ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH Y'OKSEK KURUMU TURK TARiH KURUMU

ISSN 0041-4255

-BELLE TEN DORT AYDA BiR CIKAR

Gilt: LXV Sa.243

Agustos 2001

TURK TARiH KU· RUMU BASIMEVi ANKARA

2002

iLK TURK. MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA YENi BiLGiLER

ERHAN AFYONcu·

ilk Turk matbaasmm kurucusu, yaYJ.mCt, devlet adamt ve bir Osmanh aydtru olan ibrahim Miiteferrika hakkmdak.i bilgilerimiz, onun ehemmiye­tine ragmen olduk~a eksiktir. ibrahim Miiteferrika hakkmda yaptlan ar~­urmalarm biiyiik bir boliimii seyahamameler, sef"aret raporlan ve kronik­lerde verilen bilgilere dayanmakta ve genellikle de birbirini tekrar etmekte­dir. Hayau hakkmda geni~ bir ar~iv ~ah~mast yaptlmadtgt i~in yeni bilgilere ul~tlamamt~, ayru bilgiler hemen hemen biitiin ar~urmalarda bazt kelime de~iklikleriyle tekrar e~tir.

Osmanh Aqivi ilk matbaaya ait bazt vesikalar ile ibrahim Miiteferrika'­mn bazt faaliyetlerine ait bir ka~ vesika 1 dt~mda, onun hayau hakk.mda he­men hemen hi~ kullamlmadtgt i~ yeni bilgilere ul~llamarm~ur. Nitekim, 1979 YJ.hnda yaptlan bir sempozyumda bu konu §oyle dile getirilmi§tir; "Bu­giine kadar Miiteferrika hakkmda verilm~ bilgiler bir hayli karanhknr. Basth Osmanh kaynaklannda Miiteferrika hakkmda orijinal kaynakh hi~ bir bilgi yoktur, ancak ar~iv vesikalan da heniiz incelenmero4tir" 2• Osmanh tarihin­deki ibrahim Miiteferrika, Ko~i Bey, Evliya Celebi, Naima, Ahmed Resmi vs. gibi ~ahsiyetlerin3 hayat hikayelerindeki eksikliklerin Osmanh Ar§ivi'nin bi­lin~li olarak kullantlmastyla doldurulacagt kanaatinde oldugumuz i~in bu konuda ara§tlrmalara b~ladtk ve sonu~ aldtk. Bu makalede, bugiine kadar kullaruhnamt§ ar§iv kaYJ.dan t§tgtnda ibrahim Miiteferrika'run Osmanh Dev-

• Marmara Oniversitesi, Fen-Edebiyat Fakilltesi, Tarih Boliimii. 1 ihsan (Sungu). "ilk Tiirk Matbaasma Dair Yeni Vesikalar", Hayat, 01/73 (istanbu11928),

s. 9-15; Ahmed Refik, Alimler ve Sanatlcirlar, istanbul, 1924, s. 330-337; Aym yazar. Hicri Onildnci Aslrda istanbul Hayao (1100..1200), istanbu11930, s. 89-94, 100-101, 119, 12~125, 152-153, 164-168.

2 ismet Binark, "Matbaamn Tiirkiye'ye Gee; G~ Sebepleri", Tiirk Kiitiipbaneciler Dernegi Basun ve YaymCLbgun1Zin 250. Yw Bilimsel ToplanOSJ, 10-11 Arahk 1979, Ankara 1980, s.164.

3 Bu konuda daha once ya}'lmladlgtDUZ bir c;ah~ma ic;in bk. Erhan Afyoncu, "Osmanh Miiverrihlerine Dair Tevcihat Ka}'ltlan I ", Belgcler, sa}'l 24 (Ankara 2000), s. 77-155.

608 ERHAN AFYONCU

leti'ndeki hayan hakkmda ul~ugmuz bir <;ok yeni bilgiyi ortaya koymaya <;a­h~aca~z.

HAYATI HAKKINDA YENi BiLGiLER

1670 ile 1674 arasmda bir tarihte Erdel'in Koloszvar ~ehrinde dogdugu tahmin edilen Ibrahim Miiteferrika'nm miisliiman olmadan oncek.i hayau hakkmda <;ok az bilgiye sahibiz4• Unitarius mezhebine bagh birisi oldugu ve ~u an i<;in bilemedigimiz bazt sebeplerden dolayt XVIII. yiizythn b~larmda Osmanlt imparatorlugu hizmetine girdigi anl~tlmaktadJ.r. Evai.l-i L llOO (19-28 Temmuz 1690) tarihli bir vesikada Thokoly imre'nin eskiden beri hizme­tinde bulunan katibi Thrahim'e Canad kalesi yakmlarmdaki Mor~? nehri iize­rindeki degirmenlerden bir tanesinin temlik edilmesini istedigi ve bu arzu­sunun kabul edildigi anl~tlmaktadJ.r5. Berkes, bu vesikada soz konusu edilen ka.tibin, bir Turk degil Macar olma ihtimalinin kuvvetli oldugunu, Ibrahim ad.mm Abraham kar~1h~ yaztlmt~ veya bu ~ahsm miisliimanl~masmdan do­la}'l ismini Ibrahim ~eklirlde kullanmakta olabilecegini soylemektedir. Bu ve­sikada soz konusu edilen katip ibrahim'in, Ibrahim Miiteferrika olup olma­dtgt hususunun ar~unlmas1 gerektigi belirtmektecfir6. Ancak bunu dogrula­yacak b~ka bir bilgiye ~u an i<;in sahip degiliz.

4 Niyazi Berkes, 1962 yilinda bir makale kaleme alarak o zamana kadarki ibrahim Miiteferrika ile ilgili bilgileri sor~ ve ozellikle Miisliiman olmadan onceki hayao hakkmda bilinenlerin c;ogunun yanl!.~il&'J.w gostermi~tir. Berkes, Miiteferrika'wn yet4me ~artlanyla, Miisliiman oilnadan onceki hayaow ve fikri yaplSlnt aydmlatmaya c;alt!imt~. bilhassa RisaJe-i islanuyye ac!Jyla tantnan eserini dikkatlice inceleyerek, onun Kalvinist de gil teslis akidesine ~~ c;1kan ve tek Tann inanc1w benimseyen Unitarius mezhebine mensup oldugunu ortaya c;•karmJ~nr. Aynca ibrahim'in esir olarak Osman!Jlann cline dii~medigi fikrindedir (Bk. Niyazi Berkes, "ilk Turk Matbaas1 Kurucusunun Dini ve Fikri Kimligi", Belleten, XXVI/104 (Ankara 1962), s. 715-737). Berkes'in tenkit ettigi bilgilerin kaynagt, Ibrahim Miiteferrika hakkmda hnre Karacson'un yazc!Jg1 makaledir (Bk. "ibrahim Miiteferrika", Tarih-i Osmam Enciimeni Mecmuas1 ( TOEM), I/3 (istanbul 1328). s. 178-185). Baz1 ara~ttrmacllar ise Berkes'in c;ah~malanDI zikrettikleri halde ya anlamac!Jklanndan ya da okumadan trans-aof olarak kulland1klan ic;in Karacson'un c;iiriitiiilnu~ iddialar!Dl, Berkes'e atfen zikretmektedirle• (Bk. Jale Baysal, "II. Rakoczi Ferenc'in <;:evirmeni Miiteferrika ibrahim ve Osmanh Tiirkle.rinin ilk Basoklan Kitaplar", Tiirk-Macar Kiiltiir Miinasebetleri I~tJ Alo.nda II. Rakoczi Ferenc ve Ma.car Miiltecileri Sempozyumu, istanbul 1976, s. 219; Ahmet Akgiindiiz, Bilinmeyen Osmanl1, istanbul1999. s. 213-214; HamitEr, Osmanh De1•leti'nde <;:agd~l~ma ve Egitim, istanbul1999, s. 170).

