حضرت امیرالمؤمنین علی)ع(:

گمان درست، از ويژگي هاى خردمندان است.)ترجمه غرر محالتی، ج 2، ص 63(

صاحب امتیاز: مؤسسه افق آینده پژوهی راهبردیمدیر مسئول: دکتر علی رضا خسروی

سردبیر: حسن محسنی

همکاران این شماره: دکتر علی اکبر اسدی، سعید سمیعی، سیّدمحّمدرضا اصنافی، جاسم عطایی، سیدعلی نجات و بابک فرهنگی

بخش انگلیسی: دکتر حسن احمدیانطراح هنری و صفحه آرا: حمید زارعی

www.iran-futures.org : پایگاه اینترنتی

info@iran-futures.org :پست الکترونیکی

شماره تماس: 88802306

خیابان کریمخان زند، بلوار تهران، : نشانی

هورزاد، کوچه جنوبی(، )آبان عضدی شهید

پالک 6، طبقه دوم

* »نامه آینده پژوهی« از انتقادها، پیشنهادها

و مطالب آینده پژوهان و مخاطبان گرامی استقبال می کند.

** »نامه آینده پژوهی« در تلخیص و ویرایش

مطالب رسیده آزاد است.

*** نقل مطالب و استفاده از محتوای »نامه آینده پژوهی«

به هر شکل و در هر رسانه سراسری، دانشگاهی و عمومی،

نیازمند هماهنگی و مجوز کتبی است.

آن چه در این شماره می خوانید

ایران آینده

برجام پس از خروج امریکا )بازیگران و رویکردها(

پژوهی روابط ایران و روسیه

آینده

جهان آیندهآینده القاعده

ای(

انتخابات پارلمانی 2018 لبنان )پیامدهای داخلی و منطقه

برجام پس از خروج امریکا؛ بازیگران و رویکردها هـا، وضعیت ایـران و منطقه را وارد

تصمیـم ترامـپ بـرای خـروج از برجام و بازگشـت تحریممرحلـه جدیـد و متفاوتـی کـرده اسـت. هـر چنـد اجـرا و تحقـق اهـداف برجـام به خصـوص از منظـر ج.ا.ایـران با مشـکالت مختلفـی مواجه بود، اما به جـز امریکا، تمامی بازیگران خواسـتار اند. اکنون با خروج امریکا از برجام این پرسـش مطرح شـده اسـت که

تداوم این توافق بودهایـن توافـق بـدون حضـور امریـکا با چه سرنوشـتی مواجه خواهد شـد و بازیگـران مختلف چه رویکردی را در این خصوص اتّخاذ خواهند کرد. در نوشـتار حاضر نویسـنده در پی آن اسـت کـه اهـداف، منافـع و رویکـرد بازیگران مختلـف را در خصوص برجام در شـرایط جدید تبیین رو نزدیک شـود. بر این اسـاس

هـای پیش

نمایـد تـا بـه ارائـه دورنمایی بـرای آینـده و گزینهدر ایـن مقالـه بـه بررسـی بازیگـران کلیـدی و اثرگـذار در برجـام شـامل بازیگـران اروپایـی، ای پرداخته شـده اسـت.

های شـرقی شـامل چین و روسـیه، امریکا و بازیگران منطقه

قدرت

2 تا 12

13 تا 18

23 تا 28

کالم نخست

مبنا

پژوهی )قسمت اول: تعاریف، مفاهیم و ماهیت زمان(

زمان؛ مفهومی کلیدی در آینده

بخش انگلیسی

فناوری آیندهچین؛ زیرساخت نظام اقتصادی آینده وب

بالک

19 تا 22

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 21397

دهآین

ن را

ایده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

مقدمهخروج امریکا از برجام را می توان یکی از مهم ترین تحوالت سیاســت خارجی

و بین المللی ایران در دوسال اخیر دانست. در حالی که از زمان قدرت گرفتن دونالد ترامپ در امریکا و مخالفت علنی وی با برجام تحلیل های مختلفی در خصوص رویکرد نهایی امریکا در قبال توافق هسته ای ایران مطرح بود، تصمیم رییس جمهور امریکا برای خروج از برجام و بازگشت تحریم ها، وضعیت ایران و منطقه را وارد مرحله جدید و متفاوتی کرد. توافق هســته ای که محصول ســال ها مذاکره ایران با قدرت های جهانی بود به عنوان توافقی میانی محســوب می شد که اجرای آن می توانست بخشی از اهداف و مطلوبیت های طرف های مختلف را تامین کند. هر چند اجرا و تحقق اهداف برجام به خصوص از منظر جمهوری اسالمی ایران با مشکالت مختلفی مواجه بود، اما به جز امریکا، تمامی بازیگران خواستار تداوم این توافق بودند. اکنون با خروج امریکا از برجام این پرســش مطرح شــده است که این توافق بدون حضور امریکا با چه سرنوشتی مواجه خواهد شد و بازیگران مختلف چه

رویکردی را در این خصوص اتّخاذ خواهندکرد؟ هــر چند در روزها و هفته های اولیه پس از خــروج ایاالت متحده امریکا از برجام، عمده قدرت های جهانی بر لزوم حفظ این توافق تأکید داشته و رویکرد امریکا را مورد نکوهش قرار داده اند، اما درک رویکرد این کشــور و برآیند آن برای توافق برجام، نیازمند فرا رفتن از مواضع سیاســی و دیپلماتیک و در نظر گرفتــن ابعاد مختلف این موضوع از جملــه اهداف و منافع و نیز ظرفیت های

نقش آفرینی هر یک از بازیگران در این خصوص است. بر این اســاس در نوشتار حاضر در پی آن هستیم که اهداف، منافع و رویکرد بازیگران مختلف در خصوص برجام در شرایط جدید را تبیین نموده تا در پایان

بتوانیم به ارائه دورنمایی برای آینده و گزینه های پیش رو بپردازیم. در این جا به بررسی بازیگران کلیدی و اثرگذار در برجام شامل بازیگران اروپایی، قدرت های شرقی شامل چین و روسیه، امریکا و بازیگران منطقه ای می پردازیم.

بازیگران اروپایی و شرایط جدید برجامکشــورهای اروپایی معروف به تروییکای اروپایی )شامل انگلستان، فرانسه و آلمان( ســه بازیگر کلیدی در پیشبرد مذاکره ها و انعقاد توافق هسته ای بوده و نقشــی کلید در حل و فصل اختالف های بین ایران و امریکا در این خصوص داشــتند. ضمن این که این کشورها در گذشته نیز در دوره های مختلف درگیر مذاکره هایی با ایران در خصوص مسأله هسته ای بودند که نتایج مختلفی را داشت. از زمان به قدرت رســیدن ترامپ کشورهای اروپایی نگران فروپاشی برجام و خــروج امریکا از این توافق بودند و تالش کردند تــا مانع از خروج ترامپ از

برجام شوند. ســفر رهبران اروپایی به واشــنگتن و کوشــش برای ترغیب ترامپ به حفظ برجــام قبل از اعالم تصمیم خروج، از جمله مهم ترین اقدام های اروپایی ها در این خصوص بود. در واقع رهبران این سه کشور در پی آن بودند که با اعالم همدردی و همراهی با دونالد ترامپ در مسائلی مانند توان موشکی و سیاست منطقه ای ایران و تأکید بر این مســائل به عنوان نگرانی های مشــترک مانع از خروج امریکا از برجام شــوند. اما در نهایت، تالش های اروپایی با توجه به قاطعیت ترامپ در نفی برجام و تصور وی از ابعاد این توافق نتوانســت مانع از

خروج امریکا از برجام شود.بعد از اعالم خروج از برجام از ســوی ترامــپ، دولت های اروپایی به انتقاد از

موضع امریکا پرداخته و خواستار حفظ و تداوم برجام شدند. رهبــران این دولت ها از صرف تأکید بر حفظ توافــق برجام نیز فراتر رفته و خواستار حفظ استقالل اروپا در برابر امریکا شده و بر حفظ منافع اروپایی فارغ از سیاســت های امریکایی اصرار نمودند. از جمله رییس جمهور فرانسه رویکرد ایاالت متحده امریکا در قبال توافق هســته ای ایران را مورد انتقاد قرار داد و به طور ضمنی به دونالد ترامپ، همتای امریکایی خود نسبت به تصمیم گیری برای اروپا هشــدار داد. انگال مرکل، صدراعظم آلمان نیز بر پایبندی کشورش به برجام تأکید کرد و متن آن را ســتونی دانست که نباید توسط دونالد ترامپ

به چالش کشیده می شد.

برجام پس از خروج امریکا بازیگران و رویکردها

دکتر علی اکبر اسدی*

تصمیم ترامپ برای خروج از برجام و بازگشت تحریم ها، وضعیت ایران و منطقه را وارد مرحله جدیــد و متفاوتی کرده اســت. هر چند اجــرا و تحقق اهداف برجام به خصــوص از منظر ج.ا.ایران با مشــکالت مختلفی مواجه بود، اما به جز امریکا، تمامی بازیگران خواســتار تداوم این توافق بوده اند. اکنون با خروج امریکا از برجام این پرسش مطرح شده است که این توافق بدون حضور امریکا با چه

سرنوشتی مواجه خواهد شد و بازیگران مختلف چه رویکردی را در این خصوص اتّخاذ خواهند کرد. در نوشتار حاضر نویسنده در پی آن است که اهداف، منافع و رویکرد بازیگران مختلف را در خصوص برجام در شرایط جدید تبیین نماید تا به ارائه دورنمایی برای آینده و گزینه های پیش رو نزدیک شود. بر این اساس در این مقاله به بررسی بازیگران کلیدی و اثرگذار در برجام شامل بازیگران اروپایی،

قدرت های شرقی شامل چین و روسیه، امریکا و بازیگران منطقه ای پرداخته شده است.

آینده برجامایران آینده

33

آنــگال مرکل می گوید اروپــا دیگر نمی تواند بر روی حمایــت امریکا در هر شــرایطی حساب باز کند و باید با درس گرفتن از این مسأله، خود سرنوشتش

را در دست گیرد.نتیجــه رایزنی های کشــورهای اروپایــی در خصوص برجــام را می توان در پیشنهادهای اروپایی ها در خصوص حفظ منافع اقتصادی ایران و ترغیب تهران به حفظ آن خالصه کرد که در گفته های فدریکا موگرینی مســئول سیاســت

خارجی اتحادیه اروپا نمود یافت. به گفته موگرینی قرار اســت گفتگوهای فشــرده ای درباره راهکارهای حفظ منافع اقتصادی ایران در برجام بین طرفین صورت گیرد. برخی از موارد مورد

اشاره موگرینی عبارت بود از: حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران؛

ادامــه فروش نفت، گاز، کاندنســیت و محصــوالت نفتی و پتروشیمی و انتقال های ]مالی[ مربوطه؛

مبادالت بانکی مؤثر با ایران؛ ادامه روابط در زمینه حمل و نقل دریایی، زمینی، هوایی و ریلی با ایران؛ ارائــه اعتبار صادراتی بیش تر و ایجاد خطوط اعتباری ویژه در همــه زمینه های مالی، بانکی، بیمه ای و تجاری با هدف تســهیل همــکاری های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از

سرمایه گذاری تجاری؛ تکمیل و اجرای تفاهمنامه ها و قراردادهای بیش تر بین شرکتهای

اروپایی و ایران؛ سرمایه گذاری بیش تر در ایران؛

حمایت از فعاالن اقتصادی اروپا در ایران؛ تأمین فضای اطمینان بخش حقوقی؛ و

ایجاد هرچه بیش تر یک محیط تجاری شفاف و قانون محور در ایران)1( هر چند ســخنان مقام های اروپایی در خصــوص حفظ برجام و تأکید بر لزوم حفظ منافع اروپا در برابر امریکا اهمیت دارد، اما ارزیابی عینی سیاســت های اروپــا نیازمند درک منافع اروپایی هــا در این خصوص و هم چنین میزان اراده

و قابلیت این کشورها برای حفاظت از برجام در برابر فشارهای امریکاست. هدف اصلی کشورهای اروپایی از برجام، محدودسازی برنامه هسته ای ایران و

به زعم آن ها ممانعت از دستیابی ایران به سالح هسته ای بوده است. به اعتقاد رهبران اروپا برجام در دســتیابی به ایــن هدف موفق بوده و در نتیجه امریکا با کنار گذاشــتن این توافق هیچ جایگزین قابــل تحققی برای آن ارائه نداده است؛ لذا به اعتقاد اروپایی ها کنار گذاشتن برجام نه تنها می تواند به گسترش برنامه هســته ای ایران منجر شــود، بلکه باعث افزایش بی ثباتی و منازعه در

خاورمیانه خواهد شد. این بی ثباتی نیز به صورت مســتقیم یا غیر مستقیم امنیت اروپا را در معرض تهدیدهایــی قرار می دهد. ضمن این کــه از بین رفتن برجام به منزله تضعیف رژیم های بین المللی و گســترش بی اعتمادی جهانی و در نتیجه ناامن تر شدن

جهان خواهد شد. نکتــه دیگر این که برجام باعث ایجاد منافع تجاری و اقتصادی در روابط کشــورهای اروپایی با ایران شده و بازگشت تحریم ها منافع اقتصادی اروپایی هــا را نیز در خطر قرار می دهد. با این حال اروپایی ها در خصوص مســائل منطقه ای و موشکی ایران

نیز مالحظه ها و نگرانی های خاص خود را دارند.در خصوص روابط و منافع تجاری و اقتصادی کشورهای اروپایی

با ایران اشاره به چند نکته و آمار ضروری به نظر می رسد: آلمان که بزرگ ترین صادرکننده اروپایی به ایران محســوب می شود، پس از امضاء توافق هسته ای با ایران، در سال ۲۰۱۶ صادرات خود به ایران را با ۲۲ درصد رشد به ۲.۵۷ میلیارد یورو افزایش داد. این روند صعودی در ســال ۲۰۱۷ نیز ادامه یافت و صادرات این کشــور به ایران با ۱۵.۵ درصد افزایش به ۲.۹۷

میلیارد یورو رسید. صادرات ایتالیا به ایران نیز یک سال پس از اجرای برجام ۳۰ درصد افزایش یافت و به ۱.۵ میلیارد دالر رســید. در سال ۲۰۱۷ هم این رقم با ۱۲.۵ درصد

افزایش به ۱.۷ میلیارد دالر افزایش یافت. صادرات فرانسه از ۵۶۲ میلیون یورو در سال ۲۰۱۵ به ۱.۵ میلیارد یورو در ســال ۲۰۱۷ رسید. پس از امضاء توافق هسته ای با ایران، شرکت نفتی توتال فرانســه با همکاری شرکت چینی »سی.ان.سی.پی« حدود ۵ میلیارد دالر در پارس جنوبی ایران ســرمایه گذاری کرده است. هم چنین شرکت خودروسازی

ارزیابی عینی سیاستهای

اروپا نیازمند درک

منافع اروپایی ها در

این خصوص و هم چنین

میزان اراده و قابلیت این

کشورها برای حفاظت از

برجام در برابر فشارهای

امریکاست.

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 41397

دهآین

ن را

ایده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

پژو- سیتروئن حدود ۳۰ درصد بازار خودروی ایران را در اختیار دارد و در این مدت قراردادهای جدیدی را برای تولید و توزیع خودرو در ایران امضاء کرده است. در خصوص انگلستان گفتنی است ارزش صادرات کاالهای انگلیسی به ایران نیز به ۱۶۷ میلیون پوند )۱۹۱ میلیون یورو( در سال ۲۰۱۶ رسید که باالتر از ارزش آن در سال ۲۰۱۱ بود. با این حال، هنوز بسیار پایین تر از صادرات ۴۰۰ میلیون پوندی بریتانیا در سال ۲۰۰۰ میالدی است. تعداد کمی از شرکت های بــزرگ بریتانیایی در ایران حضور دارند؛ اما گــروه اروپایی ایرباس که دارای کارخانه هایی در فرانســه، آلمان، انگلیس و اسپانیا است، توانسته قراردادی به ارزش ۱۰ میلیارد دالر را برای ساخت ۱۰۰ فروند هواپیما با ایران ایر امضا کند. تاکنون نیز ۳ فروند از این هواپیماها تحویل ایران شــده است)2( این در حالی اســت که حجم تجارت دو جانبه امریکا با ســه کشور اروپایی بیش از سیصد

میلیارد دالر برآورد می شود.بــا وجود منافع متعدد برجام بــرای اروپایی ها و تأکید رهبران آن بر حفظ آن، یابد که در حالی که امریکا در صدد اِعمال تحریم های این موضوع اهمیت می

مختلف و حتی بیش تر است و مقام های امریکایی به شرکتهای مختلف اعالم کرده اند که تعامل تجاری با ایران را پایان دهند، دولت های اروپایی تا چه اندازه از اراده و توان الزم برای مقابله

با تحریم ها و فشارهای امریکا برخوردارند. در این راستا سه دیدگاه عمده مطرح شده است:

دیدگاه نخســت آن است که خروج امریکا از برجام و نادیده گرفتن منافع اروپا باعث شــده که مهم ترین شکاف بین اروپا و امریکا در دوره پس از جنگ سرد شکل بگیرد؛ لذا برخی معتقدند که اروپا زیر بار قانون شکنی ترامپ نخواهد رفت و در صورتی که امریکا شــرکت های اروپایی را به دلیل کار با ایران مجازات کند اروپا متقاباًل واکنش نشان داده و ســعی خواهد کرد تا از منافع

شرکت های اروپایی دفاع کند. در این راستا تجربه دفاع اروپا از شرکت های خود در برابر تحریم های امریکا در دهه ۱۹۹۰ به عنوان تجربه ای قابل استفاده مورد اشاره قرار می گیرد. در این دهه امریکا سعی کرد تا از تحریم های ثانویه برای وادار کردن شرکت های اروپایی

به منظور تطبیق دادن خودشان با اهداف سیاستگذاری امریکا استفاده کند. اتحادیه اروپا هم با شــکایت به ســازمان تجارت جهانی و هم چنین گذراندن قانونی که شرکت های اتحادیه اروپا را از پیروی از قوانین تحریمی امریکا منع

می کرد، در برابر امریکا مقاومت کرد. در این راســتا وزیر خارجه فرانسه تأکید می کند که اروپا باید قوانینی را که در سال ۱۹۹۶ وضع شــده اند، تقویت کند. این وضعیت به معنای وقوع نوعی از جنگ تجاری بین امریکا و اروپاست و تحقق آن نیازمند اراده سیاسی و مقاومت

و هزینه اقتصادی اروپایی هاست.

