Пән бағдарламасының(Syllabus)титул парағы

НысанПМУ ҰС Н 7.18.4/19

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Есеп және аудит кафедрасы

«Аудит»

ПӘНІНІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

Павлодар, 2013Кегль 14,

буквыстрочные,

кромепервой

прописной

Пән бағдарламасын (Syllabus)бекіту парағы

НысанПМУ ҰС Н 7.18.4/19

БЕКІТЕМІНҚЭФ деканы________ Т.Я.Эрназаров

2013 ж. «___»_____________.

Құрастырушы: _________ аға оқытушы А.Б.Темірғалиева

Есеп және аудит кафедрасы

5В050800 «Есеп және аудит» мамандығының күндізгі оқу түріндегі студенттерінеарналған

«Аудит» пәнінің бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама 20__ж. «___» _________ бекітілген жұмыс оқу бағдарламасы негізіндеәзірленді

Есеп және аудит кафедрасының отырысында ұсынылды 201__ж. «__»___________№___ хаттама

Кафедра меңгерушісі __________ А.Ж. Мусина 201__ж. «__»___________

Қаржы-экономика факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 201__ж. «__»___________ №___ хаттама

ҚЭФ ОӘК төрайымы ________ А.Б. Темірғалиева 201__ж. «__»__________

1. Оқу пәнінің паспортыПәннің атауы Аудит

Кредиттер саны және оқыту мерзімі Барлығы – 1 кредитКурс: 2Семестр: 4Аудиториялық сабақтардың барлығы – 15 сағат

Дәрістер – 7,5 сағат Тәжірибелік сабақтар – 7,5 сағат

СӨЖ – 30 сағат, соның ішінде СӨЖМ-7,5 сағатЖалпы еңбек сыймдылығы – 45 сағат

Бақылау нысаныКурстық жұмыс, емтихан – 4 семестр

ПререквизиттерОсы пәнді игеру үшін келесі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім,

икемділік және дағды-машықтар қажет: статистика, макроэкономика,микроэкономика, бухгалтерлік есеп қағидалары, қаржылық есеп.

ПостреквизиттерПәнді игеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар

«Қаржылық есептілік талдауы»,«Практикалық аудит» пәндерін меңгеру үшін жәнедиплом жұмысын орындау үшін қажет.

2. Оқытушы туралы мәліметтер және байланыс ақпараты Аты-жөні Темірғалиева Айжан Беркінқызы Ғылыми дәрежесі, атағы, лауазымы аға оқытушы«Есеп және аудит» кафедрасы, аудитория А-426 телефон: 673643, 673656 Е-mail: m_t.aizhan82@mail.ru

3. Пәні, мақсаттары және міндеттеріПәні. Аудит – белгілеу және әрекет ететін шығарылған заң мен ережелер

бойынша осы ақпаратқа сәйкес деңгей туралы өз қорытында пікірін білдіру үшінбұл келісім негізінде тәуелсіз аудитор қаржылық есептіліктің және шаруашылықсубъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің басқа ақпарат тексерісті іскеасыратын процесс.

Пәнді оқытудың мақсаты – студенттермен теориялық негіздерін тереңигеруі және нарықтық қатынастар болу мен әр түрлі меншік ұйымдастық-құқықтық тұлғаның болу шарттарында аудит әдістерін игеру.

Пәннің міндеті – аудит өткізу ұйымдастық құжаттарды хаттау аудитрлықтексеріс жоспарды құрастыру тәжірибе ретінде ішкі бақылау жүйесін бағалаужәне аудиторлық тәуекелді санай білу таңдаған зерттеулерді іске асыру және деаудиторлық қортындыларды дұрыс құрастыра білу керек.

4 Білімге, икемділікке, дағды-машықтарға және құзыреттілікке қойылатынталаптар

Пәнді оқытудың нәтижесінде студенттер:

аудиттің халықаралық стандарттарыаудиттің ішкі және сыртқы бақылауының қазіргі жүйесі;аудиторлық қызметтің ұйымдастыруы туралы түсініктері болу керек;- халықаралық аудит стандарттарын- ҚР аудиторлық қызметін реттейтін норативті жүйесін- аудиторлық қорытындыларын рәсімделуін білу керек;- аудиторлық жоспарды жасау;- аудитолық тәуекелдігін санау;- аудиторлық дәлелдерді жинауды істей білу керек;- аудиторлық бағдарламасын дайындау;- аудиторлық қорытынды жасау;- аудиттің жұмыс құжаттарын дайындау бойынша практикалық

машықтарды иемдену қажет;- кәсіпорындағы бухгалтерлік және салықтық есебін жүргізу

саласындақұзыретті болуы керек.

5 Пәнді оқытудың тақырыптық жоспарыСабақтардың түрлері бойынша академиялық сағаттарды бөлу

№ Тақырыптардың атауы

Сабақ түрлері бойыншааудиториялық

сағаттардың саныСӨЖ

дәрістертәжірибелік

сабақтарБарлығы СӨЖМ с.і.

1 Аудиттің түрлері және мәні,мазмұны

1 1 4 1

2 Қазақстан Республикасындааудиторлық қызметін нормативтіреттейтін жүйе

1 1 4 1

3 Бақылау және аудит 1 1 4 14 Аудиторлық тәуекелділік және

оның маңызы1 1 5 1,5

5 Кәсіпорындар мен аудиторлықдәлелдеулерді алу әдістемесі

1 1 4 1

6 Кәсіпорын және аудитті жүргізутәртібі

1 1 5 1

7 Аудит сапасын бақылау 1,5 1,5 4 1Барлығы: 45 сағат (1 кредит) 7,5 7,5 30 7,5

6 Дәріс сабақтарының мазмұны 1-тақырып. Аудиттің түрлері және мәні, мазмұны Жоспар:1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы. 3. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары. 4. Аудиттің сыныпталу түрлері.1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.Аудит - Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қаржылық есептілік жасау және

өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру.Аудиттің мақсатыҚаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - аудиторға қаржылық қорытынды есепті

құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойыншакаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру /3/.Аудит мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордыңалдына тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек

Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізу болып табылады. Оныңішінде:

-экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);-салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;-қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;-аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп

және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы. Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитті зерттеуге арналған

әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатынКонтроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларғасүйенсек,Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел.

Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдыңөзінде-ақ, Бас Аудиторқызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрібойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерініңадалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері,құқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріпотырған.

Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми білімінің бірсаласы ретінде қалыптастыру кезеңінде апаруға болады деп санайды, бухгалтерлік есепжөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян математигі Лука Почелли (1445-1515)жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның "Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегішықты. "Қалай, неге және кіммен көп жерледе көпестік кітаптар куәландырылады" атты 7-тарауында Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін арнайыбюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың бірінші бетінде олардыөзінің жазуымен куәландырып мөрмен бекітеді. Бұл жоғары мақтауға тұратын жағдай деп атапкөрсетеді Лука Почелли. өйткені, біреуін сатып алушыға, екіншісінсатушыға көрсететін екітүрлі кітап ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік осы кітаптарға негізделе отырып олар антбереді. Егер кітапты, бюроға тіркеуге тапсыратын болса, өтірік айту, соныменен өзіңніңжақындарыңды да алдау соншалықты оңай емес. Осы кітаптар мұқият белгіленіп, дұрыстіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып, өзінің істеріңді жазуды бастай бер деп жазады.

1773 жылы Шотландия астанасы-Эдинбургтің адрестік кітабында жеті аудитордың есіміжазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер-аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлерқоғамы" құрылды. Бұл жеке авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А. Угольниковтіңпікір бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның пайда болуының түп-тамырыкәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатындар мен оның қызметіне инвесторлардың

көзқарастары арасында бөліну туындағануақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдарпайда болып, аудитор (ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталықорында болуында"-дейді.

Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар және салыққызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті қорытынды береалатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамда пайда болды.

Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары жайындағызаң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың қорытынды есептерін кеміжылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақтықаржы жағдайы мен белгілі бір кезең үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтералу үшін акционерлік қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінентуындады. Серіктестіктің өзіне бүтіндей сенім артуы қауіпті еді, өйткені соңғы нәтижесіндеакционерлер мен пай қосушылар немесе кредиторлар өздерінің капиталын жоғалтатынкәсіпорынның банкрот болып қалуы кездесті. Бұл жағынан, акционерлер мен кредиторлардың,екінші жағынан, салық органдарыныңбухгалтерлік баланс пен табыс жайлы қорытындыесептерге сенімсіздігі акционерлік қоғамның қорытынды есебін зерттеп, талдайтын және оныңдұрыстығы жайлы кәсіптік қорытынды беретін бухгалтер-аудиторлардың пайда болуынакөмектесті. Акционерлердің жалпы жиналысындағы қоғамның жылдық қорытынды есебінталқылауда аудитордың қорытындысы тыңдалатын және тек осыдан кейін ғана қорытынды есепбекітіліп (бекітілмей) және қоғамды бақылау ісіне баға берілетін.

Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар кәсіпорынның баспадажарияланғандай қаржы жағдайының бар екендігіне кепіл болатын болды. Аудиторлықтексерудің мәліметтеріне сүйене отырып, мәліметті пайдаланушылар "кіммен жұмыс жасауғаболатынын" өздері шеше алады.

Біздің елімізде аудит дамуы 1987жылы "Инаудит" акционерлік қоғамы пайда болуынанбасталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай құрылған. Оның құрылуыелімізде аудитты арықарай дамытуға зор ықпал етті.

Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халықаралық аудиторлық ұйымдармен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін дамытуда. Қазақстан РеспубликасыныңҚаржы министрінің 05.04.2001 жылғы №173 "Аудиторлық ұйымдар мен кредиттік рейтингтікагенттіктер тізімін бекіту туралы" бұйрығымен /10/ жыл сайын ұйымдар аудитін жүргізу жәнекредиттік рейтингті ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28-ақпанындағы №290 "Кейбір акционерлікқоғамдар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (ұлттық компаниялар) қызметін тиімдібасқару мен бақылауды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы" қаулысына /11/ сәйкесдәлелдеу мақсатында "ПрайсуотерхаусКуперс" ЖШС, "КПМГ Жанат" ЖШС, "ЭрнстЭндЯнг"ЖШС, "ВДО Қазақстанаудит" ЖШС (соңғы аудиторлық фирма ҚР Қаржы министірінің 2004жылғы 19-шілдедегі №294 бұйрығымен бекітілген) сияқты аудиторлық ұйымдар тізімібекітілген.

3. Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсететінерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:

- Ғылымның мақсаты мен мазмұны;- Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;- Зерделеу объектісі;- Ақпарат көздері.Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде оның әзірге

айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз бойынша, аудит пәні қоғамныңмүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар мен оқиғалар және процестер, сондай-ақмәліметтері нақтылық пен анықтығына қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасыналатын әр түрлі мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-талдамалы жәнебасқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.

Аудит төмендегідей қызметтер атқарады:

4. Аудиттің сыныпталу түрлері.Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект

ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.Қазақстан Республикасының"Аудиторлық қызмет туралы" Заңына, аудиттің № 4 « Аудит

немесе оныңтүрлері» стандартында аудиттің 2 түрі көрсетілген:1. Міндетті 2. Бастамашылық Міндеттіаудит заңда көрсетілген және субъектініңөздерінің қаржы-шаруашылық

жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық фирмаларды шақыруғаміндетіМіндетті жыл сайын аудиторлық тексерулердің объектілері :

- банктер ;- несиелік серіктестіктер ;- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;- сақтандару ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар ; - табиғи монополиясубъектілері ; - шетел қатысушылыларыбар кәсіпорындар ;- ашық халықтық қоғамдастықтар .Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырушылардың тапсыруы бойынша жүргізіледі ,

егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе, онда мұндай тексерудің көлемі клиенттердіңталабына байланысты .

Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының аудиті т.с.с.түрлерібар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін сәйкесінше лицензиясы болуы қажет

Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге бөлінеді: Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін бекітілген критерийлер

мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкестігін тексеру. Аудит нәтижесіжарияланады – акцияиелеріне , кредиторларға , мемлекттік реттеу органдарына .

Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығы мен төлеу дұрыстығын, салықсаясатыныңсақталуынтексеру .

Бағалық аудит – тапсырысқа бекітілгенбағаның дұрыстығын тексеру. Бұлдамығанмемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі.

Басқармалықаудит -кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастырудыжетілдіру ментексеру.Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігінбағалау, құралдарда пайдаланудыңұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойыншашешімдер қабылдау .

Басқармалықаудит – бұл клиент үшін оныңқуаты мен ресурстарын тиімдіпайдаланудыарттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.

Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін тексеру. Оныңқызметінің заңдылығы т.с.с. жақтары тексерілуі мүмкін(салықтық есепберуді дайындау,әлеуметтік қорларда пайдалану т.с.с. )

Нарықтық қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де,тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны даерекше.

Аудит түрлерін зерттеудің методикалық жағынан маңызы өте зор. Өйткені, аудиттіқандай түрлеріменжүргізу және олардың әрбіржағдайлардатигізетін әсерлерін анықтау қажет.

Ақпаратты пайдаланушыларбойынша аудит ішкі және сыртқы болып екігебөлінеді Сыртқы аудитаудиторлықфирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт бойынша

субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерінтәуелсізтүрде бағалауүшінжүргізіледі .

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсізэкспертизаберудің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,жұмыстардың тиімділігін арттыружөнінде керек болған жағдайда өз ұсыныстарын береді. Сонымен қатарсубъектініңтөлемқабілеттілігіне және қаржы тұрақтылығынабаға береді. Сыртқы аудиттіңмақсаты тапсырыс берушілердің мүддесінеқарай жасалынады.Сыртқы аудиттің басты міндеті –субъектінің отчетына тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігінанықтап, сол жайындатапсырысберушілергеөз пікірін айту. Сыртқы аудитөз жұмысын заңдарға, стандарттарға ,бухгалтерлік есеп принциптеріне, нормативтерге сүйене отырып жүргізеді.

Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптегентүсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне тоқталамыз. Біріншіден,сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шартжасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп жәнеоның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп,оның қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру жүргізілгеннен кейінаудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық жағдайына экономикалық талдаужасап олардың экономикасының даму бағытын көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайтужолдарын айтып, қаржы қолданудың тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осыорайда аудитор сол кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандайдаму қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.

Сондықтан Қазақстан Респуликасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақбіздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудитпринциптерін лайықты түрде қарастыру қажет. әрине, оның ішінде ұйымдастыру, құрылымытуралы көптеген өзгерістер енгізу өте қажет.

Әдебиеттер: 2,3,7

Талқылауға арналған сұрақтар.

1. Ғылым және оқу пәндері ретінде аудиттің мазмұнына не кіреді?2. Аудиттің мазмұны, мақсаттары және объектілері қалай анықталады?3. Аудиттің эволюциялық кезеңдерінің ерекшеліктері неде?4. Аудиторлық қызметтің даму бағыты мен негізгі функциясы қандай?5. Қандай нормативті-құкықтық актілер кәсіби аудит саласының

кеңеюіне ықпалын тигізді?6. Нарықтықэкономикасы дамығанелдердегі кәсіптікаудиттің

дамуының және ұйымдастыру ерекшеліктерін атаңыздар.7. Қандай халықаралық ұйымдар аудиттің дамуына зор үлес қосты?

