TEVFİK FİKRET'İN ŞİİRİ ve PSİKOLOJİK PORTRESİ ÜZERİNE

transcript

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi Yıl 3 Sayı 11 Nisan 2015 s 95-105

Tevfik Fikret Oumlzel Sayısı

Huumllya BAYRAK AKYILDIZ1

TEVFİK FİKRETrsquoİN ŞİİRİ ve PSİKOLOJİK PORTRESİ UumlZERİNE

Oumlzet

Tevfik Fikret şiirinde psikolojisinin en accedilık izlenebildiği şairlerimizdendir Şiiri

adeta ruhuna accedilılan bir penceredir Şiirlerindeki uumlslucircp oumlzellikleri ve temalar

psikolojik portresiyle yakından bağlantılıdır Doumlnemine goumlre ccedilok tartışmalı ya da

zaman zaman ifrata kaccedilan ccedilıkışları coşkunun ve depresyonun doumlnuumlşuumlmluuml olarak

izlendiği şiir evreni gerccedilek hayattaki iniş ccedilıkışlarıyla accedilıklanabilir Aynı şekilde

şiiri uumlzerinden şairin psikolojik yapısı ve değişimleri uumlzerine varsayımlara

ulaşılabilir Buumltuumln bunların oumltesinde bu makalede şairin psikolojisinin ve bakış

accedilısının şiirindeki asıl guumlccedilluuml oumlgeyi kurduğu goumlsterilmek istenmektedir Fikretrsquoin

şiirini kanatlandıran oumlzguumlrce ifade ettiği duygularıdır Hayal kırıklıkları

kuumlskuumlnluumlkleri oumlfkesi coşkusu kararlılığıyla Fikret ldquoderinrdquo ve ldquohakikicircrdquodir Buumltuumln

bu zıtlıkları iccedilinde barındırması şiirini zenginleştirmiş tektiplikten uzaklaştırmıştır

Anahtar Kelimeler Tevfik Fikret şiir psikoloji psikolojik portre

ON TEVFİK FİKRETS POETRY and HIS PSYCHOLOGICAL PORTRAIT

Abstract

Tevfik Fikret is one of the poets whose psyche can be traced down in his poetry

His poetry is almost like a window to his soul Stylistic features and themes in his

poetry are closely linked to his psyghological portrait His ups and downs in real

life has a lot to say about his controversial and somewhat marginal declarations

especially given the certain period of time that he speaks out as well as the poetic

universe marked with enthusiasm and depression that occur alternately Likewise

we can reach some assumptions about his psyche and its changes through his

poetry Beyond all these this article aims to show that his psyche and point of view

are the main elements to strengthen the structure of his poetry His freely

expressed feelings elevate his poetry He is profound and genuine with all his

frustrations resentments bitterness anger enthusiasm and determination His

poetry is enriched by covering all these oppositions

1 Yrd Doccedil Dr Anadolu Uumlniversitesi Yeni Tuumlrk Edebiyatı ABD hbayrakanadoluedutr

The Journal of Academic Social Science Yıl 3 Sayı 11 Nisan 2015 s 95-105

Huumllya Bayrak Akyıldız

Key Words Tevfik Fikret poetry psychology psyche psychological portrait

Servet-i Fuumlnucircn Doumlneminin en oumlnemli şairi olmakla kalmayıp buumlyuumlk kanatlarının altında

kendi neslinden olduğu kadar kendisinden sonraki nesillerden de pek ccedilok şairi toplamış olan

Tevfik Fikret şiirimizin aynı zamanda en ilginccedil edebicirc kişiliklerindendir Servet- Fuumlnucircn

şairlerinin gerek karakter oumlzellikleri gerekse sansuumlr ve siyasi baskı gibi dış etkenler sebebiyle

bireysel ve iccedile doumlnuumlk olarak karakterize olan genel yapısına bir yanıyla eklemlenirken bir

yanıyla da toplumcu dışa doumlnuumlk eylemci hatta oumlncuuml bir kimlikle karşımıza ccedilıkar Bu iki kimlik

toplumsal ve tarihicirc gelişmeler sonucunda birbiriyle doumlnuumlşuumlmluuml olarak ve birbirini doumlnuumlştuumlrerek

ortaya ccedilıkar Bunun sonucunda da şair ritmi ve evreni birbirinden farklı iki ayrı şiir evreni

kurmuştur

Fikretrsquoin şiirinde kişiliğinin ve psikolojisinin doğrudan yansımasını goumlruumlruumlz Bunun

iccedilindir ki Fikretrsquoi anladıkccedila şiirlerini daha iyi yorumlar şiirlerini bir gelişim ccedilizgisi iccedilinde

izledikccedile Fikretrsquoi daha iyi anlarız

Mehmet Kaplan Tevfik Fikret ve Şiiri adlı eserinde şunları soumlyler

ldquoTuumlrk edebiyatı ilk defa Fikretrsquole samimicirc şiirin daha iyi bir tabirle ldquomizaccedil şiirirdquonin ne

olduğunu idrak eder Fikret sanatla hayatı birleştirmiştir Ondan oumlnce Tuumlrk lirizminin en buumlyuumlk

muumlmessili olan Abduumllhak Hacircmitrsquote dahi yaşanmış duygular bu kadar ccedilıplaklık ve samimiyetle

ortaya konulmamıştır Hacircmitrsquoin şiirinde fikir ve imaj hakikicirc hissi oumlrtmuumlş gibidir Fikret ise

duygularını şeffaf bir sanat tuumlluuml ile sarmıştır Hatta denilebilir ki onun sanatı hislerini oumlrtmek

ve boğmak şoumlyle dursun bilakis belki olduğundan da fazla ldquoreelrdquo olarak verir Şiiri kronolojik

olarak takip edilecek olursa ondan tam bir ldquoruhicirc tekacircmuumllrdquo goumlruumlluumlr1312rsquoye kadar ldquonikbin acircşık

ve iccediltimaicirc ıstıraptan bicirchaberrdquo olan şair bu tarihten itibaren bedbin ve melankoliktirrdquo2