دیدگاه دوم آن است که رهبران اروپایی به رغم لفاظی های اخیر خود و تالش برای حفظ ثبات و ممانعت از خروج ایران از برجام، در نهایت از اراده و توان الزم برای مقاومت در برابر امریکا برخوردار نیستند و شرکت های اروپایی در نهایت مجبور خواهند شــد تا به خواسته های امریکای ترامپ تن دهند؛ چرا که تأثیر

تحریم های امریکایی بر شرکت های طرف تجارت با ایران باعث حذف آن ها از بازار اروپا و چرخه دالر و در نهایت پرداخت جریمه های سنگینی خواهد شد که در مقابل سود حاصل از تعامل تجاری و اقتصادی با ایران زیان بار خواهد بود. دیدگاه ســوم آن اســت که اروپا در ماه های پیش رو و با فرصت شش ماهه موجود تالش خواهد کرد تا با امریکا وارد تعامل و مذاکره شود و حداقل بخشی از شــرکت های اروپایی را که تاکنون وارد تعامل اقتصادی با ایران شده اند از

مجازات معاف کند. تحقق این مســأله نیز به رویکرد ایاالت متحده امریکا بســتگی دارد و بسیار دشوار به نظر می رسد؛ چرا که مقام های امریکایی از هم اکنون به شرکت های

مختلف برای پایان دادن به تجارت با ایران هشدار داده اند.در مجموع بررســی رویکرد بازیگران اروپایی نشــان می دهد که این کشورها حداقل در مقام موضع گیــری و نظر، با رویکرد تحریمی امریکا مخالفند و در پی چاره اندیشی برای حفظ تعامل تجاری با ایران و ممانعت از فروپاشی برجام هستند؛ اما این که در عمل در نهایت چه نتایجی حاصل شود بسیار مورد مناقشه است و نیازمند گذشــت زمان است. به خصوص این که اعتقاد عمومــی قدرت مندی وجود دارد که مقاومت اروپایی ها در برابر تحریم های امریکایی را دشــوار ارزیابی نموده و آن را به مثابه جنگ تجاری بین طرفین محسوب می کند. ضمن این که تالش اروپایی ها برای وارد شــدن به مذاکره با ایران در موضوعهایی مانند منطقه و توان موشــکی یا حتــی میانجیگری دوباره بین ایــران و امریکا می تواند به عنوان گزاره هایی ولو با احتمال کم

در خصوص رفتارهای آتی بازیگران اروپایی مطرح شود.

قدرت های شرقی و وضعیت جدید برجام

چین و روسیه به عنوان قدرت های شرقی در حفظ برجام و تأمین نیازهــای اقتصادی و تجاری ایران از جایگاه متفاوتی برخوردار بوده و نقش هــای متمایزی را ایفا می کنند. چین را می توان از شــرکای اقتصادی مهم ایران خواند که همواره خواســتار فعالیت اقتصادی و

تجاری ایران در محیطی عادی و با ثبات بوده است. در دوره قبل از برجام، چین مراوده های اقتصادی قابل توجهی با ایران داشت و با انعقاد برجام نیز تعامالت و روابط اقتصادی بین دو کشور افزایش یافته است. چین از خروج امریکا از برجام انتقاد نموده و بر لزوم حفظ توافق هسته ای ایران تأکید کرده است. ضمن این که پکن خواستار حفظ تعامالت تجاری و اقتصادی با تهران در شرایط جدید شده و یک جانبه گرایی ایاالت متحده امریکا در عرصه بیــن المللی را قبول ندارد؛ لذا بــه رغم تردیدهای جدی در خصوص تعامالت تجاری ایران و اروپا در دوره جدید، تجربه های گذشته و وضعیت متفاوت چین انتظار نقش آفرینی گسترده تر این کشور در اقتصاد ایران را افزایش می دهد.

چین در تداوم تعامالت اقتصادی بین المللی ایران نقش مهمی دارد و به خصوص خرید نفت از ســوی شــرکت های چینی برای ایران بسیار مهم تلقی می شود. به گفته ســفیر ایران در چین، این کشــور اولین شریک تجاری ایران است و روزانه حدود ۶۲۰ هزار بشــکه نفت از ایران خریداری می کند. هم چنین چین اولیــن خریدار نفت و اولین وارد کننده کاالهای غیرنفتی جمهوری اســالمی

چین و روسیه به عنوان

قدرت های شرقی در

حفظ برجام و تأمین

نیازهای اقتصادی و

تجاری ایران از جایگاه

متفاوتی برخوردار بوده

و نقش های متمایزی را

ایفا می کنند.

5

ایران اســت. حجم تجارت دو کشــور در سال ۲۰۱۷ بیش از ۳۷ میلیارد دالر بوده و در مجموع چین نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد)3(

خروج امریکا از برجام بی شک باعث تالش بیش تر ایران برای نزدیک شدن به چین و کوشش برای تضمین و تداوم روابط تجاری و اقتصادی میان دو کشور می شــود. هر چند چین همواره افزایش منافع تجاری از ج.ا. ایران به خصوص

در شــرایط کاهش روابط با غرب را مدنظر قرار دارد، اما هرگز نمی توان تأثیرهای احتمالی تحریم های امریکا را بر این روابط نادیده گرفت؛ چرا که هر گونه رویارویی جدی با امریکا می تواند باعث تشــدید جنگ تجاری بین امریکا و چین شده و مزایای

روابط اقتصادی با ایران را تحت تأثیر قرار دهد.بر این اســاس چین به رغم تالش بــرای حفظ برجام و تداوم روابط تجاری با ایران تمایلی برای وارد شدن به جنگ تجاری با امریکا ندارد)4( ضمن این که تداوم فعالیت شرکت های چینی با ایران در شرایط اِعمال تحریم های سخت امریکا دشوار بوده و به خصوص خریداران چینی نفت ایران نمی توانند تداوم خرید

نفت ایران را تضمین کنند)5( مدیران این شــرکت های چینی در گفتگــو با مقام های ایرانی عنوان می کنند امیدوار به تداوم خرید نفت از ایران هستند، ولی

نمی توانند تضمین هایی را در این خصوص در اختیار جمهوری اسالمی بگذارند. روسیه به عنوان یکی از قدرت های امضا کننده توافق هسته ای، برجام را توافقی چندجانبه و تصویب شده در شورای امنیت سازمان ملل خوانده و ضمن انتقاد از خروج امریکا از آن، خواســتار حفظ و تداوم آن شده است. هر چند روس ها خواســتار حفظ برجام و تداوم روابط اقتصادی خود با ایران هستند، اما رویکرد

مسکو در خصوص شرایط جدید از عوامل مختلفی متاثر است. روســیه در نگرانی های پیشابرجامی در مورد غنی سازی هسته ای باالی ایران با غرب شــریک بود و در اِعمال و تصویب تحریم های مختلف علیه ایران نیز نقش داشت؛ لذا از سرگیری مجدد غنی سازی با درصد باال یا خروج ج.ا. ایران از NPT می تواند به نزدیکی روسیه و غرب در موضوع هسته ای ایران منجر شود.

مســکو به رغم عدم انتقاد و اعتراض عملی، مذاکرات هسته ای و انعقاد برجام

را بــه عنوان روندی از نزدیکــی احتمالی ایران با غرب و به خصوص امریکا، نگران کننده تلقی می کرد و اکنون گسترش بی اعتمادی بین ایران و امریکا با

خروج ترامپ از توافق هسته ای برای روسیه خبر بدی نیست. روسیه در خصوص مخالفت با سیاست های یک جانبه گرایانه و تحریمی امریکا علیه سایر کشورها با ایران هم نظر و هم درد است و بر این اساس تالش برای کم اثرکردن سیاســت های امریکا، از جمله در تعامل با ســایر

قدرتهای جهانی را مدنظر دارد. روسیه شــرایط جدید را به عنوان فرصتی برای افزایش منافع تجاری و اقتصــادی در روابط با ایران مورد توجه قرار می دهد و دو کشــور به سمت توسه تعامالت اقتصادی خواهند رفت. با این حال ســطح واکنش و مقاومت روســیه در برابر امریکا در خصوص برجام و ایران تحت تأثیر فضای کلی روابط مســکو و

واشنگتن نیز خواهد بود. تداوم برجام بدون امریکا برای روسیه مطلوبیت های باالیی دارد و مسکو از انگیزه باالیی برای حفظ برجام در شرایط جدید برخوردار اســت. گسترش روابط سیاسی و اقتصادی بین تهران و مسکو در شرایط جدید می تواند تبعات مثبتی برای روسیه داشته باشد. ضمــن این که ایجاد نوعی از اجماع بین المللی در برابر تصمیم برجامی ترامپ و تداوم تالش ها برای مقابله با این تصمیم امریکا نیز به منزله

تضعیف وجهه و نفوذ بین المللی امریکا بوده و برای روس ها مطلوبیت دارد. بر این اساس روس ها ضمن تالش برای گسترش روابط با ایران و هماهنگی و همکاری بیش تر با اروپایی ها در خصوص برجام مراقب هســتند تا امریکا به اِعمال تحریم ها و فشــارهای بیش تر بر ایران به خصوص از مجرای شورای امنیت مبادرت نکند و از این طریق منافع شرکت های روس در ایران و روابط ایران - روسیه را با موانع جدیدی مواجه نسازد. اما با تمام این مؤلفه ها گسترش

روابط تهران و مسکو با برخی موانع نیز مواجه است. روس ها از نگاه ایران به غرب و نگاه تهران به مسکو و پکن به عنوان گزینه های نهایی همکاری انتقاد دارند. ضمن این که هدف گذاری دو کشور برای تجارت ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دالری عماًل ممکن نیست و پیش بینی می شود در طول سه

بازیگران اروپایی حداقل

در مقام موضع گیری و

نظر، با رویکرد تحریمی

امریکا مخالفند اما این

که در عمل در نهایت چه

نتایجی حاصل شود بسیار

مورد مناقشه و نیازمند

گذشت زمان است.

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 61397

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پایده

آینن

راای

سال آینده، حجم تجارت دو کشور حدود ۳/۵ میلیارد دالر باشد. عالوه بر این محدودیت مالی ایران برای واردات از کشــور روسیه به رغم پیشرفت هایی در

برنامه نفت در برابر کاال هم چنان جدی محسوب می شود)6(

امریکا پس از خروج از برجام

امریکا با اعالم خروج از برجام و تصمیم گیری برای اِعمال مجدد تحریم های گســترده علیه ایران به عنوان اصلی ترین بازیگر تجدید نظرطلب در خصوص

توافق هسته ای ظاهر شد. مقــام های دولت ترامپ، برجام را به عنوان توافقی تصور می کردند که تنها در خدمت منافع ایران بوده و باعث افزایش توان موشــکی و نقش منطقه ای این کشور شده است. این تصور که از زمان رقابت های انتخابات ریاست جمهوری در دیدگاه ترامپ بســیار پررنگ بود سرانجام باعث خروج امریکا از برجام شد. هرچند خروج از برجام به عنوان اقدامی منفی از سوی برخی گروه های امریکایی تلقی شــد، اما دولت ترامپ در شرایط جدید به دنبال برنامه ریزی های نوینی

برای بهره گیری از شرایط پسابرجامی است. دستور کار دولت ترامپ در شرایط جدید، بازگرداندن تحریم ها علیه ایران و زیر فشار گذاشتن ایران به صورت جدی است. در این راســتا به نظر می رسد امریکا به رغم پیامدها و هزینه هایی مانند افزایش شکاف فراآتالنتیک یا متأثر شدن روابط واشنگتن با قدرت های جهانی، در جهت افزایش تحریم ها و فشــارها بر ایران مصمم اســت. اما این که امریکایی ها از افزایش فشارها و تحریــم ها بر ایران چه هدف راهبردی و کالنی را در خصوص

ایران دنبال می کنند اهمیت باالیی دارد.رییس جمهور امریکا از آغاز ریاست جمهوری خود هم زمان با انتقاد از برجام بر لزوم دستیابی به توافقی جدید با ایران سخن گفته است. بر این اســاس، هدف اصلی ترامپ، اِعمال فشارهای گسترده

بــر ایران به منظور وارد کردن ایران به مذاکــره های جدید و انعقاد توافقنامه گســترده ای است که تمامی مسائل از جمله مسأله هسته ای، توان موشکی و نقش منطقه ای ایران در آن مورد گفتگو واقع شود؛ لذا شخص ترامپ با توجه به شخصیت تاجرمآبانه خود، بیش از آن که به فروپاشی و تغییر رژیم در ایران

یا ایجاد جنگ فکر کند به توافقی پرسود برای امریکا می اندیشد. با این حال روند تحوالت و شــرایط بین المللی و افزایش تنش ها بین ایران و امریکا در شرایط پس از برجام لزومًا در یک مسیر پیش نخواهد رفت و ممکن است ترامپ در شــرایط متفاوت، تصمیم های خاص و خطرناکی را نیز اتّخاذ کند؛ تصمیم هایی که بیش از هر چیز از دیدگاه های نزدیکان ضد ایرانی ترامپ مانند وزیر امورخارجه و مشاور امنیت ملی امریکا و هم چنین اثرگذاری بازیگران

خارجی مانند عربستان و رژیم صهیونیستی ناشی خواهد شد.بــا توجه به مؤلفه های فوق، تالش امریکا برای افزایش تحریم ها و فشــارها علیه ایران ولو به صورت تدریجی قطعیت باالیی یافته است، اما این که امریکا در مراحل بعدی چه گزینه هایی را انتخاب کند به نوع اثرگذاری و نقش آفرینی بازیگران متعددی بســتگی دارد که از جمله شامل قدرت های جهانی، ایران،

بازیگران منطقه ای مانند عربســتان و رژیم صهیونیســتی و تحوالت درونی امریکا مربوط می شــود و حتی سطح اثرگذاری گروه ها و چهره های ضدایرانی

بر تصمیم نهایی ترامپ نیز متغیر مهمی است. بر این اساس توافق جدید با ایران، فروپاشی درونی نظام سیاسی ایران از داخل و جنــگ می تواند به عنــوان گزینه های اصلی امریکا در قبال ایران - فارغ از

شانس موفقیت آن - باشد.

بازیگران منطقه¬ای و خروج امریکا از برجام

در میان بازیگران منطقه ای، رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی در تصمیم ترامپ برای خروج از برجام اثرگذاری باالیی داشــتند. این در حالی اســت که ترکیــه به انتقاد از خروج امریکا از برجــام پرداخت. به اعتقاد برخی، ایران در اولویت های ترامپ نبوده است، اما برخی از بازیگران مانند رژیم صهیونیستی و عربستان و البی های آن ها در طول این دوره تالش کرده اند تا ایران را به عنوان تهدیدی کانونی مطرح ساخته و در اولویت سیاست خارجی ترامپ قرار دهند)7(

خروج امریکا از برجام و توسعه رویکرد خصمانه واشنگتن علیه ایران موفقیت نسبی سیاست های عربستان و رژیم صهیونیستی

در این خصوص را نشان می دهد. رژیم صهیونیستی و عربســتان سعودی نسبت به مذاکره های ایران و قدرت های جهانی و توافق هســته ای همواره معترض بوده و برداشــته شدن تحریم های ایران و عبور آن از وضعیت امنیتی هرگز خوشایند این بازیگران نبوده است. بر این اساس این بازیگران در تالشند تا بار دیگر ایران به بازیگر و تهدیدی امنیتی

تبدیل شود و تحریم های سرسختانه ای علیه آن اِعمال شود. بر این اساس بود که ریاض و تل آویو از معدود طرف هایی بودند که از خروج امریکا از برجام حمایت کردند و خواســتار برخورد جدی با تهدیدهای ایران شــدند. عالوه بر این رهبران سعودی اعــالم کردند که بــا اِعمال دوباره تحریم ها علیه ایران، عربســتان به همراه کشورهای دیگری مانند امارات عربی متحده به تأمین نفت مورد نیاز بازار در

شرایط اِعمال تحریم علیه ایران خواهند پرداخت.در شرایط جدید نیز عربستان و رژیم صهیونیستی تالش می کنند تا برجام به صورت کامل دچار فروپاشی شده و تحریم های قوی بین المللی باعث تضعیف ایران شود. مهم تر این که فروپاشــی برجام که احتمااًل به معنی از ســرگیری غنی سازی گسترده در ایران نیز خواهد بود می تواند تنش های بین ایران و غرب را افزایش داده و امنیتی شــدن ایران را در پی داشته باشد؛ لذا با توجه به اهداف و منافع این دو رژیم در فروپاشی برجام و امنیتی شدن ایران و هم چنین روابط نزدیک محمدبن ســلمان و نتانیاهو با تیم ترامپ، تالش ها و اثرگذاری های آن ها بر

سیاست های آینده امریکا در خصوص ایران قابل مالحظه خواهد بود.

نتیجه گیری

بررسی رویکرد بازیگران مختلف در خصوص شرایط جدید برجام منهای امریکا نشان می دهد که آینده برجام و وضعیت بین المللی جمهوری اسالمی ایران با

فروپاشی برجام که احتماالً به معنی از

سرگیری غنی سازی گسترده در ایران نیز خواهد بود می تواند تنش های بین ایران و

غرب را افزایش داده و امنیتی شدن ایران را در

پی داشته باشد.

7

ابهام ها و عدم قطعیت های بسیاری همراه است که از مهم ترین آن ها عبارتند از: توان و اراده اروپا برای تأمین منافع اقتصادی ایران در چارچوب برجام؛

سیاســت امریکا در خصوص ایران در دوره پس از خروج از برجام و شــدت ها یا فشارهای نظامی امریکا بر ایران؛ و تحریم

نوع واکنش ایران در قبال شرایط جدید و سیاست های هسته ای جدید ایران. با توجه به این عدم قطعیت ها سه وضعیت احتمالی را می توان مورد توجه قرار

داد که عبارتند از:

فروپاشی کامل برجام و تشدید تحریم ها و منازعه ها

این وضعیت در صورتی رخ خواهد داد که ســختگیری های امریکا علیه ایران بســیار شــدت بگیرد؛ اروپا از توان و اراده الزم برای همکاری با ایران و حفظ برجام برخوردار نباشــد؛ و در مقابل، ایران نیز واکنش های شدیدی را در قبال

سیاست های امریکا و اروپا نشان دهد.

تداوم برجام و تعامالت جدی ایران و اروپا در پرتو توافق جدید

در این وضعیت سختگیری های امریکا افزایش نخواهد یافت و اروپا نیز از توان و اراده الزم بــرای حفظ برجام و تأمین منافع اقتصادی ایران برخوردار خواهد بود. از سوی دیگر ایران نیز همکاری های خود با اروپا را گسترش داده و حتی

در خصوص مسائل منطقه ای با اروپا وارد گفتگو خواهد شد.

پایان برجام، تداوم تحریم و تعامالت محدود

این وضعیت در صورتی رخ خواهد داد که سختگیری های امریکا افزایش یافته و اروپا نتواند منافع اقتصادی ایران را تأمین کند. در نتیجه ی این شرایط، برجام پایان می یابد. اما در ســوی دیگر، جمهوری اســالمی ایران به رغم فروپاشی توافق برجام، واکنش های شــدید نشان نداده و سطحی از تعامالت اقتصادی بین ایران و اروپا حفظ می شــود. ضمن این که روابط اقتصادی ایران با چین و

روسیه افزایش می یابد.

