3URFHHGLQJV%RRN - UDEKudek.beder.edu.al/docs/2014/udek 2014-cilt2.pdfProf. Asoc. Dr. Mustafa SARI...

Address: “Jordan Misja” St. Tirana - Albania

Contact: Tel: +355 4 24 19 200, + 355 4 24 19 222; Fax: +355 4 24 19 333 web: udek.beder.edu.al / [email protected]

2014

II

rd3 International Conference on

Language and Literature

“Turkish in Europe”

October 30 - November 1 Tirana-Albania 2014

Proceedings Book

Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi

Volume

rd 3 I

nte

rnat

ion

al C

onfe

ren

ce o

n L

angu

age

and

Lit

erat

ure

“Tu

rkis

h i

n E

uro

pe

”

IIVolume

II





Proceedings Book


Volume

3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON

LANGUAGE AND LITERATURE

ULUSLARARAS) DİL VE EDEBİYAT KONFERANSI )

Proceedings Book

Bildiri Kitabı

II

"Turkish in Europa"

Avrupa da T“rkçe

Editörler

Dr. Adem BALABAN Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN Msc. Ümit GÜLSEVEN

Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër

Tirana/Albania

2014

3rd International Conference On Language And Literature

Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

i

3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND

LITERATURE

Proceedings Book

II

Topic:

"Turkish in Europa"

Editors: Dr. Adem Balaban, Dr. B“nyamin Çağlayan, Msc. Ümit G“lseven

Publisher:

Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër Press

Publication Year: 2014

Printed in: Tirana

Printing Date: 10.12.2014

Edition: Second Edition

Volume: II

Number of Pages: 538

Theme: Turkish in Balkans, Turkish

Publication Languages :

Turkish, Albanian, English

ISBN: 978 9928 194 00 5

Copyright: Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër , 2014

3rd )nternational Conference On Language And Literature Turkish in Europa Proceedings Book, v. 2



ii

ABOUT CONFERENCE

Turkish, as one of the most spoken languages in the world, is being used,

thus enriched in many countries as a literary language. Together with

technological improvements and globalization, Turkish is extensively

being taught in many countries as a second language. Turkish culture

and literature can be traced and followed everywhere in the world via

press and broadcasting devices provided by communication

technologies.

Scope

Turkish is either spoken as a native language or extensively being taught

as a foreign language. It is actively being used by around 5 million

people in Western Europe due to migrations since 1960s, thus it has

found the chance to build a new literary area of improvement. This new

situation together with Europe`s long standing interest in Eastern

studies came to be a subject area for academic studies and also raised

the interest in technological improvements. Beder University,

embodying Turkish Language and Literature department, is one of the

institutions in Balkans that gives importance to education of Turkish as

well as technological improvements. Situated in a place where many

poets and writers were emerged since Ottoman times and intercepting

with historically renowned `Silk Road` that connected Europe with Asia

added a great advantage to Albania and Balkans.

The number of researchers and the varieties of their presentations as

participants from different countries to the International Language and

Literature Conference in 2012 and 2013 indicated great interest to the

above mentioned issues. The feedback we received from participants

played a great role in organizing another conference.

Targets and Objectives

Studying the works formed in Turkish and enhancing the usage of

Turkish in Europe, investigating and transferring collected data to the

world of science as in contribution of other nations and ethnic

minorities to Turkish language and literature, and conducting research

to study the relation between Turkish and European languages in their

historical developments as well as introducing studies in education of

Turkish that can help establish the status of Turkish in today`s Europe.

Among many objectives of the conference, some are; to help

academicians come together and exchange knowledge, who are already



iii

studying on Turcology in different countries; encouraging more studies

in the field and help them to be shared among the scholars; Introducing

new works of institutions and academicians of this field; creating the

circumstances in where academic meetings and speeches can be held as

to promote new projects and collaborations and make sure that

Turcologs from different part of the world would have the chance to

know more about the region`s masterpieces.

The conference was held in 17 sessions. In the program, topics like; Literature of Balkan Turks, Literature of European Turks, European

and Balkan originated poets and writers who write in Turkish, Turkish

magazines being published in Europa and Balkans, education of Turkish

as a native language in Europa and Balkans, Turkish language studies,

teaching of Turkish as a native language, teaching of Turkish as a foreign

language, folklore, relation between Turkish and Europaian Languages, customs and traditions, cultural values were presented in Turkish, Albanian and English.

Dr. Adem Balaban

International Conference On Language And Literature

Conference Chairman

iv

ORGANIZING COMMITTEE

Dr. Ferdinand Gjana (ëna e Plotë - Bedër University-Rector

Dr. Ahmet Ecirli (ëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education -

Dean

Dr. Adem Balaban (ëna e Plotë - Bedër University-Head of Department of Turkish


Dr. B“nyamin Çağlayan (ëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and

Literature

MA. Fatih Ufuk Bağcı (ëna e Plotë - Bedër University- General Secretary

PhD Cand. G“lay Yurt (ëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and

Literature

PhD Cand. Arti Ömeri (ëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education -

Secretary

MA. (akan Kaçar (ëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and

Literature

MA. Ümit G“lseven (ëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and

Literature

MA. Elona Emiri (ëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and

Literature – Secretary

v

SCIENTIFIC COMMITTEE

Dr. Ferdinand GJANA (ëna e Plotë - Beder University, Rector / Albania

Prof. Dr. Ayhan TEKİNEŞ (ëna e Plotë - Beder University/ Albania

Prof. Dr. Ali AKSU

Cumhuriyet University/ Turkey

Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR

Pamukkale University/ Turkey

Prof. Dr. Cihan OKUYUCU S“leyman Şah University/ Turkey

Prof. Dr. Erman ARTUN Çukurova University/ Turkey

Prof. Dr. Giampiero BELLINGERI Ca' Foscari University of Venice / İtaly

Prof. Dr. (. İbrahim DELİCE

Tunceli University/ Turkey

Prof. Dr. Klara KODRA

Albanian Language Research Centre / Albania

Prof. Dr.Nazim İBRA(İM

Saints Cyril and Methodius University / Macedonia

Prof. Dr. Nuri YÜCE İstanbul University/ Turkey

Prof. Dr. Vugar SULTANZADE

Eastern Mediterranean University/ North Cyprus Turkish Republic

Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜRAL

Marmara University/ Turkey

Prof. Dr. İrfan MORİNA

Prishtina University / Kosovo

Prof. Dr. Muhammet YELTEN

Arel University/ Turkey



vi

Prof. Dr. Mesut ŞEN


Assoc. Prof. Dr.Rahim OMBAS(İ

Hena e Plote Beder University / Albania

Prof. Asoc. Dr. Fadil HOCA

Aziz Kiril ve Metodi University/ Macedonia

Prof. Dr. Fatma AÇ)K

Gazi University/ Turkey

Prof. Asoc. Dr. Genciana Abazi EGRO

Albania Albanology Institution / Albania

Prof. Asoc. Dr. Adnan KARADÜZ

Erciyes Univeristy / Turkey

Prof. Asoc. Dr. (alil Altay GÖDE S“leyman Demirel University/ Turkey

Prof. Asoc. Dr. K“bra KULİYEVA

Baku Academy of Sciences / Azerbaijan

Prof. Asoc. Dr. Lindita Latifi XHANARI

Tiran University / Albania

Prof. Asoc. Dr. Mustafa ÇETİN Uluslararası Burch University/ Bosnia and (erzegovina

Prof. Asoc. Dr. Salih OKUMUŞ

Prishtina University/ Kosovo

Prof. Asoc. Dr. Selami TURAN S“leyman Demirel University/ Turkey

Prof. Asoc. Dr. Mustafa SARI

Mevlana University/ Turkey

Prof. Asoc. Dr. Sezayi COŞKUN S“leyman Şah University/ Turkey

Prof. Ast. Dr. Cemal SARAÇ


Prof. Ast. Dr. Fatih İYİYOL S“leyman Şah University/ Turkey



vii

Prof. Ast. Dr. Janag“l TURUMBETOVA S“leyman Demirel University / Kazakhistan

Prof. Ast. Dr. Kadriye YILMAZ ORAK S“leyman Demirel University / Turkey

Ass.Prof.Dr. Ramazan ÇAK)R

Mevlana University / Turkey

Ass.Prof.Dr. Mustafa ÇETİN

Ipek University / Turkey

Dr. Ahmet ECİRLİ


Dr. Adem BALABAN


Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN


Dr. Julian RENTZSCH

Johannes Gutenberg University Mainz / Germany



viii

CONTENTS

ABOUT CONFERENCE ............................................................................................................. ii

ORGANIZING COMMITTEE ................................................................................................ iv

SCIENTIFIC COMMITTEE ..................................................................................................... v

CONTENTS ........................................................................................................................... viii

DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN YARARLANMA .......................... 10

Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR ............................................................................................ 10 RUS DİLLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL YANL)ŞL)KLAR ......................................................................................................................... 1

Yrd.Doç.Dr. Bağdagül MUSA ............................................................................................ 1

BALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE SOSYAL DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER ............................................................................... 15

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ .............................................................................................. 15 YABANC) DİL ÖĞRETİMİ AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN YAP)SAL ÖZELLİKLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)-BOSNA-(ERSEK ÖRNEĞİ ................................... 25

Arş. Gör.Ayşegül SEFER.................................................................................................. 25

Arş. Gör Sümeyye KONUK .............................................................................................. 25 YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOK DUYULU MULTİSENSORY METODUNUN KULLANIMI ............................................................................................................................ 40

PhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLU ..................................................................................... 40 MESÎ(Î DİVAN)NDA VE ŞE(RENGİZİNDE MA(ALLİ UNSURLAR ...................................... 48

Arş. Gör. Bünyamin TETIK .............................................................................................. 48

Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY ............................................................................. 48

“ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI ........................................................... 76

Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA ........................................................................................... 76 KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA KOKU UNSURU............. 89

Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE ........................................................................................... 89 POSTMODERN ÖYKÜLERE YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA METİN KAÇAN (İKÂYELERİ ......................................................................................................................... 130

Arş. Gör. Servet ŞENGÜL .............................................................................................. 130 ARNAVUTÇADA YERLEŞEN TÜRKÇE UNSURLAR)NA TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞ)M ............................................................................................................................ 145

Dr. Adriatik Derjaj .......................................................................................................... 145 KAFKASYADA VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N KÜLTÜREL İLİŞKİSİ .. 151

Dr.Vugar G.Karimli ........................................................................................................ 151

17- . YÜZY)L BALKANLARDA DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT BAĞLANT)LAR).. 157

Dr. Mehmet ÜNAL ......................................................................................................... 157

Dr. Nurettin ÇALIŞKAN ................................................................................................ 157

AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN İNTERNET RADYOLARI204

Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN .......................................................................................... 204

TÜRKOLOG EDİT TASNADİ ............................................................................................. 217

Seher KEÇE TÜRKER ................................................................................................... 217 ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER ............................................................................. 225

Dr. Adem BALABAN .................................................................................................... 225 İNGİLTERE VE TÜRKİYE DE UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM PROGRAMLAR)NA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS) ............................................ 239

Dr. Celalettin ÇELEBİ .................................................................................................... 239 MUSTAFA KUTLU NUN VE FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU NUN ÖYKÜLERİ BAĞLAM)NDA DARBESİNİN MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR) .............. 259

Yrd. Doç. Dr. Fethi DEMİR ............................................................................................ 259



ix

FİİLİMSİLERİN YABANC)LARA ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT) ÜRÜNLERİNDEN FAYDALANMA ...................................................................................................................... 278

Msc. Hüseyin YILMAZ .................................................................................................. 278 YUNUS EMRE ENSTİTÜSÜ NÜN TÜRKOLOJİ ALAN)NDAKİ FAALİYETLERİ .................... 307

Arş. Gör. Murat PARLAKPINAR .................................................................................. 307

0-7 YAŞ ARASINDA BABASI TÜRK ANNESİ ARNAVUT OLAN ÇOCUKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN TUTUMU .............................................. 320

Oğuz AKYÜZ ................................................................................................................. 320 MAKEDONYA VE KOSOVA DA TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK DERGİLERİ .................... 328

Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ....................................................................................... 328

Yrd.Doç.Dr. Esat CAN ................................................................................................... 328

H.Hüseyin DEMİR .......................................................................................................... 328 MAKEDONYA DA TÜRKÇE YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ: SESLER .................. 343

Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ....................................................................................... 343

MA. Ayhan ALATAŞ ..................................................................................................... 343 TÜRBE ve YAT)RLAR ETRAF)NDA OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA RÜYA MOTİFİNİN İŞLEVLERİ ............................................................................................................................ 394

Yrd. Doç. Dr. Oğuz ERDOĞAN ..................................................................................... 394

TÜRK- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER .............................. 417

Gül Mükerrem SEZGİN ÖZTÜRK ................................................................................. 417 MURAT(AN MUNGAN )N SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR), TAMARON İLE OĞUZ ATAY )N KORKUYU BEKLERKEN ADL) (İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA MEKÂN KULLAN)M) BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)................................................ 427

Okt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ ............................................................................................ 427 YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN ÖNEMİ VE KULLAN)M) ................ 437

Ümit GÜLSEVEN .......................................................................................................... 437 UŞŞAKİLİKTE E(L-İ BEYT SEVGİSİ .................................................................................... 446

MA.Hakan KAÇAR ........................................................................................................ 446

MA. Elif KAÇAR ........................................................................................................... 446 TİRANL) DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ ............................................................................................ 456

Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN ........................................................................................... 456

AN EXISTENTIAL APPROACH THE CELEBRATION OF SUMMER DAY .................. 473

Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI .............................................................................. 473

NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS ........................................ 474

MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE .............................................................................................................................. 489

Dr.Hasan BELLO ............................................................................................................ 489

ARNAVUTLUK’TA YENI BĺR DÖNEMİN BAŞLAMASI VE ARNAVUTLUK -

TÜRKĺYE ĺLĺŞKĺLERĺ ......................................................................................................... 498

Ph.D Ilirjana KACELI (DEMIRLIKA) ........................................................................... 498



10

DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN YARARLANMA

Prof. Dr. (amza ZÜLFİKAR UDEK 2014

Çağrılı Konuşmacı

Türkçenin yabancılara öğretiminde geliştirilmiş bir yöntem bulunmamaktadır. Bu

konuda bir tartışma, görüş alışverişi de yapılmamıştır. Kullanılan yöntemler daha çok Batı dilleri için geliştirilmiştir. Cümle kuruluşları ses ve yapı özellikleri Batı dillerine uymayan Türkçenin söz konusu yöntemlerle öğretilmesi kolay değildir. Bununla birlikte Türkçenin yabancılara öğretilmesinde belli bir düzeye gelindiğini inkâr edemeyiz. Ortaya konan ders kitaplarının, araç ve gereçlerin istenilen ölçüde olması için öncelikle Türkçenin yapısının ve dil özelliklerinin hakkıyla bilinmesi gerekir. Bu bakımdan yabancılara dil öğretimi bir yandan bilgi, bir yandan kelimeleri aslına uygun telaffuz etme, öte yandan tecrübe ve rol yapabilme yeteneği ile bağlantılı bir durumdur.

Dilin yabancılara öğretilmesinde kullanılacak dil malzemesi ve bunun tasnifi, sıralanması ayrı bir iştir. Burada söz konusu edeceğim kalıp sözler bu dil malzemesinin bir parçasıdır.

Bir bölümü sözlüklere girmiş, bir bölümü de sözlüklere alınmayı bekleyen kalıp sözler, yargı bildiren, bir olay, bir durum karşısında ilk anda akla gelen ve “şaşkınlık, kuşku, hayret, güvensizlik, umursamazlık, uyarma, dikkat çekme, karşılama, ağırlama, uğurlama, hatır sorma,” gibi çeşitli duyguları, söze dönüştüren kısa anlatımlardır. Vereceğim örnek kalıp sözler aracılığıyla yukarıda sıraladığım kavramlar dolaylı olarak zihinlerde yer

eder. Hoş geldiniz. Hoş bulduk. Nasılsın? İyiyim. Allaha ısmarladık. Güle güle. Gene bekleriz. Çok yaşa. Affedersiniz. Zararı yok. Bu tür sözler, belirli geçmiş, geniş zaman ile bildirme eklerini içerdiği için ileride işlenecek konuların ilk örnekleridir.



11

Kalıp söz bütün olarak bir anlam ifade eder ve tekrarında öğrenilmesi kolaydır. Yukarıda sıraladıklarım yapı olarak kalıplaşmış yargı bildiren sözlere şunları da ekleyelim:

Hayırdır! Amma yaptın. Bana ne. Dur bakalım. Kes sesini. Canın sağ

olsun. Allah kahretsin! Bunlar yaşanan bir olay veya durum karşısında ilk akla gelen cümlelerdir.

“Varlığınız bize güç katar, çok yaşayın.” anlamında Eksik olmayın. Üzerinde durulması gereken bir başka örnektir. Bu türde olanlar deyimleşmiş, mecaz anlamlar kazanmış örneklerdir. Türkçe bilmeyenler, bu tür deyimleşmiş sözlerde geçen kelimelerin anlamlarını bilseler bile kalıp sözden bir anlam çıkaramazlar. Bu bakımdan mecaz içeren hazır söz kalıpları açıklama gerektirir.

Herkesin dilinin ucunda olan, gerektiğinde hiç düşünmeden sarf edilen bu sözlerin örnekleri aşağıda işlenmiştir. Bu dil malzemesine bakıp denebilir ki Türkçe çeşitli duyguları anlatmak bakımından zengin bir dildir. Bu durum onu konuşan insanın yaradılışıyla da ilgili olsa gerek.

Her biri Türk insanın ilgi çekici buluşları olan bu cümleler arasında Batı dillerden çevrilmiş kalıp sözler de az değildir. Senin (sizin) için ne yapabilirim. Aman Tanrı’ım. Sana döneceğim. Yorum yok. Kendine iyi bak!

gibi kalıp sözler son yıllarda ortaya çıkan örneklerdendir.

Hazır söz kalıplarının bir bölümü içerdikleri bazı eskimiş kelimelerden

dolayı kullanım alanları daralmıştır. Türkçeye geçmiş endişe köküne dayanan Endişelenmeyin! sözü daha sonra Kaygılanmayın. kelimesine yerini

bırakmaya başladı. “Biz varız, ona bir zarar gelmez, bize emanettir, gözümüz üzerindedir.” gibi duyguları anlatan Müsterih olun veya Müsterih olunuz örneği de bugün için eskimiş görünüyor. Taşıdıkları mecaz anlamlara bakıldığında İçiniz rahat etsin. aynı anlama geliyor. Bunlara Teessüf ederim.

yerini Üzgünüm örneğini ekleyelim. Üzgünüm, kullanım sıklığı bakımından bugün öne çıkmıştır. Üzgünümü aslında I am sory sözünü hatırlatıyor.

Bunlardan biri de bir hizmet karşılığı ödenen paradan arta kalan kısmının bahşiş olarak verilmesi sırasında kullanılan Üstü kalsın! Kalıp sözüdür. Dikkat edilirse bütün bu sözlerde bir yargı vardır. Cümle niteliğindeki bu kalıp sözlere bazı özel durumlar dışında Aman Tanrı’ım, Aman tanrı’mız örneğinde olduğu gibi genellikle ek değişikliği yapmak mümkün olmuyor.



12

Terbiye ve nezaketten uzak biçiminde bir zamanlar sık kullanılan bu kalıp söz de içerdiği kelimelerden dolayı eskidi. Bunlar, bir arada yaşamanın, karşılıklı saygı ve sevginin gereklerini yerine getiren sözlerdi. Çok naziksiniz. kalıp sözünün karşılığı olarak kullanılan Çok incesin. son

yıllarda dile mal edilmiş.

