Петре Ристески дипл.ел.инж. Владимир Митревски дипл.ел.инж. Вон. проф. д-р Владимир Димчев дипл.ел.инж. Факултет за електротехника и информациски технологии – Скопје

СОСТОЈБА СО ПОСТОЕЧКИ РАДИОАКТИВНИ ГРОМОБРАНИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

КУСА СОДРЖИНА

Радиоактивните громобрани (РАГ), како уреди за заштита од атмосферско електрично празнење, станаа многу популарни низ целиот свет во текот на 1970-те и 1980-те, но потполно беа забранети за употреба во почетокот на 1990-те години.

Како една од федералните единки на СФРЈ, Македонија масовно ги прифати во истиот период, по што следејќи ги светските трендови во 1991 година на сојузно ниво беше донесен закон за нивна целосна демонтажа до 1996 година [1]. Овој закон остана да важи и по осамостојувањето на Република Македонија (истиот беше изменуван во неколку наврати, во 2002, 2006 и во 2010 година [2]), но од најразлични причини (најчесто заради големите финансиски импликации за демонтажа и депонирање за субјектите кај кои се инсталирани радиоактивни громобрани), истиот практично не се спроведе целосно во практика. Со ова останаа голем број недемонтирани РАГ на целата територија на Република Македонија. Од причини што своевремено РАГ биле инсталирани како дел од противпожарната заштита на објектите, детален и целосен список на истите сèуште не постои.

Овој труд ја пополнува оваа празнина со комплетно детализирање на сите преостанати РАГ во Република Македонија, поделени по градови, објекти, количини, тип на радиоактивниот извор и други податоци.

Податоците изнесени во трудот се добиени преку теренско истражување на авторите на овој труд, кај објектите на кои се инсталирани РАГ. Истите се фотографски архивирани и фактографски заведени според техничките податоци кои авторите ги имаат од производителите на инсталираните РАГ.

Клучни зборови: громобрани, радиоактивни громобрани, РАГ, недемонтирани радиоактивни громобрани.

Petre Risteski M.Sc.El.Eng Vladimir Mitrevski B.Sc.El.Eng Ass. prof. Vladimir Dimcev Ph.D. Faculty of electrotechnics and information technologies – Skopje, Macedonia

SITUATION OF RADIOACTIVE LIGHTNING ARRESTERS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

ABSTRACT

Radioactive lightning arresters as devices for protection from atmospheric electrical discharges, have become very popular worldwide during the 1970s and 1980s, but were completely banned for use in the early 1990s.

As one of the federal units of Yugoslavia, Macedonia has accepted them in the same period, after which, following the world trends, in 1991 at the federal level, legislation was passed for their full dismantling to 1996. This law remained valid after the independence of the Republic of Macedonia (changed on several occasions, in 2002, 2006 and 2010), but because of various reasons (mostly because of the financial implications for the dismantling and disposal of the entities in which radioactive lightning arresters are installed), it practically does not fully implemented in practice. This left many undisposed radioactive lightning arresters on the territory of Republic of Macedonia. Because radioactive lightning arresters were installed as part of fire protection of the facilities, there’s still no detailed and complete list of them.

This paper fulfills this void with a complete details of all remaining radioactive lightning arresters in the Rep. of Macedonia, divided by cities, facilities, quantity, type of radioactive source etc.

The data presented in the paper were obtained through field research of the authors of this paper, visiting the facilities that have installed radioactive lightning arresters. They are photographicaly archived and factual recorded according to technical data the authors have from the manufacturers of radioactive lightning arresters.

Key words: lightning arresters, radioactive lightning arresters, RLA, undisposed radioactive lightning arresters.