* عضو هیأت علمی »پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی« و مدیر کانون تفکر سیاست خارجی مؤسسه افق آینده پژوهی راهبردی

منابع و پانویس ها:

1. دیپلماسی ایرانی، طرح اروپا برای حفظ منافع ایران در برجام، ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۷، قابل دسترسی در:

www.irdiplomacy.ir/fa/page/1976690.html

2. منافع اقتصادی اروپا در ایران چه قدر است؟ )۲۰۱۸/۵/۱۱(، قابل دسترسی در:

www.fa.euronews.com/2018/05/11/economic-interest-european-countries-iran-usa-sanction-nuclear-deal

3. ایســنا، موضع چین بعد از خروج آمریکا، حمایت و اجرایی شــدن برجام بوده اســت )۲۳ اردیبهشت

www.isna.ir/news/97022312839 :۱۳۹۷(، قابل دسترسی در

4Kinling Lo, China backs Iran nuclear deal as United States walks

away, but could it be a costly decision?, 09 May, 2018, available at:

www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2145406/

china-backs-iran-nuclear-deal-united-states-walks-away

5. اینترنشنال، چین تداوم خرید نفت از ایران را تضمین نمی کند )۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۷(، قابل دسترسی در:

www.theinternational.ir/west-of-asia/interviews/item/1658

6Nikolay Kozhanov, US exit from nuclear deal driving Russia,

Iran closer, (May 15, 2018), available at: www.al-monitor.com/

pulse/originals/2018/05/us-exit-iran-nuclear-deal-russia-sanctions.

html#ixzz5Fk3psqmw

7. اینترنشنال، مذاکره موشکی به شرط »یا همه یا هیچ«، گفتگو با ناصر هادیان، ۱۸ فروردین ۱۳۹۷،

قابل دسترسی در:

www.theinternational.ir/west-of-asia

8ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 1397

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پایده

آینن

راای

جاسم عطایی*

مقدمه

آینده روابط ایران و روســیه، همواره مورد توجه کارشناسان سیاسی قرار دارد. جمهوری فدراتیو روسیه، پهناورترین و نهمین کشور پرجمعیت جهان، در شمال اوراســیا واقع شده است، این کشور که از اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل به حســاب می¬آید، از تأثیرگذارترین کشورهای جهان محسوب می¬شود.

روسیه همواره نقش مهمی در سیاست خارجی کشورمان ایفا نموده است. روابط دو کشــور ایران و روسیه همیشه در طول تاریخ و باالخص در دو قرن

گذشــته، دارای فراز و نشــیب¬های فراوانی بوده است. از حمله روس¬ها به ســرزمین ایران و تصــرف بخش¬های زیادی از آن در طول قرن نوزدهم، تا تالش برای رســیدن به آب¬های گرم خلیــج فارس؛ از معامله با بریتانیا برای تقســیم ایران به حوزه نفوذ خود، تا تصرف آذربایجان و کردســتان و تشکیل حکومت

خودمختار در آن¬جا. نگاه ایران به روسیه همواره نگاهی مملو از بیم و امید بوده است. دغدغه بابت قدرت این کشور به ویژه در زمینه نظامی و سیاسی، نگرانی از وجه¬المصالحه قرار گرفتن ایران توسط این کشور در رابطه با غرب، دغدغه منافع سیری¬ناپذیر این کشور، نگرانی از محروم شدن¬ از حقوق¬مان در دریای خزر و ...؛ و امید به توانایی این کشور در شورای امنیت در برخورداری آن از حق وتو، امید به آشفتگی روابط این کشور با غرب، و همگرایی هر دو کشور.

در هر صورت، ایران و روسیه دو کشوری هستند که هم در صحنه بین¬المللی و هم در صحنه منطقه¬ای دارای منافع مشترکی به خصوص در عرصه سیاسی

و عرصه نظامی هستند. امروزه جمهوری اســالمی ایران با توجه به وســعت خــاک، تنوع آب و هوا، جمعیت زیاد، تسلط بر سرزمین¬های وسیع و منابع غنی در شمال خلیج فارس و دریای عمان، دارا بودن زیرســاخت¬های فکری و مادی الزم برای پیشرفت

صنعتی و ویژگی¬های دیگری از این قبیل، بیش از دیگر کشورهای خاورمیانه از امکانات الزم برای گســترش روابط بازرگانی اقتصادی، سیاسی و نظامی با

روسیه برخوردار است. از طرف دیگر، روســیه نیز در پی تقویت قدرت و حفظ امنیت داخلی و وحدت اراضی روســیه، تأمین شــرایط مناسب برای توســعه اقتصادی، ایجاد نظم

بین المللی چندقطبی، استقرار صلح جهانی و مبارزه با تروریسم است. روســیه در زمینه سیاست خارجی، همواره سعی کرده است تا سیاست خارجی باز و مستقلی را برای خود در پیش بگیرد تا بتواند ابهت و نقش و موقعیــت جهانی خود را که در نتیجه ســقوط اتحاد جماهیر

شوروی از دست داده بود، بار دیگر احیا کند. روس¬ها برای رســیدن به این منظــور، در درجه اول به محیط پیرامونی خود توجه می¬کنند و تا حد امکان ســعی می¬کنند که به کشــورهای مســتقل هم¬چون ایران و ترکیه نزدیک شده و روابط سیاســی و اقتصادی خود را گسترش دهند. در درجه دوم کشورهای اروپای شرقی و اعضای ائتالف ناتو و امریکا به عنوان اولویت مطرح هستند. روسیه از طریق ائتالف های منطقه ای و بین المللی نظیر بریکس، شــانگهای، گروه ۸ و گروه ۲۰ سعی

در مقابله با غرب و تهدیدهای آن دارد.در این پژوهش در این نوشتار، با استفاده از روش سناریونویسی به بررسی و آینده پژوهی روابط ایران و روسیه پرداخته شده است.

وضعیت های آینده روابط ایران و روسیهسناریو، چهره¬ای از آینده اســت اما پیش¬گویی نیست. هدف از سناریوسازی، گســترش تفکر در مورد آینده و عریض¬تر کردن طیف آلترناتیوهایی است که

)Porter, 1985: 37(می تواند مورد نظر ما باشدسناریونویســی یکي از روش¬هاي مهم آینده¬پژوهي است که با درک نیروهاي پیشــران و عدم قطعیت¬ها و در قالب روایت¬ها و داستان¬هاي چندگانه از آینده،

آینده روابط ایران و روســیه که همواره در طول تاریخ و به ویژه در دو قرن گذشــته دارای فراز و نشیب¬های فراوانی بوده، همیشه مورد توجه کارشناسان سیاسی قرار داشته، چرا که ایران و روسیه دو کشوری هستند که هم در صحنه بین¬المللی و هم در صحنه منطقه¬ای

دارای منافع مشترکی به خصوص در عرصه سیاسی و عرصه نظامی هستند. روســیه برای احیاء نقش و موقعیت جهانی خود که در نتیجه ســقوط اتحاد جماهیر شــوروی از دســت داده بود، در درجه اول ســعی می¬کند تا حّد امکان در محیط پیرامونی به کشورهای مستقل هم چون ایران و ترکیه نزدیک شود. ضمن این که روسیه از طریق ائتالف های منطقه ای

و بین المللی سعی در مقابله با غرب و تهدیدهای آن دارد.بر این اساس، آشکار است که آینده پژوهی روابط ایران و روسیه از درجه اهمیت فراوانی برخوردار اســت. بدین منظور در این نوشــتار، با استفاده از روش سناریونویسی به بررسی

و آینده پژوهی روابط ایران و روسیه پرداخته شده است.

آینده پژوهی روابط ایران و روسیه

دو مسأله بحران سوریه و نقش

قدرت¬های بزرگ در منطقه سبب شده است، دو کشور در

آینده بیش¬تر به دنبال همکاری و همگرایی باشند.

آینده روابط ایران و روسیهایران آینده

9

کمک قابل توجهی براي رفع ابهام تصمیم¬گیران سیاســی محسوب می¬شود. سناریونگاري مي¬تواند مجموعه¬اي از آینده¬هاي ممکن و گوناگون را بدون هیچ ادعایي دال بر درستي آن¬ها ارائه نماید و بدین گونه ارتباط خوبي بین افراد با

نگرش¬هاي متفاوت ایجاد کند. با مطالعه روندهای موجود هر موضوعی، می¬توان با توجه به عوامل کلیدی و پیشران¬ها و نیز رویدادها و حادثه¬ها، آینده را تشخیص داد و با یکی از روش¬های آینده¬پژوهی به پیش¬بینی آینده و تحوالت آن دســت یافت تا بتوان با بررسی

بیش¬ترین تأثیر مؤلفه¬ها، سیاستگذاری موفقی در حوزه آن موضوع داشت.ســناریو، به معني پیش¬بینی توصیفی از تصاویر نســبتًا عادي از زمان حال در آینده نیســت. هم¬چنین به معنی چشم¬انداز، یعنی آینده¬اي مطلوب نیز نیست. سناریو، پاسخی مناسب به این پرسش¬هاست که: چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟

یا چه اتفاقی می¬افتد اگر ... ؟ بر این اســاس، سناریو، پیش¬بینی و چشــم¬انداز نیست؛ بلکه برعکس، سناریو

مدیریت ریسک و مخاطره را ممکن می¬سازد. در این پژوهش، وضعیت های آینده روابط ایران و روسیه مورد بررسی قرار گرفته است. در جدول شماره 1 )جدول ذیل( سناریوها و رویدادها و میزان احتمال وقوع هر یک نمایش داده شده است و در ردیف آخر، سناریوها ارزیابی شده است. بــه منظور ســهولت نمایش میزان احتماع وقوع و نیز میــزان تأثیر و ارزیابی سناریو، به هر یک از مؤلفه¬ها با توجه به معیار کّمی »۰، ۱، ۲، ۳، ۴، ۵« نمره داده شده است که هر یک از اعداد مذکور به ترتیب جایگزین و نشانگر»بدون

تأثیر، خیلی کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد« شده است.

عوامل کلیدی روابط ایران و روسیه

در ادبیــات آینده¬پژوهــی، رویدادهای بالقــوه، همان حادثه¬هــا و اتفاق¬های شکل¬دهنده آینده جهان است که به عنوان پیشران یا مانع برای سناریوها تلقی می¬شــوند. نکته قابل توجه آن¬که، هر عامل کلیدی می¬تواند برای یک سناریو

به عنوان پیشران و برای سناریوی دیگر، مانع محسوب شود. بــرای مثال، عامل دریای خزر می¬تواند برای ســناریوی »همکاری«، مانع؛ و برای ســناریوی »تیرگی روابط«، پیشران محسوب شود. برخی از این عوامل

کلیدی روابط ایران و روسیه عبارت است از:

بحران سوریه

مسأله سوریه، مسأله¬ای است که برای نخستین بار ایران و روسیه را در خاورمیانه و آن¬هم به لحاظ عملیاتی در یک جبهه قرار داده اســت. به رغم آن که طی این مدت هم ایران تالش کرده تا به نیروی زمینی روسیه تبدیل نشود و هم روســیه کوشیده که تا نقش نیروی هوایی ایران را بازی نکند، اما دو کشور از طریق تقسیم وظایف تاکنون توانسته¬اند مانع از دستیابی موافقان دولت اسد به اهداف خود در این کشور بشوند. از این¬رو هر چند ایران و روسیه، هدف واحدی را در ســوریه دنبال می¬کنند و از منظر بیرونی هر دو کشور در جبهه مشترکی قرار دارند، اما واقعیت این است که هر دو از طریق تقسیم وظایف، هوشمندانه در جبهه خود جنگیده¬اند. از سال ۲۰۱۲ به بعد و با پیچیده شدن اوضاع منطقه خاورمیانه در پی تحوالت موســوم به بهار عربی، روسیه که میدان را در لیبی و مصر به غرب واگذار کرده بود، نتوانســت خود را از تحوالت ســوریه برحذر دارد و در تحوالت این کشــور به نقش¬آفرینی پرداخت. روس¬ها پس از ایران به سوریه وارد شدند و از آن¬جا که ایران از لحاظ امنیتی و اطالعاتی در سوریه دست باال را دارد، روسیه نیاز به همکاری با ایران را احساس می¬کند. این امر

به ویژه در کوتاه مدت بسیار حیاتی است؛ به دالیلی از جمله: حضور نیروهای زمینی ایران در سوریه و توانایی آنان در حفظ حکومت اسد؛ واداشــتن ایران به همگرایی بیش¬تر با روسیه به خصوص با توجه به حضور

نیروی هوایی روسیه در سوریه؛ باال بردن قدرت چانه¬زنی روســیه در مقابل قدرت¬های منطقه¬ای )عربستان، ترکیــه و رژیــم صهیونیســتی( و فرامنطقــه¬ای )امریکا و اتحادیــه اروپا(؛ و کاســتن از توجه و تمرکز بر قضیه اوکراین و شبه جزیره کریمه و سوق دادن

اذهان به سمت سوریه و خاورمیانه. ایران نیز به روسیه نیاز مبرم و اساسی دارد، از جمله:

در زمینه توانایی روسیه در زمینه هوایی، این کشور می¬تواند ایران را در جنگ سوریه حمایت کند؛

بر مشروعیت دولت اسد بیفزاید؛ از فشار بر حضور ایران در سوریه بکاهد؛ و

در سازمان ملل و شورای امنیت، از ایران و حکومت اسد جانبداری کند. همین امر در کوتاه مدت زمینه¬های همکاری ایران و روسیه را فراهم می¬آورد

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 101397

دهآین

ن را

ایده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

ولی در بلند مدت به هیچ عنوان نمی¬تواند تضمین¬کننده باشد.

موضوع هسته¬ای

موضوع هسته¬ای جمهوری اسالمی ایران، نقش مهمی را در سیاست خارجی دو کشور ایران و روسیه ایفا نموده است. این امر به ویژه از ۱۳۸۳ به بعد، پس از ورود شورای امنیت به پرونده هسته¬ای، شکل جدی¬تری به خود گرفته است.

در دوره سیاست خارجی مدودف، دولت روسیه در شوراي امنیت سازمان ملل متحد به شش قطعنامه تحریمی علیه ایران رأي مثبت داد؛ اما در دوره ریاست جمهوری پوتین که با کاهش روابط روســیه با غرب و بازسازي روابط با ایران همراه بود، شــرایط مناسبی براي ارتقاء روابط فراهم شد. در این زمان روسیه در بحث هسته¬اي جمهوري اسالمی ایران تالش می¬کند که قطعنامه جدیدي علیه ایران تصویب نشود. از سوي دیگر، شرایطی فراهم شود که روسیه روابط خود را با ایران ادامه و گســترش دهد. روســیه به طور مرتب بر حل و فصل موضوع هسته¬اي از طریق مسالمت¬آمیز تأکید می¬کند. این کشور سعی دارد از تشدید فشارهاي بیش¬تر به ایران جلوگیري کند و هم¬چنین از طریق طرحهاي ابتکاري از جمله طرح گام به گام بتواند نقش میانجی¬گرانه در موضوع هسته¬اي داشته باشد. والدیمیر پوتین در ۱۴ جوالي ۲۰۱۵، پس از امضاي توافق جامع، ضمن ابراز خرسندي از توافق هسته¬ای ایران با ۱+۵ و استقبال روسیه از توافق

به دست آمده اظهار داشت»امروز جهان نفس راحتی کشید«.در دوره پســابرجام این امید وجود دارد که سطح همکاری¬های بین دو کشور به خصوص در موضوع هسته¬ای افزایش یابد، اگر سطح تحریم¬ها و فشارهای غرب علیه ایران کاهش یابد، از یک طرف روســیه برای جلوگیری از نزدیکی ایران به غرب، و ایران نیز به دلیل ادامه همکاری با این کشور در زمینه توسعه

هسته¬ای، هم¬چنان به هم نزدیک¬تر می¬شوند.

دریای خزر

موضوع دریاچه خزر، همواره از موضوع های مهم بین ایران و روسیه بوده است، این امر به ویژه از زمان اکتشــاف نفت و گاز در این دریاچه، شکل جدی تری به خود گرفته اســت. در دوره حکومت شوروی، صحبت از سهم ۵۰درصدی هر یک از دو کشور بوده است؛ اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و حضور ۵ کشور در حاشیه این دریاچه، صحبت از ترتیبات جدیدی متناسب با شرایط

فعلی شــد. اگرچه متأسفانه تاکنون هیچ گونه توافقی میان ۵ دولت ساحلی در خصوص رژیم حقوقی خزر حاصل نشده است.

موضع ایران در این مورد، یافتن یک »مکانیزم منصفانه« برای تقســیم بستر دریا و هم چنین منابع غنی زیر بستر آن است. بر این اساس به جای سهم ۱۳ درصدی که روسیه پیشنهاد داده، باید سهمی حدوداً ۲۰ درصدی از بستر دریا برای ایران در نظر گرفته شــود. هیچ کدام از کشــورهای ساحلی خزر تاکنون موضع ایران را تأیید نکرده اند که همین امر از موانع اصلی روابط متقابل ایران

و روسیه در آینده خواهد بود. رژیم صهیونیستی

۳۵درصد از مردم رژیم صهیونیستی را یهودیان روسی تشکیل می دهند. همین امر ســبب سردرگمی و تردید روســیه در روابطش با جمهوری اسالمی ایران شده است. این تعداد از یهودی روسی در رژیم صهیونیستی، سبب نزدیکی در

روابط این دو کشور شده است. در صورتــی که جنگی بین ایران و رژیم صهیونیســتی به وقوع بپیوندد، این احتمال وجود دارد که با توجه به حضور گسترده روس ها در سرزمین های اشغالی، این کشور جانب رژیم صهیونیستی را بگیرد. شاید بتوان به جرأت گفت که از مهمترین موانع نزدیکی ایران و روسیه در آینده، نقش رژیم صهیونیستی است

که می تواند سبب تعلل و سردرگمی روس ها شود.

قدرت های خارجی

نقش قدرت های خارجی )امریکا، انگلستان و فرانسه( در روابط بین دو کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. این دو کشور همواره نقش قدرت های خارجی را دلیلی بر بی ثباتی منطقه می دانند. روسیه همواره به ایران به عنوان یک کارت بازي نگاه کرده اســت که با آن مي تواند وضعیت متوازني در برابر رقیب هاي منطقه اي و فرامنطقه اي ایجاد کند. منتقدان، این نوع نگاه روســي را ناشي از رویه عمل گرایي و منفعت طلبي روسها مي دانند که در مواقع لزوم، مي تواند آن را کنار بگذارد. اما در مقابل، لحن و نگاه برخي دیگر، در اصل تندتر و خشن تر است و ایران را به دیده تهدید مي نگرند که در آینده نه تنها مي تواند تهدیدي

براي روسیه شناخته شود، بلکه فرصتهاي موجود را هم از بین ببرد.در هر صورت، حضور قدرت های خارجی می تواند زمینه ها و شــرایط نزدیکی

11

بیش تر دو کشــور را فراهم آورد؛ هم چنان که این اتفاق با توجه به تحوالت سوریه صورت گرفته است.