5 Ahmed Refik, "Tfuk Hizmetinde Kual Tokoli irnre", Dariilfiinun Edebiyat Fakiiltesi MecmuasJ, Vlll/3 (istanbull932). s. 13-14.

6 B!.. "104 Sayili Belleten'de <;:tkari "ilk Tiirk Matbaas1 Kurucusunun Dini ve Fikri Kimligi" Adil Yaz1 ic;in Bir Not", Belleten, XXVIII/109 (Ankara 1964), s. 183.

iLK TURK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 609

ilk Turk matbaasmm kurucusu olan ibrahim Miiteferrika'nm devamh olarak ad1yla birlikte kullanllan ve onunla aynile~mi~ olan ·meslegi miitefer­rikahkur. Miiteferrikalar, padi~ahm maiyetinde bulunarak ona hizmet eden, set;me insanlardan olu~an bir grupw. Bunlar gelirlerine gore ti.marh ve uh1-feli olarak ikiye aynhrlardl7• Uh1feli olanlann m~lan kii<;iik ruznam<;e ka­leminden verilirdi. Timarh olanlann ise kayltlan Defterhane-i Amire'de bu­lunan timar ruznam<;e defterlerinde bulunurdu. Bu noktalardan hareket edip, ilk olarak kii<;iik ruznam<;e defterlerindeki8 miiteferrikalar i<;irlde mat­baacl ibrahim'i aramaya b~ladlk. Onun miiteferrika olu~ tarjhi tam olarak bilirlmemekte, 17lO'lu fillarda oldugu tahmin edilmekteydi9• XVIII. yfufllm ilk yansma ait kii<;iik ruznfun<;e defterlerini taradlg1m1z zaman, bu donemde miiteferrika olan on kadar ibrahim'e rastlad1k. Bu ki~ileri tarihi sfue<; i<;eri­sinde birbirleriyle mukayese ederek matbaac1 ibrahim Miiteferrika'Yl tespit ettik. Buldugumuz ~inin o oldugunu ~unlardan ariliyoruz;

l. ibrahim'irl baba adl yerinde Abdullah yazmaktad1r10• Miihtedilerin babalan i<;in "Abdullah" adlna kullan1lmas1 tamamen genelle~ti.rilmese de s1k rastlarulan bir durumdur.

2. ibrahim b. Abdullah isimli bu ki~i miiteferrikahga 18 Nisan 1716 tari­hinde girmi~ ve bu fihn sominda, Osmanh Devleti'ne stgman Macarlann ya­mnda gorevlendirilmi~tir11 • Daha sonraki tarihlerde (1718) de Macarlann yanmda gorevli oldugu zikredilmektedir12. Matbaac1 ibrahim Miiteferrika, 1716 filmda Avusturya'ya kar~1 Belgrad'da toplanan Macarlann yanmda g6-revlendirilmi~13, II. Rakoczi'nirl Tiirkiye'ye stgtnmasmdan sonra (1717) ise onun hizmetine verilmi~tir14.

3. ibrahim Miiteferrika'nm, terciiman olarak Osmanh hizmetinde <;alt~­tlgt malumdur. ibrahim b. Abdullah'm rna~ odeme kafitlannda admm iis-

7 Miitefenika te~kilao iizerine yapttgmuz bir ~orma devam etmektedir. 8 Bu defterler, Ba!ibakanhk Osmanh Aqivi'nde Kimil Kepeci, Maliyeden Miidevver

Defterler, Bab-1 Asafi- Kiic;iik Ruznamc;e Kalemi gibi tasnillerde bulunmaktachr. 9 T. Halasi Kun, "ibrahim Miiteferrika", islam Ansi.klopedisi, V /2, s. 897.

10 Ba!ibakanhk Osmanh AI1ivi (=BOA), Kimi..1 Kepeci (=KK), nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V. 11 BOA. KK, nr. 3451, s. 17. 12 BOA, KK. nr. 3452, s. 7. 13 T. H. Kun, Ayru madde, s. 897; Karacson, Ayru makale, s. 181. 14 T. H. Kun, Ayru madde, s. 897; Karacson, Ayru makale, s. 182-183; M. Tayyib GOkbilgin,

"II. Rakoczi Ferencz ve Tevabiine Dair Yeni Vesikalar", Bellelen, V/20 (Ankara 1941), s. 578-579, 581, vesika 16-17.

Bellelen C. LXV; 39

610 ERHAN AFYONCU

tiine zaman zaman onun kimligini ac;tklaytct "Tercfunan", "Terciiman ibra­him Efendi" gibi notlar dii~iilmii~tiiris.

4. Miiteferrika ibrahim b. Abdullah 1160 (1747) ythnda olmii~tiir 16• Matbaact ibrahim Miiteferrika'nm mezart~mda da, her ne kadar kabul edilmese de 1160 yth yaztltdtr17.. Bu konu ~ag-tda etrafhca tartl~dacaktlr.

Tespit ettigimiz miiteferrika ibrahim ile matbaact ibrahim Miiteferrika'­mn mukayesesi, ikisinin aym ki~i oldugunu ortaya koymaktadtr. Bu netice­den hareket ederek ibrahim Miiteferrika'nm hayan hakkmdaki yeni tespit­lerimizi belirtiyoruz.

ibrahim, 25 Rebiiilahir 1128 (18 Nisan 1716) tarihinden once kapukulu sii~erinin en miimtaz ve itibarlt ktsmt olan sipahlann 41. boliigiinde 29 akc;e yevmiye ile bulunuyordu 18. Bu daha once bilinmeyen bir husustur. ib­rahim Miiteferrika'run Osmanlt Devleti hizmetine girmesi konusunda konu­sunda, Berkes'in tahmin ettigi gibi bir siirec;ten gelmi~ olabilecegi fikrini des­teklemektedir 19• Kapukulu siivarilerinin defterlerinin birc;ogunun bugiin mevcut olmamas1, evraktnm da tasniflerdeki dagm1kl1gt20 sebebiyle sipah ocagma ne zaman ve ne ~ekilde girdigi konusunda bir kayda rastlamlama­mt~tlr. Osmanlt hizmetine girdiginde direkt olarak mt sipah ziimresine mi altnm1~t1r? Yoksa p~ka gorevlerde bulunduktan 21 sonra m1 buraya tayin edilmi~tir? Bu durum tespit edilememi~tir.