Kalıp sözlerin sözlüklere alınıp alınmaması meselesi ayrı bir konudur. Sözlükler daha çok mastar şeklindeki kalıp sözleri sayfaları arasına alıyor. Sözlüklerde yer almayan kalıp sözlere şu örnekleri

verebiliriz. Bir şey değil. Ne haber. Ne hakla. Gene bekleriz. Amma

yaptın! vb. Kalıp sözlerin bazıları eksik olmak, ziyade olmak, İn cin top oynamak.

şaka etmek. zahmet etmek gibi birer yardımcı fiille kullanılmış, daha doğrusu yardımcı fiillerden yararlanılarak kalıp cümleler türetilmiş. Ancak bu durum öteki kalıp sözlerde geçerli olmayabilir. Sözlükler, Eksik olmayın. Ziyade olsun. Zahmet etmeyiniz. Şaka etme gibi mastar ekleriyle (-mak, -

mek) kullanılabilenlere yer verir.

Söz kalıpları üzerinde durulması gereken bir noktayı daha belirtmeden geçmeyelim. Hazır sözler diye adlandırdığımız yargı bildiren bu biçimler, mecaz anlam taşırlar. Bu sebeple mecaz kavramı, öğrenciye eğitim ortamında örneklenerek verilmelidir. Ne yazar.

Sürüsüne bereket. Üstü kalsın. Yenir yutulur şey değil. Vay canına! Neme lazım. eksik olma! gibi bu tür sözlerde mantık dışı ifadeler, çeşitli mecazlar bulunduğundan bunlar açıklanmaya muhtaçtadır.

Kalıp sözler içinde dualar ve beddualar ayrı özellikler taşır. Boyun

batsın. Zıkkım yesin. Ağzın dilin kurusun. Gözün kör olsun. Sabaha çıkmasın. Gözünü toprak doyursun. Boyun posun devrilsin. biçimindeki bedduaları ve Aklınla bin yaşa. Allah esirgesin. Allah ömürler versin. Allah

utandırmasın. Allah razı olsun. Allah bağışlasın. Ağzına sağlık. Eline sağlık. Ayağına sağlık, El öpenlerin çok olsun. Afiyet olsun. Aklınla bin yaşa. Nur içinde yatsın. Başın sağ olsun. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun. Ellerin dert görmesin. biçimindeki duaları yüklemlerinin çekimli bulunması, bir kipe bağlı olma özelliğinden dolayı hazır söz kalıplarına benzemektedir. Bu durumda söz konusu kelime sınıfı incelenirken hayır dualar, beddualar da kendine has özellikleri olmakla birlikte birer kalıp söz sayılır. Hayır dualar, beddualar bir yandan kalıplaşmış olmaları, bir yandan ilk anda akla gelişleri, kısıtlı kelimelerden oluşu bakımından hazır söz kalıbı özelliği kazanmıştır.

Kaynaklar, ek kalıplaşmalarından bahseder ama cümlelerin kalıplaşmasına bu anlamda yer vermez. Dil bilgisi yazarları, cümleleri



13

yapıları bakımından birtakım gruplara ayırırken yapıca kalıplaşmış, hazır sözleri bir sınıf olarak değerlendirmez. Birtakım duyguları, düşünceleri, hayreti, soruyu, takdiri dile getiren ve insan aklına bir anda gelen kısa, özlü, kalıplaşmış cümleler ayrı bir sınıflandırmaya tabi tutulmaz.

Kalıp hâlindeki bu hazır sözler dil bilgisi kitaplarında özel olarak örneklenip işlenmemiştir. Kalıplaşma olayı Türk dil bilgisi kitaplarında daha çok ek kalıplaşmaları olarak ele alınır. Dil bilgisi çalışmaları gözden

geçirildiğinde kalıp sözlerin burada işaret edilen özelliklerine değinilmez.

Dil bilgisi kitaplarında Sözü mü olur? Ne dersin? Üstüme iyilik sağlık! Afiyet olsun. örneklerinin birer kalıp cümle olduğu ayrıca değerlendirilip işlenmelidir.

Derlenen malzeme arasında birçok da iyi dilek sözü var. Bunlar bir tür hayır duadır. Gözün aydın. İyi günlerde kullanın. Güle güle. Hayırlı sabahlar. Çok yaşa. Bu durumda hazır söz kalıpları diye bir konu işlenirken bir de “iyi dilek sözleri” diye bir terimden, bir grup sözden bahsedebiliriz. Güle güle örneğinde olduğu gibi bu ikilemeden sonra …gidin, …kirlenin,…oturun gibi emir kipinde başka fiiller getirilir. Güle güle

örneğinde olduğu gibi bunların bazıları cümle başında yer alan bir tür başlangıç sözleridir. Ancak bu, hepsinde geçerli değil.

İlgi çeken bir yapı da şartlı cümlelerde görülür. Kalıplaşmış şartlı birleşik cümle yapısında olan örneklerde birinci bölüm sabit kalırken şartın cezası diye adlandırdığımız bölüm değişik kelimelerle ifade edilmektedir. Örneklerden birkaçı şunlardır Nasıl istersen …, Zahmet olmazsa…, Doğru söylemem gerekirse…, Doğrusunu sorarsan…, Canın nasıl isterse….

İstersen bizimle gelebilirsin. Zahmet olmazsa bir çay da bana verin. Doğrusunu sorarsan bunu ben de anlamadım. Doğru söylemem gerekirse

ben de şüpheyle karşıladım. Canın nasıl isterse öyle yap. Mevcut malzeme

içinde bu örneklerin şart kipinde olmayan örnekleri de var. İkinci bölümü de içeren Koyduysan bul. örneği de ilgi çekicidir.

Ne yüzle..., Şeytan diyor ki,…, Ne hakla… , Allah aşkına… , Hayrola … gibi başlangıç bölümü sabit kalan ikinci bölümü değişebilen kalıp sözler bu dil malzemesi içinde ayrı bir grup oluşturur. Cümlenin devamı kişinin ifadesine, maksadına göre değişebiliyor. Ne yüzle karşıma çıkıp konuşuyorsun. Ne yüzle bana bakıyorsun. Ne yüzle soruyorsun. Şeytan diyor ki al ayağın altına bir güzel patakla. Ne hakla konuşuyorsun. Ne hakla



14

istiyorsun. Ne hakla öyle bir istekte bulunuyorsun. Allah aşkına ne dersin, yanlış mı düşünüyorum. Allah aşkın, sen olsan ne yaparsın. Hayrola, bu

ziyaret neden? Biraz kinayeli olarak bu kalıp söz Hayrola bu ziyaretin

sebebihikmetini öğrenebilir miyiz. biçiminde de kullanılırdı.

Yukarıda verilen kalıp sözlerin pek çoğunun sonunda veya gerisinde saklı olan, dinleyenin veya muhatap alınan kimsenin düşüncesine bırakılmış, cevapları, sonuçları olan başka sözler bulunmaktadır. Herife bak…. Adama bak…, Laf aramızda…, Uzun lafın kısası…,. Bakın!…vb.

Vay canına. Gözün aydın. Amma yaptın. Olur şey değil. Ne zahmet ettin. Hayırdır! Lafı mı olur. Bırak şu gevezeliği. Ne var ne yok. Zahmet etme. Allah bilir. Hayırlı olsun. gibi örneklerde görüldüğü gibi kısa anlatımlar hâlinde tipik bir cümle kuruluşu var. Kelimeler ve ekler değiştirilemeyecek bir biçimde kalıplaşmıştır. Başın sağ olsun. sözü Kafan

sağ olsun biçiminde kullanılmaz. Bununla birlikte Lafı mı olur! yerine

giderek daha sık kullanılan Sözü mü olur! cümlesi gibi nadir örnekler de var.

Gene az sayıda örnekte ise şahıs ekinin değiştiğini görürüz. Zahmet

etmeyin. Zahmet etmeyiniz. Bu değişme, saygı veya samimiyet kaygısıyla teklik ve çokluk şahıslar üzerinde görülmektedir. Gene beklerim. Gene

bekleriz. Ağzını hayra aç. Ağzınızı hayra açınız. Ne güne duruyor. Ne güne duruyorlar. Ne günlere kaldık. Ne günlere kaldım. Nasılsın. Nasılsınız. Kendimi bildim bileli. Kendimizi bildik bileli. Ne zahmet ettin. Amma yaptın. Amma yaptınız. Derlediğim bu tür sözlerin tamamı olmamakla birlikte bazıları, sözlüklerde isabetli olarak teklik bildiren şahıs ekleriyle alınmıştır.

Allah kelimesiyle başlayan pek çok cümle kalıbının ancak birkaçında Allah yerine Tanrı geçebilmiştir: Allah aşkına. Tanrı aşkına. Allah korusun. Tanrı korusun. Allaha şükür. Tanrıya şükür. Bugün her iki şekil de yaygın olarak kullanılmaktadır. Allah ömürler versin örneğinde Allah yerine Tanrı geçememiş, kalıplaşma aşılamamıştır.

Saydığım bu özellikler, cümlede gerektiğinde kelimelerin, kelime gruplarının yer değiştirmesi hazır söz kalıplarında geçerli değildir. Ne derse

beğenirsin. Bu ne hâl! Laf aramızda. örneklerinde olduğu gibi cümlenin ekleri, içerdiği kelimeler sabittir. Üstelik cümleyi kuran kelimelerin sayısı kısıtlı olup uzun bir cümle yapısı görülmez. Nasılsınız? sorusuna kısaca İyiyim. biçiminde verilen cevabın ardından Siz nasılsınız? veya bir eksiltimle

yalnızca Ya siz... sözü kullanılır. Yapılan bir yoruma karşılık düşüncesi sorulan kişinin verdiği Belki. cevabı da kalıp bir söz, bir cümle sayılır.



15

Cümlelerin bazıları Amma yaptın! Eksik olmayın. Ziyade olsun. Zahmet etmeyiniz. Kusura kalma. Allah bilir. Üstü kalsın. Sen bilirsin. Otur

oturduğun yerde. Hay Allah müstahakkını versin. Kes sesini. Kapa çeneni. Bekle. Öp babanın elini. örneklerinde olduğu gibi emir kipinde söylenmiş birer fiil cümlesidir. “Sonucu göreceksin” anlamında bazen de tehdit yollu Gör bak. emir durumundaki iki fiilden kalıp bir söz yapılmıştır.

İyi günlerde kullanın. Yolun açık olsun. Üstü kalsın. Ne derse beğenirsin. örneklerinde olduğu gibi emir kipiyle kurulmuş olan hazır sözler az değildir.

Ne önemi var. Adam sen de. Sahi mi. Yağma yok. Afiyet olsun. Hoşça kal. Bir şey değil. gibi bazı hazır sözlerde şahıs ve birleşik zaman ekleriyle ilgili bir durum söz konusu değildir.

Bazıları da Boş gezenin boş kalfası. Yenir yutulur şey değil. Nasılsınız. Günaydın. Önemli değil! Yağma yok! Üstüme iyilik sağlık! Tövbeler tövbesi. Ne haber? Vay canına. Uzun lafın kısası. Yok canım. Ne var ne yok. Öyle böyle değil. örneklerinde olduğu gibi isim cümleleridir.

Bir seslenme sözü olan Bana bak. bazen de “beni dinle, bana kulak ver” anlamında uyarı olarak kullanılmaktadır. Bu söz Bana bakın. veya Bana

bakınız. biçiminde değişik şahıs ekleriyle kullanıldığında “Yüzünüz bana dönsün. “Beni dinleyin. Bana kulak verin. Söyleyeceklerime dikkat edin” anlamlarındadır.

Kalıp sözler eğer Türkçenin farklı kollarını kullanan kimselere

öğretiliyorsa unutmamak gerekir ki onlarda da söz konusu ettiğimiz kalıp sözlerin benzerleri bulunmaktadır. Örnek olarak Azerbaycan Türkçesinde nicesin? Ne haldesen? Yahşı, Allah rast sala. Farkı yohtu. Ba. (bakınız) dilini kes. kullanılan örneklerden birkaçıdır.

Bu yazı çerçevesinde derlediğim örnekleri taşıdıkları ortak anlamlara göre aşağıda sınıflandırmaya çalışayım:

Şaşkınlık: Yapma!, Deme! Fesubhanallah. Hafazanallah.

Güvensizlik: Acaba. Hadi canım sen de.

Umursamama: Adam sen de. Ne hâli varsa görsün. Ne önemi var. Ne olacaksa olsun. Ne olursa olsun. Sen bilirsin. Bana ne. Neşen bilir.



16

Uyarma, dikkat çekme: Ağzını hayra aç. Allah’tan kork. Bırak şu gevezeliği. Bana bak. Yavaş gel.

Emin olmama, kuşku: Allah bilir. Bakalım. Dur bakalım.

İlgi kuramama: Ne münasebet. Sahi, Sahi mi.

Karşılama, ağırlama, uğurlama: Hoş geldin. Hoş bulduk. Hoşça kal. Gene bekleriz. Güle güle. Allaha ısmarladık. Yolun açık olsun.

Bir işe karışmama, dışında kalma: Ben yokum. Benden paso.

İyi dileklerde bulunma: Gözün aydın. İyi akşamlar. İyi geceler. Başın sağ olsun. İyi günler. Sabahlar hayrolsun. Kendine iyi bak. Güle güle kirlenin. Afiyet olsun. Allah bağışlasın. Allah esirgesin. Allah ömürler versin. Allah razı olsun. Afiyet olsun. Nur içinde yatsın. Ayağına sağlık. Başın sağ olsun. Eksik olmayın. El öpenlerin çok olsun. Elin dert görmesin. Eline sağlık. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun. Uğurlu kademli olsun. Toprağı bol olsun.

Borçlu hissetme, teşekkürde bulunma: Teşekkür etme. Sağ ol. Çok iyisin. Ömrüne bereket.

Nefret, kin duyma: Gözüm görmesin. Defol. Çekil karşımdan.

Beğenme, takdir: Ağzına sağlık. Aklınla bin yaşa. Çok naziksiniz.

Lanetleme: Canı cehenneme. Allah kahretsin. Yere batsın. Gün yüzü görmesin. Zıkkımın pekini yesin. Lanet olsun. Yüzünü şeytan görsün.

Azarlama: Kapa çeneni. Tut çeneni. Kes sesini. Hadi oradan.

Anlamsızlık ifade etme: Laf ola beri gele. Laf olsun âdet yerini bulsun. Laf.

Ret etme: Hadi oradan. O kim oluyor. Affetmişsin.

Keyfilik: Canı nasıl isterse. Ne bileyim.

Hayret: Adama bak. Herife bak. Ne var ki. Bu ne cüret. Bu ne hâl. Hayırdır. Hayrola. Ne derse beğenirsin. Ne günlere kaldık. Ne haddine. Ne hikmetse. Vay anasına. Oh ne âla. Bak hele. Hadi hayırlısı. Ne demek. Amma yaptın. Olur şey değil. Bana bak. Yok artık. vb.



17

Hâl hatır sorma: Nasılsın. Nasılsınız. İyiyim. Ya siz. Siz nasılsınız. İyilik sağlık. Mutlu musun. Ne haber. Ne var ne yok.

Gizlilik: Laf aramızda.

Kabullenme: Lafı mı olur. Baş üstüne. Sözü mü olur!

Yanlışlık, usulsüzlük: Yediği naneye (halta) bak.

Saygı, edep bildirme: Zahmet etmeyin. Ne zahmeti. Zahmet olmazsa.

Lütfedersiniz.

Örnekleri yapılarına ve anlamlarına göre sınıflandırdıktan sonra genel bir değerlendirme yapabiliriz. Anlatıma zenginlik, farklılık, çekicilik veren

hazır söz kalıpları, kişilerin zihinlerinde kalıp olarak yer etmiştir. Bunlar konuşmada ilk anda akla gelen, herkesin dilinin ucunda olan, fazla düşünmeyi gerektirmeyen sözlerdir. Birleşik fiillerden yararlanılarak türetilmiş olanlar dışında yargı bildirdikleri ve cümle değerinde oldukları için bu sözlerin mastar ekli şekilleri pek yapılamaz. Kaynaklarda adlandırılmamış, sınıflandırmamış olan bu tür cümleler Türkçede önemli bir sayı oluşturmakta ve değişik özellikler göstermektedir. Kullanıcılar, her fırsatta aynı yapıyı koruyarak duygularını bu ortak cümlelerle ifade eder.

Yabancı dil öğretiminde söz konusu kalıp cümlelerden yararlanmak ve eğitimi kolaylaştırmak mümkündür. Yabancılara verdiğim Türkçe derslerinde bu tür kelimelere özel bir ilgi gösterildiğini hatırlıyorum. İlgi çekici bulunan söz konusu hazır söz kalıplarının yeri geldikçe ve dersler ilerledikçe verilmesinin yararlı olduğunu deneyerek görmüşüm.

Okul çağındaki çocukların dil becerilerini geliştirmede de kalıp cümlelerden yararlanılabilir. Bütün bunlar, anlamı en kısa biçimde yansıtan, az sayıda kelimeyle ifade edilebilen cümle yapıları olarak ortaya çıkmış, herkesin zihninde aynı kalıplar içinde yer etmiştir.

Burada üzerinde durduğumuz ve aşağıda bir dizin olarak sunduğumuz kalıp sözler gerektiğinde Arnavutçaya, Almancaya, İngilizceye, Fransızcaya çevrilebilir, denk düşen örnekler yabancı dil öğretiminde kullanılabilir. Yaptığımız bu değerlendirmelerden sonra derlediğimiz kalıp cümle örneklerinin alfabetik sıraya göre aşağıda toplu olarak verelim.