ВОВЕД

Јонизирачкото зрачење е облик на енергија, како што се светлината и топлината. Ги вклучува честичките и зраците кои ги емитираат радиоактивните материјали, ѕвездите и нуклеарните реактори. Јонизирачкото зрачење е природна појава, но дел е производ и на човековите активности. Јонизирачкото зрачење важно од практичен интерес може да се подели во неколку видови:

- алфа честички

- бета честички

- гама зраци

- Х-зраци

Алфа и бета честичките се субатомски честички со големи брзини кои радиоактивните материјали ги исфрлаат при распадот. Гама зраците и Х-зраците се електромагнетни зрачења. Во палетата на електромагнетното зрачење, гама зраците се наоѓаат во опсегот на фреквенции над 1019 [Hz] односно имаат бранови должини помали од 10-11 [m]. Х-зраците се наоѓаат во опсегот на фреквенции помеѓу приближно 1016 и 1019 [Hz] односно имаат бранови должини помеѓу 10-8 и10-11

Овие честички и зраци имаат доволно енергија за при судир да исфрлат електрон од атомската лушпа. Тој процес се нарекува јонизација, а зрачењето кое го предизвикува - јонизирачко зрачење.

[m].

Вештачките извори, по својата мерка и учинок се идентични на природните извори. Јонизирачкото зрачење долго време се користи во медицината за дијагностички цели и како терапевтско средство, во стоматологијата и индустријата; радиоактивните материјали наоѓаат примена во разни потрошувачки производи, како што се тутунот (Po210), градежни материјали, рендгенски системи на аеродромите, детектори на чад (Am241), електронски цевки со најразлична примена, радиоактивни громобрани итн.

1. Примена на радиоактивните громобрани

Поаѓајќи о д факто т дека заштитната зона која ја обезбедува Франклиновиот стапест громобрански фаќач е премногу мала, во 1914 година Szilard дошол на идеја дека доколку во близина на врвот (шилецот) на фаќачот се изврши јонизација на воздухот на вештачки начин, тогаш и заштитната зона на громобранскиот фаќач ќе се прошири. Веднаш по ова Szilard ги поставил и теоретските основи на оваа своја размисла [3] користејќи радиоактивен материјал како извор на јонизација, поставен при врвот на фаќачот. Идејата била дека со помош на радиоактивниот извор, на вештачки начин ќе се зголеми бројот на слободни јони во околниот воздух во однос на природната рамнотежна бројност на истите, така што локалната електрична спроводност на воздухот ќе се зголеми во однос на околниот воздух. Имајќи ја оваа состојба пред настанувањето на атмосферското електрично празнење, ваквата локална јонизација на воздухот всушност ја подготвува патеката (трасата) на електричниот пробој, така што со сигурност може да се очекува лидерот на атмосферското електрично празнење да ја следи оваа патека со помал електричен отпор и празнењето да се насочи во правец на изворот на зрачење. Последниов се наоѓа при врвот на громобранскиот фаќач кој е секогаш добро заземјен, така што се обезбедува сигурна патека за одведување на струјата од атмосферското електрично празнење кон земјата. Ова значи дека со соодветно поставување и лоцирање на фаќачот, може да се координира местото на празнење на атмосферскиот електрицитет.

Уредите кои користат радиоактивен извор за јонизација на воздухот над громобранскиот фаќач се нарекуваат радиоактивни громобрани (РАГ). Радиоактивните громобрани за првпат се претставени и нашле практична примена далечните 1930-ти години. Заради кусиот домет на пенетрација на алфа и бета честичките низ воздухот, а со цел да се добие поширока заштитна зона на РАГ, како радиоактивни извори се користеле извори на гама зрачење. Интензитетот на радиоактивното зрачење опаѓа по експоненцијален закон, заради апсорпцијата на зрачењето во воздухот со квадратот на растојанието. На тој начин максимумот на интензитетот на зрачењето се наоѓа на самиот извор на зрачење и опаѓа на нула на крајот од дометот на ова зрачење. Истиот закон го следи и распределбата на концентрацијата на слободни јони во воздухот, така што вештачки е предизвикан градиент на електрична спроводност на околниот воздух. Во пракса, јонизирачкото поле на радиоактивниот громобран се димензионирал да се протега во пречник до најмногу ~300 метри околу громобранот, така што со ова се дефинирала и т.н. заштитна зона на громобранот. Зоната на влијание на радиоактивното зрачење има облик на превртен конус. Конструкцијата на контејнерот во кој е сместуван радиоактивниот извор го насочувало зрачењето нагоре, додека пак зрачењето под громобранот е сведено на минимални вредности кои се повеќе пати под дозволеното ниво на зрачење и практично не влијае на приземните слоеви. Опасност може да настане само доколку громобранот падне од покривот или од столбот на кој е монтиран, при што зрачењето во неговата близина би се ширело хоризонтално, така што во полето на зрачење можат да се најдат луѓе, животни и материјални добра.