15 BOA, KK, nr. 3461, s. 7; nr. 3465, s. 4; nr. 3471, s. 4; BOA, Blib-1 Asafi, Kiio;iik Ruznamc;e Kalem.i (=D.KRZ), nr. 33208, s. 6.

16 BOA, KK, nr. 3476, s. 9 . . 17 "Zeyl", TOEM, I/3, s. 187-188; A. V. Simonffy, ibrabim Mrit.eferrika., c;ev. Faruk Yener,

Ankara 1945, s. 23-24. !8 BOA, KK, nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V. 19 Niyazi Berkes, iyi tahsil gorm~ ve bir<;ok dil bilen ibrahim'in kendi iilkesinde iken

terciiman!Jk, katiplik gibi i~lerde c;ah~=~ ve Thokoly imre ile birlikte istanbul'a gelm.i~ olabilecegi ihtimalini ileri siirm~tiir. (Bk. "ibrahim Miiteferrika", Encylopedia of isiam2, III, 997).

20 Siivari Mukabelesi kalem.inin, XVIII. yiizythn ilk c;eyregine ait olan mevcut defterlerinden tespit edebildiklerimiz taraniDJ~. ancak bir bilgi bulunamann~ttr (Bk. Bab-1 Defteri Siivari Mukabelesi Kalem.i (=D.SVM), nr. 36104; nr. 36113). Aynca ayru kalem.in 1128 ythndan geriye dogru evraklan da dosya tasnifine· gore incelenm.i~se de bunlarda da bir malumata rastlarulamaiDJ~ttr (Taranan dosyalar ic;in bk. BOA. D.SVM, nr. 65-89). B~bakanhk Osman!J Ar~ivi'nde vesikalar tasnif edilirken bir<;ok kalem.in oldugu gibi, Siivari Mukabelesi Kalem.i'nin de evrakl yanll~hkla de~ik fonlara dagtnlinl~ttr. Bu donemdeki Siivari Mukabelesi kalemi vesikalanndan giiniimiize kalm1~ olanlann tamaiDJru gormek i<;in yakl~1k be~ bin civannda dosyamn taranmas1 gerekmektedir.

21 Sipah boliigiine, cebeci, saka, peyk, top arabaclSl, helvaciylin·I hassa gibi bir<;ok de~ik gruplarc:htn emekdar ki~ilerin ahndlg1 goriilmektedir (Bk. BOA. D.SVM, Dosya lusiDJ, nr. 83/119,151, 173-174; nr. 84/102, 104,151).

iLK TORK MATBAASTNIN KURUCUSU HAKKJNDA 611

ibrahim Miiteferrika'nm 1710'da yazd1~ Risale-i islfuniyye, onun Os­manll kiiltiiriinii ve islamiyeti belirli bir diizeyde ogrendigini gostermekte­dir. Bu duruma gelmesi i<;in uzun Yillar Osmanh Devleti hizmetinde bulun­mu~ ve egitim gormii~ olmas1 icap eder. Berkes'in ileri siirdiigii gibi Thokoly­'nin yanmda bulunduktan sonra, onun da destegi ile XVII. yiizytl sonlarmda Osmanh Devleti hizmetine ~ olabilir22•

ibrahim'in ne zaman ve ne ~ekilde miiteferrika oldugu bilinmiyordu23•

Ar~iv kaYitlan bu hususu aydmlatmaktad1r. ibrahim, sipih boliigiinde iken Avusturya seferinde yapn~ hizmetlerden dolaYI 25 Rebiiilihir 1128 (18 Ni­san 1716) 'de, onceki uhifesi (29 ak<;e) ile dergah-1 ill miiteferx:ikab~na tayin edilmi~tir24• Miiteferrikallk'ta uhifesi 1721-1723 Yillan arasmda 40 ak<;eye25,

26 Rebiiilihir 1136 (23 Ocak 1724) 'da 50 ak<;eye 26, 29 Muharrem ll38 (7 Ekim 1725)'de 54 ak<;eye27, 27 $evval ll41 (26 MaYls 1729)'de 100 ak<;eye yiikselmi~tir28• Bu tarihten itibaren uhifeli miiteferrikalar i<;erisinde en fazla yevmiyeyi alan ki~idir. Daha sonra ad~1 olan bir b~ka miiteferrika (ibrahim Ser-giigiim) da terakki alarak 100 ak<;e yevmiyeye ul~m1~nr29• Arlcak ibrahim Miiteferrika'nm .yevmiyesinin 5 $evval 1149 (6 $ubat 1737)'da 120 ak<;eye yiikseltilmesi, onun tekrar bu grup i<;erisinde oliimiine kadar en yiiksek ma­~1 alan ki~i olmasm1 saglam1~nrlo. ibrahim Miiteferrika bu tarihten sonra

22 N. Berkes, Aym madde, s. 997. Berkes, onun Tii.rk (Miishiman) ol,.~unu bir kaynaga dayanmadan 1692 olarak gost.ermekt.edir (N. Berkes, Tlirkiye'de (:agd~J~ma, istanbul 1978, s. 53). Ancak bu tarihi dogru.Jayacak bir bilgiye sahip degiliz.

23 T. Halasi Kun, "ibrahim Miiteferrika", s. 897. 24 BOA. KK. nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V. 25 Bu yliJarda defter eksiklikleri oldugundan zamnu tam olarak bangi taribte ald!gmt

tespit edemiyoruz. 1130, 1131 ve 1133 yillanndaki defterlerde ma~t 29 ~edir (Bk. BOA. KK. nr. 3452, s. 7; nr. 3454, s. 7; nr. 3455, s. 9; BOA. D.KRZ, nr. 33186, s. 4). 1134 ve 1135 ylhnm defterleri yokrur. 1136 ylhnda ise uliifesi 40 akc;e olarak goziikmekt.edir (Bk. BOA. KK, nr. 3456, s. 6).

26 BOA. KK, nr. 3456, s. 6. 27 1137'de 50 akc;e uliife almt~ttr (Bk. BOA. KK, nr. 3457, s. 6. 1138'deki zam ic;in bk. KK,

nr. 3458, s. 4). 28 1139 ylh kaydmda ulwesi ayrudJr (Bk. BOA. KK, nr. 3459, s. 6. 1141'deki zam ic;in bk.