سناریوهای روابط ایران و روسیه

1. همکاری استراتژیک )بهترین حالت ممکن(

2. روابط عادی متقابل )حالت بدون تغییر(

3. تیرگی و قطع روابط )بدترین حالت ممکن(

سناریوی اول: همکاری استراتژیک

در ســناریوی همکاری استراتژیک، بحران سوریه، موضوع هسته ای و حضور قدرت های خارجی در منطقه، و هم چنین ایجاد تحریم و فشــار علیه دو کشور می تواند به عنوان پیشــران و تقویت کننده ســناریو مطرح باشد. در این بین، مســأله دریاچه خزر و رژیم صهیونیستی نیز به عنوان موانع شناخته می شوند.

این امر سبب واگرایی دو کشور می شود.

سناریوی دوم: روابط عادی متقابل

در این سناریو، بحران سوریه، مهم ترین عامل در نزدیکی روابط ایران و روسیه دارد و به عنوان پیشران به حساب می آید.

پس از بحران سوریه، موضوع هسته ای و وجود قدرت های خارجی، از عواملی است که ســبب نزدیکی این روابط می شود. در این بین، نقش مسأله دریاچه خزر حالت بینابینی دارد؛ نقش رژیم صهیونیستی تقریبًا منفی است و به عنوان

مانع روابط دو کشور است.

سناریوی سوم: تیرگی و قطع روابط

در این سناریو، دریاچه خزر و تقسیم آن بین پنج کشور و هم چنین نقش رژیم صهیونیســتی، از مهم ترین عوامل تیرگی و قطع روابط و به عنوان پیشــران

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 121397

دهآین

ن را

ایده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

محســوب می شــوند. پس از آن، نقش قدرت های خارجــی به عنوان عاملی شــناخته می شــود که بر تیرگی و قطع روابط تأثیرگذار است و سپس موضوع هســته ای تأثیر اندکی در قطع روابط ایران و روســیه دارد. در انتها نیز بحران ســوریه است که سبب نزدیکی دو کشور شده و به عنوان مانع تیرگی و قطع

روابط شناخته می شود. بر این اساس، در آینده روابط ایران و روسیه:

سناریوی روابط عادی متقابل، بیش ترین احتمال وقوع را دارد؛ سناریوی تیرگی و قطع روابط کم ترین احتمال وقوع را دارد؛ و

ســناریوی همکاری استراتژیک نسبت به روابط عادی، احتمال کم تری برای وقوع دارد.

نتیجه¬گیریکیفیت روابط ایران و روسیه در گذشته، متأثر از سیاست های توسعه طلبانه روسیه در قرن نوزدهم به ویژه نتایج جنگ های ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ و دو پیمان گلستان و ترکمانچای بوده است. در قرن بیستم نیز روابط این دو کشور تحت تأثیر انقالب کمونیستی و اندیشه¬های آن که در شوروی به وقوع پیوسته بود قرار گرفت.

در ایــران نیز حکومت¬های غرب¬گرا )حکومت پهلوی( و مســتقل اســالمی )جمهوری اســالمی( با رویکردهای متفاوتی بر ســر کار آمدند، که همین امر

سبب¬ساز بدبینی و سوءظن این دو کشور به یک¬دیگر شد. از ســویی دیگر، روابط ایران و روسیه همواره با نگاه امنیتي همراه بوده و این نگاه امنیتی بر تمام زمینه¬هاي اقتصادي و سیاســي دو کشــور سایه افکنده و سنگیني مي¬کند. با بررسی تاریخچه روابط ایران و روسیه در دوره کنونی شاهد

رویکرد زیگزاگي در سیاست خارجي روسیه نسبت به ایران هستیم. امروزه دو مسأله بحران سوریه و نقش قدرت¬های بزرگ در منطقه سبب شده است، دو کشور در آینده بیش¬تر به دنبال همکاری و همگرایی باشند. در مقابل مسأله دریاچه خزر و نقش رژیم صهیونیستی آینده روابط دو کشور را با مشکل مواجه خواهد کرد. موضوع هسته¬ای نیز با توجه به توافق ایران و ۱+۵ و برجام،

آن¬چنان نقشی در آینده روابط دو کشور نخواهد داشت.

در هر صورت، روسیه و ایران هم¬زمان مورد تحریم و فشارهای امریکا و غرب قرار گرفته¬اند. حضور در ســوریه و جنگ با تروریست¬ها نیز از دالیل نزدیکی این دو کشور است. مقابله با یک¬جانبه¬گرایی امریکا در منطقه )به ویژه در عراق

و افغانستان( سبب نزدیکی این دو کشور شده است. در مقابل موضوع دریای خزر و تحوالت آن، جمهوری¬های قفقاز، تأثیرگذاری متغیرهایی هم¬چون موضوع هسته¬ای ایران، شورای امنیت سازمان ملل متحد و نقش مخرب کشورهایی هم¬چون رژیم صهیونیستی، ترکیه و عربستان سعودی

سبب واگرایی و ایجاد رقابت بین این دو کشور شده است.

* دانشجوی دوره دکتری علوم سیاسی )گرایش مسائل ایران(

منابع:

1. جاویــدی، رقیه، غالمرضا بهروزی لک )۱۳۹۶(، ســناریوهای دهه آینده روابط ایران و عربســتان،

فصلنامه تحقیقات سیاسی بین¬المللی، دوره ۹، شماره ۳۲، پاییز ۱۳۹۶.

2. جعفری، علی اکبر، وحید ذوالفقاری )۱۳۹۲(، روابط ایران و روســیه، همگرایی یا واگرایی؟، فصلنامه

مطالعات اوراسیاي مرکزي، سال ششم، شماره ۱۲، بهار و تابستان ۱۳۹۲.

۳. خوانســاری، مرتضی )۱۳۹۶(، ایران و روســیه با مشــکل تردید در روابط مواجهند، ایرنا، کد خبر:

.۱۳۹۶ /۵ /۲۱ ،۸۲۶۲۸۵۸۳

۴. شــوری، محمود )۱۳۹۴(، ایران، روسیه و آینده مسأله ســوریه، فصلنامه روابط خارجی، سال هفتم،

شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۴.

۵. لیندگــرن، ماتس، هانس باندهولد )۱۳۸۶(، طراحی ســناریو؛ پیوند بین آینده و راهبرد، ترجمه: عزیز

تاتاري، تهران، مرکز آینده¬پژوهی علوم و فناوري دفاعی، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

۶.کرمی، جهانگیر، رقیه کرامتی¬نیا )۱۳۹۵(، سیاست خارجی روسیه و پرونده هسته اي ایران: از تحریم

تا برجام، فصلنامه آسیاي مرکزي و قفقاز، شماره ۹۵، پاییز ۱۳۹۵.

۷.مارکدانوف، ســرگئی، بررســی آینده روابط روسیه، غرب و جهان اســالم در سایه بحران اوکراین، ۵

اسفند ۱۳۹۲، قابل دسترسی در:

www.islamic-world.ir/ islam-world-interviews/385

1Bell, W. (2339), Foundations of Futures Studies, New Jersey:Transaction Publishers

13

فراز و فرودهای القاعده

سازمان القاعده از زمان شکل گیری تا به امروز شاهد فعالیت چهار موج یا دوره تاریخی بوده است:

موج اول القاعده )2002- 1998(

در سال ۱۹۸۸، اسامه بن الدن، ایمن الظواهری و برخی دیگر از افراد، القاعده را به منظور مبارزه با نیروهای شوروی حاضر در افغانستان راه اندازی کردند.

یــک دهه بعــد، یعنی در ســال ۱۹۹۸، القاعده هم زمان حملــه هایی را علیه سفارتخانه های ایاالت متحده در نایروبی کنیا و دارالسالم در تانزانیا انجام داد. نیروهای القاعده در ۱۲ اکتبر ۲۰۰۰ نیز کشتی یو.اس. اس کول نیروی دریایی ایاالت متحده امریکا را که در لنگرگاه عدن یمن مشــغول سوخت گیری بود،

بمباران کردند. در این عملیات ۱۷ ســرباز امریکایی کشته و ۳۹ نفر دیگر زخمی شدند. نقطه عطــف این دوره، حادثه ۱۱ ســپتامبر ۲۰۰۱ بود کــه تاکنون از آن به عنوان بزرگ ترین عملیات تروریســتی تاریخ ایاالت متحده امریکا نام می برند. بعد از این عملیات تروریســتی، القاعده دچار ضعف شد. در سال های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ امریکا انتقام ســختی از القاعده گرفت و برخی از رهبران آن در افغانســتان و

پاکستان را به قتل رساند و یا دستگیر نمود.

موج دوم القاعده )2006 - 2003(

موج دوم القاعده در ســال ۲۰۰۳ و بعد از اشــغال عراق توسط ایاالت متحده شکل گرفت. خأل امنیتی ناشی از حمله امریکا به عراق موجب شد ابو مصعب الزرقــاوی گروه جهاد و التوحید را ایجاد کند که بعدها به ســازمان القاعده در سرزمین بین النهرین تغییر نام داد. میزان فعالیت این گروه در سال ۲۰۰۵ بسیار

باال بود اما از سال ۲۰۰۶ از میزان فعالیت و اقدامات آن کاسته شد. در خارج از سرزمین عراق نیز القاعده توانست شاخه های متعددی را در کشورهای مختلف منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ایجاد کند. عناصر القاعده در اروپا نیز

به ویژه در اسپانیا و انگلیس عملیات تروریستی متعددی انجام دادند که تلفات جانی بسیار زیادی برجای گذاشتند. با این حال پس از کشته شدن ابو مصعب

الزرقاوی در سال ۲۰۰۶، القاعده عراق دچار ضعف شد. در این دوره عالوه بر رهبر القاعده عراق، بسیاری از سران القاعده در پاکستان

نیز به وسیله هواپیماهای بدون سرنشین امریکا کشته شدند.

موج سوم القاعده )2011- 2007(

ســومین موج فعالیت القاعده در سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ و پس از ظهور انور العولقی، ســرکرده یمنی - امریکایی گروه القاعده یمن و شــکل گیری گروه القاعده در جزیره العرب اســت. در ۵ نوامبر ۲۰۰۹، نضال مالک حسن، سرگرد ارتش امریکا که در ارتباط با انور العولقی بود در یک تیراندازی در پایگاه فورت هود وابسته به ارتش امریکا در تگزاس به سوی سربازان آتش گشود و ۱۳ نفر را کشــت و ۳۰ نفر دیگر را نیز زخمی کرد. به دنبال این عملیات انور العولقی

کشتار سربازان امریکایی در تگزاس توسط نضال حسن را ستود. یک ماه بعد عمر فاروق عبدالمطلب، شــهروند نیجریه ای تالش نمود در روز کریسمس هواپیمای آمســتردام - دیترویت ایالت میشیگان امریکا را منفجر کند، اما بمب به شکل کامل عمل نکرد و وی دستگیر شد. مسئوالن امریکایی می گوینــد عمر فاروق با انور العولقی، رهبر معنــوی القاعده در ارتباط بوده و

العولقی برنامه بمب گذاری آن هواپیما را طراحی کرده بود)1( به هر روی یکی از نقاط عطف این دوره مرگ اسامه بن الدن بود. بن الدن که بنیانگذار و رهبر کاریزماتیک سازمان القاعده بود، در مه ۲۰۱۱، توسط نیروهای نظامی امریکا در پاکستان کشته شد. مدت کوتاهی پس از کشته شدن بن الدن،

انور العولقی نیز در حمله هواپیماهای بدون سرنشین در یمن کشته شد.

موج چهارم القاعده )2017- 2011(

موج چهارم القاعده با آغاز بهار عربی در کشــورهای خاورمیانه و شمال آفریقا شــکل گرفت. شــروع خیزش های مردمی و انقالب ها در جهان عرب، کشته شدن رهبران ارشد القاعده را کاماًل تحت الشعاع قرار داد. در ابتدا، انقالب های

بعد از ظهور موج خیزش های مردمی و شــکل گیری انقالب های عربی در اواخر ســال 2010 و اوایل سال 2011 به دلیل ایجاد خأل امنیتی، فضا و محیط مناسبی برای فعالیت القاعده و سایر گروه های اســالم گرای جهادی فراهم شد. از این رو القاعده سعی کرد از این فرصت طالیی و ایده آل بیش ترین بهره را ببرد اما یک مجموعه تحوالت و رویدادها موجب شد که القاعده در وضعیت ضعف قرار بگیرد.

در این میان، عواملی نظیر: مرگ اسامه بن الدن رهبر کاریزماتیک القاعده، ناتوانی ایمن الظواهری در تحکیم وحدت سازمانی القاعده و عدم موفقیت وی در مدیریت و انسجام بخشی به سازمان، موفقیت بسیاری از کشورها در دستگیری رهبران و شناسایی هسته های خفته القاعده و در نهایت ظهور داعش،

به کاهش قدرت القاعده منجر شده اند. هدف نوشــتار حاضر بررسی چشم انداز القاعده اســت؛ از همین رو نویسنده پس از بررسی فعالیت

سه دهه القاعده، به پارامترهای تأثیرگذار در آینده این سازمان پرداخته است.

آینده القاعده

جهان آینده آینده القاعده

سّیدعلی نجات*

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 141397

دهآین

ن جها

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پای

عربی، تهدیدی مســتقیم برای القاعده به حســاب می آمد که مبتنی بر ترور و خشــونت بود؛ اما فقدان آلترناتیو برای حکومت های سرنگون شده و مدیریت ناکارآمد حکومت های پســابهار عربی، و هم چنین دخالت قدرت های بزرگ و ناتو در برخی از کشــورها برای ایفای نقش در دولت های جدید، فرصت بسیار مناسبی برای القاعده مهیا نمود که مجدداً مسیر رو به رشدی در شمال آفریقا و خاورمیانه برای خود ترسیم نماید. در واقع ناامنی و بی ثباتی ناشی از انقالب ها شرایط و فرصت مناسبی را برای القاعده فراهم نمود. از این رو القاعده توانست از این فضا و موقعیت بهره برداری کند و در کشورهای جدیدی از جمله سوریه پایگاه و شــاخه جدید ایجاد نماید و حضور خود را در ســایر مناطق نظیر یمن

مستحکم کند. نکته مهم پیرامون دوره چهارم این است که سازمان القاعده که تا سال ۲۰۱۰ دگــر اصلی خود را عدو البعید به ویژه غرب می دانســت در دوره چهارم تغییر موضع داده و دشمنان نزدیک را دستور کار خود قرار داده است. پس از ظهور داعــش و اعالم خالفت ابوبکر البغدادی در ســال ۲۰۱۴، القاعده در وضعیت

ضعف و شکست قرار گرفت.

عوامل تأثیرگذار در آینده القاعده

عواملی نظیر تداوم یا پایان بحران های منطقه ، تغییر در سطح رهبری سازمان القاعده، ظهور رهبر کاریزماتیک، وضعیت حیات ابوبکر البغدادی، سرنوشــت میدان های نبرد عمده هم چون افغانســتان، عراق و سوریه، رویکرد بازیگران منطقه ای و بین المللی به القاعده، جزو مؤلفه های داخلی و خارجی هستند که در گسترش این سازمان و افزایش قدرت یا در شکست آن در آینده تأثیرگذار هستند.

یکی از عوامل مهم افزایش فعالیت القاعده و گسترش قلمرو آن در سال های نخست موج چهارم، انقالب های عربی و خأل امنیتی ناشی از فروپاشی برخی کشورها بود. بنابراین، استمرار بی ثباتی و ناامنی در کشورهای این منطقه ازجمله لیبی، مصر، یمن، سوریه، افغانستان و عراق به موفقیت القاعده منجر خواهد شد. عبداهلل بن محمد )ایدئولوگ و از نظریه پردازان جدید جریان ســلفی تکفیری( در کتاب »یادداشت استراتژیک« آورده است: در وضعیت هرج و مرج و ناامنی، مردم در جستجوی مهم ترین خدمت یعنی »امنیت« هستند و تابع و پیرو کسی خواهنــد بود که امنیت را برای آنان تأمین خواهد کرد؛ لذا اولین گام با فراهم

نمودن امنیت هم چون کاالیی اساسی آغاز می شود که »مجاهدین« می توانند آن را تقدیم کنند. به اعتقاد وی در وضعیت بی ثباتی و خأل امنیتی، گروه های اســالم گرای تکفیری با فراهم نمودن امنیت می توانند ســایر مردم را به خود

جذب کنند و به احیای خالفت و تأسیس دولت اسالمی مبادرت نمایند)2(دومین عامل تأثیرگذار در آینده القاعده به ظهور رهبر کاریزماتیک بازمی گردد. جنبش های اسالم گرا اغلب بر محور رهبری کاریزماتیک و نیرومند به فعالیت می پردازند. نگاهی به جنبش های اسالم گرای قرن گذشته در خاورمیانه و شمال آفریقا نشــان می دهد که حذف رهبری کاریزماتیک از صحنه، اغلب به معنای

آغاز زوال و افول چنین جنبش هایی بوده است. مرگ بن الدن در سال ۲۰۱۱ نیز بزرگ ترین چالش القاعده در طول سال های فعالیت آن بوده اســت. شخصیت جذاب و محبوبیت بن الدن در میان اعضای القاعده و توان سخنوری، وی نقشی اساسی در تحکیم وحدت سازمانی القاعده داشــته است. مرگ بن الدن عالوه بر حذف چهره کاریزماتیک و وحدت بخش القاعده، این سازمان را با چالش جانشینی روبه رو کرده است. فقدان شخصیت کاریزماتیک در ایمن الظواهری و ناتوانی وی در مدیریت و انسجام بخشــی به

سازمان، از دالیل اصلی ضعف القاعده در چند سال اخیر بوده است)3(ایمن الظواهری، رهبر القاعده، به دلیل نداشتن شخصیت کاریزماتیک، برخالف ســلف خود بن الدن، نتوانست در بقای اعضای القاعده و جذب نیروهای جدید اقدامی انجام دهد. اگر چه موج چهارم القاعده به دلیل خأل امنیتی ناشــی از ظهور انقالب های عربی می توانســت به موفقیت چشــمگیری دست یابد اما رهبری ضعیف در این دوره به کشــته شدن بسیاری از رهبران این سازمان و کاهــش مناطق تحت تصرف آن منجر گردید. الظواهری در حل بســیاری از

اختالف)1(ها بین گروه های سلفی تکفیری ناکام بوده است. ازجمله بحران هایی که الظواهری نتوانست آن را مدیریت کند و در نهایت به تضعیف ســازمان القاعده منجر شد، بحران بین داعش و جبهه النصره بود. از همین رو رهبران القاعده از ســال ۲۰۱۶ بــه حمایت و تبلیغ حمزه بن الدن، جوانترین پســر اســامه بن الدن پرداخته اند. در ماه مه ۲۰۱۷، این سازمان از حمزه بن الدن نیز به عنوان »شــیخ« یاد کرد. به طور کلی ظهور شــخصیت کاریزماتیک همانند اســامه بــن الدن می تواند عامل مهمی در افزایش قدرت

القاعده در آینده تلقی گردد.