Bununla birlikte tek youmlnluuml bir ruhsal gelişimden soumlz etmek şiirlerinin tanıklığında pek

muumlmkuumln değildir Servet-i Fuumlnucircn yıllarının fırtınalı siyasicirc yapısından ve toplumun oumlzellikle

aydınların maruz kaldığı baskı ve sindirilmişlikten doğan bir karamsarlığın giderek arttığı

goumlzlense de esasen şairin iccedil duumlnyasındaki dalgalanmalar gerek bireysel gerekse toplumsal bir

umutsuzluğun acının umudun ifadesi olarak şiirleşir

ldquoSisrdquote II Abduumllhamitrsquoe olduğu kadar istibdat devrine sesini ccedilıkarmayan itiraz etmeyen

yığınlara da en sert eleştirileri yapan bu bağlam iccedilinde İstanbulrsquou adeta lanetli ilan eden şair

ldquoRuumlcucircrdquoda yumuşak ve zarif soumlzlerle İstanbulrsquoun ve halkının goumlnluumlnuuml alır bu şiirde ldquoSisrdquoteki

karamsar ve gelecekten umutsuz bakış accedilısının yerini insanından ve gelecekten umutlu iyimser

bir bakış accedilısı almıştır ldquoBir Lacirchza-i Tarsquoahhurrdquodaki haşin dilinin kemiği olmayan bir

suikastccediliyi yuumlceltecek kadar nefretle dolu ve oumllccediluumlsuumlz olan Fikret II Meşrutiyetrsquoin ilanından

guumlnler oumlnce yazdığı ve halkı yeni youmlnetimin uumlstuumlnluumlkleri erdemleri konusunda telkin vazifesi

goumlren ldquoMillet Şarkısırdquonda coşkulu iccedili iccediline sığmayan vatanperver ve inanccedillı bir kimlikle adeta

bir eylem adamı olarak karşımıza ccedilıkar Ccedilok umutlu olduğu yeni youmlnetim onu hayal kırıklığına

uğratınca onlara da muhalefetin en sertini yapmaktan geri durmaz ve ldquoDoksan Beşe Doğrurdquoyu

yazar ldquoHacircn-ı Yağmardquo oklarını yeni youmlnetime doğrulttuğu bir başka oumlnemli şiiridir ldquoSancak-ı

Şerif Huzucircrundardquo ile duumlnya savaşına girmemize cevaz veren fetvayı eleştiren Fikret ldquoTarih-

Kadimrdquole bu kez kutsal kabul edilen değerleri eleştiri konusu yapar Denebilir ki Fikret kendi

ruhsal dalgalanmalarına toplumsal bir mahiyet kazandırdıktan sonra buumltuumln muumlnzevicircliğine

insanlardan uzaklığına rağmen bir vatan ve millet şairi olarak goumlruumllmeye devam etmiştir

2 age s199

Tevfik Fikretrsquoin Şiiri ve Psikolojik Portresi Uumlzerine

Tanpınar Fikret hakkında doumlneminin şartlarının onun edebiyat alanında yuumlkselmesi iccedilin

ideal zemini hazırladığını tespit ettikten sonra şunları soumlyler

ldquoTalihin kendisi iccedilin hazırladığı imkacircnları ccedilabuk fark etti hattacirc mizacirccının zaaflarını bile

ona goumlre terbiye etti İnzivasını bir nevi peygamberane uzlet ccedilabuk darılıcı mizacını istiğna

hayat ve fiil alemindeki kabiliyetsizliğini yuumlksek bir mukavemet şekline soktu ve şiirinin bir

zaman sadece melucircl besteler ccedilıkaran ferdicirc melankolisini tam lazım olduğu bir zamanda

cemiyetin ıstırap ve uumlmitlerine tercuumlman yaptı

Kısacası orta ccedilapta bir kuumlccediluumlk burjuva şairi iken cemiyet iccedilin bir nevi ahlacirck ve medeniyet

havarisi oldurdquo3

Aynı yazıda devamla bunları soumlylemekle Fikretrsquoi kuumlccediluumlltmuumlş olmadığını onun irade ve

anlayışının zaferini kaydetmiş olduğunu soumlyler Ona goumlre Fikret devrinde nadir olan ldquoiccediltimaicirc

hayatta ahlacircklı ve duumlruumlst olmakrdquo meziyetine sahiptir Hiccedilbir iş yapılmadığı iccedilin memuriyetinden

ayrılması daha sonra kendisine getirilen maaşları ccedilalışmadığı halde para alamayacağını

soumlylerek reddetmesi Fikretrsquoin kişiliğine ve ahlacirckicirc tutarlılığına ilişkin oumlnemli bir ipucudur

Ahlacirckicirc tutarlılık sayılan şeyin aslında Fikretrsquoin maddicirc bakımdan kimseye minnetinin

olmasını gerektirmeyecek bir rahatlık seviyesinde olmasıyla ilgisini kuranlar olmuştur Ancak