2-тақырып. Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметін нормативтіреттейтін жүйе

Жоспар:1 Қазақстан Республикасында аудитті нормативті-құқықтық реттеу. 2 Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және олардың сипаттамасы. 3 Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі. 4 Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).1. Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік-құқықтық реттеу. Аудиторлық қызметтің құқықтық негіздері бұл - аудиторлық субъектілердің қызметін

реттеуші нормативтік және заңдылық құжаттар жиынтығы.1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңы- 20.11.1998 жыл2. Қазақстан Республикасының конституциясы 30.08.1995 жыл3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы

заңы27.02.2007 жыл 4. Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартын бекіту туралы Қазақстан

Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 Бұйрығы5. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасының

Қаржы Министрлігінің 2007 жылғы 22 маусымдағы № 221 Бұйрығы6. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан

Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы7. Аудиторлық стандарттар және басқа да реттеуші құжаттарЕгер халықаралық келісім-шарт пен келісімдерде аудиторлық қызмет туралы заңда

көрсетілген, бекітілген жағдайда, онда халықаралық келісім шарттардың ережелеріқолданылады. ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттеу3-деңгейде болады:

- ҚР аудиторлық қызмет туралы заң республикадағы аудиторлыққызметті реттеушіқұжаттың бірінші деңгейіне жатады. Бұл заң алты тарау, жиырма бес баптан тұрады.

1-тарау: Жалпы ережелер1-бап: ҚР аудиторлық қызмет туралы заңдары 2-бап: Аудиторлық қызмет3-бап:Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері4-бап: Аудит және оның түрлері2-тарау: Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палатасы5-бап:Аудитор6-бап: Аудиторлық ұйым7-бап: Аудит палатасы8-бап: Аудитор палатасының өкілеттілігі3-тарау: Аудитқа кандидаттарды атестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау9-бап: Аудиторлыққа кандидаттарды атестациялау10-бап: Аудиторларды атестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы11-бап: Аудиторлық біліктілік куәлігінің күшін жоюы12-бап: Лицензия беру13-бап: Лицензияны қайтарып алудың және оның күшін тоқтата тұру негіздері4-тарау: Аудиторлық қызметті жүзеге асыру 14-бап: Аудит жүргізу шарттары15-бап: Аудиторлық қорытынды16-бап: 5-тарау: Аудитор мен аудиторлық ұйымның құқықтары, міндеттері мен

жауапкершіліктері17-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның құқықтары18-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның міндеттері19-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның жауапкершіліктері20-бап: Аудит жүргізу құқығын шектеу6-тарау: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері21-бап: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары

22-бап: Аудиттелетін субъектілердің міндеттері23-бап: Аудиттелетін субъектілердің жауапкершіліктері24-бап: Дауларды қарау25-бап: Өтпелі ережелер Екінші деңгейлі құжаты бұл – халықаралық аудит стандарттары. 2000 жылы наурызда

аудит палатасын 5 Республикалық конференцияда харықаралық аудит стандартына өту туралышешім қабылдады. Халықаралық аудит стандартын бухгалтерлік федерациялар бекітеді. Оныңштат патері–АҚШ–Нью-Йорк қаласы. Қазіргі кезде оған 92-мемлекеттің 129 ұлттықбухгалтерлік ұйымы мүше. Осы 2000 жылы қазақстан бухгалтерлік федерациялар ұйымынамүше болып кірді. 01.01.2002 жылғы мәліметтер бойынша 46 халықаралық аудит стандарттарыбар.

Үшінші деңгей аудиторлық фирмалар өңдейтін аудиторлық қызметтің фирма ішілікстандарттары

2 Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және олардың сипаттамасы. Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу

тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық конференциясында

қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар бекітеді. 2000 жылғы наурыз айындаөткізілген аудиторлардың бесінші Республикалық конференциясында Қазақстан аудитінхалықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралышешім қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық тексеружүргізудің, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит методологиялық мәселелерін,сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан, осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиістібазалық принциптерді анықтайды.

Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым айналысады, оныңішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын Халықаралық бухгалтерлер федерациясы(ХБФ) бар.

Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы менмазмұнын қарастырайық.

Бірінші бөлім «Кіріспе аспектілері» №100-199 құжаттарына қосылды.ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын (қамтамасыз ететін) тапсырмалар - бұл әр түрлі

жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын қорытындыларменаудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.

ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС-та және оның заңдастырылған анықтамаларындақолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.

ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық (концептуалды) негізі.ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің ілеспе қызметінің жіктелімі(классификациясы) келтірілген.

Екінші бөлім «Жауапкершілік»-ке 200-299 стандарттары кіреді.ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы принциптер

-тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің көлемі және негізгі мақсаттары мен принциптерін,сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін анықтайды.

ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскеніңқұжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмұны мен формасыкелтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік шараларын, есеп беретін аудиторларғаұсынылатын форманы нақтылайды.

ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру ретіндегісапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы екі бақылау түрініңөзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі. Стандарттардың қосымшасында бақылаусапасы рәсімдерінің (процедурасының) үлгілері келтіріледі.

ХАС 230 Құжаттау - аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс құжаттарының типтікформалары мен мазмұны туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс кұжаттарының тиістілігі менсақталу мәселелері ашып көрсетілген.

ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің барысында алаяқтық пен қателіктердіқарастырудағы аудитордың жауапкершілігі - «өтірік» және «қате» ұғымдарын анықтайды,кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі жауапкершілігін белгілейді. Аудиторөтіріктің немесе қателіктердің нәтижесінде пайда болатын материалдық (елеулі) үнемдеудіанықтау мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті жоспарлауы керек. Өтіріктер немесе қателіктер туралыкуәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға әрекет ету ұсынылады. Стандарттардыңқосымшасында өтірік немесе қателіктердің тәуекелділігін арттыратын жағдайлар немесеоқиғаларға мысалдар келтірілген.

ХАС 250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі. Заңшығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан ауытқымау мен бұлжытпай сақтаудағыаудитордың және тексерілетін ұйымдардың жауапкершілік деңгейлері анықталған.

ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін хабарлау - тиістіқұжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.

«Жоспарлау» (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт келтірілген: ХАС 300 -Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 - Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлаупроцесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегіелеулілік тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелдіктің өзарабайланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардын нәтижелерін бағалаубарысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.

Төртінші бөлім «Ішкі бақылау» (400-499).ХАС400Тәуекелдіктерді бағалау жәнеішкі бақылау. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін

зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған,ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден

өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер (процедуралар) ашып көрсетілген.ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланатын субъектілер ерекшелігіндегі аудит

есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есепберулерін дайындауменесеп жүргізудіалған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген. Бесінші бөлімге «Аудиторлықдәлелдер» 500 - 599 стандарттары кіреді.

ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктілігі менжарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

ХАС 501 «Аудиторлық дәлеледеулер - ерекше баптарды қосымша қарау».Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын жәнеталаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда шындыққа жанасымдыаудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын қолдану.

ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеужәне жіберу тәртібін реттемелейді.

ХАС 510 Алгашқы тапсырмалар - бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет жүргізетінжағдайда немесе мұндай жұмысты (тексеру) істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондайкезде есепшот бойынша (бастапқы қалдықтар үшін) аудитордың жауапкершілігі анықталады.

ХАС 520 Аналитикалық процедуралар - талдамалы тексерулердің процедурасының жәнеоның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың сипаты берілген. Әдеттен тысқатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерінаудитордың зерделеу мәселелері қарастырылады.

ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа процедуралары.Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателікті экстраполяциялау бойынша ұсыныстарберіліп, факторлары анықталады.

ХАС 540 Багалау мәнінің аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардыңнегізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктердіанықтау бойынша ұсыныстар берілген.

ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар (еншілес немесетәуелді ұйымдар) және олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедураларықарастырылады.

ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе есеп беружарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің мазмұнына елеулі түрде ықпал еткенжағдайда аудитордың қалай әрекет ету керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.

ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дұрысеместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.

ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатынақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

Алтыншы бөлімде №600-699 «Басқалардың жұмысын пайдалану» стандарттары, оныңішінде ХАС 600 Басқа аудитордың жұмысын пайдалану; ХАС 610 Ішкі аудиттің жұмысынқарастыру; ХАС 620 Сарапшы жұмысын пайдалану біріктірілген.

Мысалы, ХАС 610 «Ішкі аудиттің жұмысын қарастыруда» арнайы тағайындалғанқызметкер жүзеге асыратын кәсіпорындағы ішкі бақылаудың элементі ретінде іштейбақылаудың мәні ашып көрсетіледі.

Ішкі аудиттің қызмет нәтижелерінің бірталай бөлігін тәуелсіз аудитор қаржылықақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін. Ішкі аудитор жұмысын бағалауда тәуелсіз аудиторескеруі тиіс процедуралар келтірілген.

Жетінші бөлімге (700-799) «Аудиторлық іріктемелер мен есеп беруді ұсыну» үш стандартқосылған:

ХАС 700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру (қорытынды) -аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына қатысты ұсыныстар берілген, сөзсіз(талассыз) қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды жасалатынжағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсызы да бар және қорытындыны беруденбас тарту жағдайлары қарастырылады.

Қосымшада ескертпемен жасалатын сөзсіз қорытындылаудың үлгісі және аудитордыңжағымсыз қорытындысының үлгісі, сондай-ақ қорытындыны беруден бас тарту мысалыкелтірілген.

ХАС 710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерінқамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі сипатталады.

ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулерді қамтитын құжаттардағы басқадайақпарат. Мұнда аудиттелген қаржылық есеп берулердің елеулі сәйкессіздігін сәйкестендірумақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

Сегізінші бөлімде «Мамандандырылған салалар» (№800-899) екі стандарт келтірілген:ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша аудиторлық

есеп беру (қорытындылау). Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғанаемес, сондай-ақ субъектілердің қызмет түрлері, операциялары, нақты есепшоттары, баптарыбойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердіңерекшеліктері ашып көрсетіледі.

XАС 810 Болжамды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мәліметтеріненемесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценарийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралыаудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау процедуралары сипатталады.

Тоғызыншы бөлімде (900-999) «Ілеспе қызметтер» үш стандарт кіреді:ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді шолып тексеру бойынша тапсырма. Аудиттің

«жеңілдетілген нұсқасын» білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудіңтәртібі келтірілген. Бұл арада аудитор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анықеместігін растайтын фактілердің болмауы туралы пікір білдіруі керек. Жалпы тексерунәтижелерінің қаржылық есеп берулердің әдеттегі аудитінің нәтижелерінен гөрі дәлелдеу күшіаз болады.

ХАС 920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау бойыншатапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудіңпроцедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылықесеп берудің әдеттегі аудитінің нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке иеболады.

ХАС 930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық есепберуді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында пайдаланылатын

мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде қаржылық ақпараткомпиляциясының мазмұны ашып көрсетіледі.

Оныншы бөлімде «Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже» өзіндікерекшелігі бар стандарттар келтірілген:

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1000. Банктер арасындағы растаупроцедуралары. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1001.

Ақпараттық технологиялық орта (АТО) - дербес компьютерлер;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1002. Акпараттық технология

ортасы - онлайндық компьютерлік жүйе;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1003. Ақпараттық технология

ортасы – мәліметтер базасының жүйесі;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1004. Банкілік қадағалау

органдары мен сыртқы аудиторлар арасындағы өзара қарым-қатынасы;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1005. Шағын кәсіпорындардағы

аудиттің ерекшеліктері;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1006. Халықаралық коммерциялық

банктердің аудиті;Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1008. Тәуекелдіктердібағалау

жәнеішкібақылаужүйесі компьютерлікақпаратжүйесі меносығанбайланысты мәселелердіңсипаттамасы;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1009. Компьютерлердің көмегіменаудитті жүргізу әдістері;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1010. Қаржылық есеп берулердіңаудитіндегі экологиялық мәселелердің есебі;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1012. Қаржылық құралдарменжүргізілетін аудит.

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1013. Электрондық коммерция -қаржылық есеп берулер аудитіне ықпалы (15).

3 Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі.1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың кәсіби

Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оныңішіндеолардыңкәсібитәртібін көрсететін мынадай 6жағымды ережелер қамтылған:

1. Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және моральдықсапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-жақты ойластырылған өзпікірін қалыптастыруы қажет.

2. Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі тиіс.Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби шеберлігінкөрсету керек.

3. Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби міндеттерінадал әрі мінсіз орындауы қажет.

4. Объективтілігі және тәуелсіздігі.Аудиторлар объективтілігін сақтай отырып,мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық жұмыстарды жүзегеасыруда олар мәні (яғни табиғи мінез-құлқымен) бойынша және көрер көзге де (формально)тәуелсіз болғаны абзал.

5. Тиісті (жете ынта-ықылас аудару). Аудиторлар кәсібистандарттарды сақтауықажет, өз білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттердітолық орындап,қызмет сапасын ұдайыжақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндікдеңгейінде пайдаланғаны жөн.

6. Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі мен түрінанықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы керек.

Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез-келген жағдайдаболу мүмкін проблемаларды анықтауда негізгілері ретінде қолдануға тиіс. Олардың аудиторлықұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:

А. Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып табылады, өйткенітәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есеп беруге деген сенімділіктіқалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де, тексерілетін экономикалық бірліктерменде ешқандай байланысы болмауы керек.

Тәуелсіздік мына жағдайларда бұзылады. Егер аудитор:• клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;• таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін

компанияның инвестициясымен тығыз байланысты болса, неболмаса компаниямен бірлескен инвестициясы бар болса;

• компаниядан несие алса немесе берсе (бұл тыйым әдеттегітәртіппен қаржы институттарынан алынатын кредитке қатысты болмайды);

• тексерілетін компаниямен құрылтайшы ретінде байланыста болса;• компанняның Директорлар кеңесінің мүшесі болып табылғанда;• компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп саласында шешім қабылдайтын

болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы ақпаратпен оған негізгіжауапкершілікті көтеретіндей шамада ақпарат алмаса;

• егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін аудитордысот процесімен қорқытатын болса немесе аудитор компания басшылығын алаяқтықпен жалғандеп айыптап, сот процесімен қорқытатын болса;

• клиент инвестор болатын болса, онда инвестор (инвестордағы) - кәсіпорындааудитордың қаржылық мүдделілігі болады;

• егер аудитор отбасының немесе туыстарының бір адамыклиент ісін тікелей қатысты (мүдде жағынан) немесе онымен(клиентпен) кәсіпорынды басқару ісіне байланысты болатынболса және т.б.

Ә. Адалдық және объективтік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін жүзеге асырғандаадал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен болатын дау-жанжалдарғаараласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмаламауы қажет. Клиенттің салық төлеуденжалтаруы, жалған жазылған есептік жазбалар, қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпаратыбарын біле тұра жасырған аудитор қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухымен атына нұқсан келтіреді.

Жаңа немесе өзгеше операциялар есебінің мәселелері бойынша кәсіпорындарға кеңесберу барысында аудитор бірқатар проблемаларға кезігеді. Аудиторлар операциялардың есебіндұрыс жеткізу ісінде әр түрлі пікірде болады, сондықтан да кәсіпорын басшысы болып өткеннемесе болуы ықтимал операциялардың есебі бойынша басқа бухгалтерлермен кеңесетін болса,оған таңданудың кажеті жоқ. Осы заманғы қаржы рыногы күрделі әрі қитұрқы қаржыаспаптарын жасау барысында тапқырлық танытады, олардың есебі анық бола бермейді.

Кәсіпорын басшылар аудиторларды «сатып алатын» жағымсыз оқиғалар да болыптұрады, мұндайда аудитор олардың өздері көргісі келетін қаржылық есепте ақпаратты анықмазмұндап, білікті есеп жасап береді.

Б. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың интерпретациясын(түсіндірулерін) сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз құзыретіндегі қызметтерді ғанакөрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару кезінде ол баса назар аударып, қызмет етудіжоспарлау және бақылау; ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін қажетті егжей-тегжейліақпарат болуы керек.

В. Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша ешқандай құпияақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан келтіретін әрекеттерге бармауы керек.Атап айтқанда:

• клиент талап етсе де, оған бухгалтерлік және басқа да құжаттарды қайтарыпберуден бас тарту;

• кәсіби қызмет барысында нәсілдік, жыныстық ұлттық белгілері мен ұстанатындіни сенімдеріне қарай кемсітушілікті (дискриминация) жүзеге асыру;

• тексеру барысында егер клиент аудитордан мемлекеттікаудиторлық стаңдарттарды және нормаларды сақтауын өтінетін болса, онда клиенттін тілегіне

қарсы мемлекеттік стандарттар мен нормалардысақтамауы керек.Себебі, нағыз шынайыфактілерді ашуда мемлекеттік стандарттар мен нормалар дәрменсіздік танытуыықтимал.Аудитор кейбір жағдайда шынайы фактілерді әдеттен тыс әдістермен ашуы мүмкін;

• бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептемесінің тіркеліміне жалған жазбалардыенгізуге келісім бермеуі керек;

• басқа тұлға туралы ақпаратты тапсырғаны үшін клиенттен комиссиялық алым алунемесе клиенттерді тартқаны үшін басқа біреуге төлеу;

Г. Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын жарнамалауарқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз қызметін мәжбүрлеп өткізугенемесе алаяқтық жасамауға тиісті.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің уәкілеттілік берілген лицензия беруші (лицензия)мемлекеттік орган қоғамдық аудиторлар ұйымымен бірлесіп осы кәсіп түрі бойынша лицензияалған тұлғаның аудиторлық қызметін реттейді. Лицензия беруші аудиторлық қызметтердібақылап, аудиторлар мен аудиттенетін субъектілердің қатынасын қарастырып, лицензияұстаушыға ескерту жасауына болады, тіпті болмаған жағдайда лицензияның іс-әрекетінтоқтатады, Бұл - өте қатаң жаза, өйткені лицензиясынан айырылған тұлға аудиторлықбіліктіліктен және аудиторлық есептілігіне қол қою құқығынан қоса айырылады.

4. Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру

жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді айқындайды. Алайда, ол стандарттартексеру жүргізу процессінде қолданылатын нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедуралардыбелгілі бір тәртіпке бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілікстандарттары атқарады.

Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен аудиторлықфирмалар халыкаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық фирма жұмысыныңспецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру жүргізудің нақты процедураларының,аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынассаясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылыпкөрсетілетін өздерінің ішкі стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажеттідәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады, аудиторлыққорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелдігін азайтады.

Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық тексерудіңбірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді.Орындалатын жұмыстардың көлемін ұлғайту жәнесапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудиттехнологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға,аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жайғана мәліметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың экономикалық және қоғамдық статусыүшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялыққұпия болып табылады.

Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті түрдеаудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.

Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқабіріктіруге болады:• аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;•заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;•тексеру жүргізу әдістемесі.Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның ұйымдық

құрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін, ішкі бақылаудың жәнеішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің лауазымдық міндеттері менөкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерінжәне тағы баскаларды ашып көрсетеді.

Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есепберу мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі; бастапқы құжаттардың,аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің құрамы; есептің белгілі бір салалары

бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы аудиторлық процедуралардыңорындалу реті; аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілернемесе сұраулар тізімін құрайды.

Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады;• бухгалтерлік-клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері бойынша

әдістемелер;• заңдық-клиент қызметінің кұқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру әдістемелері

(құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына талдау жасау және т.б.);

•арнайы-ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру жүргізуәдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердіңөкілдіктерінің және т.б. аудиті).

Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:•тексерудің мақсаты мен міндеттері;•тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу бағдарламасы;•нормативтік-құқықтық құжаттар;• клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі, регистрлер,

бастапқы құжаттар);• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (аудитті

жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған тестілер немесе сұраулар тізімі; осыучастокқа тексеру жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);

• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары (үлгілері).Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның

жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:1.Аудитті реттейтін Қ.Р-ның заң нормативтік актілері 2.Аудиторлық қызметтіңң нормативтік негіздері 3.Аудит субъектілері,олардың құқығы 4.Аудит субъектілерінің міндеті5.Аудит субъектілерінің жауапкершілігі6.Қ Р-да аудиторлық қызметті реттеу деңгейлері7.ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңының құрылымы8.Халықаралық аудит стандарттары9.Фирма ішілік стандарттар10.Аудиторлық қызметті лицензиялау11.Аудиторлар палатасы немесе оның функциялары12.Аудиторларды аттестациялау13.Тексерілетін субъектілердің жауапкершілігі 14.Тексерілетін субъектілердің құқығы мен міндетіӘдебиеттер:13-тақырып. Бақылау және аудитЖоспар1.Елеулілік түсінігі - қателіктер және заңсыз әрекетгер. 2.Заңсыз бұрмалауды кездестіргендегі аудитордың эрекеттері. 3.Халыкаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін аныктау. 4.Елеулілік қағидаттарын

аудит қортындыларын талдауда қолдану. 5.Бұрмалаудың елеулілігін

бағалау.Маңыздылық пен пікір320 "Аудиттегі маңыздьшық" Халыкаралық стандартга: "Ақпарат оны жіберіп алу немесе

бұрмалау қаржьшық есеп беру негізіңде қабылдан-ған пайдаланушылардың экономикалық

шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайлардаоларды жіберіп алу немесе бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателернемесе баптар шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудіңтабалдырығы немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу керекжәне сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап өтілген.

Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқаміндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармау керек:

—бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қодданылмауы;— қажетті ақпаратты өткізіп алу.Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың сапалық және

сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан

Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер етпейтін оңда

максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау және ұсыну "БЕУ

сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте, нақты және объективті ақпараттысақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген[40].

Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп берудұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы туралы мәліметтерқажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір пәні болып табылады. Аудитордыңкәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұлоның әрекетінің тәртібін қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешімқабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудіңелеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың теңгені күрайтын, баланс үшінемес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады.

"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол асажоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" /34, 231-6./. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинақгаудыжеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса,онда оған елеулі соманы анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.

Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да қаржылықесепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бүл жағдайдааудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғынақарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағандабасқашалау бо-луы мүмкін.

Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі факторлар:—кәсіпорын көлемі;—базалық көрсеткіштері;—аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;—бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң талап-тарының өзгеруі.Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің абсолютті

шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге болғанына

қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне кдрай маңызды дептанылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.

Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынастаанықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына дейін және т.б.).

Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау үшінкритерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды фирмаішілік немесеәдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде аудиторға екі фактордыескеру қажет:

— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;—пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа

клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе тәртібін

талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және кдбылдауға кдбілеттітәуекелдерді өзі анықгайды.

Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:—шоттар сальдосы деңгейінде;—қаржылық есептеме деңгейінде.Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп есептеуге

болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды көрсетеді. Бүл деңгейгедейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-дылық түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы терминшоттың көрсетілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушытарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-сты.

Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау кезіндеаудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық арасындағы өзарабайланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды аудитті жеке емес, басқа шоттарсальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуымүмкін бүрмалауларды анықгауға болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.

— Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын алапікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын ала бағасынжекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты бөлу жолымен алуғаболады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен шығын-дар туралы есеп беруде дежасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі дебаланстық есеп беру-ге әсер ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары азболатындыктан көптеген аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іскеасырылады. Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын бұрмалаудыңшыңцыққа жақын болуы;

— осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша

қаражаттары, тауарлық-материалдық босалқы қорлар, негізгі қара-жаттар және олардыалу шоттары бойынша баланстағы кейбір бұрма-лаулар орын алады деп болжайды.

Клиентпен жұргізілген алдыңғы жүмыс тәжірибесіне сүйене оты-рьш аудитор ақшақаражатгары мен негізгі құралдар активтердің бао қа шоттарына кдрағанда арзавдау болады депкүгеді. Қаржылық есеп-теме маңыздылығы деңгейін алдын ала бағалау активтердің жалпыкұнының 1%-ын немесе 20 млн теңгені қурайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолменбөлуге болады.

Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит шығындарынескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте маңыздылықгы ірірек бөлубұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары жоғары болуы жоспарланатын алу-лар ментауарлы-материалдық босалқы қорлар шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттармәліметтері бойынша қажетті дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосымен ма-ңыздылығы мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынанқысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған кезде осышоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы сомасының ең жоғарырақ үлесінжібереді. Ақша қаражаттарына қатысты маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспарменсалыстырғандағы осы шоттарға қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін асақымбат емес және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.

Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде қарастыруғаболады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар аудитінен кейінмаксималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың теңге болса, 1000 мыңтеңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі мүмкін.

Қателер және заңсыз әрекеттер240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды

болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті аудиторлық дәлелдеме алуғаүмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі,ол кдте түзетілуі керек. Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтауықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға арнайыбағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".

• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры, қызметкерлер немесеүшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі жәнеүсынуы. Оған алғашқы қүжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алужазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есепсаясатын бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен жазуларжалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі ал-дын ала белгіліқүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарынашындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.

•Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен есеп беру мәліметтерін бүрмалаумақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-ларын немесе сторналық жазуларды әдейіпайдалану.

•Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны мен сомасы бойынша негізгібухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.

• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше шаруашы-лық операцияларбойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.

• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық не-месе логикалықкателіктер, есеп толықгығында байқалмай калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің,мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылықесептемені әдейі емес бүрмалау.

Қателердің негізгі түрлеріне жатады:•Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай да бір факгісін есепке

алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-дай негізсіз немесе кездейсоқ"Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар.Бухгалтерлік есеп стандартгарын білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салыпалынатын қүндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістірудіжатқызуға болады.

• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мүндай қателерге жолсапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелгенпайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп берудітікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндікқүнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндеттітөлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет ету арқылыалаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъектбасшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды,тек төмендетіп қана қояды.

Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды. Аудиттіңжыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.

Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекетіАудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда қаржылық

есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер немесе алаяқгық салдарынанпайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл болмаушылық".

Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.•Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған әрекетінің

(немесе әрекет жасамауының) нөтижесі бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыруүшін бас пайдасы-ның мақсатын ойлаумен іске асырылады.

•Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесіболып табылады. Ол есептеулердегі қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсетусалдарынан болуы мүмкін.

Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау болуынескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақгылығын барлық барәрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары басшылығыөкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа қатысы бар деп сезіктудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардареткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторғазаңцық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеуліәсер етуі мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-талуынбағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса, онда аудитор тексерумасштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді және пікірді біддіруден бас тартады.

Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін аудиторға өзініңжүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық көрсету керек.

Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесіжоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар аудиторларға маңыздылықгың нақгыкритерийін үсынуға дай-ын емес. "Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілгенжалғыз ол Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгауәдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекшіаудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша нұсқаулар бар.

Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі айып шараларықолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкінқызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстықсипаттағы тәртіп бүзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.

Әдебиеттер:1, 2, 3, 94-тақырып. Аудиторлық тәуекелділік және оның маңызыЛекция 7

1. Аудиторлық қауіп туралы түсінік және оның құрамы. 2. Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.

Лекция 8

3. Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі

1. Аудиторлық қауіп туралы түсінік және оның құрамы.

Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік — бұлнарық конъюктурасының өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестертарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынныңқаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.

Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнестіжүргізу практикасы аудитордың процедураны "қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындыққасәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орындауынталап етеді.

Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби стандартсақталады, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу үшін бағаланды дегендібілдіреді.

Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бұл оныңқаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығынкөрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолюттісенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасындағыдиапазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есепберу дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондық-танаудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.

Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушыларсенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының мәнін бағалап, аудитаяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауыкерек. Осы факторлар негізінде, аудитор "қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін деелеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдікдеңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.

400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген."Аудиторлық тәуекелдік — қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкескелмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".

Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненті бар (сызба 1 көрсетілген).

Сызба 1. Аудиторлық тәуекелдік компоненттері

2. Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.

Бөлінбейтін тәуекелдік — шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялардыңқажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесешаруашылық операциялар бұрмалауларынан бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейімболуы .

Бөлінбейтін тәуекел - бухгалтерлік шотта, баланс бабында шаруашылықоперациялардың біртектес тобында, жалпы экономикалық субъектінің есептілігіне елеуліқаталіктердің пайда болуын мұндай бұрмалаулады ішкі бақылау жүйесінің құралдары менанықталғанға дейін немесе мұндай мұндай құралдарының болмауына жол берілген жағдайдааудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық ұсынады. Бұл қауіп көбінесе клиенттіңерекшелігімен анықталады және ішкі шаруашылық құралдарымен тексеру мүмкін болмайтыноның ішкі сипаттамаларымен, сондай-ақ сыртқы орта жағдайларымен байланысты болады.Шындап келгенде, бұл шаруашылық жүйесінің өзіндік дамуының оңтайлы даму жолындаұдайы бола алмау ықтималдылығын білдіреді . Бұл қауіптің бастамасы ішкі шаруашылықбақылау құрылығына дейінгі шаруашылық ортасының сыртқы аясы да болуы керек.

Аудитор тексерілетін экономикалық субъектінің ішкі шаруашылық қауіпінеөзінің кәсіби тұжырымын пайдалана отырып, жоспарлау сатысында баға беруге тиіс. Осыжағдайда бухгалтерлік есептің шоттары мен операцияларға сальдоға және мәнділіктіңберілген деңгейінің асатын айналымдарға ерекше назар аудару қажет .

Аудитор баланс пен есептелікке қатысты ішкі шаруашылық қауіпке баға бергенкезде мынадай факторларды назар алуға қажет ;

- экономикалық субъект әрекет жасайтын сала қызметін және ағымдағыэкономикалық жағдай ерекшеліктері;

- осы экономикалық субъекті жүзеге асыратын қызметтің арнайы ерекшеліктері;

- экономикалық субъектінің басшылықты жүзеге асыратын және есепті жүргізу менесептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлер адалдығы ;

- есепті жүргізуге және есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлердің тәжірибиесі менбіліктілігі;

- бухгалтерлік есептіліктің белгілі бір көрсеткіштеріне қалай да қол жеткізуімақсатымен экономикалық субъектінің басшылары мен қызметкерлеріне сырттан қысымжасалу мүмкіндігі.

Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуыықгимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100%-ға тиімді бола алмайды. Сондықтан,әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді

құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғарытәуекелге ие болады.

Бақылау кұралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылаужүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды. Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылауқұралдарының тәуекелдігі өзара толықтырушы категориялар болып табылады:

- сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелдік сәйкес болады;- сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелдік сәйкес болады;- сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелдік сәйкес болады.Аудитор бақылаудың белгілі бір құралдары жөніндегі өз пікірін дайындау кезінде үлкен

сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықты ұмтылса, аудитор олардың сенімділігі ментиімділігін соншалықты мұқият дайындауы керек.

Бақылау құралдарының қаупін бағалау үшін тестілеу деп аталатын арнаулы аудиторлықшаралар қолданылады :

1. Кәсіпорында көзделген бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің сенімдіжұмыс істейтініне бухгалтерлік есептілікте елеулі бұрмалаулардың пайда болуына тиімдіқарсы тұруға және оларды анықтауға қабілеттілігіне;

2. Бақылау құралдарына бүкіл есепті кезеңінің ішінде бірдей тиімділікпен жұмысістейтініне көз жеткізуіне мүмкіндік береді.

Бақылау құралдарын тестілеу бақылау құралдарының тәуекелі жоғары депбағалағаннан басқа барлық жағдайларда жүргізіледі. Аудитор өз пікірін әзірлеген кездебақылаудың белгілі бір құралдарына неғұрлым көбірек сүйенетін болса, ол олардыңсенімділігіне тиімділігін соғұрлым мұқият тексеруге тиіс.

Бақылау құралдарының тәуекелін бағалау нәтижелерін аудитор аудиттің жалпыжоспарында, ал нақтылаушы бағаларды тексеру жөніндегі жұмыс құжатында көрсетуге тиіс.

Айқындалмау (қателерді) тәуекелдігі — бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емесмәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де,мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордыңбасқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады.Аудитор "мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақты тексерулержүргізбейді" деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуыанық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдержүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40% тәуекелге,оларды жан" жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардыңтуындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердіаудитор байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан-жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдеролар таппауы керек.

Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен аудитордыңоларды тек бағалап, бірақ бақылай алмайтындығымен ерекшеленеді. Аудитордың бөлінбейтінжәне бақылау тәуекелдіктерін бағалауы оларды жақсы түсінуге көмектеседі, бірақ олардыазайтпайды және өзгертпейді. Айқындамау тәуекелдігі аудитор мәні бойынша жекелегентексерулердің сипатын, уақыты мен масштабын өзгерту арқылы бақылап алады.

Аудиторлық қызмет көрсету нарығында клиент конкурстық негізде аудиторлық фирманытандай алады. Егер оның көрсететін қызметінің жалпы құны басқа аудиторлық фирмаларғақарағанда едәуір жоғары болса, клиент өз ниетін өзгертіп, басқа фирманы таңдай алады.Сонымен бірге заңды аудиторлық тәуекелдік деңгейін нақты дәлелденген деңгейден орнатуданбас тартуда көмектеседі.

Бәсеке, құқықтық міндеттемелер, басқа шаралар мен кәсіпқойлық бірдей жағдайлардааудиторлық тәуекелдікті бағалау айырмашылығын төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ түрліаудиторлар тең жағдайларда аудиторлық тәуекелдіктің абсолютті бірдей деңгейін орнатаалмайтындығын мойындау керек. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасындатікелей тәуекелдік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердіңжоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.

Аудиторлық тәуекелдік компоненттерін детальдандыру айқындамау тәуекелдігініңқұрамдас бөлігін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Мәні бойынша тексеру деңгейі — елеулі қателер тексеру рәсімін орындау процессіндеелеулі қателер анықталмай қалу қаупі.

Талдау тәуекелдігі — талдау рәсімі елеулі бұрмалауларды анықтамайды деген қауіп;

Таңдау арқылы зерттеу тәуекелдігі — тексеруді жүргізу операцияларының іріктемесіелеулі қателерді көрсетпеуі мүмкін деген қауіп.

Аудиторлық тәуекелдікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толықзерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады.Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеругеакцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.

Лекция 8

3. Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі

Кез келген аудиторлық тексерудің басты міндеті — аудитті аяқтаған кезде жиынтықаудиторлық төуекелдік минималды төмен деңгейге жеткізілетіндей немесе керісінше,сенімділік деңгейі аудиторға қаржылық есептеме нақтылығы бойынша пікір білдіру үшінжоғары болатындай сенімділік деңгейіне дейін жететіндей етіп жекелеген шоттар немесешаруашылық операциялар бойынша аудиторлық тәуекелдікті шектеу. Аудиторлық тәуекел –аудитор байқамаған қателер мен олқылықтар болу мүмкіндігіне қарамастан, сыртқы есептілікдеректерінің толық растығын туралы қорытынды есеп беру арқылы өзіне алатын қауіп.Аудиторлық қауіп аудитті жоспарлау мен жүргізуді, сонымен қатар орындалған процедураларнәтижесіне бағалау кезінде пайдаланады. Аудиторлық қауіп аудитті жоспарлау мен жүргізукезінде және де атқарылған іс-әрекеттерді нәтижесін қорытындылағанда аудиторменескеріледі. Аудитор жұмыс барысында қауіптерді зерделеуге оларды бағалауға және бағалаунәтижелерін құжаттауға міндетті. Қауіптерді бағалаған кезде кем дегенде үш тармақтықарастыру қажет: жоғары, орташа, төмен.

Аудиторлық ұйымдар өз қызметтерінде қауіптерді бағалаған кезде жоғарыдааталған үш тармаққа қарағанда көп тармақтарды қолдану туралы немесе қауіптерді бағалауүшін сандық көрсеткіштерді (процент немесе үлес бірлігі) пайдалану туралы шешім қабылдайалады (кесте 1).

1 - кесте

Аудитордың мүмкін болатын аудиторлық тәуекелді таңдауы бойынша әрекеті

Шарты Аудитор әрекеті

Егер ажарамас тәуекел мен бақылаутәуекелі (немесе олардың бірі) төмен болса

Аудитор таба алмау тәуекелін ортанемесе жоғары деңгейіне бағдарлануғақұқылы бірақ бұл жағдайда сәйкестік пенмаңыздылыққа процедураларды пайдаланаотырып бақылау тәуекелдігімен ажырамастәуекелдігінің дұрыстығын алынғанбағалаулардың дұрыстығын растау алуғаміндетті.

Егер ажырамас тәуекелдігіменбақылау тәуекелі ( немесе екеуінің біреуі) –орташа немесе жоғары

Аудитор аудиторлық тәукелдіктітөмендету бойынша шаралар қабылдауықажет

Аудиторлық тәуекел сапалық шкала бойынша немесе сандық шкала бойынша 0ден 100 %-ке дейін баға ықтималдығы жолымен өлшенуі мүмкін.

Теориялық тұрғыдан аудиторлық тәуекел «нөлдік» болуы да мүмкін, егер тексерілетінұйым шағын болса және аудиторға жақсы таныс болатын болса, операциялары аз жәнестандартты болса, бизнес сферасы тұрақты, бухгалтерлік қызмет маманданған және жақсыжолға қойылған болса, аудитор квалификациясы жоғары болса.

Жоғарыда аталған аудиторлық тәуекелге әсер ететін факторлар жиынтығы менкомбинациясын негіз ретінде алуға болады.

Тәжірибеде аудиторлық тәуекелді бағалаудың сапалық шкаласы кеңінен қолданылады:жоғары, орташа және төмен. Аудит жүргізу барысында аудитор аудиторлық тәуекелдімүмкіндігінше төмендетуге қажетті шараларды жасағаны жөн (кесте 2).

2- кесте .

Таба алмау тәуекелінің мүмкін болатын деңгейін анықтау

Бақылау тәуекелін аудиторлық бағалау.

Жоғары Орташа Төмен

Ажырамастәуекелінаудиторлықбағалау.

Жоғары Ең төменгі Төменірек Орташа

Орташа Төменірек Орташа Жоғарырақ

Төмен Орташа Жоғарырақ Өте жоғары

Аудитте аудиторлық тәуекелдің мынадай түрлері болады :

1) Аудитордың кәсіби қабілеттілік тәуекелі - ол тексерілетін фирма беделін ( фирматәртібі, адалдығы, банк жасаған операциялардың тәуекел деңгейі ) ескере отырып, мұқияттаңдаумен анықталады. Кез келген фирманы тексеруді қолға алған кезде аудиторлар еңалдымен, оның беделіне назар аударады. Сөйтіп, аталған фирмаға жүргізілген тексеруаудиторлық компанияға және оның клиенттеріне нұқсан келтірмеуі тиіс:

2) Клиент үмітін ақтамау тәуекелі – жасалған тұжырыммен клиенттің мүддесінқанағаттандырмау тәуекелі. Аудиторлық тексерудің жүргізілуі клиенттің ойындағыдайболмаса, ол бұл аудиторлық компанияны қызметінен бас тартуы мүмкін :

3) Аудиторлық тәуекел (DAR) – бұл аудиторлық қорытындының мынадай себептергебайланысты дұрыс болмауы ықтималдылығы : Экономикалық субъектінің бухгалтерлікесептілігінің дұрыстығы расталғаннан кейін, онда анықталмаған елеулі бұрмалаулар бар дептанылуы . Тәуекелдің үшінші түрі – аудиторлық тәуекелді неғұрлым толығыраққарастырайық . А) Бухгалтерлік есептілікте елеулі қателіктердің болу тәуекелі:

B) Бухгалтерлік есептіліктегі қаталіктердің қайсыбірі тексеру барысында анықталмай қалутәуекелі .

Ішкі шаруашылық қауіпін және бақылау құралдарының қауіпін бағалау негізіндежұмыста жіберілген таба алмау қаупін төмендетуге ескере отырып тиісті аудиторлықшараларды жоспарлауына болады .

DR = DAR / IR * CR

Таба алмау қауіпі және ішкі шаруашылық тәуекелі мен бақылау құралдары тәуекелікомбинациясның арасында кері байланыс бар :

- ішкі шаруашылық қауіпі мен бақылау құралдары тәуекелінің жоғары мәніаудиторды таба алмау тәуекелін барынша мүмкін деңгейіне дейін төмендететіндей жәнежалпы аудиторлық тәуекелді қолайлы мәнге дейін жеткізетіндей еткізіп тексеруіұйымдастыру ;

- ішкі шарушылық мен бақылау құралдары қаупінің төменгі мәні аудитордыңтексеру барысында таба алмау тәуекелін неғұрлым жоғары жасауға және бұл ретте жалпыаудиторлық тәуекелдің қолайлы мәнін алуға мүмкіндік береді .

Аудиторлық тәуекелді бағалаудың екі әдісі бар

А) бағалау ( интутивтік )

В) сандық

Бағалау әдісі бізде кеңінен пайдаланылады, аудитор өз тәжірибесімен клиенті білуінеқарай қаржылық есеп беру негізінде аудиторлық есеп беру негізінде аудиторлық қауіптібелгілейді және осы аудиті жоспарлауда пайдаланылады.

Сандық әдіс аудиторлық тексерудің көптеген есептеу үлгілерін қамтиды.

Ap = Pч FPk FPh

АР = аудиторлық тәуекел

Рч – ажырамас тәуекел

Рк – бақылау тәуекелі

Рн - таба алмау тәуекелі

Аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық ішіндегітәуекелдіктің 80%, бақылау тәуекелдігі 50% және таба алмау қатері 10% депжорамалдайды.аудитте тәуекелдіктің осы сандары бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4%алады. Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелдіктің осы жолғы (тиісті) қолайлы деңгейі 4 % -тенжоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті жоспарды қолайлы деп санауыкерек. Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелдіктің қолайлы деңгейін аудитордың алуынакөмектеседі, бірақ ол тиімсіз. Әлде қайда тиімді жоспар жасау үшін аудиторлар тәуекелдіктіесептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни таба алмау қатері мен алуға жататынмәліметтердің тиісті санын анықтайды.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Аудиторлық қауіп түсінігіне анықтама беріңіз2. Аудиторлық қауіп түрлерін атап шығыңыз.3. Ішкі шаруашылық қаупіне анықтама беріңіз.4. Бақылау құралдарының қаупіне анықтама беріңіз5. Таба алмау қаупіне анықтама беріңіз.6. №400 ХАС сипаттама беріңіз.7. Бақылау процедураларын атап шығыңыз.

Әдебиеттер:1,3,5

5-тақырып. Кәсіпорындар мен аудиторлық дәлелдеулерді алу әдістемесіЖоспар:1.Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері.

2. Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері.

Лекция 10

4. Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері. 5. Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.

1.Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері.

Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталыпталданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпаратаудиторлық дәлелдер деп аталады. Қаржылық есеп берудің дұрыстығыжөнінде аудитор өзінің негізделген пікірін білдіруі үшін бақылау тесті менмәндік процедуралар сияқты процедураларды пайдалана отырып қажеттіаудиторлық дәлелдер жинайды.Олар:

- түгендеу кезінде қатысу немесе бақылау- шаруашылық немесе бухгалтерлік есеп операцияларын орындау,

бақылау- ауызша сұрақ жауап алу- үшінші тұлғадан алынған құжаттарды тексеру- клиент ұйым дайындаған құжаттарды тексеру- арифметикалық есептеулерді тексеру- талдау Аудиторлық процедуралар екіге бөлінеді: бақылау тесті, мәндік

процедуралар.

Бақылау тесті ұйымның жарамдылығы ішкі бақылау мен бухгалтерлікесеп жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі туралы аудиторлық дәлел алумақсатында алынатын тесттер. Мәндік процедуралар қаржылық есепберудегі қателіктер мен заң бұзушылықтарды анықтау үшін алынатынтестер. Олар екіге бөлінеді:

1) операциялар мен шоттар қалдығының өлшемдік тестері2) аналитикалық процедураларАудит бағдарламасын түзуде аудиторлық дәлел жинау үшін қандай

аудиторлық процедуралар және қандау көлемде орындалатынын анықтапалу керек.

Аудиторлық дәлелдерге телаптар 500-ші аудиторлық дәлелдер депаталатын халықаралық аудит стандарттарымен реттеледі.

Аудиторлық дәлелдердің келесідей түрлері болады: ішкі, сыртқы,аралас.

Ішкі дәлел аудиттелетін ұйымнан ауызша немесе жазбаша түрдеалынатын ақпарат.

Сыртқы дәлел үшінші тұлғадан аудиторлық ұйымның сұрауы бойыншаалынған жазбаша түрдегі ақпарат.

Аралас дәлел аудиттелетін ұйымнан жазбаша немесе ауызша алыныпүшінші жақтың жазбаша түрде растаған ақпараты.

2. Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері.

Аудиторлық дәлелдерді алу көздері:

- қаржылық есеп беру- бухгалтерлік есеп регисторлары- аудиттелетін ұйымның және үшінші тұлғаның алғашқы құжаттары- статистикалық есеп беру- жарғылық құжаттар:келісім шарттар, бұйрықтар , өзге де әкімшілік

құжаттар.- қаржы шаруашылық қызметінің талдау нәтижелері- аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның ауызша пікірі- аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның құжаттарын салыстыру- түгендеу нәтижелері- ауызша және жазбаша формада басшылыққа хабарлау

Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын оныңғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылым тану құралы ретінде қолданылады. әрбір ғылымсаласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік айырмашылығы болады. Сонда даболса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойыншабарлық ғылым саласына бірдей әмбебап әдіс-ол диалектикалық әдіс деп танылған.Диалектикалық әдістің негізі-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзарабайланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлыққұбылысты өзара объективтік заңдылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан дадиалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негізінқұрайды. Аудит, экономика ғылым саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет

Аудиторлық дәлел алу көздері

1. Қаржылық есеп беру

2. Бухгалтерлік есеп регисторы

3. Аудиттелетін ұйымның және үшінші тұлғаның алғашқы құжаттары

4. Статистикалық есеп беру

5. Жарғылық құжаттар

6. Қаржы шаруашылық қызметін талдау нәтижелері

7. Аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның құжаттарын салыстыру

8. Түгендеу нәтижелері

9. Ауызша және жазбаша формада басшылыққа хабарлау

жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясынанықтайды, олар өз кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.

Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми теориялық зерттеузаңдылықтарынан құралады.

Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады;олар: талдау және топтау, индукация және дедукация, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталғанәдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақтықарастырылған.

Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелепмазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататынқұрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізгізерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн,мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.

Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдаужүргізу үшін қажет. Осы әдістердің ерекшеліктеріне сәйкес талдау объектісінің жекелей жәнетоптаулы түріне де талдау жасау оның мазмұн мағынасын анықтауға болады. Аудит барысындашаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық көрсеткіштерін талдау үшін дедукция-индукция әдісі қолданылады.

Дедукция (тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жекекөрсеткіштерге дәлел жасап логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Яғни, осы әдісқолданған жағдайда кәсіпорын шаруашылығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды,содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытындыжасалынады. Индукция - ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпыкөрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.

Аудит барысында дедукция әдісі шаруашылық субъектілерінің жалпы көрсеткіштерініңмағынасы мен мазмұнына талдау жасап оның жеке құрамдарына байланыстылығын анықтау.Индукция шаруашылық субъектілерінің шаруашылығының жеке көрсеткіштеріне талдау жасапоның жалпы көлемін көрсететін анықтамаларға байланыстылығын анықтап қорытындыжасайды.

Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерінқарастырдық.

Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1)аналитикалық анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.

Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі-ол негізінде экономикалықталдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру жәнестатистикалық, экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттіңкөп тараған әдістемелік әдісі-ол, шаруашылық субъектілерінің қаржылықақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндірісшығынын, оны сатудан түскен төлем сомасымен салыстыру, онда

анықталған өзгеру мөлшерінің нендей себептен болғанын, факторлардыңәсерін есептеу.

Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады.Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратын жасауда,онда кездескен өзгертулерді анықтауда және кәсіпорын шаруашылығыныңдаму жолын бағдарлау барысында аналитикалық тексеру үздіксіз жүргізіліпотырады.

Әдістемелік құжаттау әдісі-өз кезегінде үш топқа бөлінеді: 1)мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік құқылық жолын анықтау; 3) есепқұжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз-аудитобъектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мәліметтерінайтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары,перфокарта, магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).

Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-құқылық, ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудитжүргізуге ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесініңмоделін алатын болсақ, онда шығыны жоспарланған өлшемде, нақтышығын өлшемінде, оның цехтар арасындағы құбылыс қозғалысы, оныңбухгалтерлік құжаттарға тіркелуі, жауапкершіліктегі есебі тағы басқакөптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп, мәлімет моделін құрайды.

Нормативтік-құқықтық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереженұсқаудың, нормативтік құжаттар талабының ішкі ереже тәртібініңорындалуын анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуінбақылау үшін түгелдеу жүргізудің ереже-нұсқауының дұрыс қолданылуыбақылау қажет. Нақты мүлік түгелдеу, қаржы қорларын тексеру, ақшақаржысын тексеру ережелерінің дұрыс қолданылуы.

Есеп құжаттарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттардакөрсетілген шаруашылық әрекеттерінің операцияларының заңдылығы,қажеттілігі және экономикалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтауқажет. Осы әдісті іске асыру үшін әр түрлі құжаттарды тексеру түрлері,нақты бақылау әдісі, әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастыруларқолданылады.

Осы орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерінқарастыруға болады: формальдық, арифметикалық заңдылық, логикалықтексеру. Немесе жаппай қарама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелужолымен, есепті қалпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.

Формалдық әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыстолтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі,жауапкершіліктегі жұмысшылардың қол қоюы қарастырылады.

Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсатсондағы тіркелген анықталады. Құжаттың заңдылығын тексерудегі мақсат

сондағы тіркелген операциялардың заңдылығын және экономикалықтиімділігін анықтау.

Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығынтексеруде өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екіқайтара кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіптүссе, материалдың құжатының бір данасы қоймасының есебінде болса,екіншісі банк көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқылықарама-қарсы тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскенақшаны кассаға өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде боладыда оның түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжаткөрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылыанықталады. Осы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы ұрлықнемесе әдейі қиянат жасаушылық қылмыстары анықталады.

Есепті қалпына келтіру әдісі-ол негізінде аудит процесіндебухгалтерлік есепте жіберілген қатені түзету. Қате түзету процесініңбірнеше түрі бар.

1. Корректура әдісі, ол бухгалтерлік тіркеу кезінде жіберілгенқателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы,тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткенадам өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).

2. Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылытүзету. Бұл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретінәдіс. Мысалы, дүкенші жабдықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдапалған. Тауар сомасы 10000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп,тіркелген бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен.Кейін тексеру барысында қате анықталғаннан кейін қосымша екі жақтыжазу 9000 теңгеге жасалады.

3. Үшінші қате түзету әдісі-қызыл жазу. Бұл әдіс бойынша, бұрын екіжақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана екіжақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептіңқалыптасқан тәртібі бойынша есеп шоттарына екі жақты жазу бойыншатіркелген тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни,қате жазу бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған саншығарылғаннан бұрын жіберілген қате түзетіледі.

Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекшеорын алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорынмүлкінің нақты есебін алып түгелдеу. Бухгалтерлік есептің күдіксіз дұрысекенін, аналитикалық және синтетикалық есеп көрсеткіштерінің дұрысекенін тек қана нақты тексеру арқылы сенімді түрде анықтауға болады. Олөз кезегінде шаруашылық субъектілерінің қорытынды ақпараткөрсеткіштерін нақты тексеруге негіз болады. Нақты тексеруметодологиясы сенімді, күдіксіз әдіс, сол осы арқылы ғана бар шындықтыанықтауға болады, өз кезегінде нақты тексеру үш түрге бөлінеді: түгелдеу,сараптап анықтау, бақылау арқылы анықтау.

Түгендеу. Бухгалтерлік есепте және аудитте түгелдеу әдісі олкәсіпорын мүлкінің, негізгі құралдың, тауардың, материалдың, ақшақаржысының, құнды қағазының есеп айырысу әрекеттерінің нақты бір

кезеңде түгелдеу барысында бухгалтерлік есеп көрсеткішіне сайма-сайдұрыс екендігін анықтайды. Түгелдеу процесінің қорытындысы,бухгалтерлік есеп көрсеткіші мен нақты тексеру құжаты "инвентарлықтізімде" анықталған сомамен салыстыру арқылы анықталады. Яғни,бухгалтерлік есеп көрсеткіші тізімі қорытындысынан артық болса, оныңайырмасы жетпеген соманы көрсетеді. Қандай көрсеткіш (t1-) анықталғанжағдайда да аудит барысында оның себебін анықтау, оған анықтама жасау,түсініктеме беру аудитордың міндеті.

Аудит барысында түгелдеу процесіне тікелей бақылау жасалынады.Себебі, көп жадайда есеп процесіндегі кемшілік немесе қиянатшылық осытүгелдеу процесінде анықталады, екіншіден барлық бухгалтерлік есепкөрсеткіштерінің дұрыстығы көп жағдайда осы түгелдеу қорытындысыментікелей байланысты болады. Осы орайда, ерекше орын алатын есеп процесіол қоймадағы тауардың, материалдың аналитикалық есебі. Оны жүргізуәдісі қазіргі кезде септеу машинасы арқылы немесе компьютер қолдануарқылы, ал көп жағдайда қолмен есеп карточкалары арқылы жүргізіледі.Аудит барысында аналитикалық есеп жұмысын тексеру өте күрделіпроцесс. Ол жұмыста қате жіберілсе немесе әдейі өзгерістер енгізілсе оныңкәсіпорын шаруашылығына тигізетін әсері өте күрделі. Соның салдарынанөндіріс процесінде толқушылық, өндіріс өнімнің сату қуатының өзгеруінежалпы шаруашылық қаржылық-табыстылық жағдайына әсерін тигізеді.Мысалы, өндіріске қажетті материалдың сапалылығы өзгертілсе оныңбағасы да өзгереді. Ал, ол өзгерістер материалдарды кіріс-шығыс жасаудақұжатқа бір бағамен, басқа сапамен есепке алынады. Соныңкөрсеткіштерінің арасында көптеген айырмашылықтар болады да еншісінденемесе пайдасында қалады. Яғни, соның нәтижесінде шаруашылықтағысубъектілер, оның сыбайластары көп зиян шегеді.

Кәсіпорын экономикасында материалдарды, тауарды түгелдеу сияқтынегізгі құралдарды бухгалтерлік есебіндегі ерекшеліктеріне сәйкес өзіндікайырмашылығы болады. Мысалы, түгелдеу тізімі негізгі құралдыңаналитикалық есеп карточкалары арқылы толтырылады. Сол сияқты ақшақаржысы мен құнды қағазды түгендеу процесі де өзінің бухгалтерлік есеп,ереже-нұсқау талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Шаруашылық субъектілерінің есеп-айырысу әрекетіне түгелдеужүргізу өте күрделі, оның тауарлары аудит жұмысы үшін өте қажет. Егер дежабдықтаушыға алған тауары үшін төлем жасалмаса немесе сатыпалушылар алған тауарына төлем жасамаса ол кәсіпорынның қаржылық,табыстылық жағдайы туралы жұмысын текеру мүмкін емес.

Қорыта келгенде аудитор түгелдеу жұмысы туралы өзініңқорытындысын жасайды. Ал, кездейсоқ, өрескел жағдайлар анықталсатапсырушыға арнайы әр фактілер туралы жеке-жеке анықтама жасаптапсырылады, ол бірақ аудиттің құпиялық принципін сақтау тәртібіменжүргізіледі.

Сараптау. Нақты тексеру барысында сараптап анықтау әдісі негізіндеөндіріс барысын бақылау ретінде қолданылады. Оның ішінде өндірістехнологиясының дұрыстығы, өндіріске жіберілетін шикізаттардың,материалдардың, өндіріс технологиясының талабына лайықты екенін, жаңаөнім сапалылығын сараптау, өндіріс процесіндегі шикізат пенматериалдардың қосалқы шығынын сараптау тағы сол сияқты көптегенпроцестерге сараптау жүргізіледі.

Бақылау - бұл да нақты тексерудің бір түрі. Оның негізгі мақсатыкүнделікті шаруашылық барысын тексеру, бақылау жасау. Мысалы,күнделікті өндіріс барысына бақылау жасау, еңбек жұмыс тәртібін бақылау,материалдар тасу, дайын өнімнің сатылу барысын олардың қоймада сақталутәртібін бақылау.

Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістеріүлкен орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютерқолдану, тапсырушының компьютер құрылымымен жұмыс істеуі ерекшеорын алады. әрине ол үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуіқажет.

Лекция 10

1. Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері. 2. Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.

1. Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.

230 "Құжаттау" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында "аудитор аудиторлыққорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің Халықаралық стандарттарға (ХАС)сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді беру кезінде зор маңызы бар мәліметтердіқұжатпен рәсімдеуге тиісті" делінген. Аталмыш құжатқа сәйкес аудитті жалпы түсінудіқамтамасыз ету үшін жұмыс жазулары жеткілікті түрде толық және аяқталған болуға тиісті.

Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты - аудитордың аудитті нормативтік-құқықтықактілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:

- олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңіңде көмектеседі;

- олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруғажағдай туғызады;

- оларда аудиторлық қорытындыны растаушы процедуралардың орындалуынәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.

Құжаттарды дәлелдеу маңыздылығы бойынша 4 топқа бөлеміз:

1) алғашқы2) жиынтық3) өкілетті емес4) көмекші

2. Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.

Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұны. Жұмыс құжаттарында аудитор аудиторлықжұмыстардың жоспарлануы, сипаты, орындалған аудиторлық процедуралардың көлемі жәнемерзімі, болатын нәтижелер, сондай-ақ алынған аудиторлық дәлелдеулердің негізіндежасалынған қорытынды-пікірлер туралы ақпараттарды көрсетуге тиісті.

Аудит практикасында жұмыс құжаттарының унификациясы (бір ізге салынуы) ұлттықстандарттарда да, халықаралық стандарттарда да қарастырылмаған. Олар фирма ішілікстандарттарға сәйкес жасалынады және сол стандарттармен бекітіледі.

Жұмыс құжаттарын стандарттау бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етеді:

- жұмыс құжаттарын дайындау және оған шолу жасаудың тиімділігін арттырады;

- жұмыстарға шолу жасауды жеңілдетеді;

- сапаны бақылауға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Жұмыс құжаттарының нысанымен мазмұнына төмендегі факторлар әсер етеді:

- көрсетілетін қызметтің сипаты;

- аудиторлық қорытынды есептің нысаны;

- клиент бизнесі;

- ішкі бақылау жүйесінің жағдайы;

- аудитті орындау процесінде қолданылатын әдістеме.

Жұмыс құжаттарының мазмұнына қойылатын негізгі талаптар.

Жұмыс құжаттары төмендегі ақпараттарды растауға (дәлелдеуге) тиісті:

1. Бухгалтерлік жазулар қаржылық және басқа қорытынды есеп берулерге сәйкесорындалған;

2. Жұмыс бірдей жоспарланған және бақыланған;

3. Аудитті жоспарлау мақсаты үшін ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізілген;

4.Дәлелдеулер алынған, аудиторлық процедуралар жүзеге асырылған және тексерулерпікірлердің дұрыс білдірілгендігін растау үшін жетік дәлелдеулер алатындай етіп жүргізіледі.

Аудитор оның дайындаған жұмыс құжаттарын аудиторлық қорытынды жасау үшін ағааудитор немесе аудиторлық фирманың жетекшісі мұқият қайта қараған кезде ол құжаттардыңмазмұнында сәйкессіздік немесе толық еместік табылып қалуы мүмкін екендігін мойындауғатиісті. Бұл жерде кейбір жұмыс құжаттарын клиент дайындайтындығын айта кету керек.Клиентті кеңсе жұмыстарына жіберуге болады, содан соң, бірақ оларды аудитордың өзітексеруіне тура келеді. Ондай құжаттар төмендегілер болуы мүмкін:

- Тексеруші баланс.

- Банк шоттарынан үзінділер.

- Түгелдеу тізімдемесі.

- Дебиторлар мен кредиторлардың тізімі.

- Келіп түскен және шыққан негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің жәнет.б. тізімі.

Жұмыс құжаттарын рәсімдеу бойынша негізгі талаптар.

Жұмыс қүжаттарының толық саны (тізімі) әрбір аудиторлық ұйымның өзінің фирма ішілікстандарттарымен анықталуға тиісті. Тұрақты аудиторлық папкада: Жарғының және құрылтайкелісім-шарттарының, статистикалық карталардың, тиісті қызмет түрлеріне алынғанлицензиялар, партнерлермен жасалынған келісім-шарттар, бизнес-жоспарлар, есеп саясатыжөніндегі бұйрықтар, жұмысшы шоттар жоспары, ұсыныс хаттары.

Ағымдағы құжаттардың картотекасы:

- жоспарланған жұмыстар туралы жазу үшін жүргізіледі;

- жүзеге асырылған процедуралармен, жүргізілген тестілермен, жасалынған қорытындыпікірлермен бірге, орындалған жұмыстар жөнінде егжей-тегжейлі ақпараттар алу үшінжүргізіледі.

Ағымдағы құжаттардың картотекасында аудитордың жұмыс құжаттарының көбірек бөлігісақталады, сондықтан оларды төмендегі бөлімдерге топтастырылған тиісті номенклатурабойынша бөлу дұрыс:

- қаржылық қорытынды есепке шолу жасау құжаттары;

- аудиторлық тексерудің жоспары мен бағдарламалары;

- нақты тексеру жүргізу нәтижесі бойынша құжаттар;

- арнайы мақсаттағы құжаттар.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Аудиторлық дәлелдер түсінігі2. Аудиторлық дәлел түрлерін атап шығыңыз.3. Аудиторлық дәлел алу көздері.4. Аудиторлық дәлел алу әдістері5. Жекелеген шаруашылық операцияларды қайта есептеу, түгендеу, есеп жүргізу

тәртібінің сақталуын тексеру.6. Аудиторлық тексеру кезіндегі растаулар.7. Қандай аудиторлық құжаттама түрлерін білесіз?8. ХАС 230 сипаттама беріңіз. 9. Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты не?10. Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібі. 11. Жұмыс құжаттарының маңызына қойылатын талаптар. 12. Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібін анықтаңыздар.

Әдебиеттер: 16-тақырып. Кәсіпорын және аудитті жүргізу тәртібі11 лекция.

1. Ішкі бақылау жүйесі (ІБЖ) және оның элементтері.

2. Бухгалтерлік есеп жүйелерін бақылаудың мақсаты. (БЕЖ).

12 лекция.

Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері. Бақылау құралы туралытүсінік (БҚ) және оның түрлері.

1. ( ) .Ішкі бақылау жүйесі ІБЖ және оның элементтері

Ішкі бақылау жүйесі бұл - клиент басшылығы өз қызметін дұрысжолға қою үшін қабылдаған саясат пен процедуралар. Бұл клиентбасшылығының саясатын сақтауды, активтерінің сақталуын, қателіктердіболдырмауды бухгалтерлік жазбалардың дұрыстығын қамтамасыз етуқажет. Сонымен бірге қаржылық ақпаратын дер кезінде орындалып сенімдіболуын қамтамасыз ету қажет.

Компанияның ішкі бақылау жүйесіндегі әдістер менпроцедураларының 3 негізгі категориясын қолданады. Яғни, бұлкатегориялар бақылаудың мақсаттарына кепілдік беруді қамтамасыз етедіжәне оларды құрастырушы және қолданушы әкімшілік болып табылады.Бұларды ішкі бақылау жүйесінің элементтері деп атайды.

