Post on 04-Mar-2023
transcript
KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN
ONDERZOEKSEENHEID GESCHIEDENIS
Geschiedenis voor een breed publiek
Historia o muerte? Een kritische analyse van Stephen
Soderberghs Che: Part One
door
Gert Huskens
Prof. T. VerschaffelAcademiejaar: 2014-2015
Inhoudsopgave
Inleiding..........................................................3
Synopsis...........................................................4Productie..........................................................6
Dokter, militair, marxist, revolutionair,….........................8Batista en het regime: bij voorbaat verloren?.....................11
Besluit...........................................................13Bibliografie......................................................14
Bijlages..........................................................16
2
Inleiding
‘Historia o muerte?’, deze vraag, geïnspireerd op Ernesto ‘Che’
Guevara’s leuze ‘Patria o muerte’, verraadt de opzet van dit onderzoek.
Deze paper zal namelijk trachten te onderzoeken op welke manier het
verleden, in dit geval de figuur Che Guevara en de Cubaanse
revolutie, wordt gerepresenteerd in de film Che: Part One.1 Deze film
maakt deel uit van een tweedelig epos uit 2008 van regisseur Stephen
Soderberg. Waar Che: Part One het verhaal vertelt van de Cubaanse
revolutie, richt het tweede deel zich op Che’s rol in de
revolutionaire beweging in Bolivië. De focus van deze paper ligt op
beeldvorming en bijgevolg dus niet op historische juistheid.
Ongetwijfeld zijn er in de film verschillende anachronismen
aanwezig, maar het is niet de ambitie van deze paper om die terug te
vinden of te corrigeren. Wel zal er uitgebreid aandacht besteed
worden aan de manier hoe de beroemde en beruchte figuur Che Guevara
in deze biopic wordt afgebeeld. Daarnaast komt ook de beeldvorming met
betrekking tot de antagonist, het regime van Batista, aan bod.
Voorafgaand aan deze analyserende onderdelen wordt ook de productie
in al zijn facetten geanalyseerd en wordt gekeken hoe dit een
invloed heeft op de weergave van het verhaal.
1 S. SODERBERGH, Che: Part One, dvd, Warner Bros., 2008.
3
Het feit dat het om een biografische film gaat, is een belangrijk
element. Waar het recente historisch onderzoek steeds meer de nadruk
legt op structuren, belicht de film net de acties van één bepaalde
man.2 Che: Part One past dan ook volledig in de traditie van een
geschiedenis van ‘grote mannen’.3 Het is één van de vele biografische
films waarin wordt verwacht dat de protagonist snel en gepast
reageert op de zaken die hem/haar overkomen.4 Dit wil echter niet
zeggen dat historische films volledig waardeloos of achterhaald
zijn. Aangezien film de belangrijkste verschijningsvorm van een
gevisualiseerd verleden is, kan de impact op het breed publiek dan
ook moeilijk overschat worden.5 Toch zijn er een aantal vuistregels
met betrekking tot historische films die altijd in het achterhoofd
gehouden moeten worden. Ten eerste is het belangrijk te beseffen dat
elke historische film fictie is. Ondanks doordacht bronnengebruik is
het namelijk onmogelijk om in een film het verleden volledig te
reconstrueren. Films fictionaliseren, trivialiseren, vervalsen en
romantiseren het verleden en kunnen dus nooit een stabiele basis
voor historische kennis bieden.6 Een tweede kenmerk is dat
historische films het verleden niet onderzoeken. In tegenstelling
tot historisch onderzoek tonen films, vaak oppervlakkig enkel het
verleden en stellen ze het niet in vraag. 7 Ten derde is de film als
medium vrij beperkt in de tijd. Hierdoor moet de regisseur keuzes
2 T. VERSCHAFFEL, 4. Historische Films-algemeen, Powerpoint, KU Leuven, Onderzoekseenheid Geschiedenis, 2014.3 C. VOS, Bewegend verleden. Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, Amsterdam, 2004, 155.4 K. MILARD, ‘Projected Lives: A Meditation on Biography and Cinematic Space’, T. BARTA red., Screening the Past: Film and the Representation of History, Westport en Londen, 1998, 231-237.5 J. DE GROOT, Consuming History. Historians and heritage in contemporarypopular culture, New York, 2009, 208.6 R. A. ROSENSTONE, ‘The Historical Film: Looking at the Past in a Postliterate Age’, The Historical Film. History and memory in the media, M. LANDY red., New Brunswick, 2001, 50-66.7 P. SORLIN, ‘How to Look at an “Historical” Film, The Historical Film. History and memory in the media., M. LANDY red., New Brunswick, 2001, 25-49.
4
gaan maken in wat hij wel en niet laat zien. Een monografie of
artikel heeft vaak veel minder last van deze beperkingen en is
daardoor veel gedetailleerder.
Synopsis Zoals eerder gezegd, bespreekt de film het verloop van de Cubaanse
Revolutie en dit met een focus op de figuur Che Guevara. Vooraleer
kan onderzocht worden hoe deze gebeurtenissen en figuur worden
afgebeeld, is het noodzakelijk om een korte historische schets van
de periode te geven waarop de film zich baseert. De geschiedenis van
Cuba kende een woelig verloop in de twintigste eeuw. De eilandstaat
heeft historisch gezien zowel banden met de Spaanse kolonisator als
met buurland de Verenigde Staten. Deze opmerkelijke
driehoeksverhouding culmineerde in de Spaans-Amerikaanse oorlog aan
het eind van de negentiende eeuw. Ten gevolge van deze oorlog werd
Cuba, na een periode van Amerikaans bezetting, in 1902 een
onafhankelijke staat.