Tanzimatrsquotan beri adeta tipikleşen youmlnetici sınıftan olan ya da onun memuriyetinde bulunan

seccedilkin ailelerden gelen aydınlardan ccediloğunun boumlyle bir tepki goumlsterememiş olması Fikretrsquoin

kendine has duumlşuumlnuumlş ve davranış tarzının salt dış faktoumlrlerle accedilıklanamayacağı duumlşuumlncesini

desteklemektedir

I Karamsarlık ve İyimserlik Arasında

Fikretrsquoin oumlzellikle ilk doumlnem bazı şiirlerinde daha aydınlık bir tabiat algısı goumlruumlluumlrken

gerek Servet-i Fuumlnucircn doumlnemi şiirleri gerekse ldquoSisrdquoin bir başlangıccedil noktasını teşkil ettiği

toplumsal ve siyasicirc iccedilerikli şiirlerinde karanlık bir hava vardır Bu inişli ccedilıkışlı psikolojik

goumlruumlnuumlm hayatı boyunca suumlrmuumlştuumlr

Ccedilocukluğu hakkında ccedilok fazla bilgi sahibi olmadığımız Fikret on iki yaşında bir

ccedilocukken annesi Hatice Refia Hanımrsquoı kaybetmiştir4 Kuşkusuz bu olay onun duygu duumlnyasını

etkilemiş olmalıdır

Karamsarlık Servet-i Fuumlnucircn şair ve yazarlarında ortak bir oumlzelliktir Dolayısıyla bunun

nedenlerini oumlncelikle dış etkenlerde aramak gerekir

Halid Ziya Kırk Yılrsquoda Servet-i Fuumlnucircn doumlneminin siyasicirc baskı sansuumlr ve jurnalcilik

accedilısından değerlendirmesini yapar ve tarihten dinden siyasetten bahsetmenin imkansızlığını

sayıları guumln geccediltikccedile artan yasak kelimelerin yol accediltığı sansuumlr ve otosansuumlruuml anlatır5

Fikretrsquoin babasının da jurnalcilik sonucu Hamarsquoya suumlruumllmesi siyasicirc baskının sansuumlr ve

otosansuumlruumln yanı sıra ailesine uygulanan baskı youmlnuumlnden de Fikretrsquoin iyiden iyiye yakınına

uzandığının işaretidir Doumlnemin şartları şairin karamsarlığına ve muumlnzevi yaradılışına hiccedil

kuşkusuz etkide bulunmuştur Bununla birlikte Fikretrsquoin huzursuzluğunda ve karamsarlığında

dış etkenlerden ccedilok mizaccedil oumlzelliklerinin ve bakış accedilısının etkili olduğuna inanmak iccedilin pek ccedilok

sebebimiz var Şiirlerinden olduğu kadar arkadaşlarının ve tanıdıklarının hakkındaki

3 ldquoFikret Hakkındardquo Edebiyat Uumlzerine Makaleler s 266-267 4 Mehmet Kaplan Tevfik Fikret ve Şiiri s18 5 Halit Ziya Kırk Yıl s433

tanıklıklarından da muumlkemmeliyetccedili ve idealist bir ahlacirck anlayışına sahip olduğu anlaşılan

Fikret belki iccedil duumlnyası ile dış duumlnya arasındaki bu uyumsuzluktan oumltuumlruuml geccedilimsiz ve esnek

olmayan bir insan olarak tarif edilmiştir6 Zaman zaman inzivaya ccedilekilmesinde ccedilevresine ve

hayata kuumlsmesinde kuşkusuz kendi ahlacirckicirc tutarlılığını başkalarında goumlrememenin verdiği hayacircl

kırıklığı bir etken olmalıdır

Halit Ziya Fikretrsquoin ldquomacircrizane bir huumllyaperestliğe esirrdquo olduğunu soumlyler Ona goumlre

Fikret ldquohiccedilbir zaman hayatın zaruretlerine katlanamamış beşeriyet nasılsa oumlyle telakki etmeye

rıza goumlstermemiş muumlmkuumlnlerle muhalifleri tabiicirclerle hayalicircleri birbirinden ayırarak bunların

arasında bir tevazuumln noktasına emellerini imale edememişrdquotir7 Bu da onu gerccedilek hayattan

uzaklaşarak hayale sığınmaya sevk etmiştir ldquoSuumlhacircrdquoda ldquo-Evet hakicirckati hulyacircya hep fedacirc

ederimrdquo8 diyen şairin hayacircle sığınmadığında da gerccedileği hep hayacirclle kıyaslama eğiliminde

olduğu goumlruumlluumlr

Mehmet Kaplan yazılış tarihleri belli olmadığı iccedilin iccedilerik ve doumlnem ilişkisi

kurulamayacak olan ldquoEski Şeylerrdquo başlıklı şiirlerinde Fikretrsquoin kacirch iyimser kacirch karamsar

olduğunu soumlyler 1312rsquoden itibarense artık kronolojisi tespit edilmiş şiirler sayesinde Fikretrsquoin

melankolisinin zamana bağlı değişimleri izlenebilmektedir ldquoBelki Hayırrdquo ldquoNacircdim-i Hayacirctrdquo

ldquoTefekkuumlrrdquo ldquoHayacircl-i Hodbicircnrdquo ldquoHacircb-ı Giricirczacircnrdquo şiirlerinde giderek artan bir melankoli

goumlzlenmektedir ldquoToprakrdquota bedbinliğini bir felsefeye doumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuuml ldquoYarınrdquoda ldquoacı da olsa

yaşamak gerekliliğirdquoni ifade ettiğini ldquoSacirchacircyıf-ı Hayatımdanrdquo şiirinde hakikatten ccedilekindiğini

tabiatın bile ona sıkıntı verdiğini ancak Fikretrsquoin burada asıl kendi mizacından şikayetccedili

olduğunu soumlyler Duumlnyayı tabiatı boumlyle goumlrmesine yol accedilan mizacıdır9

ldquoHayacircta Karşı Beşerrdquode bu bakışın izlerini goumlruumlruumlz Hayat guumlleryuumlzluuml şefkatli bir kadına

benzetilir insansa sebatsız alccedilak bir aşkla onu kirleten iğfal eden bir aşığa İnsanın yapısı