Олар келесілер:

1. Бақылау ортасы.2. Есептеу жүйесі.3. Бақылау процедуралары.

Келесі кестеде жоғарыда қарастырылып өткен ішкі бақылаужүйесінің 3 элементінің өзара қарым-қатынасы көрсетілген.

Ішкі бақылау жүйесінің элементтері және оның құрылымы

Бақылау ортасы Есептеу жүйесі Бақылаупроцедуралары

Бақылаупроцедураларыныңэлементтері

● әкімшілікфилософиясы жәнебасқару стилі

●ұйымдастырушылықструктурасы

● аудиторлықкомитет

● қызметкеорналасуға арызыжәнеқызметкеллерменқатынасы

● әкімшіліктіңбақылау әдістері

● ішкі аудитфункциялары

● тұлғаларменжұмыс істеудіңәдістері менпроцедуралары

● сыртқыәсерлер

Алға қойғанмақсаттары

● заңдылық

● санкциялануы

● толықтылығы

● баға беру

●классификация

● өз уақытылығы

● отчеттыдайындау

Бақылаупроцедураларыныңкатегориялары

● дұрыс бөлінуі

●санкциялаудың іскеасырылатын жүйесі

● сапалықұжаттар ментіркемелер

● нақты бақылау

● тәуелсізтексерулер

2. Бухгалтерлік есеп жүйелерін бақылаудың мақсаты. (БЕЖ).

Ішкі бақылау жүйесінің алдында келесідей 7 мақсат тұрады. Бұлмақсат қателіктерді болдырмауға қол жеткізуге көмек береді. Сенімділіктің

Ішкі бақылау жүйесі

қажетті дейгейін қамтамасыз ету үшін клиентің ішкі бақылау жүйесікелесідей болуы қажет:

1) есепке алынған шаруашылық операциялар тіркелуі қажет, олардыңнақтылығы

2) шаруашылық операциялары қажетінше рұқсат алынуы қажет3) жүзеге асырылған шаруашылық операциялардың есепте көрсетілуі4) шаруашылық операциялардың дұрыс бағалануы5) шаруашылық операциялардың шотта көрсетілуі қажет. Бұл

қаржылық берудің объективті түрде жасалғанын бағалауға мүмкіндікбереді

6) шаруашылық операциялардың дер кезінде рәсімделуі қажет7) шаруашылық операциялар бойынша жазбалар регисторда жазылып,

оның нәтижесі дұрыс соммаланып, жалпылануы қажет.

12 лекция.

1. Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері.

2. Бақылау құралы туралы түсінік (БҚ) және оның түрлері.

1. Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері.

Бақылау жүйесінің тиімділігінің маңыздылығы әкімшіліктің бақылауғадеген қатынасымен анықталады.

Бақылау ортасы – бұл әкімшіліктің жоғары дәрежесінің қарым-қатынасын, сонымен қатар директорлар мен ұйымның иелері де осыбақылауға және бақылаудың маңыздылығы жайындағы процедуралар жәнеәрекеттер болып табылады.

Бақылаудың ұйымдастырушылық структурасы шаруашылық жүйеніңүкім мен оған тәуелділерді анықтайды. Көбіне ұйымдастырушылықструктурада ақпараттық байланыстар жүргізіледі. Аудитор клиенттіңкомпаниясының ұйымдастырушылық структурасын зерттеу арқылыбасқарушылық және шаруашылық жүйедегі функционалдықбайланыстарды, сонымен бірге бақылау-болжау процедураларының қалайіске асырылатындығын түсінуге болады.

Ішкі аудит кәсіпорында бақылау-болжау процедураларын тексерудетиімділігін белгілейді. Ішкі аудиттің тиімділігін қамтамасыз ету үшін,өндірістік бөлімдегі аудиторлық жұмыскерлердің тәуелсіздігіне кепілдікберу керек. Тиімді әрекет ететін басқарушылық команда шаруашылықжүйенің бақылау ортасын тұрақтандырумен бірге, кәсіпорынның сыртқыаудитқа шығындарын төмендетеді. Егер сыртқы аудитор ішкі аудиторларжайлы олардың біліктілігін, шынайылығын және объективтілігін

куәландыратын ақпарат алатын болса, онда сыртқы аудиторлар толығыменолардың жұмысына сенін артады.

Кәсіпорын тұлғасы – бұл кез-келген бақылау жүйесінде маңыздыаспект болып табылады. Егер жұмысшылар білікті және сенімді болатынболса, онда бақылаудың белгілі бір әлсіз жақтары мен де сенімді қаржылықотчет қамтылады. Керісінше, егер бақылау процедуралары өте көп болса,онда жұмысшылардың біліктілігіеместігін және шынайы еместігін кез-келген бақылау жүйесінің тиімділігін төмендетеді. Ал, егер жұмысшы біліктіжәне сенімді болса, онда әр бір адамның өзінің әлсіз тұстары болатынынесте сақтау керек.

Ішкі бақылау жүйесінде бақылау тиімділігі жұмысшылардың біліктілігімен сенімділігіне байланысты болғандықтан, жүйенің маңызды элементініңбірі – бағалау және марапаттау болып табылады.

Есептеу жүйесінің мақсаты – жинақтау, тіркеу, классификация, талдаужәне шаруашылық операциялар жайлы отчет беру, активтерменбайланысты есептеумен қамтамасыс етуді кәсіпорынның осы жүйесіндеанықтайды. Тиімді есептеу жүйесі жоғарыда аталып өткен ішкі бақылаудыңжеті негізгі мақсатына сәйкестендірілуі қажет. Мысалы, есептеу жүйесібарлық тауарлардың тіркелуіне кепілдік беріп, кәсіпорынның өзклиенттеріне тауарлардың жеткізілуін қамтамасыз етіп, ағымдағыпериодта қаржылық отчетта реализация көлемін көрсетілетіндей құрылуыкерек. Сонымен қатар, бұл жүйе реализация көлемінің, шоттардыңқайталанбауында ұйымдастырылуы керек. Ал, жәй механизацияланбағанесептеу жүйесі бар, тек бір шыншыл әрі білікті бухгалтермен қамтылатын,иелерінің өздері белсенді жұмыс атқаратын кіші компанияларда алдынақойған тапсырмаларды шешуге әбден қажет болуы мүмкін.

2. Бақылау құралы туралы түсінік (БҚ) және оның түрлері.

Бақылау процедуралары – бұл есептеу жүйесі мен бақылау ортасынэлементтерімен толықтырып отыратын, әкімшіліктің компания алдындағымақсаттарға жету үшін құрған әдістер мен ережелер болып табылады.Әрбір шаруашылық жүйеде осындай көптеген әдістер мен процедураларболады. Алайда, олардың барлығы көбіне келесі бес категорияға еніпкетеді. Олар:

─ Міндеттемелердің дұрыс бөлінуі. Бұларға бухгалтерлік есеп пенматериалдық жауапкершіліктің бөлінуі, активтер бойынша материалдықжауапкершілік пен операциялардың санкциялануы, шаруашылықоперацияларды жүргізуге жауапкершілік және олардың есебін жүргізугежауапкершілік жатады.

─ Санкцияланатын процедуралардың тиімділігі. Бақылау жүйесі тиімдіқызмет ету үшін, әрбір шаруашылық операция өз деңгейінде шешілуі(санкциялануы) керек. Егер ұйымның әрбір тұлғасы активтерді өз қарауы

бойынша алуы немесе тарататын болса, онда қорытындысында хаос болареді.

─ Құжаттау және жүйелік есеп тіркемелері. Бұл, құжаттау және есептіркемелері – материалдық тасымалдаушылар, шаруашылық операцияларжайлы ақпараттарды тарқататын және белгілейтін болып табылады.Олардың арасында: шот–фактура, бухгалтерлік тіркелімдер, алуғатапсырыстар, реализация бойынша журналдар, жұмысшылардың жұмысуақытысы есебінің карточкасы, сонымен қатар алғашқы құжаттар жәнеесеп регистрлары да жатады. Құжаттар және тіркемелермен тығызбайланыста болатын бақылау құралы – шоттар жоспары болып табылады.Бұл арқылы табыстар мен шығындарды баланстық шоттар мен шоттарстатьясымен анықтайды.

Есеп принциптерінің тұрақты қолданылуы үшін, оларды басқарушылықәдістемесінде белгілеу керек. Бұл басқару кәсіпорынның құжат айналымын,активтердің сапалы бақылауын жүзеге асыруға қажетті ақпаратпенқамтылуы керектігін анықтау керек.

─ Құжаттар мен активтерді бақылау. Ең маңызды активтер менқұжаттарды қорғаудың жолы – қауіпсіздік шараларын қолдану болыптабылады. Мысалы, тауарлы-материалдық құндылықтардың кішігірімұрлықтан қорғау үшін, қоймада түгендеу жүргізіп тұру керек. Басқа дақауіпсіздік жағдайлары - өрттен қорғайтын сейфтерді қолдану, валютажәне бағалы қағаздарды қорғайтындай жағдай жасау.

Құжаттар мен тіркемелердің сақталуына қауіпсісдік шараларыөте қажет болады. Себебі, жоғалған немесе жойылған құжаттарды қалпынакелтіру қымбат тұрады және көптеген уақытты алады.

Сонымен қатар механикалық сақтау құрылғыларын қолдануғаболады. Бұл арқылы бухгалтерлік ақпараттардың өз уақытысында және дәлтіркелуіне, сонымен бірге сенімділіктің жоғарылауына алып келеді. Бұлмақсатты іске асырушыларға кассалық аппараттар және мәліметті өңдейтінавтоматты құрылғылар жатады.

─ Тәуелсіз тексеруді жүргізу. Бақылау процедураларының соңғыкатегориясы – бұл қалған төрт процедуралардың тиянақты және үздіксізжүргізілуіне шолу болып табылады. Көбіне мұндай тексерулер тәуелсіз ішкітексерулер деп аталады. Ішкі бақылаумен айналысатын мамандардыңбастапқы, негізгі мінездемесі тәуелсіздік болып табылады.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін сипаттап беріңіз2. Клиенттің ішкі бақылау жүйесінің элементтерін атаңыз. 3. Бухгалтерлік есеп жүйелерін бақылаудың мақсаты. (БЕЖ).4. Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері.

5. Бақылау құралы туралы түсінік (БҚ) және оның түрлері.

Тақырып 7: Аудитті жоспарлау және ауқымы13 лекция.

1. Жоспарлаудың кезеңдері, мақсаты және қағидалары.

2. Аудитордың клиентпен алдын-ала жоспарлаудың ішкі фирмалық стандарты (бланк)және оның бөлімдерінің сипаттамасы.

14 лекция.

1. Аудит өткізудің міндеттеме-хаты және шартты.

2. Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу. Аудиттің бағдарламасын әзірлеу.

1. Жоспарлаудың кезеңдері, мақсаты және қағидалары.

Жоспарлау аудиторлық тексерудің ең еңбек сыйымды процессі.

Жұмысты жоспарлау аудиттің маңызды бағыттарына көңіл бөлугежәне аудиторлық фирма қызметкерлері арасында жұмысты тиімдібөлуге, өзге аудиторлар мен эксперттерді координаттауға көмек береді.Жоспар құжат түрінде рәсімделініп, 7 сыныпталған аудитті жүргізудіңсипаттамасы қамтуы тиіс. Оның формасы мен мазмұны шаруашылықетуші субьектінің көліміне аудиттің қиындығына , специфиикалықәдістер мен технологияларға байланысты өзгеруі мүмкін.

Жоспарлау аудиттің көлемі мен мерзіміне сипатына қарай стратегиямен тәсілдерді өңдеу. Аудитор өз қызметін тиянақты жоспарлауынакелесідей үш себеп әсер етеді:

1) клиенттік іс-әрекеті туралы қажетті дәлелдер жинауға мүмкіндікбереді

2) аудит шығындарын шекті мөлшерде ұстауға көмектеседі3) клиентпен түрлі келіспеушіліктерді болдырмауға көмектеседі.

Аудитті жоспарлау № 300 «Жоспарлау» деп аталатын халықаралықаудит стандартары негізінде жүзеге асырылады.

Жоспарлау барысында аудит мақсатын көрсету маңызды болыптабылады. Өйткені клиентке аудитордың не үшін келгенін және жүргізетінтексерудің қандай пайда алып келетінін түсіндіру қажет. Аудиторлықжоспарлау үш кезеңде жүргізіледі:

- клиентті таңдау кезінде жүргізетін аудитордың алдын алажоспарлауы- бұл жұмыс нәтижесінде тапсырмас қауіп-қатердің жоғарыдеңгейі байқалса, аудит жүргізуден бас тартуы мүмкін.

- Аудиторлық тексеру жүргізудің мерзімі, графигі, күтілетін көлемікөрсетіліп аудиттің жалпы жоспары өңделеді

- Аудиторлық процедуралар жүзеге асырудың көлемін, түрін,реттелетінін анықтайтын аудиторлық бағдарлама түзіледі.

Алдын-ала жоспарлау аудиторлық жұмыстың алғашқы фазасындажүзеге асырылады. Алдын-ала жоспарлау келесілерден тұрады:

1) жалпы мәліметтерді жинақтау2) клиенттің құқықтық міндеттемелері жөнінде ақпарат жинақтау3) аудиторлдық қауіп пен маңыздылықты бағалауЖоспарлау процесі өте еңбек сыйымдылығы жоғары. Аудиттің жалпы

жоспарын өңдеу мен аудиторлық бағдарламаны түзу аудит жүргізудіңбарлық уақытының 1/3 бөлігін алады. Аудитті жоспарлау кезінде оныңнегізгі принциптері сақталуы қажет:

- кешендігі- үздіксіздігі- ұтымдылығыКешенділік принципі жоспарлаудың барлық кезеңінде алдын-ала

жоспарлаудан бастап аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасынөңдегенге дейін өзара байланыс пен келісімді қамтамасыз етеді депболжамдады.

Үздіксіздік принципі аудиторлар тобына тапсырмалар беру менжоспарлау кезеңдерін мерзімімен байланыстырудан көрінеді.

Ұтымдылық принципі жоспарлау кезінде аудиторлық фирманыңанықтаған критерий негізінде аудитордың бағдарламасы мен жалпыжоспарының ұтымды вариантын таңдауды қамтамасыз етудегі әрекеті.

2. Аудитордың клиентпен алдын-ала жоспарлаудың ішкі фирмалық стандарты (бланк)және оның бөлімдерінің сипаттамасы.

Алдын ала жоспарлау кезеңі аудитор жұмысының төмендегі кезеңдерін қамтиды:

• Клиентті таңдау жене аудитті орындау туралы шешім қабылдау;

• Аудитті орындау үшін персонал таңдау;

• Жұмыс жағдайларын келісу;

• Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру. Клиентті таңдау және аудитті орындаутуралы шешім қабылдау. Аудиторлық фирмалар жағымсыз клиенттермен ынтымақтастықжасауға және қарым-қатынас қажет емес клиенттерге қызмет көрсетуді жалғастыруға міндеттіемес. Жаңа клиенттерді таңдау жөніндегі фирма саясаты келесідей элементтерді қамтиды:

• Көзделген клиент беделін, оның каржылық жағдайының нақтылығын және оның алдыңғыаудиторлық фирмамен өзара қатынастарын бағалау;

• Аудиторлық фирманың мүмкін болатын клиентке қатынасының тәуелсіздігін бағалау.

Жұмыс істеп отырған клиенттермен қатынастарды жалғастыру туралы мәселелер кезеңсайын (мысалы, жыл сайын) не ерекше жағдайлар пайда болған кезде қарастырылуы мүмкін.Тексеруді бастау туралы шешім қабылданғаннан кейін оны жүргізу мақсаттары менмасштабтары анықталады.