Радиоактивниот елемент во РАГ е сместен во мал оловен контејнер поставен непосредно при врвот на громобранскиот фаќач. Големината на радиоактивното зрачење на вградениот радионуклеид се движи во опсегот од 400MBq до 14,8GBq. Најзастапени радионуклеиди во радиоактивните громобрани се радиум (Ra226), кобалт (Co60), европиум (Eu152-154), америциум (Am241), стронциум (Sr90), криптон (Kr85), цезиум (Cs137), полониум (Po210) и други. Нивните периоди на полураспаѓање се дадени во табелата 1.

Табела 1. Период на полураспад на радионуклеиди користени во РАГ [5]

радионуклеид период на полураспад радионуклеид период на полураспад Co 60 5,26 години Sr 90 28,1 години

Eu 152-154 12,4 години Kr 85 10,76 години Am 241 432,7 години Cs 137 30,23 години Ra 226 1600 години Po 210 140 дена

Како уреди за заштита од атмосферско електрично празнење, РАГ станаа многу популарни во Република Македонија во текот на 60-те и 70-те години на минатиот век. Првиот забележан инсталиран радиоактивен громобран во Република Македонија датира од 1953 година. Тој бил поставен за заштита од атмосферско електрично празнење на тенковскиот гарнизон на тогашната ЈНА во Кавадарци. Како радионуклеид бил употребен кобалт (Co60), а громобранскиот фаќач бил поставен во кругот на гарнизонот на челичен столб во телескопска изведба висок 12 метри. Фиксирањето на столбот на земјата е изведено со бетонски фундамент на кој е изработен соодветен носач за јарбол од U-профили, со изведена хоризонтална оска заради можност за соборување на столбот. Овој радиоактивен громобран сèу ште не е демонтиран и се наоѓа во кругот на денешната текстилната фабрика Сонитекс во Кавадарци.

Последниот инсталиран радиоактивен громобран во Република Македонија датира од 1988 година. Тој е поставен на челичен јарбол со височина 6 метри на покривот на фабриката Алкалоид Билка во Скопје. Јарболот е затегнат со челични сајли заради зголемена безбедност и фиксиран на челичен Н-постамент на подлогата на покривот од објектот. Радиоактивниот извор е кобалт (Co60). До моментот на пишување на овој текст овој радиоактивен громобран сèу ште не е демонтиран и соодветно депониран.

На слика 1 е прикажан начинот на демонтажа на радиоактивните громобрани и отстранувањето на радионуклеидот од оловниот контејнер.

Сл.1 Демонтажа на РАГ и отстранување на вградениот радионуклеид

2. Инсталирани радиоактивни громобрани во Република Македонија

Следејќи ги светските трендови, во 1991 година на сојузно ниво во поранешната СФРЈ беше донесен закон за нивна целосна демонтажа до крајот на 1996 година. Овој закон остана да важи и по осамостојувањето на Република Македонија (истиот беше изменуван во неколку наврати, во 2002, 2006 и во 2010 година [2]), но од најразлични причини, најчесто заради големите финансиски импликации за демонтажа и депонирање за субјектите кај кои се инсталирани РАГ, истиот практично не се спроведе целосно во практика. Со ова останаа голем број недемонтирани РАГ на целата територија на Република Македонија. Евиденцијата направена од страна на авторите на овој труд при посетата на терен кај објектите со инсталиран РАГ, како и според собраните податоци за депонираните РАГ добиени од соодветните државни институции и овластените стопански субјекти за демонтажа и депонирање на истите, покажа дека во Република Македонија од 1950-те кога радиоактивните громобрани започнале да се инсталираат како системи за заштита од атмосферско електрично празнење, па сè до крајот на 1980-те години кога истите со сојузен закон беа забранети за понатамошна монтажа, биле инсталирани вкупно 261 радиоактивни громобрани. Во оваа бројка секако не е земено предвид дека дел од овие РАГ биле своевремено заменети со нови РАГ заради распаднатост на вградениот радиоактивен извор.