KK, nr. 3460, s. 6). 29 BOA. KK. nr. 3465, s. 4. 30 1142-1148 yillan arasmdaki ~ ka)'ldarmda 100 akc;e yevmiye ile ka)'ltltdlr ( Bk. BOA.

KK, nr. 3461, s. 7; nr. 3462, s. 8; nr. 34, s. 8; nr. 3463, s. 10; nr. 3465, s. 4; nr. 3466, s. 4; BOA, D.BRZ, nr. 33208, s. 6; nr. 33214, s. 10. Zam ic;in bk. KK, nr. 3467, s. 8; nr. 3468, s. 4).

612 ERHAN AFYONCU

yak1~1k on y:!l aym uh1feyi almi~t:Ir3 1 • Miiteferrikahgmda aldig-t terakkilerin sebepleri ayikca belirtilmeyip, "emekdar ve miistehak" oldugu zikredilmek­

tedir.

Ibrahim Miiteferrika'mn 1715'de Prens Eugen'e Mora meselesini go­rii~mek iizere eh;i olarak gittiginden hemen hemen her ar~t:Irmada bahse­dilmekted..i.f32. 1714 YJlmm sonlannda Prens Eugen'e gonderilmi~ miiteferrika ibrahim Aga isimli bir el<;i vardir33• Ancak yukanda gosterildigi iizre Ibrahim­' in miiteferrika olmas1 bu tarihten yakl~Ik bir bu<;uk YJl sonra, 18 Nism 1716'dadir. Bu takdirde buraya gonderilen ki~inin -miiteferrikahk paye ola­rak verilmediyse34

- ayru ki~i olmadi~ a<;Ikt:Ir.

ibrahim'i miiteferrika olduktm sonra da, 1716 YJlmm sonunda Avus­turya seferinde gorev yaparken goriiyoruz. Bu s1rada Osmanh Devleti'ne si­~nan Macarlann yanmda gorevlendirilmi~tir. Miiteferrika kaydmm ymma Macarlarm ymmda gorevlendirilmi~ olduguna dair Defterdar Elhac Meh­med P~a'run telhis verdigi notu dii~iilmii~tiir35• 1717 YJhnda ise Tiirkiye'ye davet edilen ll. Ferenc Rakoczi'nin yanma terciimm ve mihmmdar olarak tayin edilmi~tir. Once Edirne ve istanbul'da daha sonra Tekirdag'da ikamet eden Rakoczi'nin.hizmetinde gorevlendirilen Ibrahim Miiteferrika'ya ulUfesi di~mda giinliik 50 ak~e "nafaka-baha" verilmi~tir36, 1735'de Rakoczi c>lene kadar, onun hizmetinde bulunmu~. bu arada matbaacilik faaliyetleri ile di­ger verilen gorevleri de yapnu~t:Ir. Rakoczi'nin yanmdaki hizmeti, ondm takdir gormii~ ve Sadrazam Ali P~a·ya hitaben yazdig-t bir mektupta " ... has­saten sadik terciimarum Ibrahim Efendi'yi, padi~ahm liitf u inayetine tevdi

31 1150-1160 ytllan arasmda aldJ~ u!Ufesi i~in bk. BOA, KK, nr. 3469, s. 6; nr. 3471, s. 4; n:r. 3472, s. 8; nr. 3473, s. 9; nr. 3474, s. 12; nr. 3475, vr. 5a; nr. 3476, s. 9; BOA, D.BRZ, nr. 33242,s.4;nr.33244,s.8;nr.33258,s.l0).

32 T. H. Kun, Ayru madde, s. 897; i. H. Uzun~~lli. Osmanh tarihi, IV /1, Ankara 1988, s. 159; Ayru yazar, Osmanll Tarihi, IV/2, Ankara 1988, s. 612;J. Baysal, Ayru ma.kale, s. 220; Halil Necatioglu, Macbaaa ibrahim Miiteferrika ve Risale-i islamiyye, Ankara 1982,, s.l7-18; ibrahim Miiteferrika, Milletlerin Diizeninde hmi Usiiller, Sadele~tixen; Omer Okutan, istanbul 1990, s.

9. 33 BOA, Name-i Hiimaf!in Defterleri, nr. VI, s. 341-343; Hammer, Geschicbte des

Qsmaniscben Reiches2, IV, Pesth 1835, s. 137. 34 Miiteferrikall~n bu el~iye paye olarak verildigi konusunda herhangi bir malumata

rastlarulam~ur. 35 BOA, KK. nr. 3451, s. 17. Bk.. Ek I, V. 36'BOA, Ali Emiri, Ahmed III, nr. 13965; BOA, ibniilemin-Hariciye, nr. 1419; BOA,

Cevdet-Hariciye, nr. 6927; M. T. Gokbilgin, Ayru ma.ka.le, s. 578-579,581, vesika 16-17.

iLK TtiRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 613

ederim" demi~tii.s7• Rakoczi'nin oliimiinden sonra, ibrahim Miiteferrika'mn Tiirkiye'de kalan diger Macar soylulanna istanbul'da hizmet ettigini goriiyo­ruz38.

1731'de Osmanh'ya s1gman ve Selanik'te ilcimet ettirilen ir3.!1 ~ehzadesi Mirza Safi'nin yanmda bir siire mihmandarhk yapo8'1 kabul edilmektedir99•

Ancak bu bilgi heniiz kesin bir dogruluk ~1mamaktadlr. Ciinkii bu do­nemde ibrahim isminde b~ka miiteferrikalar da bulunmaktadlz-1°.

1736 flh Arahk aYlrun sonunda ise sm1r anl~mazhklanmn giderilmesi ve iki devlet arasmdaki anl~marun yenilenmesi it;in Leh B~hatmam'na name gotiirmek iizere istanbul'dan aynlrru~or"1 • Hammer, ibrahim Miitefer­rika'nm, Lehistan'dan tatmin edici bir cevap getirmeden geri dondiigu ir;in biitiin gorevlerinden almarak, Kas1m 1737'de siirgiine gonderildigini iddia etmektedir42• Ancak bu konuda b~ka bir malumata rastlamlamadl8'1 gibi, ~a8'Ida bahsedilecegi iizere 2 Subat 1738'de haceganhga terfi ederek, tOe">

arabaolan katibi yapllmas1 siirgiin cezasma r;arponlmasmm tersine miikafat­landlnldl8'Irn gostermektedir.

1737-1739 Osmanh-Avusrurya-Rus Sa~1'nda onu Tiirk-FransiZ menfaat­lerini korumaya r;ah~1rken goriiyoruz43• Bu sav~ srrasmda, Osmanh saflanna kanlan Macar askerlerinin yaz1ID101 iistlenmi~ 44 ve Or~ova kalesinin vire ile Osmanh Devleti'ne teslimi it;in yapuan go~meleri idare e~t:ir45.