Көптеген аудиторлық фирмалар клиенттің салалық ерекшелігіне бейімділген тексеружоспарының өзіндік ішкі стандарттарын даярлайды.

Аудиторлық фирманың фирма ішілік стандарттары негінде клиентпен алдын ала танысу сәйкесбөлімдерден тұратын алдын ала жоспарлау бланкісінде көрсетілуі керек.

14 лекция.

1. Аудит өткізудің міндеттеме-хаты және шартты.

2. Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу. Аудиттің бағдарламасын әзірлеу.

1. Аудит өткізудің міндеттеме-хаты және шартты.

Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырушылар) аудитфирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет.Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесежеке аудитор өз тарапынан міндеттеме-хат жазуға тиісті.

Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбашатүріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттардыорындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасауданбұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақтыталқылап содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққанжағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.

Міндеттеме хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әртүрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:

- қаржы есебін тексерудің мақсаты;- тапсырушылардың тексеруге мәліметтердің дұрыстығына

жауапкершілігі;- аудит жұмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы

қолданылатын заң құжаттары және ереже-нұсқаулар, нормативтікқұжаттар;

- тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының үлгісі;

- жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;- аудит жұмысының төлем ақысы.Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп,жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты,оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісініңаты, оның жауапты қызметкері.

Екінші бөлімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудитжұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялыққұпиялылықты сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттер аталыпкөрсетіледі.

Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы,аудит жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтылы беру.Қажет болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлердентүсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттемелердіорындауы қажет.

Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізутәртібі де қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына көрсетіліп, екіжақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.

Шартта қажет болған жағдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктерікелісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысына шартта қаралмағанжұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызметжасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен біріншіжасалынған шарт қайта жасалуы мүмкін.

Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтау, жою жағдайыкездеседі. Ол біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтатунемесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бастарту, өзара акционерлер арасындағы келіспеушіліктер себеп болуымүмкін.

Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудитшартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. ҚР "Аудит қызметітуралы" заңда анық көрсетілген. Осы Заңның 4-бабында көзделген міндеттіаудитті жүргізу шарты Қазақстан Республикасының заңдарындабелгіленген мезгілдерден кешіктірмей жасалады, бұл туралы субъектаумақтық салық ұйымын хабардар етеді.

Заңның бесінші тарауында аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардыңқұқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі деп аталынған, оның 17-бабындааудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары жан-жақтықарастырылған, 18-бабында олардың міндеттері анықталған.

Заңның алтыншы тарауында "аудиттелетін субъектінің құқықтары,міндеттері мен жауапкершілігі, 21-бабында олардың құқықтары, 22-бабындаміндеттері, 23-бабында жауапкершілігі" жан-жақты қарастырылған.

2. Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу. Аудиттің бағдарламасын әзірлеу.

Қандай да жұмыс болмасын оның тиянақтылығы және жүйеліорындалуы үшін сол жұмысқа бағдарлама, жоспар жасалуы қажет.

Аудит жұмысының бағдарламасын жасау дегеніміз - оныңмағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес, оныңшаруашылық процесін түгелдей қарастырылып тексеру жасаудытиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудитобьектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның түрі мен мазмұны шаруашылық субьектісініңтехнологиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмсының обьектісібайланысты, аудит методологиясы мен аудитте қолданылатынтехникалық әдісінің түріне қарай әртүрлі болады.

Жалпы бағдарламада қарастырылатын мәселелер

- тапсыру субьектісінің шаруашылық жағдайын түгелдей зерттеу;

- есеп саясатының негізін және ішкі аудит жұмысының негізінанықтау;

- аудит мазмұнына жоспар жасау және аудит көлемін,орындалатын мерзімін анықтау ;

- аудитор тобының, жұмысына жүйелі түрде басшылық жасаудыұйымдастыру;

Аудит бағдарламасында шаруашылық субьектінің есепсаясаты ерекше орын алады. Біріншіден есеп саясаты субьектілердегібухгалтерлік есепті ұйымдастыру негізін құрайды. Оның ішінде өтекүрделі бухгалтерлік есеп жасау материалдар есебі, еңбек ақытөлеу принциптері, өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау әдісініңесебіне ұйымдастыру жұмыстарын жан-жақты қарастырады.

Екіншіден, есеп саясаты субьектісінің қаржылық есептерініңмазмұнын анықтайды, сонымен қатар оның бухгалтерлік есебінсалықтың есебін жүргізу жолын бір жүйеге келтіріп, салық төлеужолын, оның мерзімін уақытылы салық мекемелерімен есеп анықтаужолын, әдісін бекітеді .

Жаңа есеп жоспар заңына, тағы басқа нормативтік құжаттарғаталдау жасап, сол субьектінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес есепсаясатының мазмұнын анықтайды.

Енді аудит бағдарламасының мазмұнын қарастырамыз:шаруашылық субьектісінің технологиялық ерекшелігіне байланыстыаудит жұмысының көлемі, оның күделілігі, аудит жұмысына нақтыталап, міндет қояды. Сондықтан аудит жүргізуші өз жұмсыныңбағытын, әр бір аудитордың міндетін, жұмыс көлемін анықтауы қажет .

Аудиторлық топ үшін аудит бағдарламасын жүзеге асыруда жалпыжоспар негіз болып табылады. Аудит барысында жалпы жоспардыңжекелеген жағдайларын қайта қарауға тура келеді. Оны жазбаша құжаттатексеру қажет. Жалпы жоспарда келесілер қарастырылады:

- аудиторлық топтағы аудитор саны мен біліктілігі- аудиторды қызмет дәрежесі мен кәсіби сапасына қарай арнайы

бөлімдерге бөлу- аудиторлар тобының барлық мүшесін олардың нақты міндеттерімен

танысу, клиент бизнесімен және аудитордың жалпы жоспарымен танысу- аудиторлық топ жетекшісінің жұмыс тобының жоспарды

орындауын, жұмыс сапасын, жұмыс құжаттарын жүргізуді бақылау- топ жетекшілеріне аудиторлық процедураларды жүзеге асыруды

түсіндіру- аудиторлық топ мүшелерінің кейбір ерекше пікірлерін құжатпен

рәсімдеу.Жоспарлау барысында аудитор келесідей құжаттарды дайындайды:

1) тексерілетін ұйымның бизнесін сипаттау2) бухгалтерлік есеп жүйесін сипаттау3) ішкі бақылау жүйесін сипаттау4) тексерілетін ұйымның есеп беруін экспресс талдау материалдары

Аудит жұмысының бағдарламасын жасау дегеніміз – оныңмағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес оның шаруашылықпроцесін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізу. Аудитбағдарламасында аудит обьектілері түгел анықталуы қажет.Бағдарламаның түрі мен мазмұны шаруашылық субъектілерінің техникалықерекшелігіне сәйкес аудит жұмысының обьектісіне байланысты аудитметодологиясын аудитте қолданатын техникалық әдістердің түріне қарайәртүрлі болады.

Аудит бағдарламасында шаруашылық субьектілерінің есеп саясатыерекше орын алады.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Аудитордың жоспарлау қызметіне әсер ететін факторлар қандай ?.2. Аудиторлық жоспарлау қандай кезеңдерден тұрады ?.3. Алдын-ала жоспарлау мәні неде ?.4. Алдын-ала жоспарлаудың мақсаты қандай ?.5. Аудиторлық жоспарлаудың кешенділік принципін қалай түсінесіз ?.6. Аудиторлық жоспарлаудың үздіксіздік принципін қалай түсінесіз ?.7. Аудиторлық жоспарлаудың ұтымдылық принципін қалай түсінесіз ?.8. Аудит жұмысының бағдарламасын жасау маңызы қандай ?.9. Жалпы жоспарлаудың маңызы қандай ?.10. Жоспарлау барысында аудит мақсатын көрсетудің мәні неде ?.

Әдебиеттер:17-тақырып. Аудит сапасын бақылау Жоспар:1. Жүргізілген аудиттің нәтижесі бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісінің

басшысына аудиторлық жазбаша ақпарат.

16 лекция.

2. Аудиторлық қорытынды және оны әзірлеу тәртіптері.

3. Аудиторлық қорытындылық құрылымы және түрлері.

1. Жүргізілген аудиттің нәтижесі бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісініңбасшысына аудиторлық жазбаша ақпарат.

Барлық қажетті процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудитор аудитбағдарламасының барлық пункттерінің орындалу сапасы мен толықтығын, сонымен біргематериалдық қателер мен бұзушылықтарды анықтау құралы ретінде бағдарламаның өзініңорындылығын айқындайды.

Аудиторлық тексерудің аяғында процедуралардың ассистент орындаған бөлігініңорындалу сапасын тексеру үшін, сонымен бірге тексерудің аудиторлық қызметтің белгіленгенстандарттарының талаптарын қанағаттандыратындығына көз жеткізу үшін және тексеру жүргізупроцессінде аудитордың дағдысына енуі мүмкін немқұрайлықтарды бейтараптандыру үшінбарлық жұмыс құжаттарын тағы да бір рет қарап шығу қажет.

Қорытынды есептің жекелеген баптары немесе баптардың топтары жөнінде жеткіліктіақпараттарды жинап алғаннан кейін аудитор төмендегі жағдайларды анықтау үшін қорытындыесепке жалпы тексеру жүргізуге тиісті:

• операциялардың нәтижелері, қаржылық жағдай және қаржылық қорытынды есептегі басқада ақпараттар мен кәсіпорын туралы аудитордың білімінің өзара сәйкес келетіндігін;

• қажетті ақпараттардың лайықты түрде ашылғандығын және қаржылық қорытынды есептегімәліметтердің жіктелуі мен тапсырылуының дұрыстығын;

• қаржылық қорытынды есептің кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қатысты заңдыққұжаттардың және басқа нормативтік актілердің барлық талаптарына сәйкес келетіндігін;

• жүргізілген басқа тестілердің және қаржылық қорытынды есепке жалпы тексеру жүргізудіңнәтижесінде жасалынған қорытындыдан аудитордың бұл қорытынды есеп туралы өзінің ой-пікірін тұжырымдай алатындығын.

Енді аудиторлық қорытынды жасауға болатын шығар. Бірақ тексеру нәтижелері бойыншаклиент басшылығына ақпарат (хат) тапсыру орынды болар еді.

Клиент басшылығына хат - бұл, кәсіпорынның басшысына, иесіне, қатысушылардың(акционерлердің) жалпы жиналысына жіберілген, аудиторлық тексеру барысы туралы,айқындалған бухгалтерлік есеп жүргізудің белгіленген тәртібінен ауытқулар туралы, қаржылыққорытынды есептегі бұзушылықтар, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар туралытолық мәліметтері, сонымен бірге аудиторлық тексеру жүргізу нәтижесінде алынған, жәнеаудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын басқа да ақпараттары бар құжат.

Хаттың нысаны және жасалу (құралу) тәртібі фирмаішілік стандарттарда қарастырылуға тиісті.

Басшылыққа хат төмендегілерден түрады:

• аталуы ("Аудиторлық есеп беру" немесе " Басшылыққа хат");

• адрес иесінің атауы (аты);

• кіріспе бөлім;

• талдамалық бөлім;

• қорытынды бөлім.

Басшылыққа хат аудиторлық тексеру жүргізуге тапсырыс берушіге оның барлық қажеттіреквизиттерін көрсете отырып, жіберіледі.

Басшылыққа хаттың кіріспе бөлімінде аудиторлық ұйымның реквизиттері, оның ішіндеаудиторлық қызметті жүзеге асыруға берілген лицензияның номері, берілген мерзімі,аудиторлық тексеруге қатысушы аудитор және басқа тұлғалар туралы мағлұматтар, соныменбірге аудиторлық тексеру жүргізу негізі және кәсіпорын қызметінің жалпы сипаттамасыжазылады.

Басшылыққа хаттың констатациялау (белгілеу) бөлімінде Халықаралық аудитстандарттарына сілтемелер болады және оған төмендегілер енгізілуге тиісті:

• экономикалық субъектідегі ішкі бақылаудың жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері;

• бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп берудің жағдайына тексеру жүргізунәтижелері;

• қаржы-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезіңде заңдардың сақталуына тексеру жүргізунәтижелері;

• салықтар және басқа да міндетті төлемдердің есептелуі мен төленуінің дұрыстығын тексерунәтижелері;

• активтердің жағдайын тексеру нәтижелері.

Клиент басшылығына хат анық, әрі қыска, әрі мазмұнды, нақты дәлсіздіктерсіз болуғатиісті. Басшылықпен жасалынған келісім бойынша басқарудың әртүрлі деңгейлері үшін жекехаттар жасалынуы мүмкін.

Аудитордың кәсіпорын басшылығынан өзінің ақпараттық хатына сол хатта көтерілгенмәселелер бойынша болжанған іс-әрекеттер көрсетілген жауапты сұрап алуына болады. Жауапшешім қабылдауға құқықты тұлғаның (бірінші басшы, қаржы директоры, бас бухгалтер) қолықойылған хат түрінде рәсімделуі мүмкін.

Басшылыққа хаттағы ақпараттар құпия болып табылады және жария етуге жатпайды.

16 лекция.

2. Аудиторлық қорытынды және оны әзірлеу тәртіптері.

3. Аудиторлық қорытындылық құрылымы және түрлері.

1. Аудитордың қорытынды есеп беруі – бұл қаржылық есеп берудіңдұрыстығы жөнінде аудитордың пікірі, көрсетілген аудиторлық ұйымберетін өкілетті құжат. Міндетті аудит субъектісі болып табылатын ұйымүшін аудиторлық есеп беруі есеп беруінің ажырамас бөлігі болып табылады.

Аудиторлық қызмет туралы заңда 20.11.1998 жылы аудиторлық есепберу туралы аудиторлық стандарттарына сай түзілуі керек делінген.Аудиторлық есеп беруді түзу тәртібі 700 ші «қаржылық есеп беру бойыншааудиторлық қорытынды есеп» деп талатын халықаралық аудитстандартымен реттеледі.

Аудиторлық есеп берудің келесі формаларының бірінде аудитор өзпікірін білдіреді: ескертусіз пікір, ескертулері бар пікір, кері пікір, пікірбілдіруден бас тарту пікірі. Ескертусіз пікір аудиторлық есеп берудің

бекітілген концептуалдық негіздеріне сай, қаржылық есеп беру дұрыс жәнесенімді көрсетілген жағдайда аудитор осындай пікір береді.

Аудиторлық есеп беруде барлық маңызды жағдайлар түсінікті жәнетолығымен көрсетілуі қажет. Аудиторлық есеп беру үш бөлімге біріктірілгеннегізгі элементерден тұрады: кіріспе, аналитикалық, нәтижелік.Аудиторлық қорытынды есепке пікір білдіруге негіз болатын қаржылық есепберу қоса тігіледі.

Аудиторлық тексерудің соңғы кезеңі бұл аудиторлық қорытындымен қабылдап алу беру актін түзу болып табылады. Аудиторжүргізілген жұмыс нәтижесі бойынша тапсырыс берушіге келісімшартта көрсетілген мерзімде аудиторлық қорытындыны ұсынуы қажет.Ол арнайы құжат « қабылдап өткізу актісі арқылы орындалады.Негізінде аудиторлық қорытынды Қазақстандық № 5 қаржы есебінтексерудің аудиторлық қортыныдысы » деп аталатын стандартталабына сәйкес жасалынады.

Басқадай көрсетілген аудиторлық қызметтер арнайыанықтама жазып берумен, сараптау қорытындылары немесе басқалайтүрдегі актілерімен анықталып тапсырылады .

Негізінде аудит есебінің мазмұны мен түрі арнайыпринциптерге сәйкес болуы қажет. Олар:

- есебінің тақырыбы болуы қажет, себебі әрбір есеп басқаесептерден өзінше бөлектеніп, байқалатын болуы қажет ;

- аудит есебінде аудит көлемі, мақсаты, ондағы мәліметтіңшектелуі анықталуы қажет.