De eerste vijftig jaar van een onafhankelijk Cuba kenmerkten zich
door sterke Cubaans-Amerikaanse banden, zowel economisch als
politiek. Verschillende corrupte presidenten regeerden het land
totdat in 1933 sergeant Fulgencio Batista het presidentschap van
Carlos Manuel de Céspides omverwierp. Deze coup zorgde ervoor dat de
aanwezige revolutionaire krachten monddood werd gemaakt en
resulteerde in de hegemonie van Batista in de Cubaanse politiek. Na
enkele jaren van afwezigheid keerde Batista in 1952 terug met een
nieuwe militaire coup en installeerde zichzelf definitief als
dictator van Cuba. In datzelfde jaar liet ook Fidel Castro op 26
juli zich voor het eerst opmerken met een mislukte aanval op een
militaire basis in het zuidoosten van het land. Na een periode van
gevangenschap verleende Batista Castro en vele andere politiek
5
gevangenen amnestie. Castro en de zijnen verlieten vervolgens Cuba
voor Mexico en het is daar dat Castro voor het eerst kennismaakte
met de Argentijn Ernesto ‘Che’ Guevara.8 Het is deze ontmoeting die
het startmoment is van de film.
De inhoud van de filmt valt in te delen in twee grote verhaallijnen.
Ten eerste belicht de film de rol van Che in de Cubaanse revolutie.
Dit verhaal start in Mexio-City waar Che Fidel Castro ontmoet en de
voorbereidingen treft om met het gammele jacht Granma de oversteek
naar Cuba te maken. Eens aangekomen onderneemt de groep een aanval
op de Uvero kazernes gelegen in het Sierra Maestra gebergte in
zuidoost-Cuba. Vervolgens trekken de revolutionairen zich terug in
het oerwoud waar ze de verdere veroveringstocht voorbereiden. Hier
wordt Che herenigd met onder andere Fidel Castro en Camilo
Cienfeugos, twee van de belangrijkste mede-revolutionairen. Zij
zullen soms samen, soms in aparte groepen, de verovering van Cuba
mee helpen bewerkstelligen. Eens in het oerwoud heeft Che met
verschillende problemen te kampen. Ten eerste verzwakt de discipline
onder zijn soldaten en moet hij hierdoor meermaals zijn troepen
berispen of zelfs bestraffen. Ten tweede worstelen de
revolutionairen met een imagoprobleem onder de lokale bevolking. Dit
is onder andere te wijten aan hun eigen wandaden, maar ook de
propaganda van Batista speelt een belangrijke rol hierin. Ten derde
kent ook zijn samenwerking met Castro soms moeilijke momenten, het
is voor Che niet altijd duidelijk welke rol hij verwacht wordt te
spelen in de revolutie.
8 C. SKUTSCH, ‘Cuba: Communist Revolution, 1956-1959’, Encyclopedia of Conflicts since World War II, J. CIMENT red., 2e uitg, II, Armonk, 2007, 381-388; A. LOPEZ-LEVY, ‘Cuba’, The Encyclopedia of the Cold War: a Political, Social, and Military History, I, S. C. TUCKER red., Santa Barbara, 2007, 322-325; B. CARR, ‘Guevara de laSerna, Ernesto (1928-1967), The Encyclopedia of the Cold War: a Political, Social, and Military History, I, S. C. TUCKER red., Santa Barbara, 2007, 553-554.
6
Ondanks deze moeilijkheden weet Che in het oerwoud een bescheiden
tijdelijke nederzetting op te bouwen, waar de revolutionairen zowel
militair als intellectueel onderricht krijgen. De beweging trekt
mede hierdoor steeds meer sympathisanten aan en weet hierdoor uit te
groeien tot een geduchte tegenstander voor Batista. Che groeit
geleidelijk in zijn rol en leidt met steeds sterkere hand de groep.
Het hoogtepunt van zijn interne macht is wanneer hij een groep
afvallige revolutionairen weet op te pakken en laat executeren.
Vervolgens zet Che met zijn troep de tocht in naar Las Villas, een
gebied waarvan beweerd werd cruciaal te zijn om de macht op Cuba te
verwerven. Met een veroveringstocht die doet denken aan een ware
blitzkrieg zet Che zijn opmars voort totdat ze aan de rand van de stad
Santa Clara staan. Ondertussen zijn Che en zijn revolutionairen
uitgegroeid tot ware volkshelden en worden ze uitgebreid gevierd
door de lokale, vaak gefrustreerde, bevolking. Met enkele doordachte
guerillatactieken en de steun van brede lagen van de bevolking weet
Che de stad te veroveren en hierdoor ligt de weg naar de totale
overwinning open. Het bericht dat Batista intussen het land verlaten
heeft, maakt de zege enkel nog mooier en in een roes van overwinning
rijdt Che, zich welbewust van de vele uitdagingen die de toekomst
zich stelt, in colonne richting Havana.