18

Adam sen de

Adama bak

Af buyurun

Affetmişsin

Afiyet olsun

Ağzın, dilin kurusun

Ağzına sağlık

Ağzından yel alsın

Ağzını hayra aç

Ağzı olan konuşuyor

Aklına şaşayım

Aklınla bin yaşa

Allah’a ısmarladık

Allah’a şükür

Aman Allah

Aman

Allah’ım

Amma yaptın

Allah aşkına

Allah

bağışlasın

Allah bilir

Allah’tan kork

Allah

esirgesin

Allah

kahretsin

Allah korusun

Allah ömürler versin

Allah rahatlık versin

Allah razı olsun

Allah selamet

versin

Allah

utandırmasın

Allah yıldız barışıklığı

versin

Aman

Tanrı’m

Amma yaptın

Amma da

yaptın ha

Ayağına sağlık

Bak

Bak bak

Bak hele

Bakalım

Bakınız

Bana bak

Bana ne

Baş üstüne

Başın sağ olsun

Bekle

Ben yokum

Ben bu işte yokum

Benden paso

Bırak

Bırak şu gevezeliği

Bir bu eksikti



19

Bir şey değil

Bir tat bin

feryat

Boş gezenin boş kalfası

Boyu

devrilsin

Boyun posun

devrilsin

Bu ne cüret

Bu ne hâl

Buna ne

buyrulur

Burada ne

arıyorsun

Canı cehenneme

Canı nasıl isterse

Canı sağ olsun

Çekil(yıkıl) karşımdan

Çok incesin

Çok iyisin

Çok naziksiniz

Çok şükür

Çok yaşa

Daha neler

Defol

Deme

Doğrusunu sorarsan

Doğrusunu söylemem

gerekirse

Dur bakalım

Dur hele

Eksik

olmayın

El öpenlerin çok olsun

Eline sağlık

Ellerin dert

görmesin

Endişelenmeyin

Fesuphanalla

h

Geçmiş olsun

Gene

beklerim

Gerisi laf u

güzaf

Gözüm görmesin

Gözün aydın

Gözün kör olsun

Gözünü toprak doyursun

Güle güle

Güle güle gidin(kirlenin

oturun)

Gün yüzü görmesin

Günaydın

Hadi hayırlısı

Hadi oradan

Hafazanallah

Hay Allah

müstahakkını

versin

Hayırdır

Hayırlı sabahlar

Hayrola



20

Herife bak

Hızır gibi yetiştin

Hoşça kal

Hoş geldin

Hop

İçin rahat etsin

İnşallah

İstersen

İyi akşamlar

İyi geceler

İyi günler

İyi günlerde kullanın

İyilik sağlık

İyiyim

Kaçtır

Kapa çeneni

Kaygılanmayın

Kendimi

bildim bileli

Kendine iyi

bak

Kes sesini

Keyfin bilir

Kim olursa

Koyduysan

bul

Kusura kalma

Laf

Laf aramızda

Laf ola beri

gele

Laf olsun

âdet yerini

bulsun

Lafı mı olur

Lahavle

Lanet olsun

Lütfen kimse üzerine

alınmasın

Memnuniyetl

e

Mutlu musun

Mutluyum

Müsterih olun

Nasıl istersen

Nasılsınız

Ne arar

Ne bileyim

Ne buyrulur

Ne demek

Ne demeye

Ne derse

beğenirsin

Ne dersin

Ne gezer

Ne güne duruyor

Ne günlere kaldık

Ne haber

Ne haddine

Ne hakla

Ne hâli varsa görsün

Ne hikmetse

Neme lazım

Ne mümkün

Ne

münasebet

Ne olacaksa

olsun



21

Ne olursa

olsun

Ne önemi var

Ne sandın

Neme lazım

Nerelerdesin

Ne sandındı

Neşen bilir

Ne var ki

Ne var ne yok

Nevi şahsına münhasır

Ne yazar

Neyin nesi

Ne yüzle

Ne zahmet

ettin

Ne zahmeti

Ne zannettin

Ne zannetindi

Neşen bilir

Neyin nesi

Nur içinde yatsın

O kim oluyor

Oh ne âla

Olmazsa

olmaz

Olur şey değil

Ortalık sus pus

Otur

oturduğun yerde

Ömrüne bereket

Önemli değil

Öyle böyle değil

Ruhu şad olsun

Sabaha

çıkmasın

Sabahlar

hayrolsun

Sağ olun

Sahi

Sahi mi

Sana

döneceğim

Sana mübarek olsun

Sen bilirsin

Senin için ne yapabilirim

Sen sağ ben selamet

Sizi tenzih

ederim

Sizin için ne yapabilirim

Söz aramızda

Sözü mü olur

Sözüm meclisten dışarı

Sürüsüne bereket

Şaka etme

Şaka şaka

Şeytan diyor ki

Şifa niyetine

Şükran borçluyum

Tabirimi

maruz görün

Tanrı aşkına

Tanrı korusun

Tanrı’ya şükür



22

Teessüf ederim

Teşekkür borçluyum

Teşekkür ederim

Toprağı bol olsun

Tövbeler tövbesi

Tut çeneni

Uğurlu kademli olsun

Uzun lafın kısası

Üstü kalsın

Üstüme iyilik sağlık

Üzgünüm

Vay anasına

Vay canına

Velinimetimi

zsiniz

Yağma yok

Ya siz

Yavaş gel

Yediği naneye(halta) bak

Yenir yutulur

şey değil

Yere batsın

Yok artık

Yok canım

Yolun açık olsun

Yorum yok

Yüzünü şeytan görsün

Zahmet

etmeyin

Zahmet

olmazsa

Zararı yok

Zıkkım yesin

Zıkkımın pekini yesin

Ziyade olsun



1

RUS DİLLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL YANL)ŞL)KLAR

Yrd.Doç.Dr. Bağdag“l MUSA Ürd“n Üniversitesi Amman/ÜRDÜN

[email protected]

ÖZET

Bilindiği “zere söz dizimi, dil bilgisinin önemli alanlarından biridir. Söz diziminin önemi özellikle yabancı dilin öğrenimi sırasında daha da artar. Zira yabancı bir dili konuşabilmek için sadece o dildeki kelimeleri bilmek yeterli değildir. Ne kadar çok kelime bilirsek bilelim bu kelimeleri c“mle içinde d“zg“n kullanamazsak o dili d“zg“n konuştuğumuz yazdığımız söylenemez. Ç“nk“ c“mle, kelimelerin rastgele dizilişi değil belirli bir mantık silsilesine, kurallara ve dilin söz dizimi özelliklerine göre sıralanışıdır.

Rusça nın köken bakımından (int-Avrupa ailesinin Slav Dilleri

koluna; yapı itibarıyla çekimli dillere mensup olduğu; T“rkçenin ise menşe itibarıyla Ural-Altay Dil ailesinin Altay koluna; yapısına göre eklemeli dillere mensup olduğu herkesin malûmudur. Dolayısıyla bu iki dilin söz diziminin farklı olması tabiîdir.

Rusça öğrenen bir T“rk veya T“rkçe öğrenen bir Rus, dil öğreniminin ilk aşamasında anadilinin söz dizimi özelliklerine uygun c“mleler kurarken tabiî olarak sık sık hataya d“şebilmektedir. Söz konusu bildiride, T“rkiye T“rkçesini öğrenen Rus dilli öğrencilerin yaptıkları söz



2

dizimsel yanlışlıklar “zerinde durulacaktır. Bildiriye, Hoca Ahmet Yesevi

Kazak-T“rk Üniversitesinin Fizik-Matematik, Filoloji ve Tarih

Fak“ltelerinde Rusça eğitim alan Rus, Koreli, Kazak, Tatar ve Özbek öğrencilerin yazılı anlatımda ortaya koydukları yanlış örnekler esas alınmıştır. Bildirinin, T“rkçenin öğrenimini ve öğretimini kolaylaştırmada; karşılaşılabilecek hataların en aza indirilmesinde yararlı bir çaba olacağı “mit edilmektedir.

Anahtar kelimeler: söz dizimi, c“mle, Rusça, T“rkiye T“rkçesi, T“rkçe öğrenimi ve öğretimi

SYNTACTIC MISTAKES MADE BY RUSSIAN-SPEAKING STUDENTS

DURING THEIR LEARNING TURKISH

ABSTRACT

It is well known that syntax is one of the essential components of

grammar. The importance of language structures is further increased

especially in learning of a foreign language. Yet to speak a foreign

language it is not enough to know only the words in that language. If we

cannot use these words correctly in sentences we cannot speak the

language properly. Sentence is not randomstrings of words but an order in

which words occuraccording to certain logic and syntactic properties of

the language.

It is known that Russian language genetically belongs to the East

Slavic languages of the Indo-European family and typologically belongs to

the fusional (inflectional) languages; whereas Turkish language

genetically belongs to the Altaic group of the Ural-Altaic family and

typologically belongs to the agglutinative languages. For this reason it is

normal that they have the different syntactic structure.

Russian people who learn Turkish and Turks who learn Russian

language in the first phase of their learning often make mistakes using

sentences according to the structure of their mother tongue. Based on

wrong examples in oral and written expression, this paper will focus on

inaccuracies, associated with the syntactic structures, of Russian-speaking

students who have studied at the faculties of History, Philology and

Physico-Mathematics in the International Kazakh-Turkish University

named after Ahmet Yasawi. By identifying structural errors, it is hoped

that the study will be a useful effort both in facilitating teaching/learning

Turkish and in minimizing of possible mistakes.



3

Key words: Turkish language, Russian language, learning and

teaching Turkish, syntactic structures, word order

Giriş Dilin b“t“n birimleri önemlidir ve elbette ki ehemmiyet açısından birbirleriyle kıyaslanamaz. Üstelik söz konusu bir dilin öğrenimi veya öğretimi iken bu önem daha da artar. Yeni bir dilin öğreniminde ve öğretiminde seslerin doğru telaffuz edilmesi kadar kelime hazinesi de şarttır. Bununla beraber her dilde olduğu kadar yabancı bir dilin öğreniminde veya öğretiminde en önemli birim, sözdizimidir. Nitekim Wang YUAN-XİN , s. , sentaksın hem dil yapısının incelenmesinde hem de dilin öğretiminde b“y“k önem arz ettiğine dikkat çekmektedir. Akimova , s. ve arkadaşlarına göre ise sözdizimi, daha geniş anlamda dilin sesbilgisi, şekil bilgisi ve kelime bilgisi gibi b“t“n birimlerini iletişim sağlamak için bir araya getiren dilinen “st seviyesi; daha dar anlamda ise dilin yapısal özelliklerini inceleyen dilbilgisi koludur. T“rkçede sözdizimi için nadiren de olsa dizim bilgisi Aksan dizimbilgisi , , s. , c“mle bilgisi Ertem, 1992, s.22) ve sentaks (Ergin, 1994, s.69) terimleri de kullanılmaktadır.Dil bilimciler, sentaksın aslının d“zenleme, birleştirme ve dizme anlamına gelen Yunanca bir kelimeden geldiği vedizimle ilgili ilk çalışmalarınM.S. ))y“zyıldaİskenderiye okulunun önde gelen dilbilgisi yazarlarından Apollonios Dyskolos'a ait olduğu konusunda hemfikir olmakla beraber1, sözdiziminin tarifi, araştırma alanı ve birimleriyle ilgili hususta farklı gör“şlere sahiptirler.Sözdizimiyle ilgili farklı tariflerin ve gör“şlerin “zerinde tek tek durmak m“mk“n değildir. Bu farklı tarifleri özetleyerek sözdiziminin, dilbilgisinin kelimelerin veya kelime gruplarının konuşmada veya c“mlede birbirleriyle olan m“nasebetlerini, kelimelerin c“mle içinde dizilişini, c“mle unsurlarını, c“mle ve c“mle yapısını inceleyen kolu şeklinde tanımlamak m“mk“nd“r2. Aslında sözdiziminin tarifi

1Bk.: D. Aksan, Her Yönüyle Dil, Ankara, 1989, 2. cilt, s.123;

Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T. Kordabayev, Kazak Dilinin Birleşik Cümleler Sentaksı, Almatı, 1995, s. 3; T. Kordabayaev, Tarihi Sentaks Meseleleri (XV-XVIII y.y. malzemelerine göre), Almatı, 1964/65, s. 19; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V.

Rudnev, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s. 5; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo

Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 9; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s.8)



4

hususundaki ihtilaflar sözdizimi konusunun belirlenmesindeki farklılıklardan ileri gelmektedir. Sözdiziminin konusuyla ilgili gör“şleri de şöyle özetlemek m“mk“nd“r. Sözdiziminin konusu: 1) Kelime veya kelime gruplarının c“mle içindeki m“nasebetleridir; 2) C“mle ve c“mle unsurlarıdır; 3) C“mlenin de dâhil olduğu kelime gruplarıdır; 4) Sadece c“mledir; 5) Kelime grupları ve c“mledir3; Bunların yanı sıra sözdizimi konusunun paragraf, metin gibi c“mle “st“ birimleri de içerdiğini savunan gör“şler4 ve özellikle 'de yayımlanan Syntactic Structures adlı kitabıyla dön“ş“m kuramını ortaya koyarak b“t“n d“nyada dil çalışmalarına yön veren Chomsky den sonra dilin yapısal özelliklerini ön plana çıkaran gör“şler

de mevcuttur.

3Sözdiziminin konusuyla ilgili bk.: K. Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, İstanbul, 1984, 3. Baskı, s. 12; Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T. Kordabayev, Kazak Dilinin Birleşik Cümle Sentaksı, Almatı, 1995, s.4-5;

M. Balakayev, Çağdaş Kazak Dili, Almatı, 1992, s.4;Tahir Nejat Gencan , Dilbilgisi, İstanbul, 1975, s.72; Dil Bilgisi,

Lise, I, II, III, s. 51; R. Şimşek, Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon, 1987, s.5, 7, 9-10; H. Ediskun, B. Dürder, Örnek Dilbilgisi, Lise, I, II, III, İstanbul, 1985, s.156; İ. Z. Burdurlu, Uygulamalı Cümle Çözümlemeleri, İzmir, 1967, s.17; S. Bayrav, Yapısal Dilbilimi, İstanbul, 1969, s. 117, 119; N. Atabay, S. Özel, A. Çam, Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, Ankara, 1981, s.17;A. Oğuzkan, Örneklerle Türkçe Ve Kompozisyon Bilgileri, İstanbul, 2001; G. N. Akimova, S. V.

Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis

Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt-

Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s.11; E. A.

Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 10; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s. 4-5; 4K. Üstünova, Dede Korkut Destanları Ve Cümleden Büyük Birimler, İstanbul, 1998, s.1; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina,

V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis Sovremennogo

Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt-Petersburg

Üniversitesi yayınları, 2008, s.11-12; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet

Üniversitesi yayınları, 2008, s. 9; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 10-11; E.N.

Vavilova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka (Lektsii dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya), TPU (Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk, 2009, s.3-4;



5

İnceleme Yabancı dil öğrenen birisi eğer öğrendiği dilin yapısı anadilinin yapısına benzemiyorsa başlangıçta öğrenmekte olduğu dilin yapısına uygun c“mle kurmakta zorlanır. Bunun tam tersine yabancı dil, yapı itibarıyla anadilinin yapısına benziyorsa insan o dili daha çabuk öğrenir. Meselâ, Rusça, Arapça, İngilizce ve T“rkçe farklı dil ailelerine mensuptur. Rusça nın menşe itibarıyla (int-Avrupa dilleri ailesinin Slav

Dilleri kolunaait olduğu malumdur Yanoviç, , s. - , İvanov, 1990, s.10-11). Bir Rus, İngilizceyi ve Arapçayı T“rkçeye nispeten daha çabuk öğrenir. Zira İngilizce Rusça gibi, (int-Avrupa dillerindendir

(Ergin, 1984, s.6- .Sami dillerine mensup Arapçayı çabuk öğrenmesinin sebebi, Rusçanın ve Arapçanın yapı bakımından çekimli dillerden olmasıdır. Başka bir ifadeyle İngilizcenin ve Arapçanın sözdiziminin, Rusçanın sentaktik yapısına benzediğini söylemek m“mk“nd“r. T“rkçenin sözdizimi ise Rusçanın sözdiziminden b“sb“t“n farklıdır. Söz konusu bildiride Rus öğrencilerin ve Rus dilli öğrencilerin T“rkçe öğrenirken yaptıkları yanlışlıklar “zerinde durulacaktır. Bu yanlışlıkların başında sesbilgisi ve şekil bilgisiyle ilgili yanlışlıklardan ziyade sözdizimiyle ilgili yanlışlıklar gelmektedir. Bildiriye sadece Rus öğrencilerin değil, Rusça eğitim alan Kazak, Özbek, Tatar ve Koreli öğrencilerin dilbilgisi dersinde, sözl“ ve yazılı anlatımda yaptıkları yanlış örnekler esas alınmıştır. B“t“n Özbek öğrencilerin ve bazı Kazak ve Tatar öğrencilerin anadillerini bildikleri hâlde genellikle Rusçanın yapısına uygun c“mleler kurarak hataya d“şmeleri, dilin sözdizimi yapısının ne kadar derin olduğunu bir daha ispat etmektedir. Öğrencilerin yaptıkları sözdizimi yanlışlıklar, kelime gruplarıyla ilgili yanlışlıklar ve c“mleyle ilgili yanlışlıklar olmak “zere iki grup altında incelenebilir.

I. Kelime gruplarıyla ilgili yanlışlıklar

1) Ben de birkaç yabancı dilleri biliyorum. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Ben de birkaç yabancı dil biliyorum. – Ya toje znayu

neskol ko inostrannıyh yazıykov)

Benim ana dilim bu dört dillerdir: T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve Rusça. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Benim anadilim bu dört dildir Benim dört anadilim vardır : T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve Rusça. –

Etichetıyre yazıyka yavlyayutsya moimi rodnıymi yazıykami: turetskiy, kazahskiy, uzbekskiy i russkiy.)

İngilizce 300 milyon insanların ana dilidir. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları İngilizce, 300 milyon insanın anadilidir. –



6

Angliiskiy yavlyayetsya rodnıym yazıykom (dlya)300 milyonov

chelovek.) T“rkçede bir sayısı hariç, asıl sayı sıfatlarıyla yapılan sıfat tamlamalarında isim unsuru çokluk eki almaz Ergin, , s. . Buna karşın Rusçada sayı sıfatları da dâhil olmak “zere sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsurları sayı, cins ve hâl ekleri bakımından uyum sağlamaktadır Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.182-185)5. Aynı şey sayı bildiren belirsizlik sıfatları için de geçerlidir. Bu sebeple de örneklerde geçen birkaç diller, dört diller ve 300 milyon insanlar tamlamaların doğrusu birkaç dil, dört dil ve 300 milyon insan şeklinde olmalıdır.

2) Eğer biz başka “lkeye gidersek bize o “lkenin dilinde söylemek kolay olur. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Eğer biz başka “lkeye gidersek o “lkenin dilinde konuşmak bizim için kolay olur. – Esli vıy poyedete v druguyu stranu, vam budet legko govorit na yazıyke etoy stranıy. T“rkçede Bunu sana aldım c“mlesinde olduğu gibi, yönelme hâlinin için edatının yerine kullanıldığı durumlar da söz konusudur. Ancak Koprov un sıfatımsı c“mleler ad yektivnıye predlojeniya (2010,

s.83-84) veya öznesiz veya şahıssız c“mleler (2010, s.128) diye nitelendirdiğiRusçadaki yönelme hâlindeki bir isimle sıfatın birleşmesindenmeydana gelen yapıların6 T“rkçedeki karşılıkları için edatıyla yapılırsa T“rkçenin sözdizimine daha uygundur.

3) Bende anne, baba, bir kardeş var. (Ailem)(Benim annem, babam

ve bir kardeşimvar. – U menya est mat , otets i brat.)

Aslında sporu çok seviyorum. Ama bende ona zamanyok.

Aslında sporu çok seviyorum ama spor yapmaya benim zamanım yok. Na samom dele, ya oçen lyublyu sport, no u menya net dlya etogo

vremeni.)

Bende her şey iyi. (Mektup) (Ben iyiyim. – U menya vse horoşo.) T“rkçede Sınıfta tahta var. Evde kimse yokgibi var/yok isimleriyle kurulan isim c“mlelerinde mekân bildiren isimler bulunma hâlinde kullanılır Karahan, , s. . (âlbuki şahıs zamirleriyle kurulan ve sahiplik anlamı taşıyan Senin paran var mı? Benim arabam yokgibi var/yok isimleriyle kurulan c“mlelerde zamirler bulunma hâli eki değil iyelik eki alır. Oysa Rusçada bu t“r sahiplik

5Ayrıca bk.: T.V.Şustikova vb., Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova, Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları, 2009, s. 233; S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy

Yazıyk-Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, “Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 263-

265; 6Rusçada bu tür yapılar için ayrıca yüklemsel zarflar (predikativnıye nareçiya) da denmektedir (Pehlivanova-

Lebedeva, 1988: 61, 336-337).



