajmë, gjuha e tyre na ka dhënë të tilla dëshmi për fatin e popullit, që unë nuk mund të mos njoh tek ky popull, fqinjët e lashtë të grekërve dhe nënshtetasit e Romës së vjetër. Po të dyja këto më kallxojnë ilirët”. Kretschmeri ka thënë “mendimi që gjuha shqipe paraqet fazën më të re të ilirishtes së vjetër, ose si shprehet me të matur, Gustav Majeri të një dialekti ilir, është në bazë të të gjithë situacionit aq afër mendjes, sa duhej njeriu të sillte arsye shumë të rënda për ta hedhur poshtë, sepse shqiptarët banojnë atje, ku në kohë të vjetër rronin popujt ilirë”.

Kjo do të thotë që ilirët jo vetëm kanë jetuar në brigjet bregdetare, por edhe shqiptarët rrjedhi-misht i kanë viset e tyre autoktone brigjet bregde-tare. Kjo vërtetohet edhe nga dëshmitë e topono-mastikës shqiptare që sipas Çabejt janë zhvilluar sipas ligjeve të fonetikës shqipe, gjë që vërteton pikërisht vijimësinë. Elementët paraindevropianë në shqip nuk mund të flasin për një ardhje të vonë të shqiptarëve. Autoktonia e shqiptarëve vërtetohet dhe nga huazimet e vjetra greke, krye-sisht dorike ose të ashtuquajturit dorizëm ilir. E njëjta pikë reference e pashlyeshme lidhet dhe me huazimet e latinishtes, tepër të hershme, ma-dje edhe në një çështje kolosale siç është ajo e terminologjisë së krishtërimit të hershëm te sh-qiptarët duke filluar nga shek. I pas Krishtit. Shtresëzimi i huazimeve dalmate, spanjolle, italiane, anzhuine, që vijnë nga Evropa Perënd-imore janë gjithashtu të vijueshme në kohë dhe hapësirë dhe vërtetojnë gjithashtu autoktoninë. Çuditërisht këtë gjë e vërtetojnë në një kah tjetër dhe huazimet sllave madje dhe ato turke. Teoria e huazimeve lidhet jo vetëm me qënien e konta-kteve, por edhe të mosshkëputjes së vendbanimit të shqiptarëve nga vetë shqiptarët, me ngjarjet e mëdha të lëvizjeve nga Perëndimi dhe Lindja. Një temë më vete është marrëdhëniet e shqipes me rumanishten, ku elementet latine me shqipen dhe rumanishten lidhen edhe me elementet jola-tine në këto dy gjuhë. Të përbashkëtat midis tyre krijuan teorinë e substratit, teori e cila u ndoq nga shumë dijetarë por këtu është harruar vërejtja shumë e rëndësishme e Çabejt, që teoria e sub-stratit nuk ka karakter përfundimtar se kjo do të parakuptonte eleminimin e njërës nga gjuhët. Të dalim tashmë tek ajo që është më vendimtare, jo tek huazimet leksikore por tek sintaksa tepër konservative dhe e veçantë e gjuhës shqipe.

Arkeologjikisht mund të them që e shtuquajtu-ra kulturë e Komanit ose e arbërve të hershëm në shek.V-VII pas Krishtit, vërteton materialisht gji-thashtu procesin e vijimësisë të autoktonisë dhe të etnogjenezës së shqiptarëve. Teoria e Vajgan-dit është tepër e njohur. Të gjitha pikat e kësaj te-orie u morren në konsideratë dhe u studjuan se-riozisht nga Eqrem Çabej. Këtu qëndron një nga vlerat më kolosale të shkencëtarit tonë, i cili me fakte dhe logjikë të pamohueshme tregoi vijimës-inë e shqiptarëve në trojet tona duke përfshirë edhe disa fjalë kryesore të leksikut detar siç është fjala det, fjala anije(që vjen nga fjala enë) dhe terminologji të tjeraa vendase. Të vesh në dyshim autoktoninë e shqiptarëve, do të thotë të bëhesh personazh humoristik i Erazmit të Roterdamit. Një paskuil të fëlliqur shkroi një farë Kapllan Resuli, padyshim duke i bërë jehonë tezave sho-viniste serbe. Publicitika e ditës për autoktoninë e shqiptarëve mund të jetë interesante për bujë mediatike, por është pëllcitëse si fishekzjarrët e kualitetit më të rëndomtë. Secili mund të thotë: Ilirët? Ç’janë këta ilirë? Ç’duan ilirët më shqip-tarët? Ç’janë këta shqiptarë? Ilirët, ah këta nga-tërrestarë! Shqiptarët, ah këta të marrë! Heshtja e akademikëve tanë të nderuar e arkeologëve dhe e historianëve është turpi i tyre. E vërteta është përtej vetvetes, përtej të gjithë atyre, që e kup-tojnë, apo nuk e kuptojnë të vërtetën.

pagina 5 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità

Nga Prof. doc. eLeNe kocAQi

Kur Greqia mori pavaresinë, u perball me krizën e identitetit; jemi shqiptarë apo siç thoshte Evropa, jemi grekë. Kështu,

pas një beteje 10-vjeçare nëse do te vendosej gjuha shqipe apo greqishtja, nga fuqitë e mëdha u vendos kjo e fundit dhe filloi të krijohej miti i grekëve. Fanariotët, kisha dhe fuqitë e mëdha nisën propagandën që të bënin grekë shqiptarët dhe etnitë e tjera. Ideali Helen u eksportua nga jashtë me mbështetjen e brëndshme të klerit or-todoks. Duhet vënë në dukje se fanariotët nuk ishin grekë siç propagandohet,por kane qene nje shtrese intelektuale nga etnitë e ndryshme që përdornin gjuhën e Kishës Ortodokse për arsimin e tyre, pasi ata ishin të krishterë orto-doksë. Ishte pikerisht kjo shtresë multietnike, por me kulturë, nëse do ta quaja helene, që u bë bërthama ideologjike e helenizmit që do të asimilonte më pas etnitë e ndryshme që bano-nin në të ashtuquajturën “Greqi”.

Në librin Bonoparti dhe grekët autorja thote se fanariotët ishin ndermjetës midis turqve dhe grekëve të Moresë dhe Romelisë. Bashkë me klerin ata formuan një qeveri dhe konservuan te grekët një unitet kombëtar.Të pavarur ata u ngjajne patricëve romakë me klientët e tyre, pa-varesisht magjisë së tyre të madhe të dhuratave të përbashketa. Lavdia qe lidh fanariotët me ma-lesorët e Rumelisë dhe me injorantët bashkatdhe-tarë të tyre të Moresë, ishte feja. Në një dokument të ministrit të jashtëm te Greqise, Kumunderos,të vitit 1881, derguar mbretërisë gjermane për ndihmë, ndër të tjera thuhet se’’edhe pas pesëd-hjetë vitesh të shteti të pavarur grek, një pjesë e madhe e popullsisë në More, që është shumë e njejësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qenësisë së saj shqiptare’’. Më tej ai vëren se ‘’edhe në vetë Athinën, ashtu si në More(Peloponez), mbi 70.000 vetë flasin shqip, pa ditur asnjë fjalë gre-qisht’’.,duke pohuar më tej se ‘’është fjala për një etni homogjene, që njihet si i tille së paku nga dhjetë shekuj, në këtë hapesirë të lartpërmendur. Helen është një person që ndan idealet e kul-turës antike të epokës klasike, qe do të thotë se

Aventura evropiane që i shndërroi shqiptarët në grekë

çdokush, nga cilado etni, i bardhë apo i zi qoftë, mund të jetë Helen, sepse i pëlqen kultura filohe-leniste.Termi Helen përdoret për të gjithë ata që refuzojne etninë e tyre dhe marrin ate false helene. Por ata duhet të mbajnë vetëm këtë të fundit. Grekët modern kanë braktisur realitetin dhe jetojnë në botën ideale. Kjo është ideologjia e parë që ka krijuar një komb në historinë botërore.

Misha Glenny thotë se vite përpara, konceptii shtetit grek (I cili ishte një produkt i politikës së fuqive të mëdha, me qëllim që të destabilizonin osmanët) nuk ka ekzistuar kurrë.’’Grekët nuk e dinin cilët ishin’’. Sipas antropologut Roger Just, shume nga ‘’grekët’’e shekullit XIX që sapo kishin fituar pavaresinë nga Turqia, jo vetëm nuk e quanin veten helenë (ata e mësuan këtë titull më vonë nga intelektualët nacionali-stë), por as që flisnin greqisht, por në gjuhën shqipe, vllahe dhe sllave. Për Vamik Volkanin; ’’Levizja e grekëve për të ndërtuar një iden-titet kombëtar, përmban një element unik që nuk ndahet nga të tjerët, mbeshtetje e jashtme dhe madje presion për një lloj identiteti speci-fik. Britanikët, francezët dhe rusët kërkonin që identiteti i grekëve modernë të ishte Helen, që ti

përgjigjej nostalgjisë evropiane për restaurimin e qyteterimit para të krishterë helen’’.

Sipas G.Boërsock;’’Helenizmi është një ide moderne që reflekton format moderne të domi-nimit kulturor’’.

William St. Clair,te That Greece Might Still Be Free thote se grekët modernë kishin një mundë-si të zbulonin se cilët ishin dhe të vendosnin se si do ta quanin veten dhe vendin e tyre të vogël. Bota e jashtme kishte vendosur për ta. Ata do të quheshin grekë dhe vendi i tyre, Greqi. Ndërsa David Holdeni e perkufizon filohelenizmin si një dashuri, një ënderr që i sheh Greqine dhe greket jo si një vend aktual me njerëz realë, por si simbol të përfeksionit imagjinar. Evropa, si Hellasi, ishte një ideal i përgjithshëm, një simbol i superioritetit kulturor. Evropa kishte nevojë për një të shkuar fisnike evropiane, një burim për ndriçimin e saj, që e gjeti te Greqia, një Greqi që krijoi vetë. Ky është një fenomen ideologjik që do të trajtojmë, një koncept binjak Hellas-Evropë. Ata siguruan aventurën politike me ekskluzive të shekullit XIX, aventurë e cila çoi mijra jetë nën kontrollin e një komb- shteti që s’ka ekzistuar kurrë si shtet Sovran.

Greqia ka qenë tepër e ashpër në zhdukjen e gjurmëve të diversitetit etnik dhe sugjeron se përpjekjet e dëshperuara të saj, duke përfshirë monopolin e shtetit grek për të kaluarën klasike (të cilën e kanë të përbashkët të gjthë popujt me origjinë evropiane )mund të shpjegohen me fa-ktin se grekët sot janë një përzierje sllavësh, tur-qish, grekësh, bullgarësh, shqiptarësh, vllahësh, izraelitësh dhe gipsesh. Dhe është normale të këtë reagime të tilla, kur njerëzve të atij vendi u mësohet të jetojnë në botën e ideve, jo në atë realen. Ata duan të relizojnë idealizmin platonik që të jenë një komb perfekt, siç mund të shpje-gohet nga filozofia e Platonit. Pra, si komb ata nuk janë e nuk jetojnë në botën reale, por në atë perfekte, të programuar nga ideologët helenë idealë. Duke qenë në botën ideale, sigurisht që kanë ksenofobi nga ‘’inferiorët’’e botës reale.

Kjo ka nxitur një urrejtje shumë të madhe ndaj shqiptarëve, pasi realisht, me këmbë në tokë janë shqiptarë, dhe idealisht, me kembë në ajër janë helenë. Që të kuptojmë mirë si lindi nacionalizmi grek, duhet të kuptojmë si lindi ky komb. Sipas Renanit, kombi është një shpirt, një parim shpir-tëror. Njeriu nuk i përket gjuhës dhe racës së tij. Ajo që përbën një komb nuk është i foluri i së njejtës gjuhë, as të qenit një racë. Te njerezimi ka diçka më superiore se gjuha, është dëshira. Kës-htu, kombi grek është formuar duke u nisur nga një dëshirë e perbashkët ideale, jo nga bashkimi etnik. Pra, kombi është sipas tij një imagjinatë, një idealizëm, por jo një gjuhë, gjak dhe racë e përbashket. Kjo është një teori koloniale dhe shfa-rosëse për kombet e tjera dhe gjen vend për popujt e shtypur. Sipas Antoni Smithit, kombi bazohet në pasardhës të përbashkët në të njëjtin grup etnik dhe në kulturë të përbashkët. Smithi vë në dukje se, për vërtetimin e lidhjes midis grekëve të rinj dhe artyre të vjetër, sfida për historianët është të provojnë në mënyrë bindëse marrdheniet kulturo-re etnike të mëparshme me ato të kombit modern.

Pra nuk ka pasur kurrë një komb grek, atë e krijuan fuqitë e mëdha në bashkpunim me fa-

nariotët dhe kishën ortodokse në shekullin XIXShkëputur nga libri,” Planet për zhdukjen e

shqiptarëve”.

Dopo alcune valorose prove campali, il celeberrimo Demetrio Poliorcete (uno dei successori di Alessandro) lo aveva inviato in Egitto alla corte dei Tolomei in qualità di ostaggio, una posizione che gli offrì interessanti opportunità. Entrato nelle grazie del sovrano egiziano Tolomeo I, Pirro ebbe infatti il privilegio di sposare Antigone, figlia di primo letto della regina d’Egitto Berenice. Nel 297 a.C. il comandante molosso fece ritorno in Epiro in compagnia della giovane sposa e si impossessò della corona a seguito della morte di suo cugino Neottolemo, sul quale correva voce che fosse stato avvelenato. Nel rispetto di una qual vena tragica che accompagnò Pirro per tutta la sua tormentata esistenza, la principessa egiziana morì solo due anni più tardi. Pirro volle eternare il nome della giovane intitolandole la città che si stava apprestando a fondare: Antigonea. Quest’ultima fu pianificata a settecento metri di quota, nel cuore della valle del fiume Drino (strategica via di comunicazione tra Epiro e Illiria), appollaiata in una bella posizione panoramica sui colli che oggi sovrastano l’affascinante città medievale di Girokastra. Antigonea è il simbolo stesso della presenza del più famoso condottiero molosso in Albania ed è anche il più importante sito archeologico eacide del paese.

L’impianto urbano rispetta la tradizione delle città greche con isolati rettangolari di 51 x 102 m attraversati, in senso est-ovest, da una grande strada che si sviluppa per novecento metri. La pianificazione urbana fu studiata a tavolino creando tre quartieri contigui: l’acropoli che ospitava anche i comandi militari, uno spazio abitativo comprendente l’agorà, e un ulteriore quartiere lasciato parzialmente libero in previsione dell’arrivo di nuovi cittadini dalla campagna. Il centro diventò ben presto uno dei più popolati della regione, proponendosi come un polo di riferimento per il commercio e l’artigianato di qualità. Antigoneia non fu ovviamente l’unica grande città eacide. Le città caone di Butrinto e Fenice che avevano goduto di un notevole grado di indipendenza, dopo essere entrate a far parte della Lega Epirota (una confederazione di città greche della Grecia nord-occidentale) vennero sottoposte

all’autorità del sovrano del regno molosso, il cui baricentro si trovava presso la colonia corinzia di Ambracia (promossa da Pirro a rango di capitale) e nella vicina Passaron (la città ubicata nei pressi dell’attuale Ioannina in cui i sovrani giuravano fedeltà alle leggi e venivano insediati presso il famoso tempio di Zeus Areios).

I Molossi dominavano anche il celeberrimo santuario oracolare di Dodòna dove i sacerdoti, secondo una tradizione antichissima, emettevano responsi interpretando lo stormire delle foglie mosse dal vento di una quercia sacra a Zeus.

iL Mistero di MoNUNois e L’AcroPoLi di seLÇA

Gli alleati italici di Pirro e gli stessi romani rimasero piuttosto sconcertati dall’imponente esercito messo in campo dal condottiero epirota, dalla fulmineità delle sue vittorie ma anche dalle sue improvvise ritirate, che ispirarono il celebre modo di dire «vittoria di Pirro». Quando Pirro si imbarcò per l’Italia per sfidare Roma, lo scacchiere politico mediterraneo era piuttosto agitato e instabile, soprattutto a causa delle ambizioni militari dei successori di Alessandro: i diàdochi. Preoccupato di un potenziale attacco dei Macedoni in sua assenza, Pirro sembra aver stipulato un’alleanza con gli Illiri e, nello specifico, con il re Monunios, il cui nome compare sulle dracme in cui viene appellato, per l’appunto, basileùs. Un centro che avrebbe potuto essere controllato da Monunios è il sito archeologico ubicato presso l’attuale villaggio di Selça nel comune di Poshtme, non lontano dal confine con l’attuale Repubblica di Macedonia (FYROM). Selça sorge nel cuore della vallata drenata del fiume Shkumbin, su una collina pianeggiante situata ad oltre mille metri di altitudine. Quella che può sembrare una location decentrata e fuori mano, assume un aspetto del tutto differente se consideriamo che la valle era attraversata da un’importante strada di origine preistorica (un ramo laterale della futura via Egnatia) diretta verso la fertilissima pianura di Coriza, a breve distanza dal confine greco.

Negli anni Settanta, proprio alla base della

piattaforma naturale sui cui sorgeva l’antica città, l’archeologo N. Ceka mise in luce una singolare necropoli reale edificata nel corso del IV sec a.C., quando la regione era controllata dalla tribù dei Dessareti, un gruppo sulla cui identità etnica (greca? illirica? greco-illirica?) ancora si discute: una situazione da manuale, tipica di un territorio di confine. Dimostrando un notevole spirito pratico, le tombe furono ricavate nella parete rocciosa dell’antica cava da cui erano state prelevate le pietre necessarie per edificare la cinta della cittadella superiore. Cinque tombe allineate lungo una falesia rocciosa mostrano un’architettura di maggior prestigio e una combinazione eclettica di motivi architettonici veramente peculiari. La prima presenta una camera scavata nella roccia con due bancali laterali destinati ad ospitare i defunti. I capitelli ionici della facciata e molti elementi decorativi sono una palese citazione delle famose tombe macedoni di Verghina e di Pidna (in particolare di quella del padre di Alessandro, Filippo II) ma ricordano anche le tombe rupestri di Canosa di Puglia, ubicate sull’altro lato del canale d’Otranto.

Una seconda tomba fu realizzata su due livelli: quello superiore presenta un finto portico semicircolare concluso da una camera e decorato con rilievi rappresentanti uno scudo circolare e un elmo; l’ambiente inferiore fu invece destinato a camera funeraria vera e propria, e dotato di due splendidi sarcofagi di stile ellenistico a forma di letto funebre.

Il Museo di Tirana raccoglie il ricco corredo scoperto nel 1972 nella camera inferiore, composto da armi, vasi, gioielli, una maglia in ferro e un elmo da guerriero. La foggia dei reperti – tipici del III sec a.C. – porta ad escludere che la deposizione sia contemporanea alla costruzione della tomba; evidentemente l’ambiente fu reimpiegato per dare sepoltura ad un personaggio di alto lignaggio, forse un aristocratico della cerchia di quel Monunios che aveva sognato la creazione di un potente regno illirico esteso fino al lago di Ochrid. Nelle immediate vicinanze si trova una terza tomba scavata nella roccia che rappresenta un unicum: la piccola camera sepolcrale è, infatti,

sormontata da un teatro in miniatura che poteva ospitare un numero molto ridotto di persone. Sembra naturale collegare questa singolare sistemazione architettonica ai banchetti e alle sacre rappresentazioni che venivano inscenate in occasione della commemorazioni funebri, onore normalmente riservato a personaggi di alto lignaggio.

iLLiri, PirAti e GrANdi BeVitori

La citazione degli Illiri nella attuale regione albanese è frequente negli autori greci e latini, mentre appare più evanescente dal punto di vista archeologico in considerazione del fatto che l’urbanistica, l’architettura e le innovazioni introdotte prima dalle colonie greche, in seguito da Roma, lasciarono tracce sensibili nel paesaggio urbano e rurale. Al contempo, l’epigrafia (nella quale ricorrono spesso nomi indigeni), la cultura materiale, l’esistenza di diverse rocche fortificate lasciano intendere come le popolazioni illiriche dell’età del Ferro controllassero ampie porzioni del territorio (per lo più a nord del fiume Vjosë). Tali comunità edificarono centri protourbani come Scutari, sede reale dell’ultimo grande regno illirico che si scontrò con l’imperialismo di Roma.Le informazioni che ci sono giunte sul carattere e la civiltà degli antichi illiri sono piuttosto frammentarie e limitate, sicuramente filtrate dalla mentalità e dall’opinione degli scrittori romani e greci che le hanno tramandate.

I romani – che avevano conosciuto il mondo illirico attraverso l’Adriatico – rimasero colpiti dalla loro proverbiale abilità di marinai e dalle veloci navi caratterizzate da una doppia fila di rematori, le famose liburne. Gli indizi sulla talassocrazia illirica non mancano: gli illiri giunsero a Corfù prima dei Corinzi (nel IX sec. a.C.) e visitarono diversi santuari greci dell’Egeo, lasciandovi iscrizioni e donativi per celebrare le loro imprese. Nell’antichità, commercio e pirateria non erano disgiunti, e gli Illiri si conquistarono sul campo il titolo di pirati per eccellenza. «La gente illirica era selvaggia e la pirateria era una cosa normale» (Strabone VII, 5); «i Liburni, altra gente illirica, che rapinavano il mare Ionio e le isole con le loro

Albania: la terra degli antichi illiri(Continua da pagina 1)

(segue a pagina 10)

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 6 Storia

Nga LUAN rAMA

Është e habitshme të mendosh sot që në brigjet e Adriatikut, Durrësi dhe Apolonia kanë qenë né kohën e Antikitetit vende ku

strehoheshin të përndjekurit e Romës së kohës së Republikës, por dhe të kohës së imperatorisë. Këta ishin politikanë, por ndonjëherë dhe fetarë, njerëz të Kishës, si në kohën e fillimeve të Kristianizmit dhe luftës që i bënte Republika romake kristianëve të parë në Romës, çka njihet në historinë ilirike dhe me vrasjen e disa kristianëve romakë, në Durrës, (Durrachium), bashkë me Shenjt Astin, peshkopin e parë të Durrachium, të cilët u vranë sepse ishin ithtarë të Jezu Krishtit. Por pa dyshim, një nga azilantët më të njohur të kësaj apoke antike ishte Ciceroni, (Marcus Tullius Cicero, 106-43 p.e.s.), një prej personaliteteve më në zë të kohës së vet, senator dhe orator i madh, ku ndër katër figurat më të shquara të Romës republikane, krahas Çezarit, Pompeut dhe Cassius, ishte dhe Ciceroni. Por përse Ciceroni kërkoi strehë në brigjet shqiptare dhe çfarë ndodhi me të?

Ciceroni ishte një figurë e madhe humaniste dhe ndër të parët autorë antikë që ka përdor-ur fjalën «humanitas». Eshtë ai që fliste me aq forcë në tribunat publike apo në librat e tij për vlerat e një shoqërie të ndërtuar mbi «demos»-in grek, pra modelin grek të demokracisë, për vlerat më themelore të njeriut si «drejtësi», (Institia), «mo-derim», tolerancë, (Tem-perantia) apo «kurajo» qytetare, (Fortitudo). Kur Brutus ishte me trupat e tij në Durrachium, Në vitin 63 p.e.s. ai mori vesh se në Romë, Ciceroni ishte shpallur konsull dhe i gëz-uar i dërgonte një letër më 15 maj, ku i shkruante: «E kisha mbaruar letrën kur mora vesh se ti do të zgji-dheshe konsull. Atëherë, më duhet të mendoj idenë e një Republike legjitime, një «rem publicam in-stam» të mbështetur në forcat e veta».

Edhe pse ky lajm nuk ishte i vërtetë, por një fjalë që qarkullonte në rrethet politike, kjo tregon-te se Ciceroni kishte një famë të madhe dhe shu-më komandantë të legjioneve romake ishin gati ta mbështesnin atë. Fjalimet e tij kundër korrupsio-nit të politikanëve dhe demagogjisë së populistit Cantilia e bënë atë një nga figurat më popullore, aq sa dhe konsujt më të fuqishëm si Çezar, etj, ki-shin frikë nga fjalimet e Ciceronit. Jo më kot atë e kishin quajtur «Pater patriae» (“Baba i atdheut”). Madje konsulli i gjithpushtetshëm Çezar filloi ta shohë me dyshim dhe si një kundërshtar të fortë, meqë me kurajon që e karakterizonte, ai dinte t’i bënte për vete fisnikët dhe shefat ushtarakë. Disa herë në Senat, Ciceroni kishte dalë hapur kundër politikës së Cezarit, i cili për ta bërë për vete, i kishte propozuar më parë ta dërgonte «legat», pra ambasador, përfaqësues të Republikës, por Cice-roni nuk e kishte pranuar. Ai nuk mund të bënte kompromis meqë nuk kishte një etje të madhe për pushtet. Kjo ishte dhe arësyeja që gjëndja e tij në vitin 58, p.e.s. u rëndua dhe qëndrimi i mëtejshëm në Romë u bë i rrezikshëm. Çezari kishte filluar ta izolonte tashmë. Kur Ciceroni la Romën për të shkuar në shtëpinë e tij në periferi të kryeqytetit romak, ai e gjeti shtëpinë e tij të bastisur dhe pa njerëz. Koha e përndjekjes ki-shte filluar. Atëherë ai jetonte atje me gruan e tij Terentia.

Duke parandjerë se njerëzit e Çezarit mund ta kapnin dhe ta vrisnin në ndonjë pusi, ai ven-dosi të largohej menjëherë. Kështu, i vetëm, duke u ndarë me gruan e tij të dashur, fshehu-razi, ai morri rrugën e njohur drejt jugut, “Via Apia”, dhe u nis në drejtim të Brindizit, ku u strehua në shtëpinë e një mikut të tij, Laenius Flaccus, në pritje të një anije, që ta çonte në Siqeli, por rrugës, duke marrë vesh se atje nuk ishte i mirëpritur nga guvernatori romak, ndaloi dhe u kthye drejt brigjeve të Ilirisë, drejt Durra-chium-it. Ishte data 29 prill e vitit 58 p.e.s.dhe nëpër det atij iu desh të bënte një udhëtim të

ciceroni, një azilant politik në brigjet shqiptare

“Erdha në Durrachium sepse është një qytet i lirë, pasi këtu njerëzit janë të përkushtuar ndaj meje…“

Ciceroni

rrezikshëm. Durrachium atëherë ishte një nga portet që mbahej nga ushtria romake. Rrugës në det ai i shkroi një letër gruas së tij, duke i tre-guar për dhimbjen e madhe që po e linte, duke ikur në udhë të panjohura. Kur po afrohej drejt

Epirit, ai morri vesh se Claudius ia kishte ndaluar qëndrimin në Buthrote, (Butrint).

Atëherë e vetmja zgji-dhje ishte të shkonte së pari në Durrachium, që në atë kohë konsiderohej si një nga portet më të njohura tregëtare, apo si «Taverna e Adriatikut» siç e konsideronte Catulle. Madje Durrachium ishte qyteti që kishte më shumë prostituta se në gjithë por-tet e tjera të Mesdheut. Si-gurisht, çështja ishte nëse duhej të qëndronte në Durrachium apo të shkon-te në thellësi drejt Sela-nikut, ku kishte njerëz të besuar, mes të cilëve Cy-

zique dhe guvernatorin romak Plaucius. Ndërk-ohë në Romë, luftrat midis klaneve të ndryshme politike e ushtarake po ashpërsoheshin gjithnjë e më shumë. Disa kërkonin që Ciceroni të kthehej, të tjerë që të kapej dhe të ndëshkohej. Më 9 kor-rik të atij viti, Pompeu organizoi një mbledhje të Senatit në Capitol, në Tempullin e Jupiterit, duke i dhënë hapur Ciceronit titullin «shpëtimtar i At-dheut», çka tregonte qartë përçarjen dhe antago-nizmin midis Çezarit dhe Pompeut që jo vonë do të çonte drejt luftës midis tyre.

Ciceroni vendosi të largohej nga Selaniku ku ndjehej i pasigurtë për jetën e tij dhe të rikthehej përsëri në Durrachium, në këtë qytet të ngrohtë me amfiteatrin e tij të madh, me banjot, mozaikët e bukur dhe plot gjallëri: qytetarë, skllevër, le-gjionarë, tregëtarë nga shumë anë të Mesdheut. Ardhja e Ciceronit ishte padyshim një ngjarje e madhe në qytet. Të gjithë kishin dëshirë ta dëg-jonin atë lidhur mbi ligjet, shtetin, detyrat qyte-tare, etj, edhe pse ai tashmë tregohej i rezer-vuar. Më 25 nëntor, ai i shkroi një letër mikut të tij Atticus, në Romë, ku i shprehte se ishte tepër i trishtuar dhe se «banorët e Durrachiu-mit janë shumë të devotshëm ndaj meje». Po atë ditë, një letër tjetër ai ia dërgoi gruas së tij Terentia dhe vajzës së tij Tullia, duke u shkruar se i vjen keq që ato po vuajnë për shkak të tij, «por nuk duhet rënë në dëshpërim»… «Erdha në Durrachium, – u shkruante ai, – sepse është një qytet i lirë, pasi këtu njerëzit janë të përkushtuar ndaj meje. Por nëse do të ndihem keq, në një vend kaq të rrahur, do të iki gjetiu». Një ditë më vonë, ai morri tri letra që i kishte dërguar javë më parë gruaja e tij. «Aristocrite më solli tri letra që pothuaj i lava me lotët që derdha», shkruan ai. «Natë e ditë kam para sysh pamjen tuaj në zi… Nëse ndodhem në Durrachium, kjo për arsye se këtu mund të informohem më shpejt se çfarë ndodh atje. Këtu jam i sigurt, pasi ky qytet, më parë, më ka patur mbrojtës të tij.» Ciceroni vazhdoi tu shkruajë letra dhe në 10 dhjetor, e më pas në gjysmën e dhjetorit

apo në mesin e janarit të vitit 57. «Kam letrën e vëllait tim Quintus, – i shkruante ai gruas së tij, – i cili më njofton për vendimin e Senatit, (për kërkesën që ai të kthehej në Romë), por unë do pres që ligjet t’i propozohen popullit. Nëse do të ketë kundërshtim, më mirë të mohoj jetën time, sesa të kthehem në atdhé. Ndërsa ti nxitohu të vish». Në mesin e janarit ai i shkruante konsullit Matellus, duke i kërkuar mbështetje për kthimin e tij dhe duke e falenderuar për fjalët e tij në Senat, ku e ka mbështetur fuqimisht.

Në fillim të shkurtit të vitit 57, në kujtimet e tij ai shkruante se është duke u përgatitur për tu kthyer. Ishte kthimi nga një ekzil i pasigurt për jetën e tij. Edhe pse Senati ishte shprehur se ishte për kthimin e tij, përsëri u desh disa muaj derisa të vendosej ligjërisht. Dhe ligji u shpall në ditët e para të gushtit. Ndërkohë Senati kishte filluar të mbështeste Pompeun. Më 4 gusht të atij viti më së fundi ai morri anijen. Në portin e Durrachiumit ai u përcoll gjithë fanfara, broho-rima dhe nderime të mëdha nga guvernatori i qytetit si dhe ushtarakët e lartë. Të gjithë broho-risnin mbojtësin e ligjit dhe të lirisë. Një ditë më vonë Ciceroni mbërriti në Brindizi. Në të gjitha qytetet që kaloi, rrugës së kthimit për në Romë, ai u prit me një triumf dhe entusiazëm të madh. Më 4 shtator ai hyri triumfalisht në Romë… Por vila e tij në Palatin ishte shkatërruar nga kundërshtarët politikë. Po kështu dhe vilat në Tusculum dhe Formia ishin braktisur plotësisht.

Shumë vite më vonë, Ciceroni do të kthehej sërish në Durrachium, ku do të qëndrojë për

pak kohë, meqë ai përgatitej të udhëtonte larg Romës, duke marrë drejt Butrintit, Prevezës e më pas drejt Thalës dhe Lindjes së Afërme. Në këtë kohë janë shkruar dhe përshtypjet e tij mbi Apoloninë e Ilirisë, të cilën ai e konsideronte si një «Magna urbs et gravis», (“Qytet i madh dhe hijerëndë”). Pas kthimit të tij nga nga Azia e vogël, ku ishte caktuar prokonsull në Cilici, në vitin 51 p.e.s. dhe disa betejave që komandoi, i ndihmuar dhe nga vëllai i tij Quintes, përveç jetës politike si senator dhe orator i famshëm, gjatë disa viteve ai iu kushtua shkrimit të librave të tij, De Republica, (Republika), De Oratore, (Mbi oratorinë), De Lois, (Ligjet), De officis, (Detyrat), çka ishte trashëgimi më i madh që ai i la njerëzimit. Në këtë kohë, i tërhequr disi, ai shkruante dhe u jepte këshilla të tjerëve: «Ju këshilloj të bëni siç bëj unë. Mos u dukni tepër, edhe pse mund të flitet shumë rreth jush. Meqë zërat tanë nuk dëgjohen në Senat dhe në Fo-rum, ne e dimë mësimin e të urtëve të kohës së vjetër. Pra ne duhet t’i shërbejmë atdheut me shkrimet tona, duke u përqëndruar në çështjet e etikës dhe të ligjit kushtetues». Por kur kriza

midis Çezarit dhe Pompeut po bëhej gjithnjë e më e madhe dhe midis të dyve, Ciceroni zgjo-dhi Pompeun. Madje ai shkoi dhe u bashkua me Pompeun në Epir, kohë kur ka parë përsëri Butrintin, Orikumin, Apoloninë dhe Durrachiu-min, ku do të bëhej dhe beteja e gjatë midis legjioneve të Çezarit dhe Pompeut, luftë e cila do të mbaronte me fitoren e Çezarit në Farsa-le të Maqedonisë. Pas kësaj beteje, Ciceroni u rikthye në Romë dhe filloi përsëri luftën e tij qytetare në fushën politike.

korBAt e APoLoNit

Në vitin 44 p.e.s. shumë gjëra kishin ndry-shuar në jetën politike të Romës. Edhe pse ai luftoi gjer në fund të jetës së tij për të mbrojtur ekuilibrin e brëndshëm politik të Republikës nga grindjet e mëdha që zhvilloheshin midis Brutus, Cassius, Marc Antonios, (Mark Antoni) dhe konsujve të tjerë, ai nuk arriti ta shman-gte zemërimin e kundërshtarëve të tij politikë. Siç shkruan dhe në veprën e tij Filipikët, «Mark Antonio është një i çmendur, një i korruptuar dhe akoma më i keq se Çezari. Antoni kërkon të fillojë një gjakderdhje të re». Vrasja e Çezarit në 15 mars të atij viti ishte kulmi i kaosit në Romë. Oktav, nipi i Çezarit dhe trashëgimtari i tij, i cili studionte në atë kohë në akademinë ushtarake të Apolonisë, u kthye me nxitim në Romë. Ciceroni i kërkoi që të bashkohej me të në luftën kundër Mark Antoni, por Oktavi nuk guxoi. Pikërisht këtë vit, duke e parë si një kundërshtar të rre-zikshëm, Mark Antoni dhe besniku i tij Lepide, dërguan ushtarët e tij që ta kapnin. Tashmë emri i Ciceronit ishte në listat e njerëzve që duhej të ekzekutoheshin. Kur ushtarët shkuan ta arrestonin, tregojnë se atë e kishin gjetur duke u larguar me shpejtësi nëpër një pyll për t’iu afruar detit dhe për të gjetur atje ndonjë ani-je. Ndoshta për ta çuar drejt brigjeve ilirike, në Durrachium, ku ende kishte miqtë e tij. Në fakt, para se të largohej, Ciceroni kishte shkuar më parë në shtëpinë e tij në Gaeta, që ishte bosh. Kronistët thonë se atë natë, mbi vilë fluturonin korbat. Madje një korb kishte hyrë dhe kishte shkuar në krevatin e tij, duke e goditur me sqep, por plaku i lodhur flinte. Me sa duket korbat ishin të dërguarat e Apollonit, që kërkonin t’i vinin në ndihmë Ciceronit, ta zgjonin që ai të

ikte sa më shpejt. Të nesërmen, miqtë e tij e morën dhe po iknin. Ndërkohë ushtarët kishin mbërritur në vilën bosh dhe kishin pyetur për të. Njëri nga banorët, dhe pikërisht Filologes, që Ciceroni vite më parë i kishte dhënë mësime, u kishte treguar rrugën nga kishte ikur Ciceroni. Dhe ja, duke nxituar drejt brigjeve, ata panë Ciceronin që po priste anijen. Më së fundi atë e kapën dhe menjëherë i prenë

kokën, të cilën ia dërguan në Romë të fuqish-mit Mark Antoni. Ishte 7 dhjetor i vitit 43 p.e.s. dhe Herennius, i preu kokën dhe duart.