De tweede verhaallijn speelt zich enkele jaren na de revolutie af,
namelijk in december 1964. Als deel van een Cubaanse diplomatieke
delegatie is Che op bezoek in New York. Che, ondertussen meer
staatsman dan revolutionair, is er te gast op verschillende
banketten, persconferenties en tv-interviews. Een interview met Lisa
Howard, destijds een wereldberoemde Amerikaanse journaliste, speelt
hierin een belangrijke rol. Aan de hand van haar vragen reflecteert
Che over de gebeurtenissen tijdens de revolutie en verantwoordt hij
zijn daden. Fragmenten uit dit interview keren meermaals terug in de
film, vaak wanneer Che op de desbetreffende passage in de revolutie7
terugblikt. Een tweede belangrijk element van zijn bezoek aan New
York in de film is zijn toespraak voor de Algemene Vergadering van
de Verenigde Naties. Che laat zich van zijn meest kritische kant
zien, niet enkel ten opzichte van de Verenigde Staten, maar ook met
betrekking tot andere Latijns-Amerikaanse landen.
Productie
Het medium film heeft, net zoals elk ander medium, een aantal
specifieke kenmerken. Deze kenmerken bieden de regisseur
mogelijkheden die bijvoorbeeld een auteur niet heeft. De meest
duidelijke keuze die regisseur Soderberg heeft gemaakt is de kleur
van de beelden. De beelden die de revolutie afbeelden zijn gefilmd
in kleur en dit met een groen effect dat het oerwoud en de
landschappen goed tot hun recht doen komen.9 De keuze voor Puerto
Rico, het thuisland van del Toro, als opnamelocatie is dan ook
volledig geslaagd. Ook het ontbreken van een soundtrack, enkele
passages met trommelgeluiden uitgezonderd, dragen bij tot het
observerende karakter van deze beelden. De scènes die het bezoek aan
New York in 1964 afbeelden, zijn op hun beurt in zwart-wit gefilmd
of bewerkt. Hierdoor geven ze een archivalische indruk, die het
historische karakter van de film versterkt.10 Door dit kleurverschil
te maken is, ondanks de vele tijdssprongen, het onderscheid tussen
de verschillende episodes makkelijk te maken. Beide soorten beeld
vertonen grote gelijkenissen met authentieke foto’s en weten dus
9 M. ZIMMERMAN, 'Che Part I and Che Part II’, The Sixties: A Journal of History, Politics and Culture, 2 (2009), 84.10T. VERSCHAFFEL, 6. Historische documentaire, Powerpoint, KU Leuven, Onderzoekseenheid Geschiedenis, 2014.
8
treffend de sfeer weer te geven.11 Niet enkel qua stijl, maar ook qua
inhoud is er een duidelijk onderscheid tussen beiden soorten beeld.
Waar de beelden over de revolutie meer een observatie geven, dringen
de beelden uit 1964 meer binnen in de geest van Che. Dit is mede het
gevolg van de soort afgebeelde inhoud. Zo zijn zowel het interview
als de speech uitgelezen momenten om de gedachten van Che te kunnen
tonen. Aan de hand van de kritische vragen van journaliste Lisa
Howard kan Che zowel zijn theoretische visie als een persoonlijke
reflectie op de gebeurtenissen zelf weergeven.
Naast deze twee soorten gereconstrueerd beeld, heeft Soderberg in
het begin van de film ook gebruikt gemaakt van archiefmateriaal. Dit
archiefmateriaal geeft het wanbeleid onder Batista en de gevolgen
hiervan weer. Ten slotte toont Soderberg op bepaalde cruciale
momenten pancartes die de scènes kaderen in tijd en ruimte. Ook opent
de film met een kaart van Cuba waarop de verschillende provincies en
steden staan afgebeeld. Hierdoor krijgt de kijker een beter inzicht
in de geografie van het land. Bijgevolg kan de kijker de uitdagingen
van de tocht beter inschatten en dit draagt deels bij tot het
heroïsche karakter van de overwinning. Zo begeleidt een pancarte met
daarop ‘Cuba, 640 km from Havana, march 1957’ één van de beginscènes
met een astmatische Che. Hierdoor wordt de uiteindelijke overwinning
des te opmerkelijk en dus is het tonen van deze pancartes zeker niet
zonder invloed.
Net als de manier waarop de beelden gefilmd zijn, is ook de casting
een essentieel onderdeel van de totstandkoming van de film. De
hoofdrol wordt vertolkt door de van oorsprong Puerto Ricaanse acteur
Benicio del Toro. Aan zijn zijde zijn het Demiàn Bichir en Santiago
11 R. BURRI en F. MASPERO, Che Guevara, Parijs, 1997, passim; Sierra Maestra, Cuba, 1957, foto, 1957 (HAVANA, Museo de la Revolución); J. NILSSON, Che Guevara speech at UN 1964 (English subtitles!!), video, 25 mei, 2011 (http://www.youtube.com/watch?v=-ekfej_kmHQ).
9
Cabrera die respectievelijk de rol van Fidel Castro en Camilo
Cienfuegos op zich nemen. De keuze voor del Toro is omwille van
verschillende redenen te verantwoorden. Ten eerste spreekt hij
Spaans, een vereiste om een geloofwaardige Che neer te zetten. Ten
tweede is er de fysieke gelijkenis, mede door het werk van de
verantwoordelijken voor make up en kostuum. Ten slotte is er ook een
persoonlijke motivatie, de figuur van Che intrigeerde de acteur.