budur daima ldquoguumlneşte siyacirch bir goumlz en temiz vicdanda gizli bir leke fark etmekrdquo ister Bu

yuumlzden

İncinme kendi kendine iccedillenme ey kadın

Melrsquoun eden de biz seni telrsquoin eden de biz10

der şair Burada hayata karşı nesnel bir bakış goumlruumlluumlr

Hasan Acircli ldquoFikretrsquoin Ruhu ve Felsefesirdquo başlıklı makalesinde Fikretrsquoi ruhsal yapısı

bakımından analiz eder ve onunki gibi ruhların ldquoetraftan muumlteneffir mevcut alemin haricinde

kendilerine muumlstakil ve her tesirden azade bir muhit halk etmekrdquo istediklerini ldquoalıngan

ccedilekingen ve merduumlmgirizrdquo olduklarını soumlyler Fikretrsquoin iradesinde nehyin yani psikolojideki

terimiyle ket vurmanın ccedilok guumlccedilluuml olduğunu bu nedenle muumlcadeleden sakınmış olduğunu

ayağına gelen vazifeleri zihnindeki muumlkemmel numunelere uygun bulmadığından az zaman iccedilin

yapabildiğini ve nihayet buumlsbuumltuumln kendi kabuğunun iccediline ccedilekildiğini soumlyler11

Yakın ccedilevresinin tanıklıklarından ccedilabuk darılan alıngan bir kimse olduğu

anlaşılmaktadır Huumlseyin Cahid onun Galatasarayrsquodan ayrılışı uumlzerine sorulan bir soruya

6 Kırk Yıl s 447 7 Halit Ziya Tevfik Fikrete Dair Varlık C 4 S 84 1 İkinci Kanun 1937 s 183-184 8 ldquoSuumlhacircrdquo Buumltuumln Şiirleri s 270 9 Tevfik Fikret ve Şiiri s 81-88 10 Buumltuumln Şiirleri s 553 11 agm Millicirc Mecmua C 2 S 20 1 Eyluumll 1340 s 309-311

Fikretrsquoin asabicirc bir yapısı olduğunu her şeye ccedilabuk kırıldığını ve mantığından ziyade hissiye

davrandığı şeklinde cevap verir Fikretrsquole ccedilocukluk arkadaşı oldukları ve beraber okula gittikleri

halde bir hiccedil yuumlzuumlnden kendisini incittiğini ve senelerce dargın durduklarını soumlyler12 Şiirlerinde

sıklıkla karşımıza ccedilıkan bir tema olan insanlardan uzaklaşma isteği muhtemele karakterinin bu

uzlaşmaz ve kırılgan yapısından ileri gelmektedir

Zaman zaman kapıldığı hiccedillik ve amaccedilsızlık duygularının da birbirini uumlreterek

karamsarlığını pekiştirdiği goumlruumlluumlr Bazen bir idealist olarak karşımıza ccedilıkan ve toplumsal

doumlnuumlşuumlm iccedilin harekete geccedilmek iccedilin kendinde takacirct bulamasa da gelecek nesillere izlenecek yolu

coşkuyla telkin eden Fikret bazen hiccedilbir şeyde bir anlam bulamaz boumlyle durumlarda onun iccedilin

ldquoezelicirc bir şifacircdır aldanmakrdquo ldquoGayyacirc-yı Vuumlcucircdrdquo bu karamsar havanın en belirgin olduğu

şiirlerdendir

ldquoRuhunuzdan ne kadar gelse nida-yı nefret

Oradan ayrılamaz dikkatiniz bir muumlddet

Oradan doumlnmeye kuvvet bulamaz goumlzleriniz

İşte gayyacirc-yı vuumlcud işte o zulmet o batak

Beşerin işte puumlr uumlmmicircd uuml heves kıvranarak

Kar-ı tacircrında şinacirch ettiği girdacircb-ı ufucircl

Ruh-ı sacircfı şeb-i amacirckına ettikccedile nuumlzucircl

Ccedilırpınır gayz u teneffuumlrle fakat bicirc-acircracircm

Edecektir bu nuumlzucircluumlnde ebedlerle devamrdquo

Fikret şiirde hayatı bir cehennem kuyusu olarak goumlrmekte ne intihara cesaret edebilmekte

ne de bu bedbinlikten bir kurtuluş bulabilmektedir İnsan bu kuyuya sıkışmıştır ve hayat bir

bataklık gibi onu iccediline ccedilekmektedir Adeta hareketsiz ve iradesizdir Yalnızca şikayet eder ve

hayat karşısındaki duygularını dışavurur

ldquoZerrişterdquo13de kedisini ldquomağrur ve muhakkirrdquo soumlzleriyle tanımlar kendisiyse

bicircccedilareliğinden hep tırmalanmaktadır İnsanlarla ilişkisi de tıpkı kedisiyle olan ilişkisine

benzemektedir şaire goumlre

ldquoSevdiklerimin ben

Hepsinde bu tırnakları hepsinde bu hacircli

Hepsinde bu hırccedilın kedi sicircmacircsını goumlrduumlmrdquo14

ldquoBir Perde-i Tesellirdquode koumlr bir dilenciye bakarak onun goumlrmemek saadetine sahip

olduğunu duumlşuumlnuumlr

12 Buumlyuumlk Anketimiz Yeni Sabah S 533 25 Ekim 1939 s 4 13 Fikretrsquoin kedisinin adı 14 Buumltuumln Şiirleri s 359

ldquoAcı bir levha şuumlbhe yok ki hayat

Goumlrmemek en buumlyuumlk tesellicircdirrdquo15

Bu şiirde de goumlruumllduumlğuuml gibi zaman zaman bir ldquonacircdim-i hayacirctrdquotır bir gayya

kuyusundadır bir perde-i teselliye muhtaccediltır Boumlyle zamanlardır ki ona kaccedilışı insanlardan uzak

duumlşsel bir yumuşaklıkta huzurlu uumltopik mekacircnları hayatları ilham eder ldquoBir Oumlmr-i