- аудит есебі басылымға шығатын болса, онда оған қосасол есепке негіз болған қаржылықты анықтаушы құжаттардабасылымға бірге шығуы қажет.

- аудит есебінде барлық тексерілген қаржылықтыанықтайтын құжаттар түгелдей көрсетілуі қажет.

- есебінің мазмұнында тұтынушылар үшін қажетмәліметтер бухгалтерлік және аудиторлық стандарттар талабына сай,тексеру әдістемесін дұрыс қолданғаны анықталған болуы қажет.

- есептің мазмұнында келтірілген анықтамалар, түсініктерөте тиянақты, түсінікті, күдіксіз, анық болуы қажет .

Осы принциптерге негізделе отырып , Қазақстанның 5 – шістандартында аудит қорытындысының негізгі элементтері келтіріліп,оның мазмұнымен жүйесі анықталған. 5 – ші стандартта субьектбасшысының қаржы есебі туралы жауапкершілігі және аудитордыңаудиторлық қорытындысына жауапкершілігі нақты көрсетілген.

Аудитор қорытындысының негізгі бөлімінде аудитортексерудің жалпы көлемі, мазмұны келтіріліп, оның құқылық жағыҚазақстан стандартына сүйене отырып жүргізілетіндігі көрсетіледі. Осыаудит материалын қолданушылар , тұтынушылар , үшін сенімдімәлімет болады .

Аудит қортындысының негізгі білімінде келтірілген мәліметқаржы есебінде жіберілген қате немесе кемшіліктер болуымүмкіндігін, аудит күдігі қандай мөлшерде зиянды болатынықарастырылады есіне салады. Одан кейін, аудит технологиясыныңбарысы көрсетіледі:

А) тест арқылы талдау жасау. Қаржы есептерін құжаттарарқылы дәлелдеу, анықтау ;

Б) бухгалтерлік есеп принциптерін, оның қаржы есебінжасаудағы тиімділігін нақты, дәлелді түрде көрсету;

В) жалпы қаржы есебіне баға беру .

Аудит есебінің қорытындылау бөлімінде аудит қорытындысынжасау қажет. Оның негізгі мақсаты суьектінің қаржы есебініңдұрыстығын, оның мемлекет заңына , нормативтік құжаттар талабына,бухгалтерлік және аудиторлық стандарт талабына сәйкесжасалынғанын көрсету болып табылады.

Қаржы есебі туралы басқа да нақты мәлімет қажет болғанжағдайда аудитор оны жеке анықтамалар сараптау қорытындыларыарқылы көрсетеді Қазақстандық аудит стандартының талабына сәйкесаудит қорытындысының түрі мен мазмұны бір жүйеге келтіріледі.

Шет елдер тәжірбиесіне сүйене отырып, қазір Қазақстанда аудитқорытындысы төрт түрде жазылады:

1. Күдіксіз - сенімді аудиторлық қорытынды ; 2. Күдіксіз - ескерту келтірілген қорытынды ; 3. Күдікті - сенімсіз аудит қорытындысы; 4. Теріс - сенімсіз аудит қорытындысы; Күдіксіз - сенімді аудит қорытындысы, аудиторлық тексеру

барысын ешқандай қате қаржылық есебі мүлтіксіз дұрыс болғанжағдайда, бухгалтерлік есеп заңдылықпен, мемлекет бекіткен ереже –нұсқау талабына, бухгалтерлік – аудиторлық стандартқа сәйкесжүргізілген жағдайда ғана беріледі. Осылайша, аудитті қорытындылаукезеңінде осыдан алдыңғы кезеңдерде жинақталған құжаттар негізіндеаудиторлық қорытынды түзіледі (4 сызба).

2. Кіріспе бөлімде келесілер көрсетілуі қажет:

1) құжаттың аты, аудиторлық қорытынды есеп2) адресат- аудиторлық есеп беруді алушы

3) кіріспе параграф:- аудит жүргізілетін ұйымның қаржылық есеп беруінің тізімі- ұсынылған қаржылық есеп беруде көрсетілген мерзім мен кезең- ұсынылған қаржылық есеп беруде ұйым басшылығының

жауапкершілік туралы арызы- жүргізілетін аудит негізінде пікір білдіруге аудитордың

жауапкершілігі туралы арызАналитикалық бөлімде аудит масштабы көрсетіледі:

1) аудиттің халықаралық аудит стандартына немесе қабылданғанактіге сай жүргізілгендігі жөнінде сілтеме немесе нұсқау

2) аудитор орындаған жұмысын ішкі бақылау жүйесінің жағдайынтексеруді қоса алғанда қолданылған БЕП бақылауды, қаржылық еспберудің жалпы жағдайын бағалауды сипаттайды.

Қорытынды нәтижелік бөлімде келесілер көрсетіледі:

1) Қаржылық есеп беру бойынша аудитордың пікірі.Ол қаржылық есепберудің есепті ұсынудың концептуалдық негіздерге сай қаржылық есептіңдұрыстығы мен сенімділігі, қаржылық есептің заң актілеріне сәйкестігібағаланады.

2) Есеп беру датасы-аудит аяқталған мерзімнің датасы аудиторлықесеп беру қол қойылған және ұйымның қаржылық есеп беруін бекіткенкүннен бұрын даталанбауы тиіс.

3) Аудитор адресі – аудиторлық қорытынды есепті ұсынғанаудиторлық фирманың орналасқан орны.

4) Аудитордың қолы – Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметтуралы заңының 15-бабына сай аудитордың қолы мен мөрі болуы керек.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Аудиторлық қорытынды есеп берудің маңызы.2. Аудиторлық қорытынды пікір түрлері және оның берілуі.3. Кері немесе бас тарту пікірінің ұйым қызметіне әсері.4. Аудиторлық пікір және оған әсер етуші факторлар.5. Аудиторлық есеп берудің негізгі элементтердің маңызы.6. Кіріспе бөлімде көрсетілетін элементтер.7. Кіріспе бөлім құрамы.8. Аналитикалық бөлімінің көрсетілу маңыздылығы.9. Қорытынды бөлімде көрсетілетін элементтер.10. Аудиторлық қорытындының кәсіпорын немесе фирма қызметіне әсері.

Әдебиеттер:1,3.

7. Практикалық сабақтардың мазмұны, олардың сағаттағы көлемі

8. Өздік жұмыс тапсырмалары

9 Курстық жұмыс тақырыптары1. Аудит түсінігі және оның мазмұны. Аудит принциптері2. Аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу3. Ішкі бақылау. Ішкі бақылау жүйесін бағалау

4. Аудит, аудиторлар және аудиторлық қызмет түрлері5. Аудиторлық тексеру жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері6. Аудиттегі маңыздылық тұжырымдамасы7. Аудиторлық тәуекел компоненттері мен олардың өзара байланысы8. Аудиторлық дәлеледеулер және олардың аудиттегі рөлі9. Аудиттегі таңдамалы әдіс. Аудиторлық таңдама10.Аудитордың жұмыс құжаттарының мазмұны мен типтері11.Аудит жүргізу тәртібі мен оны ұйымдастыру. Аудит кезеңдері12.Аудитті жоспарлау13.Есептілік және аудитор қорытындысы14.Аудиттегі жұмыс сапасын бақылау 15.Мүмкін болатын қателер мен аудиттеленетін қаржылық есептіліктің зиян

шегуі16.Қаржылық есептілік аудиттің ақпараттық базасы ретінде17.Компьютерлік жүйе ортасындағы аудит18.Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау жүйесі. Аудит түсінігі.

Аудиторлық қызмет мақсаты мен міндеттері19.«ҚР аудиторлық қызмет туралы» заңы, оның мазмұны, аудиттің дамуы

мен қалыптасуындағы оның мәні мен ролі20.Аудитке қатысты қызметтер. Қатысты қызметтердің мағызы мен қысқаша

сипаттамасы21.Міндетті аудит. Міндетті аудит мазмұны, субъектілері.22.ҚР аудиторлық қызметті нормативті реттеу. ҚР аудитті құқықтық

қамтамасыз ету23.Аудиторлық бірігулердің ішкі ережелері (стандарттар), аудиторлық

(түсінігі, құрамы, жіктелуі, арналымы)24.ХАС сәйкес аудитті жоспарлау25.ХАС сәйкес, аудиторлық дәлелдеулерді жинау әдістеренің мазмұны мен

құрамы26.ХАС сәйкес аудитордың жұмыс құжаттарын рәсімдеуге талаптар және

мазмұны, құрамы27.ХАС сәйкес аудиттегі маңыздылық дәрежесін қолдану мен орнату28.Аудиторлық ұйымның сыртқы құжаттары29.Аудиторлармен персоналды компьютерді қолдану кезінде, мәліметтерді

компьютермен өңдеу жүйесіндегі аудит жүргізудің ерекшеліктері30.Аудиторлық қызметті автоматизациялау жүйесінің функционалдық

құрылымы. Міндет құрамы және олардың арналымы31.Бухгалтерлік есептің негізгі бөлімдерінің аудиті кезінде, персоналды

компьютерлерді қолдану32.Ұйымдағы ішкі бақылауды ұйымдастыру33.Ішкі бақылаудың негізгі мақсаты мен міндеттері34.Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ішкі бақылау құралдары35.Ішкі бақылау процедураларын жіктеу36.Ішкі аудит маңызы мен түсінігі. Оның рөлі мен ұйымды басқару

жүйесіндегі жалпы маңызы37.Ақша қаражаты аудиті 38.Инвестициялардың аудиті

39.Дебиторлық борыштардың аудиті40.Кредиторлық қарыздардың аудиті41.Қорлардың аудиті42.Негізгі құралдардың аудиті43.Материалдық емес активтер аудиті 44.Меншік капитал аудиті 45.Банк кредиттері және банктік емес мекемелер аудиті46.Бюджеттік есептесу аудиті47.Еңбекті төлеу бойынша персоналдарменесептесу аудиті 48.Есепке алу саясаты аудиті

10. ОСӨЖ кеңестерінің кестесі (СӨЖ-дің 25% ОСӨЖ құрайды)Барлық сұрақтар бойынша кеңестер ағымдағы семестрге арналған ОСӨЖ кестесіне

сәйкес жүргізіледі.

11. Білімалушылардың білімін тексеру кестесіДәрістерге қатысу және тәжірибелік жұмысты орындау 0-100 балмен бағаланады.

Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

№ Жұмыстүрлері

Тапсырманыңтақырыбы, мақсаты

және мазмұны

Ұсынылатын әдебиет

Орындаумерзімі

Бақылаунысаны

Тапсырумерзімі

1 2 3 4 5 6 71 1-апта жазбаша 2-апта2 1-апта жазбаша 4-апта3 2-апта жазбаша 6-апта4 Межелік

бақылау 1-8 тақырыптар тест 8-апта

5 2-апта жазбаша 10-апта6 2-апта жазбаша 12-апта7 2-апта жазбаша 14-апта8 Межелік

бақылау9-15 тақырыптар тест 15-апта

12. Білімалушылардың білімін бағалау критерийлеріПәнді игеру барысында тақырыптық жоспармен бақылау шараларының күнтізбелік

кестесіне сәйкес Сіздер келесі аудиториядан тыс жұмысты орындауға міндеттісіз: әрбір тәжірибелік сабаққа дайындалу, яғни тапсырмаларды орындау; әрбір тәжірибелік жұмысты орындау үшін қажеттіоқу материалдарын оқу; тапсырмаларды дербес түрде орындау; дәрістік материалдарға кірмеген, зерттеуге міндетті курс тақырыптарын өндеу және

конспект құрастыру.Тәжірибелік сабақтарға дайындалу және пән бойынша қосымша материалдарды өндеу

үшін тапсырмалар, оларды рәсімдеу талаптары мен орындаудың әдістемелік нұсқаулар алдағысабақта берілетін болады.

СӨЖ орындау мерзімдері сабақтардың кестесіне сәйкес өзгеру тиіс.Егер Сіздер барлық сабақтарға уақытысында келіп, барлық сабақтарға

белсендіқатысыпжәне дайындалып келіп , тапсырмаларды сапалы орындап, белгіленгенмерзімде тапсырсаңыздар, онда бақылау шаралар кестесінің күнтізбелік кестесіне белгіленгенмаксималды баллды аласыз.

Тәжірибелік сабақтарға дайындалу дәрежесі сұраумен, үй тапсырмалардың орындалуынтексеру, топта жұмыс істеу, бақылау шаралар кестесінің күнтізбелік кестесіндегі бөлектақырыптары бойынша тексеру жұмыстарын жазу арқылы тексеріледі. Тәжірибелік және дәріс

сабақтарына қалмай келгенінің үшін Сіз 1 балл аласыз. Сабаққа қалып келгені үшін аптасына0,5 балл шегеріледі. Ал егер дайындалмай келсеңіз, тек қана келуіңіз бағаланады.

Пәнніңтараулары бойынша оқыған материалды игеру деңгейін тексеру үшін екі межелікбақылау өткізіледі.

Егер Сіз межелік бақылауға дәлелді себептермен қатыспасаңыз, онда Сіз оқытушыбелгілеген уақытысында жеке тапсырманы орындау арқылысәйкес баллды ала аласыз.

Жұмыс істеу нәтижелері бойынша екі рет ағымдағы үлгерімінің қортынды балы(рейтинг) анықталады. 50 баллдан төмен баға қанағаттанарлық болып саналады.

Межелік бақылау 100 балға тең. Межелік бақылауға ағымды үлгерім балдары болғанстуденттер жіберіледі.

Қортынды бақылау тест бойынша жазбашатүрде өткізіледі. Пән бойынша баллдағықортынды баға келесі формула арқылы анықталады:

Қ=ЖР*ЖРСҮ+ҚБ*,

осында ЖРСҮ, ҚБСҮ – бақылауға жіберу және қортынды бақылау үшін УниверситеттіңҒылыми Кеңесімен жылсайын бекітілетін салмақтық үлестер

0,6 және 0,4 -университеттің ғылыми кеңесімен белгіленген сәйкес салмақтық үлестер.Емтихан тест түрінде өткізіледі. Әр нұсқауда 40 тест тапсырмалары ұсынылған, дұрыс

жауап 2,5 баллмен бағаланады. Емтиханда алынатын максималды балл - 100 балл.Егер де сіз емтиханда қанағаттанарлақ баға (50 баллдан төмен) алсаңыз, онда пән

бойынша сіздің қорытынды рейтингіңіз анықталмайды, ал ведомостқа «қанағаттанарлық»бағасы енгізіледі.

13. Әдебиеттер тізіміНегізгі1 Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20

қарашадағы №304-I Заңы (2007 жылғы 12 қаңтардағы өзгертулермен)2 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан

Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 Заңы3 Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2013 жылғы 31 қаңтардағы

№50 бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептіліктің стандарты 4 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары5 Аудиттің халықаралық стандарттары6 Абленов Д.О. Қаржылық бақылау және тереңдетілген аудит: теория,

әдістемесі, тәжірибесі. Алматы: Экономика – 2007, 607б.7 Каренова Г.С. Аудит: Учебное пособие – Караганда: КарГУ, 2007. – 262с.8 Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LEM, 2009 – 220с.9 Нурсеитов Э.О., Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:

принципы и практика – Алматы: Экономика, 2008 – 478с.

Қосымша10 Каренова Г.С. Теория и практика аудита: Учебное пособие – Караганда:

КарГУ, 2002. – 190с.11 Аpенс А., Лоббек Дж. Аудит. Перевод с англ./ Гл. редактор

серии пpоф. Я.В. Соколов. М.: ФиС, 2003 .12 Адамс Р. Основы аудита. Пер. с англ. (Под ред. Я.В.

Соколова).- М.: ЮНИТИ, 2004.13 Ажибаева З.Н. Аудит: учебник – Алматы: Экономика, 2004

– 527с.

14 Богатая И.Н. Практикум по аудиту / И.Н. Богатая, Н.Н.Хахонова – Ростов на Дону: Феникс, 2004 – 250с.