Toch is del Toro, ondanks voorgaande argumenten er volgens bepaalde
recensenten niet volledig in geslaagd om het vuur in Che succesvol
te belichamen.12
Een derde belangrijk aspect van een film is uiteraard het script.
Dit script is geschreven door Peter Buchman en dit op basis van het
boek Reminissences of the Cuban Revolutionary War van Guevara zelf.13 Met
behulp van acteur-producent del Toro verwerkte hij Che’s
aantekeningen, met veel respect voor het origineel, tot een
scenario.14 Daarnaast hebben regisseur Soderbergh en zijn schrijvers
ook intens samengewerkt met het Center for the Studies of Che Guevara in
Havana en hebben ze verschillende interviews afgenomen met mensen
die aan Che’s zijde gevochten hebben. Zo zijn, aangezien Che
hierover zwijgt in zijn boek, de passages met Aleida March gebaseerd
op de interviews.15
Een film over een spraakmakende figuur zoals Che Guevara lokte
uiteraard veel reacties uit. Zo zorgde de voornoemde samenwerking
met het Center for the Studies of Che Guevara voor veel kritiek. De
Amerikaanse pers oordeelde namelijk dat door deze samenwerking de
neutraliteit in het gedrang kwam.16 Ook in Miami, een stad met een
grote Cubaanse aanwezigheid, waren de reacties negatief en volgden12 M. CHANAN, ‘Rebel without a point’, Sight & Sound, 19 (2009), 38-3913 E. GUEVARA, Reminiscences of the Cuban Revolutionary War, New York, 1968.14 K. CORLESS, 'The Impossible Dream', Sight & Sound, 19 (2009), 36-38.15 ZIMMERMAN, 'Che Part I and Che Part II’, 84.16 Ibid., 83.
10
er zelfs protestacties. Voor de demonstranten droeg de film enkel
bij tot de, volgens hen, onterechte mythe rond Che. In Cuba zelf
waren de reacties dan weer veel positiever. Het officiële staatsblad
Granma roemde Che’s vertolking en op een vertoning waarop del Toro
aanwezig was, volgde een 10-minuten durende staande ovatie. Ook
internationaal werd del Toro’s acteerprestatie gesmaakt en hij
ontving zelfs de ‘Prijs voor Beste Acteur’ op het filmfestival van
Cannes.17
Dokter, militair, marxist, revolutionair , …
“It would take me a thousand years and a million pages to write Che’s
biography.” 18
Bovenstaand citaat van de Columbiaanse Nobelprijswinnaar Gabriel
García Márquez verraadt de complexiteit van Che’s karakter. De
bedoeling van dit deel van de paper is om te beschrijven hoe de film
de vele aspecten van Che’s activiteiten en persoonlijkheid in beeld
brengt. De eerste keer dat de kijker kennismaakt met Che is een
scene die een diner in Mexico City in juli 1955 weergeeft. Fidel en
Che hebben een discussie over de slechte sociale situatie in Cuba.
Fidel argumenteert dat de Verenigde Staten Cuba leegzuigt, Che
luistert en lijkt zich te kunnen vinden in Fidels ideeën. De
vriendschap tussen Che en Castro lijkt, hoewel ze zeer pril is, zeer
hartelijk en Fidel noemt hem dan ook liefkozend Argentino. Che heeft17 ‘Che: Part One (2008) – IMDb’, IMDb; C. DI ORIO, ‘Benicio Del Toro brings'Che' home’, The Hollywood Reporter.18 S. LANDAU, ‘Posterboy of the revolution’, The Washington Post, 19 oktober 1997, 11.
11
op dit moment nog een verzorgd uiterlijk, is deftig gekleed en lijkt
hierdoor meer een intellectueel dan een revolutionair.
Desalniettemin komen ook zijn extremere ideeën naar voren, zo
beweert hij namelijk dat ‘een beetje gek zijn goed is’ en zegt hij
ook dat ‘principes de basis zijn’. Ook het gegeven dat dat hij
zonder veel vragen te stellen, bereid is de gevaarlijke oversteek
naar Cuba te maken, toont zijn vastberadenheid.
De volgende scene toont Che op het jacht Granma op weg naar Cuba.
Che tuurt bezorgd naar de horizon en heeft zich afgezonderd van de
groep. Dit is een beeld dat vaker in de film naar voren komt. Che is
dikwijls, zeker in de beginperiode van de rebellie, een paria in
zijn eigen groep. Vaak zit hij wat te schrijven in zijn dagboek of
leest hij in één van zijn boeken. Deze eenzaamheid is niet enkel te
wijten aan zijn blijkbaar introverte persoonlijkheid, maar ook aan
externe factoren. Zo heerst er onder de lokale bevolking een
wantrouwen tegenover deze buitenlander. Ook Che zelf ziet zich in
het begin nog altijd als Argentijn en niet als Cubaan. Dit ontgaat
ook Fidel Castro niet, hij lacht Che’s buitenlandercomplex weg en
verzekert hem dat hij één van hun is. Toch zit Che diezelfde avond
afgezonderd, dit terwijl de rest van de soldaten verbroederen aan
een kampvuur. Hoewel Che doorheen de revolutie steeds meer zelfzeker
wordt afgebeeld, keert zo een eenzaam moment in de film ook terug
bij zijn bezoek aan New York. Terwijl hij zichzelf op televisie
ziet, maakt hij in een hoek van de kamer zijn laarzen proper. Dit
beeld van de zonderlinge, eenzame Che staat in schril contrast met
de populaire figuur die hij later in bepaalde kringen zal worden.