Brutus, i cili kishte lënë Durrachiumin, ishte ngjitur drejt Italisë së veriut, pastaj kishte mar-shuar në tokat e galëve e më pas kishte zbri-tur drejt Romës. Ai ishte shpallur imperator, por Ciceroni tashmë kishte vdekur. Koka dhe duart e tij ishin ekspozuar nga njerëzit e Mark Antonit në «rostrum», në tribunën popullore të Romës. Ata kapën dhe birin e tij si dhe vëllain Quintes, të cilët i vranë gjithashtu. Kohë më pas, Plutarku shkroi librin Jeta e Ciceronit, ku do të bënte të njohur jetën dhe veprimtarinë politike e humaniste të një prej gjigandëve që nxorri Roma antike, atë të Ci-ceronit, autorit të veprave të mirënjohura të antikitetit romak. Sigurisht, në veprën e tij De Fato, (Mbi Fatin), ai nuk e kishte para-shikuar fatin e tij, as atë që do t’i prisnin kokën dhe duart e tij për t’i ekspozuar pastaj në Forum, para qytetarëve të Romës. Gjenitë kishin shpesh një fat tragjik…

pagina 7 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità

Nga BAJrAM PeÇi

Arkeologu, shkrimtari e publicisti Moikom Zeqo po jep përmes publikimeve të tij në shtypin e përditshëm një ndihmesë të

vyer në çështjet e kulturës kombëtare e atë të trashëgimisë kulturore. Një e tillë u botua këto ditë në Shqiptarja.com në formën e intervistës, ku mes të tjerash, vendosur nën vështrimin kri-tik, ngrihet me shqetësim të dukshëm gjëndja e arkeologjisë shqiptare. Për të mos humbur në përsiatjet që do vijojnë le ta themi që në krye se udha që të shpie në më të mirin arsyetim është kthimi i kokës mbrapa për të parë në të shkuarën tonë, pasojat e të cilës ende i vuajmë. I pari tipar që ndesh, padyshim fatkeq për sh-qiptarët, është hapësira boshe shumë shekullo-re e historisë tonë të mesjetës së hershme. Do kërkonte shumë kohë e vend në gazetë për të shpjeguar psenë, por do mjaftonte të dinim se pas rulit pesë shekullor otoman, që shtypi çdo kujtesë kombëtare, shfarosi çdo gjë të shkruar nga të parët dhe deri në grahmën e fundit të vdekjes nuk ja lejoi kombit shkrimin shqip, për të kuptuar e shpjeguar shumë faqe të bardha të historisë tonë. Duke lexuar këto ditë një libërth shkruar prej J. G. von Hahn për fjalorin pellaz-gjik, i përkthyer e botuar në vitin 1910 prej dja-loshit 24 vjeçar, Eqerem bej Vlorës, ndesh në parathënje pezmin e tij për ndodhjen në errës-irë, prapambetjes në lëmë të gjuhës e shkrimit dhe nivelit të ulët të qytetërimit, ndonëse kombi të cilit i përket ndodhet fizikisht mes vendeve me qytetërim të lashtë e të përparuar. Është gjuha dhe shkrimi që shfaq më mirë se çdo gjë tjetër nivelin mendor e atë të ruajtjes e përcjelljes së ideve e prej gjëndjes së saj, deri një shekull përpara, vjen dhe mungesave e dokumenteve dhe dorëshkrimeve për vise e troje, fise të moçme, qyteza të lashtësisë e gjithçka tjetër që ka humbur në mugëtirën e kohërve të shkuara. Te mungesa e gjuhës së shkruar dhe karakteri i ashpër e armiqësor i pushtimit turk ndodhet çelësi i krejt mjerimit të historisë tonë ende të pashpjeguar, ndaj nuk do habitesha që jo gja-shtë qytete ilire por dhe gjashtëmbëdhjetë të tilla të ishin ende të papërcaktuara si vendn-dodhje, s’kemi as pse habitemi dhe as pse të turpërohemi për arkeologjinë tonë. Historia përbëhet nga letra e shkresa. “E shkruara qënd-ron-fjalët i merr era!”-shpreheshin latinët.

Qyteti i “HUMBUr” i ALBANËVe (ArBËrVe)

Hulumtimet për lashtësinë dhe ato çka janë shkruar për ne është e njohur se mbështeten kryesisht në arkivat e dokumentet e fqinjëve grekë, romakëve e bizantinëve dhe më pas sl-lavët, ndaj dhe qytezës së lashtësisë ilire, Alba-nopolit, mëdyshja e stepja i ka qëndruar pranë parreshtur. E mirëkuptoj të nderuarin Moikom pse e fut në mesin e të panjohurave, por nuk jam i një mendje me të se mungesa e një qëndrimi të prerë për qenësinë fizike të tij përbën dështim të arkeologjisë tonë. Dyshimet që kanë shoqëruar vëndndodhjen e Albanopolit nuk përcaktohen vetëm nga arkeologjia dhe s’mund të jesh dakort me thënjen se kjo përbën dështim të arkeologji-së. Në gjysmën e parë të shek. XIX, kohë kur ende vetëdija dhe ndërgjegja kombëtare ishin në formim e sipër, kjo racë e kjo njollë e bardhë gjeografike në Europë, kish tërhequr vëmendjen e studiuesve të historisë, të filologëve e lingui-stëve, të antropologëve e të etnografëve, madje dhe të gjeologëve e piktorëve peisazhist. Ishin ata që shkruan të parët, që vunë piketa e përc-aktuan grupin gjuhësor që flisnim, lidhjet e kës-aj gjuhe me trakishten e ilirishten e që s’kishte asnjë lidhje filacioni me greqishten. I ndoqën gjurmët e këtij kombi e kësaj gjuhe deri në ori-gjinën ilire dhe shkelën në shumicën e rrënojave të Ilirisë së Jugut, ku kishin lulëzuar qytete e qytetërime. Një prej tyre ka qenë pareshtur në qëndër të vëmendjes, jo se ishte më i madhi, as se kishte famë historike apo pse kish lulëzuar ekonomikisht, por se i kish dhënë emrin kombit, gjuhës, trevës e më pas shtetit. Ishte Albanopoli.

Po orVAteM tË sHPJeGoJ Ato ÇkA diMË PËr QytetiN e ALBANËVe:

Të gjithë pranojnë se i pari që hamendëson

të vendosi qytetin e Albanëve te rrënojat afër katundishtes Zgërdhesh, në këmbët jugore të qytetit të Krujës, ka qënë diplomati, konsull pe-randorak e mbretëror i Austrisë në Greqinë Lin-dore, J. G. von Hahn. Ishte vetë J.G von Hahn ai që nxiti dyshimin mbi vendndodhjen. Nëntë vjet pas botimit “Studime shqiptare”, Hahn vjen në Shqipëri dhe hyn për herë të parë në bren-dësinë e tokave pas Durrësit. Përshkon prej an-dej rrugën në drejtim të Ndroqit, Ura e Beshirit, Tiranë e niset drejt veriut. Hahn, pa e njohur brendinë e tokave, me përfytyrim të paqartë për zonat e brendëshme, kish supozuar më parë se Albanopoli duhej të përkonte me Arbanën (Ar-bonën), një fshat ky në bregun e majtë të lumit Erzen, në rrjedhën poshtë Petrelës. Siç ai vetë rrëfen te “Udhëtim nëpër viset e Drinit e Varda-rit-1863”, dyshimi që i rrinte pezull merr formë. Në Arbanë s’gjen e s’sheh kurrfarë rrënojash të lashta. Heq dorë nga sa kish supozuar më parë, pranon se “...në anën tjetër unë nuk qeshë në gjendje të përcaktoj saktësisht në Shqipërinë e sotme Albaninë dhe kryeqyetin e saj Albanopo-lin, të përmendur nga Ptolomeu” dhe pasi merr dieni më të qarta për rrënojat e Zgërdheshit shprehet se “...dëshiroj t’u rekomandoj pasar-dhësve të mi, që për këtë qëllim të studiojnë në mënyrë të hollësishme rrënojat e qytetit antik të Shkurteshës, të cilat ndodhen 1 orë e gjysëm në jug të Krujës ...Këto mbetje i afrohen shumë më tepër të dhënave të Ptolomeut mbi Alba-nopolin”. Dijetarit të shquar dhe veprës së tij, “Studime Shqiptare”, të botuar në vitin 1854 i referohen për çështjen edhe Kamilo Prashniker e Arnold Shober, dy studiues që kryen për llo-gari të Perandorisë Austro-Hungareze “Kërkime arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi” e që në vitin 1916 e vizituan dhe skicuan shtrirjen e rrënojave në Zgërdhesh. Por ata bien një emër të ri që ka hamendësuar për vendndodhjen e Albanopolit, Dezdevizes, dhe përmendin veprën ku flitet: Geogr. anc. de Macedoine S. 228. Ja çfarë kanë shkruar ata: ‘’Kruja ndodhet në atë zonë së cilës që në lashtësi i ishte ngjitur emri që sot mban i gjithë vendi. Ptolemeu (HI 12, 17) vendos në zonën malore në juglindje të Lissos, fisin ilir të shqiptarëve me qytetin e tyre Albano-polis. Emri Albanopolis i mbeti edhe dioqezës mesjetare-greke Arbanum (Albanon) e cila deri në shekullin e 13-të pranohet të jetë e njëjtë me dioqezën e Krujës. Dezdevizes (Geogr. Anc. Fa-qja 228) donte ta identifikonte Krujën me Alba-nopolis-in e Ptolemeus pa patur prova”. (Kruja liegt in der Landschaft, an der schon seit dem Altertum der heutige Name des ganzen Landes haftet. In das Bergland südöstlich von Lissos verlegt Ptolemaeus HI 12, 17 den illyrischen Stamm der Albaner mit ihrem Vorort Albanopo-lis. Der Name Albanopolis ist auch ëeithin dem mittelalterlich-griechischen Bistum Arbanum (Albanon) verblieben, das bis ins dreizehnte Jahrhundert als mit dem von Kruja identisch angenommen ëird^^). Dezdevizes (Geogr. anc. de Macedoine S. 228) ëollte daher Kruja mit dem Albanopolis des Ptolemaeus identifizieren, ohne tatsächliche Anhalts- punkte dafür zu ha-ben. Ëien 1919).Të gjithë ata arkeologë e studi-ues që janë marrë me Albanopolin, edhe kur pranojnë apriori si vendbanim Zgërdheshin, me të drejtë vendosin brenda hapësirave të kllapave një pikëpyetje [(?)] që përdoret sipas rregullave të pikësimit për të shprehur mosbesim për vër-tetësinë e asaj që është thënë përpara. Hamend-jet e vendndodhjes kanë përfshirë, me studime,

përpos Zgërdheshit, tre vendbanime të tjera: Elbasanin (Skampis), Persqopin dhe rrënojat te Kalaja e Tiranës. Askund nuk kam hasur ndon-jë studim për këto vendbanime me shpjegime bindëse e që përmbushin normat për t’u bërë të besueshme se mund të jenë qyteti i Albanëve. Me keqardhje dua të vë në dukje se nuk kam gjetur gjithashtu ndonjë reference dokumen-tare apo citim, siç i ndeshim për Albanopolin ngjitur me Krujën, qofshin ato të hasura si mite e legjenda. Pra, janë thjesht hamendje. Për-caktimi i Hahn-it nuk besoj se është lëkundur ndopak nga këto sjellje hipotezash, pavarësisht këmbënguljes të përkrahësve të versioneve të tjera se “Hahn ka gabuar”, sa kohë prej tyre nuk i janë sjellë shkencës së arkeologjisë argu-mente bindëse.

NJË HesHtJe e GJAtË QË e FsHiU QytezËN NGA kUJtesA

Historia e Albanopolit në dokumenta s’është përpos se ajo ç’na ka lënë gjeografi aleksandrin. libri III, Ptolemaei, Geographia, kap.12, “Vendi që zë Maqedonia”, 20. Në tokën e Albanëve (Al-banoi), Albanopolis, 46.0, 41.0 5’, e shoqëruar kjo me hartën që përmban bregun Jonian me shkrimet për vendbanimet, ku dallohet dhe emri i qytezës që Ptolemeu e ka përdorur në shumë-sin gjinore (gr. Ἀλβανῶν). Është ky rresht e kjo hartë gjithë ajo çka kemi ditur për Albanopolin, pra, që ekziston dhe që ndodhet në këto gjerësi gjeografike ptolemjane, që s’është e thënë të përputhen me shtrirjen e kordinatave të sotme. Vetëm kaq dimë për këtë vendbanim të her-shëm ilir, për të cilin historiani Pëllumb Xhufi te “Arbëria mesjetare”, beson se ndodhej në vendbanimin e fisit Parthin. Nga po ky studi-ues mësojmë se emërtimi Alban (Alb=i bardhë) është rrjedhojë e përkthimit të emrit Parthin (të Bardhët) që mbante fisi ilir. Shtrirja gjeografike e këtij fisi përkon me atë të Albanëve dhënë nga Ptolemeu, e që e gjejmë të rishkruar në shek. XI nga Ana Komnena, e bija e perandorit bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të njohur shkruante se popullsia që ndodhet pas Durrësit, (atje ku Ptolomeu vendoste Albanët) e quante veten “Arbanez”. Kanë kaluar kështu afërsisht dhjetë shekuj që emri i tij të gjendet i përmendur në një kronikë të kohës. Po në këtë shekull, kronisti i Kostandinopojës, i qua-jtur Mikael Ataliates, përdor emërtimet albanos dhe Arbanites si pjesëmarrës në vitin 1043 në kryengritjen e strategut të Durrësit, Gjergj Ma-niakës. Në fund të shek. XII, një document i zhupanit të madh serb, Stefan Nemanja, flet për “dy Pilotët në Raban” (Pulti i Epërm dhe i Ulët). Siç shihet, të dhënat janë kaq të vagullta sa interpretimi i tyre dhe hapësirës arbëre nuk ka kaluar pa dyshime e debate. “Emëri i fisit ilir Albanoi dhe qytetit Albanopolis humbi në periudhën e të ashtuquajturave shekuj të errët, të migrimit sllav në hapësirën arbëre...”-shkru-an O.J.Schmitt në “Arbëria venedike”. Atje ku afërsisht në hartë Ptolomeu vendos Albanopo-lin, të vetmet rrënoja të lashta që gjenden janë ato që ndodhen në afërsi të fshatit Zgërdhesh, nga ku morën dhe emrin. Kohërave më pas, pasi qyteza e lashtë e braktisur si vendbanim dhe e rrënuar ka humbur identitet, ka të ng-jarë që emrin e fshatit Zgërdhesh ta marrë nga gurët e spikatur kuadratikë, të njejtë në teknikë ndërtimi si të mureve të jashtëm të Lisusit apo Persqopit. E shkruar nga Hahn si Shkurteshë,

me gjasa e folur në formën Sgurdhesh, shqiptimi i emërit të sotëm Zgërdhesh bëhet më i plotë. Kështu merr kuptim edhe etimologjia e fjalës së fshatit, ndërsa Zgërdheshi për shqipfolësit nuk shpjegon tjetër përpos një shtrembërim fytyre me dhëmbët jashtë. Studiues dhe arkeologë pranojnë se mund të mos ketë patur qytet me emër Alban, se mund edhe të ketë pasur qytet me emrin Alban, por kurrësesi Albanopolis. Gjeografia e Ptolomeut u shkrua në gjuhën dhe kulturën helenike dhe shkruesit e saj, në këtë rast Ptolomeu, i helenizoi emërtimet. Kështu ngjau të ketë ndodhur me gjithë hartat e kësaj gjeografie, përderisa dhe qyteti Parse i persëve të lashtë edhe sot gjendet në harta me emrin grek Persepolis. Qytetin që i takonte fisit Alba-noi, ai e emërtoi Albanopoli – Qyteti i Albanëve. Hahn shkruan se gërmadhat e Albanopolit gjenden në qytezën apo rrënojat që ai i quan Shkurteshë (Udhëtime nëpër viset e Drinit e Vardarit-botime Geer 2001, përkthyes Pjetër Radiqi). “Hylli i Dritës” shkruan në vitin 1943 se gjënden në lagjen Kakariqe të Zgërdheshit. Në vend të këtyre dy emrave referues sot atje ndesh vetëm emrin e fshatit Halilaj, por dhe një krua me emrin Alban, që siç ndodh rëndom tek ne, as ëshë përfillur si argument për praninë e një emri në këmbët e atyre rrënojave që po orvatemi të shpjegojmë se i përkasin qytetit Alban. Kërkimet e para i bënë shkarazi austriakët dhe italianët, që rilevuan sistemin fortifikues, me muret karakteristike rrethuese të ndërtuar me blloqe gurësh kuadratikë shumë të mëdhenj. Kohë pas kohe këta gurë janë marrë dhe muret rrethues e ngrehinat e brendëshme kanë ardhur duke u pakësuar. Në vitet pas Luftës së II Botërore, filluan intensivisht gërm-ime në vendet prehistorike dhe antike, të cilat u ndërmorën udhëhequr nga kërkesa për të ndih-muar në përcaktimin e etnogjenezës. Ky project përfshiu dhe Zgërdheshin. Në vitin 1950 atje punoi në ekip arkeologu i njohur Selim Islami, prej të cilit vijnë të vetmet lëndë arkeologjike artefaktesh dhe pranimin e tij në mënyrë të kushtëzuar se kemi të bëjmë me qytetin e Al-banëve. Dhjetë hektarët ku shtrihet qyteza an-tike janë sot pothuaj të papërshkueshme nga shkurret e pyllëzimi dhe nuk mendoj se janë të gërmuara, përfundim të cilin e nxjerr ngase e kam përshkuar dy herë në këmbë në gjatësinë veri-jug e gjerësinë lindje-përëndim. Ekspedita e S.Islamit nxorri në dritë muret rrethues, (diku thuhet 70 metra, diku tjetër përmenden 90 me-tra, por me sy të lirë shihet se janë shumë e shumë më tepër) disa shkallare e pak rrënoja ndërtimesh. Më në thellësi, siç është gërmuar në Butrint, Apoloni e Bylis, ka pak gjasa të jenë bërë. Nga ajo periudhë askush më ska shkelur me ndonjë site arkeologjik në Albanopoli, pra mbetet i paeksploruar. Edhe kështu si Albano-poli është sot, ndjehesh se gjëndesh në gjurmët e një qytetërimi të lashtë të Mesdheut e ke përp-ara një vlerë e pasuri të madhe të trashëgimisë kulturore të vendit tonë.

ALBANoPoLi dHe krUJA NË dokUMeNtet kisHtAre

Të ishte vallë vetëm intuita që e bënte J.G.von Hahn të këshillonte pasardhësit që të mer-reshin me rrënojat e Zgërdheshit për të gjetur Albanoplin? Në të vërtetë ky studiues i shquar kish filluar të besonte se kish rënë plotësisht në gjurmë, pasi ishte njohur me të dhënat nga ki-sha katolike, të cilat, siç shkruan, shërbyen si “pikëmbështetje të sigurta”. Ai njihet me kro-nikat që kryepeshkopi i Tivarit, monsinjor Karl Pooten, kish mbajtur në vazhdim të veprës së Farlatit, “Ilyricum Sacrum”, për historinë e kishës shqiptare. Hirësia e tij kish kërkuar në dokumentet e kishës dhe kish gjetur se Episco-patus Arbanensis i dikurshëm kufizohej me pe-shkopatën e Krujës, pasi në rastet kur posti i klerikut mbetej bosh, administrimi i saj merrej përsipër nga ana e peshkopit të Arbanos (Al-banos). “A mund të provohet eventualisht emri Arbanum në dioqezën tuaj?”. Kjo ishte pyetja që Monsinjor Karl Poten i drejtoi kryepeshkopit të Durrësit. Monsinjor D’Ambrozio u përgjigj: Edhe sot e kësaj dite e gjithë fusha bregdetare që shtrihet mes derdhjes së lumenjve Mat dhe Erzen, krahas luginës së Tiranës, quhet prej banorëve të atyshëm Arbëni. Më tej, J.G von

Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e tashmja

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 8 Storia Di LeoNidA NdreNikA

Città dell’Epiro, famosa per il suo oraco-lo di Giove; Una delle sedi dei Pelasgi, e quindi il Giove dodoneo era divinità pela-

sgica, il cui miracolo aveva somma rinomanza nell’età primitiva; Fu considerato negli ultimi tempi come uno dei tre oracoli più insigni, da noverarsi con gli altri due più venerati, quello di Delfo e quello di Giove Ammone nella Libia (2). L’ antichità di Dodona ci viene attestata da parecchi passi di Omero nella Iliade ( II, 748, XVI, 233) e nell’Odissea (XIV, 327, XXI 296).

Si crede che vi fossero due luoghi col me-desimo nome; l’uno in Perrebea (Perrhoebia) in Tessaglia vicino all’Olimpo, e l altro in Te-sprozia (Epiro); Quella che visitò Ulisse per consultare la quercia oracolifera di Giove, è la epirotica: Ulisse dopo il commiato preso dal Re di Tesprozia si avviò a Dodona. I selli o Helli, descrittici da Omero come interpreti di Giove da piedi non lavati, dormienti sulla nuda terra, sembrano essere stati una tribù venendo chia-mati da Pindaro Helli e la regione circostante detta Hellopia, descritta da Esiodo come paese fertile, di ricchi pascoli, in cui era posto Dodona (3).

Aristotele c’indica l’Ellade primitiva nelle parti limitrofe a Dodona e all’ Achelloo, aggiun-gendo però, che questo fiume cangiò sovente il suo corso, aggiunta necessaria, perché l’Ache-loo non scorre presso Dodona. Asserisce inoltre che il diluvio di Deucalione avvenne in questo territorio abitato allora dai Selli e da genti che allora si dicevano(fjal greke)..., ma poscia Helle-ni (4), senza citare gli autori su cui si appoggia, mentre afferma cosa contraria all’opinione dei Greci, i quali associavano Deucalione, Ellade ed Elleni col distretto tessalico fra i monti Otri (Ottirys, oggi Gura) et Oeta (oggi Katavotra) (5). Noi diamo ragione però all’ Aristotile, il qua-le, per farsi intendere che tutto ciò che hanno i Greci è Epirotico di origine, e cioè pelasgico, ha avuto anche la cavalleria dei suoi avi Pelasgi, nonché la tolleranza dei medesimi, ed ha fatto la traduzione approssimativa del nome pelasgico scrivendo(fjal greke).... . Noi gia abbiamo spie-gato questa parola secondo il nostro punto di vista. La parola ellenica(fjal grek) .... letteral-mente significa vecchi.

In quanto alla parola Hellenes (Elleni), dato che loro erano pastori di paese fertile, come ac-cennammo, può derivare: a) da alb. ke (it: ha. gr…) e lope (it: vacche gr….(1); b) dalla parola alb. shkelqenjes (it: brillanti, lucenti, gr….), for-se perché brillava la loro armatura nelle guerre come dice Omero, accennando che le loro lu-centi armature erano come specchi ai raggi del sole e portavano confusione negli avversari.

Per noi dunque non esiste nome autoctono per la nazione greca. Essendo di origine pelasgica in prevalenza, coscientemente hanno accettato la loro origine e dopo che il pelasgo Aristotile ha tradotto il nome dal Pelasgico in finnico - elleno. Si diceva che il nome Dodoneo risiedesse nel tronco di una quercia, che in greco si diceva ..... (fagus, faggio), ma sovente anche … (quercus, robur, quercia , rovere), ed era propriamente l’eschio (oesculos od esclulus) ghiandifero, nel-la cui cavità fu collocata probabilmente la sua statua nelle più remote età e fu dapprima il suo unico tempio, giusta le frasi degli antichi (fjal greke...,tempio nel fusto della quercia (2); fjal greke...mandò a Dodona ed alla quercia, sede di Pelasgi (3).

Il nome rivelava i suoi voleri dai rami dell’al-bero, forse mediante il rumoreggiar del vento, i cui sussurri dovevano essere interpretati dai sacerdoti, e perciò sovente trovansi mentovate le querce parlanti di Dodona, dicendosi anche nel singolare per esempio: fj gr..(le loquaci quer-ce Aesch., Prom. 832); fj gr..(della multilingue quercia. Soph., Trach, 1168. Id. Hom, AdXIV, 327). Ai tempi di Erodoto e Sofocle gli oracoli venivano interpretati da tre donne vecchie, dette Peleiadi o Pelee, (propriamente colombe); era fama che le colombe avessero recato il comando di fondare ivi l’oracolo; Erodoto dà il nome di tre sacerdotesse e viene citato da Strabone (VII Fragm.2) e da Pausania (X. XII paragr.10). Con tutta la cresciuta importanza di Delfo, la Dodona continuò a godere grande rinomanza anche fino agli ultimi tempi. Ne abbiamo le prove in Creso, il quale, regnando dal 559 547 a. C. mandò a consultare l’oracolo (Herod.,I, 46); in Pindaro, vissuto nel 500 a. C., che com-pone un poema in onore del nume dodoneo,

dodoNALa quercia di Dodona

essendovi stretta connessione tra Tebe e Dodo-na. (Pind, Frag., pag., 571; Strab., IX p. 402) in Eschilo e Sofloche che parlano dell’oracolo con la massima riverenza (Aesch., Prom., 829, Soph. Trach., 1146); ed in Cicerone che osser-va come gli Spartani, in affari di gran momento fossero avvezzi a chieder consiglio degli oracoli o di Delfo, o di Dodona, o di Giove Amnone (Cic., De div. I, 43). Sembra che gli Ateniesi pure abbiano consultato spesso Dodona, il che fecero probabilmente per la diffidenza della Delfica Pizia nella guerra peloponnesiaca; si di-ceva quindi che avessero ricevuto il comando del nume Dodoneo di fondare una colonia in Sicilia (Paus. VIII, 11 pag.12) -Demostene cita parecchi oracoli di Dodona (De fals. Leg., p. 436, in Mid. P. 531); e Senofonte raccoman-da agli Ateniesi di chiedere consiglio a Dodona (De vect. 6. Par. 2).

Sotto i re Molossi, discendenti da Neoptolomeo figlio di Achille i quali estesero il loro dominio a tutto l’Epiro, Dodona crebbe di bel nuovo in importanza, come si può arguire dalle medaglie dei re Molossi che hanno sovente le teste di Giove e Dione ed anche del solo Giove entro una ghirlanda di quercia. Non si deve dimenticare che nel 219 av. C. Dodona fu colpita da un infortunio, da cui mai più si riebbe per opera degli Etoli capitanati da Dorimaco, in guerra coi Macedoni, i quali devastarono l’ Epiro e rasero al suolo il tempio del Nume. (Polyb.,IV, 67). Strabone nel descrivere la distruzione dell’Epiro, cita anche l’oracolo che era venuto meno (VII, p. 327); ma dopo si rialzò, e Pausania menzionò il tempio e la santa quercia come oggetti dell’ attenzione (Paus. I, 17, 6), sopraggiungendo che la quercia dodonea

era l’albero più antico insieme col salice fj gr... di Giunone in Samo (Paus. VIII 23 par.5). Santuario, tripodi, alberi, e Lebeti loquaci.

Con tutta la celebrità dell’oracolo dodoneo non possediamo descrizione alcuna del suo tempio. Ed infatti l’edificio stesso viene menzionato prima da Polibio nel racconto della distruzione da parte degli Etoli.

Dalle parole presso Dodona possiamo argomentare che il Santuario non stesse entro il recinto della città, e sembra che occupasse un area considerevole, avendo parecchi altri fabbricati oltre alla casa Santa od al tempio proprio del Nume: Lo storico Demone, autore dell’Attide (Athis) o storia dell’Attica, e coetanea del famoso Filocaro, jeroscopo in Atene nel 306 av. C., autore pure di una storia dell’Attica, attesta che il tempio ora mentovato era circondato di tripodi portanti caldaie, poste cosi da vicino le une alle altre, che al tocco di una sola le vibrazioni si propagavano e tutte quante e ne usciva strepitoso fragore (1). Pare che i Beozii, mandavano dei tripodi in dono; Strabone, X p. 402.

Fra gli oggetti notevoli erano a Dodona due colonne, su una delle quali stava un bronzeo paiolo, e sull’altra, la statua di un ragazzo avente in mano un bronzeo staffile, dedicatovi dal Corciresi; al soffiare del vento lo scudiscio percuoteva la caldaia da cui usciva un forte rumore; e siccome Dodona era all’aperto volto, ciò accadeva costantemente, e quindi nacque il proverbio del paiolo dodoneo e dello staffile Corcirese (2).

Sembra essere stato questo uno dei mezzi di consultare il Nume e quindi San Gregorio Nazianzeno, ricordando il silenzio dello oracolo

ai suoi tempi, si serve dell’espressione non oracoleggia più il Lebete (fj gr... Or, IV, p. 127).

La maniera di emettere gli oracoli era varia a seconda dei tempi diversi. Il modo più antico fu per certo quello dei suoni la merce degli alberi, di cui abbiamo accennato, e Servio avverte che appié della sacra quercia sprizzava una fontana, il mormorio delle cui acque era profetico, e veniva interpretato dalle sacerdotesse, (ad Virg, aen., III, 466); sembra però che alcune volte s’indovinasse il volere del nume col giuoco delle sorti. (Cic. De Div. I, 34).

Sulla stabilità dello oracolo di Dodona le opinioni sono varie. Ultimamente cogli scavi del signor Carapano, deputato di Arta, si è trovata vicino Janina; ciò fa supporre che la città di Dodona è dove è edificata Janina stessa.

Lord Byron nel pellegrinaggio di Aroldo scrive, su Dodona e seguenti versi.

Dodona! - Or dove son le tue vetuste Foreste, e la profetica sorgente E l’oracolo divino! E da che valle L‘eco moveva usa a ridir gli arcaniDel saturnio responsi! O qual dell’araSacra al’rettore del tuono, vestigio resta!Tutto, ahi! tutto disparve! – E si querelaL’uomo tuttora che disprezzi il fraleNodo onde a vita effimera è congiunto!Cessa, incessante, ormai! Co’numi stessiPari hai destino, - che più pretendi! – ai

marmiSopravviver vorresti, e alla robustaQuerce antica, se i popoli, e gl’stessiMondi l’estate inesorabile inghiotte! (1)

Eschilo la colloca Dodona sulla pianura molossa ) Prom. 829)

(Ma poscia ti recasti ala Molossa pianura, nei dintorni dell’eccelsa Dodona, ov’è la sede oracoleggiante del Tesprozio Giove)che vuol dire che Dodona stesse nei confini delle due regioni.

Press’a poco tutti gli scrittori sono dello stesso avviso. Forse anche sul Tomor è stato un oracolo, ma evidentemente gli scrittori confondono nel menzionare la Dodona sul Tomor. (Straboni. VII, p. 328; Callim, Hymn. In Cer. 52; Steph, B., s. V. T... Hesych., s. V. T... Eustath., ad Ad. XIV, 327, XVI, 403), e Teopompo soggiunge (Plin., IV, 1) che vi erano cento fontane appiè dello stesso Tomaro. Tomor deriva dall’alb. Te (al) miri-t ( Buono). Te mirit = Al Buono (Dio), cioè al Dio perfetto, al nume perfetto E fj gr..... ); Oracolo dedicato al Giove, perfetto Dio). L’etimologia della parola Dodona deriva dal fragore dei lebeti che era strepitoso o della caldaia il rumore. du dune, du dun, du dun e cosi è fatto Dodona = (fj Gr. ...). Ma queste parole di rumore solamente nella lingua pelasgica o albanese hanno la loro naturalezza viva; in altre lingue simili parole si trasformano o pochissimo tracce rimangono raramente dalla loro originaria provenienza.

Nga Fahri Xharra

Kultura Kombëtare, Pellazget

Lundrimi nëpër historinë tonë të lashtë të begaton shpirtin, të rritë krenarinë dhe

të jep guxim t’i vërsulesh së ardhmes me një vetëbesim që je emër e jo numër. E kaluara e jonë herë e mohuar , herë e vjedhur e herë e heshtur krijon një huti e cila na kushton

dyzet shekuj të sicilisështrenjtë. E keni lexuar sa e sa herë se si na konsiderojnë serbët, grekët dhe turqit. Zhvilli-met ekonomike të këtyre tre popujve pushtues të tokave tona, e kanë “ bindur “ botën “ që ne jemi një popull i ardhur rishtas këndej pari, që ne jemi pranuar nga këta të cekurit më lartë si për “mëshirë “, vetëm për të mbijetuar falë “zemërgjerësisë “ së tyre.

Lundrimi me lundërzën e vogël që e kemi (tani për tani) na mundëson që të futemi nëpër oqeanet më të thella, dhe për kundër valëve të më mëdha mu si Uliksi ta gjejmë vetveten në lashtësinë kohore, aty ku e kishim vendin. Përderisa Uliksi duhej të mashtrohej me buku-rinë dhe zërin melodik të nuseve të detit (si-renave), neve sot mundohen të na mashtrojnë ndryshe, me metoda tjera. Jo, edhe ne do të “lidhemi “ për vetveten si Odiseu dhe të ecim drejtë “Itakës “ sonë, pa u joshur nga mashtri-met, kërcimet dhe mallkimet e atyre që duan të na shohin ndryshe. Sot, me ju së bashku jam në Sicili (të Italisë moderne), dhe aty do ti gjejmë disa rrënjë tona të vjetra dyzet shekuj aty ku flitej pellazgjishtja dikur, por do ta përs-hkruajmë edhe rrugën detare të Odiseut.

Sigurisht që keni dëgjuar për Trinakrinë ose edhe Trinakinë?

Fjala “Trinakria” do të thotë trekëndësh dhe i referohet formës gjeografike trekëndore të Sicilisë. ishullit më të madh në Detin Mesdhe.

Në kohën e Romakëve quhej “Trinacrium“ me kuptim të “yllit“ me tre rremba. Në ba-senin Mesdhetar gjendet edhe termi “triske-lion“, që daton nga shek i tetë pr.Kr. (“Sicilian Culture:The Folklore,Legends& Traditions: Trinacria.” Sicilian Culture: The Folklore, Legends & Traditions: Trinacria. ;Radicini, Ninni. “The Trinacria: History and Mythology | The Symbol of the Hellenic Nature of Sicily | Article by Ninni Radicini.” The Trinacria: His-tory and Mythology ,)

Unë nuk i bindem këtij spjegimi, sepse kemi edhe tjera burime .