37 Karacson, Ayru makale, s. 185. 38 ibrahim'e, Rakoczi'ye hizmet ederken verilen 50 akc;elik nafaka-baba istanbul'da

bulunan Macar soylulanrun yarunda oldugu zaman da ve~tir (Bk. BOA. r evdet-Hariciye, nr. 5256; nr. 7911).

39 Cemiziyelevvel 1144 (Arahk 1731) tarihli Selanik Sancag. idarecilerine yazdan bir hiikiimde Mirza Safi'nin mihma.ndan olan dergah-1 ill miiteferrikas1 ibrahim'e yard1mc1 olunulmas1 istenmektedir (Bk. Ahmed Refik, Onilinci Hicri As1rda istanbul Hayaa, s. 119. Aynca bk. T. H. Kun, Ayru madde, s. 897).

40 Bunlar ic;in bk. BOA. KK, nr. 3461, s. 7-9; nr. 3463, s. 10.15; nr. 3464, s. 8-13. 41 Conderilecek nimeni.n miisveddesinin arkastna "Le.h B~hatmaru'na Basmaa ibrahim

Efendi ile gond~tir. 25 ~ 1149/29 Arahk 1736" noru d~Ulmii~tiir (Bk. BOA. HH, nr. 56). 42 Hammer, Ayru eser, IV, 326, 352. 43 T. H. Kun, Ayru madde, s. 89. 44 Karacson, Ayru makale, s. 185; T. H. Kun, Ayru madde, s. 897. 45 Kelemen Mikes, Osmanb'da Bir Macar Konuk Prens Ra.koczi ve Mikes'in Tiirkiye

Mel;tuplan, t;ev. Edit Tasnadi, istanbul 1999, s. 231; Karacson, Ayru makale, s. 185; T. H. Kun, Ayru madde, s. 897.

614 ERHAN AFYONCU

ibrahim Miiteferrika'run, 1738 }'lhnda top arabacllan katibi oldugu bi­linmekteydi46. Ancak bu goreve tam olarak hangi tarihte tayin edildigi ve ne kadar sure burada bulundugu bilinmeyen bir husustu. Miiteferrika, bu go­reve 12 Sevvil 1150 (2 Subat 1738)'de tayin edilmi~47 ve boylece divan-1 hii­mayun hacegaru olmu~tur. Bundan sonra 1151, 1152, 1153, 1154 ve 1155 }'ll­lannda yapuan mutad Sevvil tevcihatlannda 48 bu gorevinde ibka edilmi~tir49• Top arabac1lan katipliginden aynlma tarihi ise 7 Ramazan 1156 (25 Ekim 1743)'dn..s0•

1743 }'lhnm sonlannda ibrahim adh bir miiteferrikanm Kaytak Hanh~­'na Asmay Ahmed'in tayin beranm Da~stan'a gotiirdiigiine clair Subhi Tari­hi'nde bir ka}'lt vardtr51• Ancak bu gorevi yapanm matbaac1 ibrahim Miite­ferrika olup-olmadl~ru a~1kca belli edecek bir bilgi bulunmamaktadlr. Bu i~ i<;:in gorevlendirilen ibrahim adh bir miiteferrikad1r ve daha once belirttigi­miz gibi aym adl ~1yan b~ka miiteferrikalar da vardlr. Onlardan birisi de olabilir. Ancak Ahmed Han'm tayin tarihi (Evabir-i Receb 1156/9-19 ekim 1743)52 ile ibrahim Miiteferrika'nm top arabac1lan katipliginden aynlma ta.­

rihi (25 Ekim 1743) arasmda be~-on giinliik bir fark vardlr. Sevval tevciha­nndan 1 ay once hastahk veya azli gerektirecek bir sebep olmadan hacegan­hktan aynlmaslmn·bir manas1 bulunmamaktadrr. Aynlmasmda bunlar gibi bir sebep olduguna dair de yeni top arabacllar katibinin tayininde bir ka}'lt diiljiilmemi~tir. 1156 Sevvil tevcihanndan klsa bir siire once bu gorevinden aynlmasmm sebebi, muhtemelen Dagtstan'a onun gonderilmesinden dola}'l olmahdlr. Bu seyahatin yetmi~ ~lanndaki ibrahim Miiteferrika'}'l olduk<;:a yordugu yorumu yapilmaktadir53. Bu yorumun sebebi herhangi bir kaynak degil, ~mdan dolayt yapllan tahminlerdir.

46 Karacson, Ayru makale, s. 185; T. H. Kun, Ayru madde, s. 897. 47 BOA, Bab-1 Asifi, Ruus Kalemi (ARSK), nr. 1571, s. 25; nr. 1572, s. 84. Bk. Ek ill, VII. 48 XVIII. yiizyllm ikinci !;eyreginden itibaren Osmanh biirokrasisinde hacegin tayinleri

yilllk olarak ~evvat aymda yaptlmaya b~landJ. Bu ayda mans1plarm !;Ogunda de~iklik yapilir. bir klslDlnda (ozellikle miinavebe mans1b1 olmayanlarda) ise hacegin gorevinde ibka edilirdi (Bu konuda §imdilik bk. Erhan Afyoncu, Ayru tez, s. 83, 92).

49 BOA, ARSK, nr. 1571, s. 25; BOA, KK, nr. 261/6, s. 11. Bk. Ek ill, VII. 50 25 Ekim 1743'te top arabacllan katipligi'ne sab1k kagrd-1 biriin emini Bozzade Feyzullah

Efeodi tayin edilmi§tir (Bk. BOA, KK. nr. 261/6, s. 11). 51 Tarih-i Siimi ve $akir ve Subhi, istanbu11198, vr. 22lb; T. H. Kun, Ayru madde, s. 897. 52 T:trih-i 5amf ve $akir ve Subhi, vr. 221b. 53 T. H. Kun, Ayru madde, s. 897.

iLK TURK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 615

Ar~nrmalarda ibrahim Miiteferrika'mn Da~stan donii~iinden sonra yeni bir gorev iistlenip-iistlenmedigi konusunda bir bilgi verilmemekte ve is­tanbul'a donii~iinden klsa bir siire sonra oldiigii tahmin edilmektedir. Hal­buk.i, Miiteferrika bu yolculuktan dondiikten sonra b~ka bir haceganhk go­revine, divan-1 hiimayii.n tarih~iligine 8 Sevva.I 1158 (14 Kas1m 1744) tari­hinde tayin olmu~tur. Bu gorevi ~imdiye kadar hi~bir yerde zikredilmemi~tir. Divan-1 hiimayii.n tarih~iliginde, ertesi yllki mutad Sevva.I tevcihatma (12 Sev­va.I 1158/7 Kas1m 1745) kadar bir yll kalml~nrM.

ibrahim Miiteferrika omriiniin son ytllannda Yalova'da bir kagtd fabri­kas1 kurmaya te~ebbiis etmi~ ve Lehistan'dan ustalar getirtmi~tir55• ~nrma­

olar, ~agtda izah edilecegi iizere oliim tarihini yanh~ tespit ettikleri ve di­van-! hiimayii.n tarih~iligi gorevini de bilmedikleri i~in onun bu te~ebbiisii­niin neticesini goremedigini soylerler-56. Halbuk.i, o divan-1 hiimayiin tarih~isi iken faaliyete ge~en imalathane, onun nezareti alnnda ~all~maya b~lam1~­

~'.