Vooraleer het beeld van Che als volksheld aan bod komt, toont de
film eerst nog enkele andere aspecten van zijn persoonlijkheid. Een
eerste facet dat wordt getoond, is dat van Che als arts. Zowel zijn
soldaten als de lokale bevolking kunnen bij hem terecht voor hun
12
medische problemen. Door deze kant van Che te belichten, krijgt de
revolutionair een menselijke kant. In deze contacten spreekt hij
zijn patiënten aan met hun voornaam en hij neemt ruim de tijd voor
de ‘consultaties’. Zijn vaardigheden als dokter staan in schril
contrast met zijn eigen fysieke broosheid. Che leed aan astma en ook
dit komt ruim aan bod in de film. Steunend op zijn geweer,
ondersteund door zijn mede-revolutionairen sleurt hij zich soms door
het oerwoud. Dit zorgt ervoor dat er een flinke knauw komt aan het
beeld van de onverzettelijke revolutionair. Ook de timing van deze
beelden, aan het begin van de revolutie, heeft een invloed. De
kijker gaat namelijk hierdoor twijfelen aan de slaagkansen van de
revolutie.
Een andere kant van Che’s persoonlijkheid is deze van Che als
sociaal hervormer. Meermaals in de film stelt Che dat geletterdheid
cruciaal is. Tijdens het verblijf in de tijdelijke nederzetting zet
hij een school op en stelt iemand uit de lokale bevolking aan als
lerares voor zijn troepen. Zijn belangrijkste motivatie om onderwijs
zo hard op het voorplan te zetten, is omdat ‘een volk dat niet kan
lezen of schrijven een makkelijk te misleiden volk is’. Wanneer de
lokale bevolking zich aanbiedt om zich aan te sluiten bij de
revolutionairen vraagt Che eerst wie kan lezen en schrijven
vooraleer eerder militair getinte vragen te stellen. Ook tijdens de
troepenbewegingen, momenten dat het militaire verwacht wordt de
bovenhand te krijgen, blijft Che de nadruk leggen op het leren lezen
en schrijven. Net zoals bij het aspect van zijn arts-zijn, zorgt het
beeld van Che als onderwijzer dat hij naar voren komt als iemand die
het goed voor heeft met de mensen.
Een laatste eerder zacht aspect van Che is wanneer hij naar voren
komt als mens, als ‘gewoon’ individu. Zo is er bijvoorbeeld het
moment in de backstage van een tv-interview waar hij eerst de visagist
13
afscheept, maar even later toch ‘om wat poeder’ vraagt. Belangrijk
in dit verband zijn twee personen, namelijk Aleida March en Camilo
Cienfuegos. Die laatste is een van de medeleiders van de revolutie
en zorgt voor de vrolijke noot in de film. Zijn optredens zijn
vrijwel altijd goedgemutst, zo stelt hij Che vaak gerust op de
moeilijkere momenten of lacht hij Che uit omdat hij Argentijn is.
Ondanks deze plagerijen is de vriendschap tussen beide personen
bijzondere hartelijk. Hun relatie gaat uit van een gemeenschappelijk
doel en daarom is ze des te hechter. Cienfuegos zit altijd ergens in
Che’s achterhoofd. Zo stuurt hij, niet enkel omwille van militaire
redenen, maar ook als teken van vriendschap, een deel van de
buitgemaakte munitie en wapens op naar Cienfuegos. Een tweede
belangrijk element dat in de film het aspect van Che als ‘gewone
man’ naar voren brengt, is de figuur van Aleida March. Che leert
haar kennen in het oerwoud en gaandeweg wordt de relatie, op
initiatief van Aleida, steeds inniger. Che lijkt initieel hierin een
vrij passieve rol te spelen, maar na verloop van tijd zal hij
Aleida’s aanwezigheid steeds meer op prijs stellen en ook zelf
initiatief nemen. Hoewel dit niet aan bod komt, leert de
geschiedenis dat Aleida March Che’s latere vrouw zal worden. Che
verwijst in een gesprek met haar wel naar zijn gezin in Mexico, maar
dit geeft de kijker niet de indruk dat hij ook maar enige intentie
heeft om dat alles in de steek te laten voor haar. Ook komt het feit
dat Che een notoire rokkenjager was niet aan bod in de film, dit was
nochtans een alom bekende eigenschap van de man.19
In tegenstelling tot de voorgaande aspecten van zijn persoonlijkheid
die het beeld van hem verzachten, zijn de volgende eigenschappen van
Che eerder hard te noemen. Ten eerste is er het beeld van Che als
marxistisch politicus. Dit beeld komt onder meer sterk aan bod in de
gesprekken en discussies met Fidel Castro. Hierin wordt Che getoond19 W. IDE, 'Rebel with a cause; The Big Film', The Times, 3 januari 2009, 10.