Shikoni këtë spjegim: Triskelion ishte sim-boli i vjetër i Sicilisë nga koha e Magna Gre-cia (The triskelion is an ancient symbol of Sic-ily, with the head of the Gorgon, whose hair are snakes, from which radiate three legs bent at the knee. The symbol dates back to when Sicily was part of Magna Graecia, the colonial extension of Greece beyond the Aegean)

Ju thotë diçka Magna Grecia? Plini vjetër e spjegon si “forma trekëndore

e ujdhesës me emrin Trinacrion Greek tri- (three) dhe akra (end, limb ) Pra, tri kënde! E kemi edhe këte: “Odiseu dhe grupi i tij ishin të porositur që mos të kalojnë afër Trinakri-as ( Odysseus and his crew arrive at Thrinacia after passing Scylla and Charybdis. Odysseus has been warned by both Circe and the shade

pagina 9 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Monografi

Nga Prof. dr. LUtFi ALiA

1470 – 1477:Gjatë vitit 1470, drejt brigjeve Pulieze u dynd

një valë tjetër refugjatësh albanezë, të cilët u pritën nga Geronimo Sansaverino, princi i Bi-signano, i cili i sistemoi në pronat e tij, pasi në vitet 1410-1451, ishin çpopulluar gati tërësisht nga vdekjet masive, të shkaktuara nga epidemia e murtajës, por dhe nga vdekjet nga zia e bukes, si pasojë e thatësirës në ato vite, që i dëmtoi rëndë prodhimet bujqësore dhe blegtorale. Në pritjen dhe sistemimin e këtij fluksi refugjatësh, u impenjua dukesha Irina Kastrioti, stërmbesa e Skenderbeut, dukesha e San Pietro dhe Ga-latina, e cila ishte e martuar me Antonio San-saverino, i biri i Princit Geronimo Sansaverino të Bisignano. Në vitet 1467 – 1471, refugjatët albanezë u sistemuan në brigjet e Koriliano të Kalabria Citra, troje pothuaj të çpopulluara, ndërsa në këmbët e Shillës, albanezët u ven-dosën në San Demetrio (Shen Mitri), Makia, Shen Kozmai, Shen Sofia e Epirit, Vakaricio, Shen Giorgio – Albaneze dhe Spezzano Alba-neze, qendër banimi, që shtrihet pranë lumit Krati. Në vitin 1471, familjet albaneze të siste-muara në San Demetrio Korone të provincës së Kozences, fituan të drejtën e pronësisë të trojeve dhe të shtëpive. Ky sukses u arrit për merita te murgut arbëresh Paolo Greko, i cili më 3 nëntor 1471 i kërkoi noterit De Angelis, të hartonte aktet e regjistrimit të albanezëve dhe dhënien e tapive të pronësisë të tokave, që do të kultivonin. San Demetrio është një ndër qen-drat kulturore më të rëndësishme të komunitetit arbëresh, që ka ruajtur gjuhën albaneze, ritin ortodoks, kostumet, doket e origjinës dhe tradi-tat patriotike. Në periudhen e sundimit te Ferdi-nandit IV Borbon, në komunën e San Demetrio u hap “Kolegji Italo-Albanez i Sant’Adriano” (1732-1794), institucion i rëndësishëm fetar e kulturor, i konsideruar fari i identitetit albanez. Në vitin 1524, me urdhër të mbretit Karlit V, në San Demetrio u sistemua një grup refugjatësh arvanitas, që erdhën nga Korone e Mores. Në fraksionin Macchia Albanese (Makia – Maqa) të San Demetrio, u lind Jeronim De Rada, figura më e shquar e kulturës dhe e patriotizmit ar-bëresh, shkrimtari e publicisti në përmasa euro-piane, themeluesi i letërsisë moderne albaneze. Në kodrinat në veri perëndim të Bisigano, në vitin 1471 refugjatët albanezë u vendosën ne komunën San Sofia D’Epiro. Nga 77 shtëpi që kishte në vitin e themelimit, me pas u bashkuan dhe banorët e fshatit Pedilati, kesisoj në vitin 1543 u zgjerua me 96 shtëpi. Në këtë komunë u vendosën albanezë nga fiset fisnike Mirako, Baffa-Trashi, Damesi, Beçi, Bujari etj.

kronika e eksodeve dhe vendbanimet arbëreshe në itali 1272-1278

1478 – 1479:Gjatë këtyre dy viteve ranë Kruja dhe Shko-

dra, dy qendrat e rezistencës heroike antiturke. Ushtria otomane, pasi i pushtoi këto dy qytete, vrau me dhjetramijëra banorë të pafajshëm dhe për këtë fakt, histriografia shqiptare ende nuk po pronocohet, për të treguar përmasat e këtij gjenocidi të popullit tonë. Jo vetëm vranë shume njerëz, por morën robër një pjesë të konsiderue-shme banorësh, që i dërguan skllevër në Turqi. Pasi pushtuan Krujën (1478), ushtria osmane i masakroi të gjithë luftarët dhe banorët, që ishin në kështjellën e Krujës dhe shumë pak nga ata që i shpëtuan reprazaljeve, si dhe një pjesë e vogël e ushtarëve milanezë, napolitanë dhe arti-lierët gjermanë, me shumë vështirësi, arrijtën në Kepin e Rodonit, ku i hypën anijeve veneciane dhe zbarkuan në brigjet italiane. Në vitin 1479 ra dhe Shkodra, bastioni i fundit i rezistencës kundër hordhive osmane. Më 25 janar 1479, në Stamboll u nënshkrua paqa Turko-Venedikase dhe nga kjo marreveshje, mbrojtësit e Shkodrës fituan të drejtën të largoheshin me armët dhe pa-suritë e tyre. Rreth 2500 luftëtarët dhe banorët, që i shpëtuan masakrave të ushtrisë otomane, hypen në anijet veneciane, që ishin ankoruar në lumin e Bunës dhe emigruan në Venecia. Mbrojtja heroike e Shkodres, eshte perjetesuar në shumë kronika e në një varg veprash letra-re, ndër të cilat mbishquhet Marin Barletti me veprën “Rrethimi i Shkodrës”, piktori Vittorio Karpaçi, me bazorilievin “Rrethimi i Shkodrës”, i vendosur në fasadën e shkollës së pikturës Shen Maria e Albanezëve, si dhe Paolo Verone-si me afreskun “Qendresa e Shkodrës”, që ndo-dhet në Sallën e Këshillit të Madh të Dozhëve të

Vittorio Carpacci: Bazorilievi “Rrethimi i Shkodres”, i vendosur në fasadën e shkollës të Albanezëve, në rrugicën Piovan në Shen Mauricio – Venecia.

Venedikut. Në Venecia, shkodranët gjetën një mjedis të favorshëm, për të shprehur kulturën arbërore, që i lejoi të integrohen denjësisht në rinashimenton italiane dhe europiane, ndër të cilët u shquan humanistët Gjon Gazulli, Pal Ga-zulli, Andrea Gazulli, Mikel Marullo, Marin Bar-letti, Nikolla Tomeo, Mikele Artisti etj. Në këtë grup albanezësh të shquar, bënin pjesë piktorët dhe skulptorët Andrea Aleksi, Viktor Karpaçi, Mark Bazati etj, të të njohur në historinë e artit, si krijuesit e shkollës albaneze të pikturës.

1480:Në vitin 1480, Sulltan Mehmetit II – Fatihu,

urdhëroi sulmin kundër Romës. Me 281 anije, dhjetra mijëra ushtarë turq zbarkuan në loka-litetin Roka të Otrantos, ku banonin dhe nje grup familjesh albaneze. Hordhitë turke sul-muan me egërsi, vranë, dogjën e shkatërruan gjithëçka që gjenin përpara. Pas një rezisten-ce të mundueshme, 400 ushtarët dhe banorët e Roko u strehuan në keshtjellën e Otrantos dhe nuk pranuan t’i dorëzohen pashait turk. Pas dy javë luftimesh, artileria turke i shembi muret, e pushtoi keshtjellën dhe i masakroi të gjithë banorët arbëreshë dhe italianë. Me 28 gusht 1480, barbarët turq i prenë kokat 813 robërve. Skeletet e martirëve të masakrës të Otrantos, ruhen në katedralen Santa Maria An-nunziata të Otrantos.

1481:Eksodi masiv, i organizuar nga Princi Gjon

Kastrioti, në bashkëpunim me Republikën e Venecias. Me mijëra albanezë, pas një lundrimi të gjatë e të mundueshëm, zbarkuan në Napoli.

1482 – 1492:Familje albanezësh nga Çamëria dhe Himara,

zbarkuan në Salento dhe në Siçili. Ata që u ven-dosën në Salento, përballuan sulmet dhe repra-zaljet e ushtrisë turke, që vazhdonin te sulmonin qytetet bregdetare të Puljas. Në këto rrethana, një pjesë e albanezëve u detyruan të ikin e të shkojnë në Siçili. Pas një udhëtimi të gjatë, arrijtën në ko-munën Monreal ku u pritën nga ipeshkëvi Imzot Nikolao Trullenki, i cili u dha refugjateve feudet e Merco (Merko) dhe Daydingli në Palermo. Në vitet 1482 – 1483 bëri dimër i egër, kështu hi-marjotët dhe çamët, që ishin vendosur në shpatet e malit Pizzuta (Picuta), u detyruan të zbresin po-shtë në luginë dhe në pllajat, ku ndërtuan shtëpitë dhe themeluan komunën e famëshme Piana degli Albanesi. Disa familje të tjera, të fisnikëve Janni Barbati, Gjergj Gulemi, Janni Skirò, Janni Man-kaluzi, Tomaso Thani, Gjon Borshi, Mateo Masa, Teodor Dragoti, Gjergj Barleci, Jani Thaminiti dhe familjet Muzaka, Mansi dhe Mazi, u shpërn-danë në feudet Bronto, Mezzojuso, Sant’Angelo dhe San Mikele. (Raffaele P. A. Patitario: Casati albanesi in Calabria e Sicilia. Rivista Storica Cala-brese: N.S. X-XI 1989 -1990 NN 1-4).

Avancimi i hordhive turke vazhdonte pan-dërprerje, duke pushtuar territore të gjera të Greqisë, ndër ato shumë vendbanime arvanita-se. Në 1470 pushtuan ishullin Negroponte, më 1472 Vonizza, më 1479 dy fortesat Zarnata e Maina, më 1479 Navarino dhe Lepanto. Rënia e këtyre qyteteve u shoqërua me emigrime ma-sive të arvanitasve dhe grekëve drejt Italisë. (C. Ciampi: Le sedi dei greci arvaniti. Rivista Geo-grafica Italiana: XCII. 2, Giugno 1985).

(vazhdon ne numrin e ardhshem)

pellazge – trinakria

of Tiresias to avoid Thrinacia, but his men beg him to let them stop and rest.) Por, Oh Muze Siciliane, le tё trajtojmë (këndojnë) për argu-mente pak në nivel më të lartë ! VIRGILIO: BUCOLICHE (ECLOGA IV): “Salve, feli-ce terra, che gli avi miei appellarono Triana-cria(1), tu che nutristi ne’ tuoi ubertosi campi i bovi del sole (2), dove Saturno nascose la sua falce d’oro (3), misteriosa sorgente di città,

e dove Cerere saziò gli uomini col primo pane (4). La mia mente, sciol-ta d’ogni Iegge di spazio e di tempo, ritorna a tuoi monti aerei (5), alle bel-le colline (6), alle beate valli (7), ai simbolici pelle-

Virgjili pra këndon: “Pёrshёndetje, tokё e lumtur, që etërit e mi thirrёn Trianakria (1), ti që ushqeve nё fushat e tua pjellore qetë e diel-lit (2), ku Saturni fshehu drapërin e tij të artë (3), burimin misterioz të qytetit, dhe ku Çerere i ngopi njerëzit me bukën

e parë (4). Mendja ime, e tretur nga çdo Ligj i hapësirës dhe e kohës, kthehet në malet tua qiellor (tё lartë) (5), tek kodrat e bukura (6), në luginat e bekuara (7), të simboliket.

të shKojmë më tutje, libri e sPjegon të vërtetën .

Vetëm me gjuhën shipe si trashëguese e vetme e pellazgjishtes mund të spjegohet

jo vetëm Trinakria por edhe shumë nga poe-ma e Virgjilit (1) Trioakria rrjedh nga gjuha pellasgo-shqiptare Tre-kokat (tre-krerët), pra Trine=tre, kria = kreu=koka, kështu e thёnё nga banorët e lashtë Pellasg për figurën e saj trekëndëshe dhe tre promontoret (cepat), Pe-lorus, Pachynus, and Lilybæum Më poshtë i kemi edhe spjegimet tjera për fjale pellazge që kuptohen drejt vetë nëpërmjet të gjuhës sonë të lashtë, gjuhës së Perëndive .

(2) Pra appeluar si ishulli i diellit. (3) Saturni mbasi i ka prerë organet gjenitale tё atin e tij Uranit, hodhi dhe e fshehu në Sicili drapërin. (4) Egjyptianёt i thanë qё Cereri e gjeti përdor-imin e bukës kur ishte në Egjypt;

Athinasit dhe Sicilianёt mbёshtesin se shpikjen e përdorimit tё grurit dhe Elbit i kishte fillimet në Sicili nga Cerere i lindur atje; dhe se ishulli i është Kushtuar (shёnjtёruar) asaj, siç e shohim nga monedhat antike Sikule. (5) Malet Erei, të quajtur kështu nga fjala Pelasgo-shqiptare Er ose të erës, për të cilat akoma pёrcaktuar me erëra tё forta, janë malet më të famshme të Siçilis nё lashtësi pёrafёrsisht me Alunzio sot i shkatёrruar: ku pёrmbi gjendet Kalaja

E Shёn Filadelfo, ose vëllai i mirë. (Fazel-lo) (6) Bucheri nga Pellazgjikja- shqip korre-spondon me bukur, ose mё saktё me Bukuria. Sot Bagaria, pranë Palermos, quajtur dikur nё lashtёsi dhe Lito-bello. (7) Vallevelima, nga Pellazgjikja - shqip do të thotë Valle e Bekuar. Edhe një herë: “(1) Trionakria rrjedh nga gjuha

pellasgo-shqiptare Tre-kokat (tre-krerët), pra Trine=tre, kria = kreu=koka, kështu e thёnё nga banorët e lashtë Pellasg për figurën e saj trekëndëshe dhe tre promontoret (cepat), Pe-lorus, Pachynus, and Lilybæum“.

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 10 Cultura Nga Besi BektesHi

Në shumë nga pikëpyetjet e di-tëve të sotme, nga shumë dra-ma të mëdha të femrës shqip-

tare pikërisht sot, nga një tragjedi e ditëve të sotme ku burri qëllon dhe vret gruan, më vjen imazhi i jashtëzak-onshëm i femrës së parë të vërtetë të emancipuar në Shqipëri. Shëmbullit unikal të guximit qytetar. Kush mund të ishte ajo, dhe ku mund të ishte një femër e tillë. E para, vërtetësisht mund të ishte në një qytet, ku kishte shfaqje reale publike e dyta, duhet të ishte një vënd ku kishte relacione të larta si letrare, politike dhe mundësis-ht diplomatike, e ky ishte vetëm qyteti i madh, më i madh i Shqipërisë ose Shkodra e viteve 1910-1930.

Po pra, unë po flas në një kohë “boom-i” artistik në qytetin libe-ral dhe konservator njëkohësisht që ishte Shkodra. Që nga viti 1911 dhe sidomos në vitin 1912, kolë idro-meno, sajon një salon ku mund të projektoheshin diapozitiva të “kalue-shëm” me shpjetësi në një klub të or-ganizuar i cili u mbyll më vonë. Ishin shfaqjet e para të filmit, dhe në vitin 1912, Idromeno që është dhe “lin-dësi” i filmit në Shqipëri, kinemasë së parë dhe xhirimeve të para, bën një kontratë për shfaqje filmi, kontra-të qiraje nga një austriak, dhe shfaq tashmë rregullisht në zonën katolike të Shkodrës ose shtëpinë e tij filmat e parë në Shqipëri. Ishin momentet e para të filmit, dhe padyshim aty ka pasur dhe gra që shikonin , por mbas viteve 1913, mbas ardhjes së Internacionalit, Shkodra u bë qyteti më i lirë dhe diplamatik, por edhe kulturor, jo vetëm në tokat shqipta-re por dhe rajon, sepse konsullatat e shumta dhe të huajt e shumtë në qarkullim, impononin dhe moderniz-min real të kohës dhe shkëmbimet e litaraturës, fillimet e sportit dhe tea-trit të parë real.

Kjo gjë prej kohe në Shkodër, si-domos mbas viteve 1860. Pra ishte vëndi fertil dhe mundësisht me talent sidomos në lagjet Gjuhadol dhe Sar-req, brënda zejtarëve dhe zanatlinjve, për të filluar dhe rrugën e madhe të artit dhe sidomos teatrit. Aty ishte tendenca për të marrë pjesë gjërësisht dhe femra e emancipuar. Ajo femër, e cila tashmë mësonte edhe gjuhë të huaja, i kishte ikur, ose tentonte t’i ikte otomanizmit dhe kishte marrë rrugën perendimore të civilizimit. Nga viti 1914 dhe deri në vitin 1919, as që bëhej fjalë se një fëmër të mund

Gratë katoliket të shkodrës ishin femrat e para shqiptare që luajtën në teatër

të dilte në skenë. Jo, në asnjë mënyrë dhe në Shkodrën moderne. As në la-gjet Gjuhadol dhe Sarreq, por në vitin 1919, ndodh një diçka e madhe për Shkodrën dhe Shqipërinë. Duke pasur Arkivin e Muzeut në dispozicion dhe me ndihmën e një miku të Arkivit dhe pikërisht zotit Gjon Stefa i cili pasuroi arkivin me postera të tjerë të kohës, arrij të rikonceptoj dhe dëshmoj qar-të, se kush ishin dhe femrat e para shqiptare, që çanë orientalizmin dhe prambetjen e madhe, duke luajtur krahas burrave në shfaqe të hapura në Shkodër. Është pra viti 1919 dhe nga Kol Gurakuqi i frymëzuar nga një shfaqe kinematografike të pikërisht Idromenos, vihet në skenë një “dramë dashtnore” e shoqërisë “Vëllazënija” e quajtur “Erminja e Vorfën”. Ishte madhështore kjo gjë dhe luajtën në “dramën dashtnore” ose dramën e dashurisë Kol Mjeda, Lin Deda, Kel Feta, Junuz Buliqi, Ali Borshi, Omer Ruzhdi dhe Muhamed Reçi. Dakort, por në rolin e Erminjes luajti dhe një femër, jo në të gjitha shfaqet dhe pa ju nxjerrë emri në afishe në vitin 1919, por luajti ama një fëmër. Po ashtu në një natë shfaqeje luajti sërish një femër, në rolin e pikërisht femrës ose të Madalenës së shoqes së Viktor Paolit. Kishte dhe shoqërim orkes-tral drame, dhe dirigjent ishte Luigj

Kakariqi. Sot akoma nuk dihet mirë kush ishte ajo femër, (normaloisht që të interesuarit e dinin) ajo grua, vajzë apo e shoqa e kujt ishte apo ishte një beqareshë. Por gjithsesi deri në atë kohë dhe pak më vonë, rolet e fem-rave luheshin nga meshkujt të veshur pikërisht si femër në teatër. Bëri bujë se spektatorët ( të ftuarit) e kuptuan se tashmë femra ishte qartësisht femër, dhe biles disa thanë jashtë në qytet sepse u bë si barcoletë se ajo ishte një nga Italia, apo nga Beogradi, por këto ishin vetëm gojët që nuk mbyllen në Shkodër.

Gjithsesi vimë në vitet 1921 dhe 1922 në Shkodër, dhe tashmë janë vite guximi për teatrot dhe shoqëritë, e padyshim kulmi është shfaqa gjim-nastikore “Katër Caqet Temelore” e gjitha nga femra. Imagjinoni femrat që jo vetëm luajnë, por bëjnë ush-trime gjimnastikore në vitin 1922!! Zyrtarisht kjo gjë. Por akoma më shumë drama “E Tradhtuemja”. Në lojën e gjimnastikës, kanë luajtur femrat, vajzat e para në Shqipëri dhe emrat janë dhënë kështu: Adelajdja e K. Muzhanit, Kjara e Ejell Koliqit, Karitina e Ejëll Koliqit, Margerita e Sh. Koliqit, Kristina e Zef Gjonej, Pina e Zef Gjonej, Nikolina e Kel Kodhelit, Domenika Tedeskini, Gizela Tedeskini, Viktorja e Z. Jakut, Roza

e Z. Çurçisë, Adelajdja e F. Loros, Marta e Mati Logorecit, Nusha e Shuk Gjokës, Despina e Joakin Kokosheviç, Nineja e Tom Naraçit. Shikohet qartë dhe mirë, se nga kush familje ishin dhe se kush ishte dhe do të vazhdonte si trashëgimi artistike dhe kulturore në Shkodër.

Por kryevepër ishte drama “E Tra-dhëtuemja”. Ishte një dramë me pesë akte e luajtur me vetëm femra në Shkodër. Posteri kishte shtylla anash me fytyra gruaje, dhe normalisht të gjithë po merrnin vesh se aty luhesh pjesa kryesore dhe e përgjithshme nga pikërisht femrat. Në dramën e jashtëzakonshme “E Tradhëtuemja” luanin: Markeza e Sh. Justit nga Tina e Gjon Ashikut, Ema nga Angjelina e Mark Temalit, Marija nga Lezina e Pashko Cefës, Elvira nga Adelajdja e Pjetër Lekës, Lena nga Kristina e Zef Gjonej, një shërbëtore nga Katrina e Ndrekë Çefës, një rojtare burgu nga Ida e Kel Kodhelit dhe një zonjë, e luajtur nga Metilda e Kol Kakarriqit.

Zyrtarisht, me dokumenta, me lojë reale, në shfaqje të drejtpërdrejtë. Me fytyrë të zbuluar e tekst të jashtëzak-onshëm, ishin fermrat e para të guxim-shme, familjaret e para të njerëzve të lartë të kulturës dhe artit në Shkodër, që po bënin edhe gruan, por kryesi-sht vajzën nxënëse që po nderonte

Shkodrën. Në fund, të gjitha bashkë, luanin një valle patriotike e titulluar “Rrnoftë Shypnia” ku nxënëset e si-përpërmndura, jepnin performancën e fundit. Ishin pinjolle të familjeve pa-triotike dhe kështu duheshin mbyllur shfaqjet në atë kohë.

Ishte diçka që nuk mund të përs-ëritej, dhe që tregon në mënyrë të jashtëzakonshme nivelin e madh të qytetarisë shkodrane, dhe të lagjeve kulturore të saj. Ishte tendenca për modernizëm, qytetërim europian dhe patriotizëm njëkohësisht. Ato janë vajzat dhe gratë e para të çmontimit të mentalitetit oriental, dhe ishin vaj-za të njerezve të jashtëzakonshëm të kulturës shkodrane. Unë po i bëj një homazh të vogël, pikërisht këtij brezi, që luajti rolin e madh të shkëputjes së parë nga mbyllja mbas “kafazeve dhe penxhereve” të femrës shkodrane dhe shqiptare dhe dalja e barabartë me burrin në publik. Ishin vërtetë femrat e para të teatrit dhe pjesëve të para artistike dhe kulturore në Shqi-përi. Ishin vërtetë hapa të mëdhenj në këtë drejtim. Po dhe ishin pikërisht në Shkodër. Nuk janë përmëndur shumë dhe nuk janë njohur, sepse pak është kujdesur që ato të përmënden rea-lisht. Por emrat e tyre kanë mbetur në një poster të jashtëzakonshëm të nëntë dekadave më parë.

Albania: la terra degli antichi illiri(Continua da pagina 5)

navi veloci e leggere, donde ancor oggi i Romani chiamano liburne le biremi leggere e rapide» (Appiano, 3).

Filippo V di Macedonia aveva grande stima dei cantieri navali illirici e ordinò loro ben cento navi da guerra.

Data la relativa facilità di navigazione del Canale d’Otranto, non c’è poi da stupirsi che i mitografi greci e romani (Strabone, Festo e Antonio Liberale) accennino al contributo di gruppi di illiri alla genesi delle popolazioni dei Dauni, dei Peucezi e dei Messapi in Puglia.

Le fonti riportano anche alcuni particolari dello stile di vita delle classi più ricche, talora fedelmente talora con spirito polemico o denigratorio. In generale sembra che gli aristocratici avessero una certa predilezione per il vino. Ateneo di Naucrati (uno scrittore alessandrino del II-III sec a.C.) è ricco di particolari: «Gli illiri mangiano seduti» – e dunque non sdraiati sulla kline alla moda greca – «e bevono smodatamente al punto che sono soliti stringere la cintura per scongiurare l’accrescersi del ventre». Teopompo (IV sec d.C.) conferma: «Gli aristocratici illirici ogni giorno fanno festa, bevono e si ubriacano». Attorno a Durazzo era piuttosto rinomato un vino chiamato basilisca (alcuni pensano che fosse l’antenato del Bordeaux), anche soprannominato «il nemico della testa»; nella stessa zona il popolo dei Taulanti produceva idromele, una bevanda forte e dolce ottenuta dalla

fermentazione del miele, difficile da distinguere dal vino invecchiato – scrive Aristotele –. I poveri, invece, si accontentavano invece della sabaia, ottenuta con orzo fermentato e normalmente alternata con la parabija, una bevanda non alcolica. Da molti indizi risulta chiaro che gli illiri furono precocemente influenzati dalla cultura della vicina Grecia, da cui presero in prestito usanze, status symbols e modelli organizzativi. Di particolare importanza fu, senza dubbio, l’introduzione della scrittura, avvenuta a partire dal IV sec a.C. in concomitanza con il diffondersi dell’amore per il teatro e di uno stile di vita più “internazionale”. Si conoscono diverse iscrizioni e tutte composte in lingua greca; nella vita quotidiana veniva invece utilizzato l’illirico, idioma indoeuropeo distinto da quello greco come pure dal celtico, dal latino e dal germanico.

L’ePoPeA di teUtA, L’ULtiMA reGiNA deGLi iLLiri

Gli abanesi riconoscono nella città di Scutari il simbolo dell’indipendenza illirica ed il luogo in cui si consumarono gli ultimi atti della resistenza delle fiere popolazioni indigene all’avanzata della potenza romana. Oggi Scutari è una città moderna e vitale, dominata scenograficamente dalla sagoma del castello di Rozafa. Tracce di mura poligonali incorporate nella fortezza medievale confermano

che lo sperone roccioso stretto tra i fiumi Kiri e Bruna ospitava, un tempo, la cittadella illirica e il palazzo reale; la città vera e propria si sviluppava, invece, nell’area pianeggiante alla base della collina, che è oggetto di una attività di indagine archeomagnetica preventiva. Il personaggio più conosciuto dell’epopea illirica fu una donna, la regina Teuta. Il fatto di trovare una donna al vertice della vita politica di una comunità non è poi così isolato (basti pensare a Boudicca presso i Britanni o alla stessa Cleopatra d’Egitto), ed è un tratto culturale che gli illiri condividevano, ad esempio, con i vicini celti. Eliano e Varrone insistono nel tratteggiare figure di donne illiriche piuttosto mascoline: intente a tosare la lana, a tagliare la legna, a riparare il tetto di casa e a condurre i cavalli alle fonte prendendosi cura, al contempo, dei figli. Eliano aggiunge che, in presenza di ospiti stranieri, esse banchettavano sedute a fianco degli uomini ed erano solite brindare con tutti gli altri.

Donne di lignaggio regale avevano poi la possibilità di salire al trono alla morte del marito ereditando i beni famigliari, cosa impossibile alle greche e alle romane dell’epoca.

Teuta si trovò nella difficile condizione di gestire la fase di espansionismo romano nel Mediterraneo nel periodo delle guerre contro Cartagine. Nel III sec a.C., la tribù illirica settentrionale degli Ardiei aveva stabilito la capitale a Scutari (Shkodra). Gli Ardiei, erano abili navigatori e, non a caso, le loro

monete riportano l’immagine della tipica galea, veloce e maneggevole.

Nel 229 a.C., i frequenti attacchi alle navi italiche diedero spunto a Roma per dichiarare guerra agli Ardiei. Teuta fu inizialmente costretta a negoziare una tregua con i romani che ne approfittarono per stabilire degli avamposti a Durazzo e ad Apollonia.

Gli Illiri si trovano costretti ad una difficile scelta di campo: da un lato i Romani, dall’altro i Macedoni; malauguratamente, optarono per quest’ultimi, trovandosi in gravissime difficoltà soprattutto dopo la clamorosa sconfitta subita da Filippo V di Macedonia nel 168 a.C. a Pidna.

Incassata questa vittoria, l’anno seguente, le legioni romane si presentarono alle porte di Passaron (la capitale dei Molossi) con l’ordine di saccheggiare le città: soldati e cavalieri ricevettero come bottino rispettivamente duecento e quattrocento denari, mentre le mura cittadine vennero rase al suolo e centocinquantamila persone furono vendute sul mercato degli schiavi.

Nel 167 a.C. tutte le città comprese tra il fiume Drinos e Aoos (la cosiddetta Atintania) ricevettero l’ordine di attaccare e saccheggiare le città illiriche che avevano appoggiato Perseo di Macedonia; furono risparmiate solo quelle che avevano aiutato i Romani.

Lucio Anicio Gallo celebrò il trionfo nella capitale: davanti al carro del pretore vittorioso fu fatto sfilare l’ultimo re illirico, Genzio con la moglie e i figli, suo fratello Caravanzios e altri

(segue a pagina 15)

pagina 11 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità nga iLirJAN GJikA

Për Apoloninë janë botuar një sërë librash historikë me autorë emra të njohur të ar-keologjisë shqiptare të cilët mbajnë përg-

jithësisht titullin ‘’Apolonia e Ilirisë’’. Ndërkohë që ne ndryshe mund ta quajmë qytetin antik me plot të drejtë si ‘’Apolonia e Jonit’’. Këtë emërtim e mbështesim tek dëshmitë historike të së kaluarës. Duke i renditur faktet një e nga një, fillimisht e nisim me njoftimin se gjatë an-tikitetit, vija ndarëse midis deteve të Jonit dhe Adriatikut ndodhej pranë Epidamnit (Durrës-it), ndryshe nga përcaktimi i sotëm, i cili si vijë ndarëse midis dy deteve merr atë që ndodhet midis kepit të Gjuhëzës në gadishullin e Kara-burunit dhe Otrantos në Itali. Po kështu, autorët antikë si Herodoti, Pausania, Lukiani, Aristoteli, Vib Sekuestri, Foti dhe Theofrasti e quanin këtë qytet, “Apolonia e Jonit”. Ndërsa Klaud Eliani përdorte për këtë qëllim termin “Në pellgun e Jonit”. Po kështu Dion Kasi e quante kanalin e sotëm të Otrantos ngushtica e Jonit, kurse Plini thoshte se “në detin Jon tremijë hapa larg Orikut gjendet ishulli i Sazanit”. Në vijim të këtij ar-gumenti apoloniatët këtë emërtim ja rezervonin vetë qytetit të tyre. Jo pa qëllim, mbishkrimi i monumentit që ata ngritën në qytetin Olimpia të Peloponezit, për nder të fitores mbi amantët e Thronit të cilin na e jep Pausania, theksonte se: “Këtu gjendemi si dhuratë e Apolonisë, ndërt-uar pranë Jonit nga Apoloni flokëgjatë”.

APoLoNiA“Qysh nga viti 2006, Apolonia kjo qendër

arkeologjike e Shqipërisë funksionon si park arkeologjik kombëtar dhe është i hapur për t’u vizituar nga turistë vendas dhe të huaj. Ndërk-ohë që, çdo verë aty zhvillohen ekspedita ar-keologjike, të cilat së bashku me muzeun dhe manastirin mesjetar krijojnë të gjitha kushtet që, në këtë “qytet antik” të zhvillohet një turizëm i mirëfilltë kulturor dhe historik, ku karakterin shlodhës të të cilit ja shton edhe natyra e bukur e peisazhit përreth. E çdonjëri prej atyre që vjen këtu për herë të parë, ose për të disajtën herë, nuk mund t’i shkojë mendja sesi kanë qenë mo-numentet e Apolonisë atëherë kur kazma e ar-keologut nuk kishte nisur të trokiste në tokë. E ndodhur vetëm 10 km në perëndim të qytetit të Fierit, në Apoloni mund të shkosh shumë lehtë. Vetëm 10-15 minuta udhëtim me makinë nga ky qytet përmes Myzeqesë së vogël dhe të shfaqen përpara një varg kodrash në kurriz të të cilave gjendet qyteti antik. Pikërisht këtu ndodhet “mi-niera” më e pasur dhe më e madhe arkeologjike e Shqipërisë, e cila ruan në vetvete një të njëq-indën e asaj që është zbuluar deri më sot”.

Ndërkohë mund të themi se Apolonia antike, që jetoi për 11 shekuj midis viteve 620 p.k dhe 479 ishte një qytet shtet që lindi si produkt i proçesit të kolonizimit të madh grek të shekujve VIII-VI p.k, në brigjet e Ilirisë, të cilat banohe-shin nga bashkësia fisnore e taulantëve. Stefan Bizantini një prej autorëve antikë thotë se: ajo ishte qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm nga të 30-të kolonitë greke, që u themeluan përgjatë bregdetit të Mesdheut, me emrin e perëndisë Apolon (Stephani Byzantini De Urbibus et Po-pulis. 110). Me kalimin e kohës Apolonia do të shndërrohet në një qytet “të madh dhe rënd-ësishëm” siç e quante me të drejtë oratori dhe politikani romak në vitin 43 p.k Ciceroni (Cice-ronis in Marcum Antonium Philippicae. XVI). Në hapësirën e saj do të veprojnë personazhe të famshëm të historisë antike si Glaukia, Pir-rua i Epirit, mbretërit Kasandër dhe Filipi i V-të Maqedonisë, apo strategët dhe shtetarët romakë si Jul Çezari, Pompeu, Mark Antoni, Oktavian Augusti, etj. Nga Apolonia niste dega jugore e rrugës Egnatia, e cila ishte arteria më e rëndësi-shme rrugore që lidhte perëndimin me lindjen. Zhvillimi ekonomik, politik dhe kulturor i Apo-lonisë pasqyrohet nga shkrimet dhe njoftimet e shumë autorëve antikë, nga mund të përmend-im dëshmitë e Hekateut, Herodotit, Tukiditit, Skylaksit, Aristotelit, Polibit, Skymnit, Ciceronit, Çezarit, Tit Livit, Plinit, Strabonit, Plutarkut e deri tek Stefan Bizantini, etj.

koLoNiziMiNë shekujt VIII-VI p.k e gjithë Greqia u përf-

shi nga një dukuri ekonomike, politike dhe sho-qërore që njihet në histori me emrin “kolonizimi i madh Grek” (Shaban Dervishi. Greqia e La-shtë. Tiranë 2001. fq.70). Ky proçes emigrimi përfshiu pothuajse të gjitha shtresat e popullsisë të poliseve greke, duke nisur nga disa shkaqe ku dy ishin më kryesoret, ai ekonomik dhe ai me karakter politik. Gjatë viteve 750 pk-550 p.k,

Apolonia e Jonit

rritja demografike që përfshiu gjithë Greqinë krijoi probleme mbipopullimi dhe vështirësi je-tese. Kjo gjë solli prishjen e raportit midis pro-dhimit bujqësor dhe rritjes së popullsisë. Duke patur një reliev kryesisht kodrinor-malor, Gre-qia kishte fare pak toka bujqësore, të cilat nuk mund të përballonin me prodhimet e tyre, ne-vojat jetike të një popullsie që shtohej vazhdimi-sht nga pikpamja demografike. Gjithashtu mund të themi se, specializimi i bujqësisë greke drejt kultivimit të frutikulturës, vreshtarisë dhe ullinj-ve, që favorizohej edhe nga karakteri i terrenit bënte të nevojshme importimin e drithërave të bukës. Por një problem tjetër i mprehtë ekono-mik ishte dhe sigurimi i lëndëve të para minera-le, aq të nevojshme për zejtarinë, ashtu siç ishte edhe zotërimi i tregjeve për tregtimin e tyre.