دوره های چهارگانه القاعده

15

از همیــن رو، می توان گفت که ویژگی و شــخصیت رهبر جدید القاعده نقش مهمی در وضعیت این سازمان و آینده آن ایفا خواهد کرد.

عامل ســوم تأثیرگذار در آینــده القاعده به وضعیت حیــات ابوبکر البغدادی بازمی گردد. در صورت مرگ ابوبکر البغدادی، خلیفه خودخوانده داعش، القاعده بار دیگر برتری مطلق خود را در محافل تکفیری در سایه تجربه های طوالنی این سازمان و هم چنین نیروهای گسترده آن در کشورهای مختلف، باز خواهد یافت. در واقع با مرگ البغدادی و ضعف داعش، القاعده سعی خواهد کرد مجدداً خود را در عرصه جهانی مطرح کند. افول داعش می تواند به القاعده اجازه دهد

تا نیروهای باقی مانده این گروه را به استخدام خود درآورد.رویکرد و نوع نگاه بازیگران منطقه ای و بین المللی به القاعده، چهارمین عامل تأثیرگذار در آینده ســازمان القاعده است. بدیهی است که بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای نقش مهمی در ایجاد ســازمان القاعده و حمایت از شاخه های آن داشته اند. به عنوان مثال، القاعده مادر با حمایت امریکا، عربستان سعودی، امارات و پاکستان شــکل گرفت و شاخه های دیگر القاعده نیز از جمله جبهه النصره در ســوریه از حمایت بســیاری از بازیگران به ویژه کشــورهای عربی حاشــیه خلیج فارس بهره می برد. از همین رو می توان گفت تا زمانی که این کشــورها از القاعده برای دستیابی به اهداف خود در کشورهای دیگر حمایت می کنند این ســازمان در آینده نیز هم چنان پایدار خواهد بود و به فعالیت های

خود ادامه خواهد داد.پنجمین عامل تأثیرگذار در آینده القاعده و گســترش آن، افزایش نژادپرستی، اسالم ستیزی و تبعیض کشــورهای غربی نسبت به مسلمانان است. این امر موجب افزایش پیوستن نیروها به القاعده می شود. به عنوان مثال رفتار ناشایست و غیر انسانی سربازان امریکایی با زندانیان عراقی در بوکا و ابوغریب کاتالیزوری برای القاعده بود که از طریق این تصاویر به عضوگیری و جذب نیرو بپردازد. عالوه بر آن این امر به افزایش خشونت و افراط گرایی این سازمان منجر شد. حادثه تروریســتی شارلی ابدو در سال ۲۰۱۵ که توسط سعید و شریف کواشی انجــام گرفت نیز مثال قابل توجهی در این زمینه اســت؛ چند روز بعد از این

حادثه تروریستی، القاعده یمن رسمًا مسئولیت این حمله را به عهده گرفت. رهبــر این گروه در پیامی ویدیویی اعالم کرد که مهاجمان به شــارلی ابدو دستور داشتند که به خاطر اسالم ستیزی و توهین به پیامبر اسالم به دفتر این

مجله حمله کنند.تداوم حضور نیروهای امریکایی در عراق و سوریه از دیگر عوامل مهم تأثیرگذار در آینده القاعده اســت. بقای نیروهای نظامی ایاالت متحده و نیروهای غربی در سرزمین های عربی و اسالمی، تقویت القاعده و گروه های دیگر اسالم گرای رادیکال را افزایش می دهد. تجربــه حضور نیروهای امریکایی در عراق گواه این مدعاســت. در حقیقت، حضور نیروهای خارجی در کشورهای اسالمی به ترس از اشغال کشورها منجر می گردد و این امر موجب افزایش پیوستن افراد

به گروه های اسالم گرا خواهد شد.

نتیجه گیری

ســازمان القاعده با القاعده دو دهه گذشــته قابل قیاس نیست. امروزه القاعده کمتر تمرکز گراست؛ کم تر بر انجام عملیات تروریستی در غرب متمرکز است

و این امر کاهش محبوبیت آن را به دنبال داشته است. با این حال درباره آینده القاعده می توان گفت که این سازمان در سال ۲۰۱۸ وضعیت قوی تری نسبت

به سال های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ خواهد داشت. البته این وضعیت شامل همه شاخه های القاعده نمی شود. به عنوان مثال جبهه النصره به عنوان شــاخه القاعده در ســوریه در سال ۲۰۱۸ به شدت تضعیف خواهد شــد. روند تضعیف جبهه النصره از ابتدای ســال میالدی شکل گرفته اســت؛ به گونــه ای که این گروه ضربه های نظامی جــدی را از جانب ارتش ســوریه و هم پیمانانش متحمل شده است. در همین راستا، والری گراسیموف، رییس ســتاد کل نیروهای مسلح روسیه گفته است تا پایان سال ۲۰۱۸ گروه تروریستی جبهه النصره در سوریه نابود می شود. البته در صورت تحقق سخن گراسیموف، سازمان القاعده در آینده نیز به حضور و فعالیت خود در سوریه به

هر نحوی ادامه خواهد داد. دشوار به نظر می رسد که این سازمان از سرزمین سوریه دست بکشد؛ به خصوص که بســیاری از تئوریسین های ســلفی تکفیری ازجمله ابو مصعب السوری و عبداهلل بن محمد، توصیه های متعددی در مورد جغرافیای ســوریه برای اعالم خالفت اسالمی مطرح کرده اند. بر این اساس، القاعده به فعالیت های حداقلی و زیرزمینی خود در سوریه و سایر نقاط شام ادامه خواهد داد؛ همان گونه که به حضور زیرزمینی و پنهان خود در بیش از چهل کشور جهان ادامه داده است.

* کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و پژوهشگر جریان های اسالمی

پانویس ها:

1Seth, G. Jones (2017), “Will al Qaeda Make a Comeback?”/ www.foreignaffairs.com/articles/middle-

east/2017-08-07/will-al-qaeda-make-comeback

2. بن محمد، عبداهلل )۲۰۱۴(، المذکره االستراتیجیه، الطبعه االولی، دمشق: دار التمرد.

3. نجات، سیدعلی )۱۳۹۷(، »فقدان رهبری کاریزماتیک و ضعف القاعده«، مؤسسه تحقیقات ابرار معاصر تهران.

16ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 1397

دهآین

ن جها

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پای

انتخابات پارلمانی 2018 لبنان پیامدهای داخلی و منطقه ای

لبنــان را مــی توان از کشــورهای متالطم منطقه دانســت که ترکیــب مذهبی متنوع و گروه بندی های سیاســی متعدد آن باعث شــده تا با بحران های متنوعی روبه رو باشــد. ضمن این که مجاورت این کشــور با رژیم صهیونیستی و تأثیرپذیری باالی آن از بازیگران خارجی باعث تشــدید رقابت ها و منازعه های درونی در لبنان شــده و روندهای این

کشور را با اهمیت ساخته است. در چند دهه اخیر ظهور و نقش آفرینی مقاومت و بن بســت ها و بحران های سیاســی، دو مشخصه اصلی لبنان بوده که به شدت بر هم اثرگذار بوده اند. در این راستا انتخابات پارلمانی می 2018 در لبنان از رخدادهای مهم سیاسی یک

دهه اخیر این کشور است. با توجه به این مهم در این نوشــتار ضمن اشــاره به پیشــینه و شرایط سیاسی خاص لبنان در زمان برگزاری انتخابات

پارلمانی و هم چنین نتایج انتخابات به تبیین نتایج احتمالی آن در داخل لبنان و منطقه می پردازیم.

مقدمه

لبنان را می توان از کشــورهای همواره متالطم منطقه دانست که با توجه به ویژگی های خاص خود در سیاســت منطقه ای، اثراتی به مراتب بیش از حجم کوچکش دارد. ترکیب مذهبی متنوع و گروه بندی های سیاســی متعدد باعث شــده تا لبنان تاریخ پرمنازعه ای داشته و با بحران های متعددی روبه رو باشد. ضمن این که مجاورت این کشور با رژیم صهیونیستی و تأثیرپذیری باالی آن از بازیگران خارجی باعث تشــدید رقابت ها و منازعه های درونی در لبنان شده

و روندهای این کشور را با اهمیت ساخته است. در چنــد دهه اخیر، ظهور و نقش آفرینی مقاومت و بن بســت ها و بحران های سیاســی، دو مشخصه اصلی لبنان بوده اند که به شدت بر هم اثرگذار هستند. در این راستا انتخابات پارلمانی می ۲۰۱۸ در لبنان، از رخدادهای مهم سیاسی یک دهه اخیر این کشور است که هم روند سیاسی و ساختار قدرت را در این کشور متأثر می سازد و هم به شدت بر وضعیت و جایگاه مقاومت اثرگذار است. این انتخابات که بعد از ســال ۲۰۰۹ نخستین انتخابات پارلمانی در لبنان بود در شــرایط خاص و حساسی برگزار شــد و نتایجی را به همراه داشت که هم برای سیاســت داخلی لبنان تبعات مهمی داشته و هم برای منطقه پیامدهای

خاص خود را دارد. با توجه به این مهم در این نوشــتار ضمن اشــاره به پیشینه و شرایط سیاسی خاص لبنــان در زمان برگزاری انتخابات پارلمانی و هم چنین نتایج انتخابات،

به تبیین نتایج احتمالی آن در داخل لبنان و منطقه می پردازیم. پیشینه و شرایط داخلی و منطقه ای انتخابات

حکومت در لبنان، جمهوري از نوع دموکراتیک پارلماني است و اصل تفکیک قوا در قانون اساســي این کشــور مورد تأکید است. تنوع مذاهب و طوائف در لبنــان، در طول تاریخ باعث بروز جنگ هــا و درگیري هاي متعددي بوده که جنگ هاي داخلــي ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۰ مهم ترین و طوالني ترین جنگ داخلي در

این کشور محسوب مي گردد. این تعدد طائفي و ناآرامي هاي ناشــي از آن باعث شد تا نظام سیاسي منحصر به فردي در این کشــور در قالب دموکراسي توافقي شکل بگیرد. در واقع پس از حدود ۱۵ سال جنگ هاي داخلي در لبنان، گروه هاي سیاسي لبنان به دعوت

عربستان ســعودي در طائف گرد هم آمدند و در ۳۰ سپتامبر ۱۹۸۹ توافقنامه طائف را امضاء کردند. بر اســاس این توافقنامه، نظام سیاســي جدیدي شکل گرفت و سعي شــد براي همه طوائف لبناني جایگاهي در بدنه سیاسي کشور

در نظر گرفته شود. قواي سه گانه در کشور بین سه طائفه اصلي )شامل مسیحي ماروني، سني و شیعه( تقسیم شد که طي آن منصب ریاست جمهوري از آِن ماروني ها، منصب نخســت وزیري از آِن اهل ســنت و ریاست مجلس نیز از آِن شیعیان گردید. با توجه به این که مســیحیان ارتدکس از حیث عددي در درون طائفه مســیحي لبنان دومین طائفه محسوب مي شوند، لذا معاون نخست وزیر و معاون رییس مجلس از این طائفه برگزیده مي شود. از آن زمان، این توافق یکی از بنیانهای

اصلی برای شکل دهی به ساختار و فضای سیاسی لبنان بوده است. با این حال از این زمان دو عامل مهم نیز در شــکل دهی به شــرایط سیاسی لبنان اثرگذار بوده است: یکی قدرت گرفتن حزب اهلل و مقاومت در برابر رژیم صهیونیســتی که شکاف نیروهای طرفدار مقاومت و مخالفین آن ها را توسعه داد؛ و دوم تحوالت بعد از ترور رفیق حریری در فوریه ۲۰۰۵ که باعث شکاف بیش تر شــده و دو ائتالف ۱۴ مارس و ۸ مارس را در این کشور برای بیش از یک دهه به عنوان چارچوب اصلی ائتالف ســازی مطرح ســاخته است. با این حال انتخابات کنونی را می توان ادامه تحوالتی دانست که از انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۹ تاکنون ادامه یافت که به منزله بروز بحران های سیاسی، بی ثباتی

و حداقل رکود و بن بست سیاسی در لبنان تلقی شده است.در حالی که قرار بود انتخابات پارلمانی در ۲۰۱۴ برگزار شــود، مجموعه ای از مشــکالت و بحران های سیاسی موجب شــد تا برگزاری آن تا می ۲۰۱۸ به تأخیر افتاده و مجلس منتخب سال ۲۰۰۹ برای ۹ سال تداوم داشته باشد. در واقع عدم موفقیت مجلس در انتخاب رییس جمهور، ســبب شــد تا دو سوم از اعضای پارلمان به تمدید این دوره از مجلس تا سال ۲۰۱۷ میالدی رأی دهند؛ اما برای بار دیگر مجلس لبنان این دوره را تا سال ۲۰۱۸ میالدی تمدید کرد. در طول این سال ها لبنان با تغییر و تحوالت سیاسی مختلفی روبه رو بوده که باعث شد نخست وزیر این کشــور برای چندین بار تغییر نماید. مجلس لبنان در نوامبر ۲۰۰۹ میالدی به کابینه سعد حریری رأی مثبت داد؛ اما حدود یک سال بعد، ولید جنبالط رهبر حزب سوسیالیست ترقی خواه از ائتالف ۱۴ مارس

دکتر علی اکبر اسدی

آینده لبنانجهان آینده

17

خارج شــد و وزرای خود را از دولت بیرون کشید. سرانجام دولت سعد حریری در ژوئن ۲۰۱۱ سقوط کرد.

پس از ســقوط دولت ســعد حریری، یــک دولت جدیــد در ژوئن ۲۰۱۱ به نخست وزیری نجیب میقاتی تشکیل شد. دولت نجیب میقاتی شامل ائتالف ۸ مارس و حزب سوسیالیست ترقی خواه بود. با شدت گرفتن بحران سوریه، فشارها علیه دولت نجیب میقاتی باال گرفت. سرانجام نجیب میقاتی در مارس ۲۰۱۳ استعفا داد. در آوریل ۲۰۱۳ احزاب عضو ائتالف ۱۴ مارس، حول تمام سالم برای نخســت وزیری لبنان به اجماع رسیدند. سرانجام در ۱۵ فوریه ۲۰۱۴ میالدی، تمام ســالم با رأی مثبت اعضای پارلمان لبنان به ســمت نخست وزیر لبنان منصوب شد. تمام سالم تا ۱۸ دسامبر ۲۰۱۶ میالدی نخست وزیر لبنان بود. در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۶ میالدی، پارلمان لبنان سعد حریری را به سمت نخست وزیر لبنان منصوب کرد و وی تاکنون به عنوان نخست وزیر به کار خود ادامه داده است. بر این اساس رقابت های بین دو جریان ۱۴ مارس و ۱۸ مارس و تغییر رویکــرد احزاب داخلی لبنان در کنار شــرایط و تحوالت منطقه ای به عنوان اصلی ترین عوامل بحران سیاسی در لبنان در طول یک دهه اخیر بوده است.

در طــول یک دهه اخیــر عالوه بر محوریت رقابت هــای بین دو جریان ۱۴ مارس و ۸ مارس، برخی از احزاب سیاســی داخلی و بازیگران خارجی در پی

تضعیف گروه حــزب اهلل لبنان بوده و بهره گیری این جنبش از سالح برای پیشبرد اهداف سیاسی داخلی مورد تأکید مخالفان

حزب اهلل بوده است. در این راستا اِعمال فشار بر حزب اهلل و خلع سالح آن به عنوان یکــی از اهداف مورد نظر جریان هــای مخالف و به خصوص مخالفان محور مقاومت بوده است. امریکا و عربستان به عنوان دو بازیگر اصلی خارجی بوده اند که بر خلع سالح مقاومت تأکید

کرده اند. ضمن این که بحران سازی در لبنان که باعث افزایش بی ثباتی برای تمامی احزاب و جریان ها و گروه ها و طوائف مختلف لبنانی اســت به عنوان شرایطی برای کاهش قدرت و عملکرد

مقاومتی گروه حزب اهلل مدنظر بوده است. با این حال حزب اهلل با در پیش گرفتن رویکرد صبورانه و تأکید

بر حفظ ثبات سیاســی، از تبعات منفی گسترش منازعه ها و بی ثباتی داخلی لبنان آگاه بوده و تا حّد ممکن در جهت ممانعت از آن تالش کرده است. این رویکرد در کنار ناکارآمدی فشارهای خارجی باعث شده تا در نهایت

اکثر گروه های لبنانی به مشروعیت و کارآمدی سالح مقاومت تن در دهند.بحران ســوریه نیز که از سال ۲۰۱۱ آغاز شــد از مهم ترین تحوالتی بود که روندهای داخلی لبنان را به شدت متأثر ساخت. این بحران هم ساختار قدرت و دولت ســوریه را با خطرهایی مواجه ســاخت و هم باعث گسترش ناامنی و رشد جریان های تروریستی شد. در حالی که احتمال سرایت بحران ها و ناامنی و ورود تروریست ها به لبنان به دغدغه عمومی برای تمامی جریان های لبنانی تبدیل شــد، حضور و نقش آفرینی حزب اهلل در بحران سوریه نیز مورد انتقاد و مخالفت بخشی از جریان های سیاسی لبنان به خصوص در ائتالف ۱۴ مارس قرار گرفت. در این شــرایط که مخالفان، حضور حــزب اهلل در لبنان را باعث کشیده شدن بحران به لبنان می دانستند در عمل حزب اهلل از طریق همکاری

با دولت ســوریه نه تنها مانع از ورود جریان های تروریستی به لبنان شد؛ بلکه بهبود ثبات در سوریه برای لبنان نیز پیامدهای مثبتی در پی داشته است.

در عمل به رغم برخی مشکالت توافق سال ۲۰۱۶ که باعث ریاست جمهوری میشل عون و نخســت وزیری سعد الحریری شد موجب بازگشت نسبی ثبات در عرصه داخلی لبنان گردید. ضمن این که وضعیت امنیتی این کشــور نیز با تضعیف گروه های تروریستی در سوریه به سوی بهبودی بیش تر رفته است.

در عرصه منطقه ای نیز تثبیت ضمنی دولت ســوریه و هم چنین کاهش حضور حزب اهلل در این عرصه باعث شــده است تا تأثیرهای منفی بحران سوریه بر عرصه داخلی لبنان کاهش یابد. بر این اســاس در آســتانه انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ لبنان، مشــکالت و تنش های داخلی و بحران های منطقه ای اثرگذار تا حّد قابل توجهی کاهش یافت؛ با این حال بررسی شرایط داخلی و منطقه ای در پرتو نتایج متفاوت انتخابات در مقایسه با انتخابات پیشین اهمیت یافته است.