14
als een belezen man, zo citeert hij Tolstoj en bezoekt hij het beeld
van Simon Bolivar in New York. Toch heeft hij ook de nodige
terreinkennis, het belang van de gewone man en vooral respect voor
de boeren primeert. In de internationale politiek toont Che zich als
onverzettelijk anti-Amerikaans en anti-imperialistisch. Hij stelt
dat hij niets tegen de Amerikaanse bevolking op zich heeft, maar wel
hevig gekant is tegen de Amerikaanse staat en haar politiek. Een
normalisatie van de Cubaans-Amerikaanse relaties lijkt hem dan ook
zeer onwaarschijnlijk. Op een receptie in New York, een decor waarin
Che volledig uit de toon valt, verwijst hij dan ook zeer cynisch
naar de door de CIA georkestreerde invasie van de Varkensbaai. Ook
fulmineert hij in zijn vurige speech bij de VN tegen de andere,
volgens hem hypocriete en geamerikaniseerde, Latijns-Amerikaanse
landen. Het is ook in deze toespraak dat hij de radicale leuze ’patria
o muerte’ uitroept. Volgens Che vaart Cuba zijn eigen koers en zal het
zich dan ook nooit verbinden met machtsblokken, maar enkel met
rechtvaardigheid.
Het laatste belangrijke aspect dat in deze oorlogsfilm niet kon
ontbreken, is het beeld van Che als militair. Che wordt getoond als
iemand die rotsvast er van overtuigd is dat de militaire revolutie
de enige oplossing is met slaagkansen. Volgens hem heeft de uitkomst
van de revolutie hem gelijk gegeven en de samenwerking van de
revolutionairen met andere verzetsgroepen lijkt in dit opzicht dan
ook puur pragmatisch. Op militair vlak kan Che zich als een echte
leider tonen. Waar hij op politiek vlak in de film vaak in de
schaduw van Fidel Castro staat, is Che als militair het onbetwiste
voorbeeld. Wanneer een revolutionair er tot tweemaal toe niet in
slaagt zijn doel te raken, rukt Che geïrriteerd het antitankwapen
uit zijn handen en met één welgemikt schot vernietigt hij de
uitkijkpost. Een ander moment waarop hij genadeloos optreedt, is
zijn eerder vernoemde omgang met een groep muiters. Wanneer deze15
door Che terug gevangengenomen worden, stelt Che ze, na een
schijnproces terecht. Ook tegen rekruten die hun militaire
verplichtingen, zoals het houden van de wacht, niet naar behoren
uitvoeren, is hij onverbiddelijk. Ondanks dit repressieve beleid,
weet hij toch respect af te dwingen bij zijn troepen. Men gaat bij
hem te rade bij persoonlijke problemen en men gaat zelfs zo ver in
de idolatrie dat een jongen aanbiedt om zijn veldfles te vullen.
Toch is hij niet onbesproken, zo groot zijn populariteit is bij zijn
volgelingen, zo groot is de kritiek op hem in de internationale
gemeenschap. Bij zijn bezoek aan New York pareert hij de kritiek op
zijn daden met de woorden “We’re willing to pay the price that takes
us to the frontiers of dignity, not beyond”. Hij bevestigt dat ze
mensen hebben geëxecuteerd en stelt dat ze dit indien nodig zullen
blijven doen.
Het algemeen beeld dat de kijker van Che krijgt, is dat van de
sympathieke schurk, een soort Latijns-Amerikaanse Robin Hood. Zijn
misdaden, zijn kleine kantjes en zijn radicale inzichten komen
ruimschoots aan bod, maar toch roept de film ook een zekere
sympathie op. De film leeft naar de overwinning toe en de kijker
krijgt dan ook de indruk dat, ondanks de moeilijkheden, de
revolutionairen hoe dan ook zullen zegevieren. De kritische noot in
de film is eerder beperkt, zeker vanuit historisch perspectief. Waar
de film er in slaagt om Fidel Castro eerder neutraal te
portretteren, lukt dit bij het beeld van Che niet. Wellicht is dit
te wijten aan het feit dat Che zo een alom bekende figuur is. Toch
kunnen zowel voor- als tegenstanders van Che elementen in de film
terugvinden die hun standpunt verantwoorden. Het is dus zeker niet
zo dat Che wordt opgehemeld als de ultieme held, maar de positieve
elementen wegen wel zwaarder dan de negatieve.
16
Batista en het regime: bij voorbaat verloren?
Naast de manier hoe protagonist Che Guevara in beeld is gebracht, is
ook de representatie van zijn tegenstander, het leger van Batista,
een belangrijk onderdeel van de indruk die de film bij de kijker
opwekt. De beeldvorming met betrekking tot het regime valt op te
delen in twee onderdelen. Ten eerste is er de weergave van het
beleid van het regime en de gevolgen ervan voor de lokale bevolking.
Ten tweede is er de manier hoe de militairen reageren op de
aanvallen van de revolutionairen. Beide elementen worden, zoals zal
blijken, op een haast karikaturale manier in beeld gebracht. Waar de
makers de vele facetten van Che’s complexe en veelzijdige karakter
hebben afgebeeld, slagen ze er niet op een geloofwaardige manier het
regime te implementeren in de film.