Ndërkohë që problemeve të karakterit ekono-mik i shtoheshin edhe ato që buronin nga poli-tika. Të rrëzuar nga pushteti, grupe të ndryshme të polisit shikonin si të vetmen mënyrë për t’i shpëtuar hakmarrjeve dhe persekutimeve nga grupet rivale, largimin nga atdheu. Kështu rreth vitit 775 p.k, kishte nisur krijimi i pikave tregta-re, të cilat më vonë u shndërruan në ngulime të këtyre emigrantëve, që më vonë u quajtën koloni (Edëin Jacques. Shqiptarët. SH B Kartë e Pendë. Tirane 1998. fq.108).

Duke qenë një popull lundërtar, grekët ngar-kuan në anijet e tyre atë pjesë të inventarit të duhur të mjeteve dhe plaçkave dhe u nisën për t’u vendosur në ato vende të përshtatshme që kishin përcaktuar. Kontigjenti i tyre përbëhej nga: emigrantë ekonomikë, disidentë politikë, të dëbuar, aventurierë dhe njerëz të të gjitha kategorive (Edëin Jacques. Shqiptarët. fq.109). Përgjatë detit Mesdhe kolonizimi u krye në tre drejtime si në perëndim, ku u përfshi Italia, Siçilia dhe Franca e jugut, Ballkani perëndimor dhe verilindja përgjatë deteve të Zi dhe Marma-ra. Drejtimi i katërt ishte ai i jug-lindjes si në Siri, Feniki, Azi e Vogël dhe Egjipt. Kolonitë lindën në bregdet si porte detare në territore përgjithësisht të mbrojtura natyrore (Shaban Dervishi. Greqia e lashtë. Fq. 74). Kolonizimi në brigjet e Ilirisë u bë në konflikt me Liburnët, të cilët i shihnin grekët si konkurentë tregtarë për zotërimin e Adriatikut (Aleksandra Mano. Aspekte të kolonizimit Helen në Ilirinë e jugut. Iliria 2, Tiranë 1984. Fq 3-22).

Fillimisht kolonitë, u krijuan nga iniciativa pri-vate e atyre grupeve të caktuara, të cilat ishin më të prekurat nga proceset shoqërore. Më pas ky proçes u drejtua nga vetë poliset, duke krijuar edhe strukturat përkatëse që drejtoheshin nga nëpunës të caktuar të quajtur “oikistë” (Shaban Dervishi. Greqia e Lashtë. Fq 74). Okistët orga-nizonin emigrantët që do të linin “qytetin nënë” (metropolin), për t’i udhëhequr ata drejt koloni-së së re që do të lindte. Ata përcaktonin edhe vendin e ngulimit dhe gjithçka që do të duhej rreth qytetit të ardhshëm. Kolonizimi nuk ishte pushtim, por një tip marrëveshje me popullsinë e vendit ku do të ngrihej ngulimi. Ishte interesi i kësaj të fundit për artikujt e zejtarisë dhe bujqës-isë greke si: metalet, qeramikën, vajin, verën, etj., që t’i lejonte grekët për të krijuar ngulimet e tyre. Kolonitë e reja mbajtën kontakte të ngushta me “poliset-nëna” duke ruajtur lidhjet ekonomike, politike, kulturore e fetare. Zhvillimi dhe fuqizimi i tyre si polise të reja, solli tendencën e pavarësisë nga metropoli, gjë që pati si pasojë luftëra civile dhe konflikte ushtarake. Në shumicën e rasteve kolonitë që u krijuan administroheshin vetë dhe

ishin të pavarura.

MitoLoGJiAApoloni ishte njëri prej 12 perëndive të Olim-

pit, i cili kish lindur ashtu si e motra, Artemisa, nga martesa e Zeusit me Latonën (Todi Dhama. Fjalor i Mitologjisë. Tiranë 1987. Fq 36-37). Ai lindi në ishullin e Delosit sepse e ëma ndiqej nga zemërimi i perëndeshës Hera, e cila kishte dërg-uar për ta vrarë atë përbindëshin Piton. Pasi lin-djes së tij, Zeusi i dhuroi Apolonit të vogël një karrocë që tërhiqej nga mjelmat me të cilat ai do të udhëtonte vazhdimisht. Pasi u rrit dhe u edukua ne Olimp, ai u nis drejt dragoit Piton për tu hakmarrë ndaj përndjekjeve që i kish bërë dikur të ëmës. Këtë përbindësh të tmerrshëm Apoloni e vrau në malin Parnas. Ndërkohë që jetën e tij të mëvonshme do ta pasonin aventura të shumta. Ndër to mund të përmendim vrasjen e viganëve Olt dhe Efialt, të cilët kërcënuan Olim-pin, selinë e Zeusit dhe të perëndive të tjera. Një tjetër vrasje që Apoloni kreu ishte edhe ajo e satirit Marsian nga Frigia, i cili i shpalli garë Apolonit se cili do t’i binte me bukur flautit. Pas konkursit muzat ja dhanë fitoren Apolonit, i cili sipas kushtit të garës i ropi Marsianit lëkurën. Të shumta ishin edhe historitë e dashurive të tij, siç ishin ato me nimfat: Dafina, Klita, Kasandra dhe Klarida. Këto martesa zemëruan Zeusin i cili i inatosur e goditi me rrufe Asklepin, djalin e Apolonit dhe Klaridës.

Në shenjë hakmarrje ndaj të atit dhe perënd-ive Apoloni vrau ciklopët dhe për këtë veprim ai u dëbua nga Olimpi. Gjatë qëndrimit në tokë, midis njerëzve ai kreu shumë veprimtari të do-bishme, ku u kujdes për kopetë e dhënve të mbretit të Thesalisë Admetit, ndërtoi muret e qytetit të Trojës dhe lidhi miqësi me perëndinë tjetër: Hermesin, me të cilin kreu shumë aven-tura. Pasi përfundoi dënimin Apoloni u rikthye në Olimp pranë hyjnive të tjera, duke nisur të ushtronte funksionet e tij si perëndi e dritës, poezisë, muzikës, oratorisë, profecisë, mbrojtës i qyteteve, kolonive dhe udhëtarëve. Kulti i Apolonit nderohej në një sërë orakujsh, ku më i famshmi ishte ai i Delfit. Ndërkohë në botën antike ekzistonin shumë forma të bestytnive dhe imagjinatës njerëzore, të cilat kishin krijuar një tjetër përfytyrim ndaj ngjarjeve të së kaluarës. Në atë periudhë ishte bërë traditë që shumë po-lise, qytete dhe koloni, tja dedikonin themelimin e tyre personazheve të mitologjisë. Këtë traditë e gjejmë jo vetëm në kolonitë greke të bregdetit, por edhe në qytetet Ilire. Kështu, lidhur me këtë dukuri, Apollodori, një tjetër autor i antikitetit na citon një legjendë apoloniate, ku sipas së cilës: “Pasi vdiq Helefenori në Trojë, populli i tij u zhvendos në gjirin e Jonit, duke u vendosur në Apoloninë e Epirit” (Apollodorus. Epitome, VI. 15-15b.).

Interesante është se nga legjenda apoloniate u ndikuan edhe fqinjët Ilirë, sidomos dy bashkës-itë kufitare të bylinëve dhe amantëve. Kështu, Stefan Bizantini tek vepra e tij: “Mbi qytetet dhe popujt” na njofton se, “Bylisi ishte theme-luar nga Neoptolemi i biri i Akilit” (Stefanus Bi-zantus. De Urbibus et Populis. 110 ). Ndërsa fqinjët amantë që jetonin përgjatë luginës së lumit Shushica (Kelydnos), aludonin se, qyteti i tyre ishte krijuar nga abantët e Eubesë, që ishin vendosur pas luftës së Trojës. Legjenda të tilla që fantazonin themelimin nga heronjtë e Trojës, mbartnin edhe kolonitë e tjera të bregdetit si Oriku, Butrinti dhe Foinike (Finiqi).

tHeMeLiMiPërpara themelimit të kolonisë së Apolonisë,

tregtarët grekë ishin shfaqur në brigjet e Ilirisë, duke krijuar kontakte shkëmbimi me fiset Ilire. Këto pika kontakti të quajtura “emporiume” i shërbenin tregtisë tranzite. Ato ishin ngritur edhe në rajonin midis Semanit dhe Vjosës, përg-jatë grykëderdhjeve të këtyre lumenjve (Neritan Ceka. Ilirët. Tirane 2001. fq.50). Funksionimi i tyre krijoi mundësinë e ngritjes të një ngulimi të përhershëm tregtar, i cili do të bënte këmbimin e mallrave midis tregut grek dhe atij ilir.

Korkyra dhe Korinti kishin kontradita midis tyre, sepse nisën të rivalizonin njëra-tjetrën li-dhur me kontrollin e kolonive, përgjatë Jonit dhe Adriatikut lindor. Megjithatë për themelimin e Apolonisë, këto dy polise u treguan partnerë me qëllim që të ushtronin të drejtat koloniale (Alek-sandra Mano. Aspekte të kolonizimit helen në Ilirinë e jugut. Iliria 2. Tiranë 1984. Fq 3-22). Një hipotezë tjetër që ekziston për themelimin e qytetit është se, Apolonia mund të jetë ngritur nga kolonistë të ardhur nga Epidamni, të cilët e njihnin vendin dhe e përcaktuan saktë vendo-dhjen e kolonisë së re (Histori e Shqipërisë. U SH T. Vëll I.Tiranë 1959. Fq 67). Sipas Strabo-nit, ngulimi u ngrit 60 stade greke ose 9 km nga deti, dhe, 10 stade apo 1.5 km larg bregut verior te Vjosës, nëe një varg kodrash pranë bregut. Kolonistët e parë që u vendosën ishin korintas, të cilët mund të ishin të përndjekur politikë nga tirani Periandër në vitet 627-585 (Plutarku. De sera num.vind.7). Ata nuk ishin veçse 200 vetë dhe drejtoheshin nga oikisti Gylak (Stefanus Bi-zantus. De Urbibus et Populis. 110). Të dhëna të tjera të marra prej autorëve antikë si: Plutar-ku dhe Stefan Bizantini theksojnë se, përpara themelimit të Apolonisë në këtë vend ekzistonte një vendbanim i ilirëve taulantë. Kjo gjë vërt-etohet edhe nga materiali arkeologjik i gjetur, i cili dëshmon se ky vendbanim ekzistonte qysh nga periudha e bronzit të vonë (Neritan Ceka. Myzafer Korkuti. Arkeologjia. Tiranë 1993. fq 135). Objektet e zbuluara këtu si: enë qeramike, sopata dytehëshe dhe heshta hekuri janë tipike të kulturës Ilire. Kolonistët e parë u vendosën në këtë vend me marrëveshje me Ilirët, sepse krerët taulantë ishin të interesuar për zhvillimin e këmbimit me tregtarët grekë. Pas përvojës po-zitive të kolonisë së parë Epidamnit, që ishte një shembull i mirë bashkëpunimi ata i lejuan Ko-rintit dhe Korkyrës të ngrinin edhe këtë koloni të dytë në territorin që banohej prej tyre, përgjatë bregdetit nga Vjosa në Durrës.

Ndërkohë që, një grup i dytë të ardhurish vërshoi në Apoloni nga Korkyra, Kikusi, Dy-sponti si dhe vetë Korinti. Emigrantët nga Kiku-si dhe Dysponti erdhën këtu pas shkatërrimit të qyteteve të tyre nga Polisi i Elidës (Straboni. Lib VIII. 3). Kolonët grekë të aftë për punime irriga-cioni ndërmorrën projekte për kanalizimin dhe bonifikimin e fushës. Nëpërmjet kësaj ndërm-arrje ata e bënë vendin të banueshëm duke krijuar një qytet të mirëfilltë që në fillimet e tij numëronte rreth 10 000 banorë (Neritan Ceka. Apolonia e Ilirisë. Shtëpia Botuese 8 Nëntori. Tiranë 1982. fq.133). Kolonistët grekë sollën me vete edhe institucionet, gjuhën, besimin, traditat dhe kulturën e tyre. Kjo gjë përcaktoi edhe mo-delin politik të Apolonisë që nisi funksionimin si polis, i cili përbëhej nga qyteti dhe territori përreth. Ai ishte një shtet sovran dhe kishte të drejtën e zhvillimit të marrëdhënieve me jashtë si dhe të bënte luftra në mënyrë të pavarur.

Tradita e themelimit të kolonive përmbante si rregull që ato të quheshin me emrin e një perëndie kulti ose të oikistit, drejtuesit të kolo-nistëve të parë. Mbi këtë ide ekziston hipoteza se emri i parë i këtij qyteti ka qenë Gylakea, i cili më vonë do të zëvendësohet nga emri Apo-lonia (Stefanus Bizantus. De Urbibus et Populis. 110). Ky ndërrim emrash mund të ketë ndodhur nga ndikimi që kishte tempulli i Apolonit, që ngritën Korintasit për nder të qytetit të origjinës së tyre.

Mund të ketë qenë fama e madhe që mori kjo faltore, e cila i dha emrin përfundimtar kësaj kolonie. Nuk është çudi se, një dukuri e tillë ndodhi edhe në qytetin simotër të Epidamnit, i cili më vonë u quajt Dyrrah. Ndërsa hipoteza e dytë lidhet me bekimin që morën kolonistët e parë nga orakulli i Apolonit në Delf, kur shkuan për të marrë profecinë e tij. Ka gjasa që këtu, atyre t’u jetë sugjeruar që koloninë ta quanin me emrin e Apolonit. Ndërkohë që sot rreth 500 m në perëndim të mureve rrënojë të Apoloni-së ruhet emërtimi Magjyle, që mund të të jetë mbetja e emrit të parë të këtij qyteti, Gylakea.

(Vijon numrin e ardhshëm)

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 12

cmyk

Storia dei Santi

Di ANtoNio BiAsco

Ma se in patria pare difficile poter rintracciare riferimenti alla sua storia e al suo culto, questi si rivelano ben vivi

e radicati sull’altra sponda del Canale d’Otranto, in Salento.

Qui un piccolo paese, poco più di duecento abitanti, è dedicato al Santo di Valona. Come una missione da adempiere: essere testimone e custode della memoria del Santo.

Il nome del paesino è quello del Santo, che ne è anche il protettore. Al Santo sono intitolati la parrocchia, la chiesa, un altare, la piazza del paese.

Il 16 gennaio il Santo è ricordato con l’annuale festa patronale, celebrata sempre con grande devozione e ripetuta in estate, nella prima domenica d’agosto, con un più ricco programma civile. La festa, preceduta da una novena di preparazione, dopo la celebrazione della messa solenne con panegirico sulla vita del Santo, culmina con la processione della statua di San Dana per le vie del paese, con la partecipazione delle autorità civili e religiose. Il corteo è accompagnato dalla banda musicale e si conclude con lo spettacolo dei fuochi pirotecnici.

L’edizione estiva della festa si arricchisce della presenza delle luminarie, con la loro gioiosa atmosfera di luci e colori, e di uno spettacolo di musica leggera che allieta la serata, nella piazza del paese, fino ad oltre la mezzanotte. L’occasione della festa vede anche il rientro e la partecipazione dei tanti concittadini emigrati in varie località del nord Italia o all’estero.

Tra gli abitanti del paese è diffuso il nome Dana, in omaggio al Santo protettore.

Geograficamente, il paese di San Dana è collocato nel sud della provincia di Lecce, la punta più estrema del Salento, conosciuta come Capo di Leuca, o Finibus Terrae.

Di fronte, sull’altra sponda, la città di Valona! E un tratto di mare che qui si fa ancora più

stretto. E i monti Acrocerauni, che nelle più belle giornate di tramontana svettano alti con le loro cime bianche e possenti, oltre l’azzurro del mare.

San Dana è frazione del Comune di Gagliano del Capo, poco più di 5000 abitanti, antico feudo della famiglia Castriota – Scanderbeg, donato nel 1489 ad Andronica Arianti Comneno, vedova del valoroso Giorgio Scanderbeg, padre ed eroe della nazione albanese.

Dana apparteneva in qualità di lettore alla Chiesa di Valona. Cercò di mettere in salvo i vasi sacri della chiesa durante una violenta persecuzione scoppiata in epoca incerta, indicata da alcune fonti tra la fine del III sec. e gli inizi del successivo, il periodo delle persecuzioni romane. Alcuni gruppi di pagani, abitanti dei villaggi vicini, dove maggiormente resistevano le credenze idolatriche, si erano spinti fin nella città di Valona con azioni di saccheggio dei luoghi

sacri e di persecuzione contro i cristiani.Dana cercò rifugio in un luogo sicuro a cinque

miglia dalla città di Valona, verso il mare. Raggiunto dai pagani, gli fu imposto di sacrificare al dio Bacco, “creatore del vino”.

Dana, senza esitazione, fortificato dalla sua fede, affrontò il sacrificio del martirio come la più alta forma di testimonianza in Cristo. Il suo corpo fu atrocemente dilaniato e gettato in mare.

Dana in Albania è Danakt. In Grecia Danax. In alcune località della Grecia il Santo è venerato come protettore dei lettori e dei chierichetti.

Nella tradizione salentina il martirio del Santo viene riportato in ambito locale e attribuito alle cruente invasioni saracene dei secoli IX – X. Dana da Valona, approdato in Salento, avrebbe svolto il servizio di diacono presso il celebre Santuario di Santa Maria di Leuca. Cercò di sfuggire ad un attacco dei Saraceni e mettere in salvo i vasi sacri della chiesa dirigendosi verso Montesardo, sede allora fortificata. Lungo il

percorso, Dana fu raggiunto ed ucciso dai Saraceni per non aver voluto rinnegare Cristo. Nei pressi della località, in memoria del Santo e del suo martirio, sarebbe sorto il piccolo paese che ancora oggi ne porta il nome.

Qui il Santo è commemorato come il Santo dell’Eucarestia, per avere offerto il suo sacrificio ad evitare la profanazione delle sacre particole. Nell’iconografia locale egli porta devotamente la pisside.

La versione locale della storia del Santo cerca così di spiegare le ragioni del culto e del forte legame della piccola comunità salentina con il Santo di Valona, rivendicandone il martirio in questa terra.

In realtà Dana è un santo della città di Valona, appartenuto alla Chiesa d’Oriente. Dalla quale, insieme all’Albania, dipendeva anche il Salento, antico territorio dell’Impero Bizantino. Le diocesi del Salento dipendevano dal Patriarcato di Costantinopoli.Saranno state delle comunità originarie dell’Epiro a portare qui il culto del nostro Santo. In tempi lontani. Quando gli scambi tra le due sponde sembrano essere stati più intensi e significativi.

Quando la “vicinanza” tra i due popoli è venuta meno, e a prevalere sono stati i “muri” e le chiusure, aumentando il senso di distacco ed estraneità in ambo le parti, è stato più difficile poter “condividere” un Santo comune, avere consapevolezza di un comune patrimonio di fede e di cultura, che ha tante volte unito.

San Dana, il piccolo paese salentino, continua ancora oggi a rappresentare una lontana eco di quella antica e gloriosa storia. E, soprattutto, a confermarsi fedele testimone e devoto custode della memoria del Santo di Valona.

Tocca a noi riscoprire la nostra storia. San Dana è stato ed è un Santo comune, che può unire al di là delle distanze e delle differenze. Che può rinforzare i motivi di ecumenismo e di incontro. Un ponte tra le due sponde.

Nga ANtoNio BiAsco

Por, nëse në atdheun e tij duket se është e vështirë të gjenden referime të historisë së tij dhe të kultit të tij, këto të fundit

zbulohen mjaft të gjalla dhe të rrënjosura në bregun tjetër të Kanalit të Otrantos, në Salento.

Këtu, një vend i vogël, pak më shumë se dyqind banorë, i është dedikuar Shenjtit të Vlorës. Si një mision për t’u kryer: të jetë dëshmitar dhe rojtar i përkujtimit të Shenjtit.

Emri i vendit të vogël është ai i Shenjtit, që është edhe pajtori. Në emër të Shenjtit titullohen famullia, kisha, një altar, sheshi i vendit.

Më 16 janar Shenjti përkujtohet me festën vjetore si mbrojtës, e kremtuar gjithnjë me devotshmëri të madhe dhe e përsëritur në verë, të dielën e parë të gushtit, me një program më të pasur qytetar. Festa, e paraprirë nga një nëntëditësh me përgatitje, pas kremtimit të Meshës kremtore me një panegjirik mbi jetën e Shenjtit, e arrin kulmin me proçesionin e shtatores së Shën Danaktit nëpër udhët e vendit, me pjesëmarrjen e autoriteteve civile dhe fetare. Kortezhi shoqërohet nga banda muzikore dhe përfundon me spektaklin e fishekzjarreve.

Organizimi veror i festës pasurohet nga prania e dritave, me atmosferën e tyre ndriçuese dhe plot ngjyra, dhe me një spektakël muzike të lehtë që e gëzon mbrëmjen, në sheshin e vendit, deri pas mesnate. Rasti i festës sjell edhe kthimin dhe pjesëmarrjen e shumë bashkëqytetarëve emigrantë në lokalitete të ndryshme të veriut të Italisë apo jashtë shtetit.

Ndër banorët e vendit është i përhapur emri Dana (Danakt), në nder të Shenjtit pajtor.

Gjeografikisht, fshati Shën Dana gjendet në jug të provincës së Leçes, pika më ekstreme e Salentos, e njohur si Kapo di Leuka, ose Finibus Terrae (Fundi i Botës).

Përballë, në bregun tjetër, qyteti i Vlorës! Është një pjesë e detit që këtu bëhet akoma

më e ngushtë. Dhe malet Ceraunianë, që në ditët më të bukura të erës së veriut, ngrihen lart me majat e tyre të bardha dhe të fuqishme, përtej detit blu.

San Dana (Shën Danakti) është fraksion i Komunës së Gagliano del Capo, pak më shumë se 5000 banorë, pronë e vjetër e familjes Kastrioti – Skënderbeg, i dhuruar në vitin 1489 Andronika Arianitit, vejushës së trimit Gjergj Skënderbeut, atë dhe hero i kombit shqiptar.

Danakti i përkiste si lektor Kishës së Vlorës. U përpoq të shpëtojë enët e shenjta të Kishës gjatë një persekutimi të dhunshëm në një epokë jo të sigurtë, e treguar nga disa burime mes fundit të shekullit III dhe fillimeve të shekullit në vijim si periudha e persekutimeve romake. Disa grupe paganësh, banorë të fshatrave afër, ku më shumë rezistonin besimet idhujtarike, ishin shtyrë deri në qytetin e Vlorës me aksione plaçkitjeje të vendeve të shenjta dhe me persekutime kundër të të krishterëve.

Danakti kërkoi strehim në një vend të sigurtë pesë milje larg nga qyteti i Vlorës, drejt detit.

Pamja e Gadishullit Karaburun nga qyteti Otranto

san dana è un santo martire originario della città di Valona, in Albania shën danakti është një shenjt martir me

origjinë nga qyteti i Vlorës, në shqipëriMe t’u mbërritur nga paganët, i qe kërkuar t’i flijojë perëndisë Bako, “krijues i pijes së verës”.

Danakti, pa hezitim, i forcuar nga besimi i tij, e përballoi flinë e martirizimit si formën më të lartë të dëshmisë në Krishtin. Trupi i tij qe shqyer dhe hedhur në det.

Dana në Shqipëri quhet Danakt. Në Greqi Danax. Në disa lokalitete të Greqisë Shenjti është i nderuar si pajtor i lektorëve dhe i ministrantëve.

Në traditën salentine, martirizimi i Shenjtit gjendet në rrethin lokal dhe i atribuohet pushtimeve saraçine të shekujve IX – X. Danakti nga Vlora, i zbritur në Salento, ka gjasë se ka zhvilluar shërbimin si diakon tek Shenjtërorja e famshme e Shenjtes Maria të Leuka-s. U përpoq t’i shmangej një sulmi të Saraçinëve dhe të mbrojë enët e shenjta të Kishës duke shkuar në drejtim të Montesardo-s, që në atë kohë ishte seli e fortifikuar. Gjatë rrugëtimit, Danakti u kap dhe u vra nga Saraçinët që të mos mohojë Krishtin. Pranë atij vendi, në përkujtim të Shenjtit dhe të martirizimit të tij, është ngritur një fshat i vogël që akoma sot mban emrin e tij.

Këtu Shenjti, përkujtohet si Shenjti i Eukaristisë, për faktin se ka flijuar vetveten që të shmangë profanimin e osteve të shuguruara. Në ikonografinë e vendit ai mban me devotshmëri enën me ostet e shuguruara.

Versioni vendas i historisë së Shenjtit përpiqet kështu të shpjegojë arsyet e kultit dhe të lidhjes së fortë të komunitetit të vogël salentin me Shenjtin e Vlorës, duke pretenduar se ai është martirizuar në këtë tokë.

Në realitet, është një shenjt i qytetit të Vlorës, e që i përket Kishës së Lindjes. Prej saj, së bashku me Shqipërinë, varej edhe Salento, territor antik i Perandorisë Bizantine. Dioqezat e Salentos vareshin nga Patriarkati i Kostandinopojës.

Do të kenë qenë disa komunitete me origjinë nga Epiri që e kanë sjellë këtu kultin e Shenjtit tonë. Në kohë të largëta. Kur shkëmbimet mes dy brigjeve duket sikur kanë qenë më të dendura dhe domethënëse.

Kur “afërsia” mes dy popujve ka munguar, dhe kanë filluar të kenë përparësi “muret” dhe mbylljet, duke shtuar ndjenjën e shkëputjes dhe largimit nga të dyja anët, ka qenë më e vështirë të mund “të bashkëndahet” një Shenjt i përbashkët, të mund të mbahet një vetëdije për një pasuri feje dhe kulture, që shpesh herë ka bashkuar.

Shën Danakti, vendi i vogël salentin, vazhdon akoma edhe sot të përfaqësojë një jehonë të largët të asaj historie antike dhe të lavdishme. Dhe, mbi të gjitha, vazhdon të konfirmohet si dëshmitar besnik dhe rojtar i devotshëm i kujtimit të Shenjtit të Vlorës.

Na takon neve të rizbulojmë historinë tonë. Shën Danakti ka qenë dhe është një Shenjt i përbashkët, që mund të bashkojë pavarësisht largësive dhe dallimeve. Ai mund të përforcojë arsyet e ekumenizmit dhe të takimit. Një urë mes dy brigjeve.

(traduzione Nikolin Sh. Lëmezhi)

pagina 13 Anno 15 n.2 Aprile 2017

cmyk

Storia dei Santi

Nga GeziM LLoJdiA

San Dana është një emër shenjtori me ori-gjinë nga Vlora. Duke kapërcyer mjegullën e hijshme shekullore arrijnë këto koordina-

ta orientuese. Pikë së pari :Vlora vend i lindjes. Koha lindjes mendohet shekulli i nëntë. Kapërc-imi nga kjo jetë, pra e njohur shqip si Vdekja e konfirmuar në San Dana. Nderuar nga Kisha ka-tolike Shën mbrojtës Dana. Shenjtori nga Vlora San Dana gëzoi prej kohësh statusin shpirtëror shenjtor mbrojtës ndërsa emri i tij është në një fshatë italian, ende atje qëndron një shtyllë në kujtesën e tij.

LeGJeNdA e PArËJetoi në shekullin e nëntë, një shtetas i Vlorës

(Shqipëri), S. Dana zbriti në Cape Leucasë bashku me disa nga bashkatdhetarët e tij. Ai shërbeu si dhjak në Mauzoleun e Shën Maria di Leuca pas një inkursion të maureve, ndërsa i afrohet anijet saraçenëve, dhjaku i rimori me vete arkën e mostrave të monedhave me Euka-ristinë dhe iku në Montesardo, i sigurt dhe të mbrojtur. Por, gjatë rrugës deri në 5 km nga Leuca, në “La Mora” u vra në urrejtje të be-simit të krishterë. Vendi i martirizimit të tij sot qëndron një pllakë mermeri, e cila është rreth 200 metra nga fshati që mban emrin e tij. Lëv-iz i njëjti variant për shërbimin e këtij kleriku edhe në këtë rast si: Gjatë një persekutimi të dhunshme të pagane (shpërthyer në një datë të panjohur), Dana (Danacto),u përpoq për të shpëtuar mobilie e kishës duke u strehuar në një vend të sigurt, pesë kilometra nga qyteti në drejtim të detit. Është ndjekur dhe e arritur nga paganët, vendosi të sakrifikojë për të (Dionisi), si zot i punëdhënësit të verës, haptazi deklaroi besimin e tij në Krishtin si Ai që krijoi botën dhe çdo gjë në botë. E bënë copë e çikë me shpa-ta dhe hidhet në det .Në San Dana (Dioqeza e Leçes, Puglia) shenjtori nga Vlora ,Dana është i nderuar në kishë famullitare, Iliri Shenjtë që të identifikohen me atë të Puglia, përveç emrit (e pazakontë në perëndim), për festën, e cila bie më 16 janar.

NJË e VËrtetËSan Dana i njohur edhe me emrat e San Da-

natte apo San Dano ( është nga Vlora, mendohet se vitlindja e tij është në shekullin e nëntë) arriti në Salento, ku ai shërbeu si dhjak në strehën SantaMaria di Leuca. Santa Maria di Leuca (Levich në dialektin Salento) është një fshat i 1.062 banorë në qytetin të Castrignano Cape, të krahinën e Leçes. Qytet i njohur turistik, ës-

htë ultësirë jugor ideale mes Salentos, me Ta-rantos .Qyteti në jug të provincës, është 69 km nga kryeqyteti i saj, lehtësisht të arritshme nga autostrada 274 dhe ajo e Salento jug të Santa Maria di Leuca.

Santa Maria di Leuca është zonë mbi kep në të cilën është bazilika dhe fari (me lartësi 48,60 metra, dhe vendndodhjen e saj në 102 metra mbi nivelin e detit është një nga më të rëndësi-shme të Italisë), ndërsa Marina di Leuca është vendosur më poshtë.

Legjenda thotë se Santa Maria di Leuca (ose ndoshta Porto Badisco) ishte ulje e parë e Enea. Atëherë ai quhej ose do të jetë Peter Apostulli u ul këtu, ardhur nga Palestina, ai filloi punën e tij të ungjillëzimit, dhe pastaj të shkoi në Romë, ku ai themeloi Kishën. Një shkallë e 284 hapa lidhin bazilikën e portit themelor nga Puglie e cila rrethohet nga ujësjellësi.

BioGrAFiAGjatë një sulmi të saraçenëve( Saraçenët ës-

htë term që, në kontekstin mesjetar të krishterë, është përdorur për të thirrur myslimanët nga Afrika e Veriut, apo edhe nga vendet më të lar-gëta të Mashriq Orientit islamik ) në drejtim të shenjtërores dhe që përmbante Eukaristinë dhe e mbrojti mirë ikën për sigurinë në shtëpinë e Montesardo flet legjenda per San Danen. Por, pak kilometra nga vendi në qyteti, u godit dhe u plagosë. Para vdekjes së tij, për të paranda-luar përdhosjen e Eukaristisë, megjithatë, kishte kohë të konsumojnë mbrojtjen e shenjtë. Në vendin e vrasjes së tij, 200 metra jashtë fshatit të San Dana, i cili mori emrin prej tij, tani qënd-ron një shtyllë në kujtesën e tij.

kisHAKisha Nëna është i dedikuar për mbrojtës

Shën Dana. E ndërtuar në shekullin e gja-shtëmbëdhjetë, ka një arkitekturë të thjeshtë, ndryshuar ndjeshëm në vitin 1982. Në pjesët e brendshme ka një kryq latin, ruan si kohë shekullin XIX. Piktura e konceptimit Papërlyer dhe Saint Lucia, veprat e piktorit Francis Ga-gliano, Xavier Mercaldi, ka edhe një pikturë te Shën Nikollës së Barit dhe statuja e shenjtorit të cilit i është dedikuar.

NGJArJetFestivali i Flavors Salento i bie të zhvillohet

në muajin gusht dhe festivali në kujtim të Shën Dana dëshmorit përkon me datat 16 Janar.

Referenc-Martirologio Romano: A Valona nell’Illirico, nell’odierna Albania, san Danacte,

martire. Autore: Raffaele De Simone

di BiANcA PAris

Estate di fuoco, gente in mare o in acqua dolce, strade deserte: uno scenario so-speso e al rallentatore, perché anche il

respiro fa sudare. E in quest’aria rarefatta, cosa spunta? Un fascicoletto smilzo senza pretese grafiche, ma con un contenuto che è una vera chicca, un gelatino alla fragola a rinfrescar lo spirito. Titolo: San Dana nella Storia del Capo di Leuca. Autore: Antonio Biasco. Chi è costui? direbbe don Abbondio. Uno storico un archeologo un architetto? Nul-la del genere. Antonio è un medico. E subito uno immagina camice, code di pazienti, oc-chio all’orologio e tempo in fuga continua. Ma quando di mezzo c’è una di quelle passioni che stregano cuore e mente, ecco che il tem-

shenjtori nga Vlora, një fshat me emrin prej tij në itali

san dana e dintorni in una ricerca di Antonio Biasco

po rallenta. E la passione fiorisce al massimo. Quella di Antonio Biasco si chiama San Dana, suo paese e sua terra. Amore profondo che - come tutti i sentimenti forti per cose e persone – accende la curiosità di sapere tutto del loro passato recente remoto e remotissimo. Ed ec-colo lì il nostro appassionato intento a frugare nei reperti nelle ipotesi nelle interpretazioni. Scava il ricercatore, fiuta e scava nelle pietre nelle incisioni negli affreschi nelle leggende. E poi confronta cerca riscontri giunge a conclu-sioni. E alla fine di tanta fatica che fa? Pren-de carta e penna e dà forma e compiutezza a quei risultati, perché è importante che anche gli altri sappiano e magari vengano sul posto a conoscere l’amato bene, questo San Dana che propriamente un paese non è. E’ una frazione e anche di quelle piccolissime, ma che, quanto a storia, la sa davvero lunga, corredata com’è da segni e tracce del passato, tali da dare un bel contributo all’archeologia del Basso Salen-to. Ma l’autore non si limita a parlare di San Dana, ne inserisce la microstoria in quella più ampia di Vereto, Leuca, il promontorio Japigio affacciato sui due mari, approdo millenario di etnie diverse ed esito fascinoso dei loro remoti scontri, stratificazioni intrecci fusioni. Il tutto dominato dal segno indelebile delle religio-ni, da sempre punta avanzata e formidabile apripista per la conquista del territorio. Spa-ventosa la calata mussulmana dell’VIII sec. su Vereto, tragica la fuga degli abitanti verso l’entroterra fino al loro insediarsi nelle zone più fertili e a distanza di sicurezza dal mare. San Dana nacque dall’incontro fra un gruppo di questi disperati con una delle tante comu-nità di monaci, germinate dall’ordine che nel SIV sec. S. Basilio aveva costituito in Oriente. Tre secoli dopo, la lotta indetta dall’impera-tore Leone III l’Isaurico contro le immagini sacre per ridurre lo strapotere dei monaci, aveva costretto questi ultimi ad emigrare in massa. Sicchè molti di loro approdarono nel Basso Salento e, accolti, dettero vita a nu-merose comunità. Toccò proprio ai monaci basiliani salentini, discendenti da quegli an-tichi monaci orientali, il compito di accogliere i fuggiaschi da Vereto scalzati e dispersi da un’altra e più recente fede. Come dire: le reli-gioni bandiscono, le religioni accolgono. Sono quasi sempre loro a mescolare i flussi umani; e lo fanno con ferocia o con determinazione o con carità; tutte pulsioni tese al massimo li-vello perché la loro natura è fra le forze più potenti del consorzio umano. Antonio Biasco nel suo bell’opuscolo sintetizza con chiarezza l’esito della sua ricerca sulla storia di questo lembo di terra che è San Dana. Il lettore lo legge senza fatica e in tal modo aggiunge un tassello significativo alla propria conoscenza della storia locale. Ma l’arricchimento l’ottie-ne anche chi ha modo di ascoltarne un som-mario resoconto. Chi scrive ricorderà a lungo l’incontro concordato tra l’autore dell’opu-scolo e la rappresentanza del giornale. Siamo nell’immediata periferia di San Dana. Una stradina appena carrabile separa una villetta linda, orlata di oleandri e ficodindia, dall’anti-ca cripta di Sant’Apollonia (luogo di devozione dei monaci basiliani): due epoche a confronto che – con stacco millenario – si guardano a distanza di pochi metri. E in mezzo? In mezzo c’è un giovane medico che, indifferente all’afa e all’abbaglio del sole, parla illustra precisa, e tu senti in quelle parole tutto l’entusiasmo, ma anche l’impegno speso a coltivare un interesse tanto distante dal mestiere abituale. Ma dav-vero quell’interesse è così estraneo all’attività medica? Ci vuol poco a capire che, al contra-rio, fra le due cose c’è affinità. E che, fra tutti i lavori è proprio quello del medico il più vicino all’uomo e alla sua storia. Perché il medico – quello davvero motivato – cura gli organi ma non perde di vista l’uomo nella sua interezza. Quindi non è difficile pensarlo particolarmente curioso della Comunità umana e delle sue radici. Proprio come è Antonio Biasco.