نتایج و پیامدهای انتخابات

در انتخابات پارلمانی می ۲۰۱۸ لبنان مردم این کشور برای انتخاب ۱۲۸ نماینده به پای صندوق های رأی رفتند. این در حالی بود که نظام انتخاباتی این کشور

نیز در مقایسه با ۲۰۰۹ با تغییرهایی مواجه شده بود. تعداد کرسی های کسب شــده جریان ها و احزاب عمده لبنانی در این انتخابات عبارت بودند از: فراکسیون لبنان القوی شامل جریان آزاد ملی و متحدانش و حزب طاشــناق: ۲۹ کرســی/ جریان المســتقبل: ۲۰ کرســی/ حزب نیروهــای لبنانی: ۱۴ کرســی/ جنبش امل: ۱۶ کرسی/ حزب اهلل: ۱۳ کرسی/ حزب سوسیالیست ترقی خواه: ۹ کرسی/ نجیب میقاتی و متحدانش: ۴ کرسی/ حزب قومی اجتماعی سوریه: ۳ کرسی/ جریان المردة: ۳ کرسی/ حزب الکتائب: ۳ کرسی/ عناصر مستقل متمایل به ۸ مارس: ۸ کرســی/ جریان األحباش: ۱ کرسی/ عناصر مستقل:

۴ کرسی/ و فهرست کلنا وطنی: ۱ کرسی.با اعالم نتایج انتخابات پارلمانی، ســه تغییر اساسی را می توان

در مقایسه با انتخابات گذشته لبنان شاهد بود: نخستین تغییر که شدیدترین آن نیز محسوب می شود کاهش جدی تعداد کرسی های جریان المستقبل به رهبری سعد الحریری است. این جریان که در پارلمان گذشته ۲۶ کرسی را در اختیار داشت موفق شد در دوره اخیر تنها ۲۰ کرســی را به دســت آورد. بر این اساس کاهش قابل مالحظه کرسی های المستقبل که حتی باعث شگفتی برای رهبران این جریان نیز شد به ایجاد شرایط متفاوتی در روند نقش آفرینی این جریان سنی در لبنان منجر خواهد شد. هر چند که شانس حریری برای کسب مقام نخست وزیری هم چنان باقی است و اغلب تحلیل ها بر تداوم وی در این پست تأکید دارند، اما روشن اســت که وی در مقایســه با دوره قبل، از اثرگذاری کم تری برخوردار خواهد بود و مجبور اســت هماهنگی ها و همکاری های بیش تری با سایر جریانهای

سیاسی لبنان داشته باشد. تغییر دوم را می توان دســتیابی حزب اهلل و متحدین آن شامل جنبش امل و ســایر نیروهای همسو با آنان به بیش از یک ســوم کرسی ها در پارلمان

مهم ترین مصادیق پیامدهای انتخابات لبنان را می توان

افزایش قدرت محور مقاومت و مواجه شدن

عربستان سعودی با نتایجی معکوسی در خصوص سیاست های خود در عرصه لبنان

دانست.

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 181397

دهآین

ن جها

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پای

دانســت. بر اساس نتایجی که به دست آمده، حزب اهلل لبنان و جنبش امل به همراه متحدان خود موفق شــده اند یک سوم به عالوه یک کرسی پارلمان را که لبنانی ها آن را »ثلث معطل« می خوانند، به دست آورند. حزب اهلل لبنان به همراه جنبش امل و حزب قومی اجتماعی و جریان المرده و عناصر مســتقل

وابســته به خود موفق شده ۴۳ کرســی پارلمان را از آن خود کند. این در صورتی است که نخواهیم جریان آزاد ملی لبنان را بخشی از این ائتالف قرار دهیم. این بدان معناست که رسیدن جلســه های پارلمان لبنان به حّدنصاب برای بررسی مسائل و پرونده هــای مهم منطقه ای، نیازمند حضور فراکســیون محور

مقاومت در پارلمان است. از ایــن منظر می توان نتیجه گرفــت که تقریبًا هیچ مصوبه ای نمی تواند بدون موافقت ائتالف شــیعیان لبنان و متحدانش در پارلمان تصویب شود. از جمله این پرونده ها می توان به انتخاب نخســت وزیر آینده و روند تشکیل دولت اشاره کرد. حزب اهلل و جنبش امل با استفاده از این امتیاز می توانند موقعیت خود را در

توزیع پست های وزارتی تقویت کنند)1( تغییر ســوم، افزایش دو برابری کرسی های حزب نیروهای

لبنانی به رهبری ســمیر جعجع اســت. جعجع از رهبران ائتالف ۱۴ مارس محسوب می شود و رویکرد رادیکال و انتقادی در قبال حزب اهلل و ایران داشته اســت. وی که در توافق ۲۰۱۶ جریان های لبنانی نیز تأثیرگذار بود با توجه به کسب کرسی های زیاد تالش خواهد کرد تا نفوذ خود در کابینه را افزایش داده و به خصوص مناصب وزارتی بیش تری را نصیب حزب خود کند. به خصوص این جریان تالش خواهد کرد تا وزارت انرژی را در کنترل خود داشــته باشــد و به تقویت نقش خود در آینده لبنان بپردازد. این وزارتخانه برای ســال های متمادی در دست جنبش میهنی آزاد میشل عون بوده است. ضمن این که نتایج انتخابات کنونی در مجموع می تواند پیچیدگی های روند سیاســی کنونی در

لبنان را افزایش داده و حتی باعث تقســیم بندی های جدیدی به جای تقسیم بندی بین دو ائتالف ۱۴ مارس و ۸ مارس شود)2(

در سطح منطقه ای نیز انتخابات لبنان پیامدهای خاص خود را دارد. مهم ترین مصادیق این پیامدها را می توان افزایش قدرت محور مقاومت و مواجه شــدن عربستان سعودی با نتایجی معکوسی در خصوص سیاست های خود در عرصه

لبنان دانست. در حالی که حزب اهلل لبنان و متحدین آن به دلیل نقش آفرینی در بحران سوریه مــورد انتقادهای داخلی و منطقه ای بــوده اند و خصومت های خارجی در قبال جنبش مقاومت از جمله از سوی امریکا و عربستان گسترش یافته است، نتایج انتخابات لبنان باعث بهبود و تثبیت جایگاه مقاومت درون لبنان و منطقه شد. با این حال هم زمانی این تحول با تثبیت وضعیت دولت سوریه، گسترش تنشهای بین ایران و رژیم صهیونیســتی و تقویت رویکرد ضد ایرانی امریکا در دولت ترامپ با خروج از برجام، بیانگر احتمال اتّخاذ سیاســت های رادیکالتر در برابر حزب اهلل و محور مقاومت است؛ سیاست هایی که از جمله با هجوم به مواضع نظامی دولت سوریه از سوی رژیم تل آویو و تروریستی خطاب کردن حزب اهلل از سوی امریکا و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس آشکار شده است.

با این حال نتیجه انتخابات چالش های سیاســت خارجی عربستان در منطقه و مشکالت آینده آن از جمله در لبنان را آشکار کرده است. هر چند در انتخابات اخیر لبنان عوامل مختلفی در نتایج نقش داشت، اما در مورد جریان المستقبل، بسیاری علت اصلی کاهش قدرت الحریری را نه در رویکرد داخلی وی، بلکه در بحران سازی های عربســتان و نوع برخورد عربستان با این

سیاستمدار لبنانی جستجو می کنند. بر این اساس می توان عنوان کرد که تالش های عربستان برای برهم زدن وضعیت داخلــی لبنان و تضعیف حزب اهلل در عمل نتایج معکوسی داشته اســت؛ لذا ارزیابی نتایج انتخابات لبنان از منظــر اثرگذاری بر رقابت های تهران و ریاض در منطقه نیز

قابل توجه است. بر این مبنا این اعتقاد مطرح است که تحوالتی مانند انتخابات لبنان به خوبی بیانگر آن اســت که در ارزیابی سیاســت های محمدبن ســلمان برای مقابله با نفوذ ایــران در منطقه ضمن توجه به ابتکارها و بلندپروازی های وی که به سیاست خارجی عربســتان جنبه تهاجمی و فعاالنه ای داده است، نتایج منفی و معکوس این سیاســت ها نســبت به لفاظی های ضد ایرانی بن

سلمان اهمیت بیش تری یافته است.

نتیجه گیری

نتایج انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ لبنان هر چند نمی تواند نخست وزیری الحریری، ریاست جمهوری عون و ریاست مجلس بری را دچار تغییرهای اساسی کند، اما پیامدهای مهم دیگری برای عرصه داخلی لبنان و وضعیت منطقه ای دارد:

در داخــل لبنان، کاهش اثرگذاری جریان المســتقبل، وزن این جریان را در معادالت سیاسی کاهش می دهد.

در مقابل، دستیابی حزب اهلل و متحدین آن به یک سوم به عالوه یک کرسی با ایجاد حق وتو می تواند مانع از اتّخاذ تصمیم های اساســی ضد مقاومت در

دولت و ساختار سیاسی لبنان شود. این نتایج به معنی بازســازی و قدرت بیش تر حزب اهلل بعد از سال ها مشارکت

در بحران سوریه و انتقادهای وارده به آن تلقی می شود. در عرصه منطقه ای این نتایج، چالش جدی سیاســت های عربستان در لبنان و بهبود وضعیت محور مقاومت را گوشــزد می کند. با این حال شرایط حساس و خاص منطقه ای با ویژگی هایی مانند تنش های ایران و رژیم صهیونیســتی در ســوریه، گسترش تخاصم بین ایران و امریکا و تیرگی روابط و رقابت های شــدید تهران و ریاض می تواند در لبنان تأثیرهای مخربی داشــته و بار دیگر

ثبات این کشور را متأثر سازد.

پانویس ها:

1. مشرق، پیامدهای منطقه ای انتخابات لبنان، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۷، قابل دسترسی در:www.mashreghnews.ir/news/853525

2Joe Macaron, Was Hezbollah really the winner of Lebanon’s elections?, May 9, 2018, available at: www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/05/lebanon-parliamentary-elections-hezbollah-winner.html#ixzz5G35630Pe

دستیابی حزب اهلل و متحدین آن به یک سوم به عالوه یک

کرسی با ایجاد حق وتو می تواند مانع از اّتخاذ

تصمیم های اساسی ضد مقاومت در دولت و ساختار سیاسی لبنان

شود.

19

بالک چینزیر ساخت نظام اقتصادی آینده وب

بالک چین فناوری ای است که در آن ذخیره سازی داده به صورت رشته ای از بلوک های داده صورت گرفته و هر بلوک به نحوی رمزنگاری می گردد که بخشی از داده ی بلوک قبل و بعد از خود را در خود ذخیره می کند.

مهم ترین ویژگی فنی بالک چین به زبان ساده، ثبت هر گونه تغییر در بلوک های داده است؛ به نحوی که کوچکترین تغییر، بلوک و زنجیره بلوکی جدیدی می سازد و هر تغییر را ثبت می کند.

بالک چین به واسطه سطح رمزنگاری باال و امنیتی که از این طریق ایجاد می کند در واقع ابزاری برای خلق، انتقال و نگهداری ارزش در شــبکه اســت. اگر از دید سیاســت گذارانه بخواهیم به موضوع نگاه کنیم بالک چین پازلی برای تکمیل زنجیره خدماتی اســت که با کمک اینترنت اشــیاء و بیگ دیتا، زمینه ایجاد و گســترش نظام اقتصادی

وب آینده را تکمیل می کند.

مقدمه

مهم ترین ویژگی فنی بالک چین به زبان ساده، ثبت هر گونه تغییر در بلوکهای داده است؛ به نحوی که کوچک ترین تغییر، بلوک و زنجیره بلوکی جدیدی را

می سازد و هر تغییر را ثبت می کند.بالک چین با توزیع ذخیره سازی داده در کل شبکه، به جای شبکه ای متمرکز برای ذخیره داده، از شــبکه ای توزیع شده استفاده می کند؛ به نحوی که تغییر در هر داده، نیازمند تغییر کل داده های ذخیره شده در کل شبکه است؛ چیزی کــه از آن می توان به عنــوان امری تقریبًا محال یاد کرد؛ مانند یک دفتر کل که اصالت همه چیز در آن ثبت شده و ثبت در دفتر کل ضمانت و تأییدکننده اصالت سند است، با این تفاوت که این دفتر کل در اختیار کل اعضای شبکه اســت و معیار تشخیص اصالت داده یا ســند تایید آن توسط نصف به عالوه

کل شبکه است.به عبارت ســاده تر، از آن جا که هر بســته داده در این زنجیره دارای یک کد اولیه اســت که صحت سنجی آن توسط کل اعضای شبکه صورت می گیرد و در صورت اضافه شــدن یک عضو به شبکه، فرایند صحت سنجی با پیچیدگی

بیش تــر انجام گرفته و دارای ضریب امنیت باالتری خواهد بود، عماًل امکان جعل و تغییر در داده ها ممکن نخواهد بود.

این امکان و ســطح در امنیت اطالعات در کل شــبکه ی فناوری بالک چین باعث می شــود که بتوان از آن به عنوان بستری برای خلق داده های حساس و با ارزش اســتفاده کرد. داده هایی کــه امکان تغییر و جعل آن ها غیر ممکن است. زمانی که ســخن از جعل پیش می آید نا خودآگاه ذهن به سمت اوراق

بهادار مانند اسناد، پول، چک و امثال آن ها می رود.در فضای فیزیکی، اوراقی که جعل و تغییر آن ها ســخت و غیر ممکن باشــد معمواًل اوراقی هســتند که حامل یا گواهی ارزشــی باشند. چک، پول و دیگر اســناد با ارزش به واسطه ی همین سطح امنیت هستند که دارای ارزش تلقی

شده و مورد استفاده قرار می گیرند.در حوزه فناوری اطالعات نیز به واســطه ی فناوری بالک چین فرصتی فراهم شده که اسنادی با سطحی قابل قبول از امنیت و عدم امکان جعل خلق شوند که طبیعتًا می توانند مانند دنیای حقیقی، در واقع حامل ارزش و تصدیق کننده دارایی ها و مالکیت ها باشد. بر اساس همین عملکرد نیز ارز دیجیتال که تصدیق دارایی دیجیتال را انجام می دهد اولین خدمت ارائه شده بر بستر بالک چین بود

سّیدمحّمدرضا اصنافی*

فناوری آینده بالک چین و آینده

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 201397

دهآین

ی ور

فناده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

که به حوزه مصرف عمومی ارائه شــد؛ ارزی که صحت آن توسط کل شبکه تصدیق شده و با ضریب امنیت قابل قبول منتقل و نگهداری می شود.

نکته مهم دیگر در خصوص فناوری بالک چین این اســت که خلق و انتقال داده در این شــبکه ی پیچیده و به هم پیوســته، تراکنــش با کم ترین هزینه ممکــن صورت می گیرد؛ به نحوی که می تــوان مجموعه ای از تراکنش های خرد و بســیار خرد را در بستر ارزهای مجازی مبتنی بر فناوری بالک چین در

مقیاس های وسیع انجام داد.از دیگر ویژگی های فناوری بالک چین، نوعی از تمرکز زدایی در ســرویس و توزیع مالکیت و نگهداری کل شــبکه است. در واقع، پایداری این سیستم به نحوی طراحی شــده که بر اساس نفعی که برای کاربران ایجاد می کند توسط همــان کابران پایدار مانده و همین پایداری سیســتم، در واقع عامل بازتولید حضــور و ادامه فعالیت کاربران با آن اســت؛ به نحــوی که می توان از آن به

عنوان سیستمی خود ایجاد شونده و خودتوسعه یابنده یاد کرد.فعالیت و تولید داده در این بستر و نگهداری توزیع شده ی داده میان کاربران،

به مرور ظرفیت کل سیستم را افزایش داده و عماًل توسط خود کاربران پایدارتر می شــود. هر چه این توزیع گسترده تر می شود تالش برای تغییر داده های غیر قابل دستکاری و توزیع شده بین کاربران غیرممکن تر می شود؛ بستری که عماًل توسط شخصیت حقیقی و حقوقی خاصی پشتیبانی فنی نمی شود اما هم چنان در نقطه پایداری اســت و به فعالیت خود هم ادامه می دهد. ضمن این که هر قدر تراکنش در بســتر آن افزایش می یابد ظرفیت و امنیت آن نیــز افزایش می یابد، بدون آن که هزینه ای متمرکز

برای پایداری و امنیت آن اضافه شود.بــه طور مثال، در کاربرد این فناوری بــرای تولید و انتقال ارز مجازی، اگرچه نگهداری ســرویس برای ارز نیازمند طراحی و نگهداشت است اما کارکرد آن برای انتقال دهندگان ارزش پایدار

و کارا است، بدون آن که ارائه سرویس انتقال نیازمند پشتیبانی باشد؛ به نوعی که می توان آن را سیستمی »خود پویا« نامید.

بالک چین یک فناوری اســت که از پشــتیبانی تا نیازمندی های ذخیره سازی و نگهداشــت داده در آن توســط خودکاربران و ذی نفعانش مهیا شده و مورد اســتفاده قرار می گیرد؛ شبکه ای توزیع شده از ارزش و نیازمندی های فناورانه. به عبارت بسیار ســاده تر، بالک چین سرویسی است که به جای نیازمندی به

مراکز داده وسیع، از ابزارهای ساده کاربران برای منابع خود استفاده می کند.کاربر وقتی وارد اکو سیســتم بالک چین می شــود در واقع وارد یک نوع بازی می شود که قواعد آن بازی را نیز پذیرفته است. در اصل، کاربر می پذیرد که با اشــتراک گذاری ظرفیت های فنی خود در کل شبکه به پایایی و توسعه شبکه کمک کند. امنیت شــبکه بنا به توضیحاتی که داده شــد با افزایش هر کاربر،

افزایش امنیت کل شبکه را به دنبال خواهد داشت.در بیانی دقیق تر، از آن جا که هر بسته داده در این زنجیره، دارای یک کد اولیه است که صحت سنجی آن توسط کل اعضای شبکه صورت می گیرد در صورت

اضافه شدن یک عضو به شبکه، فرایند صحت سنجی با پیچیدگی بیشتر انجام گرفته و دارای ضریب امنیت باالتری خواهد بود.