Од сите радиоактивни громобрани инсталирани кај објектите во Република Македонија, освен 7 (седум) парчиња со употребен изотоп америциум (Am241), сите останати РАГ се со вграден изотоп кобалт (Co60) и европиум (Eu152-154). Изотопите се од т.н. точкаст тип, во вид на кугличка со пречник Ø5mm.

На радиоактивните громобрани со вграден изотоп европиум (Eu152-154) им се припишувале низа предности над оние со вграден изотоп кобалт (Co60). Меѓу предностите особено биле истакнувани:

- значително подолгиот период на полураспад на Eu152-154 во однос на Co 60;

- времето на полураспад на Eu152-154 се совпаѓа со векот на траење на класичниот дел од громобранската инсталација;

- поголема заштита на околната средина заради поголемата апсорпција на зрачењето која ја има оловниот контејнер во кој е сместен радионуклеидот Eu152-154.

На сликите од 2 до 6 е прикажан изгледот на различните типови РАГ.

Сл.2. SERG Co60 Сл.3. Elind Co60 Сл.4. Elind Eu152-154

Сл.5. РАГ со изотоп Am241 Сл.6. РАГ со изотоп Ra226

Производители, испорачатели и монтажери на радиоактивните громобрани инсталирани во Република Македонија биле две фирми: Славијаелектро од Белград и Елинд од Ваљево. Посебните видови радиоактивни громобрани кои овие две фирми ги инсталирале се претставени во табела 2 [6].

Табела 2. Видови РАГ инсталирани во Република Македонија

Елинд - Ваљево Славијаелектро - Белград тип изотоп радиус на заштита тип изотоп радиус на заштита A-I Co60 150 m SERG-2 Eu152-154 80 m A-II Co60 100 m SERG-3 Eu152-154 100 m A-III Co60 80 m SERG-3a Eu152-154 130 m B-I Eu152-154 150 m SERG-4 Eu152-154 150 m B-II Eu152-154 100 m B-III Eu152-154 80 m

Заради природното полураспаѓање на радионуклеидот вграден во РАГ, заштитната зона на истиот опаѓа со текот на времето. Од тие причини било неопходно во одредени временски интервали РАГ да се замени со нов. Зависно од тоа кој радионуклеид бил вграден во РАГ, зависело и времето на негова замена со нов РАГ. Времето на замена на РАГ може да се пресмета според следните изрази [6]:

IItCo

060 log27,17 ⋅= и

IItEu

0154152 log62,42 ⋅=− ,

каде што параметрите го имаат следното значење:

tCo60

t

- време на замена на РАГ со вграден изотоп Co60

Eu152-154

I

- време на замена на РАГ со вграден изотоп Eu152-154

0

I - радиус на заштитна зона (во метри) во моментот за замена на РАГ

- радиус на заштитна зона (во метри) при монтажата на РАГ

Популарноста на радиоактивните громобрани во светски рамки била навистина голема. Комерцијално биле промовирани голем број придобивки од вградувањето на РАГ, меѓу кои најпопуларни биле следните:

- подобра и поефикасна заштита

- помали трошоци за изведба кај поголеми објекти

- покусо време на изведба

- естетски не се нарушува фасадата и покривот на објектот.

Меѓутоа освен предностите, научната јавност често пати потенцирала и цела низа недоследности во вистинитоста на тврдењата за придобивките на технологијата на РАГ [3], како што се потенцијалните проблеми со ризикот од инцидент со вградениот радионуклеид, реалноста на технологијата и слично.