(MARRE NGA GIORNALE 39° PARALELLO)

IL SANTO MARTIRE DANA (313)

San Dana proveniva da Valona in Epi-ro. Gli agiografi non ci informano con ampie notizie relative alla vita ed al suo martirio.

Sappiamo solo che servì presso la Chie-sa di Valona con la carica di Lettore e che traeva in salvo gli oggetti sacri della Chiesa perché non cadessero nelle mani degli infedeli che spesso facevano delle scorribande. Quando essi furono infor-mati dell’operato del Santo lo catturarono e lo torturarono per farsi dare gli oggetti sacri e per fargli venerare gli idoli. Ma egli apertamente dichiarò la sua fede per Cristo. Allora gli infedeli cominciarono a torturarlo. Lo picchiarono e lo ferirono col fuoco.

Il martirio del Santo è un grande segno della potenza di Cristo e ci spinge a dar prova di perseveranza e pazienza nelle tentazioni. Col martirio il Santo divenne più splendente del sole perché la luce del sole non illuminò il suo corpo come il sangue che scendeva dalle ferite. Gli infe-deli lo decapitarono il 16 gennaio, giorno in cui la Chiesa venera il suo ricordo.

(traduzione del professore Francesco G. Giannachi)

DANAKSI NGA VLORAShën Danaksi e kishte origji-nën nga Vlora. Ai ka qenë Anagnost i kishës së Vlorës dhe Ilirisë. Sipas Sinaksarit të Nikodhim Agjioritit, Danaksi ishte ngarkuar me ruajtjen e objekteve të shenjta në kishën e Vlorës. Pasi u diktua nga id-hujtarët, atë e detyruan që t’u bënte fli idhujve. Pasi nuk pra-noi, i prenë kokën me shpatë në vitin 313, duke marrë kurorën e martirit. Kisha jonë e përkuj-ton më 16 janar.

PERLESHORJA E DANAKSITDëshmori yt o Zot, me vojtje lot e mundim, kurorë të ndriçme prej teje muarnë, si rogë dhe si shpërblim, se me fuqinë tënde, i rrëzuan tiranët, edhe ata i shtypnë djajtë, e guximt e të dobët, ata për ne po të luten o Krisht Perëndi, të shpëtohen shpirtet tona.

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 14 Antichità

Nga ANdreA LLUkANi, Tiranë

Gjatë Luftës së Parë Botërore në Pojan kanë kryer gërmime arkeologët austriakë Prashniker dhe Shober. Të nxitur nga

zbulimet e austriakëve, do të qenë francezët që për 14 vjet me radhë do të gërmonin në Apoloni. Më 1925 filloi gërmimet Misioni Arkeologjik Francez i kryesuar nga Leon Rey. Ky i fundit duke u bazuar në shënimet që patën lënë arkeologët francezë Henri Dome dhe Leon Hezej nisi vëzhgimet gjatë kodrave përballë manastirit të Shën Mërisë në Pojan. Një mëngjes herët ende pa zbardhur dita Petro, djali i priftit të manastirit kishte dalë për gjueti. Papritmas pa një dhelpër, e cila iu zhduk menjëherë nga sytë. Ai shkoi tek çadra ku strehoej Misioni Arkeologjik Francez dhe njoftoi Leon Reyn. Pasi rendën tek vendi ku u zhduk dhelpra zbuluan një vrimë, e cila të shpinte tek kanali i ujërave të qytetit antik. Kështu duke gërmuar mur pas muri dhe tempull pas tempulli u zbulua Apolonia. (I. Gjika, Apolonia Troja e ardhshme e Leon Reit, Standard 11 prill 2013)

Kontributi i Leon Reyt dhe i Misionit Arkeologjik Francez në Shqipëri është mjaft i vyer. Veprimtaria e misionit pasqyrohet në fondin nr. 792, që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit. Fondi është në frëngjisht dhe përmban 77 dosje, të cilat kanë dokumente të shumta arkeologjike, rreth 1500 fotografi me pamje nga gërmimet arkeologjike, 3 kartolina si edhe një vulë të misionit. Të gjitha këto hedhin dritë mbi aktivitetin 16 vjeçar të Misionit Arkeologjik Francez në Shqipëri. Materialet e këtij fondi janë dorëzuar në Arkivin Qendror të Shtetit më 13 maj 2004 nga Zhan Gabriel Rey dhe Geraldine Rey Mutinel. (D. Ziso, Misioni Arkeologjik Francez i kryesuar nga Leon Rey në dokumente arkivore, Arkivi Shqiptar, Viti 6, Nr. 1-2, Tiranë 2005, faqe 128).

Duke hulumtuar nëpër fondin 792, dosja 1, mësojmë se Misioni Arkeologjik Francez e ka filluar veprimtarinë e tij në Shqipëri më 1 nëntor të vitit 1923. Ai drejtohej nga arkeologu Leon Rey (1887-1954), sipas marrëveshjes së nënshkruar ndërmjet Ministrisë së Arsimit të Francës dhe asaj të Shqipërisë. Misioni arkeologjik francez përbëhej nga senatori Justin Godart, Leon Rey, drejtues i ekspeditave arkeologjike dhe drejtor i gazetës Albania, Jacques Bourart, nga Fakulteti i Shkencave të Parisit, Paul Boyer, profesor në College de France, Charles Dielh, nga Fakulteti i Letërsisë dhe Pottier, nga Konservatori i Muzeumeve Kombëtare të Francës. Nga pala shqiptare si interlokutor për hartimin e marrëveshjes ka qenë Rexhep Mitrovica. Aktiviteti kryesor i misionit arkeologjik francez qenë gërmimet në Pojan (Apoloni) të Fierit. (L. Rama, Krushq të largët, Argeta-LMG, Tiranë 2002, faqe 197).

Misioni Arkeologjik Francez vinte çdo vit në Shqipëri. Ata niseshin në fillim të verës nga jugu i Francës, zbarkonin në Italinë e Veriut, në vijim ndiqnin bregdetin dalmat, duke kaluar Kroacinë e Malin e Zi, mbërrinin në Tiranë dhe prej aty niseshin për në Apoloni. Ekspeditat përfundonin me fillimin e vjeshtës. Në vitin 1931 Misionit Arkeologjik Francez iu bashkua arkeologu Hasan Ceka, i cili qe caktuar nga Ministria e Arsimit si vëzhgues pranë misionit. Hasan Ceka do të merrte në dorëzim objektet arkeologjike që do të zbuloheshin nga gërmimet. Bashkëpunëtor i ngushtë i Leon Reyt ka qenë edhe Perikli Ikonomi, i cili zotëronte mjaft mirë greqishten e vjetër pasi kishte përfunduar Zosimean e Janinës. Kryepunëtor ka qenë një banor i Pojanit, Pilo Samarxhiu, ish emigrant në Sh.B.A. (I. Gjika, Apolonia Troja e ardhshme e Leon Reit, Standard 11 prill 2013)

Në muajin prill të vitit 1924 objektet e zbuluara në Pojan u depozituan në një sallë në godinën e Bashkisë së Fierit. Leon Rey në relacionet e tij ka shkruar për gjendjen e objekteve të zbuluara: “Arkat me sendet ishin lënë në një sallë të katit të parë dhe me shumë mundime statujat prej mermeri qenë mbështetur pas muri, ndërsa kapitelet, copa arkitektonike,

relieve, epitafe dhe mbishkrime të ndryshme gjendeshin në dysheme”. (S. Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis,Tiranë 2001, faqe 32).

Në shënimet që ka lënë Leon Rey (AQSH, fondi 792, dosja 3) përshkruan me detaje gërmimet e kryera në Apoloni, gjatë viteve 1930, 1931, 1932. Shënimet shoqërohen me fotografi dhe me interpretimin shkencor të materialit të gjetur gjatë gërmimeve arkeologjike. Gjatë vitit 1925 janë zbuluar dy banesa romake dhe portiku bashkë me 17 nishet e tij. Më 1930 u zbulua Buleterioni dhe vendodhja e nekropolit të Kryegjatës. Në vijim u zbulua odeoni dhe biblioteka. Anëtarët e misionit kanë gërmuar thellë në rrëzë të kodrës. Gjatë gërmimeve kanë dalë në dritë ndërtesa të paprishura në thellësitë 2 deri 7 metra. Sipas Reyt në vitin 1933 është gjetur një teatër i madh rreth 20 metra i gjatë dhe 15 metra i gjërë. Vendi i orkestrës ishte prej mermeri dhe i zbukuruar me vija të kuqe. Pranë teatrit është gjetur një ndërtesë, që i përkiste vitit 152 pas Krishtit. Me interes është një skulpturë rreth 2 metra e gjatë në stilin arkaik grek dhe e zbukuruar me vija të kuqe. Në vitin 1932 anëtarët e Misionit Arkeologjik Francez zbuluan një ndërtesë të madhe. Duke u mbështetur në një mbishkrim në të vërtetohet se ajo qe ndërtuar prej një prifti, të quajtur Furius Prokulius. (AQSH, fondi 792, dosja 4).

Arkeologu francez kishte parashikuar plane

afatgjata në fushën e gërmimeve arkeologjike në Shqipëri. Më 17 maj 1933 Leon Rey ndërtoi me shpenzimet e tij, një shtëpi në Pojan të Fierit. Skica e shtëpisë u projektua nga arkitekti Le Grand. (AQSH, fondi 792, dosja 32).

Në shënimet që ka lënë Leon Rey mësojmë se objektet arkeologjike të zbuluara gjatë viteve 1933-1935 qenë depozituar në depot e Bashkisë së Durrësit si dhe në Muzeun e Tiranës. Leon Rey përveç një inventari të hollësishëm në shënimet e tij ka bërë edhe interpretimin shkencor të objekteve të gjetura. (AQSH, fondi 792, dosja 5).

Me objektet e zbuluara nga Misioni Arkeologjik Francez më 8 tetor të vitit 1936, në qytetin e Vlorës u ngrit “Muzeu Arkeologjik dhe Historik Zogu I”. Muzeu u ngrit në ndërtesën ku e pati selinë qeveria provizore e Ismail Qemalit me inisiativën e kryetarit të bashkisë së qytetit Ali Asllani. Për çeljen e muzeut u zgjodh data 8 tetor, e cila përkonte me ditëlindjen e mbretit Zogu I. Drejtor i muzeut u caktua arkeologu Yzeir Ismaili, i cili e ka drejtuar “Muzeun Arkeologjik dhe Historik Zogu I” në periudhën kohore 1936-1939.

Në fjalën e tij në ceremoninë e çeljes së muzeut Leon Rey ndër të tjera tha: “Forcat e kombësisë, këto forca spirituale që mbase do ta shpëtojnë botën nga barbaria, rrjedhin dhe nga stërgjyshërit me të cilët kërkoni të kini lidhje, t’i njihni dhe t’i doni. Dashuria ndaj së

bukurës, dashuria ndaj artit të antikitetit nuk adhurohen nga një shumicë vetëm europiane, por nga të gjithë, sa që bota nuk u përket vetëm pasardhësve të tyre”. Leon Rey ka hartuar planin e përgjithshëm të muzeut, planin e sallave si edhe mënyrën e vendosjes së objekteve arkeologjike nëpër stenda. (AQSH, fondi 792, dosja 19).

Muzeu i parë arkeologjik u vendos në qytetin e Vlorës, sepse ky ishte pranë Apolonisë dhe turistët mund të vizitonin brenda ditës muzeun dhe sitin arkeologjik. Ai u krijua me objektet e zbuluara në Apoloni dhe kishte parametrat e një muzeu publik. Në të qenë ekspozuar rreth 1000 objekte. Në dy sallat e katit të parë të ndërtesës qenë vendosur skulpturat dhe mbishkrimet, ndërsa nëpër sallat e tjera vazot, monedhat antike etj. Objektet e ekspozuara qenë vendosur sipas natyrës dhe llojit, duke respektuar rendin kronologjik.

Salla e parë ishte një holl ku tregtoheshin karta-postale dhe fotografi të ndryshme. Në vitrinat e para të sallës së dytë, Leon Rey kishte vendosur koleksionin e vazove korintase, që kishte zbuluar në nekropolin e Kryegjatës. Në vijim qenë objektet e bronzit, statuja e Afërditës në miniaturë si edhe koleksioni i monedhave antike. Në sallën e tretë qenë vendosur kandilat, që mbanin parfumet dhe vajërat e çmuara të

grave të gjetura pranë Odeonit. Më tej vijonin vazot e zeza athinase me figurina të kuqe. Në vitrinat që pasonin qenë vendosur qeramika, relievet dhe skulpturat. (M. Haxhimihali, Apolonia, zanafilla e të parit muze të sitit arkeologjik në Shqipëri, Studime Muzeologjike, Nr, 4, Tiranë 2014, faqe 91).

Në një artikull që ka shkruar në atë kohë Leon Rey ndër të tjera theksonte: “Mendoni për suprizën e brendshme që do të kenë turistët duke vizituar këtë muze. I huaji do të gjejë në sallën e katit të poshtëm veprat e skulpturës, si monumentet e Agonothetëve dhe veçanërisht statutet, që dekoronin më parë Stoan e Apolonisë, ndërsa në katin e sipërm qeramikën, monedhat dhe sendet prej bronzi të zbuluara në Apoloni”. Në përfundim të artikullit Rey i informon lexuesit se ky muze nuk kishte thjesht karakter arkeologjik, por edhe historik. Koleksioneve që përmend Rey mësipër, do tu shtoheshin edhe objektet që do të dilnin nga gërmimet arkeologjike të mëtejshme të Apolonisë, si edhe ato që do të zbuloheshin në qytetet antike të Amantias dhe Orikut. (S. Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis,Tiranë 2001, faqe 32).

Fatkeqësisht më 7 prill të vitit 1939 “Muzeu Arkeologjik dhe historik Zogu I” u përfshi nga bombardimet e luftës së dytë botërore dhe mjaft nga objektet arkeologjike u dëmtuan. Drejtori i muzeut Yzeir Ismaili bëri inventarin e dëmeve, duke i bërë publike në shtypin e kohës. Vetëm 18 ditë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste misioni arkeologjik francez u largua nga Shqipëria. Leon Rey, më 25 prill 1939 i shkroi një letër kryetarit të Akademisë së Mbishkrimeve dhe Letrave të Bukura të Francës. Ndër të tjera në letër ai shkruante: “Kam nderin tu njoftoj se bombardimi i trupave italiane ka shkatërruar pjesërisht muzeun e Vlorës. Çatia është shembur. Si pasojë, vitrinat e sallave të katit të parë, të cilat mbanin koleksionet e vazove, figurinave, monedhave dhe objektet prej xhami janë shqyer e vjedhur”.

Leon Rey rezultatet e gërmimeve arkeologjike përpiqej t’i bënte të njohura edhe në qarqet shkencore franceze. Me interesimin e tij, më 1934 në Paris është organizuar një konferencë shkencore mbi zbulimet e bëra nga Misioni Arkeologjik Francez në Shqipëri. Në fjalën e hapjes Leon Rey ndër të tjera tha: “Nën udhëheqjen e mbretit të ri, që drejton fatin e kombit, Shqipëria komb i vjetër, por shtet i ri ka ardhur në gradën e një shteti modern”. (AQSH, fondi 792, dosja 4). Gjithashtu Leon Rey ka folur mbi punën e Misionit Arkeologjik Francez në Shqipëri në disa emisione të radios “Tour Eifel”. Duke hulumtuar nëpër fondin 792, dosja 3, gjejmë një sërë artikujsh të botuar nga Leon Rey nëpër gazetat francëze, shqiptare, jugosllave etj. Artikulli më interesant është ai i botuar në Comedia më 2 nëntor 1932 me titull: Comment un renard albanais decouvrit les vestiges de l’Antique Apollonie “Si një dhelpër shqiptare zbuloi rrënojat e Apolonisë antike”. (L. Rama, Krushq të largët, Argeta-LMG, Tiranë 2002, faqe 191).

Rezultatet e gërmimeve arkeologjike u botuan nga bashkëpunëtorët e Leon Reyt në gjashtë numra të revistës Albania, revue d’archeologie, d’historie, d’art et des sciences apliquees en Albanie et dans les Balkans (Albania, revistw pwr arkeologjinw, historinw, artet dhe shkencat e aplikuara nw Shqipwri dhe nw Ballkan). Gjithashtu mjaft artikuj janë botuar në Guide de l’Albanie “Udhërrëfyes për në Shqipëri”, në vitin 1930. (A. Pango, S. Kosta, 300 autorë të huaj për Shqipërinë, Maluka, Tiranë 2014, faqe 255). Veprimtaria e Leon Reyt në Shqipëri nuk u mjaftua vetëm me gërmimet arkeologjike në Apoloni, por edhe me punimet kërkimore-shkencore, organizimin e konferencave etj. Interesimit të Reyt nuk i kanë shpëtuar edhe objektet e kultit. Në shënimet e tij përmenden mjaft manastire të Shqipërisë, ndër të cilët mund të veçonim atë të Shën Vlashit në Durrës, manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Elbasan, disa manastire të Dioqezës së Gjirokastrës, manastirin e Pojanit në Fier etj. Pas viteve 90-të, Bashkia e Fierit duke vlerësuar kontributin e tij në fushën e zbulimeve arkeologjike do ta shpallte “Qytetar Nderi”. Gjithashtu një rrugë në qytetin e Fierit mban emrin Leon Rey.

Një dhelpër zbuloi qytetin antik të Apolonisë

pagina 15 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Turismo

Nga PAULiN z. zeFi

Parku Kombëtar i Thethit është shpallur si i tillë me vendim të Këshillit te Mini-strave Nr.6, me dt.21.11.1966 që përf-

shin një sipërfaqe totale prej 2630 ha, nga të cilët 2.300 hektarë janë me pyje të dendura, ku gjenden 50%, e llojeve të bimësisë së Shq-ipërisë, disa prej tyre endemike nga të cilat; 120 janë bimë medicinale, 40 lloje janë bimë ngjyrosëse, 50 lloje janë bimë të egra që kon-sumohen për ushqim dhe një numër shumë i madh lulesh, ku më e vecanta ndër të gjitha është”Vulfenia e Baldaccit”, e zbuluar nga gjeo-grafi dhe botanisti italian nga Bologna e Italisë, Antonio Baldacci (1867-1950)”. Për sa i për-ket Faunës(Botës shtazore), Thethi përfaqëson një Mega-Park Zoologjik, duke ofruar kushte të përsosura për kafshë të tilla si: Ariu i murrmë, dhia e egër, derri i egër, kaprolli, ujku, dhelpra dhe sidomos rreshqebulli, që është një specje në rrezik zhdukje, por që fatmirësisht këtu në Theth jeton një numër shumë i madh i rrëshqe-bujve. Ndërkaq, përsa u përket shpendëve, këto male të larta dhe pyje kaq të dendura, përfaqë-sojnë habitatin natyror më të përsosur për Shqi-ponjën e Artë,skifterin,thëllëzen, pëllumbin e egër, gjelin dhe pulën e egër etj, etj.

Lumi i Thethit , që është dega kryesore e Lu-mit të Shalës, së bashku me lumin e Kapresë , shquhen për peshkun e tyre karakteristik , Trofta Pikaloshe dhe Trofta Kryemadhe , apo liqeni akullnajor i Terthores , ku gjëndet Tritoni Alpin,një peshk shumë i vecantë,etj. Pika më e ulët e Thethit përkon me shtratin e rrjedhës së poshtme të Lumit të Thethit, në ekstremin jugor të këtij Parku Nacional Kombëtar, në kuotën 575 metra dhe duke arritur lartësi maksimale në Malin Radohima 2568, 3m lartësi mbidetare, apo mali impresionues i Jezercës që është 2694 metra i lartë, i cili përfaqëson pikën më të lartë në Alpet Shqiptare dhe Bjeshket e Namuna/të Bekuara dhe listohet si pika e dytë më e lartë në Shqipëri , pas Malit të Korabit. Në Theth kemi rreth 36 burime të mëdha me ujë të kristaltë dhe temperaturë që varion nga 5-7°C,ku burimi më i madh është pikërisht vendi ku buron Lumi i Shalës në Okol,2.5-3m3 në second nëpërmjet të cilit furnizohen 12-Mullinj me ujë dhe një Hi-drocentral i vogël që siguron energjinë elektrike për fshatrat piktoreske të kësaj lugine përral-lore…Ne Theth, po ashtu , kemi rreth 20 ujëvare , ku më madhështorja është Ujëvarja e Grunasit me lartësi 35metra , e cila është edhe ujëvarja më e lartë në Shqipëri…Pranë kësaj Ujëvareje ndodhet një tjetër mrekulli natyrore , sic është Kanioni i Grunasit , me një gjatësi afërsisht 2

kilometra dhe i gjerë 2,5 deri në 3 metra , me një thellësi që varion nga 30 deri në 60 metra. Në Theth kemi plot 170 shpella karstike , ku 10 prej tyre janë të kategorisë ndërkombëtare , apo zona turistike me vlera kurative , ku shpel-lat më të njohura janë : Shpella e Harapit,ajo e Rrathëve,e Qyqes dhe Shpella e Kuqe…Historia e hershme e Thethit dhe e Shalës është e lidhur ngushtë me Fisin Ilir të Labeatëve , me qendër ne Scodrinon/Shkoder. Përgjat shek.VIII-të kjo zonë bënte pjesë në territorin e Pulatit/Pultit dhe për herë të parë Thethi na shfaqet i do-kumentuar ne Defterin e regjistrimit te Sanxha-kut të Shkodrës në vitin 1485, pra 4 vite pas vdekjes së Princit tonë famëmadh LEKA i III-të DUKAGJINI(1410-1481)”dhe specifikohet me emrin Fusha, e banuar nga vetëm 7 shtëpi që i përkisnin fisit të fuqishëm Shale-Dukagjin. Duke qenë se autoritetet e Perandorisë Osmane me qendër në Shkodër e kishin të pamundur kon-trollin e këtij rajoni, fillimisht ata e izoluan plotë-sisht nga pjesa tjetër e Arbërisë , por ne shek.XVI-të,Thethi si pjesë integrale e Shalës dhe së bashku me Shoshin dhe Pultin,u shkëputën nga Shkodra duke u bashkuar administrativisht me Sanxhakun e Dukagjinit , me qendër në qytetin e Pejës…Më vonë në fillim të shek.XIX-të, Fisi i Ahcajve nga Thethi,arriti që ta bashkoje këtë zonë me Pashallëkun e Bushatllinjve të Shko-drës…Përsa i përket qëndreses titanike me Pe-randorinë Osmane dhe luftërave të lavdishme me forcat serbo-malazeze, Malsorët Dukagjinas të Thethit ishin pjesë e pandashme e Fisit Shalë dhe kurrë nuk ju nënshtruan asnjë autoriteti të huaj , përvec Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe dashurisë së pakushtëzuar ndaj Kishes Katolike, ku në disa fshatra të thella, Besimi Katolik u konservua me shumë fanatizëm edhe pse Peran-doria Osmane i kishte privuar nga cdo kontakt me botën e civilizuar , duke e penguar Selinë e Shenjtë që të dërgonte Klerikë Katolikë për gati 150 vite me radhë, pasi këto Fise 100% Arbnore nuk pranonin që t’i nënshtroheshin Perandorisë Osmane. Ne Theth, përvec Kishës së Shënandout,kemi një Trashëgimi Historiko-Kulturore shumë të pasur me një numër shumë të madh Kullash 2-3 apo deri ne 4-kate, të ndërtuara me gurë të latuar dhe cati të pjerrëta (model alpin), ku spikasin dy objekte vërtetë im-presionuese, sic janë Kulla e Gjakut dhe Kulla e Ngujimit.

“Edhe hana do ta dijë,Edhe dielli do t’kete pa,Se për çark ksajë rrokullije,Si Shqypnija i vend nuk ka!”(At.GJERGJ FISHTA)

Marrë nga Revista Drini

tHetHi , parajsa mbi tokë…

Kisha monumentale e Thethit. Në këtë foto është Kisha Katolike e Shënandoit e ndërtuar në vitin-1892, pranë së cilës Shqiptari i Madh At Shtjefën Gjeçovi (1873-1929) e hapi Shkollën Shqipe në vitin 1917.

Heaven is a place on earth and this place is exactly; Thethi, Shalë Dukagjin(Shkodër), in the heart of the wonderful Albanian Alps.

Parajsa është një vend në tokë dhe ku vend është pikërisht Thethi, Shalë-Dukagjin(Shkodër), ne zemër të Alpeve të mrekullueshme Shqiptare.

Albania: la terra degli antichi illiri(Continua da pagina 10)

membri dell’élite locale. Finiva in questo modo la secolare storia

dell’Illiria indipendente ma iniziava un nuova fase di stabilità politica e sviluppo economico. Le aree conquistate furono divise tra le neoistituite provincie di Macedonia e dell’Illirico.

L’archeologia è stata in grado di verificare sul campo la distruzione e l’abbandono di alcuni centri minori come Dimallum, Olympe, Coragus, Brysaka, e il trasferimento degli abitanti verso i centri principali.

Apollonia, Amathus e Oricum che erano state fedeli a Roma ottennero lo statuto di città «libere ed immuni» mentre altrove furono insediati dei coloni provenienti dall’Italia. Nonostante la conquista romana però, la regione rimase sempre legata alla cultura greca: i teatri continuavano ad essere molto frequentati, la gente si ritrovava nell’agorà, le antiche magistrature furono rispettate e continuò l’uso del greco – parlato e scritto – anche se le iscrizioni ufficiali venivano redatte in latino. Solo ad Oricum, dove stazionava la flotta romana, si respirava uno stile di vita particolarmente italico.

APoLLoNiA e BUtriNto

Ad Apollonia, Gaio Ottavio attese agli studi di retorica e, con ogni probabilità, passeggiò per il centro della città in compagnia di Agrippa, ammirando le statue esposte nelle ampie stoai ellenistiche dell’agorà. Proprio qui, il futuro Augusto ebbe modo di consultare un indovino che gli vaticinò un destino luminoso; una predizione quanto mai azzeccata visto che, poco tempo dopo, l’inaspettato assassinio di Giulio Cesare gli aprì la strada per la scalata al potere. In età imperiale, la cerchia di mura (lunga 4 km) presentava ampi segni di rifacimento, segno tangibile della tumultuosa storia cittadina. Il muro più antico (VII sec a.C.) fu realizzato con blocchi quadrangolari di sagoma irregolare, venendo rimodernato, due secoli più tardi, con una nuova cortina in parte in pietra, in parte in mattoni. In seguito, furono aggiunti ulteriori bastioni quadrangolari, adatti ad ospitare catapulte e macchine da getto con cui resistere agli attacchi dei Molossi e dei Macedoni.

Gran parte dei monumenti che segnano il paesaggio del parco archeologico di Apollonia appartengono, però, alla matura età imperiale (I/II sec d.C.): il bouleuterion fatto costruire dall’agonotheta Quinto Furio Proculo in onore del fratello defunto, il piccolo arco di trionfo, la biblioteca e soprattutto l’odeion, un piccolo teatro appoggiato alla collina che con i suoi trecento posti a sedere era utilizzato per rappresentazioni teatrali o musicali, e forse, anche per assemblee pubbliche. Gli edifici sono giustapposti disordinatamente, senza una pianificazione urbana di ampio respiro, una cosa caratteristica dei centri provinciali. Illiri e coloni greci convivevano protetti dalle mura della colonia corcirese, ma ognuno si manteneva fedele alle proprie tradizioni e alla propria cultura, come è evidente nella necropoli, ove tombe a tumulo di tradizione illirica si affiancano a quelle greche. Per i ricchi aristocratici romani amanti del lusso e della natura, il punto di riferimento ideale fu soprattutto il bellissimo tratto di costa compreso tra i Monti Acrocerauni e il Golfo di Ambracia, un luogo quanto mai congeniale all’otium e all’edificazione di suntuose residenze.

Pomponio Attico – intimo amico di Cicerone – possedeva una grande villa affacciata sul mare proprio a Butrinto; nella fitta corrispondenza con il potente oratore e politico romano, Attico lascia trasparire il suo trasporto per la bellezza e l’amenità del paesaggio. Ancora oggi, il piccolo centro manifesta una bellezza e una sensualità del tutto particolari. Collegato al mare dal canale di Vivàri, si specchia sul lago con un effetto suggestivo, amplificato da un fenomeno di subsidenza che fa sì che l’area del teatro e del tempio di Asclepio siano perennemente immersi nell’acqua. La riscoperta di Butrinto è legata alla figura dell’archeologo ed esploratore italiano L. Ugolini che vi condusse importanti attività di scavo negli anni Trenta del Novecento. Lavorando presso il teatro, l’intraprendente archeologo scoprì diverse statue collassate, tra le quali è d’obbligo ricordare la famosa «dea di Butrinto» (in realtà, una testa di Apollo che fu scambiata per femminile e venne, erroneamente, montata su una statua panneggiata). La cosiddetta dea di Butrinto è uno dei pezzi più significativi delle raccolte del Museo Tirana, dove ha fatto ritorno dopo una complessa trattativa con il governo italiano conclusasi negli anni Ottanta. Il nucleo più antico della città greco-romana sorge all’imbocco di un’ampia laguna

dove i corciresi posero un proprio presidio in età remota.

All’inizio del IV sec a.C., passata ai Caoni (una tribù di lingua greca affine ai Tesproti e ai Molossi) forse in conseguenza dei contraccolpi politici subiti da Corfù al tempo della guerra del Peloponneso, la città si espanse sul versante meridionale della collina e fu protetta da un nuovo circuito di mura.

Entrando in città da sud, una porta rafforzata da un cortile interno conduce nell’area del santuario di Asclepio; il tempio sorge in prossimità di una risorgiva naturale e, come dimostrano le favissae votive, fu frequentato per secoli dai pellegrini che vi convergevano per rimettere la propria guarigione alla benevolenza del dio della medicina. Il teatro costituiva una dependance insostituibile dell’adiacente santuario, dal momento che era utilizzato per la messa in scena delle sacre rappresentazioni; costruito appoggiando le gradinate alla retrostante collina, poteva contenere sino a 2500 spettatori. In età romana (tra il 16 e il 13 a.C.) la via processionale venne invasa da un complesso termale; Gneo Domizio Enobarbo (il padre di Nerone), dopo aver fatto abbattere alcune vecchie costruzioni, finanziò la costruzione di una piazza del foro su cui si affacciava il consueto tempio dedicato alla Triade Capitolina. Ugolini ripulì anche le murature ciclopiche volte verso il lago dove si trovano due porte monumentali, la Porta dei Leoni e la Porta Scea (quest’ultima manomessa nel Medioevo) in cui si è voluto riconoscere quella citata da Virgilio. Nel terzo libro dell’Eneide, infatti, si legge che Enea sbarcato a Butrinto, attraversa una porta monumentale per salire al palazzo, situato sull’acropoli; e nel palazzo, dopo aver riabbracciato con commozione alcuni compagni che pensava dispersi, scopre con grande sorpresa che la città è governata dal figlio di Priamo, Eleno. L’Eneide riporta che il giovanetto, fatto schiavo da Neottolemo, alla morte di quest’ultimo si era emancipato, convolando a nozze con la sfortunata Andromaca.

dUrAzzo, “tAVerNA deLL’AdriAtico”

L’edificio più monumentale e il simbolo stesso dell’occupazione romana dell’antico Epiro, è l’anfiteatro di Durazzo. Privato dei gradini in pietra nel corso del medioevo e sommerso dal disordine urbanistico moderno, fu costruito all’età degli Antonini (nel II sec. d.C.) e inaugurato con uno spettacolo di giochi gladiatori. Si tratta di una costruzione notevole, parzialmente appoggiata alla collina naturale e in parte edificata su sostruzioni in muratura. Con l’asse maggiore di ben centotrentasei metri e le gradinate alte sino a venti metri, l’edificio poteva contenere fino a ventimila spettatori. Quando fu costruito, Durazzo era una grande città sovrappopolata, un tumultuoso melting pot – come è tipico di tutti i porti – di diverse etnie, lingue e religioni, una città così brulicante di vita che Cicerone decise di allontanarsene per trovare un po’ di quiete. Catullo, con la genialità che lo contraddistinse, gli appioppò l’epiteto di «taverna dell’Adriatico» in uno dei suoi carmi (Carme 36). Nei pressi del Teatro Aleksander Moisiu, a due passi dall’anfiteatro, si trovano i resti delle piccole terme e quelli di una piazza ottagonale colonnata: forse un macellum per la vendita al minuto del pesce e degli ortaggi, forse una parte del foro cittadino. È possibile che l’aspetto finale di questo spazio pubblico sia dovuto all’intervento di Anastasio (491-518 d.C.). Questo imperatore bizantino – spesso ricordato per la curiosa particolarità di avere un occhio azzurro e uno nero (era soprannominato, per l’appunto, «Dicoro») – era in effetti nativo di Durazzo. Tra gli atti di benevolenza verso la sua città natale, si deve annoverare un nuovo grande circuito murario dotato di torri pentagonali, di cui è ancora possibile seguire ampi tratti lungo la collina che sormonta il centro storico. All’età di Giustiniano l’effetto doveva essere impressionante, con due grandi cerchia di mura che scendevano al mare, sormontate al vertice da un grande fortezza militare. Durazzo fu dunque per secoli un importante scalo marittimo, ma la sua fortuna non sarebbe stata così grande se non fosse stata anche il terminale dpi una importantissima strada transbalcanica. I Romani la risistemarono nel II sec. a.C. in modo esemplare, ribattezzandola Egnatia dal nome del proconsole Gaio Egnatio sotto cui erano stati promossi i lavori. La strada si addentrava nelle profonde vallate dei Balcani passando per Elbasani (dove si congiungeva con un tratto proveniente da Apollonia) per proseguire

(segue a pagina 16)

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 16 Storia

Nga GJoN kekA, Austri

Për të sjell (gjetë) në dritë nga errësira(fs-hehtësia) rrënjët e një kombi duhet punë sistematike dhe e gjatë.Kjo për faktin se

kemi të bëjmë me përkundje epokash dhe jo me përkundje vitesh. Dhe kur jemi tek epokat, atëherë sigurishtë se për të gjetur burimin e atyre rrënjëve, atij burimi të ujit që rrjedhë në kohën e sotme duhet ndjek hap pas hapi, gjur-mët (dokumentet arkivore) kronikat, studimet e ndryshme dhe dëshmitë arkeologjike.