GLUM TARiHi MESELESi

ibrahim Miiteferrika'nm mezar~mda58 oliim tarihi 1160 (1746-1747) olarak yazllmt~sa da, hemen hemen biitiin ar~nrmacilar tarafmdan kitabe­deki ~air Nevres'in onun "Basmad' lakabmdan kirlaye olarak "Basdt ibrahim Efendi sahn-1 firdevse kadem" mtsrasmda dii~iirdiigii tarih alan 1158 (1745) oliim yth olarak kabul edilmi~, 1160 ythnm ise mezanmn yap1m yth oldugu

54 Bu tarihte yerine sab1k kag-td-1 biriin emini Ali Efendi tayin e~tir (Bk. BOA. A.RSK. nr. 1570, s. 23. Bk. EkiV, VIII).

55 Kagtd Fabrikas1 ir;in bk. i. H. Uzunr;ar§ili, Osmanh Tarihi, IV/2, s. 518-519; "Zeyl". TOEM, l/3, s. 188; A. Refik, Hicri Onikind Aslrda jstanbul HayatJ. s. 164-168; Osman Ersoy. XVIII. ve XIX. Y'uzyzllarda Tiirkiye'de K3~d. Ankara 1963, s. 31-36.

56' I. H. Uzunr;ar§w, Ayru eser, s. 163. 57 BOA. Cevdet-iktisat, nr. 1311. Bu vesikadan kag-td fubrikasmm divan-1 hii.miyiin tarihr;isi

Ibrahim Efendi'nin nezaretinde oldugu anl~11maktadrr. Ancak daha once bu vesika)'l kullanan Uzunr;ar§w, Ibrahim Miiteferrika'run divan-1 hfurulyiin tariho;iligi yapog-tru bilmedigi ir;in kiigtd fabrikas1mn ~letilmesinin b~ka bir Ibrahim Efendi tarafmdan yapudtg-t ~eklinde bir yoruma gi~tir (Bk. Ayru eser, s. 519).

58 Karacson'un Ibrahim Miiteferrika iizerine yazdtg-t makale vesilesiyle, Tarib-i Osmam Encrimeni Mecmuasi, Ibrahim Miiteferrika'run kabrinin yerini ~Ol1lll§, enciimen iiyelerinden Kaymakam Saffet Bey, Miiteferrika'run mezanru Aynahkavak Kabristaru'nda buhn~rur. Mezar kitibesi dergide ya)'lnlanrru§ ve kitabedeki larih rrusras1 1157 olarak hesaplan.xru§ttr" (ibrahim Miiteferrika'ya) Zeyl", TOEM, I/3 (istanbull328), s. 181>-188.

616 ERHAN AFYONCU

ileri siiriilm~tfu-59. Oysa mezar~ma oliim yilinm degil de mezann yaptlchgt tarihin yaz1lmasmm bir manas1 yoktur. Tarih dii~iirillen nusrada bir yanh~ltk yapdnu~ olmaltdtr. Daha once yaymlanmt~ olan matbaarun Miiteferrika'mn oliimii iizerine devredilmesi ile ilgili verilen ferman, Evahir-i Muharrem 1160 (2-11 $ubat 1747) tarihli60 iken buna dikkat edilmemi~tir. Bu kaytt matbaarun ~lettnesinin ibrahim Miiteferrika'mn oliimiinden hemen sonra verildigini gosterir. Miiteferrika'run oliimii eger iddia edildigi gibi 1158 yili olsaych, matbaarun devri iki ytl sonra olm~ olacako.

Bizim yeni tespit ettigimiz ar~iv kayttlannda oliim tarihi 25 Muharrem 1160 (6 Subat 1747) olarak goriilmektedix-61. Bu tarih mezar~mda yazth olan 1160 ytlmm onun oliim tarihi oldugunu ac;:1kca ortaya c;:tkarmaktadtr. Uhife kaydtmn iizerine yaztlan miitevefta ibaresinin yamnda bu tarih yer al­chgt gibi, ayru tarihte yevmiyesi mahh1lden b~kalanna verilmi~ti.z-62• Yalmz bu tarih giin olarak tam oliim tarihini degil de ultifesinin mahlillden b~kala­nna verildigi tarihi gosteriyor olabilir. Eger bOyle ise onun bu tarihten bir kac;: giin once olmii~ olabilecegini tahmin edebiliriz. Miiteferrika oliimiinden sonra Aynaltkavak Kabristam'na defnedilmi~, 1942'de ise buradan Galata Mevlevihanesi haziresine nakledilmi~tir63•

59 T . H. Kun, Ayw madde, s.897; A V. Simonffy, ibrahim Miitefenika, c;ev. Faruk Yener, Ankara 1945, s. 26-27; J. Baysal, "II. Rakoczi Ferenc'in <;:evirmeni Miiteferrika ibrahim ve Osm.aniJ Tiirklerinin 1!k Basuklan Kitaplar", Tiirk-Macar Kiiltiir Miinasebetleri 1$lgt AltJnda II. Rakoczi Faenc ve Macar Miiltecileri Sempozyumu, istanbul1976, s. 222; i. H. Urunc;aqw, Ayru eser. s. 613; Selim Niizhet Gerc;ek, Tiirk MatbaaCJbgt, I, Miitefenika Matbaass, istanbu11939, s.

88-90; N. Berkes, "Ibrahim Miiteferrika", EJ2, s. 998; "Ibrahim Miiteferrika", Tiirk Ansiklopedisi XIX, 50~510; A D. jeltyakov, Tiirkiye'llin Sosyo-Politik ve Kiiltiirel Hayatwda Bas.rn, istabul 1977, s. 24, 29; Halil Necatioglu, Matbaaa lbrabim·i Miiteferrika ve RisaJe-i isJamiye, Ankara 1982, s. 21; Adil $en, lbrahim Miiteferrika ve Usulii'l·hikem fi Nizimi'I-Umem, Ankara 1995, s. 36 ; ibrahim Miiteferrika, Milletlerin Diizellinde ilmi Usiiller, Sadele~tiren; 6mer Okutan, fstanbu11990, s. 10; $ahap Demirel, "Ibrahim Miiteferrika'run Fiiyii.zat-1 Mdmatisiye (MlknallSlll Yararlan) A.dh Kitab1", Dil ve Tarib Cografya Falniltesi Atatiirk'iin 100. Dogum IDlna Armagan Dergisi, Ankara 1982, s. 277; Tarih IWSraslm 1157 hesaplayanlar da olm~tur (Bk."Zeyl", TOEM. 1/3, s. 187; Burs.all Mehmed Tahir, Osman.b Miiellilleri, ill, istanbu11342, s. 21).