7

anlamı taşıyan yapılar U önedatı + ilgi hâli ekini alan zamir + yest (var)(Havronina-Harlamova, 2009, s.88- şeklinde yapılır7. Rus dilli öğrenciler, T“rkçedeki var kelimesinin anlamca birbirlerinden farklı olan iki t“rl“ yapıda kullanılışı olduğunu bilemediklerinden söz konusu hataya d“şmektedirler. T“rkçede Sende para var mı? şeklinde zamirin iyelik eki değil bulunma hâli ekini aldığı durumlar da mevcuttur. Ancak bu t“r c“mlelerde genel olarak para, mal-m“lk sahibi misin? anlamındaki Paran m“lk“n var mı? c“mlesinden farklı olarak şu anda cebinde, yanında para var mı? anlamı söz konusudur. Bu sebeple yukarıdaki ilk iki örnekte bende anne, baba var, bende zaman yok c“mlelerinin T“rkçe karşılıkları iyelik ekleriyle yapılmalıdır: (benim)

annem, babam var; benim zamanım yok. Üç“nc“ örneğin y“klemi var/yok kelimesi değil iyi ismi olmasına rağmen U menya yapısının T“rkçe karşılığının bende olduğu d“ş“ncesinden hareketle aynı hataya d“ş“lmektedir.

4) En en değerli şey d“nyada, bu – vatandır. Vatan D“nyada en değerli şey, vatandır. – Samoye dorogoye na svete, eto-Rodina.)

Spor, bu sağlık için en faydalı şeydir. Spor Sağlık için en faydalı şey, spordur. – Sport - eto samaya poleznaya veş dlya zdorov ya. Rusçada öznesi de y“klemi de isim olan isim c“mlelerinde yavlyat sya, predstavlyat soboy kelimelerinin yanı sıra eto bu işaret zamiri kullanılır T.V.Şustikova vb., , s. - . Rusçada açıklayıcı unsur olarak kullanılan eto işaret zamirinin karşılığı olan bu nun yukarıdaki örneklerde kullanılması yanlıştır. T“rkçede bu t“r isim c“mlelerinde özne y“klemiyle, açıklayıcı bir unsura ihtiyaç duymadan doğrudan doğruya bileşir.

5) Biz bizim vatanımızı sevmeliyiz ve korumalıyız. Vatan Biz vatanımızı sevmeli ve korumalıyız. – Mıy doljnıy lyubit i zaşşişat naşu

rodinu.) Rusçada isimlere gelen iyelik ekleri olmadığı için iyelik eklerinin görevini iyelik zamirleri “stlenir Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.114-

121)8. T“rkçede ise çok vurgulanması gerektiği durumlar hariç iyelik zamirleri kullanılmaz. Yukarıdaki örneğin Rusçasında iyelik zamirin kullanılması şart iken T“rkçe karşılığında –ımız iyelik eki zaten bu

7 Bk.: T.V.Şustikova vb., Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova, Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları, 2009, s. 228; K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988, s. 108-109, 320;

8 Bk.: S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy Yazıyk-

Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, “Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 73-76;



8

görevi “stlendiği için ayrıca bizim iyelik zamirinin kullanılması fazlalıktır.

6) Ben gibi annem olmak istiyorum. (Anne)(Ben annem gibi olmak

istiyorum. – Ya hoçu bıyt kak moya mama.)

Sonra imtihanlar tatil başladı. Kış Tatili İmtihanlardan sonra tatil başladı. – Posle ekzamenov naçalis kanikulıy. Rusçanın da dâhil olduğu (int-Avrupa dillerinde edatların (Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.292- isimlerden önce geldiği bellidir. T“rkçede ise sadece son çekim edatları vardır. Başka bir ifadeyle T“rkçede edatlar isimden sonra gelir.Yukarıdaki örneklerde gör“ld“ğ“ gibi, öğrenciler Rusçanın bu özelliğinden dolayı başlangıçta sık sık hata yapabilmektedirler.

7) Bu kelime T“rkçede nasıl olur? Öğrencilerin sorularından Bu kelimenin T“rkçesi nasıl? – Kak eto (slovo) budet na turetskom yazıyke? T“rkçede dil isimleri –ca4ekiyle yapılır.T“rkçede sekiz “nl“ vardır gibi örneklerde –ca yapım ekinden sonra bulunma hâli kullanılabilirken yukarıdaki örnekte bulunma hâli ekinin kullanılması fazlalık arz etmektedir. Öğrencinin bulunma hâlini Rusçadaki na edatının karşılığı olarak kullanması, onun Rusça d“ş“nmeye devam

etmesinden ileri gelmektedir.

8) Ben o zaman k“ç“k oldum. Sözl“ anlatım Ben o zaman k“ç“kt“m k“ç“k idim). – Togda ya bıyl malen kiy.) Rusçadaki bıyt ol-) fiilinin T“rkçe karşılığı bazen ol- fiili iken

bazen de i- fiilidir. Ancak öğrenciler ne zaman i- fiilinin ve ne zaman ol- fiilinin kullanıldığını bilemedikleri için sık sık örnekteki gibi yanılgıya d“şebilmektedirler.

9) Ben çalışkan öğrenci. Sözl“ anlatım Ben çalışkan bir öğrenciyim. – Ya – trudolyubivıy student.) Malum olduğu “zere, Rusçada şahıs ekleri yoktur. Dolayısıyla Rus dilli öğrenciler, T“rkçe c“mle kurarken sık sık şahıs eklerini unutabilmektedirler.

10) Kim benim sandalye kırdı? Masal Terc“mesi Benim

sandalyemi kim kırdı? – Kto razbil moy stul?) Rusçada iyelik ekleri de yoktur. Dolayısıyla öğrencilerin, iyelik zamirlerini kullanıp iyelik eklerini kullanmayı unuttukları durumlara sık sık rastlanmaktadır.

11) Banaon sekiz yaşında. (Ailem) (Ben on sekiz yaşındayım. –

Mne vosemnadtsat let.)



9

Rusçada yaş, Yönelme hâlindeki şahıs zamiri veya isim + yaşyapısıyla ifade edilirken9 (Havronina-Harlamova, 2009, s.348-351) T“rkçe karşılığında zamir veya isim yalın hâlindedir.

12) Hepsi akrabalar bizim eve geldiler. Kış Tatili Akrabalarımızın hepsi bizim eve geldiler. (B“t“n akrabalarımız bizim eve geldiler. – Vse

rodstvenniki prişli k nam domoy. T“rkçedeki hepsi ve b“t“nbelirsizlik zamirlerinin Rusça karşılığı aynı olduğu için öğrenciler bu iki zamirin kullanıldıkları yerleri sık sık karıştırmaktadırlar. T“rkçede de aynı anlama gelen bu iki zamirin farkı, hepsi zamirinin isim tamlamalarında; b“t“n zamirinin ise sıfat tamlamalarında kullanılmasıdır.

13) Bana m“zik hoşuma gidiyor. Ailem M“zik benim hoşuma gidiyor. – Mne nravitsya muzıyka. T“rkçedeki hoşuna git- birleşik fiilinin Rusça karşılığı olan nravit sya fiiliyle kurulan c“mlelerde zamir yönelme hâliyle kullanılırken (avronina-Harlamova, 2009, s.351-357; Pehlivanova-Lebedeva, , s. T“rkçe karşılığında zamir genellikle kullanılmamakta; kullanıldığı takdirde de hâl eki değil iyelik ekini almaktadır.

14) Teyzem ve onun çocukları evde vardı. Kış Tatili Evde teyzem ve

çocukları vardı. Teyzem ve çocukları evdeydi) – Tetya i eye deti bıyli doma.) Bilindiği “zere T“rkçede iyelik ekleri kullandıktan sonra vurgulanması gerektiği durumlar hariç, iyelik zamirlerinin kullanılması şart değildir. Rusçada ise iyelik ekleri olmadığı için iyelik zamirlerinin kullanılması şarttır. Yukarıdaki teyzem ve onun çocukları bağlama grubundaki onun zamirinin T“rkçe karşılığında kullanılmasına ihtiyaç duyulmamaktadır.

II. C“mleyle ilgili yanlışlıklar

9K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988, s. 63; V.Y. Koprov, Semantiko-Funktsionalnıy Sintaksis Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim, Voronej, 2010, s. 84 (“numerativnıye predlojeniya” (sayısal cümleler));



10

15) İnsanlar vardır ki, onlar kendi ana dillerini bilmiyorlar. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Kendi anadillerini bilmeyeninsanlar vardır. –

Yest lyudi, kotorıye ne znayut svoy rodnoy yazıyk. T“rkçedeki ki li c“mlelerin yapı itibarıyla (int-Avrupa dillerinin yapısına benzemesinden m“tevellit Rusçadaki ilgi zamirleriyle kurulan c“mlelerin Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.138- T“rkçe karşılığında ki li c“mlelerin sık sık kullanılması, öğrencilerin yaptıkları sözdizimi hatalarındandır. Anladım ki yaşamak g“zelmiş gibi duygu y“kl“ ki li c“mleler T“rkçe için de söz konusudur. Ancak Rusçadaki b“t“n ilgi zamirleriyle kurulan c“mlelerin hepsini ki li yapılarla vermek yanlış olur. Dolayısıyla yukarıdaki örneği İnsanlar vardır ki, anadillerini bilmezler şeklinde verebilmemize rağmen Anadillerini bilmeyen insanlar

vardır şeklinde T“rkçenin yapısına uygun c“mle kurmak daha iyidir.

16) Hocam, ben - çalışkan? Sözl“ anlatım (ocam, ben çalışkan mıyım? – Uçitel , ya – trudolyubivıy?) Rusçada soru ekleri olmadığı için evet/hayır la cevap verilen soru c“mleleri, aynı haber c“mlelerinde olduğu gibi kelimelerin c“mle içindeki sırasının korunup sadece c“mle vurgusunun değişmesiyle verilmektedir. Ben çalışkanım anlamındaki Ya – trudolyubivıy haber c“mlesi, sadece vurguyla Ya – trudolyubıvıy? şeklinde soru c“mlesine dön“şt“r“lmektedir. Yukarıdaki örnekte öğrenci, aynı şeyi c“mlenin T“rkçe karşılığına uygulayarak yanılgıya d“şmektedir.

17) Ben spor yapmakçok seviyorum. (Spor)(Ben spor yapmayıçok seviyorum. – Ya oçen lyublyu zanimat sya sportom.) T“rkçede sevmek anlamına gelen lyubit fiili Rusçada hiçbir ek almayan mastarlarla birleşirken Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.196), T“rkçe karşılığında sev- fiilinin y“kleme hâlini istemesinden dolayı mastar ekinden sonra y“kleme hâli eki gelmektedir. Bu sebeple yukarıdaki örnek yapmak çok seviyorum şeklinde değil yapmayı çok seviyorum şeklinde olmalıydı.

18) Hocam, bana çıkmak olur mu? Sözl“ anlatım (ocam, çıkabilir miyim? – Mojno (li) mne vıyti?)

Bizeneyapmak gerek? Sözl“ anlatım Biz ne yapmalıyız?

(Ne yapmamız gerek?) – Çto nam delat ?-Çto mıy doljnıy delat ?) Rusçadaki, T“rkçe karşılıkları gereklilik kipi ve muktedir fiilleriyle kurulan yapılar olan modal c“mleler (Koprov, 2010, s.94),

Yönelme (âlindeki şahıs zamiri veya isim + mojno/doljen na/nıy + mastar yapısını taşımaktadır. (âlbuki yukarıdaki örnekler, Rusçadan doğrudan doğruya çeviri yapı olup T“rkçenin yapısına aykırıdır.



11

19) K“t“phaneye nasıl gidebilir miyiz? (Dilbilgisi dersinden)

K“t“phaneye nasıl gidebiliriz ? – Kak nam mojno proyti v

bibliyoteku?) T“rkçede soru kelimelerinin yanı sıra soru ekleri de vardır. Ancak içinde diğer soru kelimelerini ihtiva eden soru c“mlelerinde soru ekleri kullanılamaz. Dolayısıyla yukarıdaki nasıl sorusunu içeren soru c“mlesinde ayrıca soru ekinin kullanılması yanlıştır.

20) O anlattı tatilde ne yaptı. Kış Tatili O tatilde ne yaptığını anlattı. – On(a) rasskazal(a) o tom, çto delal a na kanikulah.

Mişutka dedi: Kim benim lapayı yedi? Masal Terc“mesi Mişutka: Benim lapamı kim yedi? dedi.- Mişutka sprosil: Kto s yel moyu kaşu?

Ne zaman eve gittim, hepsi beni bekledi. Kış Tatili Eve gittiğim zaman herkes beni bekliyordu. – Kogda ya prişla domoy, uje vse jdali menya.) Rusçanın da dâhil olduğu (int-Avrupa dillerinin c“mle yapısının Özne-Y“klem-Tamlayıcı Unsurlarşeklinde olmasına karşılık, T“rkçenin c“mle yapısınınÖzne-Tamlayıcı Unsurlar-Y“klem şeklinde olduğu herkesin malumudur. Tahsin Banguoğlu , s. , , T“rkçede tam yapılışlı basit fiil c“mlesinde beş “ye olduğunuve bunların sırasının: Kimse + Zarflama + İsimleme + Nesne + Y“klem; tam yapılışlı bir isim c“mlesinde dört “ye olduğunu ve bunların da doğrudan sırasının:Kimse + Zarflama + İsimleme + Y“klem şeklinde olduğunu göstermektedir. Karahan , s. , y“klemin, özel durumlar hariç, c“mlenin sonunda yer aldığını, diğer unsurların yerinin ise sabit olmadığına dikkat çekerken,Ergin , s. , T“rkçe c“mlede kelime sırasını tayin eden temel kanunun yardımcı unsurların asıl unsurlardan önce geldiğini, bunun kelime grupları gibi c“mleler için de söz konusu olduğunu belirtmektedir. Rusçada devrik c“mleler hariç, c“mle unsurlarının c“mle içindeki sırası Özne – Y“klem – Nesne-Zarf şeklindedir Koprov, , s. .Ayrıca T“rkçede yardımcı unsurun asıl unsurdan önce gelmesi kuralına karşın, Rusçada asıl unsur yardımcı unsurdan önce gelmektedir (Vavilova, 2009, s.11- . Rodionova , s. Rusçada c“mledeki kelimelerin dizilişinin gör“n“şte çok serbest gör“nmesine rağmen aslında böyle olmadığına dikkat çekerek kelime dizilişine göre c“mle tiplerini vermektedir. (imik , s. - ise, İngilizceye nispeten serbest kelime dizilişine sahip olan Rusçada kelime sırasının aslında belirli bir kurala tabi olduğunu, bu kurala göre de önemli olanın özne ve y“klemin c“mledeki yerleri değil, tema konu/theme ve rema yorum/rheme ilişkisi olduğunu belirtmektedir. Yukarıdaki “ç c“mle ise T“rkçenin c“mle yapısına göre değil Rusçanın sözdizimine göre kurulmaktadır. Zira O anlattı, Mişutka dedi ve



12

Ne zaman eve gittim asıl unsurlardır ve yardımcı unsurlardan önce gelmektedir.

Sonuç Ne kadar sesleri doğru telaffuz edersek edelim ve ne kadar çok kelime bilirsek bilelim, eğer bu birikimleri d“zg“n bir c“mle içinde kullanamaz ve manalı bir c“mle kuramazsak d“ş“nce ve duygularımızı muhatabımıza iletemeyebiliriz. Bu sebeple yeni bir dil öğrenirken veya öğretirken evvelâ o dilin yapı özelliğini göz ön“nde bulundurmak gerekir. Ancak her yeni bir dil öğrenmekte olan insanın ilk başlangıçta anadilinin yapısına ve sözdizimine uygun c“mleler kurması kadar daha tabiî bir şey yoktur. Anadillerinin köken itibarıyla T“rkçe olması sebebiyle T“rkçeye uygun c“mleler kurmaları beklenirken, Rus dilli Özbek, Kazak ve Tatar öğrencilerin de Rus öğrenciler gibi, Rusçanın yapısına uygun c“mleler kurması, belirli bir derecede anadillerinde konuşsa bile Rusça d“ş“nd“klerinin ve Rusça eğitim almalarından m“tevellit böyle d“ş“nmeye devam edeceklerinin göstergesidir. Zira malum olduğu “zere eğitim dilinin etkileri, konuşma dilinin etkilerine nispeten daha kalıcı ve derindir.

Kaynakça

(1967). Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt sentaks , Almatı. Akimova, G. N., S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev. . Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg,

Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları. Aksan, D. . (er Yön“yle Dil, Ankara, TDK yayınları, . Cilt Atabay, N. S., Özel, A. Çam, . T“rkiye T“rkçesinin Sözdizimi, Ankara, TDK yayınları. Balakayev, M. . Çağdaş Kazak Dili, Almatı. Banguoğlu, T. . T“rkçenin Grameri, Ankara, TDK yayınları. Bayrav, S. . Yapısal Dilbilimi, İstanbul. Burdurlu, İ. Z. . Uygulamalı C“mle Çöz“mlemeleri, İzmir. Ediskun, (. . T“rkçe dilbilgisi. İstanbul, Remzi kitabevi. Ediskun, (., B. D“rder, . Örnek Dilbilgisi, Lise, ), )), ))), İstanbul. Emre, A. C. . T“rk Dilbilgisi, İstanbul



13

Ergin, M. . Üniversiteler İçin T“rk Dili, İstanbul, Boğaziçi yayınları. Ertem, R. . T“rk dili, , İstanbul Gencan , T. N. (1975). Dilbilgisi, İstanbul. (avronina, S.A., L.A.(arlamova. . Russkiy Yazıyk-Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, Russkiy Yazıyk Media , .baskı. (imik, V.V. . Praktiçeskiy Sintaksis Russkogo Yazıka,

Sankt-Petersburg, Zlatoust . İvanov, V.V. . İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka, Moskova, Prosveşşeniye . Karaörs, M. . T“rkiye T“rkçesi İle Azerbaycan T“rkçesinin Kelime grupları, C“mle çeşitleri Sentaks Bakımından Karşılaştırılması", T“rk Lehçeleri ve Edibiyatı, Sayı , (aziran.

Koprov, V.Y. (2010). Semantiko-Funktsionalnıy Sintaksis Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim, Voronej. Kordabayaev, T. (1964/65). Tarihi Sintaksis Meseleleri (XV-XVIII y.y. malzemelerine göre , Almatı. Kordabayev,T. (1995). Qazaq Tilining Qurmalas Söylemder Sintaksisi Kazak Dilinin Birleşik C“mleler Sentaksı , Almatı. Oğuzkan, A. . Örneklerle T“rkçe Ve Kompozisyon Bilgileri, İstanbul. Pehlivanova, K.İ. M.N.Lebedeva. . Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, Russkiy Yazıyk . Pipçenko, N.M. . Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları.

Rodionova, E. V. (2001). Word Order And )nformatıon Structure )n Russıan Syntax, Y“ksek Lisans tezi, Grand Forks, North Dakota.

Starodumova, E. A. (2005). Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, Dalnevostochnıy Üniversitesi yayınları. Şimşek, R. . Örneklerle T“rkçe Sözdizimi, Trabzon. Şustikova, T.V. İ.V.Gordiyenko, A.A.Atabekova, N.G.Bol şakova, A.A.Davletkeldiyeva, N.P.Yova, L.A.Karpus , V.A.Kulakova, N.S.Novikova, V.V.Nikitina, L.V.Ostrenko, V.N.Povarova, S.P.Rozanova, V.Y.Semar, L.V.Smirnova, Y.N.Şorkina. . Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova, Rusya (alklar Dostluğu Üniversitesi yayınları



14

Vavilova, E.N. . Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka Lektsii dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya , TPU Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk. Yanoviç, E.İ. , İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka, Minsk, Belorus Devlet Üniversitesi yayınları. Yuan-Xin, Wang. . Çin'deki T“rk Diyalektleri Araştırma

Tarihi, Ankara.