ورود بالک چین به ادبیات سیاست گذاری

فناوری بالک چین به عنوان زیرساختی که چند سالی است به مثابه بستر ارائه ارزهای دیجیتال مطرح شــده اســت - و البته تا چند ماه پیش به مبحثی در حــوزه امنیت اطالعات و رمزنگاری داده ها محدود بود- از دی ماه گذشــته و پس از فیلترینگ موقت تلگرام، به ادبیات سیاســی و سیاست گذاری در حوزه فیلترینگ نیز اضافه شد. مالک پیام رسان تلگرام در دی ماه گذشته ادعا کرد که با استفاده از فناوری بالک چین در نسخه های آینده تلگرام، امکان مسدودسازی دسترسی به تلگرام را از بین خواهد برد؛ به نحوی که حاکمیت ها دیگر توانایی فیلتر کردن آن ها را نداشته باشند؛ ادعایی که موافقین و مخالفین متعددی در فضای فناوری اطالعات کشــور داشته و دارد و واکنش مسئولین دولتی را نیز

در این خصوص برانگیخته است. همان طور که توضیح داده شد بالک چین به واسطه ی سطحی از عدم جعل و تغییرپذیری که در خود دارد، تغییر و دســتکاری داده در مســیر انتقال خود را غیر ممکن می کند. عالوه بر این به واســطه ی این که شــبکه فناوری بالک چین، یک شبکه ی غیر متمرکز اســت نظام جابه جایی و انتقــال داده نیز در خود شــبکه به صورت رمزنگاری شــده ممکن است؛ به نحوی که طرفین انتقال، عالوه بر محتوای بالک داده، مســیر انتقال آن را نیز در بســتر رمزنگاری شده انجام داده و هرگونه ردیابی یا اختــالل در انتقال پیام به صورت متمرکز کنونی را غیر ممکن می کند. بنابراین پیش بینی می شــود که در صورت پیاده سازی این فناوری در بسترهای ارتباطی، این بسترها اساسًا غیر قابل رمزگشایی، شناسایی مسیر و به تبع اِعمال حاکمیت می شوند. از همیــن زاویه بود که بالک چین - نه به دلیــل کارکرد و ظرفیت هایی که داشــت، بلکه- به دلیل یکی از کارکردهای جانبی خاص آن که ممکن است حوزه های حاکمیتی در موضوع مدیریت محتوا را دچار چالش کند وارد فضای

افکار عمومی و سیاست گذاری شد.

کارکردهای آینده بالک چین

ضمانت اسناد بهادار و توافق ها

همان طور که پیش از این ذکر شــد بالک چین به واسطه ی سطح امنیتی که ایجاد می کند می تواند حامل ارزش باشد. اولیه ترین سند حامل ارزش نیز پول بــوده و بالک چین نیز در اولین کارکرد عمومی شــده ی خود پول مجازی را خلق و عرضه می کند. دیگر اســنادی که می تواند بر بستر این فناوری عرضه و عمومی شــود اسناد مالکیت اســت. صدور، انتقال و دیجیتال شدن هرگونه ســندی که مصّدق مالکیتی باشد در بستر بالک چین هر گونه امکان جعل یا

تغییر را از بین خواهد بود.

پیش بینی می شود در صورت پیاده سازی این

فناوری در بسترهای ارتباطی، این بسترها

اساسًا غیر قابل رمزگشایی، شناسایی مسیر و به تبع اِعمال حاکمیت می شوند.

21

برای مثال، در صورت هماهنگ شــدن بالک چین با سیســتم های اطالعات جغرافیایی و صدور اسناد مالکیت امالک و مستغالت، عماًل بخش قابل توجهی از کالهبرداری ها، زمین خواری ها و دعاوی حقوقی در خصوص مالکیت ها قابل مدیریت و کنترل می شود. اسناد بهادار مانند چک، سفته و امثال آن ها هم در

این بستر قابلیت حفاظت دارند.بالک چین قادر اســت معنای اوراق بهادار را نیز به صورت جدی متحول کند. در واقع اگر ســندی مانند چک، نوعی گواهی و تضمین بدهی فردی به فرد دیگر بود که قدرت دیگری باید آن را اِعمال می کرد، ســند بهادار در شــبکه فناوری بالک چین در واقع خود بدهی اســت که حتی در صورت فقدان اعتبار

اولیه، اعتبار آن توسط کل شبکه تضمین شده و غیر قابل فرار خواهد بود.پذیرش توافقنامه ها، قرار دادها، ضمانت های مالی و اعتباری، همگی بدون نیاز به اِعمال قوه قهریه و قانونی دیگر با باالترین ســطح امنیت در سطح شبکه، قابل پیاده ســازی است؛ به نحوی که به نظر می رســد حذف نیاز به امضای فیزیکی و جابه جایی فیزیکی اســناد، کــم ترین کارکرد فناوری بالک چین در

این حوزه خواهد بود.

سرعت و هزینه تراکنش مالی

چنان که شرح داده شد، بالک چین هزینه تراکنش در شبکه را نیز به نزدیک صفر می رساند و عالوه بر آن سرعت تراکنش در این بستر نیز نزدیک به صفر است. شــاید در نگاه اول این موضوع تنها از زاویه صرفه اقتصادی مورد توجه قرار گیرد اما در الیه ای عمیق تر، کاهش هزینه تراکنش بســیاری از تراکنش ها را

نیز ممکن و به صرفه می کند. به طور مثال، بســیاری از تراکنش ها به واسطه ی این که هزینه تراکنش آن ها بیــش تر از اصل خدمت یا کاالی نیازمنــد تراکنش، به صرفه نبوده و اجرایی نمی شــود. بالک چین زمینه تحقق این تراکنش ها را به راحتی فراهم می کند؛ تراکنش هایی که می تواند پشــتیبانی برای بخش اقتصادی اینترنت اشــیاء،

همچنین تجاری سازی خدمات مجازی و امثال آن باشد.

انتقال پول

رمزنگاری و امکان جابه جایی ارزش در بستر بالک چین به دلیل ایجاد امکان تبادل مالی نســبتًا مســتقل و موازی با نظام های موجود، عماًل بســیاری از

محدودیت های انتقال ارزش در نظام های موجود را بی اثر می کند. تحریم های مبتنی بر منافع سیاســی، محدودیــت در تراکنش و حجم انتقال ارزش و وضع موانع مالیاتی، از مواردی است که می تواند توسط عمومی شدن ارزهای دیجیتاِل مبتنی بر بالک چین، بی اثر شــود. این موضوع عالوه بر این که تهدیدی برای نظام های اقتصادی محلی اســت می تواند از میزان ســلطه

قدرت های اقتصادی نیز بکاهد. جمع بندی و نتیجه گیری

بالک چین به واســطه ی سطح رمزنگاری باال و امنیتی که از این طریق ایجاد می کند در واقع ابزاری برای خلق، انتقال و نگهداری ارزش در شــبکه است. اگر از دید سیاست گذارانه بخواهیم به موضوع نگاه کنیم بالک چین پازلی برای تکمیل زنجیره خدماتی است که با کمک اینترنت اشیاء و بیگ دیتا زمینه ایجاد

و گسترش نظام اقتصادی آینده وب را تکمیل می کند.اگر جمع آوری داده را ابزاری برای توسعه حاکمیت های مجازی و بازتولید کننده قــدرت در فضای آینده بدانیــم می توانیم بالک چین را به عنوان پازلی از یک

طرح بزرگ تر تحلیل کرده و از آن به عنوان ابزار تغییر نظم جهانی یاد کرد.اینترنت اشــیاء، حجم باالیی از داده هــای ُخرد را تولید می کند که از ابزار به مرکز فرمان و بالعکس رد و بدل می شــود. توسعه اینترنت اشیاء، نیازمند نظام )IP( شناسایی ابزارهای متصل است. ارتقاء ورژن ۴ شناسه های عددی اینترنتیبه ورژن ۶ و ایجاد امکان اتصال به طور متوسط نزدیک به ۵ هزار ابزار متصل در متر مربع در سطح کره زمین، نظام پشتیبانی آینده ی دنیای ابزارهای متصل

یا دنیای اینترنت اشیاء است.

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 221397

دهآین

ی ور

فناده

آینده

هن د

کلش

ی رد

هبرا

ی ها

ه ؤلف

و مل

وامش ع

ویو پ

ش پای

ابزارهای متصل نیازمند فناوری های ارتباطی ای هســتند که بتوانند این سطح از تولید اتصال را پشتیبانی کرده و سیستم دسترسی را پایدار نگه دارند. در این

طرح 5G قابل تامل و تفکر خواهد بود. باید اذعان داشت دنیای توسعه ی حکمرانی دیجیتال به سمتی در حرکت است که خرده نظام های سیاسی، اجتماعی و قضایی را به مرور در خود هضم کرده است.

باید توجه داشــت تمایل همه سرویس ها به توسعه تنوع خدمات در همه ابعاد و زمینه ها به نحوی که کاربر کم ترین نیاز را به ترک اکوسیســتم آن ها داشته باشد فضای موجود را به سمت نوعی از توسعه می برد که کاربران عماًل برای ادامه فعالیت های روزمره ارتباطی، اقتصادی و حرفه ای خود، نیازمند و وابسته پلتفرم های جامع خواهند شــد.گام بلند و مهم تحقق این پلتفرم های جامع و متنوع، ارائه خدمات پول مجازی اســت که بــه نوعی می توان از آن به خلق یک نظام اقتصادی و مالی جدید، مســتقل و خارج از قواعد معمول و مرسوم

جهانی نام برد. ارائه و متداول شدن پول مجازی در کنار دیگر خدمات ارتباطی و اقتصادی، در واقع یک بستر دارای مزیت برای کاربر خواهد ساخت که کاربر به مرور زمان به آن وابسته شده و ادامه فعالیت خود را تنها در گرو پذیرفتن قواعد حاکم بر پلتفرم خواهد دید. این واقعیت به مرور زمان و همراه با توســعه نظام های اقتصادی، امکان تدوین و اِعمال نظام قضایی و اِعمال مجازات بر کاربران را هم فراهم خواهد کرد. این یعنی ظهور تدریجی حاکمیت های مبتنی بر پلتفرم که قدرت را از حاکمیت های ملی کاسته و در اختیار حاکمیت های شرکتی قرار خواهد داد.

در واقع، به صورت نســبی هم اکنون هم ما با این واقعیت مواجه هســتیم که بســیاری از حاکمیت ها در حوزه مسائل خدماتی خود رأسًا با شرکت ها مذاکره و توافق می کنند. فارغ از نوع توافق ها، توافق یک کشــور و یک شرکت، خود

نشانگر تغییر تدریجی سطح و مفهوم حاکمیت های ملی است.بالک چین به عنوان بســتر فناورانه ی تحقق پول های مجازی و کاهش سطح نظــارت و دخالت حاکمیت ها در فرایند انتقــال داده، گامی مهم برای تحقق حاکمیــت های نوین و ظهور حاکمیت های مبتنی بر پلتفرم خواهد بود؛ انتقال داده ها بدون آن که حاکمیت ها متوجه انتقال آن شوند شاید ابتدایی ترین سطح کاهش سطح اِعمال حاکمیت بر بستر بالک چین باشد. ایجاد پلتفرم های ارائه

خدمات و محتوا با ظرفیتی که پول های مجازی بر بستر بالک چین ایجاد می کنند از ظرفیت های مهمی اســت که می تواند در شکل دهی به حاکمیت های

مبتنی بر پلتفرم مؤثر باشــد؛ همان چیزی که تلگرام با ارائه واحد پول مجازی خود به نام »گرام« در پی ایجاد آن بوده و هست. ایجاد زمینه تسهیم تولیدکننده محتوا در درآمد ناشی از مصرف محتوا بر اساس هزینه های بسیار ُخرد می تواند

مقدمه انقالبی عظیم در صنعت تولید و مصرف محتوا باشد.اما از زاویه سیاستگذارانه باید این دقت را داشت که برجسته سازی آسیب های محتمل نباید منجر به ترس از فناوری شود. باید دقت داشت که با سیستمهای رمز کننده، امکان حفظ حریم خصوصی افراد و ســازمان ها، باال بردن ضریب امنیت داده های ملی و حاکمیتی و افزایش شــفافیت، دست یافتنی تر از گذشته اســت و از آن می توان به عنوان ابزار کارآمدی برای مبارزه با فســاد اداری، پنهانکاری و دســتکاری در نظام اداری اســتفاده کرد. در واقع، سیستم های رمزکننده، مزیتی محســوب می شوند که معطوف به نحوه ی استفاده از آن ها

می توان با آن ها منافع ملی و سازمانی را تأمین کرد یا به خطر انداخت.بالک چین از یک سو می تواند ابزار دور زدن حاکمیت ها باشد و از طرف دیگر می تواند شفافیت مورد نیاز برای اِعمال نظارت عمومی و مردمی را نیز فراهم کند؛ داده های عمومی و ملی را در یک بســتر امن جابه جا کرده و اجازه تغییر

در داده های مهم ملی از جمله داده های اقتصادی را ندهد.تنها راه کاهش آســیب های سیستم های رمزگذاری و افزایش منافع آن برای کشورها، ایجاد آمادگی در سطوح مختلف حاکمیتی است. تربیت نیروی انسانی متناســب با شــرایط جدید، تغییر قوانین و مقررات و آماده سازی سازوکارهای مقررات گذاری برای تغییر شــتابان فناوری، از اولیه ترین پیش نیازهای استفاده حداکثری از فناوری های جدید از جمله بالک چین است. هر کشوری که بخواهد نقش فعال در اســتفاده از فناوری داشته باشد باید روندهای فناوری را حدس زده و متناسب با آن نظام مقرراتی خود را اصالح کند. این کار نیازمند تحقیق

و تالش شبانه روزی و کارآمدی نظام های مقررات گذاری است.اگر این کارآمدی حاصل نشــود هر فناوری ای می تواند خطرناک و آســیب زا باشــد اما ایجاد بستر قانونی فعالیت ضمن کنترل و مدیریت آسیب ها می تواند فناوریها را به خدمت منافع ملی در بیاورد. ایجاد نشدن آمادگی مذکور در واقع به استقبال فناوری رفتن از موضع منفعالنه است که راهی جز اقدام های سلبِی

ناکارآمد و موقت پیش روی حاکمیت ها نخواهد گذاشت.

* دانشجوی دوره دکتری مدیریت رسانه

23

زمان؛ مفهومی کلیدی در آینده پژوهی)قسمت اول: تعاریف، تاریخچه و ماهیت زمان(

زمان یکي از مفاهیم کلیدي در آینده پژوهي اســت که وندل بل نیز تا حدودي به آن پرداخته و ما آن را به وســیله ســاعت درک مي کنیم. با وجود صدها سال جســتجو و کاوش درباره ماهیت زمان، هم چنان پرسش هاي بدون جواب زیادي باقي مانده اســت؛ براي مثال این پرســش فلســفی که از منظر هستي شناختي چه تفاوتي میان

زمان گذشته، حال و آینده وجود دارد؟ بدون شــک، درک چنین مفاهیم و مســائلي و نیز نوع نگاه به مفهوم زمان، تأثیر بســیار زیادي در برداشــت ما از آینده دارد. در این مجموعه از نوشــتارها به دنبال معرفي اجمالي و مقدماتي زمان به عنوان یکي از ارکان اصلي

در علم و هنر آینده پژوهي هستیم. در این مجموعه، به مباحثي مانند فلســفه زمان، واقعي یا مجازي بودن مفهوم زمان، خطي یا چرخه اي بودن زمان،

امکان سفر در زمان، جهت زمان، تفاوت میان انواع زمان و نیز فیزیک و روانشناسِي زمان خواهیم پرداخت.

مقدمه

نزدیک به ۲۵۰۰ سال پیش، ارسطو ادعا کرد که زمان ناشناخته¬ترین ناشناخته¬ها اســت و از آن زمان تا به امروز این اعتقاد هم¬چنان باقی مانده است.هم¬چنین ســنت اگوستین می¬گوید اگر کســی درباره زمان از من چیزی نپرسد، مفهوم زمان را می¬دانم اما اگر کســی درباره زمان از من بپرســد، پاسخ می¬دهم که

نمی¬دانم زمان چیست. در نگاه اول به نظر می¬آید که زمان یک مفهوم کاماًل آشــکار و بدیهی است؛ زمان، تیک تاک ســاعت و یا ورق خوردن برگه¬های یک تقویم اســت؛ اما در واقع این¬ها صرفًا نمادهای فیزیکی مفهوم زمان هستند. زمان، عامل مرموز و ضروری زندگی روزمره و همه مکاتب فکری بشری است اما هم¬چنان ماهیت

اصلی آن مبهم و پیچیده است.

تعریف زمان

زمان چیزی اســت که ما در زندگی روزمره خود با آن مواجه هســتیم و همه انســان ها فکر می¬کنند که درک درستی از مفهوم آن دارند. با این حال ارائه تعریف جامع و قوی از زمان بســیار دشوار و پیچیده است. در میان بسیاری از تعاریف کوتاهی که از زمان ارائه شده است می¬توان به موارد ذیل اشاره نمود.

از نظر فیزیکدانانی مانند انیشــتین و دونالد لوی)1(، زمان چیزی اســت که ساعت آن را اندازه گیری می کند.

از نظــر برخی دیگر از فیزیکدانان مانند جان ولر)2( و دیگران، زمان چیزی است که از وقوع هر چیزی در یک زمان جلوگیری می کند )الزم به ذکر است اگر زمان را در مقیاس های بســیار دقیق مانند زپتــو ثانیه، یعنی ۱۰ به توان منفی ۲۱؛ و بســیار کوچک تر از آن بســنجیم، هیچ دو رویدادی در یک زمان

به وقوع نمی پیوندند(. فیلســوف شهیر آلمانی، آدولف گرانبام)3( معتقد است که زمان یک پیوستار

خطی از لحظه ها است. دیکشــنری پزشــکی، زمان را دوره خاصی تعریف کرده اســت که در آن

رویدادی به وقوع می پیوندد.

دایره المعارف بریتانیکا نیز زمان را پیوستاری می داند که فاقد ابعاد فضایی است. دیکشنری های مختلف نیز مفهوم زمان را این گونه تعریف کرده اند:

پیشرفت مستمر و نامحدود هستی و رویدادها در طول گذشته، حال و آینده به عنوان یک کل )دیکشنری آکسفورد(

دوره اندازه گیری شده یا قابل اندازه گیری که در طول آن یک رویداد، فرایند یا شرایطی وجود داشته یا ادامه می یابد )دیکشنری وبستر(

گذار مستمر هستی که در آن رویدادها از حالت بالقوه در آینده به زمان حال و در پایان به وضعیت نهایی در گذشته می رسند )دیکشنری انگلیسی جهانی(

کّمیت مستمِر قابل اندازه گیری که در آن رویدادها در یک توالی از گذشته تا زمان حال و به زمان آینده حرکت خواهند کرد )دیکشنری علوم(

یکی از ابعاد جهان فیزیکی که توالی رویدادها را در یک مکان مشــخص، مرتب می سازد )دایره المعارف مک گراهیل از علم و فناوری(

بدیهی اســت که زمان یک شیء یا ماده، قابل لمس نیست که ما بتوانیم آن را ببینیم. زمان صرفًا یک بُعد، کّمیت یا یک مفهوم نیســت. زمان جنبه های زیادی دارد و چیزهای زیادی را به افراد متفاوت در وضعیت های مختلف ارائه می دهد. مثال های ذیل، بسترهای مختلفی را نشان می دهد که کلمه زمان در

قالب معانی، مفاهیم و کاربردهای مختلف استفاده شده است: زمان متوقف شده است.