60 Matbaarun ~letmesi ibrahim Miiteferrika'run oliimiinden soma Rumeli kacWanndan ibrahim Efeodi ile Anadolu kadLianndan Ahmed Efendi'ye mu~tereken Ev.ihir-i Muharrem 1160 (2-11 $ubat 1747) tarihinde verilal4tir (Bk. A Refik, Hicri Onikind Aslrda istanbul Hayaa, s. 168).

61 Bu tarih matbaamn yukanda zikrettigimiz devir tarihi ile hemeo hemen ayrud!r. 62 B6A. KK, nr. 3476, s. 9. Bk. Ek II, VI. 63 A SimonHy, Ayru =· s. 3, 27.

iLK TURK MATBAASINTN KURUCUSU HAKRINDA 617

Miiteferrika'nm oliimiinden sonra matbaarun i~leone izni Rumeli kach­larmdan ibrahim Efendi ile Anadolu kadllanndan Ahmed Efendi'ye mii~te­reken verilmi~tirM. Hammer, Miiteferrika'mn ibrahim achnda bir oglunun oldugunu ve babasmm oliimiinden sonra matbaanm amiri oldugunu belir­tif65. Hammer, muhtemele~ onun yanmda c;ah~an ve oliimiinden sonra mat­baa}'! devr alan ve onun yeti~tirmesi olan Kach ibrahim Efendi'yi oglu olarak yorumlanu~tlr. Ancak Miiteferrika'mn ibrahim admda bir oglunun66 oldu­guna b~ka bir kaynakta tesadiif edemedik. Matbaanm i~leonesinin Karu ib­rahim'e verilmesi ile ilgili hiikiimde onun Miiteferrika'mn oglu oldugundan bahsedilmemektedir. ibrahim Miiteferrikanm oliimiinden sonra miiteferri­kahg-t ve uliifesi b~kalanna verilmi~ olup, bu i~lem yaptllrken c;ocuklanyla ilgili herhangi bir hususdan soz edilme~t:iJ.67•

54 A Rdik, Ayzu eser, s. 168. 65 Bk. Gescbicbte des Osmanischen Reicbes, IV, 407, 423. 66 Carleson ise lbrahim Miiteferrika'run be~ oglunun bulundugunu ve Patrona

aya.klanmasmdan sonra ka~an Alman yarcluncuanrun yeri.ni ogullanrun doldurdugunu belirtir (Edvard Carleson, ibrabim Miiteferrika BasJmevi ve BasutJ ilk Eserler, yay. haz. Mustafa Akbulut, Ankara 1979, s. 14-15). Carleson, 1734 yllmda istanbul'u ziyaret eon~ ve burada ibrahim Miiteferrika ile gorii~mii~tiir. Ancak bu malumat ba~ka hi~bir yerde zikredilmemektedir. Miiteferrika'nm yarunda c;al1~an yardJmcJlanru yanh~!Jkla oglu olarak yo~ olabilir.

67 BOA. K.K, nr. 3476, s. 9. Bk. Ek 11, VI.

618 ERHAN AFYONCU

EKI ibtida mevadb-i Ibrahim Abdullah ki an-sipahiyan amed K [Boliik] 41.

Yevm: 29 ak~e ki be-cema'at-i miiteferrikagan-1 dergili-1 ali ilhak ~iiden fer­mude. Ez-an sebeb ki vaki' ~iiden be-sefer-i hiimayfin kiilli hidmete~ sebkat kerde ve mahall-i merhamet bude, arz-1 hal dade ve inayet rica kerde. Ba­ulufe-i hod tamamen nakl ~iiden fermude. Ba-ruus-1 hiimayfin ve ba-derke­nar-1 mukabele-i siivari. Fi 25 R 1128.

Ba-ulfife-i -hod. Fi yevm: 29.

Mukaddema mutasarnf oldugu yevmi yirmi dokuz ak~e ile nakl olmu~-dur [Kii~iik Rfiznam~e Kaleminin i~areti).

Ust taraf: Lezez sene 127.

Masar ve Recec sene 128.

Re~en sene 128.

Lezez sene 128 beher fL. der-sefer.

Yan taraf: Kayd ~iid. Ez-an sebeb ki der-nezd-i macarha ta'yin ~iid. Esame-e~ ...... ~iiden fermude ba-telhls-i vezir-i miikerrem Elhac Mehmed P~a defterdar-1 evvel ber-mficeb-i ferman-1 au. Fi 8 Za sene 1128.

(BOA. KK. nr. 3451, s.l7).

EKII An-cema'at-i muteferrikagan-1 derga.h-1 ill

Ibrahim Abdullah

an-sipiliiyan amed

120

Miiteveffi. fi 25M sene 160.

Ustte: Dade ber-vech-i ibtida be-HaC1 Ahmed veled-i

HaC1 Hasan emekdar. Yevm: 60 ak~e. An-CM ber-vech-i

ibtida tevcih ~iiden ba-rufis-1 hiimayfin. Fi 25M sene 1160.

Fiyevm: 60.

iLK TURK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA

Minha dade ber-vech-i ibtidii be-Mehmed veled-i

Mehmed emekdir. Yevm: 60 ak~e. An-CM ber-vech-i

619

ibtida tevcih ~iiden fermude ba-ruus-1 hiimaylin. Fi 25 M sene 1160.

Fiyevm: 60.

(BOA. KK, nr. 3476, s. 9).

EKill

Kitabet-i Arabaciyin-1 Top

Cagt? Silleymiin Efendi iizerinde ka.lnu~dlr. Gurre-i Z sene 131.

Hila piyade mukabelesi kisedan Mustafa Efendi'ye verilmi~dir. 4 B sene 132.

Mi'mar-1 sab1k ibrahim Efendi'ye verilmi~dir. 15 L sene 141.

Kitabet-i mezbur Siileymiin Efendi'ye tevdh olunup ruus verilmi~dir. 14 L sene 142.

H ila mutasamfi Siileymiin Efendi'ye ibka olunmu~dur. 15 L sene 143.

Divan-1 hiimaylin katibleri emekdarlanndan kitabet-i mezbur Rumi? Osman Efendi'ye verilmi~dir. 6 C sene 144.

Mekrubi-isadr-1 ali hule!asm dan ismail Efendi'ye verilmi~dir. 7 S sene 145.

Gmk Mustafa Efendizade Abdullah Efendi'ye verilmi~dir. 28 L sene 145.

Sab1ka sergi nazm Silleymiin Efendi'ye veril~dir. 15 L sene 146.