15

BALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE SOSYAL DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ

Necmettin Erbakan Üniversitesi A. Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı

Konya- Türkiye

[email protected]

ÖZET

Bilindiği üzere, İttihat Terakki’nin iktidarda olduğu Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllar, Osmanlı’nın Balkan coğrafyasında köklü siyasî ve sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerdir. Söz konusu süreçte, büyük devletlerin el altından desteklediği Sırp, Bulgar ve Yunan milliyetçilik hareketleri ve diğer Hristiyan unsurlara verilen destekler, bölgedeki Müslümanlar ve farklı milliyette olanlar üzerinde ciddi bir baskı unsuru olmaya başladı. Bu baskılardan Balkanlar’daki Müslümanlar özellikle, Arnavutluk, İşkodra ve Kosova vilayetleri ve Makedonya çok etkilendi. Bu coğrafyada Osmanlı hakimiyeti bulunmakla birlikte Osmanlı’nın eski gücünü kaybetmeye başlaması ve dış tahrikler yüzünden karışıklıkların önü bir türlü alınamıyordu. Bu olumsuzluklara ilave olarak iktidarda bulunan İttihat Terakkicilerin yanlış siyasî, sosyal ve kültürel politikaları da Osmanlı yanlısı unsurları küstürmekte veya Osmanlı yönetimine karşı tavra yönelmeye itiyordu. Halbu ki, başta Arnavutlar olmak üzere bu coğrafyadaki halk ile 1389’dan itibaren başlayan ve 5 asırdan fazla süren köklü tarihi ve kültürel bağlar bulunuyordu. Sadrazam Hakkı Paşa’nın ifadesi ile “Arnavutlar V. Mehmed’in tacının en kıymetli mücevheri” idi. Vakıa bu iken, bir taraftan Fransız ihtilalinin doğurduğu “milliyetçilik” kavramı ve bu kavramın arkasında küresel emperyalizmin hız kazanması, öte yandan dönemin Osmanlı yönetiminin zaafiyeti ve hataları neticesinde Balkan coğrafyası gittikçe istikrarsızlığa ve Osmanlı’dan kopuşa doğru itildi.

Bu bildiride, bahse konu olan süreçte yani Balkan Savaşı’na tekaddüm eden son iki-üç yıl içinde Arnavutluk coğrafyasındaki siyasî ve sosyal çalkantılar ve bunların dil ve edebiyat gibi kültürel alana etkileri,

mailto:[email protected]



16

bölgede görev yapan askerî ve siyasî şahsiyetlerin rapor ve görüşleri doğrultusunda analiz edilecektir. Araştırmamızın kaynaklarını, tarafımızdan

ilk kez literatüre tanıtılacak olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri oluşturmakla birlikte konu ile ilgili diğer temel kaynaklardan da faydalanılacaktır.

Anahtar Kelime: Arnavutluk, Balkanlar, Osmanlı Devleti, İttihat Terakki, Türk Tarihi, Türk kültürü

ABSTRACT

SOME EVALUATIONS ON POLITICAL AND SOCIAL SITUATION

OF ALBANIA ON THE EVE OF BALKAN WAR

As it is konwn, the years when the Union and Progress Committee

(Ittihat and Terakki) was in power just before the Balkan War was the period

in which the Ottomans were in radically political and social turmoil in the

Balkan Geography. Then, The Serbian, Bulgarian, and Greek nationalistic

movements supported by the great states and other supports given to other

Christian elements became a serious constraint on the Muslims and different

nationalities. The Muslims in the Balkans, especailly the provinces of

Albania, Shkoder, Kosovar, and Macedonia were badly affected from those

constraints. Although the Ottomans were in power in those regions, the

turmoil caused by foreign porvocations could not be prevented by any means

because the Ottomans were losing their strength. In addition, the erronously

social, and cultural policies of the members of Union and Progress

Committee (Ittihat and Terakki) offended those elements supporting the

Ottomans and made them take a stand against the Ottomans. However, there

had been strong historical and cultural relations that had started in 1389

and been going on for more than 5 centuries with the people in that

geography, especially the Albainans. As Sadrazam Hakkı Pasha reiterated, “the Albanians were the most precious gem of V. Mehmet’s crown.” At this cunjunction, the Balkan Geopraphy was pushed into instability and towards

secession from the Ottomans because of the impotance and mistakes of

Ottaman government and the acceleration of global emperialism appeared

as a result of the “nationalism” concept the French revolution brought about.

In this paper, the political and social turmoils and their effects on

cultural areas such as language and literature in the last two-three years

just before the aforementioned period when the Balkan War broke will be



17

analysed in the direction of the reports and views of military and political

personalities who worked in the region. The sources comprise of the

documents from the Prime Ministry Ottman Archieves, and we are about to

introduce them first, but other basic soruces related with the subject will

also be used.

I-GİRİŞ

Bilindiği üzere, İttihat Terakki’nin iktidarda olduğu Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllar, Osmanlı’nın Balkan coğrafyasında köklü siyasî ve sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerdir. Söz konusu süreçte, büyük devletlerin el altından desteklediği Sırp, Bulgar ve Yunan milliyetçilik hareketleri ve diğer Hristiyan unsurlara verilen destekler,

bölgedeki Müslümanlar ve farklı milliyette olanlar üzerinde ciddi bir baskı unsuru olmaya başladı. Bu baskılardan Balkanlar’daki Müslümanlar özellikle, Arnavutluk, İşkodra ve Kosova vilayetleri ve Makedonya çok etkilendi. Bu coğrafyada Osmanlı hakimiyeti bulunmakla birlikte Osmanlı’nın eski gücünü kaybetmeye başlaması ve dış tahrikler yüzünden karışıklıkların önü bir türlü alınamıyordu. Bu olumsuzluklara ilave olarak iktidarda bulunan İttihat Terakkicilerin yanlış siyasî, sosyal ve kültürel politikaları da Osmanlı yanlısı unsurları küstürmekte veya Osmanlı yönetimine karşı tavra yönelmeye itiyordu. Halbu ki, başta Arnavutlar olmak üzere bu coğrafyadaki halk ile 1389’dan itibaren başlayan ve 5 asırdan fazla süren köklü tarihi ve kültürel bağlar bulunuyordu. Sadrazam Hakkı Paşa’nın ifadesi ile “Arnavutlar V. Mehmed’in tacının en kıymetli mücevheri” idi. Vakıa bu iken, bir taraftan Fransız ihtilalinin doğurduğu “milliyetçilik” kavramı ve bu kavramın arkasında küresel emperyalizmin hız kazanması, öte yandan dönemin Osmanlı yönetiminin zaafiyeti ve hataları neticesinde Balkan coğrafyası gittikçe istikrarsızlığa ve Osmanlı’dan kopuşa doğru itildi.

Problemlerin sebeplerine inmek için biraz gerilere gidecek olursak, Balkanlardaki istikrarın en önemli kırılma noktalarından birisi 93 Harbi olarak bilinen 1877- 1878 Osmanlı -Rus savaşı ve akabinde yapılan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları olduğunu görüyoruz. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşmasına göre Arnavut nüfusunun

yoğun olduğu toprakların büyük bölümü yeni kurulan Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ’a verilmekteydi. Bu durum şüphesiz, başta aydınlar olmak üzere Arnavut halkını çok rahatsız etti. Ayastefanos’un Osmanlı lehine tashihi ümitleri taşıyan Berlin Konferansı’ndan üç gün önce 10 Haziran 1878’de Arnavut ileri gelenleri Prizren’de bir kongre düzenlediler. Ancak Berlin Kongresi’nde de Arnavutların kaygılarını



18

giderecek kararlar maalesef çıkmadı. Büyük devletler nezdinde Osmanlı Devleti de bölgedeki haklarını koruyamayınca Arnavutlar ister istemez bir nefs-i müdâfaaya girmek durumunda kaldılar. Bölgede baş gösteren kaos ve kargaşa Osmanlı’nın gönderdiği Derviş Paşa komutasındaki kuvvetlerle bastırıldı. Ancak, bu harekat Karadağ’ın menfaati yönünde geliştiğinden Arnavutluk’ta kalıcı bir istikrarı sağlayamadı1

.

Nitekim 1893’te patlak veren “Makedonya Sorunu” Arnavutları ciddi bir şekilde tehdit etmeye başlamıştı. Çünkü, arkalarına Rus desteğini alan Bulgarlar, büyük bölümü Arnavutlarla meskun Makedonya’yı ilhaka yönelmişlerdi. Öte yandan Berlin Antlaşması sonucu olarak Makedonya’da reform yapılmasının, söz konusu coğrafyada Slav tehlikesini artıracağı ve Makedonya’daki Arnavut topraklarının parçalanacağı endişesi, Arnavut halkını sarmış bulunuyordu. Bu yüzden, teşkilatlanan Arnavutlar, Sultan Abdülhamid’e müracaat ederek, Makedonya sınırlarındaki Arnavut bölgelerinin reformdan muaf tutulmasını, Arnavut nüfusunun yoğun olduğu vilayetlerin bir eyalette toplanarak bir Arnavut vali idaresine verilmesini,

Arnavut dil ve kültürünün geliştirilmesine yönelik tedbirler alınmasını talep ettiler

2.

1902’de yeniden alevlenen Makedonya Meselesi3 bölgede baş

gösteren çete faaliyetleri, Arnavut coğrafyasındaki tedirginliği tekrar artırmaya başladı. 1907’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Makedonya’da teşkilatlanması ve faaliyetleri Arnavut coğrafyasındaki gelişmelere farklı bir ivme ve karakter kazandırdı. İttihatçılar, Sultan Abdülhamid’i devirmek yönünde Arnavut desteğini alabilmek için onlara çeşitli vaatlerde bulundular.

Netice itibarıyla, 1908 Meşrutiyet ilanında Arnavutların önemli katkısı oldu. II. Meşrutiyet, Arnavutluk’ta coşku ile karşılandı. Ancak İttihat Terakki’nin, verdiği vaatleri karşılayamaması, Arnavutlar’da hayal kırıklığı yarattı. Hatta, Meşrutiyetle birlikte gelen zorunlu askerlik uygulaması, eğitim ve kültür alanındaki bazı uygulamalar, Arnavutların mevcut Osmanlı yönetimine karşı hoşnutsuzluğunu gittikçe artırdı. Öte yandan, Avusturya, İtalya, Rusya ve Almanya’nın bölge üzerindeki emperyal beklentileri ve

1 Arnavut aydınlarının Prizren toplantısı ve akabinde oluşan Prizren Birliği ve faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Necip P. Alpan, Prizren Birliği ve Arnavutlar (1878-1978),

Çağdaş basımevi, Ankara 1978 2 Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Devleti’nin Makedonya Meselesi Balkanların Kördüğümü,

haz., Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 1999, s.123 3 Makedonya meselesi ve Arnavutlarla ilişkisi hakkında ayrıntılı değerlendirme için bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt:2, Kısım:1, TTK yay., Ankara 1991, s. 183-

197



19

tahrikleri, Arnavutluk coğrafyasındaki isyanın zeminini hazırladı. Daha Meşrutiyet’in birinci yılı dolmadan 1909’da İpek’te ilk isyan başgösterdi. Çeşitli tedbirlerle bu isyan bastırılmış ise de Balkan Savaşı arefesine gelindiği 1910, 1911 ve 1912 yıllarında isyanların ve istikrarsızlığın önü kesilemedi. 1910 ayaklanması sırasında, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa bölgeye giderek, aldığı tedbirlerle asayişi sağlanmaya çalıştı.

1911 isyanında ise bizzat Sultan Reşad, Arnavutluk’u ziyaret etti. Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra ilk kez bir padişah bu coğrafyayı ziyaret ediyordu. 16 Haziran 1911’de Kosova’ya giden Sultan Reşad, yaklaşık 100.000 Arnavut ile Cuma namazını kıldı. Daha önce asayişi sağlamak üzere görevlendirilen Mahmud Şevket Paşa’nın 82 taburla getiremediği barışı, Sultan Reşad temin etmişti4. Tabii ki bu tedbirler, aslında geçici olmaktan öteye gidemiyordu. Çünkü, artık Balkan savaşına yaklaşan günlerde Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’da birliğini koruyacak gücü ve iradesi kalmamış idi.

Dolayısıyla, Arnavutlar da tabir yerinde ise “kendi başlarının çarelerine bakmak” durumuyla başbaşa bırakılmış bulunuyorlardı.

Balkan savaşı arefesinde, Arnavutluk coğrafyasının genel görünümü böyle olmakla birlikte, sözkonusu coğrafyada yaşanan problemlerle ilgili

olarak bölgeyi yakından tanıyan bazı diplomatlar, askeri ve siyasi şahsiyetler de meselenin tespiti ve çözümü noktalarında, gerek yazdığı raporlarla gerekse verdikleri demeçlerle, görüşlerini bildirmişlerdir. Bu çerçevede, İtalyan “il Piccola Della Sera” gazetesinin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında yayınlanan bir Arnavut Paşa’nın görüşleri ile Osmanlı Devleti’nin Çetine (Karadağ) sefiri Alfred Rüstem Bey’in 7 Kanun-i sani (Ocak) 1911 tarihli

raporlarının, Balkan savaşı arefesinde Arnavutluk’un siyasi ve sosyal durumunu anlamada önemli ayrıntılar taşıdığı kanaatindeyiz. Şimdi bu röportaj ve raporu mercek altına almak istiyoruz;

II- BALKAN SAVAŞI ÖNCESİ ARNAVUTLUKTAKİ GELİŞMELER İLE İLGİLİ BAZI RAPOR ve DEĞERLENDİRMELER

Bilindiği üzere, Almanya gibi birliğini geç kuran İtalya, diğer Batılı ülkelere nazaran sömürgecilik faaliyetlerinde gecikmiş bulunuyordu. Bu yüzden, doğan her fırsatı değerlendirme gayreti içinde olan İtalya’nın yayılmacı politikalarından, tabii olarak Osmanlı coğrafyası da etkileniyor

4 Fahri Maden, “Arnavutluk’un Bağımsızlık Süreci (1877-1913)”, Avrasya Etüdler, sayı:39 (2011/1), TİKA yay., s.167



20

idi. Özellikle çizme’nin doğu sahillerine yakın Arnavutluk’taki gelişmeler her zaman İtalyan siyasetinin ve kamuoyunun da ilgisi içinde olagelmiştir. Trieste şehrinde İtalyanca olarak yayınlanan “il Piccola Della Sera” gazetesinin İstanbul’daki muhabirinin, ismini vermekten çekindiği ama “bir zamanlar çok önemli devlet makamlarında bulunmuş bir Arnavut Paşa” diyerek önemli bir şahsiyet olduğunu vurguladığı devlet adamı ile yaptığı röportaj “İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?” başlığı ile adı geçen gazetenin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında yayınlanmıştır. Şimdi bu röportajı aynen veriyoruz;

“İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?

Şevket Paşa Takviye İstiyor.

Bir Arnavut Paşaya Göre İsyanın Sebepleri.

İstanbul (7) Bir zamanlar önemli devlet makamlarını işgal etmiş fakat sonra siyasi hayata yeniden dönmek için pek çok acıklı deneyimde bulunmuş bir Arnavut şahsiyeti tarafından kabul edilme şansını elde ettim. Ona, Arnavutluk’taki isyan hakkındaki intibalarını ve isyancıları kışkırtan “gerçek

sebep” hakkındaki izlenimlerini sordum. - Sebepler?, dedi, Arnavut Paşa, benim “sebep” sözümün yerine.

Bir tane sebep yok ki!

Yeni Vergiler

Hükümet veya onun temsilcisi olan Kosova Umum Valisi Mazhar Bey, Arnavutlara, ödemeleri mümkün olmayan ağır vergiler koydular.

Merkezi hükümetin düşüncesiz hak iddialarında bulunduğu isyanın patlak verdiği bölgede; fakir, derme çatma kulübelerde yaşayan, temel ihtiyaçlarını gidermek için kırk elli kilometre yürümek zorunda olan insanlar yaşamaktadır. Ve yeni yüksek vergiler derhal ödenmeye zorlandı, anlaşılamaz ve izah edilemez haksızlıklar, maaşlardan yapılan kesintiler ve zulümler yapıldı.

Hükümet, Arnavutluk’a; Arnavutların örflerini, âdetlerini ve zihniyetlerini tanımayan memurlar gönderdi. Yüzlerce yıl devlete karşı yarı-bağımsız yaşamış bir halk, yaşam biçimini bir günde zorla değiştirebilir mi? Arnavut halkı, kendisi için faydalı ve mantıklı olsa bile, örf, âdet ve geleneklerine aykırı olan değişikliklere ve bilhassa zorla konan mükellefiyetlere karşı isyan ediyor.

Abdülhamit’in Siyaseti Arnavutların karakter ve zihniyetini bilen Abdülhamit, Arnavutluk’ta

tarım alanlarının ekilip biçilmesini teşvik ederek kıtlığın önüne geçmeyi ve eğitim ve diğer alanlarda bazı reformlar yapmayı başardı. Abdülhamit’in uğursuz siyasetinin neticesi olarak şimdi bunlar meydana geliyor. Fakat çok acıklı olarak görüldüğü gibi şimdiki idareciler de, Arnavutların yeni vatan ve



21

anayasa fikrine karşı sadece âsi ve muhalif olmayıp fakat yabancı kışkırtıcıların planlarını bozduklarına inanıyorlar.

İşbaşındaki Hükümetin Hataları Şimdiki hareketlerin, eski rejimin entrikalarının bir dönüşü değil,

eskinin bir kalıntısı olması mümkündür. Fakat hükümet veya görevlileri ölümcül yabancı tahriklerin önünü almak için hiçbir şey yapmadılar, hattâ kötülük hamurunu mayaladılar. Sadece, gayr-i siyasi bir konu olan Arnavut

alfabesine karşı muamelesini zikretmek, hükümetin kabiliyetsizliğine bir örnek olay olarak yeterlidir. Devlet görevlileri, Arnavut aydınlarının, Arnavut dilini Arap yerine Latin karakterine dönüştürme hedeflerini ve yasamanın daha sivil ve yurtsever hale getirilme çabalarının büyük bir tehlike olduğuna inandılar.

Hükümet –yeni rejimin ilk günlerinde söz vermiş olmasına rağmen-

bize karşı hareket ederek, bizi Arap alfabesini kullanmaya zorladı; Arnavutça eğitim yapılan okulları bile kapattı. Bu çok büyük bir hata idi.

Geçen sene, bütün Arnavutları kızdırmaktan başka bir sonuç doğurmayan bir provakasyon olan Cavit Paşa’nın askeri seferini hatırlatmak lüzumsuzdur. Geçmişi unutturmak, Arnavutların sempatilerini kazanmak ve iyi şeyler talep etmeye cesaretlendirmenin aksine yeni yönetim Arnavutlara karşı sadece şüpheli davranışlarda bulunmadı aynı zamanda şiddetli haksızlıklar yaptı ve tamahkar davrandı; neredeyse Arnavutlar, anayasayla elde ettikleri kıymetli kazanımları unuttular. Bu muamelenin sonucu olan uğursuzluğu maalesef şimdi görüyoruz.