ببخشید آیا زمان )وقت( دارید؟ زمان )وقت( بسیار زیادی است.

نوجوانی یک زمان بسیار مشکل است. این اولین زمانی )باری( نیست که اتفاق افتاده است.

زمان )وقت( شام است. االن زمان )وقت( ندارم.

دیشب، زمان خوبی داشتم. مسابقه را در زمان )وقت( مقرر تمام کرد.

باید زمان )وقت( کافی برای انجام این کار داشته باشد. به عالوه زمان می تواند در قالب صفت یا به عنوان یک فعل استفاده شود.

سعید سمیعی*

مبنا مبانی آینده پژوهی

ماهنامه نامه آینده پژوهی | شماره 55 | خرداد ماه 241397

بنام

دهآین

ده هن

دکل

شی

ردهب

رای

هاه

ؤلفو م

ل وام

ش عوی

و پش

پای

یکی دیگر از شیوه های درک مفهوم زمان، دیدن آن به عنوان جمع سه رکن مجزا است که عبارتند از گذشته، حال و آینده:

گذشــته عبارت است از رویدادهایی که قبل از یک نقطه معین در زمان به وقوع پیوسته اند؛ رویدادهایی که ثابت و غیرقابل تغییر محسوب می شوند. برای درک چنین رویدادهایی می توان از حافظه و تاریخ ثبت شــده )از زمان اختراع

زبان نوشتاری( استفاده نمود. حال عبارت است از زمان درک رویدادها به طور مستقیم و برای اولین مرتبه و نه در قالب یادآوری گذشته و یا حدس و گمان آینده. حال، معادل کلمه در حال حاضر بوده و میان گذشــته و آینده قرار دارد. این که اندازه یا طول زمان حال چه قدر اســت کاماًل به زمینه و بســتر فکری و نیز کاربرد زمان بستگی

دارد و می تواند یک لحظه کوچک یا یک روز و یا یک دوره طوالنی باشد. آینده دوره ای پس از لحظه کنونی است. در واقع آینده، آن بخشی از زمان است که پیش بینی می شود به وقوع بپیوندد و می تواند محدود و یا نامحدود در نظر گرفته شود. در حالی که بسیاری از انسان ها، آینده را قطعی و حتی از پیش

تعیین شده می دانند، اغلب آن را اساسًا ناشناخته )و شاید غیرقابل شناخت( می دانند. از نگاه این افراد، امکان وقوع هر رویدادی در آینده وجود دارد. در چنین فضایی، علم و هنر آینده پژوهی به عنوان مطالعه فرضیه های ممکن، محتمل

و مطلوب تعریف می شود. همه حیوانات به جز انســان ها در زمان حال استمراری و بدون هیچ تمایزی میان گذشته، حال و آینده، زندگی می کنند. بنابراین آگاهی از زمان، مهم ترین ویژگی و مشــخصه نوع بشر است. بر این اســاس تعجب آور نیســت که از زمان های بسیار قدیم، فیلسوفان، اساتید و متکلمان درباره زمان اندیشیده اند. این که آیا زمان یک چیز مادی است و اگر هست از چه چیزی ساخته شده است؟ چه طور می دانیم که زمان واقعًا وجود دارد؟ آیا زمان نقطه آغاز و پایانی دارد؟ آیا زمان یک خط مستقیم است یا یک دایره؟ فلســفه باســتانی هند و یونان از جمله اولین هایی بودند که با مسأله ماهیت واقعی بسیاری از چیزهای بدیهی مانند ماده، فضا، طبیعت و یا تغییر روبه رو شدند و زمان یکی از مفاهیم اسرارآمیز

بی شماری بود که درباره آن بحث می کردند. یکی از دغدغه های موجود میان فالسفه باستان از ابتدا تا اواخر

قرون وســطی این بود که آیا زمان خطی است یا چرخه ای و این که آیا زمان محدود است یا بدون پایان.

در طول عصر روشــنگری قرن های ۱۷ و ۱۸ میالدی، فلســفه مدرن یک بار دیگر شروع به مطرح کردن این پرسش کرد که آیا زمان واقعی و قطعی است یا یک مفهوم کامال انتزاعی که انســان از آن برای مقایســه توالی رویدادها

استفاده می کند؟ در قرن ۱۹، فیلســوفان این پرسش را نیز مطرح کردند که آیا زمان حال یک مفهوم آنی است یا این که یک مدتی دارد. اخیراً نیز فلسفه مدرن هم چنان به بحث درباره واقعی یا غیرواقعی بودن زمان ادامه می دهد اما در این میان مسائل فلسفی دیگری نیز درباره زمان مطرح شده که در ترکیب با برخی از ایده های

جدید فیزیک مدرن، فرضیه ها و پرسش های فلسفی جدیدی را پدید آورده است. زمان در طول تاریخ

به منظور شــناخت جهانــی که در آن زندگی می کنیم، در دوران باســتان از اسطوره شناسی و داستان های افسانه ای استفاده می کردیم. در یونان باستان،

»خرونوس«)4(، خدا و سلطان زمان بود. یونانیان باستان دو کلمه متفاوت برای مفهوم زمان داشتند: »کرونوس«)5( که وقت و زمان را نشان می داد؛ و کلمه »کایروس«)6( که مفهوم کیفی تری برای اشــاره به لحظه مناسب بود. چهره خرونوس به صورت یک مرد سالخورده با ریش خاکستری تصویر می شد. سایر تمدن ها نیز خدایان زمان خود را داشتند. به عنوان مثال »هه«)7( اسطوره مصری در زمینه جاودانگی و ابدیت بود. در فلسفه هند باستان، آن گونه که در متونی مانند »وداس«)8( در اواخر هزاره دوم قبل از میالد ذکر شده است، جهان در قالب چرخه های خلقت، نابودی و خلقت مجدد )که طول هر چرخه، ۴۳۲۰ میلیون سال است( تکرار می شود. این امر منجر به شکل گیری نگاه چرخه ای به زمان با نام»چرخ زمان«)9( یا »کاالچاکرا«)10( شد که در زندگی نامحدود جهان، دوره های تکرار شونده ای وجود دارد. در واقع این نوع نگاه همان اعتقاد به اصل تناســخ در فرهنگ هندوییسم و بودیسم است.

اعتقاد به چرخ زمان در تمدن های زیادی مانند مایاها وجود دارد. اگر چه ایده زمان به عنوان مجموعه از چرخه های تکرار شونده در بسیاری از دیگر پدیده های طبیعِی مرتبط با زمان مانند چرخه شب و روز، چرخه ماهیانه ماه ها، چرخه ســالیانه فصل ها و ... وجود دارد، با این حال به نظر می آید تمامی این پدیده ها در قالب یک زمان خطی و یک ســویه در جریان هستند؛ به نحوی که می توان هر

یک از این چرخه ها را از چرخه قبلی متمایز نمود. فیلســوفان متأخر یونانی به طور کلی معتقد بودند که جهان و در نتیجه زمان، بی نهایت و بدون زمان آغاز و پایان اســت. در قرن پنجم قبل از میالد، آنتیفون، فیلسوف سوفیست ادعا کرد که زمان یک واقعیت)11( نیســت بلکــه یک مفهوم)12( یا یک

اندازه)13( است. پارمندیــس)14( نیــز زمان )و هر چیز بدیهــی دیگر در زندگی روزمــره( را چیزی بیش از یک توهم نمی دید. او معتقد بود که تغییــر غیر ممکن بوده و یک توهم بیش نیســت. از نظر وی واقعیت چیزی است که محدود به زمان و مکان حال است و گذشته و آینده،

غیرواقعی و خیالی هستند. در ســوی دیگر، هراکلیتوس)15( معتقد بود کــه جریاِن زمان یک چیز واقعی اســت و به عبارت دیگر، زمان، ماهیِت واقعیت است. هراکلیتوس باور داشت

که حقیقت یک سیال است و همیشه در حال تغییر. او معتقد بود هرگز نمــی توانید در یک رودخانه دوبار قدم گذارید، چرا که آب همواره به سوي شما جریان دارد. به اعتقاد وی، »ما هم هستیم و هم نیستیم و هیچ بودي حقیقت ندارد، بلکه همه چیز در حال شــدن اســت«. از نظر وی همه چیز در جریان اســت و هیچ چیز پایا نیســت. هراکلیتوس آتش را سمبل این تغییر ابدي می دانســت. اگر چه آتش همواره به ظاهر همان چیز است اما

آینده دوره ای پس از لحظه کنونی است. در واقع آینده، آن بخشی از زمان است

که پیش بینی می شود به وقوع بپیوندد و

می تواند محدود و یا نامحدود در نظر گرفته

شود.

25

شعله ها پیوسته به دود تبدیل می شوند و همواره باید توسط هیزم تغذیه شوند. فلســفه هراکلیتوس این بود که هر چیز تمایل دارد که دگرگون شود و از این طریق تغییر حاصل می شــود. پس او تناقض تغییر در برابر ثبوت را چنین حل می کرد که تغییر حقیقی و باطنی اســت و این ثبوت اســت که ظاهري است. بنابراین هر چیز که به نظر ثابت می رسد وقتی به درستی فهمیده شود جریانی

پیوسته درون خود دارد.افالطــون در قرن چهارم پیش از میالد، معتقد بود که زمان توســط خالق و درست در لحظه ی خلق آسمان ها بوجود آمده است. افالطون در تعریفی دیگر، زمان را با دوره حرکت اجرام آسمانی تعریف کرد. افالطون پیشنهاد کرد که در هرچیز دو جزء شکل یا َعَرض و ذات یا جوهر وجود دارد. جوهر مطلق ابدي و تغییرناپذیر است اما َعَرض دستخوش تحوالت است و با زمان و مکان دست به گریبان اســت. ارسطو، زمان را در اصل به عنوان ویژگی حرکت می دید. از نظر وی هر چیزی را می توان در مقایسه با حرکت سایر چیزها تعریف نمود. از نظر وی زمان عبارت بود از شــمارش حرکت های مستمر یا تعداد حرکت ها با توجه به قبل و بعد از آن. ارسطو معتقد بود که زمان اساسًا به معنای اندازه گیری تغییر است و بنابراین نمی تواند بدون وجود تغییر یا جانشینی وجود داشته باشد. به اعتقاد وی زمان یک مفهوم مســتمر و مداوم است و نه گسسته و منقطع. هم چنین ارســطو برای اولین بار پارادوکس زمان را مطرح کرد که چند قرن بعد توســط سنت آگوستین ارائه شد. بر اساس این پارادوکس، اگر زمان اساسًا شــامل دو نوع از عدم وجود اســت )آینده به عنوان زمانی که هنوز به مرحله وجود نرســیده؛ و گذشته به عنوان زمانی که از مرحله وجود عبور کرده است( بنابراین چگونه می توانیم درباره چیزی صحبت کنیم که اساسًا وجود ندارد؟

فیلســوفان و اندیشمندان مسیحی و مسلمان نیز تالش کردند تا اندیشه های ارســطو را در ادیان خود توســعه دهند اما آن ها با ایده بی نهایت بودن زمان

مشکل جدی داشتند. شاید اولین نویسنده مسیحی که استدالل جامعی در مقابل بی نهایت بودن زمان از منظر فالسفه یونانی ارائه داد، جان فیلوپونوس)16( در قرن ششم میالدی بود. این دکترین بعدها توســط اندیشمندان مسیحی هم چون توماس آکویناس)17( و نیز اندیشــمندان مســلمان مانند کندی و غزالی توسعه یافت و نهادینه شد.

فیلسوفان و اندیشمندان ادیان ابراهیمی با اعتقاد به خداوند قدرتمند و نامتناهی )بر خالف سایر چیزهایی که همه متناهی هستند(، مفهوم متناهی بودن زمان را توسعه دادند. از نظر آن ها جهان یک گذشته و پیشینه محدود داشته و زمان

شروع و پایان )لحظه خلقت و آخرالزمان( دارد. همان گونه که مالحظه می شــود، زمان از وقتی که خدای مخصوص خود را داشته، همواره یکی از دغدغه های فکری در همه تمدن های بشری بوده است. در اولین قسمت از این مجموعه نوشتار، ضمن ارائه تعاریف کوتاهی از زمان، تاریخچــه مختصری از زمان در فرهنگ ها و تمدن های مختلف ارائه گردید و در نهایت نگاه فیلســوفانی هم چون هراکلیتوس، افالطون و ارسطو به مفهوم زمان تبیین شــد. در شــماره بعدی ماهنامه و در قسمت دوم از این مجموعه نوشتارها، دیدگاه فالسفه مدرن را نسبت به مفهوم زمان بازگو خواهیم کرد و

مسأله واقعی یا غیرواقعی بودن زمان را بررسی می نماییم. )ادامه دارد(

* دانشجوی دوره دکتری آینده پژوهی دانشگاه تهران

پانویس ها:1Donald Ivey 2John Wheeler 3Adolf Grünbaum 4Khronos 5Chronos 6Kairos 7Heh 8Vedas 9Wheel of time 10Kalachakra 11Hypostasis 12Noema 13Metron 14Parmenides 15Heraclitus 16John Philoponus 17Thomas Aquinas

Futures Studies Letters Monthly

CONTENT

Futures Studies Letters MonthlyMonitoring and scanning strategic factors and components shaping the future

Futures Studies Letters Monthly

Monitoring and scanning strategic factors and components

shaping the future

New era, Issue 55 / June 2018 Concessionaire : Strategic Futures Studies Horizon Institute

Managing editor : Dr. Ali Reza Khosravi

Editor-in-chief : Hassan Mohseni

This issue’s cooperators : Dr. Ali Akbar Asadi, Saeed Samiie, Seyyed

Mohammad Reza Asnafi, Jasem Ataee, Seyyed Ali Nejat And Babak

Farhangi

English Section : Dr. Hassan Ahmadian

Layout Design : Hamid Zarei

Concessionaire: Strategic Futures Studies Horizon Institute

In this issue:

* JCPOA after US Withdrawal: Actors and Approaches

* The Futures Studies of Iranian-Russian Relations

* The Future of Al-Qaeda

* Lebanese Parliamentary Elections 2018: Internal and

Regional Consequences

* Blockchain: Economic System’s Infrastructure of the

Web’s Future

* Time: A Key Concept in Futures Studies

Website: www.iran-futures.orgEmail: info@iran-futures.orgPhone: (+98)(21)88802306Address: 2nd Floor, No. 6, Hourzad alley, Shahid Azodi St. (South Aban), Karimkhan Zand Blvd., Tehran, Iran

01JCPOA after US Withdrawal:

Actors and Approaches

Trump’s decision to withdraw from the JCPOA and reinstate sanctions has brought Iran and the region to a new and different stage. Although the implementation and realization of its goals, especially from the perspective of the Islamic Republic of Iran, faced various problems, still except for the United States, all actors have called for the continuation of the JCPOA. Now, with the US withdrawal, the question is what the JCPOA’s destiny without the United States will be and what approaches different actors party to the deal will take. In this paper, I seek to explain the goals, interests, and attitudes of various actors toward the JCPOA in the new situation in order to bring about a vision for the future and speculate about options ahead. Accordingly, this paper examines key and effective actors involved in the deal including European actors, Eastern powers including China and Russia, the United States as well as regional actors.

PAGE 2

05Blockchain: Economic System’s

Infrastructure of the Web’s Future PAGE 19

Blockchain is a technology in which data storage is performed as a string of data blocks each encrypted in a way that stores some data of the blocks before and after itself. The most important feature of blockchain is simply the recording of any changes in data blocks, so that the tiniest change creates new blocks and blockchains and records every change. Due to the high level of encryption and security it creates, blockchain is in fact a tool for creating, transmitting and maintaining value in the network. Viewing it within the policymaking frame, blockchain is a puzzle to complement the service chain, which, with the help of the Internet of Things and Big Data, lays the ground for the creation and development of the economic system of the future web.

02The Futures Studies of

Iranian-Russian Relations

The future of Iran - Russia relations, which has always had many ups and downs throughout history, especially in the past two centuries, has always been of interest to political experts because Iran and Russia are states with common interests both regionally and internationally especially in political and military arenas. In order to restore its global position and status that was lost as a result of the Soviet Union collapse, Russia first of all tries to approach independent states such as Iran and Turkey on its periphery. Meanwhile, Russia is trying to confront the West and its threats through regional and international alliances. Accordingly, it is clear that the Futures Studies of the Iranian-Russian relations are of crucial importance. Therefore, this article addresses the future of Iranian-Russian relations using a scenario writing method.

PAGE 8

04Lebanese Parliamentary

Elections 2018: Internal and Regional Consequences

One may consider Lebanon a turbulent country of the Middle East with a diverse religious mix and numerous political groupings that have led the country to many crises. Meanwhile, its proximity to the Zionist Regime and its high affectedness by foreign actors have aggravated internal rivalries and conflicts in Lebanon and deemed its developments more importance. In recent decades, the emergence and role of the axis of resistance on the one hand and political deadlocks and crises on the other have been two main features of Lebanese politics that have been heavily influencing one another. The Lebanese elections of May 2018, in this regard, are of the most important political developments in the past decade. Accordingly, while referring to Lebanon’s historical background and political circumstances during the parliamentary elections and while addressing the elections results, we will explain its possible consequences in Lebanon and the region.

PAGE 16

03PAGE 13

The Future of Al-Qaeda

The emergence of a wave of popular uprisings and the start of Arab revolutions in late 2010 and early 2011 provided al-Qaeda and other Jihadi groups with a suitable environment due to the security vacuum it created. Though al-Qaeda tried to take advantage of this golden and ideal opportunity, however, a series of developments led al-Qaeda to return to a state of weakness. Factors such as the death of al-Qaeda’s charismatic leader Osama bin Laden, Ayman al-Zawahiri’s inability to consolidate Al-Qaeda’s organizational unity and his failure to managing and keeping the organization coherent, the success of many states in arresting al-Qaeda leaders and identifying al-Qaeda’s hidden cells and eventually the emergence of ISIS have all led to al-Qaeda’s weakness. The purpose of this paper is to examine the prospect of al-Qaeda; hence, after reviewing its activities in three decades, the author addresses the most effective parameters in the future of the organization.

06Time:

A Key Concept in Futures Studies

Time is one of the key concepts in Futures Studies, explained to some extend by Vondel Bell and we understand it through the clock/watch. Despite hundreds of years of exploring the nature of time, there are still many unanswered questions; the philosophical question, for instance, is what ontological difference there is between the past, the present and the future? Undoubtedly, understanding such concepts and issues and the way we look at the concept of time has a great effect on our understanding of the future. In this series of articles, we will introduce briefly he concept of time as one of the main pillars in the science and art of Futures Studies. In this series, we will discuss topics such as the philosophy of time, the real or virtual meaning of time, the linear or cyclic nature of time, the possibility of traveling in time, the direction of time, the difference between different types of time, and also the physics and psychology of time.

PAGE 23

Next issue (No 56) will be published on 26 June 2018