Allereerst is er de beeldvorming omtrent het beleid van Batista. Dit
komt vrij snel, door middel van de eerdergenoemde archiefbeelden, in
beeld. Deze beelden rechtvaardigen de strijd en kaderen de
aanleiding tot de revolutie. Een andere, minder explicietere, vorm
van kritiek vindt plaats door de situatie van de lokale bevolking
weer te geven. Deze zijn ongeletterd, hebben geen toegang tot
gezondheidszorg en gaan financieel gebukt onder het strenge beleid
van Batista. Een opmerkelijke scène die het gebrek aan
gezondheidszorg aan de kaak stelt, is wanneer een oude vrouw op
consultatie gaat bij Che enkel en alleen omdat ze nog nooit een
dokter heeft gezien. Door deze scènes te tonen, creëert de regisseur
een situatie waarop de protagonist kan reageren. Het is dan ook
noodzakelijk dat dit aspect aan bod komt, maar de manier waarop is
weinig subtiel.
17
Een tweede aspect is het beeld van de militairen. Deze worden
gedegradeerd tot karikaturale figuren. Waar de revolutionairen het
moeten stellen met vuile en versleten kleding, beschikken de
militairen over onberispelijke uniformen. Hun houding en taalgebruik
zijn erg gedistingeerd en staan in schril contrast met de amicale en
losse manier waarop de revolutionairen met elkaar omgaan. Ook op
militair vlak wordt het leger van Batista bijna uitgelachen. Ze zijn
zowel kwalitatief als kwantitatief superieur, maar toch slagen ze er
niet in om wat begon als een groep van 82 revolutionairen het hoofd
te bieden. De zeldzame keren dat de militairen aan het woord gelaten
worden, versterken alleen maar het karikaturale beeld. Een eerste
keer verklaart een officier, na een succesvolle aanval, dat ze de
revolutionairen onderschat hadden. Deze aanval kan gezien worden als
een moment waarop de militairen succesvol in beeld worden gebracht,
desalniettemin zorgt het feit dat de revolutionairen kunnen
ontsnappen voor een duidelijke nuance. Een ander voorbeeld die de
gedachte van onderschatting in het Batistakamp belicht, vindt
plaats in de aanloop naar de aanval op Santa Clara. Vooraleer over
te gaan tot de tactische besprekingen, vraagt een officier naar een
goede tas koffie. Hij lijkt zich volledig onbewust van de ernst van
de situatie en maakt zich dan ook geen zorgen. Daarnaast commanderen
ze vanuit hun ivoren toren en hebben ze amper respect voor hun
ondergeschikten. Zo is er bijvoorbeeld de scène waarin een officier
wordt getoond die zich laat rijden door een chauffeur. Dit in
tegenstelling tot Che, die enkele scènes later, zelf zijn wagen
bestuurt. Ook tactisch worden de militairen afgeschilderd als
onbenullen. Met een haast kinderlijk gemak slagen de revolutionairen
er met hun guerillatechnieken in om de militairen te verslaan. Dit
wil niet zeggen dat er aan de zijde van de revolutionairen geen
slachtoffers vallen, maar de impact hiervan wordt geminimaliseerd.
Wanneer het leger uiteindelijk verslagen is, zijn het de lage
18
officieren die de nederlaag moeten ondergaan. Hun oversten zijn
inmiddels gevlucht en dit maakt het beeld van de laffe, incompetente
legerleiding compleet.
Zoals bovenstaande voorbeelden verduidelijken, heeft het beeld met
betrekking tot Batista weinig diepgang. Een complexer, genuanceerder
beeld zou nochtans bijgedragen hebben tot de geloofwaardigheid van
de film. Indien het leger van Batista als kundig zou zijn
voorgesteld, was het een waardige tegenstander geweest en had de
overwinning van de revolutionairen nog meer glans gehad. Ook had
bijvoorbeeld een beter inzicht op de visie van Batista’s regime op
de figuur Che een meerwaarde kunnen zijn. Zo had namelijk zowel het
beeld van het regime als van Che een bijkomende betekenislaag
gekregen. Voorgaande argumenten indachtig is de manier waarop het
Batista-regime wordt voorgesteld op zijn minst vatbaar voor
discussie.
Besluit
De figuur Che spreekt al jarenlang tot de verbeelding en zal dat
naar alle waarschijnlijkheid ook blijven doen. Toch reikt de mythe
rond Che vaak niet verder dan zijn afbeelding op een T-shirt. Che:
Part One slaagt er in om dit gat op te vullen en geeft de figuur meer
diepgang. De Cubaanse Revolutie biedt het perfecte kader om de vele
19
facetten van Che’s persoonlijkheid in beeld te brengen. Aangezien
weinig mensen een wetenschappelijke publicatie over Che Guevara ter
hand zullen nemen, is deze film dan ook wellicht een van de weinig
kansen om het beeld van Che uit te diepen. Hoewel de internationale
reacties gemengd waren, is de film toch een waardige toevoeging aan
de populaire cultuur rond Che. De makers zijn er namelijk in
geslaagd een goed evenwicht te vinden tussen idolatrie en nuance.
Het is zeer moeilijk om een figuur genuanceerd weer te geven zonder
daarbij zijn eventuele misstappen goed te praten, maar toch weten de
makers ook zijn kleine kanten in beeld te brengen. De vele kijkers
zullen dankzij de film een beter besef over de figuur Che krijgen,
daar ze vaak weinig tot niets van de man afwisten.