Şimdi çare aranıyor. Ama ne suretle, cebirle mi, kuvvetle mi? Arnavut halkı şimdi ve hep asi bir halk ve eşkıya bir halk olarak şikayet edildi. Düzenli birlikler er veya geç isyanı bastırıp hakimiyet kuracak ve hükümet gücüyle zafer kazanarak prestijini geri alacaktır.

Ne Yapılmalı? Yıllarımın deneyimi, vatandaşlığımın bilinen derin karakteri ve bunun

gibi diğer sezgilerimle kendimi aldatıyorum ama eğer Jön Türk Hükümeti bir an önce bütün samimiyeti ve gerçek vatanseverliğiyle Arnavutların yaralı kalbini kazanmak için bütün ikna edici duygu vasıtalarını aramazsa, iş işten geçmiş olacak. Bu topraklarda yaşayan halk, Sadrazam Hakkı Paşa’nın nutkunda ifade ettiği gibi “V. Mehmet’in tacının en kıymetli mücevheridir.”

Bu halkı öfkelendirmek yerine, ona yardımcı olmak için dost elini uzatmalı ve ona daha iyi bir hayatın yolunu göstermelidir. Arnavutluk’un yeniden örgütlenmeye köklü reformlara ihtiyacı var. Arnavutluk’un silahı bırakıp sabana ve bele sarılmasından başka bir yol yok” 5

.

Yukarıdaki sözlerinden önemli bir Osmanlı Devlet adamı olduğu anlaşılan Arnavut kökenli Paşa’nın, gayet samimi olarak Arnavutluk’taki problemi tespit ederek bazı çözüm yolları önerdiğini görüyoruz. Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere; vergi rejiminden kaynaklanan ekonomik 5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR SYS, 135/40; bkz. EK:1.



22

problemler, mevcut yönetimin hataları, eğitim ve kültür alanında görülen aksaklıklar ve yanlışlıklar, Arnavutluk coğrafyasında baş gösteren huzursuzlukların ve istikrarsızlığın öndegelen sebepleri arasında gösterilmektedir. Ancak bu tespitler, doğru olmakla birlikte, galiba buzdağının suyun üstünde görünen kısmı niteliğindedir. Çünkü, 1815’den itibaren Balkan coğrafyasının yeniden şekillenmesi, “şark meselesi” çerçevesinde Osmanlı’nın Balkanlardan uzaklaştırılması, Panslavizmin hedefleri, vs. emperyal küresel projeler aysbergin esas kütlesini oluşturuyor idi.

Balkan Savaşı öncesi Arnavutluğun siyasi ve sosyal durumu ve yaşanan problemler üzerinde ciddi mesaileri bulunanlardan birisi de

Osmanlı’nın Çetine sefiri Alfred Rüstem Bey’dir. Babası Leh asıllı olan Rüstem Bey, siyaset ve diplomasi alanında yakın Türk tarihinde iz bırakan önemli bir şahsiyettir. Genç yaşta Osmanlı hariciyesinde görev almaya başlamış, Osmanlı-Türk menfaatlerini kararlı bir şekilde savunmasıyla dikkat çekmiş, başarılı dürüst bir diplomattır. Vaşington’da büyükelçi olarak bulunduğu sırada 1915’de asılsız Ermeni iddialarına karşı kararlı ve cesur bir şekilde Türk tezini savunduğu için Amerikan yönetimince “istenmeyen adam” ilan edilmişti. Dış politikada ve siyasette güçlü analizlere sahip bir diplomat olarak dikkat çekmektedir. Dolayısıyla, Arnavutluk meselesini anlamada Alfred Rüstem Bey’in görüş ve yorumlarının önemli olduğunu düşünüyoruz. Kendisi 7 Ocak 1911 tarihinde Sadaret’e sunduğu bir raporda6

,

Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un durumuna dair ayrıntılı analizlere girmiştir. Özellikle, Çetine’deki Alman ve Rus sefirleriyle bizzat görüşmeler yaparak, Arnavutlukta yaşanan problemlere daha geniş perspektiften bakmaya çalışmıştır. Alfred Rüstem Bey’in, Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un durumuna dair tespitlerini dış ve iç sebepler olmak üzere iki temel noktada toplamak mümkün görünmektedir;

1-Herşeyden önce Almanya, Rusya, Avusturya ve İtalya; Arnavutluk, İşkodra ve Kosova coğrafyasıyla yakından ilgilenmektedir. Bu ilgi aynı zamanda onların sözkonusu coğrafyada bir nüfuz mücadelesi rekabetine dönmüş durumdadır. Hatta, Rusya ve Almanya tarafından, Hristiyan Arnavud olan Mirtidalilere silah dağıtılması teşvik edilmektedir.

2- Mevcut hükümet ve İttihat Terakkicilerin Arnavutluk, Kosova ve İşkodra vilayetlerine yönelik askerî tedbir veya idarî ıslahat ağırlıklı politikaları yanlıştır. Sultan Abdülhamid’in hallinden sonra, Arnavutluk

vilayetleriyle bağlantı zayıflamıştır. Zaman geçirilmeden ilişkilerin kuvvetlendirilmesi çareleri aranmalı, “Osmanlılık” kavramı etrafında Arnavutlarla iyi ilişkilerin geliştirilmesinin Osmanlı toprak birliği açısından bir hayat-memat meselesi kadar önemli olduğu bilinmelidir. Bunun da

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi; HR-SYS, 150/33; bu rapor tarafımızdan ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. Bkz., Nuri Köstüklü, “Balkan Savaşı Öncesinde İşkodra ve Kosova Vilayetlerinin Durumuna Dair Çetine Sefiri Alfred Rüstem Bey’in Bir raporu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2012, sayı:84.



23

yolunun cebr ve şiddetden değil, hüsn-i idare ile refah ve saadete yönelik uygulamalarla sağlanabileceği ifade ediliyor. Bu cümleden olmak üzere, bölgenin istikrarı için zamanında Sultan Abdülhamid’in uyguladığı gibi huzur ve refahı artırıcı ekonomik, sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve özellikle Arnavut kabile reisleriyle iyi diyalog kurularak, vatana ihanet suçunun dışındaki suçluların affının isabetli olacağına işaret ediliyor.

SONUÇ Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un siyasi, sosyal ve kültürel

durumuna ait yukarıda ifade edilen genel değerlendirmelerle birlikte, Arnavut kökenli bir Osmanlı Paşası’nın konu hakkındaki mülâkatı ve başarılı bir diplomat ve devlet adamı ve bölgede görev yapan Alfred Rüstem Bey’in bölge ile ilgili tespitleri, bize 20.yy. başlarında Arnavutluk’un durumu hakkında çok önemli ipuçları vermektedir. Aslında Arnavutluk üzerinden yapılan bu tespitler, bütün Balkan coğrafyası için geçerli olabilecek ortak bir tablo olarak karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar, Arnavutluk coğrafyasında ortaya çıkan istikrarsızlık ve problemlerin sebepleri olarak, haklı da diyebileceğimiz, yukarıda dile getirilen dönemin Osmanlı yönetim hataları ve diğer iç sebepler ayrıntılı ve çoğaltılarak sıralansa da, yine de; “bu hatalar, yanlışlar olmasaydı Arnavutlukta istikrar bozulmazdı” diyemezdik. Çünkü, istikrarsızlıktan ve huzursuzluktan beslenen bir küresel emperyalizm artık Balkan coğrafyasında etkili olmaya başlamıştır. Eğer istikrarsızlıktan beslenen güçlerin amaçları ve hesapları engellenecek ise, bunun da tek yolunun güçlü, kuvvetli kısacası başkalarınca belirlenen politika peşinde koşan değil, politika belirleyici bir konumda olmaktan geçiyor. İşte Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllarda, hatta kendisi hakkında “hasta adam” teşhisi konulduğu 19.yy. ilk çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti artık bölgesinde siyaset belirleyici olmaktan çoktan çıkmış bulunmakta idi. Meseleye böyle bakılabilirse, zannediyoruz günümüz dünya barışını tehdit eden gelişmelerin sebeplerini de doğru anlayabileceğimiz kanaatindeyim.



24

EK:1



25

YABANC) DİL ÖĞRETİMİ AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN YAP)SAL ÖZELLİKLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)-BOSNA-HERSEK

ÖRNEĞİ

Arş. Gör.Ayşeg“l SEFER

Arş. Gör S“meyye KONUK Marmara Üniversitesi

T“rkçe Eğitimi İstanbul -T“rkiye [email protected];

[email protected]

ÖZET

Bu çalışmanın amacı yabancı dil öğretimi açısından T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerini karşılaştırmak ve T“rkçenin yabancı dil olarak öğretiminin kolay olup olmadığını belirlemektir. Yabancı bir dili kolay öğrenmek öğrenenlerin anadiline benzerliğinden etkilenmesine rağmen dilin bazı özellikleri öğrenmeyi kolaylaştırabilir. Bu çalışmada T“rkçe ve İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket hazırlanmış ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken kaynaklar taranmış, uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması yapılmıştır. Anket lise . ve . sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuş ve alınan cevaplar grafik analizi yöntemiyle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: yabancı dil olarak T“rkçe, İngilizce,yapısal özellikler, dil öğretimi

COMPARISON OF CHARACTERISTICSOF TURKISH AND ENGLISH,

TEACHING AS A FORIGN LANGUAGE-BOSNIA AND HERZEGOVINA

SAMPLE

ABSTRACT

Theaim of thisstudy is to compare the characteristics of Turkishand

English as a foreign languageand determine whether Turkish is an easy

language to learn. Although, learning a foreign language easily is affected

by the learners' mother tongue except from that, some characteristics of

the language can facilitate learning itself. Inthisstudy a survey is prepared

which compares Turkishand English language depending on the faetures

of these languages and data is collected. While preparing the survey

literaturere view is done and expertopinion is taken and also pilot study is

made. The survey is applied to students at the 3rd and 4th grades of high-

school whole arns English and Turkish as a foreign language. Questions is



26

asked to students with interview and the answers taken from students are

examined graphical analysis.

Keywords: Turkish as a foreignlanguage. English, characteristics,

language teaching.

Giriş Yabancı dil öğretiminin yaklaşık beş bin yıllık tarihi vardır (Onursal,2006:86) ve k“reselleşen d“nyada yabancı dil öğrenme ve öğretmeye daha çok ihtiyaç duyulmaktadır. Eğitimde önemli bir yeri olan yabancı dil öğretimi alanında yapılan çalışmalar her geçen g“n artmaktadır. İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimi alanında birçok çalışma mevcuttur,T“rkçenin de yabancılara öğretiminde hedeflere ulaşmak için daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. D“nya dili olma yön“nde hızla ilerleyen T“rkçe birçok “lkede seçmeli ders olarak verilmekte birçok “lkede de böl“m“ açılmış olarak öğretilmektedir. Dillerin bilimsel çevrelerce benimsenen geleneksel iki t“r sınıflamasının ilki biçim ve yapısaldır. Sözc“k ve sözc“k t“rlerinin yapım ve biçimsel gör“n“mlerine göre sınıflandırılmaları dilbilim, yabancı dil öğretmen ve öğrencilerine söz konusu dili tanıma, yaklaşım, yöntem ve öteki ve kendi ana dilleriyle karşılaştırma benzer ve benzemezlikleri saptayarak bilinçli öğrenim ve öğretimi gerçekleştirme açısından yarar sağlar Tosun, : . Dil öğretiminde dilin yapısal özelliklerinden faydalanarak öğretim daha verimli bir hale getirilebilir. Dilin yapısal özelliklerinin farkında olan birey bu özellikleri dikkate alarak öğrenim s“recinde daha bilinçli yer alabilir. D“nya “zerinde en çok konuşulan inci dil olan T“rkçenin kullanımı ve etkinliği g“n geçtikçe artıyor. D“nyanın dört bir yanında T“rkçeye ilgi b“y“rken; özel okul ve kurslar haricinde, ortaöğretim d“zeyinde in “zerinde, y“kseköğrenim d“zeyinde ise ın “zerinde “lkede T“rkçe dersleri veriliyor. Son yıllarda d“nyanın dört bir yanında açılan T“rkçe kursları da b“y“k ilgi gör“yor. Yunus Emre Enstit“s“ b“nyesinde, çeşitli “lkelerde açılmış dil ve k“lt“r merkezi mevcut. Ayrıca dan fazla “lkede açılan özel okullarda, T“rkçe m“fredatla eğitim veriliyor. Başbakanlık Kamu Diplomasisi, a T“rkçe eğitiminin verilme şekli:



27

İlk ve Ortaöğretim Y“kseköğretim Kurslar Seçmeli ders Seçmeli ders Özel Kurslar

Anadil /Göçmen dili Zorunlu ders

Yunus Emre

Merkezleri b“nyesinde açılan

kurslar

Yabancı dil T“rkoloji k“rs“s“ Başbakanlık Kamu Diplomasisi, b Birçok “lkede eğitimi verilmekte ve çok fazla kişi tarafından konuşulmakta olan bir dil olmasından dolayı T“rkçenin yabancı dil olarak öğrenilme ihtiyacının da y“ksek olduğu söylenebilir. Karababa da T“rkçenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili şunları söylemektedir: Bir dilin gelişmiş olması, zengin olması; sadece anadili olarak etkin bir biçimde öğretiliyor olmasına veya o dildeki sözc“k sayısına, o dille “retilmiş yapıtlara, o dilin d“zg“n ve kurallarına uygun biçimde toplumda kullanılıyor olmasına bağlı değildir. Bir dilin yabancı dil olarak öğretilmesi; o dilin sadece kendi sınırları içinde kalmayıp diğer uluslar ve k“lt“rlerle iletişime girmesi, tanınması ve sağlıklı biçimde öğretilebilmesi için o dilin; daha çok gelişmesi, o dil “zerine ve öğretimine ilişkin daha çok çalışma yapılması anlamına da gelir.

G“nl“k gözlemlerimiz bize ikinci dil edinimindeki performansın daha önce bilinen dil veya dillerden etkilendiğini göstermektedir Candlin ve

Mercer, 2001:21). Yabancı dil öğrenen birey ister istemez öğrendiği dili ana diliyle veya bildiği başka bir dille karşılaştırmakta ve öğrenmekte olduğu dile karşı bir öğrenme tavrı almaktadır. Bir dili yalnızca kendi özellikleri açısından değerlendirmek zordur. Dili kullananlar bu dilin, başka bir dille karşılaştırıldığında ortaya çıkacak olan avantajları ve dezavantajlarını normalde fark edemezler. Başka bir



28

dilile tanışmış olanlar k“ç“k bir azınlıkta olduğu için, konuşanların çoğu, d“nya dilleri içinde kendi dillerinin nerede yer aldığı konusunda fikir sahibi değillerdir, mutlu bir cehalet içinde hayatlarını s“rd“r“rler. (Pei,1967:337). İngilizce (int-Avrupa dil ailesinin Germen dilleri koluna aittir. T“rkçe ise Ural Altay dillerinin Altay kolunda yer almaktadır Ergin, a: . Farklı dil ailelerine ait olan bu iki dil yapısal özellikleri yön“yle birbirinden farklıdır. İngilizcenin başlıca özellikleri: Çekimli bir dildir, yeni kelime yaparken ve çekimlerken kökte değişme olur, cinsiyet kategorisi vardır, yazılışı ve okunuşu farklıdır, kelime sırası özne+y“klem+nesne şeklindedir Baugh ve Cable, : -54). T“rkçenin başlıca özellikleri: Sondan eklemeli bir dildir, kelimelere ek getirilirken kökler değişmez, vokal uyumu vardır, kelime sırası özne+nesne+y“klem şeklindedir, y“klem c“mlenin sonunda yer alır, cinsiyet kategorisi yoktur, kelimeler c“mle içinde farklı yerlerde kullanılabilir, T“rkçe olduğu gibi yazılabilen bir dildir (Aksan, 2008) (Ergin,2009b:9). T“rkçenin en b“y“k özellikleri arasında, yazıldığı gibi okunması, çıkarılması zor seslerin olmaması ve en modern bir alfabe yapısına sahip olması vardır. Sondan eklemeli bir dil olmasından da kelime t“retimi oldukça kolaydır. Örneğin, Göz kelimesini bilen bir kişinin, Gözl“k , Gözl“kç“ , Gözl“kç“l“k gibi kelimeleri öğrenmesi çok kolaydır, ç“nk“ sadece eklerin ne anlam kattıklarını bilmesi yeterlidir. Çelebi, :

D“nyada en çok konuşulan ikinci dil ve aynı zamanda bilim dili kabul edilen dil İngilizcedir. yılından bug“ne kadar yabancı dil olarak öğretilmektedir Yalden, . İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili birçok çalışma bulunmaktadır. T“rkçenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili çalışmalar da arttırılmalıdır. T“rkçe yapılan bir araştırmaya göre voxy, öğrenilmesi en zor diller listesinde orta zorlukta dörd“nc“ sırada yer almaktadır. Bu araştırmada öğrenilen dilin anadile veya bilinen dillere yakınlığı, dilin karmaşıklığı, dil öğrenmeye harcanan zaman, ulaşılan dil öğrenim kaynakları ve motivasyonun da önemli değişkenler olduğu belirtilmiştir.



29

Bu çalışmada Çince, İngilizce, İspanyolca ve (intçeden sonra milyon kişi sayısıyla d“nyada en çok konuşulan beşinci dil olan T“rkçenin yapısal özellikleri ile İngilizcenin yapısal özellikleri yabancı dil olarak öğretimi bağlamında karşılaştırılacaktır. T“rkçenin hangi yapısal özellikleri bakımından kolay öğrenildiği tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu konuyla ilgili literat“r taraması yapıldığında iki dili yapısıyla karşılaştıran bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Sadece birkaç tane iki farklı dildeki bir veya iki dilbilgisi yapısının karşılaştırıldığı gör“lm“şt“r.

Metot Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmada T“rkçe ve İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket hazırlanmış ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken kaynaklar taranmış, uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması yapılmıştır. Anket lise . ve . Sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuş ve alınan cevaplar grafik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışmada kullanılmak “zere geliştirilen anket, gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuştur. Anketi dağıtmak yerine gör“şme yöntemi ile sormanın nedeni daha g“venli veri toplamaktır. Anket soruları yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de İngilizce öğrenmiş olan öğrenci grubuna yöneltilmiştir.

Evren Yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de İngilizce öğrenen Bosna Hersekli lise öğrencileri. Örneklem

Saraybosna Kolejinde okuyan lise 3- . sınıflarından rastgele seçilen öğrenci. Araştırmanın Önemi Araştırmanın bulgularının yabancı dil olarak T“rkçe öğretimi alanına farklı bir bakış açısı getireceği d“ş“n“lmektedir.