Muhayyelrdquode ldquoguumll-buumlnler iccedilinde bir kuşcağızın oumlmr-i bahacircrisi kadar hoş goumlllerde bir

dalgacığın oumlmruuml kadar zacircrsquoil uuml muğfelrdquo bir ldquooumlmr-i muhayyelrdquoi tasvir eder 16

ldquoNe İsterimrdquo kaccedilış oumlzleminin ifadesi olan bir başka şiiridir Şair ldquobicirc-hazer bir hayacirct-ı

muumlrgacircnerdquonin hayalini kurar bu hayatta şair ldquobuumltuumln acirclacircyıktan muumltecerrid buumltuumln hakacircyıktan

muumltebacircrsquoidrdquo olmak istemektedir17 Bireysel konulu bu şiirlerinde buumltuumlnuumlyle liriktir

Tanpınar Ruumlbacircb-ı Şikestersquode epeyce yer tutan tabiat şiirlerinin ldquohiccedilbir surette

tatminkacircr olmayan hayatrdquotan kaccedilışı ifade ettiğini soumlyler18 Bu romantik bir tavırdır Fikretrsquoin

karamsar ve depresif duygu durumu devrinin romantik ve sembolist akımlarında da temel bir

oumlzellikti Ancak Fikretrsquoin bu akımlardan doğan bir etkiden dolayı depresif ve karamsar şiirler

yazdığı soumlylenemez Tam tersine bu akımlara ve şairlere duyduğu ilgide mizaccedil yakınlıkları rol

oynamış olmalıdır

Gerccedilek hayatta da şiirlerine yansıdığı gibi dış duumlnyayla ve ccedilevresiyle arasında kopuşlar

ve uzaklaşmalar yaşanmaktadır Serol Teber Fikretrsquoin psikolojik yapısı uumlzerine ccediloumlzuumlmlemeler

yaptığı Aşiyanrsquodaki Kacirchin Tevfik Fikretrsquoin Melankolik Duumlnyasırsquonda şunları soumlyler

ldquoZaman iccedilinde ccedilevresiyle kendisi arasında her geccedilen guumln buumlyuumlyen bir yarık ortaya

ccedilıkmış korku huumlzuumln oumlfke doğurması olası gereksiz ccedilatışmalara yer vermemek iccedilin dış

duumlnyadan iccedil duumlnyasına doğru youmlnelmeye kendi uumlzerine kapanmaya başlamıştır Burada

benliğini tuumlmuumlyle kin hınccedil tiksinme kaplamıştır Kişiliğinde izlenen hırccedilınlıklar yaşadığı

toplumsal ortamın onun mizacındaki izduumlşuumlmleri olarak ortaya ccedilıkmış sevgisizliğini insanlar

arası ilişkilerinin tehlikeli duumlzeylere geldiğini anlatmaya ccedilalışmıştırrdquo19

Aslında Fikretrsquoin psikolojisini ccediloumlzuumlmleme ccedilalışmaları bir hayli eskidir A İzzettin

1929rsquoda İccediltihatrsquotaki on boumlluumlmluumlk yazı dizisiyle Fikretrsquoi psikanaliz youmlntemiyle anlamaya ccedilalışır

Ancak yazar Freudrsquoun teorilerindeki her semptomu değişik şiirlerde goumlrme ve Fikretrsquoin

psikolojisini bu bağdaştırmalar uumlzerinden accedilıklama gayreti iccedilinde bir yerden sonra ifrata kaccedilar

ve Fikretrsquoe atfetmediği neredeyse hiccedilbir psikolojik hastalık kalmaz

ldquoHayat-ı umumiyeye ait olan bu ruhi muarezeyi bir tarafa bırakacak olursak Fikretin

asarında da aynı dargın ve alıngan ruhiyetin tezahuumlruumlnuuml goumlruumlruumlz ldquoHasanın Gazasırdquonda parlak

bir vatanperver Kılınccedilrsquota canlı bir militarist olan Fikret Tarih-i Kadimde bir beynelmilelcidir

Allahu Ekber Allahu Ekberde dindar olan muharrir Tarih-i Kadime Zeylrsquode dinsiz goumlruumlnuumlr

Şuna dikkat etmelidir ki Fikret buumltuumln bu eserlerde samimidir Silsile-i tezadın izahı ancak

zatiyat autisme ıtlak edilen halet-i inficariye ve ambivalence ile kabildirrdquo20

15 Buumltuumln Şiirleri s396 16 Oumlmr-i Muhayyel Tevfik Fikret Buumltuumln Şiirleri s 368 17 Ne İsterim age s401 18 Fikret Hakkında Edebiyat Uumlzerine Makaleler s 272 19 age s190

20 A İzzettin ldquoTevfik Fikret ve Psychanalyse Tetkikleri 2rdquo İccediltihat S 282 5 Teşrinievvel 1929 s 5269-5270

Fikretrsquoin psikolojik yapısını ccediloumlzuumlmleme teşebbuumlsuumlnuumln bir diğeri aynı zamanda yakın

arkadaşı olan Rıza Tevfikrsquoten gelir Rıza Tevfik ldquoBir Buumlyuumlk Şairin Ccedilehre-i Macircneviyetirdquo adlı

yazısında oumlzellikle ldquoGayyacirc-yı Vuumlcudrdquo uumlzerinde durarak son derece hassas alıngan ccedilekingen

ve ccedilirkinliklerden nefret eden bir mizaca sahip olması dolayısıyla onun bir tarafıyla Jean