3. Состојба со заостанати радиоактивни громобрани

Во табела 3 поместена на крајот на овој труд се дадени податоци за постоечките инсталирани радиоактивни громобрани во Република Македонија и објектите кадешто се тие поставени. Односните громобрани се фотографски архивирани и заведени според техничките податоци кои авторите ги имаат од производителите на инсталираните РАГ.

ЗАКЛУЧОК

Трудот е сублимат на податоци собрани на целата територија на Република Македонија. Сите наведени податоци во трудот се резултат на интензивни неколкугодишни теренски истражувања, фактографски архивирања и ажурирања на истите. Направен е обид за што е можно подетално изнесување на податоците за постоечките РАГ преку сите расположиви извори на информации.

Сепак, претставената материја е менлива категорија. Од донесувањето на првиот закон за забрана на понатамошна монтажа на нови радиоактивни громобрани од 1991 година наваму, инсталираните РАГ постепено се демонтираат, отстрануваат, депонираат и заменуваат со нови современи решенија за громобранска заштита. Од тие причини, во моментот на објава на овој труд, дел од претставените радиоактивни громобрани се можеби веќе демонтирани и депонирани во некое од двете овластени депоа за таа намена, во Институтот за заварување ,,ЈУГ” или во РЖ Техничка контрола во Скопје.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА [1] Hrvoje Librenjak, Rizici pojave karcinoma uslijed izloženosti ionizirajućem zračenju, Fakultet

elektrotehnike i računarstva, Sveučilište u Zagrebu, 2003 [2]Закон за заштита од јонизирачко зрачење и радијациска сигурност, Скопје, 2010 [3] Baatz H., Radioactive isotopes do not improve lightning protection, Elektrotechnische Zeitschrift A, vol.

93, Feb. 1972, pp. 101-104 [4] K.L. Chrzan, Z.A. Hartono, Inefficacy of Radioactive and ESE terminals, Wroclaw University of

Technology, Wroclaw-Poland, Lightning Research Pte Ltd, Kuala Lumpur-Malaysia, 2003 Millpress, Rotterdam, ISBN 90-77017-79-8

[5] www.wikipedia.com/Wiki/Lightning_rod [6] Проспектни материјали од производителите на радиоактивни громобрани Elind - Valjevo и

Slavijaelektro - Beоgrad.

Табела.3 Список на постоечки радиоактивни громобрани во Република Македонија

р/б Објект место број на РАГ изотоп година на

монтажа 1 Алкалоид - Билка Скопје 1 Co 60 1988 2 Стаклара Скопје 1 Co 60 * 3 хотел Олимписко село Скопје 2 Co 60 1972 4 ФАС ,,11 Октомври" Скопје 4 Co 60 1976 5 Треска Скопје 2 Co 60 1970 6 ОХИС (ф-ка за оцетна киселина) Скопје 1 Eu 152-154 1974 7 МЗТ Скопје 1 Co 60 * 8 ОУ ,,Лирија" Скопје 1 Am 241 * 9 ОУ ,,Доситеј Обрадовиќ" - Бутел Скопје 1 Am 241 *

10 Катлановотурс Скопје 1 Co 60 * 11 силоси за цемент - Козјак А.Д. Куманово 1 Co 60 * 12 ФЗЦ 11 Октомври Куманово 16 Co 60 1969 13 ЧИК ф-ка за чевли Куманово 1 Co 60 * 14 ДИЕР ф-ка за мебел Куманово 1 Eu 152-154 * 15 Дом за стари лица Куманово 1 Eu 152-154 * 16 Ладилник Куманово 1 Eu 152-154 * 17 ЗИК Црвена ѕвезда - живинарска фарма Крива Паланка 5 Eu 152-154 *

18 ЗИК Црвена ѕвезда - живинарска фарма - с.Псача Крива Паланка 3 Eu 152-154 *

19 конфекција КАРПОШ Крива Паланка 1 Eu 152-154 *

20 порцеланка ,,Борис Кидрич" (Нова холдинг) Велес 4 Eu 152-154 1970

21 Ветекс Велес 1 Eu 152-154 * 22 винарска визба ЛОЗАР Велес 1 Eu 152-154 * 23 ХИВ хемиска индустрија Велес 4 Eu 152-154 *