Kështu që për të shkuar tek burimi, tek rrënjët e thella të lashtësisë së kombit tonë duhet bërë lidhshmërinë e pellazgo - ilirëve me arbnorët respektivisht më shqiptarët sot. Kjo duke u ba-zuar në traditat e papërziera të arbnorëve (sh-qiptarëve) me gjak të pastër të Kastriotit nga pushtues të huaj si ai turk dhe serb.Tradita, zakonet, kultura burimore arbnore, identiteti i rrënjosur, gjuha janë baza mbi të cilën duhet ndërtuar trekëndëshi i lidhjes natyrore nga pel-lazg – ilir – arbër (shqiptar). Duhet nënvizuar në kuadër të kësaj se civilizimi pellazg është theme-li zhvillimit të civilizimit të kontinentit europian, nga aty ka lind civilizimi i vlerave të popujve dhe shpërndarja e tyre brenda tij. Ndërsa emri ilir është i mëvonshëm por që është më tepër një emër politikë i kohës, për shkak të lëvizjeve, megjithkëtë po ata popuj që morën nga shtrati i pellazgishtes civilizimin e tyre u ndërtuan më pas dhe u shfaqën si popull që krijon bashkësinë politik pra shtetin e tyre dhe kjo nxorri emrtimin e Gadishullit Ilirik për popujt ilir që shtrihen brenda hartës së tyre sipas emërtimit ilir. Kur jemi këtu duhet ditur se arbnorët (shqiptarët) janë një nga popujt e kësaj harte ilire ama një nga popujt themeltar, faktorizues sepse rrjedhin ekskluzivisht nga pellazgët, pra janë një nga rrënjët e mëdha të kësaj peme të këtij kontinen-ti, kjo mund të lidhet si nga gjuha, emërtimet e vendeve, emrave të perëndive etj, por edhe të asaj se janë autokton.

Ndërsa pyetjes që shpesh shtrohet dhe është shtruar edhe më parë nga studiues është se a janë arbnorët (shqiptarët) autokton?, përgjig-jen nga shumë studiues të zellshëm dhe serioz e ka marrë bota se ky popull është autokton si nga autorët Hahn, Thunmann, Leibnitz, Ippen, Shuflaj, Stipceviq etj. Autoktoniteti i arbnorëve është i padiskutueshëm, ka fakte, argumente dhe dokumente arkivore etnologjike dhe arkeo-logjike që vërtetojn një gjë të tillë, ata ishin dhe janë aty, banuan dhe banojn në trevat e tyre, në trojet ku më parë quhej iliri ose më saktësishtë aty ku mbizotroj civilizimi pellazgian. Kjo tregon se ilirët e pastër në këtë gadishulli janë arbnorët apo epirotët e lashtë. Dhe këtë e forcon edhe kjo më tepër kur nënvizohet se:”Shqiptarët janë pasardhës të Epirotëve të lashtë dhe ilirëve të cilët konsiderohet si një popull - Autokton”(Aug.Masci,1806).

Por duhet ditur se edhe Tribalët e lashtë dhe Dardanët e Ilirës janë pjesë e rëndësishme e asaj që u tha më lartë që dëshmon për autoktonin e popullit iliro-darda respektivisht arbnor,ndërsa edhe sot ekzstojn emrat si Trikalli dhe Dardi në Shqipëri e Kosovë që dëshmojn për kujtesën e lashtë të popullit arbnor. Dhe sic thotë një kro-nist këta ishin iliro-epirotët që mbanin gjakun e përzier me iliritë e që të njëjtët ishin pellazgo - epirot, popullësi e ndarë në fise edhe nëë atë kohë sipas gjakut. Fisi që formoj pellazgët e më pas që kjo u shtri në epirot dhe ilir ishte Pelachi (Pelaki). Megjithatë kemi parë që gjerë më sot nuk ka dal ndonjë tezë tjetër për ta rrëzuar atë që është thënë nga shumë studiues e që edhe ës-htë vërtetetuar në mënyrë arkeologjike se Iliria e vërtetë është arbëria e vërtetë, epirotët e lashtë janë arbnorët e lashtë, Dardanët e Lashtë janë arbnorët e Dardanisë (Kosovës) së lashtë. Pran-daj sot nuk mund të thotë asnjë studiues edhe pse ka patur trajtesa të ngjashme të largimit në mëyrë te pjesshme të asaj që u tha për iliro – arbnorët, por megjithkëtë e vërteta i ka rrënjë e thella, të gjera, të gjata dhe të shtrira për rreth kontinentit të lashtë Europian. Kështuqë askush

trekëndëshi i lidhjes natyrore pellazg-ilir-arbër

nuk mund të thotë sot se arbnorët (shqiptarët) janë pjesërisht ilir, pjesërisht pellzag e pjesëris-ht epirot, poashtu askush nuk mund të thotë se gjuha e arbnorëve nuk ishte e ilirëve ose pellaz-gëve, kur dihet se gjuha arbnore rrjedh eksklu-zivisht nga gjuha e lashtë pellazgo-epirote.

Autorë të shumtë ilirët i konsiderojnë si një nga popujt më të vjetër të Europës. Dhe kjo konsiderohet ende edhe sot se popullaritetin, gjuhën, traditat, zakonet janë ruajtur vazhdimi-sht nga arbnorët (shqiptarët). Vetë emri Shqi-përi - Arbani tregonë amësinë e këtij populli, lashtësinë e arbnorëve (shqiptarëve). Edhe Pto-lemeu (Ptol. III, 12-14) këtë emër dhe popullin e konsideron autokton. Ndërsa ai e lidh Albanoi me qytetin e Albanopolis qytet ky Iliri dhe në të cilin identifikohet në mënyrë të besueshme edhe emri i Zeusit brenda tij (Die Helvetischen Kelten…,1840). Me gjuhën e arbnorëve sic e potencova edhe më lartë janë marrë dhe kanë referuar si p.sh; Leibnitz, Lecce, Leake, Hahn, Xylander etj, të cilët në studimet dhe hulum-timet e tyre nuk janë larguar nga burimi por gjithnjë e më shumë kanë hulumtuar dukue iu afruar atij burimi që do të zbulonte historinë e jo vetëm të arbnorëve dhe gjuhën e tyre, por edhe lidhshmërinë e saj me civilizimin e përgjithshme të kontinentit. Ndërkaq “Shqipëria moderne në Europë përfshin një pjesë të Ilirisë dhe Epirit: popujt sllav janë vendos aty mbi tokën e ilirëve të lashtë dhe Epirotëve, por janë pikërisht arb-norët (shqiptarët) që përfaqësojnë pasardhësit e tyre pellazgo-epirot…”(Giovan B.Pigna,1857)“ Lidhjet që shumë antropolog i kanë studiuar tek arbnorët(shqiptarët) kanë rezultuar të sakta se Ilirët dhe shqiptarët janë në lidhshmëri si dhe disa fise tjera të gadishullit…”(Archiv für An-thropologie,1880)

Prandaj banorët më të vjetër të rajonit të bre-gdetit Adriatik janë Iliro - arbnorët (shqiptarët). Dhe kjo nuk i sjell pasiguri askujt, por tregon të vërtetën se në këtë vend kanë banuar më parë ilirët e tash pasardhësit e tyre, lidhshmëri kjo e natyrshme si stërgjyshëve me brezin e ri të ta-nishëm lidhshmëri jo vetëm biologjike - etnolo-gjike, por edhe tepër e natyrshme. Kështuqë sot pyetjes së kush ishin ilirët dhe a janë arbnorët pasardhës të tyre? Shkenca dhe studiusit i janë

përgjigjur me guximin e tyre të madh, me punën e tyre hulumtuese dhe me mbështetjen e pakun-dërshtueshme se arbnorët janë pasardhës të ilirëve. Vetë studiuesi serioz dhe i njohur Thun-mann ka nënvizuar se “shqiptarët e sotëm jenë pasardhës të ilirëve të lashtë” dhe ky mendim është bërë mjaft i zakonshmëm dhe dominant deri në ditët tona. Poashtu Thunmann shënon një nga provat e rëndësishme me fjalët e mëpos-htme: “nuk kam gjetur në historinë e tyre asnjë gjurmë të emigracionit të mëvonshëm…”, dhe me këtë ai më pas shkruan se:”arbnorët (shqip-tarët) nuk janë sllavë, por se ata janë pasardhës të ilirëve …”

Në anën tjetër edhe Straboni kur flet “për Durrësin (Dyrrachium) dhe Apolloninë si pjesë te Epirit të cilët i takojn Ilirisë” respketivisht ar-bërisë (Shqipërisë) janë gjëra të dukshme të fa-ktuara edhe sot shihen mjaftë mirë se aty ku lindi qytetërimi i pellazgo – ilirëve aty sot banojn arb-norët (shqiptarët), po ashtu edhe këto emërtime të emrave tregojn arsyen e ekzistëncës së tyre. Por Straboni fletë edhe për dispozitat gjeografike që tregon për shtrirjen e tokave ilirë në adriatik, po në këtë shtrirje Straboni fletë edhe për shtrirjen gjuhësore të epirotëve - arbnorëve të sotëm. Sido-qoftë leximi në vepra të Homerit të Herodotit, por edhe të Platonit si dhe të historianëve të vjetër si dhe të studiuesve serioz që janë marë mbi la-shtësinë e arbnorëve do ta njohim më mirë udhën deri të rikthimi i pellazgëve në tryezën e arb-norëve dhe në tryezën e Europës si familje. Dhe do të vërtetohet burimi i origjinës së arborëve si popull, pra si një nga popujt e lashtë të konti-nentit europian si pasardhës të pellazgo-ilirëve. Në lidhje me këtë më duhet të nëvizoj se edhe Gjergj Kastrioti shpesh në fjalimet e tij nuk e lë pa e përmend origjinën e popullit të tij të lashtë kjo tregon se gjaku arbnor që ai mbajti ishte gjak i të parëve të tij pellazgo - ilir dhe ai e dinte mjaft mirë këtë sepse kishte identitetin e tij, kulturën, zakonte, traditën dhe fliste atë gjuhë amëtare që kishin folur etërit e tij. Prandaj edhe sot shqip-tarëve i nevojitet një Gjergj Kastriot për t’i pri në rrugën e drejtë të tyre dhe jo rastësisht shkruante Choiseul se ”këta Shqiptarë krenarë thotë ai do të ishin ende heronj, në qoftë se ata do të kishin një Skanderberg”.

per Tessalonica e da qui fino a Costantinopoli. Una scorciatoia formidabile, che poteva evitare la circumnavigazione dell’intera Grecia. Già nell’Ottocento vennero individuati diversi tratti dell’antico selciato e alcuni ponti romani lungo il suo tortuoso percorso. La via fu spesso percorsa dagli eserciti: Traiano la restaurò in preparazione delle guerre daciche e partiche, e Caracalla mise in conto di percorrerla al ritorno dalla campagna d’Oriente, un progetto che fu frustrato dal suo imprevisto assassinio. La via mantenne un ruolo strategico anche nel Medioevo; da qui passò, tra gli altri, Teodorico re dei Goti durante la lenta discesa che lo avrebbe condotto a Ravenna.

ALLe rAdici deLL’ALBANiA ModerNA: LA cULtUrA di ArBËr.

Nel 1892, il console francese a Scutari, Albert Degrand, fece visita ad un sito denominato «castello di Dalmaca», situato a poca distanza dal villaggio di Koman. Gli abitanti del posto gli avevano, infatti, riferito una leggenda incentrata su una quercia dalle foglie d’oro e su un misterioso cimitero disseminato di cassette di pietra. Giunto sul posto, il console ebbe modo di osservare che le tombe erano raccolte attorno alla parrocchiale di San Giovanni, in una zona isolata dove, stranamente, non si vedevano tracce di abitato. I morti erano deposti supini e con il capo volto verso ovest, secondo la tradizione cristiana. Qualche anno più tardi, l’archeologo tedesco P. Träger analizzò i corredi comparandoli con quelli medievali della Bosia Erzegovina, riconoscendo nelle fibbie «a doppia gamba», un qualcosa di peculiare che avrebbe potuto fornire una chiave di lettura.

Chi erano, dunque, le genti sepolte nel cimitero di Koman? Si tratta, con ogni probabilità, di contadini/soldati alleati dei bizantini nel periodo travagliato dell’alto-medioevo. Gli uomini presentano scarsi gioielli ad eccezione di alcune guarnizioni di cintura militare; le accette deposte nelle tombe sembrano più adatte alla guerra che al lavoro, e sono simili a quelle diffuse nella tarda antichità. L’uso di raccogliere le ossa dei familiari ai piedi del defunto è invece un retaggio della cultura illirica. Per quanto riguarda i corredi femminili, spiccano le fibule di derivazione bizantina, le collane in pasta vitrea e gli orecchini. Non si tratta di oggetti di grande lusso, perché per la maggior parte sono in bronzo e raramente in oro o argento. Molti studiosi albanesi sono convinti che le tombe di Koman appartengono alla cultura Arbër, il ponte di unione tra gli antichi Illiri e i moderni albanesi. Il nome di Arbër è curiosamente affine a quello del regno illirico di Arbanon citato nel II sec d.C. da Tolomeo nella sua Geografia e la cui antica capitale, Albanopolis, è stata identificata presso le rovine di Zgërdhesh, nelle immediate vicinanze della cittadina medievale Kruja. La distanza cronologica tra la caduta del regno illirico della regina Teuta e le tombe di Koman rasenta il millennio, e potrebbe insospettire i più smaliziati. Va però osservato che non è del tutto da escludere che elementi della cultura tradizionale siano riusciti a permanere (anche se diluiti e rielaborati) attraverso lunghi periodi di acculturazione e sincretismo culturale. È quello che sappiamo essere avvenuto in Gallia nel II e nel III sec d.C. quando, dopo quasi tre secoli di dominazione romana, le popolazioni locali diedero vita ad un vero e proprio revival celtico testimoniato, ad esempio, dal recupero della Lega come unità di misura o dalla edificazione di edifici sacri di planimetria celtica. Parte della mentalità figurativa celto-romana confluì poi a formare il gusto e la sensibilità del romanico francese nei primi secoli del medioevo. È dunque possibile che Arbanon, Arbër e Albania sono le facce della stessa medaglia, e la testimonianza semantica di una continuità culturale millenaria che fa dell’Albania un paese peculiare, soprattutto se consideriamo la profonda slavizzazione che le regioni circostanti hanno subito nel corso del Medioevo.

Albania: la terra degli antichi illiri(Continua da pagina 15)

pagina 17 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Tradizione

Acquaformosa - Firmosa (cs)

san Benedetto Ullano - shën Benedhiti (cs)

ceNNi storici

Le origini di Acquaformosa risalgono al sec. XII, for-se Con un piccolo nucleo di abitazioni sorte intor-

no al convento cistercense di S. Maria del Leuccio. Il paese nacque però con l’arrivo dei profughi albanesi tra il 1476 e il 1478 e si stabilirono nel territorio che il principe di Altomonte aveva donato ai monaci Cistercensi di Santa Maria. Tra i personaggi illustri ricordiamo: Simeone Orazio Capparel-li, poeta estemporaneo.

trAdizioNi PoPoLAri

Le feste religiose con il suggestivo rito, hanno un sapore particolare. La festa della Madonna del Monte (Festa e

Shën Mërisë së Malit) si svolge la prima e l’ultima domenica di luglio con pellegrinaggio della parrocchia di Acquaformo-sa, Lungro, Firmo e paesi circostanti, con canti, danze e le donne vestite nei tradizionali costumi albanesi. L’ultima do-menica di maggio si festeggia la Madonna della Misericordia. E’ consuetudine durante l’Epifania la benedizione dell’acqua nella Fontana Vecchia (Kroj Pjak).

cosA c’È dA Vedere.

Il centro abitato si caratterizza per la presenza di piccole strade, collegate tra di loro da catoi, scalette o ponticelli. A

1400 m di altitudine, è il Santuario della Madonna del Monte (XI-XII sec.). Vi si venera una Madonna raffigurata con una statua scolpita in pietra tufacea del sec. XVII. Si consiglia di vedere la parrocchia di S.Giovanni Battista (sec. XVI) di rito greco-bizantino. Conserva un’iconostasi in stile bizantino e tre grandi tavole del senese Marco Pico (sec. XVI), rappresentanti l’Assunta e due Santi. Il tempio custodisce anche un coro li-gneo in croce, il portale centrale in castagno scolpito, con due aquile bicipiti e svariate statue lignee con reliquari dei sec. XVII-XVIIJ Anche la chiesetta della Madonna della Concezio-ne merita una visita. Custodisce affreschi di notevole interesse raffiguranti figure di santi di ispirazione bizantina e un soffitto ligneo dipinto del sec. XVIII. Al turista appassionato di musi-ca può capitare di ascoltare tra i meravigliosi vicoli nelle ore notturne, i caratteristici canti polifonici molto sentiti da questa comunità.

ceNNi storici

Situato ai piedi del colle S.Elia, tra i paesi di origine albanese e il più vicino a Cosenza, da cui dista appena 25km. Il paese

ha origine molto antiche e le prime notizie storiche certe risalgono agli ultimi decenni del sec. XII, quando fu feudo dei duchi nor-manni di Montalto, che in quegl’anni vi fondarono un monastero benedettino, da cui il piccolo borgo prese il nome. L’antico borgo medioevale ebbe un decisivo impulso demografico ed economi-co, con conseguente sviluppo urbanistico, nella seconda metà del sec. XV, quando fu ripopolato da profughi albanesi.

Nel 1723 Papa Clemente XII (fam. Corsini) fondò il “Collegio Corsini”, vera e propria struttura universitaria per la formazione del clero italo-albanese. Il paese fu protagonista durante le lotte del risorgimento italiano; molti suoi abitanti presero parte attiva ai moti di Cosenza del 1844 e 1848 pagando con la vita i loro ideali di giustizia e di libertà anche attraverso la partecipazione eroica alla liberazione garibaldma dell’Italia Meridionale. Age-silao Milano con gesto disperato e romantico, attentò nel 1856 alla vita del re borbonico Ferdinando II e finendo sul patibolo a Napoli alla fine dello stesso anno. Tra i personaggi illustri ri-corderemo, Felice samuele rodotà, Vescovo; Pietro Pompilio Rodotà, autore dell’opera in tre volumi: ‘’Dell’origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia”; Giovanni Mosciaro, eletto deputato al Primo Parlamento Italiano.

trAdizioNi PoPoLAri

E’ tradizione, prima dell’alba della Domenica delle Palme, andare in giro per le vie del paese a commemorare la re-

surrezione di Lazzaro, cantando le “Kalimere” (canti augurali). Per il turista si consiglia di assistere in circostanze particolari alle cerimonie liturgiche, ricche di simboli, di significati, di tradizioni e di suggestivo effetto scenografico. Degli antichi e complessi riti che si svolgono nel corso della settimana santa, oggi, permane la processione degli “Açiomeri” del Giovedi e Venerdi Santo, che costituisce uno dei momenti più attesi e significativi dell’attuale devozione popolare. La festa della Madonna del Buon Consiglio si festeggia la prima domenica di maggio ed il culto si collega all’esodo degli albanesi in Calabria. La vigilia di Natale, la piazza principale diventa il focolare di tutti con l’accensione di un gran falò.

cosA c’È dA Vedere

Sono da ammirare gli splendidi costumi tradizionali che nelle occasioni di festa vengono portati dagli abitanti di S.

Benedetto Ullano. Dopo aver dato un rapido sguardo al paesag-gio, al centro storico con i maestosi portali settecenteschi con stemmi e numerosi archi e archetti che caratterizzano le gjito-nie e consigliabile visitare la cappella della nobile famiglia dei Rodotà dei Coronei, dedicata alla Madonna del Buon Consiglio dei primi decenni del 1770, dove la balaustra dell’altare, chia-ramente latina, contrasta con l’altare quadrato sormontato da quattro colonne tipicamente di stile bizantino; uno sguardo alla urna cineraria di epoca imperiale romana e ad alcune epigrafi. Consigliabile, per i suggestivi aspetti paesaggistici, una breve escursione in montagna tra i castagni, cerri e faggi secolari fino a quota 1000 m a Laghicello.

caraffa di catanzaro - Garafa (cz)

ceNNi storici

Si chiamava “Arenos”, il borgo di origine medioevale su cui fu fondata dai Carafa, dai feudatari derivati da un ramo

della famiglia Caracciolo che lo tennero fino al sec. XVI. Fu popolato probabilmente da soldati albanesi, impiegati per la sorveglianza dell’antico itinerario stradale che portava nel Vi-bonese, attraverso la valle del torrente Usito. Secondo fonti attendibili gli albanesi insediati dapprima a Usito e Arenoso si sarebbero successivamente stabiliti nel casale di Caraffa, a seguito del terremoto del 1783.

trAdizioNi PoPoLAri

Santa Domenica, patrona del paese si festeggia il 6 luglio. E’ consuetudine durante il Carnevale, indossare da parte dei

giovani, sacchi ripieni di paglia (“rusali”).

cosA c’È dA Vedere

La Chiesa dei Maiorana, dedicata alla Madonna delle Grazie, in piena campagna, e’ una modesta costruzione

eclettica di maestranze locali che presenta alcuni affreschi di impianto d’epoca tardo-romanica. Al turista si consiglia in par-ticolari circostanze dì vedere il costume di gala di questa zona che presenta elementi originali orientali.

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 18 Historiografia

enigma e prijësit shqiptar, për të cilin historia nuk ka asnjë rresht

Nga ArMANd PLAkA

“Ka mbërritur së fundmi një kryetar fisesh shqiptare me emrin Shaban Bej Goça. Ka një plumb në trup, një plagë akoma të pambyllur në njërën këmbë nga një goditje pushke, dy të

tjera në këmbën tjetër si dhe një çmim prej 7.000 paundësh për kokën e tij nga turqit”.

Kështu niste në vitin e largët 1906, një artikull i gjatë në të përditshmen ameri-kane, “The Sun” (shih: The Sun, A

Rebel Chief From Albania in Town, 28 janar 1906, fq. 7) i cili përtej paraqitjes së përgjith-shme të karakterit të shqiptarëve, me materiale që mund të gjendeshin edhe në burime të tjera, sjell në vëmendje edhe përpjekjet e një njeriu, i cili nuk rezulton të jetë përmendur ndonjëherë në historiografinë tonë zyrtare. Bëhet fjalë për një shqiptar me emrin Shaban Goça (ose edhe Goxha, porse në origjinal në anglisht na përcillet vetëm në formën Gotsha) që kishte qenë oficer i xhenjos në Perandorinë Otomane, arsimuar në Kajro, e që pronat e pasuritë e të cilit ishin konfiskuar nga autoritetet e Stambollit. Për më shumë, për kokën e tij ishte vënë në dispozicion një shumë e madhe, çka e kishte bërë atë të jetonte e vepronte vetëm në mërgim. Qysh në fillim të herës duhet thënë se shumëçka bazohet mbi thëniet e vetë personazhit kryesor, rreth të cilit përqëndrohet edhe artikulli në fjalë, duke mos i mbuluar ato me asnjë material tjetër his-torik e arkivor të dorës së parë, çka hedh hije të mëdha dyshimi mbi rolin, prejardhjen dhe synimet e vetë këtij personazhi.

Kjo, sigurisht se është në radhë të parë objekt i historianëve, që kanë rastin të nxjerrin në pah më shumë rreth këtij personazhi enigmatik, i cili nëse vërtetë ka dashur të japë ato kontribute që përmenden në artikujt e gazetave amerikane të kohës, meriton mirënjohje për atë çka ka bërë. Të paktën një gjë është e sigurtë: pavarësisht synimeve të tij, nga ato çka ai rrëfen për shq-iptarët për mediat amerikane të kohës, duket se ai u ka bërë një nder atyre, duke i përcjellë publikut amerikan një profil krenar e realist të shqiptarëve e synimeve të tyre.

GoÇA: kAM ArdHUr Me MisioN PAtriotik

nga personalitete të fuqishme të kohës në Angli (e ndoshta edhe gjetkë në Europë, megjithëse artikulli nuk na sjell evidenca konkrete për këtë pretendim), siç na sugjerojnë pasazhet e më-poshtme:

“Ai vjen në këtë vend për të parë interesin për të mbështetur masat për arsimimin e popullit të tij. Projekti në fjalë e ka bërë atë që të ndërmarrë disa udhëtime, duke prekur shumë vende nga konti-nenti europian dhe në Angli, ku është pritur dhe ka biseduar me Dukën e Aberdinit, James Bryce, nga Deputetët e Dhomës së Përfaqësuesve, Henry dhe Stephen Gladstone, Peshkopi i Durhamit, Lord Brassey, Lady Frederick Cavendish etj”.

Rezultatet e arritura, apo ato të pritshme të vizitave e misionit të tij, deri në atë çast, na i rrëfejnë më së miri paragrafet e mëposht-me: “Komiteti për Ballkanin në Britani ka shpre-hur simpatinë e vet të plotë me lëvizjet çlirimtare shqiptare për t´u shkëputur nga kontrolli turk. Nëse sistemi arsimor do të ndërtohet, atëherë besohet në mënyrë konfidenciale se këtë hap do ta pasojë edhe e drejta e votimit. Shaban Beu kërkon të formohet një komitet për të bashkëpunuar me Komitetin për Ballkanin dhe me një tjetër nga vendi i tij, për të siguruar nga Sulltani një sistem arsimor autonom dhe nëse do jetë e mundshme edhe pavarësinë apo autonominë e vendit”.

Por cila ishte gjuha dhe argumentat e për-dorura nga ky personazh misterioz për të mbro-jtur bashkëatdhetarët e vet dhe çështjen e tyre? Jo fort diplomatik, i thjeshtë, por njëkohësisht i zgjuar:

“Nëse ju amerikanët – thotë ai, – interesoheni edhe për negrit dhe kafshët, atëherë pse të mos tregoni interes për popujt pellazgjikë? Ju dërgoni misionarë edhe në Kongo, përse të mos dërgoni mësues në një vend që ka prodhuar kaq shumë burra të njohur në histori, si: Pirroja, Crispi, Skënderbeu, Aleksandri i Madh, Justiniani? Unë e dua vendin tim, popullin tim, i cili ka një kurajë të madhe: njerëz që kanë mirësi dhe që kurrë s´ta harrojnë nderin apo një shërbim të kryer. Italia dhe Austria vazhdimisht po shfaqen të gatshme të na ndihmojnë, por ngaqë ata e duan Shqipërinë për vete, kështu po e humbasim edhe ne vendin tonë. Rusia na do, por ne nuk e duam. Ne e duam Shqipërinë për shqiptarët. Nëse amerikanët nuk janë të vendosur të na ndihmojnë, unë nuk do të dëshpërohem; pasi nuk më mungon kurajoja dhe për sa kohë do ta kem krahun tim të djathtë, shpatën, popullin tim, unë nuk do të dorëzohem kurrë, kurrë”.

Duke folur për verbërinë e çdo kombi dhe ga-bimet përkatëse që ata kanë kryer, Shaban Beu, duke zgjatur ngadalë dorën e vet mbi shpatullat e tij, thotë:

“Unë nuk mund të shoh dot veshët e mi, por mund të shoh ato tuajat”, duke vijuar me prover-ba të tjera si: “Është më e lehtë të gënjesh se sa të dëgjosh një gënjeshtër”. Apo dhe: Çfarë mund të bëjë një budalla me një këshillë apo një negër me një sapun? – “Fjalët janë femërore, kurse bëmat, mashkullore”.

Shaban Beu tregon me krenari zyrtarë të lartë me origjinë shqiptare që mbajnë poste të rënd-ësishme në Turqi dhe Egjipt, duke thënë se të gjitha këto dëshmojnë se shqiptarët janë të aftë të qeverisin vetveten.

“Në Turqi, rojat personale të Sulltanit janë të

gjithë shqiptarë. Është Tahil Pasha, një shqiptar që fle në dhomën e Sulltanit dhe provon kafenë e tij i pari; një pozicion i rëndësishëm ky. Ferid Pasha, Kryeministri, është një shqiptar; po ashtu Negi Pasha, një anëtar i Këshillit të Yilldizit dhe Turhan Pasha, kohët e fundit emëruar edhe si shef i Policisë së Stambollit…”

Nga artikulli në fjalë mësojmë se ai, kishte shkuar në Perëndim për një mission patriotik, siç ishte mbledhja e ndihmave apo hetimi i mundësive se çfarë mund të bënte Perëndimi, jo vetëm në këtë drejtim, por edhe për luftën e shqiptarëve për pavarësi. Në përmbushje të mis-ionit të vet, ai deklaron se ishte pritur më parë

keni? Cila është diferenca? Ata vrasin gjithmonë për një arsye, por kurrë nuk prekin fëmijë apo gra. Oh, asnjëherë, në asnjë rast! Ju vrisni gra e fëmijë pa ju dridhur qerpiku. Çfarë është kjo përveçse kaçakllëk e kusari?”

“Pronat e Shaban Beut janë konfiskuar ndërk-ohë nga qeveria turke. Ai, nga profesioni është inxhinjer ushtarak, arsimuar në Kairo, Egjipt. Flet shumë gjuhë të huaja”.

Kështu mbyllej artikulli i të përditshmes ame-rikane në vitin 1906, ndërkohë që vetë emri i Shaban Beut dhe detaje të tjera në lidhje me atë çka ai përfaqësonte, na shfaqen edhe në disa të përditshme të tjera përgjatë viteve 1906-1909, duke përfunduar me vitin 1930, ku ai na shfa-qet edhe si koleksionist veprash arti.

Në fakt, përveç këtyre artikujve të shtypit perëndimor dhe të një albumi me përshtypjet që një çift amerikan kishte përftuar gjatë udhëtim-eve të tij në vitin 1905 në vendet e Europës, nuk posedojmë asnjë të dhënë mbi prejardhjen, krahinën shqiptare nga ai rridhte, ashtu sikurse edhe asnjë datë lindjeje.

Në këto artikuj theksohet shpesh fakti se ai e quan veten një prijës shqiptar, për kokën e të cilit Sulltani kishte vënë në dispozicion jo vetëm 35.000 dollarë amerikanë ( shih: Alba-nian Prince Hiding Here Now, The San Fran-cisco Call, 7 shkurt 1909, fq. 37), por edhe një sërë spiunësh, të cilët e gjurmonin atë edhe në SHBA, duke e detyruar të fshihej e të mos bënte publike adresën ku banonte. Po ashtu, nga po i njëjti burim thuhet se ai ndërk-ohë, përveç tri plagëve që mbante në trupin e tij, kishte marrë edhe 28 dekorata të ndry-shme nderi nga vende europiane. Gjithashtu mësojmë në detaje edhe ecurinë e proçesit të aplikimit për marrjen e nënshtetësisë amerika-ne, në vitin 1907 (shih: Albanian Prince To Be An American, New York Times, 8 qershor 1907, fq. 2) . Përsa i përket të ardhmes së vet, vetë Shaban Bej Goça thoshte: “Tashmë po bëj një jetë të tërhequr dhe kam ndërmend të çel një studio në ndonjë qytet të largët në brendësi të këtij shteti ose të merrem me buj-qësi”. Dhe kjo rezulton të ketë qenë e vërtetë, sepse emri i tij haset sërish shumë vite më vonë, në bashkëpunime apo kontrata shitjesh të veprave të artit.

sHABAN BeUGAzetAri AMerikAN iroNizoN

se sHQiPtAret NJiHeN si PoPULL kAÇAkËsH.

“Kaçakët shqiptarë – thotë Shaban Beu, me një lëvizje pyetëse të supeve. “Po, por ju çfarë

Nga Ledio kANxHoLLi

eshtë shumë interesante që në qytetin e durrësit ne kemi

disa skulptura që kanë atë që quhet veshje ilire. P.sh. klejtja është një bust i cili kishte një veshje të caktuar ilire që është vënë në dukje edhe nga të huajt, jo vetëm nga shqiptarët, se shqiptarët shpesh kanë prirje të shqiptarizojnë çdo lloj elementi aq më tepër të veshjeve. Por veshjet ilire janë të famshme sepse i përmendin edhe autorët antikë, p.sh. dihet që veshja dalmatika është një veshje që e kanë sot edhe një pjesë e priftërinjve në Vatikan. Por dihet që është një veshje ilire, ose veshje të tjera për të cilat flasin autorët antikë. Një libër të rëndësishëm ka bërë për këto studiuesja e shquar shqiptare, e cila nuk jeton më, Andromaqi Gjergji. kështu që gjërat janë tepër interesante për t’i parë edhe në lidhje me ç’kemi sot. ose ajo fustanella e madhe e kelmendit është tepër antike ose veshja e grave mirditase. këto janë elemente të cilat i japin shumë konotacione lidhje shekujsh dhe mijëvjeçarësh.

Pse ky bust u vodh në 1997?

pagina 19 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Attualità

Flasim albanese apo parliamo italisht?

Nga AdeLA koLeA

Duke u nisur paraprakisht prej faktit se ne shqiptarët kemi një prirje te dalluesh-me përkundrejt gjuhëve të huaja, sepse

ndoshta kjo na është injektuar si një mënyrë për të reaguar ndaj rregullave të hekurta të censurës, të cilat na ndalonin që të ndiqnim te-levizionet e huaja, të lexonim libra në gjuhë të huaja, të ndiqnim shtypin dhe të gjitha mjetet informuese të huaja, nuk na lejonin që të lar-goheshim nga vendi ynë, mund të pohojme se: Me dukurinë e emigracionit në fillimin e viteve ’90-të, ne shqiptarët – ashtu sikurse kushdo që lë tokën e tij mëmë, për çfarëdo arsyeje – mundëm që t’i jepnim hapësirë pikërisht, jo vetëm asaj aq të kërkuare “dëshirë për liri”, duke i kapërcyer ata kufinj që na mbanin prej kohësh të izoluar brenda vendit, pa na lejuar që të zbulonim botën që na rrethonte por, edhe ngutjes për të mësuar dhe për të thelluar njohjen e gjuhëve të reja të huaja. Kjo, duke qenë diktuar nga nevojshmëria për të komunikuar paraprakisht me banorët e vendit të ri që sapo na kishte ofruar mikpritjen e për t’u përballur me sfidat e jetës së përd-itshme, në komunikimin përkatës ditor për punë, studim etj. Prej këtu, pasi të kapërcehej ky hap, d.m.th ai i përballjes së menjëhers-hme me gjuhën e re të vendit pri-tës, prirja e lartpërmendur e sh-qiptarëve përkundrejt gjuhëve të huaja, nuk do të rezultonte më e mjaftueshme në të njëjtën mënyrë për të gjithë emigrantët që erdhën në Itali, duke konsideruar faktorë si: niveli i arsimimit të tyre, preja-rdhja e shumë prej tyre nga zona të thella të Shqipërisë, mosha etj. Një problem domethënës, me të cilin do të përballeshin fëm-ijët e lindur jashtë Shqipërisë: Në cilën gjuhë duhet t’u fla-sin atyre prindërit në fa-milje? Në rastin tonë, shqip-tarë të Italisë, a do të ishte e drejtë që fëmijëve t’u flitej në gjuhën amtare, atë shqipe? Apo, rreth moshës 3-vjeçare, mo-shë në të cilën fëmijët përgatiten që të ndjekin kopështin, duke u folur shqip në shtëpi, këta fëmijë në kopësht do të hasnin vështirësi me italishten dhe si rrjedhojë, përshtatja e tyre në kopësht e më tej ajo në shoqëri, do të rezultonte e vështirë? Këto kanë qenë disa pyetje reale dhe objektive që i kanë drejtuar vetes shumë çifte të reja shqiptare në lidhje me çështjen e gjuhës, pyetje, të cilat kanë hasur dy lloje reagimesh nga ana e mësues-ve të shkollave të ciklit të ulët.