Jacques Rousseaursquoya bir tarafıyla da Nietzschersquoye benzediğini soumlyler21

Fikretrsquoteki bu hiccedillik duygusunda inanccedilsızlığın etkili olduğu birccediloklarınca savunulmuştur

Hasan Acircli Fikretrsquoi inanccedilsızlık accedilısından değerlendirir ve hayata ve varlığa bakışı accedilısından

Schopenhauerrsquoa benzetir Fikretrsquoin de Schopenhauer gibi hayata sonu belirsiz tahammuumlluuml

mukadder amaccedilsız bir ccedilaba olarak baktığını soumlyler ldquoİnanmak İhtiyacırdquo adlı şiirinin

Buumltuumln boşluk Zemin boş acircsuumlmacircn boş kalb uuml vicdan boş

Buumltuumln boşluk Doumlner bir hicircccedilicirc-i mucirchiş civacircrımda

dizelerini Fikretrsquoin ldquovar sanılan her şeyin bir hiccedilten ibaret olduğunardquo inandığına delil goumlsterir

Bunların uumlstuumlne şairin ldquoİnanmak İşte bir acircgucircş-ı rucirchacircnicirc o gurbetterdquo demesini ldquogaracircbet-i

şairacircnerdquo olarak değerlendirir

fakat zi-his

Bir adem bir adem fakat yaşayan

Ccedilarpınan uğraşan koşan arayan

Bir adem bir hayat-ı mahrucircme

dizeleriyle şairin hayat anlayışını ortaya koymak ister Buna goumlre ldquovarlığın nokta-ı insiyakında

adem varrdquo dır22 Amaccedilsız bir boşluğun yol accediltığı buhran tasvir edilir

Oysa Fikret her zaman melankolik olmadığı gibi zaman zaman inanccedillarından

amacından kimliğinden ccedilok emin goumlzuumlkuumlr

Kimseden uumlmmid-i feyz etmem dilenmem perr uuml bacircl

Kendi cevvim kendi eflacirckimde kendim tacircirim

İnhinacirc tavk-i esaretten giracircndır boynuma

Fikri huumlr irfacircnı huumlr vicdacircnı huumlr bir şacircirim

dizelerinde kendini bağımsız kimseden yardım beklemeyen ldquofikri huumlr irfacircnı huumlr vicdacircnı huumlrrdquo

bir şair olarak tanımlarken kendinden emin ve mağrurdur Aynı dizeler kendini yuumlceltirken

başkalarını da gizliden succedillar o kimseden kol kanat dilenmezken başkaları bunu yapmakta

boumlyle yuumlkselmektedirler Bu da Fikretrsquoin kuumlskuumlnluumlğuumlnuumln sebeplerindendir ldquoSisrdquote istibdat

baskısı altındaki İstanbulrsquou resmederken toplumun hemen buumltuumln katmanlarına karşı oumlfke iccedilinde

olduğunu goumlruumlruumlz basın ordu aydınlar halk kısaca herkes succedillu ve kirlidir Buumltuumln toplumsal

iccedileriğine rağmen şiirde harekete geccedilirici eylemci bir ccedilağrıya rastlanmaz bilakis Fikret

kuumlskuumlnluumlğuumlnuumln ve inzivasının gerekccedilelerini accedilıklar gibidir

ldquoToprak vatanım nevrsquo-i beşer milletimrdquo23 derken kimlik karmaşası iccedilinde goumlruumlnmez

evrensel bir bakış accedilısının temsilcisi olur ldquoHalukrsquoun Vedaırdquonda ldquoBize bol bol ziyacirc kucakla

getirrdquo24 soumlzleriyle oğlunun şahsında genccedilliğe bilimle toplumu aydınlatmaları iccedilin ccedilağrıda

21 ldquoRıza Tevfikrsquoin Kalemiyle Tevfik Fikretrdquo Tarih ve Toplum S 216 Aralık 2001 s13-18 22 Hasan Acircli agm 23 ldquoHalucirckrsquoun Acircmentuumlsuumlrdquo Buumltuumln Şiirleri s 541 24 Buumltuumln Şiirleri s544

bulunur ldquoHalucirckrsquoun Amentuumlsuumlrdquonde ldquoBir guumln yapacak fen şu siyah toprağı altınHer şey olacak

kudret-i irfanla inandımrdquo derken bilime inancı tam olan bir pozitivisttir İnsanlığın

geleceğinden umutludur insanlık bilimle ilerleyecektir ldquo Şuumlphe bir nura doğru koşmaktırrdquo

derken ldquoİnanmak İhtiyacırdquondaki bunalımlı havadan uzaktır ldquoBuguumlnuumln genccedillerinerdquo ithafıyle

yazdığı ldquoFerdacircrdquoda genccedillere vatanın buumltuumln uumlmidinin onlarda olduğunu soumlyler nasihat eder

ldquoUğraş didin duumlşuumln ara bul koş atıl bağır Durmak zamanı geccedilti ccedilalışmak zamacircnıdırrdquo25

Burada iyimser bir Fikretrsquole karşılaşırız

Fikretrsquoin edebiyatımızdaki nevi şahsına muumlnhasır yeri de kısmen bu gelgitleriyle

accedilıklanabilir Zira bedbinliği umutsuzluğu karamsarlığı inziva duumlşlerini olduğu kadar fikri

ilerlemeyi aydınlanmayı da coşkuyla anlatır Kendi ruhundaki dalgalanmaları melankoliyi ve

coşkuyu kolektif bir niteliğe buumlruumlmesini bilmiştir

Vasfi Mahir Fikretrsquoi ldquoekseriyetle sanatını aşkına feda eden bir mefkucircrecirdquo olarak

tanımlar tıpkı Namık Kemal gibi onun da hemen buumltuumln yazılarını bir şey duyurmak bir şey

anlatmak iccedilin yazdığını soumlyler Ona goumlre Fikretrsquoin asıl kıymeti de buradadır ldquoO Tuumlrk

edebiyatında yol goumlsteren bir şair bir muumlrşit bir peygamberdirdquor

ldquoBalıkccedilılar Hasta Ccedilocuk Yağmur Fener Bisiklet Kılıccedil BudaTuumlrk edebiyatına ilk

defa Tevfik Fikretin kalemiyle girmiş mevzulardır Uumlstat geccedilinen birccedilok şairlerin meyhane

koumlşelerinde muumlşterek gazel soumlylediği bir devirde doumlrt kişinin muhaveresinden ibaret olan Hasta