30

Bulgular ve Yorum Çalışmamızda T“rkçeyi ve İngilizceyi ikinci dil olarak öğrenen Saraybosnalı lise öğrencelerine, ölçek çalışması uygulanmıştır. Ölçek, T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerini karşılaştıran bir yapıya sahiptir. Böylelikle T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerinin, ikinci dil öğrenicileri tarafından nasıl algılandığı gör“lm“şt“r. Pilot uygulaması yapılarak geçerliliği g“venilirliği tespit edilen ölçek maddelerine öğrencilerin verdiği yanıtlar tek tek ele alınmıştır. İlk madde şu şekildedir: . T“rkçede cinsiyet kategorisinin olmaması bu dili öğrenmeyi kolaylaştırır. . İngilizcede cinsiyet kategorisinin olması bu dili öğrenmeyi kolaylaştırır. Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

Grafik 2: 1. Maddenin y“zde grafiği

20

11

7

4

8

12 14 14

6 4

0

5

10

15

20

25

Türkçe

İ gilizce



31

T“rkçede dilin cinsiyet özelliğinin olmayışı öğrenciler için bu dili öğrenmeyi kolaylaştırıcı bulunmuştur. Öğrencilerin % sı bunu kolaylaştırıcı olarak değerlendirmiştir. İlginç bir şekilde İngilizcenin cinsiyet özelliğinin bulunması, öğrenciler tarafından dilin öğreniminde kolaylaştırıcı olarak değerlendirilmiştir. Öğrencilerin % i cinsiyet özelliğini dil öğrenmede kolaylaştırıcı olarak değerlendirmiştir. Burada öğrencilerin anadillerinin İngilizce ile aynı gruptan olması nedeniyle, cinsiyet kategorileri anadillerinde de bulunduğu için, kolay olarak algıladıkları söylenebilir. Ölçeğin ikinci maddesi şu şekildedir: . T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır. . İngilizcede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır. Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

40% 24%

22%

28%

14% 28%

8% 12%

16% 8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Kesi likle Katıl ıyoru

Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru

Katılıyoru

Kesi likle Katılıyoru



32

Grafik : . Maddenin y“zde grafiği

Katılımcı öğrenciler T“rkçede ve İngilizcede kelimeleri çoğul yapmayı kolay bulmaktadırlar. Ancak öğrenciler, katılma böl“m“nde % lik oranın % inde kesinlikle katılıyorum diyerek T“rkçede çoğul yapmanın daha kolay olduğu yön“nde bir tavır sergilemişlerdir. İngilizce çoğul yapmanın katılma böl“m“nde ki % lik oran % kesinlikle katılıyorum derken, % kısmen katılıyorum demiştir. . madde şu şekildedir: . Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini kolayca yazmayı sağlar.

34

8

2 1 5

18 16

10

3 3

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Türkçe

İ gilizce

68%

36%

16%

32%

4% 20%

2% 6% 10% 6% 0%

20%

40%

60%

80%

100%


Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru

Katılıyoru




33

. Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini kolayca yazmayı sağlar. Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

Grafik : . Maddenin y“zde grafiği

Öğrencilerin her iki dil için de % lik oranı Latin alfabesinin kullanımının öğrenmeyi kolaylaştırıcı etkisi olduğu yön“nde olmuştur. Kendi dillerinde kullandıkları alfabenin de Latin alfabesi oluşu öğrencilerin bu fikrini desteklediği d“ş“n“lebilir. Öğrencilerin her iki dilde ve anadilde de Latin harfinin kullanılıyor olması benzer sonuçları vermiştir. Bu dillerden biri farklı bir alfabeyle yazılıyor olsaydı sonuçların farklı olabileceği öngör“lebilir.

16

24

6

0

4

22

17

7

2 2

0

5

10

15

20

25

30

Türkçe

İ gilizce

32% 44%

48% 34%

12% 14%

0% 4% 8% 4% 0%

20%

40%

60%

80%

100%


Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru ,

Katılıyoru

Kesi likle katılıyoru



34

Ölçekteki . madde şu şekildedir: . T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması bu dili öğrenirken okuma becerisinin kolayca gelişmesini sağlar. . İngilizcenin yazıldığı gibi okunmaması, okuma becerisini gelişimini yavaşlatır. Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

Grafik8: 4. Maddenin y“zde grafiği

Öğrencilerin % lik böl“m“ T“rkçenin yazıldığı gibi okunmasının okuma becerisini geliştirdiğini d“ş“nmektedir. Bu da T“rkçenin yazıldığı gibi okunmasının T“rkçeyi ikinci dil olarak öğrenenlere avantaj sağladığını göstermektedir. Katılımcıların % i İngilizcenin yazıldığı

16

21

9

1 3 4

13

17

9 8

0

5

10

15

20

25

Türkçe

İ gilizce

32% 8%

42%

26%

18%

34%

2% 18% 6%

16%

0%

20%

40%

60%

80%

100% Kesi likle Katıl ıyoru

Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru

Katılıyoru




35

gibi okunmasının okuma becerisini g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir. % “ ise bu gör“şe katılmamaktadır. Ölçeğin . maddesi şu şekildedir: . T“rkçenin c“mle yapısı zordur. . İngilizcenin c“mle yapısı zordur.

Grafik 9: Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

Grafik : . Madenin Y“zde Grafiği

6

17

12 10

5 4 4

11

16 15

0

5

10

15

20

Türkçe

İ gilizce

12% 8%

34%

8%

24%

22%

20% 32%

10%

30%

0%

20%

40%

60%

80%


Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru

Katılıyoru

Kesi lile Katılıyoru



36

Katılımcıların % T“rkçenin c“mle yapısını zor bulmaktadır. % luk böl“m ise T“rkçenin c“mle yapısının zor olmadığını d“ş“nmektedir. Gör“lmektedir ki ikinci dil öğrenicilerine T“rkçenin c“mle yapısı zor gelmektedir. Katılımcıların % si İngilizcenin c“mle yapısını kolay ve anlaşılır bulmaktadır. % lik böl“m“ ise İngilizcenin c“mle yapısını zor bulmaktadır. Bu sonuçlardan yola çıkarak ikinci dil öğrenicilerine İngilizcenin c“mle yapısı daha kolay gelmektedir. Ancak öğrencilerin anadillerinin İngilizce ile aynı gruptan olması, öğrencilerin İngilizcenin c“mle yapısını kolay olarak değerlendirmelerine yol açmış olabilir. Ölçeğin . Maddesi su şekildedir: . T“rkçe yapısından dolayı yabancı dil olarak İngilizceye göre daha kolaydır. . İngilizce yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolaydır. Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

Grafik : . Madenin y“zde grafiği

6 9

12 10

13

20

5 9

11

5

0

5

10

15

20

25

Türkçe

İ gilizce

12%

40% 18%

10% 24%

18%

20% 22%

26% 10%

0%

20%

40%

60%

80% Kesi likle Katıl ıyoru

Katıl ıyoru

Kıs e Katılıyoru

Katılıyoru




37

Katılımcıların oransal olarak çoğunluğunun kanaati, İngilizcenin yapı özelliği olarak T“rkçeye göre öğrenilmesinin daha kolay olduğu yön“ndedir. Öğrencilerin % i İngilizcenin yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. % lik böl“m ise bu gör“şe katılmamaktadır. Öğrencilerin % “ T“rkçenin yapı özelliği olarak İngilizceden daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. % lık böl“m“ ise bu gör“şe katılmamaktadır. Ayrıca öğrencilere her iki yabancı dili ne kadar s“redir öğrendiklerine dair de bir soru yöneltilmiştir. Bu soruya öğrencilerin tamamına yakını İngilizceyi - yıl ve daha fazla s“redir, T“rkçeyi ise - yıldır öğrendikleri şeklinde cevap vermişlerdir. Burada öğrencilerin bu dillerin kolay olup olmadıklarını belirtmelerinde zamanın da etkili bir unsur olduğu söylenebilir. Sonuçlar Yabancı dil öğretiminde dillerin bazı yapısal özellikleri kolaylaştırıcı bazıları da zorlaştırıcı rol oynayabilir. Ancak göz ön“nde bulundurulması gereken önemli bir nokta da yabancı dil öğrenicilerinin öğrendikleri ikinci dilin kendi anadillerine benzerliğidir. Aynı dil ailesinden olan bir dili öğrenmek olumlu transfer dolayısıyla hızlı ve kolay öğrenme sağlayabilirken farklı bir dil yapısını öğrenmek zorlayıcı ve uzun bir s“reç gerektirebilir. Bu çalışmanın devamında anadili T“rkçe ile aynı gruptan olan bir gruba aynı sorular yöneltildiğinde alınacak cevaplar farklı olabilir. Ana dili dışında yabancı bir dil öğrenirken insanların dile yaklaşımını etkileyen etmenlerin başında o dilin yapısal özelliklerinden kaynaklı öğrenim kolaylığı veya öğrenim zorluğuna neden olan bir takım unsurlar bulunmaktadır. Bosnalı öğrencilerin uygulanan ölçek çalışması sonucunda onların T“rkçe ve İngilizceyi öğrenirken karşılaştıkları durumlar şöyledir: T“rkçede cinsiyet özelliğinin bulunmaması dilin öğrenimini öğrenciler için kolaylaştırmaktadır. Ancak İngilizcede cinsiyet kategorisinin bulunması öğrenciler için zorluk teşkil etmediği gör“lmektedir. Bunu İngilizcenin d“nya “zerinde çok yaygın olarak kullanılmasına ve öğrencilerin bir şekilde İngilizce ile yaşamlarında daha çok karşılaşmalarına bağlanabilir.



38

T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak öğrenciler için oldukça kolay bulunmuştur. Ç“nk“ T“rkçede çoğul yapan tek bir ek bulunmakta ve tek bir şekilde kelimeye eklenmektedir. İngilizcede ise kelimeleri çoğul yapmak zor bulunmamasına karşın çok kolay olarak değerlendirilmemiştir. Bunun nedeni -s, -es, -ies şeklindeki eklerin, kelime telaffuzuna göre kelimeye eklenmesi ayrıca birçok farklı şekilde d“zensiz çoğul yapısının bulunması nedeniyle olabileceği d“ş“n“lebilir. Latin alfabesi oldukça yaygın kullanılan bir alfabedir. Bosna da da Latin alfabesi kullanılmaktadır. Bu y“zden T“rkçe ve İngilizcede Latin alfabesi kullanımı öğrenciler tarafından dil öğrenimini kolaylaştırdığı şeklinde değerlendirilmiştir. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olmasını öğrencilerin % lik böl“m“ okuma becerisini kolaylaştırdığı yön“nde değerlendirmiştir. İngilizcenin ise yazıldığı gibi okunmayışını katılımcıların % okuma becerisini g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir. Öğrenciler, okuma becerisinde dillerin telaffuz özelliğinden dolayı T“rkçeyi daha kolay bulmaktadır. Bosnalı öğrenciler, T“rkçe c“mle yapısını, İngilizcenin c“mle yapısına kıyasla daha zor bulmaktadır. T“rkçenin c“mle yapısını % oranında öğrenci zor bulurken İngilizcenin c“mle yapısını yalnızca % oranında öğrenci zor bulmaktadır. Bosnalı öğrenciler İngilizcenin dil olarak yapısını T“rkçeye göre daha kolay bulmaktadırlar. Öğrencilerin % i İngilizcenin yapısının T“rkçeye göre öğrenmede daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Buna karşın öğrencilerin % “ de T“rkçenin dil yapısının öğrenmede İngilizceye göre daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Bu azımsanmaması gereken bir orandır. Ç“nk“ İngilizce d“nya çapında daha yaygın bir dildir. Bunun yanı sıra öğrencilerin İngilizceyi yıl ve “st“ bir s“redir öğrenirken, T“rkçeyi - yıldır öğreniyor olmaları bu sonuçların çıkmasında etkili olduğu d“ş“n“lebilir. Bu sebeple öğrenciler hem akademik yaşamında hem de sosyal yaşamında İngilizce ile daha çok haşır neşir olmaktadır. Buna rağmen oldukça iyi bir oranda öğrenci T“rkçenin dil yapısının yabancı dil öğreniminde İngilizceden daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Bunların yanı sıra öğrencilerin İngilizcenin yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolay olarak değerlendirmesinde İngilizce ve Boşnakçanın aynı dil ailesine mensup olmasının etkisi b“y“kt“r. T“rkçe yapısal özellikleri bakımından kolay öğrenilen bir dildir. Fakat Boşnakçaya yakınlığı sebebiyle İngilizce de kolay bir dil olarak değerlendirebilir. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması, cinsiyet kategorisinin olmayışı, sistemli ve d“zenli bir c“mle yapısının olması



39

gibi özelliklerinden dolayı T“rkçenin yabancı dil olarak öğrenilmesi kolay bir dil olduğunu söylenebilir. Yapılan bazı araştırmalarda T“rkçe zor bir dil, d“nyanın en zor dillerinden birisi gibi sonuçlar ortaya çıkmıştır. Bu durum T“rkçe öğrenmek isteyen birçok kişinin öğrenmekten vazgeçmesine sebep olmaktadır. Bu araştırma T“rkçe öğrenmek isteyen birçok kişiye teşvik olacaktır. KAYNAKÇA

Aksan, D. (2008). T“rkçenin G“c“. Ankara: Bilgi Yayınevi. Akyol, H. (2012). T“rkçe Öğretim Yöntemleri. Ankara: Pegema Yayıncılık. Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörl“ğ“, . T“rkçe, d“nya dili olma yolunda,Erişim tarihi: . . ,http://kdk. gov.

tr/sayilarla/dunyada-turkce-egitimi/30

Baugh, A. C. , & Cable, T. (2002). A History of the English Language. New

York: Routledge. Caferoğlu, A. . T“rk Dili Tarihi. İstanbul: EnderunKitabevi. Ergin, M. (2009). T“rk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak yayınları. Kıran, Z. , & Kıran, A. E. . Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Onursal, İ. . Dil Bilimlerinin Yabancı Dil Öğretimindeki Yeri ve Öğretmen Adaylarına Yönelik Dilbilim Dersleri. (acettepe Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi , 85-95.

Pei, M. (1967). The Story of English Language. New York: J. B. Lippincott

Company. Tosun, C. . T“rkçe nin Yabancı Dil Olarak Öğretilmesi. Journal of

Language and Linguistic Studies , 22. Voxy, . Whatarethehardestlanguagestolearn?. Erişim tarihi: . 11. 2013, http://voxy. com/blog/index. php/wide-infographics/what-

are-the-hardest-languages-to-learn-infographic/?post=3322

. . . . ,(2013). Thefactorsthatinfluencetheacquisition of a secondlanguage, Erişim tarihi: . . , http://esl. fis. edu/teachers/support/factors.

htm

Yalden, J. (1987). Principles of course design for language teaching. İngiltere: Cambridge university press.

http://kdk.gov.tr/sayilarla/dunyada-turkce-egitimi/30

http://kdk.gov.tr/sayilarla/dunyada-turkce-egitimi/30

http://voxy.com/blog/index.php/wide-infographics/what-are-the-hardest-languages-to-learn-infographic/?post=3322

http://voxy.com/blog/index.php/wide-infographics/what-are-the-hardest-languages-to-learn-infographic/?post=3322

http://esl.fis.edu/teachers/support/factors.htm

http://esl.fis.edu/teachers/support/factors.htm



40

YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOK DUYULU MULTİSENSORY) METODUNUN KULLANIMI

PhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLU

Rusya Federasyonu-Dağıstan Devlet Üniversitesi Doğu Dilleri Böl“m“ Dağıstan-Rusya Federasyonu

[email protected]

ÖZET

İnsanlar d“ş“nd“klerini, duyduklarını ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları uzlaşıdır dil. İnsanlar yaşayış biçimlerini, inançlarını, k“lt“rlerini nesilden-nesile dil ile aktarırlar. G“n“m“z teknoloji d“nyasında devletlerarasında siyasi,ticari,ekonomik,

k“lt“rel ve diğer alanlarda ilişkiler kurulmaktadır. Bu ilişkilerin daha sağlam zemine oturması ve artması adına, “lkeler arasında bir birlerinin dillerini öğrenmeleri kaçınılmaz olur.

T“rkiye nin Avrupa, Amerika, Afrika, Asyave özellikle T“rk cumhuriyetleriyle yaptığı ticari, ekonomik ve diğer bağlantılarının devamında, T“rkçenin önemi de artar. Yabancı “lkelerde T“rkçe öğrenme gereksinimi ortaya çıkar. T“rkiye den d“nyaya T“rkçe öğretimi faaliyetleri başlar nacak bu konuda yapılan açılımda yetersizlikler

gör“l“r. Materyal ve Metot yön“nden eksiklikler baş gösterir

Yabancılara T“rkçe öğretimiiçin sağlıklı, etkili, kalıcı ve kolaylaştırıcı uygulamaların değerlendirilipicraata geçirilmesi gerekir. Bu sebeple yabancılara T“rkçe öğretimde, çok duyulu multisensory öğretim metoduve kullanımının önemi “zerinde durulur. Bu metotla yabancıların T“rkçeyi daha kolay öğrenmeleri ön gör“lmektedir.

Anahtar Kelime:Yabancılara T“rkçe Öğretimde çok duyulu multisensory yöntemi.

ABSTRACT

People they think, that they heard and to report that they feel they have

done with words or sign language is a consensus. People, lifestyles, beliefs,

culture, language and pass on from generation-to generation. In today's

world of technology in interstate political, commercial, economic, cultural

and other fields, relations are established. More solid ground of these

relationships on behalf of the living and the increase between countries,

one of the other language learning is inevitable.




41

Turkey's Europe, America, Africa, Asia, and especially his commercial with

Turkish republic, in the continuation of economic and other links,

increases the importance of Turkish. Revealed the need to learn Turkish in

foreign countries. From Turkey to the Turkish world begins teaching

activities hatchet failure in this regard is seen in the stands. Deficiencies

arise in terms of materials and methods.

For teaching Turkish to foreigners healthy, effective, permanent, and

facilitating applications must be evaluated and put into execution. For this

reason, teaching Turkish to foreigners, very sensibly (multisensory)

teaching methods and focuses on the importance of using. This method is

easier for foreigners to learn Turkish is foreseen.

Key words: Teaching Turkish to Foreigners in the multisensory method.

GİRİŞ

1. Çok Duyulu Multisensory ÖğretimMetodu ve Önemi. İnsanlar birbirleriyle iletişimlerini dil vasıtasıyla sağlarlar. İnsanların kendi dillerinden başka yabancı dil öğrenme gereksinimini duyarlar. Özellikle g“n“m“z d“nyasında adeta zaruri bir ihtiyaç konumuna gelmiştir. Yabancı dil öğretimini önemli kılan şeyler ticari, dinî, askerî, k“lt“rel ve bilimsel faaliyetler ve bunlara dön“k gereksinimlerdir Şeng“l, : - . Bu sebeple her “lkenin yabancılara dillerini öğretme ve kendilerinin de yabancı bir dili öğrenmeleri kaçınılmazdır. T“rkiye Cumhuriyeti devleti ve özel teşebb“sler tarafından yurtdışı açılımları ticaret, eğitim, sanat, k“lt“r ve diğer alanlarda girişimler yapılır. Bundan dolayı T“rk dili yabancıların ilgisini çeker. T“rk cumhuriyetleri başta olmak “zere diğer yabancı devletlerdeki elçilik b“nyesinde açılan T“rkçe kursları, T“rkiye merkezli özel okul veya kurslardayabancılara yönelik, “niversite okumak için T“rkiye yi tercih eden yabancı öğrencilere, kayıt yaptırdıkları “niversiteler tarafından TÖMER merkezlerinde T“rkçe öğretilir. Dil eğitiminde materyal ve yöntem önemli bir yer teşkil eder. Kaliteli ve sağlıklı bir dil eğitimi, her yönden ihtiyaçları giderilmiş az sorunla yapılanöğretimlerdir.