Hoewel Che in sommige passages wordt afgebeeld als een misdadiger
ten dienste van het volk, zorgt de film toch voor een vrij
genuanceerd en compleet beeld van Che. Uiteraard volstaat de film
niet om tot een goede, wetenschappelijke kennis van Che te komen,
maar het kan dienen als een prikkel die een verdere interesse in de
man stimuleert. Die prikkel had echter nog scherper kunnen zijn
indien de makers nog meer in de geest van Che hadden kunnen
binnentreden. Wellicht ontbreekt die informatie in Che’s boek en is
het dus vooral te wijten aan ontoereikend bronnenmateriaal. Een
ander punt van kritiek is de karikaturale afbeelding van het regime
van Batista.
Met deze bedenkingen in het achterhoofd kan gesteld worden dat de
film Che: Part One een geslaagd project is. Dit succes heeft de film te
danken aan vier pijlers. Ten eerste is er de acteerprestatie van
Benicio del Toro. Ondanks de kritieken zet hij op sterke wijze Che
neer. Ten tweede is er het script. Met veel respect hebben del Toro
en Buchman de originele aantekeningen van Che omgevormd tot een
boeiend filmscenario. Een derde element is de invloed van regisseur
20
Soderbergh. Hij neemt ruim de tijd om zijn verhaal te vertellen,
maar toch boeit de film van begin tot einde. Het laatste aspect is
de mythe rond Che. Eender welke andere film over een revolutionair
uit de Koude Oorlog zou wegkwijnen in de cinemazalen, maar net omdat
de film over Che gaat, wekt het de interesse van het publiek.
Bibliografie
Bronnen
Multimedia
NILSSON, J., Che Guevara speech at UN 1964 (English subtitles!!), video, 25 mei, 2011 (http://www.youtube.com/watch?v=-ekfej_kmHQ). Geraadpleegd op 3november 2014.
SODERBERGH, S., Che: Part One, dvd, Warner Bros., 2008.
Fotografische bronnen
Sierra Maestra, Cuba, 1957, foto, 1957 (HAVANA, Museo de la Revolución).
Kranten
IDE, W., 'Rebel with a cause; The Big Film', The Times, 3 januari 2009, 10.
LANDAU, S., ‘Posterboy of the revolution’, The Washington Post, 19 oktober 1997, 11.
21
Werken
Onuitgegeven werken
VERSCHAFFEL, T., 4. Historische films-algemeen, Powerpoint, KU Leuven, Onderzoekseenheid Geschiedenis, 2014.
VERSCHAFFEL, T., 6. Historische documentaires, Powerpoint, KU Leuven, Onderzoekseenheid Geschiedenis, 2014.
Uitgegeven werken
BURRI, R. en MASPERO, F., Che Guevara, Parijs, 1997.
CARR, B., ‘Guevara de la Serna, Ernesto (1928-1967)’, The Encyclopedia ofthe Cold War: a Political, Social, and Military History, I, S. C. TUCKER red., Santa Barbara, 2007, 553-554.
CHANAN, M., ‘Rebel without a point’, Sight & Sound, 19 (2009), 38-39.
CORLESS, K., 'The Impossible Dream', Sight & Sound, 19 (2009), 36-38.
DE GROOT, J. Consuming History. Historians and heritage in contemporary popular culture, New York, 2009.
GUEVARA, E., Reminiscences of the Cuban Revolutionary War, New York, 1968.
LOPEZ-LEVY, A. ‘Cuba’, The Encyclopedia of the Cold War: a Political, Social, and Military History, I, S. C. TUCKER red., Santa Barbara, 2007, 322-325.
MILARD, K. ‘Projected Lives: A Meditation on Biography and CinematicSpace’, T. BARTA red., Screening the Past: Film and the Representation of History, Westport en Londen, 1998, 231-237.
ROSENSTONE, R. A., ‘The Historical Film: Looking at the Past in a Postliterate Age’, The Historical Film. History and memory in the media., M. LANDY red., New Brunswick, 2001, 50-66.
SORLIN, P., ‘How to Look at an “Historical” Film’, The Historical Film. History and memory in the media., M. LANDY red., New Brunswick, 2001, 25-49.
22
SKUTSCH, C., ‘Cuba: Communist Revolution, 1956-1959’, Encyclopedia of Conflicts since World War II, J. CIMENT red. , 2e uitg, II, Armonk, 2007, 381-388.
VOS, C. Bewegend verleden. Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, Amsterdam, 2004.
ZIMMERMAN, M., 'Che Part I and Che Part II’, The Sixties: A Journal of History, Politics and Culture, 2 (2009), 83-86.
Digitale Informatie
‘Che: Part One (2008) – IMDb’, IMDb (http://www.imdb.com/title/tt0892255/). Geraadpleegd op 2 november 2014.
C. DI ORIO, ‘Benicio Del Toro brings 'Che' home’, The Hollywood Reporter (http://www.hollywoodreporter.com/news/benicio-del-toro-brings-che-123982). Geraadpleegd op 2 november;
23
Bijlage 2 S. SODERBERGH, Che: Part One, dvd, Warner Bros., 2008.
Bijlage 3 J. NILSSON, Che Guevara speech at UN 1964 (English subtitles!!), video, 25 mei, 2011 (http://www.youtube.com/watch?v=-ekfej_kmHQ). Geraadpleegd op 3november 2014.
25