Ccedilocuk şiirini yazmak ccedilok buumlyuumlk işti

Millicirc mevzularda lisanı pek coşkun ve muumlessirdir O Hamit gibi şiirden bir cihan

yaratamadı Fakat sanattan bir macircbed inşa etti ki mislini ne Hamit ne Cenap ne de en ccedilok uumlmit

ettiğimiz Millicirc Edebiyatccedilılar vuumlcucircda getiremedi Zamanında derin bir boşluk dolduran Fikretin

buguumln yeri bomboş Toplanışlarımızda okıunacak vatanicirc şiir ararsak derhal Ruumlbab-ı Şikeste ve

Halukun Defterine muumlracaat ederiz İşte Ferda işte Sabah Olursa işte Halukun Vedaı rdquo26

Vasfi Mahirrsquoin tespitleri de Tanpınarrsquoın Fikretrsquoin asıl değerini toplumsal nitelikli

şiirlerde bulduğuna dair tespitiyle uyum iccedilindedir ldquoSisrdquole başlayan suumlreccedilte bireysel romantik

şiir evreni toplumsal bir nitelik kazandı Fikret topluma bakışında da romantiktir ccediluumlnkuuml

ccediloğunlukla mevcut durum ile kendince olması gereken arasındaki farka odaklanır bu farkın

derinliğinden oumltuumlruuml acı duyar Mizaccedil oumlzelliklerinin ve iccedil duumlnyasındaki dalgalanmaların

toplumsal iccedilerikli şiirlerindeki coşkunun temel nedeni olduğunu unutmamak gerekir Fikret

etkiliydi ccediluumlnkuuml inancında ahlacirckında oumlfkesinde duumlşmanlığında ve kuumlskuumlnluumlğuumlnde hakikicirc idi

Kimlik ve kendilik algısı bakımından şairi kendinden emin oumlzguumlvenli bir miktar

buumlyuumlklenmeci goumlruumlruumlz ldquoTacircrih-i Kadicircmrsquoe Zeylrdquode Robert Kolejrsquode ccedilalıştığı iccedilin onu

ldquoprotestanlara zangoccedilluk etmekrdquole succedillayan Mehmet Acirckifrsquoe cevap verirken uğradığı hakarete

rağmen oumlrneğin bir ldquoTacircrih-i Kadicircmrdquodeki haşin tabiatının yerinde daha dingin sakin ve

kendinden emin bir edası vardır

Ben ne marsquobud ne muabbid bilirim

Kendimi hilkacircte acircbid bilirim

Goumlkte binlerce mesacirccid goumlruumlruumlm

25 Buumltuumln Şiirleri s 564-565 26 Tevfik Fikret ve Edebiyatımızdaki Mevkii Meşale S 4 15 Ağustos 1928 s1-3

Onda vicdacircnımı sacirccid goumlruumlruumlm

Duumlşuumlnuumlp işlemek acircyinimdir

Yaşamak dini benim dinimdir

Muumlrsquominim varlığa imacircnım var

Her kanat bir melek eyler ikracircr

Enbiyacircdan yaşarım muumlstağnicirc

Bir oumlruumlmcek goumltuumlruumlr Hakkrsquoa beni27

Bununla birlikte Fikretrsquoin ruhsal olarak tam bir dinginliğe kavuştuğunu soumlylemek

zordur Şiirlerinde hep bir kendini ikna ccedilabası goumlze ccedilarpar

Fikret belki mizacı itibarıyle siyasicirc bir aktivist olamazdı şiirlerinde kusursuzlukla

resmedilen ideallerin peşinden koşacak takacircti ccediloğunlukta yoktur ldquoSabah Olursardquoda geleceği

umutlu bir biccedilimde resmederse de kendini o manzaranın bir parccedilası olarak goumlremez

Bu memlekette de bir guumln sabah olursa Halucirck

Eğer bu memleketin sislenen şu nacircsiye-i

Mukadderacirctı kavicirc bir elin kavicirc muhyicirc

Bir ihtizacircz-ı temacircsıyla silkinip şu donuk

Şu paslı ccedilehre-i millet biraz guumllerse O guumln

Ben oumllmemiş bile olsam hayacircta pek oumllguumln

Bir irtibacirctım olur şuumlphesiz -O guumln benden

Uumlmicircdi kes beni koumltruumlm ve boş muhicirctimde

Meracircretimle unut ccediluumlnkuuml leng uuml pejmuumlrde

Nazarlarım seni macircziye ccedilekmek ister sen

Buumltuumln huumlvviyet uuml uzviyyetinle acircticircsin

Terennuumlm eyliyor elrsquo an kulaklarımda sesin28

Ancak yine bu takatsiz gelecekten umutsuz ve karamsar insandır tam İkinci

Meşrutiyetrsquoin ilanı oumlncesi şunları soumlyleyen

Zulmuumln topu var guumlllesi var kalrsquoası varsa

Hakkın da buumlkuumllmez kolu doumlnmez yuumlzuuml vardır

Goumlz yumma guumlneşten ne kadar nucircru kararsa

Soumlnmez ebedicirc her gecenin guumlnduumlzuuml vardır29

Daha sonra onun beklentilerine cevap veremeyen yeni youmlnetim de psikolojik ccediloumlkuumlşe

eşlik eden oumlfkenin hedefi olacaktır Bununla birlikte bu yergi şiirleri kuru ve renksiz olmayıp

bilakis şairle oumlzdeşleşmiş onun asıl guumlcuumlnuumln ortaya ccedilıktığı duygusal şiirlerdir