24 рудници за неметали ,,Димче Мирчев" А.Д. Велес 1 Eu 152-154 *

25 свилара ,,Нонча Камишова" (Соми велтекс) Велес 4 Eu 152-154 * 26 Завод за вработување Свети Николе 1 Co 60 * 27 свињарска фарма Овче поле Свети Николе 2 Eu 152-154 * 28 ИГМ Џумајлија - с. Сарамзалино Свети Николе 1 Co 60 * 29 конфекција Астибо Штип 2 Eu 152-154 1973 30 хотел ,,Астибо" Штип 1 Eu 152-154 1973 31 кланица Штип 1 Eu 152-154 * 32 Здравствен дом Штип 1 Eu 152-154 * 33 конфекција Македонка Штип 6 Co 60 1969 34 Нова трговија Штип 1 Co 60 * 35 Млекара Штип 1 Co 60 * 36 Југотутун Штип 1 Eu 152-154 1973 37 Агромеханика Штип 1 Eu 152-154 * 38 Метална Штип 2 Eu 152-154 * 39 Стоковна куќа Штип 1 Eu 152-154 1973 40 станбена зграда Штип 1 Eu 152-154 * 41 Истоктранс Штип 1 Eu 152-154 * 42 ,,Европа" А.Д. - МАКПРОМЕТ (ф-ка за слатки) Штип 1 Eu 152-154 * 43 Чатал (магацин ЕЛМАР) Штип 1 Eu 152-154 * 44 ЗИК Црвена Ѕвезда жив. Фарма Штип 1 Co 60 1970 45 ЗИК Црвена Ѕвезда жив. Фарма - с. Таринци Штип 1 Co 60 1974 46 ЈАКА тутун Радовиш 1 Eu 152-154 * 47 Здравствен дом Радовиш 1 Eu 152-154 *

48 ,,Плачковица" Радовиш 1 Eu 152-154 * 49 Декортекс Радовиш 1 Eu 152-154 * 50 ЗИК Струмица Струмица 2 Eu 152-154 * 51 оранжерии во с. Хамзали Струмица 1 Co 60 * 52 Сушица Струмица 1 Co 60 *

53 ф-ка за санитарна керамика

Санкерам-Македонија Струмица 2 Co 60 *

54 Југотекс Струмица 1 Co 60 * 55 Треска Струмица 1 Eu 152-154 * 56 ладилник ,,Моша Пијаде" Струмица 1 Eu 152-154 1974 57 ладилник ,,Винојуг" Гевгелија 1 Co 60 1971 58 терминал на Трансбалкан Гевгелија 1 Co 60 * 59 краварска фарма ,,Малеш-експорт" Берово 2 Co 60 * 60 свињарска фарма Берово 2 Co 60 * 61 Југотутун Делчево 1 Co 60 1975 62 ф-ка ,,Партизанка" Делчево 1 Eu 152-154 1975 63 Графопласт Делчево 1 Eu 152-154 * 64 Технозавод Делчево 1 Eu 152-154 * 65 САСА (цинкара) Мак.Каменица 1 Eu 152-154 1975 66 РУЕН Кочани 1 Co 60 * 67 детска градинка ,,Павлина Велјанова" Кочани 1 Co 60 * 68 детско одморалиште ,,Пониква" - Осогово Кочани 1 Eu 152-154 *

69 пионерски дом АСНОМ (СИЗ за детска заштита)