Sabtka tarihci Kefere? Ahmed Efendi'ye ve~dir. 20 L sene 147.

Sab1ka istanbul m ukata'ac1s1 ibrahim Beyzade Mehmed Efendi'ye (verilmi~dir). 12 L sene 148.

Basmaa ibrihim Efendi'ye ve~dir. 12 L sene 150.

Mut:asarnfi ibrihim Efendi 'ye ibka olunm~dur. 5 L sene 151.

Mutasamft ibr3.him Efendi 'ye kemakan ibka ve mukarrer kJ!mmJ§dJ.r. 17 L sene 152.

H3.1i mut:asarnfi Basmaa ibrihim Efendi 'ye kem.3.kan ibka olunm~dur. 12 L sene 153.

620 ERHAN AFYONCU

Mfuni-ileyhe ibka ~d. 12 L sene 154.

Mezkiira ibka ~d. 19 L sene 155.

Kagtd-1 enderlin emanetinden ma'zUl Bozzade Feyzullah Efendi'ye ve­rilmi~dir. 7 N sene 156.

istanbul mukata'asmdan ma'zlll Hafiz Siileyman Efendi'ye tevcih olun­mu~dur. 8 L sene 157.

Sab1ka yeni~eri kalemi b~ halifesi ibrahim Efendi'ye miiceddeden tev-cih olunmu~dur. 12 L sene 158.

Sab1kl Hafiz Silleyman Efendi'ye tevdh olunm~dur. 9 L sene 159.

Mutasarnfi mlima-ileyhe ibka (olunm~dur). 8 L sene 160.

Tekrar ibka olunmu~dur. 10 L sene 161.

Tekrar mlima-ileyh Hafiz Siileyman Efendi'ye ibka olunmu~dur. 8 L sene 162.

Sab1ka kii~iik kal'a tezkirecisi Celebizade Ali Efendi'ye tevcih ve ilb3.s-I hil'at olunm~dur. 6 L sene 163.

Sab1kl Hafiz Silleyman Efendi'ye tevcih (olunm~dur). 7 L sene 164.

Sab1ka Ordu'da reis vekili Musaffi. Mehmed Efendi'ye miiceddeden tev­cih olunm~dur. 9 L sene 165.

Siileyman Efendizade Elhac Mustafa Efendi'ye miiceddeden tevdh (olunm~dur).10 Lsene 166.

Sab1ka Avlonya mukata'aclSl Nur Efendizade Feyzullah Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 7 L sene 167.

Hala kagtd-1 enderlin emini, sab1kl Hafiz Silleyman Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 7 L sene 168.

Sablka Kefe mukata'aclSl ibriliim Efendizade Mehmed Ernin Efendi'ye tevcih olunm~dur. 8 L sene 169

UlUfeciyan-1 yemin kitabetinden ma'zUl Musazade hafidi Mehmed Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 5 L sene 170.

istanbul mukata'as1 payesi alan ihriliim Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 3 Lsene 171.

Sab1ka ulUfeciyan-1 yemin katibi Seyyid Mehmed Efendi'ye tevdh (olunmu~dur). 4 L sene 172.

iLK TURK MATBAASININ KURUCUSU HAK.KINDA 621

Sab1ka Haremeyn mukata'acisi olan ... Hiiseyin Efendi'ye tevcih ( olunmu§dur). 4 L sene 173.

Sabilu ibr3.him Efendi'ye tevcih (olunmll§dur). 10 L sene 174.

(BOA. A.RSK. nr. 1571, s. 25; KK, nr. 261/6, s. 11).

EKIV

Tanhcilik-i Divan-1 Hiimayfin Sab1ka mutasarnfi olan Celebizade Ali Efendi'ye tevcih olunmU§dur.

Miiceddeden. 12 L sene 153.

Biiyiik elcilik ile Rusya'ya me'miir Emni Mehmed Pa§a biraderi ibr3.him Bey'e tevcih olunmU§dur. 12 L sene 154.

Seyyid Mehmed HifLI Efendi'ye verilmi§dir. 19 L sene 155.

istanbul muk.ata'asmdan ma'zfil mektiibi hulef"asmdan AbduUah Efendi­'ye tevcih olunmu§dur. 7 N sene 156.

Sablka top arabaalar kitibi Basmaa ihrihim Efendi'ye teVcih olunmU§­dur. 8 L sene 157 •

.Ka~d-1 biriin emanetinden ma'zfil Celebizade Ali Efendi'ye verilmi§dir. 12 L sene 158.

Avlonya muk.ata'asmdan ma'zfil sarnb-i ayar Ali Efendi'ye verilmi§dir. 9 L sene 159

Sab1kl Celebizade Ali Efendi'ye tevcih olunmU§dur. 8 L sene 160.

Sab1ka haslar mukata'acisi Uskiidari Salih Efendi'ye verilmi§dir. 10 L sene 161.

CaVU§zade Mehmed Said Efendi'ye miiceddeden tevcih olunmu§dur. 8 L sene 162.

Sab1ka ba§ mukata'ac1 Resmi Elhac Ahmed Efendi'ye tevcih (olunmu§dur). 6 Lsene 163.

Sabtka ba§ mukata'ac1 El~i Pa§azade Mustafa Beyefendi'ye tevcih (olunmu§dur). 7 L sene164.

622 ERHAN AFYONCU

Sabtka istanbul mukata'actst Atinahzade Es-seyyid Ahmed Efendi'ye tev­cih (olunm~dur). 9 Lsene165.

Sabtka sergi nazm ivaz Pa~a divan efendisi Ahmed Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 10 L sene 166.

Sabtkt Atinaluade Seyyid Ahmed Efendi'ye tevcih olunm~dur. 7 L sene 167.

(BOA, ARSK. nr. 1570, s. 23).

Erhan Afjtoncu

----------------

Ek V- ibrahim Miiteferrika'run 25 Rebiiiliihir 1128 (18 Nisan 1716) mrihli miitefenikahga girl~ kaydl (BOA, KK, nr. 3451, s. 7)

Erhan Afjtoncu

~<~================(~~~Q~~?.'f~ . .

Ek. VI - ibrahlm Miiteferrika'run oliimiinden dola)'l miiteferrikabkta tasarruf ettigi ulfifesinin b~kalanoa verildigin.i gosteren ka)llt (BOA, KK, nr. 3476, s. 9)

Erhan AJYoncu

/

Ek VII- ibrahim Miiteferrika'wn top arabac1lan katipligi yapu~ tarihJeri gosteren ruus kay1<1lan (BOA, A.RSK, or. 1571, s. 25; KK, nr. 261/6, s. 11)

Erhan AJYoncu

Ek VIII - 1brahim Miiteferrika'run div.in-1 hiimayiin tarih¢igi yapogt tarihleri gosteren ruus kaych (BOA, A.RSK, nr. 1570. s. 23)