Ka pasur nga ata mësues që atyre u kanë thënë: “ Po mirë, ju nuk u flisni italisht fëmijëve në shtëpi? Epo, fëmijëve u duhet folur italisht në familje, përndryshe përshtatja e tyre në shkollë do të rezultojë e vështirë…!” Dhe mësues të tjerë që, përkundrazi, u kanë thënë: “ Bëni mirë që fëmijëve u flisni shqip në shtëpi, në gjuhën tuaj amtare, pasi ata janë të pajisur me aftësinë për t’i dalluar këto dy gjuhë nga njëra-tjetra madje, me një bazë të fortë të shqipes, janë të para-prirë të mësojnë lehtë italishten, të jenë të aftë në dygjuhësinë. Bile, kanë prirje të dallueshme edhe për të mësuar gjuhë të tjera të huaja!” Veçse këtu, do të hasej zanafilla e një mekanizmi

tjetër të veçantë: “Nëse një prind shqiptar- unë sjell shembullin “shqiptar”, pasi ai përkon me ne por, kjo vlen për çdo kombësi të huaj natyri-sht - ai vetë, nuk e zotëron siç duhet italishten, a është e drejtë që në shtëpi t’i flasë fëmijës me një italishte të shtrembëruar, të çalë, me një itali-shte që lë shumë për të dëshiruar?” Unë mendoj pikërisht, se kjo nuk është gjëja e duhur për t’u zbatuar. Në një farë mënyre, një arsyetim i ngja-shëm me këtë të lartpërmendurin për zgjedhjen e gjuhës për t’ua folur në familje fëmijëve të huaj - ashtu sikurse më tregojnë miq italianë që janë me origjinë nga Jugu i Italisë - u bëhet këtu në Veri të Italisë, Emilia-Romagna, nga ana e mësuesve veriorë, edhe fëmijëve italianë me prejardhje nga Jugu i vendit të tyre. D.m.th, mësuesit ve-riorë, i ftojnë prindërit jugorë, që të mos u flasin

në shtëpi në dialekt fëmijëve të tyre, pasi ata në shkollë hasin probleme me italishten standarde. Dhe kjo vështirësi nga ana e këtyre nxënësve ju-gorë me italishten zyrtare, shumëfishohet më te-për në kthimin e tyre pas pushimeve verore nga qytetet e veta përkatëse në Jug të Italisë, aty ku kanë folur vetëm në dialektet e tyre.

Si të themi, këto kthehen në probleme gjuhës-ore dhe çështje komunikimi të përditshëm për të gjithë ata që nuk janë autoktone në një vend të përcaktuar. Fëmijët më tej, duke u rritur, projektohen gjithnjë e me tepër drejt mësim-it të gjuhës së vendit pritës, në rastin tonë, të italishtes. Prej këtu, në rastin e martesave të përziera italo-shqiptare, bëhet gjithnjë e më e vështirë ruajtja e shqipes. Sepse, kjo kthehet edhe në një çështje përparësie: se cilës gjuhë t’i jepet më tepër rëndësi. Për fëmijët shqip-tarë të brezit të dytë, shqipja po humbet, duke praktikuar italishten gjithnjë e më shumë nëpër shkolla dhe në të përditshmen e tyre. Përv-eç kësaj, gjithnjë nëpër shkolla, ata mësojnë

anglisht, frëngjisht, gjermanisht, spanjisht. Kanë të bëjnë në ruajtjen e shqipes, edhe zgje-dhjet që bëjnë në vite familjet emigrante, për t’i kaluar pushimet verore në Shqipëri apo jo, pasi kjo është një mënyrë e mirë jo vetëm për ruajtjen dhe aplikimin e gjuhës por, edhe në ruajtjen e zakoneve shqiptare.

Nga “poliglotë” pak për pasion – përtej asaj që, kjo është një dhunti vetjake fundja – nga ana tjetër, pak prej nevojshmërisë, emigrantit i duhet të përballet edhe me një tjetër duku-ri akoma: jo më me atë të gjuhës standarde të vendit pritës por, edhe me dialektin apo të fo-lurën lokale të provincës apo fshatit të huaj ku ai jeton. Përveç dialektit pra, në idiolektet, në idioma të ndryshme e në një frazeologji të gjerë, të përbërë prej shumë thëniesh lokale.

Mua p.sh, në fillimet e vendosjes sime këtu në Itali, në krahinën Emi-lia-Romagna, pavarësisht se e njihja italishten standarde që fëmijë, që në Shqipëri - pasi jam rritur në një fa-milje dygjuhëshe italo-shqiptare - më kanë ndodhur disa situata zbavitëse, pothuajse komike mund të them, në lidhje me zhargonin dialektor e atë provincial. Kur një zonjë e moshuar nga Parma, një fqinjë e imja më pati thënë: “Po të përshëndes, sepse tani po shkoj të mbledh nja dy “mace”! ( “Gatti”- italisht)” E unë, duke i bërë përkthimin fjalë për fjalë, i thashë: “Qenkeni e sjellshme që po mblidhke-ni macet, diçka shumë njerëzore kjo, nga ana juaj!” Sepse, mendova se ajo po mblidhte macet e braktisura të rru-gëve dhe po u ofronte atyre një strehe. “Ah jo, - më pati thënë - “po mbledh macet”, në krahinën tonë do të thotë: “Po mbledh pluhurat, po pastroj …”, d.m.th thjesht: ”Po bëj punët e shtëpisë”. Dhe si kjo shprehje, ka të tjera pafund.

Në Ditën Ndërkombëtare të Gjuhës Amtare, nuk mundem të anashkaloj një tjetër shqetësim timin aktual: atë të lidhur me mënyrën e shkujdesur, në të cilën flitet e shkruhet sot shqipja brenda kufijve të Shqipërisë. Vërej me keqardhje që shqipja - kryesisht me përhapjen e gjerë të portaleve online dhe të hapësirave të ndryshme sho-qërore të komunikimit virtual - shpesh shkruhet keq, në mënyrë të pasaktë, me gabime ortografike dhe plot hua-

zime nga gjuhët e tjera. Çështja e huazimeve të vjetra kryesisht nga arabishtja, turqishtja apo italishtja, të integruar në shqipe, ështe diçka më vete. Ata tashmë janë shkrirë në shqipe, janë kthyer në pjesë përbërëse të fjalorit të shqipes ndër vite - çdo gjuhë ka nevojë për huazime fundja - por, ka edhe forma të shumëllojshme huazimesh nga anglishtja, shkurtime apo shtrembërime gjuhësore që kanë zënë në shqipe vendin që nuk u përket, duke e dëmtuar atë si gjuhë. Në këtë kontekst, një rol i rëndësishëm u takon institucioneve përkatëse dhe mediave të cilët, me mënyrën sesi shkruajnë e komunikojnë, ndikojnë të gjithë popullsinë që ata i ndjek. “Gjuha është një gjurmë, gjurma më e madhe e gjendjes sonë njerëzore” shkruante Octavio Paz. Le të bëjmë çmos që secili nga ne, brenda mun-dësive të tij, të përkujdeset për këtë gjurmë, e cila do të niste si diçka e mirëfilltë e thjesht “gjuhës-ore” por, që do të merrte shtrirje në një nivel të gjerë shoqëror e kulturor, madje shumëgjuhësh e shumë kulturor.

Në Ditën ndërkombëtare të Gjuhës Amtare, një përsiatje mbi raportin e përditshëm të gjuhës mëmë dhe emigra-cionit – në rastin tonë, si shqiptarë të Italisë – të gjuhës shqipe dhe, të italishtes, si gjuhë e vendit ku ne jetojmë

Nga FLorA MyFtAri

Mbetjet e qytetit antik Albanopoli gjen-den ndermjet qytetit te Fush- Krujes

dhe atij te Krujes, vetem 10 km larg Aero-portit nacional „Nene Tereza“. Megjithese ende i pazbuluar dhe studjuar mire, tani atje duken qarte muret rrethues dhe disa objekte te tjere karakteristik. Te dhenat e para te shkruara per kete qytet gjenden ne vepren e Ptolemeut „Gjeografia“, ne shekullin e dyte te eres tone. Mendohet qe qyeteti ka qene kryeqendra e fisit ilir te Albaneve, nga te cilet rrjedh edhe emri i sotem i shqiptareve.

Sipas studimeve te dijetarit te shquar shqiptar Prof. Selim Islami, qyteti ka lu-lezuar nga mesi i shekullit te IV deri ne shekullin e I para eres se re. Ai u nder-tua fillimisht mbi bazen e nje vendbani-mi te fortifikuar te fiseve ilire te ketyre trevave gjate periudhes protourbane. Studime e germime te pjeseshme qe njihen, jane bere ne kete qytet qe ne mesin e shekullit te XIX nga shume dijetar te huaj nder te cilet austriaku Georg Hahn. Rilevimi i pare topografik i zones se qytetit eshte bere ne qershor te vitit 1919 nga arkeolloget au-striake Praschniker e Schober.

Vecanerisht ata bene rilevimin e sistemit te fortifikimit dhe studjuan muret karakte-ristik rrethues te ndertuar me blloqe guresh kuadratik shume te medhenj. Eshte provuar qe ne kohen e lulezimit te tij, Albanopoli ishte nje nga qytetet me te rendesishme te Ilirise dhe qe kishte marrdhenie te fuqish-me tregetare me qytete dhe treva te tjera. Gjate germimeve atje jane zbuluar gjetja te shumta nder te cilat shume monedha te prera ne Dyrrah, Apolloni, Lisus, Korkyre, Maqedoni etj. Me kalimin e shekujve, per shkak edhe te luftrave e levizjeve te medha ne Ballkan e ne tere Europen, Albanopoli e humbi rendesine e tij si qytet por ka lene te incizuara gjurmet e nje qyteterimi te la-shte qe deshmojne historin e lavdishme te shqiptareve. Te vizitosh Albanopolin do te kesh mundesi te lexosh pak nga historia e Shqiperise. Te germosh e te studjosh Alba-nopolin, me siguri do te gjendesh perpara gjurmeve te nje qyteterimi te lashte te Me-sdheut. ( Barat) ka patur shume hipoteza per Albanopolisin vendin nga ku shqiptaret e so-tem kishin emrin Albane. Disa mendonin se mos ishte Berati, Elbasani, mendohej edhe per nje v end midis ketyre dy qyteteve. Sot ka dale dhe teoria e Tiranes, por arkeologet mendojne se eshte pikerisht Zgerdheshi afer Krujes.

Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e

tashmja

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 20 Attualità

nga GËziM ALPioNNë emër të Grupit të Lobimit Birmingham, Angli

Të indinjuar nga injorimi sistematik i Dibrës nga shteti shqiptar, dhe veçanërisht nga premtimet boshe dhe mashtrimet e qeverive që nga viti 2005, më 18 mars

2013, një grup intelektualësh dibranë në Tiranë dhe jashtë vendit iniciuan peticionin online për Rrugën e Arbërit. Për këtë vepër, dibranët po lobojnë pa reshtur që prej një çerek shekulli, me shprese se, në demokraci, edhe ata do të jenë të barabartë mes të barabartëve.

Peticioni filloi para zgjedhjeve si nismë qytetare. Siç prem-tuam, peticioni ka qëndruar jashtë çdo ndikimi partiak.

Në një vend si Shqipëria, ku shteti nuk funksionin norma-lisht dhe ku ‘besnikëria prej skllavi’ ndaj pronarëve të parti-ve në Tiranë dhe sejmenëve të tyre, që operojnë me efekt-shmërinë e metastazave të kancerit në çdo pjesë të vendit, është shndërruar në ‘parim’, nuk u çuditëm kur të djathtët na akuzuan që në fillim se ishim ‘vegla’ të së majtës. Nga ana tjetër, të majtët, të etur për të kapur me çdo kusht shtetin, nga marsi deri në qershor 2013, e panë të arsyeshme të na ‘përkrahin’ me shpresë se ishim ‘të tyret’.

Sapo erdhën në pushet, të majtët veshën petkun e arrogan-cës, dhe filluan të na sulmonin si individë dhe si grup, duke na bërë presion, shpifur dhe akuzuar se synonim t’u merrnim ‘meritat’ për ‘suksesin’ e tyre të ‘garantuar’. Kryeministri Edi Rama ka refuzuar kategorikisht të pranojë dorëzimin formal të peticionin që tani ka 11,000 nënshkrues online dhe for-mularë, dhe të ‘ulë veten’ për të filluar një dialog konstruktiv me Grupin e Lobimit. Megjithatë, Kryeministri Rama nuk ka lënë rast pa folur me superlativa për rolin pozitiv të shoqërisë civile, jo vetëm në disa vende në Perëndim, ku shoqëria civile vërtet vlerësohet, po edhe në Kinë. Ndërsa sejmenët dibranë të Kryeministrit në qeveri dhe parlament, nuk ngurruan të tallen me dibranët përsëri, duke ua uruar rrugën kur nuk ishte siguruar asnjë qindarkë për ndërtimin e saj.

Si Grup Lobimi, ne nuk arritëm të mbajmë premtimin për t’i dorëzuar qeverisë peticionin formalisht. Për këtë u kërk-ojmë ndjesë të gjithë përkrahësve. Megjithatë, qëllimi ynë nuk ka qenë dorëzimi formal i peticionit, por këmbëngulja jonë e vazhdueshme që qeveria shqiptare të mbajë premtimet e saj gjatë fushatës zgjedhore të vitit 2013 të dhëna në Dibër, se ‘ndërtimi i Rrugës së Arbërit është një prioritet’. Ndaj ne nuk kemi heshtur për mosmbajtjen e këtij premtimi dhe nuk do të heshtim edhe në të ardhmen. Pavarësisht nga rezultati i zgjedhjeve këtë qershor, ne nuk do të reshtim së lobuari për Rrugën e Arbërit dhe dinjitetin e nëpërkëmbur të Dibrës. Në këtë drejtim, peticioni ynë është simbol proteste në emër të Shqipërisë së ‘harruar’.

Në këtë përvjetor të katërt, duam të ndajmë me intelektualët në Shqipëri dhe diasporë mësimin e hidhur nga përvoja jonë lobuese: Mos u mashtroni nga zhurma që bën kjo klasë po-litike se gjoja është e interesuar për dialog me intelektualët. Udhëheqësit të radhës nuk i duhen intelektualë atdhetarë e të pakorruptueshëm, por marioneta të arsimuara për t’u hedhur hi syve votuesve në prag zgjedhjesh.

Tiranë, 6 shkurt.- Piktori i merituar Zamir Mati, i cili prej vitesh jeton në Paris në një korespondencë të tij për ATSH-në tregon për vizitën e fundit të autorit të njohur shqiptar Moikom Zeqo në Paris i cili i ftuar nga “Maison d’Albanie” (Shtëpia e Shqipërisë) zhvilloi një sërë taki-mesh me artistë dhë shkrimtarë të cilët prej vitesh jetojnë në Francë.

Sipas Matit, takimet u hapën me prezantimin e veprimtarisë kri-juese të Moikom Zeqos në “Espace, 26, Place Denfert Rochereau” të Parisit 14, ku u prezantua një pjesë e madhe e krijimtarisë së këtij shkrimtari, i cili njëherësh ka prekur disa fusha të krijimtarisë. Siç edhe pohoi shkrimtari Luan Rama në prezantimin e tij,“ ky poet është për Shqipërinë siç ishte Jean Cocteau për Francën, pasi Zeqo është jo vetëm poet dhe historian, por dhe eseist i njohur, arkeolog, studjues arti, pamfletist, romancier, etj. Në fjalën e tij, Rama vuri në dukje veprimtarinë e tij shumëvjeçare në Shqipëri, botimet e para në revistën letraro-artistike “Les Lettres Albanaises”, e vetmja revistë në vitet e komunizmit e cila i bënte jehonë letërsisë shqiptare në gjuhën franceze. Në fakt, korpusi letrar i Zeqos, përbën një larmi zhanresh, herë-herë novatore, siç e bën ai tek “Miscellanea” me tri librat e tij të fundit “Meduza”, “Meduza e dashuruar mban syze dielli”, “Syzet e thyera të Meduzës”, shumë prej të cilave u prezantuan në këtë takim, siç ishin vëllimet e shumta poetike, dhe në veçanti libri për Jeronim De Radën i botuar nga autori në 200 vjetorin e lindjes së tij, ku në mënyrë analitike ku vlerëson shfaqjen e De Radës në letërsinë shqiptare si të pa-rin romantik dhe pararendës të Rilin-djes Kombëtare shqiptare, një autor që pati jehonën e tij dhe në kuadrin europian.

Siç u tha nga Rama, duhet të veçojmë këtu pikëtakimet me La-martine (dhe vlerësimin e madh të tij), Victor Hugo-it dhe nobelisti francez Fréderic Mistral, një nga veprat e të cilit “Mireille”, është një simotër e afërt me veprën “Milosao” të De Radës. Gjatë këtij takimi, aktorja Iris Sojli recitoi 14 poezi të Zeqos të përkthyera në frëngjisht nga Luan Rama, kryesisht poezi dashurie, ndërsa Zeqo nënshkroi me këtë rast vepra të ndryshme të tij për lexuesit e prani-shëm. Me këtë rast drejtuesi i “Maison d’Albanie” Gjergji Themeli, i propozoi Zeqos, një sërë takimesh dhe vizita midis artistëve. Një takim i ngrohtë u zhvillua në Honfleur me piktorin e njohur francez me origjinë shqiptare Valdet Hamidi, në atelienë – galerinë e tij. Ky takim ishte rast dhe për një shkëmbim mendimesh rreth pikturës dhe veprimtarisë së pasur të piktorëve shqiptare, të cilët janë të shumtë jo vetëm në Francë por dhe në krejt diasporën shqiptare në Europë dhe Amerikë.

Një vizitë dhe takim interesante ishte gjithashtu dhe ajo në atelie-rin parizian të piktorit me origjinë shqiptare Omer Kaleshit, i cili prej 50 vjetësh jeton dhe krijon në Paris, duke krijuar gjithnjë në temën e e preferuar ballkanike dhe veçanërisht “Kokat” e tij, të cilat janë ekspozuar në disa galeri të rëndësishme në Paris, si dhe në Unesco apo në sallën e Bashkisë së Parisit 13-të, etj, Veprave të piktorit O. Kaleshit iu janë kushtuar një seri poezish, shkrimesh dhe librash nga poetë francezë, shqiptarë, maqedonas, turq, etj. Së bashku arti-stët vizituan edhe ekspozitën-galeri të piktorit Artur Muharremi dhe morën pjesë në hapjen e ekspozitës në Quartier Latin të Parisit, të

të injoruar, por jo të dorëzuar

Deklaratë për mediat në përvjetorin e katërt të peticionit për Rrugën e Arbërit

Parisi, pikëtakimi i shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë

skulptorit maqedonas Basheski. Gjithashtu artistët së bashku vizituan muzeun Orsey dhe muzeun Rodin.

Në veprimtarinë tjetër të organizuar nga Albinfos, Albatroy e Ate-lie Blu, ishte ajo e bisedës së tretë të intelektualit Gjergj Leka, fi-zikant por dhe studjues i historisë së gjuhës shqipe dhe lidhjeve të saj të hershme me qytetërimin europian, takim ky me studime mbi disa elementë që çojnë në një raport të ri midis veprave madhore të lashtësisë homerike, “Iliada” dhe “Odisea” , etj me gjuhën shqipe, një konferencë interesante që u përvijua nga diskutimet e shkrimtarit Luan Rama i cili vlerësoi temën e trajtuar e zgjidhjen e enigmave gjuhësore e historike në krijimin e poemave homerike dhe gjuhës në të cilën ato u krijuan, po ashtu e rëndësishme është edhe nxjerrja në pah e rrënjëve të fjalëve më të vjetra të cilat dëshmohen edhe në veprën e Gjon Buzukut. Mjekja e njohur me origjinë shqiptare Solange D’Angely përgëzoi referuesin për studimin e paraqitur dhe për këndvështrimin origjinal të saj, dhe vazhdoi se Ajo ka kuptuar nga vepra e të atit Robert D’Angely porosinë e tij, që çështjen e

gjuhës shqipe, si një nga gjuhët më të vjetra mesdhetare do ta çojnë përp-ara vetëm shqiptarët ndërsa përgëzoi studiuesin për veprën e tij. Guhëtari i njohur Remzi Përnaska në fjalën e tij tha: “Është e vështirë të futesh në problemin historik të gjuhës shqi-pe sepse ajo kërkon një specializim e përgatitje të veçantë, por metoda dhe shtrimi i problemeve prej Gjer-gji Lekës është në kritere rigoroze shkencore që lejojnë për një thellim të mëtejshem. Evidentimi i metodës krahasuese duhet të na shpjerë në re-zultate e dëshiruara të cilat në studim janë të dallueshme dhe premtuese.”

Ndërsa doktori i shkencave të historisë dhe gjuhësisë së lashtë Mathieu Aref lauruar në universitetin e Sorbonës theksoi, se studime të tilla shpien më tej studimet e deritanishme për problemin e gjuhës shqipe si dhe në një nga teoritë të cilat unë i mbroj, atë pellazgjike, por edhe të çështjeve homerike çështje të hapura për sjellje të reja të argumentuar shkencërisht.” “Këtu në këtë “Maison d’Albanie” mijra kilometra larg Atdheut ne dëgjuam një pjesëz të studimeve të shken-cëtarit Gj. Leka me një kjartësi shkencore të sjelljes së shëmbujve, të argumentave shkencorë të cilat të lejojnë të besosh në çuarjen përpara të çështjes historike të gjuhës sonë të vjetër shqipe dhe kjo çështje mund të eci përpara jo vetëm me punën plot pasion të stu-diuesve por edhe me mbështetjen institucionale të këtyre studimeve të rëndësishme të historisë europiane ku gjuha shqipe ka vendin e sajë. Këtyre studimeve do ti shërbente edhe ballafaqimi i këtyre në debat të specializuar shkencor në auditorë ndërkombëtar” tha shkrimtari dhe euriditi Moikom Zeqo. Në takimin e punës së këshillit të miqve të “Maison d’Albanie” ku mori pjesë Ambasadori i Shqi-përisë Dritan Tola u diskutua për projektet e ardhëshme kulturore e veçanërisht rreth nxjerrjes në pah të lidhjeve historike kulturore midis Francës dhe Shqipërisë, e organizimit të mëtejshëm të veprim-tarive kulturore. Duke vlerësuar nderin dhe respektin e popullit, e kulturën franceze për heroin tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënd-erbeu u propozua konkretisht të bëhen veprimtari kulturore dhe ho-mazhe për 610 vjetorin e lindjes në sheshin që mban emrin e tij, në Kryeqytetin e Francës, Paris.

pagina 21 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Cultura

Kontributi i Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit në fushën e leksikografisë është vlerësuar nga instancat më të larta të shtetit

shqiptar. Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit i është dhënë “Pena e artë” për vitin 2008.

Bashkëpunëtori i gazetës “Rrënjët”, Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi ka lindur në Elbasan më 7.2.1941. Mësimet e para dhe shkollën e mesme pedagogjike i ka kryer në vendlindje. Studimet e larta i ka përfunduar në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, në degën e gjuhës e të letërsisë shqipe, në vitet 1958-1962. Në vjeshtën e vitit 1962 u emërua në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë të Universitetit të Tiranës si punonjës shkencor dhe më pas ka vijuar punën në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, ku ka punuar si leksikolog e leksikograf. Pavli Haxhillazi është bashkautor në disa vepra themelore të gjuhësisë shqiptare: 1-Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (Tiranë, 1980); 2-Fjalor i shqipes së sotme (Tiranë, 1984); 3-Fjalor i shqipes së sotme (Tiranë, 2002); 4-Fjalor i shqipes së Plavës e të Gucisë (Tiranë, 2004); 5-Fjalor i gjuhës shqipe (Tiranë, 2006).

“Fjalori i gjuhës shqipe” është vepër leksikografike, që ruan vlerat kryesore të fjalorëve të mëparshëm të shqipes. Në këtë fjalor janë përfshirë shumë fjalë, shprehje e kuptime që përdoren sot në gjuhën shqipe dhe që nuk gjenden në fjalorët e mëparshëm shpjegues. Lënda e re e pasuruar është nxjerrë nga vjelja leksikore e veprave të letërsisë artistike, nga shtypi i përditshëm periodik etj. “Fjalori i gjuhës shqipe” përmban rreth 48.000 fjalë. Hartimi i fjalorit u ndërmor si projekt i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i Programit Kombëtar për kërkim dhe zhvillim. Projekti ka synuar hartimin e një fjalori të tipit të vogël duke përdorur mënyra e mjete leksikografike më ekonomike në strukturimin e zërave leksikografikë dhe duke përdorur format të përshtatshëm e me shkronja të vogla. “Fjalori i gjuhës shqipe” u shërben një rrethi shumë më të gjerë përdoruesish. Ai u drejtohet kryesisht shtresave shoqërore të nivelit të mesëm arsimor dhe kulturor. Ky fjalor është më praktik se fjalorët e mëparshëm shpjegues të shqipes. Hartimi i fjalorit është kryer nga një grup leksikografësh të Departamentit të leksikografisë e të terminologjisë sipas kësaj ndarjeje pune: Jani Thomai ka hartuar shkronjat A, B; Miço Samara shkronjat H, K, M; Pavli Haxhillazi shkronjat C, Ç, I, J, Ll, O, Q, Sh, Z, Zh; Hajri Shehu shkronjat E, Ë, F, R, Rr, S; Thanas Feka shkronjën P; Valter Memisha shkronjat D, Dh, Gj, L, N, T, Th, X, Xh, Y; Artan Goga shkronjat U, V. “Fjalori i gjuhës shqipe” është vepër e përdorshme nga pedagogët, mësuesit, studiuesit, nxënësit, emigrantët si dhe nga shkrimtarët, publicistët, përkthyesit dhe nga të gjithë ata që meren me gjuhën shqipe ose e mësojnë atë.

Në vitin 2004, Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi bashkë me Sulejman Ahmetin, kanë hartuar “Fjalor i shqipes së Plavës dhe të Gucisë”. Fjalori përmban mbi 4 000 fjalë dhe njësi frazeologjike dhe është një ndihmesë e vyer për shqiptarët që jetojnë jashtë trojeve të Shqipërisë.

Prej më shumë se 15 vjetësh Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi ka qenë redaktor i redaksisë së revistës shkencore “Gjuha jonë”, që e botonte Akademia e Shkencave të Shqipërisë dhe Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. “Gjuha jonë”, ishte një revistë shkencore e mirëfilltë dhe e denjë për emrin që mbante. Me një formim të lartë gjuhësor, veçmas leksikologjik e leksikografik, si edhe me njohjen e përkryer të leksikut, kontributi i Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit ka qenë shumë i vyer në këtë revistë.

Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi ka përgatitur si bashkautor dy vepra kushtuar Kryepeshkopit të

ProF. eM. dr. PAVLi HAxHiLLAzi NJË PreJ LeksikoGrAFËVe MË

tË sHQUAr sHQiPtArË

Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Dr. Visarion Xhuvanit: Vepra (Tiranë, 2007) dhe Na flet Visarion Xhuvani. E kam njohur Pavli Haxhillazin gjatë punës përgatitore të librave dhe jam befasuar nga përkushtimi me të cilin punonte. Gjatë bisedave më fliste me respekt për njeriun që e kishte njohur që në vitet e vegjëlisë, nëpër rrugicat e gurta të lagjes “Kala” të qytetit të Elbasanit. Kryepeshkopi i parë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Dr. Visarion Xhuvani ishte nga njerëzit më të dashur për të. Bashkëpunimi ndërmjet Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit dhe Nos Xhuvanit janë Vepra (Tiranë, 2007) dhe Na flet Visarion Xhuvani. Këto vepra unikale në llojin e tyre, hedhin dritë për një nga njerëzit më të shquar të ortodoksisë shqiptare.

Një bashkëpunim tjetër të frytshëm me Prof. em. dr. Pavli Haxhillazin kam pasur në vitin 2013, ku bashkë me koleksionistin dhe studiuesin e pasionuar Shpëtim Sala kemi përgatitur për botim Fjalorin Italisht-Greqisht-Shqip të Thimi Mitkos. Fjalori është botuar në dy vëllime: në të parin paraqitet Fjalori bisedimor italisht-greqisht-shqip dhe në të dytin jepet transliterimi dhe fjalësi i pjesës në gjuhën shqipe. Fjalori ishte i humbur dhe doli në dritë në sajë të përkushtimit të studiuesit Shpëtim Sala, i cili pas një pune disavjeçare arriti ta botojë këtë vepër të rëndësishme të leksikografisë shqiptare. Redaktor shkencor i dy volumeve të fjalorit ka qenë Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi. “Fjalori italisht-greqisht-shqip” i Thimi Mitkos u hartua për të shërbyer si mjet afrimi, bashkëpunimi e miqësie midis shqiptarëve, grekëve dhe italianëve. Ky fjalor ka qenë një mjet i rëndësishëm bashkëpunimi kulturor, tregtar dhe shkencor midis popujve. Fjalori tregjuhësh i Th. Mitkos bart vlera të rëndësishme për njohjen e gjuhës shqipe të shek. XIX. Gjithashtu kemi të bëjmë me një vepër të një rëndësie të veçantë për leksikografinë e sotme shqiptare. Fjalori tregjuhësh i Mitkos e jep leksikun e gjuhës shqipe duke u mbështetur në dy grupime kryesore të fjalëve, si fjalët e ligjërimit të folur popullor, ashtu edhe fjalë të ligjërimit libror të shqipes së vjelur nga botimet e shkuara në gjysmën e dytë të shek. XIX.

Redaksia e gazetës “Rrënjët”, ka pasur një privilegj të madh që ka bashkëpunuar me Prof. em. dr. Pavli Haxhillazin, duke e vlerësuar atë si një nga redaktorët më të mirë të saj. Me këtë rast redaksia e gazetës “Rrënjët”, ngushëllon familjen e të ndjerit Pavli Haxhillazi. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij. Amin.

(Redaksia)

Nga NdUe UkAJ

Në këto ditë zagushie, shqiptarët kudo duhet të ruhen nga ata që e ndërrojnë identitetin e tyre, sa herë ndërrojnë stinët. Për ta ka një thënie të bukur dhe domethënës, shkrimtari Erich Maria Remarque: “Kur është i tredhur, njeriu s’i

takon më asnjë kombi. Ai bëhet kozmopolit.”“Më sa njoh unë legjendën, zjarrin nuk na kanë dhuruar, por e ka rrëmbyer

Prometheu”, shkruan Erich Maria Remarque te romani “Një natë në Lisbonë”. Me këtë pohim, shkrimtari e thërret njeriun e arsyeshëm, që të mos pres të mirat nga asnjë forcë e jashtme, por t’i kërkojë ato me ngulmë vetë dhe pa konsensuse. Mbi të gjitha, të sakrifikojë, ashtu siç thotë legjenda.

Pa dyshim, njerëzimi gjithmonë ka nevojë për një promethe. Për një rrëmbyes të zjarrit. Për një pishtar drite, që sheh matanë errësirës. Për një udhërrëfyes.

Edhe ne kemi nevojë për një prometheu, që na ngroh me zjarrin e shpresës dhe dashurisë, ne këto vite sfidash e klithmash, kur qenia shqiptare përjeton degdisje. Në kohën kur asaj i janë vërsulë gjithfarë karagjozësh dhe ushqejnë me marrëzi.

Është e ditur që koha nuk ndalet të na pret ne, derisa t’i hapim bebëzat e syve dhe të kuptojmë realitetin. Përgjatë historisë, ne, shqiptarët, kemi pasë një raport të çuditshëm me kohën, një raport përmbysës. Pikërisht për këtë arsye, është folë për zgjimin e vonuar të shqiptarëve. Një zgjim që na kushtoi shumë, dhe pas të cilit, ende mbetëm të përgjumur.

As sot nuk na bëhet vonë për asgjë. Prandaj edhe shprehja “ u kënaqem se po bëjmë sefa”, është një nga marritë tona. Po, një nga marritë, për çka duhet të turpërohemi.

Siç ka dëftuar historia jonë, ajo e vjetra dhe reja, ne nga gabimet dhe pësimet, nuk mësojmë, por prej njërit pësimi e gabim, përplasemi në tjetrin.

Kulturën e punës së përbashkët s’e durojmë, ndaj na pëlqen të rrahim gjoks për gjithçka. Vetëkënaqemi. Jetojmë me idenë për ta ledhatuar sedrën tonë, dhe kukurisim se po bëjmë diçka, ndërkohë që frutet e asaj që thuhet se po bëhet janë minimale.

Shoqëria e organizuar ushqehet gjithmonë nga një aspiratë e lart, nga një aspiratë për gjëra të fisme, për lartësim, dhe jo për kotësia. Sepse njeriu, është i krijuar për të sfiduar të keqen dhe për ta mposhtë atë.

A po e bëjmë ne këtë?Jo.Ne, duhet ta pranojmë një fakt: nuk jemi të zotët të bëjmë politikë. Andaj, sa ma parë

që e pranojmë këtë fakt, aq më shpejt dalim nga kjo gjendje vendnumëruese, dhe mund ta kuptojmë ka është rruga për të dalë nga kjo amulli, nga kultura e improvizimeve dhe imazhologjisë.

Po ashtu, ne, sa ma parë duhet ta pranojmë, se nuk kemi ide politike. Nuk jemi kreativ, ndaj edhe vërtitemi nëpër rrethet vicioze të përgojimeve politike. Në këtë paaftësi është katandisë e tërë shoqëria. Pa përjashtim. Të majtë e të djathtë, kritikë dhe oportunistë të pushtetit. Intelektualë dhe gjysmëintelektualë. Po, në këtë kurth është qëmoti edhe media, dhe ata që u pëlqen të vetëquhen shoqëri civile. Ndaj, duhet gjithmonë të vjen dikush dhe të na tregojë ku e kemi vendin. Po, duhet të vjen dikush dhe të na tregojë sesi të çohemi, kur rrëzohemi përtokë, dhe si të ecim, kur jemi në këmbë. Po, sepse për vite të tëra e kemi promovuar angarinë, injorancën, dhe kemi krijuar terren për gjithfarë bashibozukësh. Kemi sajuar autoritete të rreme. Në këtë mënyrë, filozofia e përgojimeve dhe e thashethemeve, është bërë normë sjellje. Sa më shumë di të përgojosh, aq më shumë ke terren publik.

Kur e sheh si ec botën e përparuar dhe e krahason me këtë kënetishtën tonë, atëherë përnjëmend e sheh sa krenarë dhe të mjerë që jemi. Po, krenarë, sepse i duartrokasim marrisë. Të mjerë, sepse besojmë në marri.

Ndërkohë që bota merret me gjithësi, shpikje nga më të ndryshimet teknologjike, ne ecim me hapa të breshkës kah e nesërmja. Duket sikur jetojmë përgjithmonë në një mjegull. Në një gjendje apatie. Dhe me çka mburremi: se po bëjmë ujë, autobusë, se kemi arritë të mposhtim një kundërshtar, se e kemi gjetë X në këtë aferë, se Y është preh e atij ose këtij shërbimi. Kjo gjuhë publike, ka krijuar veç huti, habi, dhimbje, tmerr, mosbesim dhe stagnim të përgjithshëm.