Кочани 1 Eu 152-154 *

70 Југотутун Кочани 1 Eu 152-154 * 71 ЗИК ,,Брегалница" Виница 1 Eu 152-154 * 72 Треска - ф-ка за душеци Виница 1 Eu 152-154 1975 73 Тондах - Македонија (ф-ка за ќерамиди) Виница 1 Eu 152-154 * 74 винарски подрум ,,Повардарие" Неготино 1 Co 60 * 75 автокамп ,,Антигона" Неготино 1 Eu 152-154 1974 76 ф-ка за кабли ,,11 Ноември" Неготино 1 Co 60 1971 77 живинарска фарма ,,Црвени брегови" Неготино 1 Co 60 * 78 Гимназија ,,Добри Даскалов" Кавадарци 1 Co 60 * 79 Фенимак Кавадарци 1 Co 60 * 80 Сонитекс Кавадарци 1 Co 60 1953 81 Тутунски комбинат Прилеп 3 Co 60 1974 82 А.Д. Жито прилеп Прилеп 1 Co 60 1972 83 кланица на Центропромет Прилеп 1 Eu 152-154 1974 84 Металец Прилеп 1 Eu 152-154 * 85 метална индустрија ,,Димче Бањарот" Прилеп 1 Eu 152-154 * 86 ф-ка ,,Билјана" Прилеп 2 Co 60 * 87 Еуроинвест Прилеп 2 Co 60 * 88 ,,Црн бор" Прилеп 1 Eu 152-154 * 89 ,,Партизанка" Прилеп 1 Eu 152-154 * 90 ,,Калено стакло" Прилеп 1 Eu 152-154 * 91 Болница Прилеп 1 Eu 152-154 * 92 дом на култура ,,Марко Цепенко" Прилеп 1 Eu 152-154 * 93 дом на АРМ Битола 1 Co 60 1974 94 ф-ка за шеќер ,,4-ти ноември" Битола 1 Co 60 * 95 Битолска пиварница Битола 1 Co 60 * 96 спортска сала Битола 1 Co 60 * 97 Битолатекс холдинг Битола 1 Co 60 * 98 А.Д. Жито Битола Битола 1 Co 60 * 99 Југотутун Битола 1 Eu 152-154 *

100 ЗИК живинарска фарма - с. Белче Битола 1 Eu 152-154 * 101 ЗИК Пелагонија свињарска фарма - с. Породин Битола 1 Eu 152-154 * 102 Преспатекс Ресен 1 Eu 152-154 1974 103 Преспатурист Ресен 1 Co 60 * 104 ф-ка Алгрета Ресен 1 Co 60 * 105 Румко Ресен 1 Eu 152-154 * 106 автокамп ,,Асамати" Ресен 1 Eu 152-154 * 107 автокамп ,,Крани" Ресен 1 Eu 152-154 * 108 метална индустрија ,,Братство" Охрид 1 Co 60 * 109 текстилна индустрија ,,ЗОРА" Охрид 2 Co 60 1972 110 хотел ,,Десарет" Охрид 2 Co 60 1973 111 ресторан ,,Летница" Охрид 1 Co 60 1972 112 автокамп ,,Љубаништа" Охрид 3 Co 60 * 113 автокамп ,,Андон Дуков" Охрид 2 Co 60 * 114 автокамп ,,Свети Наум" Охрид 2 Co 60 * 115 А.Д. Отекс Охрид 2 Co 60 * 116 автосервис ,,Галеб" Охрид 1 Co 60 * 117 АГП ,,ХТД Црвена застава" Охрид 2 Co 60 * 118 хотел ,,Дрим" Струга 1 Eu 152-154 * 119 ладилик Кичево 1 Co 60 * 120 станбена зграда Кичево 1 Co 60 * 121 Илинденка Крушево 1 Co 60 * 122 тутунски комбинат Крушево 1 Co 60 * 123 ЕМО Дебар 1 Co 60 * 124 Готекс Гостивар 1 Eu 152-154 * 125 хотел ,,Леуново" Гостивар 1 Co 60 * 126 Тетекс Тетово 5 Eu 152-154 * 127 Тетекс - Теќе Тетово 1 Eu 152-154 * 128 Тетекс - Пирок Тетово 1 Eu 152-154 * 129 ф-ка за медицинска пластика Тетово 1 Eu 152-154 * 130 конфекција Единство Тетово 1 Eu 152-154 *