27 Tacircrih-i Kadicircmrsquoe Zeyl Tevfik Fikret Buumltuumln Şiirleri s 663 28 Buumltuumln Şiirleri s461 29 Millet Şarkısı Buumltuumln Şiirleri s 487

Sonuccedil Yerine

Fikret edebiyatımızın en buumlyuumlk aynı zamanda en tartışmalı şairlerinden biridir Şiirleri

tartışmalar yaratmış kendisine hayranlar taraftarlar kadar duumlşman da kazandırmıştır Deyim

yerindeyse o sansuumlr devrinin otosansuumlrsuumlz şairidir Şiirleri penceresinden şairin ruhuna

dokunulabilecek kadar şeffaftır

İzzettin Şadan Sis Hacircn-ı Yağma Bir Lahzacirc-ı Taahhur Doksan Beşe Doğru gibi

parccedilaların ancak Roma şairlerinde ve bazı İngiliz muharrirlerinde goumlruumllduumlğuumlnuuml soumlyledikten

sonra ldquoBu tarzda muhitini tamamen afaki bir goumlruumlşle alegorik bir levha suretinde canlandırıp

kırbaccedillama bir şairin orijinalitesi değil de nedirrdquo der30 Ona goumlre Fikretin şiiri buguumlnkuuml

psikolojinin şiirde bulduğu vasılların hepsine hacirckimdir Heyecan ve muumlphem bir duumlşuumlnce verir

ahenkli tekrarlarıyla kendinden geccedilirir yani bariz bir halet-i ruhiye doğurur ki şiirin vazifesi de

budur31

Onu en yakından tanıyanlardan biri olan Halid Ziya onun ldquopek az okur bir şairrdquo

olduğunu kaydettikten sonra şunlar soumlyler

ldquoOnun hepimizi hayretlere boğan kudreti asıl bunun iccedilin bir mucize kabilindendir ()

Tuumlrk şiirini o zamana kadar vasıl olmadığı safvet ve fasahate ulaştıran duymakta goumlrmekte o

zamana kadar duyulmamış goumlruumllmemiş yeniliklerle Tuumlrk hassasiyetine başka ufuklar accedilan

Tevfik Fikret bunları bulmak iccedilin harice bakmaya luumlzum goumlrmemiş goumlzlerini kapamış ve buumltuumln

sanatının ibdalarını kendi fıtratının kaynağında bulmuşturrdquo32

Bu tanıklık da Fikretrsquoin iccedil duumlnyasının karmaşasının şiirlerine guumlcuumlnuuml veren asıl etken

olduğunu doğrulamaktadır

Şairin psikolojisini ve meselelere bakış accedilısını anlamak bizi oumlzellikle bunun sanata

nasıl doumlnuumlştuumlğuuml oumllccediluumlsuumlnde alakacircdar etmektedir Bu fırtınalı ruh inişleri ccedilıkışları accedilılma ve

kapanmalarıyla bize birbirinden farklı ama birbirine eklemlenen iki şiir evreni armağan etmiştir

Buumltuumln bu iniş ccedilıkışlar ve psikolojik karmaşa bireysel ya da toplumsal iccedilerikli olsun guumlccedilluuml

şiirlere doumlnuumlşmuumlştuumlr Bu karmaşaya yakından bakıldıkccedila şiir evreninin daha iyi anlaşılması

sağlanacaktır

KAYNAKLAR

HASAN Acircli (1340) ldquoFikretrsquoin Ruhu ve Felsefesirdquo Millicirc Mecmua C 2 S 20

İZZETTİN A (1929)ldquoTevfik Fikret ve Psychanalyse Tetkikleri 2rdquo İccediltihat S 282

KAPLAN Mehmet (1946) Tevfik Fikret ve Şiiri Tuumlrkiye Yayınevi İstanbul

KOCATUumlRKVasfi Mahir (1928) Tevfik Fikret ve Edebiyatımızdaki Mevkii Meşale

ŞADAN İzzettin (1940) Tevfik Fikret Meselesi Yeni Adam S 303 s 8-9

TANPINAR Ahmet Hamdi (2005) ldquoFikret Hakkındardquo Edebiyat Uumlzerine Makaleler

Dergacirch Yayınları İstanbul

30 İzzettin Şadan Tevfik Fikret Meselesi Yeni Adam S 303 17 Ekim 1940 s 8-9 31 agm 32 Kırk Yıl s 375

UCcedilMAN Abdullah (2001) ldquoRıza Tevfikrsquoin Kalemiyle Tevfik Fikretrdquo Tarih ve Toplum

UŞAKLIGİL Halit Ziya (1945) Kırk Yıl İnkılacircp ve Aka Kitabevleri İstanbul

(1937)Tevfik Fikrete Dair Varlık C 4 S 84 s 183-184

TEBER Serol (2002) Aşiyanrsquodaki Kacirchin Tevfik Fikretrsquoin Melankolik Duumlnyası Okuyan

Us Yayınları İstanbul

Tevfik Fikret (2001) Buumltuumln Şiirleri TDK Yayınları Ankara

ldquoHuumlseyin Cahit Yalccedilın Buumlyuumlk Anketimiz iccedilin Ne Diyorrdquo (1939) Yeni Sabah S 533 s