Po ta analizosh jetën tonë, e cila, nuk udhë hiqet nga asnjë parim politik a kulturor, atëherë sheh se kategoria e krenarëve, rritet për çdo ditë e ma shumë. Dhe bashkë me ta, rritet edhe kategoria e ayre që vajtojnë, qaramanëve.

Në këto ditë zagushie, shqiptarët kudo duhet të ruhen nga ata që e ndërrojnë identitetin e tyre, sa herë ndërrojnë stinët. Për ta ka një thënie të bukur dhe domethënës, shkrimtari Erich Maria Remarque: “Kur është i tredhur, njeriu s’i takon më asnjë kombi. Ai bëhet kozmopolit.”

Prandaj, mjaft ma. Nuk ka edhe krenarë edhe qaramanë.

krenarë dhe qaramanë

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 22 Cultura

Ai violinist magjik, ajo pianiste e ta-lentuar. U njohën qysh fëmijë, vazh-duan rrugëtimin bashkë me muzikën

dhe sot janë dy profesionistë muzike, me dy fëmijë që luajnë po të njëjtat instru-mente muzikore. Të gjithë i njohin si fa-milja e muzikës, me Zeqirim që shkëlqen në skenë dhe Violetën, ndriçuese në peda-gogjinë e muzikës. Familja Sulkuqi, është një fenomen muzikor.

E kanë provuar suksesin kudo: në Tiranë, ndërsa kryenin Akademinë e Arteve, në Athinë, ku patën epokën e tyre të shkëlqimit, dhe tani në Elbasan, ku secili udhëheq rrugëtimin e zgjedhur, nëpërmjet tingujve të muzikës. Janë shembull përkushtimi, artistë në tërë kuptimin e fjalës, që gjithmonë ngjallin emocion jo vetëm me tingull por edhe me fjalë. Zeqiri është pjesë e ansamblit muzikor, lektor në Akademinë e Ar-teve, drejtues i një grupimi muzikor që prej pak kohësh është njohur, dhe ka arritur sukseset e para.

Violeta ka nxënësit e saj të talentuar në shkollën artistike “Onufri”, dhe qershia mbi tortë është Orenc Graca, që edhe pse i mitur ka arritur majat në të gjitha kompeticionet ku ka marrë pjesë. Dy fëmijët e tyre ndoqën rru-gën e prindërve, dhe sot janë të suksesshëm në Greqi, duke arritur majat e interpretimit në vio-linë edhe piano si prindërit e tyre. Në familjen Sulkuqi arti bashkëjeton mes muzikës dhe poe-zisë. Iliriana Sulkuqi, si pjesë e familjes, bën që poezitë të rrjedhin mes tingujve. Për rrugëtimin e familjes së muzikës, vështirësitë, sukseset dhe projektet e së ardhmes, flasin të dy, Violeta e Zeqiri, duke plotësuar si pjesë të një orkestre njëri-tjetrin në muzikë edhe në jetë.

Violeta dhe Zeqir, të gjithë ju njohin si familja e artit. Si nisi ky rrugëtim i përb-ashkët në jetë dhe muzikë?

Zeqiri: Unë me Violetën kemi qenë shokë shumë të mirë. Njihemi qysh kur ishim fëmijë. Duheshim shumë me njëri-tjetrin. Violeta ishte një vajzë model, një nxënëse shumë e mirë me një familje me tradita. Mësonim bashkë dhe ëndërronim si të bëheshim instrumentistë të mirë. Ndanim gjithçka por nuk kisha tentuar për më tej. Kur mendova se ajo ishte vajza ideale për të vazhduar jetën, vendosa ti propo-zoj. U lidhëm. Violeta realizoi një diplomë të shkëlqyer. U kthyem në Elbasan dhe filluam të bëjmë jetë koncertale me Jorgjin, Fullanin, Keti Qosen, instrumentistë si Shpëtim Çaushin,etj.

Violetës, iu desh të bënte një zgjedhje të vështirë apo jo?

Zeqiri: Pas ardhjes në jetë të fëmijës së parë, Violeta bëri një zgjedhje, duke iu përkushtuar pedagogjisë dhe përkujdesjes së fëmijëve. Ajo mori një pasaportë profesionale me një klasë të mrekullueshme pianoje, ku do të ishte e suk-sesshme edhe pas rikthimit nga Greqia. Këtë e treguan nxënësit e saj, të cilët sot janë në disa vende jashtë dhe që luajnë piano. I fundit është Orenc Graca, një talent që është vlerësuar në të gjitha kompeticionet, që ka marrë pjesë deri në Rusinë e largët. Ka 20 tituj e vlerësime për interpretimin e tij. Violeta ka qenë dhe një bashkudhëtare në të gjitha koncertet e mia, dhe këshilltarja ime në çdo sukses apo edhe kur duhet të korrigjoja diçka.

Violeta: Unë e konsiderova një lloj sakrifice, pasi dikush duhet të ishte më i lirë nga ne. Kisha edhe familjarë të sëmurë. U bëra shumë shpejt me dy fëmijë. Unë sakrifikova. Ishin shumë të rralla daljet në skenë më pas. Fillova të merrem me fëmijët, duke i mësuar një gjuhë të huaj. Aty ndamë edhe detyrat që djali do bëhej violinist dhe vajza pianiste. Fëmijët u rritën me muzikën tonë dhe duket sikur u bë pjesë e tyre graduali-sht e nuk e ndjenë imponimin.

Si shumë shqiptarë, edhe ju emigruat por arritët të ruanit profesionet e mu-zikantëve. Si arritët?

Sapo shkuam në Greqi, gjëja e parë që bëmë ishte të blenim një piano. Unë mora djalin e bëra violinist, ndërsa Violeta vajzën e bëri pianiste. Vajza sot është pedagoge e pianos në konservatorin e Athinës. Ndërkohë djali violinist në Operas së Athinës. Violeta filloi me mësim-et e pianos, ndërsa unë fillova të kërkoj punë dhe u angazhova në klube, ku luaja me violinë. Shumë shpejt arrita të kisha grupin më të mirë të instrumentistëve, i quajtur “Adriatica”. Ne atë formacion, luanim pjesë ballkanike nga tra-ditat, ritmet, karakteret muzikore nga të gjitha vendet e Ballkanit. Kisha në formacion instru-mentë mjaft të mirë si Akileas Panagulis, etj, ndërkohë nga shqiptarët ishte Klement Marku, që bëri një punë shumë të mirë në përpunimin dhe orkestrimin e pjesëve nga ana e profesiona-le. Bëmë diskun e parë të titulluar “Zabetas ëith Adriatica”. Ishte një punë voluminoze e kara-kterit cigan. Megjithëse ishte muzikë instrumen-tale pati një përhapje mjaft të gjerë, sa në çdo makinë kishte një disk tonin. Në atë kohë fillova të merrem me disa pjesë shqiptare të njohura, të cilat i kam trajtuar me një orkestruese mjaft të njohur si Kora Mikaelian, e cila sot nuk jeton më. Kora, ishte një vajzë ukrainase që qysh në moshë të vogël kishte marrë një çek të bardhë nga UNESCO për të studiuar kudo në botë. Ajo bashkëpunoi me ne, dhe ishte ndër bashkëpun-imet më të frytshme, duke realizuar shumë pjesë të suksesshme.

Në kulmin e këtij suksesi vendosët të ktheheshit në Shqipëri…

Për shkak të problemeve shëndetësore në fa-milje, vendosëm të ktheheshim dhe rifilluam

“Mosmarrëveshjet kufitare për Shqipërine”. Kjo është diçitura e karikaturës së botuar në janar 1913 në faqet e shtypit finlandez të kohës, në lidhje me diskutimet pa fund për ravijëzimin e vijës kufitare të shtetit të ri shqiptar, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë nga ana e vetë shqip-tarëve dhe pritjes për njohjen ndërkombëtare, që do të vinte pas konferencës së Londrës, rreth 6 muaj më vonë. Megjithëse njohja tashmë nuk do të vihej më në diskutim e madje edhe forma e regjimit, sipërfaqja e territorit që do të duhej të zinte shteti më i ri i kontinentit, do të bëhej objekt i pafund debati mes fuqive të mëdha. Sidoqoftë, ata konkluduan në fund me një vendim drastik për të kënaqur kësisoj orekset e fqinjëve veriorë e jugorë të shqiptarëve, duke hequr atyre shumë pjesë vitale të territoreve të tyre, si dhe të drejtën për të jetuar të bashkuar. Karikatura në fjalë e pasqyron më së miri këtë debat, duke nxjerrë në pah veçanërisht qytetet apo rajonet (Peja, Shko-dra, Janina, Gjakova, Prizreni e Kumanova) që u prekën apo u kërcënuan nga kjo ndarje, e cila ka sjellë pasoja të pariparueshme ndër shqiptarët edhe sot e kësaj dite.

Familja sulkuqi, një shembull i rrallë i kulturës elbasanase

Të gjithë i njohin si familja e muzikës, me Zeqirin që shkëlqen në skenë dhe Violetën, ndriçuese në pedagogjinë e muzikës

gjithçka. Unë me ansamblin e qytetit, ndërsa Violeta në shkollën “Onufri” ku edhe ka arritur sukseset e saj. Edhe këtu prej pak kohësh kam krijuar grupin tim “Egnatia Ensemble”. Një for-macion muzikor me muzikantë të talentuar, ku do të veçoja Sopot Sericën, një mjeshtër i madh i muzikës që ka Elbasani dhe gjithë Shqipëria. Ato çfarë kam luajtur në jetë dua ti mbledh në një album. Këtë regjistrim do t’a bëj me grupin tim pasi kam luajtur në 24 disqe e albume, por nuk kam një përmbledhje të interpretimeve të mia.

Keni një projekt të afërt me grupin tuaj?Një nga projektet tona të ardhshme është

regjistrimi i këngëve popullore qytetare. Kemi tradita dhe muzikë të bukur, por nuk e kemi të dokumentuar. Nuk kemi inçizime të pastra të këngës popullore qytetare elbasanase. Këng-ëtarët e deritanishëm janë shumë të nderuar, por ka nevojë të realizojmë të reja, në një or-kestrim të plotë që në këtë mënyrë ti ruajmë, sepse janë një pasuri për traditën dhe muzikën shqiptare.

Cilat janë problemet e muzikës sot?Unë dua të flas për Elbasanin, pasi këtu jetoj

dhe ushtroj muzikën time. Ne duhet të kemi një filarmoni, ku të ketë brenda disa formacione. Po kështu institucionet lokale duhet të mbës-htesin specializimin për të rritur nivelin e artit. Elbasani nuk ka vazhdimësi të dirigjentëve dhe duhet të investohet në këtë drejtim, në mënyrë që të rritet niveli artistik edhe i formacioneve muzikore.

Ju jeni familje e kompletuar instrumen-tistësh tashmë. A keni një plan të përbas-hkët në muzikë?

Kemi luajtur pjesë bashkë, por të shkëputura, ndërsa një koncert të përbashkët e kemi në planet tona dhe ndoshta kjo do të ndodhë me rastin e 65 vjetorit të lindjes sonë. Me Violetën jemi bashkëmoshatarë dhe ndryshojmë vetëm 2 muaj me njëri-tjetrin. Na e thonë të gjithë për të realizuar këtë koncert. Jemi dy piano dhe dy violina dhe mendojmë të realizojmë një recital jubilar. Kjo është dëshira jonë e ardhshme që shpresojmë ta realizojmë. Muzika është pjesë e jetës sonë me të cilën jetojmë dhe marrim e transmetojmë më të mirën, duke fituar kënaqësi shpirtërore.

NJe kArikAtUre Ne FAQet e sHtyPit FiNLANdez Viti 1913

pagina 23 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Arte Nga s. GUrAziU

“Dirka e krishterë në cirkun e Nerosë”, 1898, është një pikturë e artistit ruso-polak Henryk Siemiradzki. Artisti e paraqet një grua të kri-shterë, duke referuar figurativisht, me mënyrën e vrasjes së grave të krishtera nga Perandori ro-mak Nero, si ri-futje në fuqi e mitit të Dirkasë. Sipas mitologjisë greke, Dirka qe ekzekutuar nga Amfioni dhe Zetusi, duke ia lidhur flokët për brirët e një demi të egërsuar. Si shkas për komentin tim shërbeu piktura e Siemiradzki, dhe e cila pikturë artistikisht lidhet me ekzekuti-min e Amfionit dhe Zetusit mitologjikë, dhe pra për këtë të fundit do mundohem ta “shkapuris” sadopak mitologjinë, t’i them disa fjalë, si formë vështrimi.

Mendohej se vdekjen e Dirkasë mitologjike e paraqiste dhe një skulpturë e madhe greke prej mermeri e shek. I, si kopje romake e shek. II, e gjetur në shek. XVI (shih foton ngjitur - skulp-tura ndodhet në Muzeun Arkeologjik Kombëtar në Napoli). Mirëpo sipas ekspertëve, skulptura megjithatë është rikrijuar sipas temës së spekta-kleve në arenat romake, lidhur me persekutimin e të krishterëve, ngjashëm si dhe pikturat e arti-stit Siemiradzki.

Edhe piktura “Pishtarët e Nerosë (Të kri-shterët si shandanë)”, e punuar nga artisti dy herë (të dy versionet gjatë 1876-77), e rrah të njëjtën temë, ekzekutimin e të krishterëve nga Perandori Nero (sipas të gjitha gjasave, pas zja-rrit të njohur të Romës të vitit 64, të cilin zjarr nga disa historianë dyshohet ta ketë “shkaktuar” vetë Nero).

Perandori Nero njihet si perandori i parë ro-mak që pati kryer vetëvrasje. Ai sundoi për 14 vjet, pikërisht në prag të mijëvjeçarit të parë, pas zerosë (imagjinative), në vitet 54-68. Sun-dimi i tij është i “lidhur” shpesh me tirani dhe me qeverisje të keqe ekonomike, ose shpenzime të tepruara. Edhe pse disa historianë modern e vënë në dyshim besueshmërinë e burimeve të lashta sa i përket akteve tiranike të Perandorit Nero, megjithatë ai është i njohur për shumë ek-zekutime, duke përfshirë (si spekulim) dhe atë të vetë nënës së tij, Agripina.

Nëna e tij ishte gruaja e katërt e perandorit Klaudius të cilin, po ashtu mjaft burime thonë se, e pati helmuar gruaja e vet, Agripina, nëna e Nerosë. Mirëpo as helmimi i Perandorit Klau-dius nga Agripina, as helmimi i kësaj të fundit nga djali i saj Nero, nuk merren si të konfir-muara me dëshmi e fakte historiografike - në burimet trajtohen më shumë si spekulime.

Mjaft kronistë të hershëm të krishterë por dhe jo të krishterë e përshkruajnë Perandorin Nero si torturues dhe ekzekutues të të krishterëve. Ndjekjen dhe persekutimin e të krishterëve ndokush nga autorët e lidhnin me zjarrin e Romës, të v. 64. Ndokush tjetër me “super-sticionin e ri dhe të djallëzuar”, krishterimin. Ndonjë tjetër fliste për “hebrenj që trazonin Romën me religjionin e ri” dhe që të cilët Pe-randori Nero i pati dëbuar nga Roma - e këta të dëbuar “hebrenj” mund të ketë qenë të kri-shterët e hershëm. Mirëpo gjithandej thuhet se shkrimet e tilla të kronistëve nuk janë të qarta, historianët modern janë mjaft “skeptikë”.

***Të komentosh për gjërat rreth mitologjive

ashtu-kështu është e vështirë - unë madje vitet e fundit jam matur ta propozoj termin “tha-shetheme mitologjike”, pse jo, mua si mua më duket term fort adekuat dhe i plotkuptimtë : ) Në dritën e dëshmive aktualisht në dispozicion, të dhënat e mitologjisë vërtet nga askush nuk mund të “kurorëzohen” me aq saktësi, mitet janë mite...

Gjithsesi, nga mitologjia greke dimë pakashu-më kështu:

Themeluesi dhe mbreti i parë i Tebës ishte Kadmusi, sipas të cilit qyteti qe quajtur Kadme-ia, e më vonë Teba. Kadmusi për grekët ishte “heroi” i parë, trim mbi trimat. Qe përmendur nga Herodi për sjelljen e alfabetit fenikas (phoi-nikeia grammata), dhe grekët e patën përshtatur për ta formuar alfabetin e tyre. Herodi vlerës-onte se Kadmusi jetoi rreth viteve 2000 p.e.s.

Kadmusi (ose Kadmosi) ishte një princ fe-nikas, djalë i mbretit Agenor dhe mbretëreshës Telefasa të Tiros. Ishte vëllai i Europes (emrin e së cilës e mbanë kontineti ynë), i Feniksit dhe i Siliksit. Kadmusi u dërgua nga prindërit e tij për ta kërkuar motrën e vet Europen dhe për ta kthyer rishtas në Tiro, pasi ajo qe rrëmbyer nga Zeusi. Europa, pra motra e e Kadmusit, si princeshë e re qe rrëmbyer nga Zeusi dhe

Arti, HistoriA, MitoLoGJiA - NdËrLidHJe dHe (PA)sAktËsi!

sjellur në Kretë. Në mitologji thuhet se Zeus-va-lentiniani e pati mashtruar Europen duke marrë formën e një demi të bardhë, dhe nga ai... Eu-ropa pastaj qe nëna e Minotaurit, Radamantosit dhe Sarpedonit. Ndërsa dihet, Zeusi ishte vërtet “mashtruesi” më i madh i të gjitha kohërave, sa e sa princeshat, sa e sa nimfat, sa e sa gratë e martuara dhe të lumtura, sa e sa bukuroshet i pati mashtruar... padyshim as vetë mitologjia nuk e “di” saktë : )

Kadmusi qe martuar me Harmoninë, bijë e Aresit dhe Afërditës - Kjo sipas njërit version, Harmonia pra ishte vajza e Aresit (Perëndisë së Luftës) dhe Afërditës (Perëndeshës së Da-shurisë); por sipas një versioni tjetër Harmonia ishte e bija e vetë Zeus Kryezotit dhe e Elektrasë (gruasë së Korintit, përndryshe njëra nga shtatë vajzat e Atlasit dhe Plejonesë). Versione të “mi-tologjisë greke” na thonë se Elektra gjithashtu qe “mashtruar” nga Zeusi dhe nga lidhja me të pati ardhur në jetë Dardanusi.

Por pra - desha të sqaroj - jo vetëm Dardanu-si, sipas “thashethemeve mitologjike” edhe Har-monia ishte frut dashurie i aventurave të Zeusit dhe Elektrasë. Sipas një legjende tjetër nga ka-zani mitologjik, fjala është për të njëjtën Elektra e cila konsiderohej “Plejada e humbur”, duke u zhdukur në pikëllimin e madh pas shkatërrimit të Trojës. E njëjta Elektra nga Ovidi qe quajtur “Atlantis”.

Sidoqoftë le t’i kthehemi dhe për pak Kadmu-sit. Më vonë disa prej perëndive e patën ndës-hkuar Kadmusin (sepse e pati vrarë drangoin e shenjtë) me dënimin për të jetuar pjesën tjetër të jetës si një gjarpër. Harmonia e donte burrin e vet aq shumë sa që s’mund të jetonte pa të, ajo u kërkoi perëndive për ta kthyer dhe atë në një gjarpër, në mënyrë që të mund të ishin së bashku. Perënditë ia plotësuan dëshirën.

Kadmusi pra e themeloi qytetin grek të Tebës,

anise qyteti u emërua fillimisht Kadmeia për nder të tij. Qyteti u bë i njohur si Teba vetëm gjatë sundimit të Amfionit dhe Zetusit, dhe qe emëruar “Teba” sipas gruas së këtij të fundit, Zetusit (prapë, anise thuhet se Teba qe “sho-qëruar” gjithashtu me Zeusin). Ndërsa vajza me emrin Teba, pra gruaja e Zetusit, ishte bija e Azopit dhe Metopesë.

Vetë Amfioni dhe Zetusi ishin bijtë e Zeusit, rishtas fruta të “dashurisë zeusiane” me buku-roshen Antiopa, aventura këto derisa Antio-pa ishte ende në Tebë; çunat patën lindur në fshehtësi nga bota dhe qenë rritur nga barinjtë diku në male.

Në kohën e rinisë së Amfionit dhe Zetusit mbret dhe sundues i Tebës ishte Likusi. Antiopa, sipas Homerit ishte bija e perëndisë së lumenjëve, Azo-pit. Sipas burimeve të tjera ishte vajzë e mbretit Niktus të Tebës, ose ndoshta dhe bija e dikujt tjetër... e Likurgut. Por veç e kemi thënë: e qar-të, mitet janë mite... : ) Rëndësi ka që mitologjia e “vërteton” se Antiopa ndodhej në Tebë, dhe mbreti Likus së bashku me gruan e tij Dirkanë e patën trajtuar shumë keq, madje dhe e patën bur-gosur. Ajo duhet të jetë arratisur disi dhe i pati kërkuar dy djemtë e vet, Amfionin dhe Zetusin. Pas ribashkimit të dhimbshëm me nënën e tyre, trimat Amfioni dhe Zetusi e pushtuan Tebën dhe vranë mbretin Likus dhe gruan e tij Dirka. Sipas mitologjisë, Dirka qe ekzekutuar nga ta, duke ia lidhur flokët për brirët e një demi të egërsuar. “Demi i Dirkasë” është përmendur dhe nga Plini, në “Historia e Natyrës”.

Pra duke qenë djem të Zeusit natyrisht që Amfioni dhe Zetusi ishin dhe trima, u hakmorën për nënën e tyre, e morën pushtetin dhe sun-duan si mbretër “duo” të Tebës.

Gruaja e Amfionit ishte Najoba, e bija e Tan-talit - ky po ashtu bir i Zeusit :) Tantali neve lexuesve sot, gjithmonë na “dhimbset” pakëz,

ngjashëm si Prometeu e të tjerë, sepse qe dën-uar përjetësisht në humnerën e Tartarit, në burgun e titanëve... burg i tmerrshëm që nga koha e Kronosit, diku akoma më thellë se Hade-si - sipas Platonit Tartari ishte vendi ku shpirtrat gjykoheshin pas vdekjes dhe ku shpirtrat e ligë e merrnin dënimin hyjnor.

Amfioni pati qenë dhe mjaft i pafat, pasi pati humbur të gjithë fëmijët. Ai dhe Najoba i ki-shin shtatë djem dhe shtatë vajza. Për fat të keq Najoba na ishte një grua mendjemadhe, dhe mitologjia thotë që e pati zemëruar në kulm perëndeshën Artemisa, e cila i vrau të gjithë fëmijët e saj. Tragjedi jashtëzakonisht e rëndë, sepse Amfioni dhe vëllai i tij Zetusi e patën zgje-ruar qytetin e Kadmusit, të ashtuquajtur Kad-meja, e patën emëruar sipas emrit të gruasë së Zetusit, Teba dhe i patën ndërtuar shtatë portat e Tebës. Ndërsa të shtatë portat qenë emëruar sipas emrave të shtatë vajzave të Amfionit (Klo-risa, Tera, Astinoma, Astikratia, Kiasa, Gigia, Kleodoksa). Nga dhimbja e papërballueshme, pas vdekjes së fëmijëve të dashur, Amfioni qe vetëvrarë.

Zetusi, vëllai i Amfionit, qe nderuar duke u emëruar qyteti sipas emrit të gruas së tij, por ai dhe Teba, për dallim nga Amfioni dhe Najoba e patën vetëm një fëmijë, një djalë të vetëm, i cili po ashtu qe vrarë dhe Zetusi thjesht pati dhënë shpirt nga zemër e thyer.

Mirëpo Teba si emër mund t’na ngatërrohet aq lehtë, pasi përmendet disa herë në mitologjinë greke, dhe nuk lidhet me emrin e një femre të vetme por me disa sosh. Thuhet se, sëpaku tri herë, me emrat e tyre Teba janë emëruar qytete të ndryshme. Pra nga “thashethemet mitologjike” na është e njohur Teba, gruaja e Zetusit, që sapo folëm më lart, bija e Azopit dhe Metopesë; na shfaqet po ashtu “Teba” tjetër, vajzë e Prometeut (edhe kjo përmendet si eponim i mundshëm); tutje na shfaqet një tjetër “Teba” - vajzë e Zeusit dhe e Idamesë; tutje na shfaqet “Teba” - vajzë e Zeusit dhe e Megaklitesë, tutje na shfaqet “Teba” e radhës - kjo tashmë vajzë e Siliksit dhe e [? - mitologjia ende nuk e di], tutje na shfaqet “Teba” (eponim i Tebës së Egjiptit) - thuhet se kjo mund të ketë qenë vajza e Nilusit, ose e Proteusit, ose mitologjia “argumenton” ndoshta e Epafusit, ose ndoshta e Libisë (njëra duhet të jetë - versione të ndryshme thonë se dhe kjo Teba qe “shoqëruar” me Zeusin dhe se ishte nëna e Egjiptit) dhe mba-se kaq, na mbarojnë Tebat por jo, na shfaqet dhe Teba në bregdetin Adriatik (që sot quhet Tivat, d.m.th. rishtas eponim) - për këtë të fundit kës-htu mendon autori Rubin Zemon në artikullin “Historia e Egjiptianëve të Ballkanit” (publikuar në faqen zyrtare të Council of Europe - projekt i financuar dhe menaxhuar nga Zyra ndërlidhëse e Komisionit Evropian dhe zbatuar nga Këshilli i Evropës).

Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 24 Legenda

cmyk

Nga Fahri dAHri

Në jug, matanë kufirit me Shqipërinë, ndodhet një krahinë e cila në lashtësi quhej Thesproti, ndërsa në mesjetë e

deri vonë quhet Çamëri. Ajo laget nga perënd-imi prej Detit Jon, nga veriu rrethohet me malet e Konispolit, nga lindja mbrohet me malet e Sulit, dhe nga jugu mbyllet me Gjirin e Artës. Kjo krahinë ështe vendlindja ime.

Për fat të keq, për banorët e krahinës tonë, ishte paracaktuar nji denim i rëndë social, por pavarësisht kësaj, përsëri nënat tona edhe pse larg vatanit, nuk i ndërprenë përrallat, tregi-met, historitë dhe legjendat derisa ne u ma-dhuam, më pas edhe brezi ynë, ato që na i kishin mësuar, filluam tua tregojmë fëmijëve, mbesave dhe nipërve tanë. Dhe këtë here unë po tregoj njërën prej tyre, legjendën “Mandu Zog”.Nënat dhe gjyshet tona, para se të flinim na tregonin përralla, histori të vjetra dhe le-gjenda, të cilat sido që të ishin, nga mënyra si na i tregonin kishin ëmbëlsi dhe ne, fëm-ijët ndjeheshim të sigurtë, kënaqeshim shumë dhe me fantazi fëminore krijonim lloj-lloj përf-ytyrime deri sa na kllapisti gjumi.

Dikur, në atë krahinë, kishte ndodhur një gjëmë, e cila vjen në ditët tona si një legjendë. Ishte muaji prill, pranvera erëngrohtë kishte mbrritur dhe dimri i acartë ishte larguar i pez-matuar; ngrohtësia e butë diellore krijoi mun-dësinë që pemët e mbushura plot me gjelbërim të mbuloheshin prej vellove të bardha të lule-ve, erërat sillnin aromën jodizuese të Detit Jon, herë aromën e luleve të pemëve të shumëlojs-hme, herë aromat e përziera të manushaqeve, trëndelinave, të psakave, të çait të malit, të cilat krijonin një armosferë dehëse aromizuese, sa që tek njerëzit dhuronin gjallëri, optimizëm, pavdekesi.

Në ato pranverëra “gala”, siç thuhet për ra-stet festive tepër lluksoze dhe të niveleve të lar-ta social-kulturore, fëmijë, të rinj të moshave të ndryshme dilnin dhe loznin, shetisnin, vallzo-nin e këndonin plot shëndet e tejet të gëzuar e të lumtur në lëndinat buzë lumenjëve, në afërsi të pyjeve apo dhe rrëzë kodrave e maleve.

Në nji nga ato ditë pranvere, motra Man-du, e cila sapo kishte mbushur të gjashtëmb-ëdhjetat, trup gjatë, flokë të zeza pis (sterrë të zeza) bërë koca (gërsheta), sy bojë qielli, mori vëllanë e vogël Gjonin dhe si për herë i u drejtuan lëndinës, afër fshatit. Atje u takua me të rejat e tjera dhe me plot energji loznin e këndonin, pa ndrojtje, pa frikë dhe pa andr-ralla. Vëllai i vogël Gjoni, donte dhe dy muaj të mbushte 6 vjeç. Ai ishte shumë energjik, e pandënjur, lëvizte me shpejtësi andej-këndej, lozte me moshatarët pak më tej nga ku ishte ulur motra me shoqet e saj. Mandu, e rrëmb-yer pas bisedave dhe qendisjeve, nuk e vuri re mungesën e vëllait, deri sa erdhën fëmij-ët e tjerë dhe i treguan asaj, se dy burra me kuaj kishin rrëmbyer Gjonin dhe kishin ikur në thellësi të pyllit.

Vajzat dhe fëmijët e tjerë të tmerruar vra-puan drejt fshatit dhe shtëpive të tyre. Lajmi mori dhénë. Burrat dhe djemtë e rritur të fsha-tit rrëmbyen hunjtë, shkopijtë, sopatae sfurqe si dhe mblodhën gurë për lobetë dhe u nisën drejt pyllit në disa drejtime. Nëna e Gjonit, gjy-shja dhe Mandua bërtisnin, çirreshin thërrisnin sa zërat e tyre shkonin në kupën e qiellit.

Gjëma tashmë kishte ndodhur, kaluan ditë e muaj, por Gjoni i vogël nuk gjindej.

Mandua qante dhe qante me dëshpërim çdo orë e çdo ditë. Dilte muzgjeve të çdo mbrëmjeje në pritje të kthimit të vëllait të vogël, të ëmbël, të dashur, të bukur, të shkathët, por pritjet nuk sillnin asnji lajm. Gjoni nuk po kthehej, ishte tretur kushedi se ku; motrën e kishte pllakosur meraku, ankthi, marazi, e kishte pushtuar mal-

li i madh, vajtimet e saj nuk rreshtnin, aq sa një mbasmuzgu, Mandu nuk u kthye në shtëpi si zakonisht. Familjen e kapi trishtimi i dytë. Mandu kishte humbur në errësirën e natës, ajo nuk u kthye më. Lutjet dhe dëshirat e saj ishin plotësuat!.

Familja nuk la vend pa e kërkuar Mandunë, shoqet e saj gjithashtu, por ajo nuk u pa më. Tre netë më pas, në muzgun e mbrëmjes nëpër strehët e shtëpive, banorët e fshatit dëgjuan nji zë tepër të veçantë, zë vajtimi i padëgjuar më parë. Të befasuar dhe të shqetesuar, banorët u afruan tek dritaret, tek protat e dyerve dhe po dëgjonin në erresirën e natës, zërin e vajit mor-tor, i cili megjithëse ishte tepër i fuqishëm, nuk kuptohej nga vinte, sepse ai zë dëgjohej kudo, jehoba e zërit kumbonte gjithandej.

Të thirurat, klithma dhe zëri i fuqishëm vajtues lëshonte tinguj tepër të trishtueshëm: “Gjooon”, “Gjooooon”, “Gjoooon” dhe herë-herë dëgjoheshin zhurmat e krahëve të “Zo-gut”, por “Zogu” nuk dukej, zëri i shpendit herë afrohej, herë largohej. Banorët ishin shumë të shqetësuar, nuk qartëoheshin dot me këtë fenomen të padëgjuar. Koha kalonte, çdo muzg mbrëmjesh në hapësirën e atij fshati oshëtinte thtirrja: Gjoooon, Gjooon, Gjooooon dhe mbas çdo oshëtime dëgjoheshin fëshfëritja e krahëve të shpendit. Kaluan muj dhe shpendi me thirrjet e tij të trishta, filloi të dëgjohej edhe në fshatra të tjera.

Më së fundi banorët e kuptuan. Zëri vajtues,

NJË LeGJeNdË NGA ÇAMËriA-tHesProtiA

ishte ktlithma e motrës së humbur Mandu. Të gjithë u bindën, ai zë ishe i motrës Mandu që kërkonte vëllanë e humbur, Gjonin dhe se thirrjet e atij shpendi, shqipronin qartë: “Gjo-ooon”, “Gjooon”, “Gjooooon”. Përfundimisht motra Mandu ishte shndërruar në “Zog” dhe po kërkonte e trishtuar të gjente vëllan e vogël Gjonin.

Motra “Mandu Zog” u bë e pavdekshne, ajo vazhdon të jetë pa pushim në ndjekje të kërk-imit të vëllait të saj Gjonit, në të gjitha muzgjet e mbrëmjeve, deri në afërsi të agimeve, pastaj ajo strehohet nuk di se ku dhe kthehet përs-ëri në muzgjet e tjera, me shpresën se dikush nga banorët e rajonit do ti japë ndonji lajm për Gjonin, villain e saj, që aq shumë e donte, deri sa dhe jetën e saj për ‘të, në shpend e shn-dërroi dhe ndër shekuj vazhdon ta kërkoj në territorin e Çamërisë martire dhe pa i humbur aspak shpresat, ajo beson se do të vijë një ditë, apo një vit dhe ajo vëllanë do ta gjejë, do ta shuaj mallin e pashuar. Zërin e saj nga klithmë në këngë do ta shndërrojë, ankthet, brengat dhe marazin në gezim, lumturi dhe hare do ta kthejë. Jeta e tyre dhe dashuria, dhimshuria vllazërore do të rinisë aty ku u ndërpre, aty ku ja ndërprenë katilët, vrastarët, sigurisht më e kujdesëshme, më vigjilente dhe me nji siguri më të madhe.

Deri në atë kohëgjetje-kërkimi, motra Man-du nëpërmjet vegimeve dhe ëndrrave tek ba-norëve të zonës dhe me zërin e saj vajtues, ka

porositur dhe porosit që, kur mbi kokat tona të ndjejmë zhurmen fëshfëritëse të krahëve të saj, duhet të përmbahemi, të mos flasim, të mos e shikojmë dhe as ta lëndojmë, përkundër të tregohet respekt për ‘të dhe as nuk duhet ta përflasim, por hidhërimin e saj ta nderojmë dhe ta respektojmë.

Ajo mesazhet e përjeteshme i ka dërguar tek ne me zërin e saj, vajtimin e saj, prandaj asku-sh të mos përpiqet ta shikojë, sepse qorr do të mbetet për jetë, askush të mos guxojë apo ta shpjerë ndërmend për ta lënduar apo vrarë, se në jetë të jetëve i paralizuar do të mbesë dhe vdekja e tij tmerr i vërtete do të jetë.

“Mandua-Zog”, motra e vëllait Gjon, edhe sot vazhdon kërkimin duke vajtuar muzgjeve të hapësirës territoriale të Çamërisë martire.

Nuk e di nëse vërtet motra Mandu u shndërr-ua në shpend, por klithmën vajtuese të saj e kam dëgjuar deri në moshën 6 vjeç edhe unë, pastaj u largova nga vendlindja, por atë klithmë vajtimi vazhdoj ta sjell edhe sot në mendje.

Kështu arritëm në përfundim të legjendës çame: ”Mandu-Zog”.

Nga kjo legjendë mësojmë të rrisim re-spektin, dashurinë dhe dhimshurinë vllazërore, të përulemi me nderim për ndjenjat e dhimshu-risë së pakufishme të motrave ndaj vëllezërve, të kujtojmë në vazhdimësi vendlindjen e “Mo-trës Mandu” dhe të vëllait të saj “Gjonit”, duke mbajtur gjallë amanetin e të parëve dhe të prin-dërve tanë.