Bu g“n yabancı dil olarak T“rkçe, geleneksel yöntemler bir kenara bırakılarak çağdaş yaklaşım, yöntem ve tekniklerin kullanımına dayalı, uygun materyallerle zenginleştirilmiş ve k“lt“rel unsurlarla desteklenmiş çok uyaranlı öğretim ortamlarında gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır Göçer, Moğul, : . Yabancılara T“rkçe öğretimde, teknolojik imkânların yanı sıra geliştirilmiş dil öğretim metotlarının kullanımı da önemlidir. Çok duyulu öğrenme metodu, beş



42

duyuya hitap edengenel bir öğrenmeyi sağlayan, öğrenci merkezli ve farklılıklara duyarlı öğrenme kuramlarıdır. Amerika daTexas Üniversitesi nde yapılan bir araştırmaya göre insanlar okuduklarının % unu,işittiklerinin % sini, görd“klerinin % unu, gör“p işittiklerinin % sini,söylediklerinin % ini, yapıp söylediklerinin % ını hatırlamaktadırlar. Arslan,Adem, : . Bu analize göre insanlar öğrenme işinebir den çok duyularıyla katılırlarsa, kısa s“rede ve kalıcı bilgi edinme gör“l“r. İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini kullanarak yabancılara T“rkçe öğretimini, görerek, duyarak, koklayarak, dokunarak ve tat alarak öğretilir. İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini kullanarak yabancılara T“rk diligörsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve kokusal duyularına hitap eden çok duyulu öğretim metodu kullanılarak sağlıklı ve kalıcı olacak şekilde öğretilir. 2. Çok Duyulu Öğretim Materyalleri

2.1. Görsel ve İşitsel Materyaller. 2.2. Dokunsal Materyaller.

2.3. Tatsal Materyaller.

2.4. Kokusal Materyaller.

. . Görsel ve İşitsel Materyaller. Yabancılara T“rkçe öğretiminde kullanılacak görsel ve işitsel materyalleri; kitap,dergi, gazete, resim, tablo, fotoğraflar,bilgisayar, multimedya sistemi, slâyt, cd, video, kasetçalar, radyo, dvd, televizyon programları ve reklâmları,bulmaca, yapboz, boyama kâğıtları, flaş kart,posterler; sebzeler, meyveler,taşıtlar,sayılar, alfabe,giysiler, fiiller,mevsimler, meslekler, renkler, hayvanlar, yiyecekler ve bitkiler tablosu. Bunlardan hariç, internet tabanlı sanal ortamlar g“n“m“zde önemli bir yer tutar.



43

Dil öğretiminde video dersinin görsel ve işitsel araçlardan biri olduğunu ifade eden Ercan TAŞDEMİR, dil öğreniminde öğrencilerin görme ve işitme duyularına hitap ettiğini belirtir. Ayrıca video dersi işlenme yöntemlerinede değinmiştir Taşdemir, : -92). Yabancıdil olarak T“rkçe öğretiminde görsel ve işitsel araçlar ile yapılacak etkinlikleröğretilen kelimeler ile kavramların daha kolay öğretilmesi ve öğrenilmesineyardımcı olur Demirel, : . Yabancılara T“rkçe öğretimde göze ve kulağa hitap eden araçların önemine dikkat çekilir. Görsel-işitsel materyallerden filmler ve TV reklamları konusunda Mac Gregor şunları dile getirmektedir: Filmler, dil ve k“lt“r öğretiminde pop“ler olsa da, uzunlukları her zaman sınıf içi kullanıma elverişli değildir. TV reklâmları ise, tekrar tekrar seyredilmeye uygun kısa, g“ncel ve b“t“n mesajlar olmaları ve temsil ettikleri k“lt“r hakkında g“çl“ mesajlar içermelerinden dolayı, daha iyi çöz“mler sunabilir (Mac Gregor, Using TV CommercialstoTeach Language andCulture. Eyl“l 2014). 1999. http://asianbridges.com .Yabancılara T“rkçe öğretimde televizyon reklamlarının kullanılmasına dikkat çekilir. Televizyon reklamlarının seyredilmesini şöyle izah eder: TV reklamlarının öğrenme ortamlarında kullanılması genellikle videoya kaydedilme şeklinde gerçekleşir Akpınar, : - .Bu konuyla ilgili olarak arşiv olması önemlidir. Şayet mevcut değilse, ders konularına göre öğrenciye uygun reklamların seçimi ve kaydının yapılması öğreticinin sorumluluğu altındadır.Bu materyallerin kullanımında, bu materyallerin periyodik bir sıralama yapılarak değiştirilir. Nedeni ise, öğrencinin öğretimde yapılan yeniliklere açık olması ve bununla da daha iyi motive olmasıdır. 2.2. Dokunsal materyaller. Yabancılara T“rkçe öğretimde, T“rk k“lt“r“n“n öğretilmemesi d“ş“n“lemez. T“rkçe öğrenen bir yabancı şahıs gerçek nesne, model, yapboz, heykel gibi numunelerden faydalanabilir. Öğrenim yapılan ortam sınıfta veya dil laboratuvarında öğretici tarafından dokunsal nesnelerin yer aldığı bir köşe yapabilir. Öğrenci bu köşede nesneleri gerçek haliyle görmenin yanında, elle tutarak dokunsal yön“nden tanıma imkânını bulur. Madi, öğretmenin bu nesneler hakkında soru-

yanıt yöntemiyle bilgilenme Madi, . yapmasının yararlı olduğunu belirtmektedir.

2.3. Tatsal materyaller.

http://asianbridges.com/



44

Öğretimi yapılan konuların içeriklerine göre kelime ve kavramlarla ilgili çeşitli tatları içeren nesneler bu guruba dahil edilebilir.Örnek: Meyve, sebze, yemekler, tatlılar, içecekler gibi yiyecek ve içecekler başta olmak “zer diğer tatsal gıda ve nesneleri tatsal olarak tanınır. Öğretiminde kalıcı olması için öğretici anlatacağı konunun içeriğine göre ders öncesinden hazırlık yapar. Konuda yer alan nesneler hazırlanır. Öğretici temizlik konusuna dikkat etmelidir. 2.4. Kokusal materyaller. Sınıf ve T“rkçe laboratuvarda, aromatik parf“mler, kolonya, koku kutusu, koku sepeti, kokulu kitap, koku etiketleri ve kokulu kırtasiye malzemeleri sayılabilir. Kokusal uyarıcıların öğrenim gören işitsel ve görsel bakımından öz“rl“ olanlara konuşma ve okuma

eğitiminde yarar sağladığı (Sprinkle,1999: 93- .İfadesini kullanır. Kokuların öğretimdeki önemine dikkat çeken M.Moss d“ş“ncesini şöyle dile getirir: Kokusal uyarıcıların görsel-işitsel mesajları duygularla b“t“nleştirerek, bu mesajların etkinliğini ve kalıcılığını y“kseltmede etkili olduğu belirtilmiştir Moss, vd., : -38). Beş duyuya hitap eden çok duyulu öğretim metodu kalıcı ve uzun s“reli bir öğretim kuramıdır. Görsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve kokusal olmak “zere ayrılan ve birbirlerine bağlı olarak gerçekleştirilen bir yöntemdir. Öğretmen tarafından öğrenciye öğretilecek kelime veya kavramlar, beş duyunun algılayabileceği bir sunumla verilir. Öğrenci yeni algıladığı kelime ve kavramı kalıcı olarak öğrenir.

3. ÇokDuyulu Öğretim MetodundaÖğretmenin Materyal Sunumu Öğretmen, yabancılara T“rk dili öğretiminde çok duyulu öğretim metodunu uygulayacağı sınıf ve laboratuvar gibi ortamlarda kullanılacak materyalleri temin eder. Bu metodu uygulayacaköğretmenin yabancılara T“rkçe öğretimde tecr“beli olması önem arz etmektedir. Öğretmen, öğrencilerin öğrenme konusundaki becerilerini ve zekâ alanlarını belirler. Öğretmenin bu çalışmasını Saban şöyle değerlendirir: Öğretmene,öğrencileri için en uygun öğrenme

stratejileri geliştirme ve materyal sağlamada yardımcı olur Saban, 2004). Çok duyulu öğretim ortamlarının hazırlanmasındadikkat edilmesi gereken bazı hususlar öneri mahiyetinde verilir. - Ortamın fiziki, sosyal ve psikolojik d“zenlemesi öğrenciye göre hazırlanır. - Öğrencinin yaşı, gelişimi ve psikolojik özellikleri göz ön“nde tutulur. -



45

Ders konularına göreöğretim materyalleri temin edilir. - Ders öncesi hazırlık yapılır. - Ders içerisinde öğrencinin kullanımına verilir. Öğretmen,T“rkçe dil öğrenimini gören yabancı öğrencileri görsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal yönlerine hitap eden çoklu materyalleri elde etmede sıkıntılar yaşayabilir, bu nedenle mevcut imkânlarından yararlanmaya çalışmalıdır. Sonuç Çok duyulu öğretim metodunun önemi ve yabancıların T“rk dilini öğrenmeeğilimleri hakkında bilgi verildi. Çok duyulu öğretim metodu materyalleri sınıflandırma yapılarak değerlendirildi. Bu materyallerin kullanımı ele alınıp izah edildi. (er bir duyu organına yönelik görsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal başlıkları altında örnekleriyle birlikte verildi. Bu metotla ilgili materyal toplama problemiyle karşı karşıya kalınabilir. Bundan dolayı önemle “zerinde durulması gereken husus, çok duyulu öğretim metodunda, öğretmenin kullanacağı materyalleri ders öncesinden konularına göre hazırlaması ve öğrenciye verebilmesidir. Yabancılara T“rkçe öğretimde, yeni öğretilecek nesneleri, kelimeleri ve olguları çok duyulu öğretim metoduylaanlatılmasıöğrencidekalıcı ve sağlıklı bir öğrenimini sağlar. Dil öğretiminde görsel ve işitsel duyulara hitap eden uygulama her zaman ön planda tutulmuştur. Oysaki çok duyulu öğretim metodundagörsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal duyuların hepsini kapsayan bir yöntemdir. Bu nedenle dil öğretiminde görsel ve işitsel duyuların ön planda olduğu,diğer duyuların isearka plana atılması d“ş“n“lemez. Çok duyulu öğretim metodu uygulama aşamasında materyal temini açısından zorlukların yaşanabileceği ancak bununda öğretmen ders öncesi hazırlıklarını yaparak çöz“m olabileceği öngör“l“r.Yabancılara T“rkçe öğretimde öğretmenin bu metodu d“zenli bir şekilde s“rekli olarak uygulaması ve materyalleri öğrencinin duyularıyla algılamasına verilir. Yabancılara T“rkçe öğretimde, çok duyulu öğretim metodunun kullanımı, T“rkçe nin daha kolay ve daha anlaşır bir biçimde öğretilmesi ve öğrenilmesini kolaylaştıracağı d“ş“n“lmektedir.



46

KAYNAKÇA

1. AKP)NAR, B., , Konuşulan Otantik Bir Dil Kaynağı Olarak Televizyon Reklamlarının Yabancı Dil Öğretiminde Kullanılası. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi. Ankara. Pegem A Yayıncılık.

2. ARSLAN, Mustafa, ADEM, Ergin, , Yabancılara T“rkçe Öğretiminde Görsel ve İşitsel Araçların Etkin Kullanımı, Dil, Sayı: s.65

3. DEMİREL, Özcan, , Yabancı Dil Öğretimi İlkeler Yöntemler Teknikler. Ankara.Usem Yayınları.

4. GÖÇER, Ali, MOĞUL, Selçuk, , T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi İle İlgili Çalışmalara Genel Bir Bakış . TurkishStudies –

International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of

TurkishorTurkic Volume 6/3 s. 797-810.

5. MAC GREGOR, L.aura, (1999), Using TV CommercialstoTeach

Language andCulture. http://asianbridges.com.(Erişim Tarihi: -09-

2014)

6. MADİ, B., , Öğrenme Beyinde Nasıl Oluşur. İstanbul: Morpa Yayınları.

7. MOSS,M.,COOK,J., K. WESNEY, K.,and P. DUCKETT,P.,(2002), Aromas

of

RosemaryandLavenderEssentialOilsDifferentiallyAffectCognitionan

dMood in HealthyAdults. Intern J Neuroscience.

8. SABAN, A., , Öğrenme-Öğretme S“reci Yeni Teori ve Yaklaşımlar, Ankara: Nobel Yayınları.

9. SMİT(, A.,and L. A. Rawley,L.,A., (1997), Using TV

CommercialstoTeachListeningand Critical Thinking. Imagination in

Language Learning andTeaching. http://www.njcu.edu. Erişim Tarihi:10-09-2014)

10. SPRINKLE, R., (1999), ThePower of Aroma andOlfactoryExperience

in theClassroom. Jaounal of Teaching English in theTwo-YearCollage.

http://asianbridges.com/

http://www.njcu.edu/



47

11. ŞENGÜL, K“bra, , T“rkçenin Yabancılara Dil Olarak Öğretiminde Alfabe Sorunu Uluslararası T“rkçe Edebiyat K“lt“r Eğitim Sayı: / s. -339.

12. TAŞDEMİR, Ercan, BİLKAN, Nesrin, CAN, (“dai, , T“rkçe Öğretim Teknikleri. Dilset Yayınları, İzmir.



48

MESÎ(Î DİVAN)NDA VE ŞE(RENGİZİNDE MA(ALLİ UNSURLAR

Arş. Gör. B“nyamin TETIK

Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY Ardahan Üniversitesi, Ardahan- T“rkiye

[email protected], Ege Üniversitesi,İzmir- T“rkiye

[email protected],

ÖZET

Klasik T“rk Edebiyatı döneminde balkan coğrafyası hem nicelik, hem de nitelik yön“nden T“rk edebiyatına katkıda bulunmuştur. Sadece Arnavutluk coğrafyası bile Taşlıcalı Yahya, L“tfi ve Fasih Dede gibi otuza

yakın divan şairi yetiştirmiştir. )). Bayezid devri şairlerinden Priştineli Mesîhî de bu balkan şairlerinden birisidir. Döneminin gözde şairlerinden olan Mesîhî, şiirlerinde duru T“rkçe nin lezzetini vermeye çalışmış ve ilk şehrengiz metinlerinden birini kaleme alarak, kendi coğrafyasını ve bu coğrafyanın yaşam tarzını ebedîleştirmeye çalışmıştır.

Derbeder yaratılışı y“z“nden kendi devrinde gerekli ilgiyi göremeyen fakat T“rkl“ğ“n ve İslam ın Batı daki ilk göz ağrısı olan balkan topraklarındaki zengin k“lt“r“n ve yaşam biçiminin g“n“m“ze ulaşmasında aracılık eden şairin Şehrengizi ve Divanındaki mahalli k“lt“r“ yansıtan öğeler bu çalışmada tespit edilip, değerlendirilmeye çalışılacaktır.

SUMMARY

In the Classic Turkish Literature period, balkan peninsula was

contributing to Turkish literature from the point of both qualification and

quantity. Even only region of Albania raised approximately thirty poet

such as Taşlıcalı Yahya, L“tfi and Fasih Dede. Mesîhî of Pristine, poet of )). Beyazıd period, is one of this balkanic poets. Mesîhî, one of the favorite poets of his time made an effort to pleasure of pure Turkish and by writing

one of the early sherengizs, endeavored to eternalise his region and life-

style of this region.

Because of his vagabond character, he couldn t attract waiting attention. However, the poet mediating to reach substantial culture and life-style in

the balkan area, first achievement of Islam in West,



49

Söz, başlangıçta bir b“y“, sihirsel bir eylemdi, hala da bu g“c“n“ geniş ölç“de koruyor.

Sigmund FREUD

Giriş (er şair bir toplumun “r“n“d“r ve bir toplum içinde yaşar. Bu y“zden ister tamamen gerçek dışı bir fantazya yazarı olsun, isterse klasisizmdeki gibi konusu, şekli hatta kelimelerine varıncaya kadar belirlenmiş bir ekolde yazsın, kendi toplumunun ufak ya da b“y“k çapta bir aynası olmaktadır. Bu halde toplumsal hayat, yazarın psikolojisi ve diğer edebi eserler ile birlikte, edebiyat için zorunlu bir kaynaktır diyebiliriz. Bu nokta, klasik T“rk edebiyatı için toplumdan uzaklık ve y“ksek z“mrelik tartışmasını geçersiz kılarken, aynı zamanda, bu edebiyatı anlamak için sosyolojik bir analizi de zorunlu kılmaktadır. Bu analiz için ilk basamak ise, yapısal bir incelenme sonucu, metnin içindeki mahalli unsurları diğer unsurlardan ayırmak ve bu unsurları tespit etmektir. Divan edebiyatı da, her ne kadar tarihi ve sosyal şartların etkisiyle Arap ve Acem dili ve edebiyatlarının etkisi altında kalmış olsa da, yine de Agâh Sırrı Levend in deyimiyle Bu edebiyat, parça parça canlı levhalarıyle, “mmet çağının bir aynasıdır. (Levend, Ümmet Çağı Edebiyatı, , s. Bu çalışmadaki amaç ise, Mesîhî nin şahsında klasik T“rk edebiyatındaki yerel hayatı yansıtan bu ifadelerin saptanması ve yorumlanmasıyla . y“zyıldaki sosyal hayatı bir ölç“de tespit etmek ve değerlendirmek olacaktır. . y“zyılın önemi Osmanlı Devleti nin Çelebi Mehmet vasıtası ile yeniden kurulduğu ve beylikten devlete geçişin gerçekleştiği bir dönem olmasında yatar. Ayrıca bu dönem Balkan coğrafyası için ayrıca önemlidir ç“nk“ Timur istilası, Şii tehlikesi, Karamanoğlu etkisi gibi sebeplerle Batı bölgelerinin özellikle daha ön plana çıktığı bir devredir. Özel olarak Mesihi nin eserlerini meydana getirdiği dönem olan )). Bayezid devri hızlı fetih devrinin ve özellikle Fatih in fethinin sindirildiği bir barış devresi olması açısından tam bir sistemleşme ve klasikleşme evresidir. Şent“rk & Kartal, , s. -195) )). Bayezid dönemi şairlerinden olan Mesihi, Priştine doğumlu olup, doğum tarihi ve ailesi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi, Kınalızâde, Riyâzî ve Beyânî tezkirelerinde hakkında bilgi verilse de bu kaynaklardan edilen bilgi oldukça sınırlıdır. Gençliğinin geçtiği Balkanlardan eğitim için İstanbul a gelen şair, İstanbul da (adım Ali Paşa nın himayesine girmiştir. Rindane yaratılışının etkisiyle zamanda



50

Paşa nın göz“nden d“şen Mesîhî, fakir bir hayat s“rd“rm“şt“r. Bu yoksulluğu şiirlerine kimi zaman doğrudan yansımış örneğin recâ-yı esb gibi , kimi zamansa kasidelerin çokluğu ve özensizliği gibi dolaylı yollardan yansımıştır. Bu fakirliği ve rindane hayatı Mesîhî yi dönemin b“y“k şiir meclislerinden ve y“ksek b“rokrasinin zengin yaşamından yani y“ksek z“mreden uzak tutarak halka ve mahalli unsurlara daha yaklaştırmış, söyleyiş ve ifadede milli unsurlara yöneltmiş ve belki de Şehrengiz böyle bir hayatın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Şehrengiz deki kişilerin neredeyse tamamen esnaf kesiminden olması ve metindeki eğlence vurgusu buna bir delil olarak gösterilebilir. Mesihi tezkire yazarları tarafından klasik T“rk şiirinin temel taşları arasında gösterilmiş, Necati, Zati gibi şairlere denk sayılmıştır. Mecma u n-nezâir de şiirinin bulunması ve kendisine nazire söylenmiş olması onun etkisini göstermesi bakımından yeterlidir.1 Mahalli unsurlar, kısaca bir edebi metindeki t“m yerel/folklorik malzeme olarak tanımlanabilir. Klasik T“rk edebiyatı özelinde ise; konu bazında klişeleşmiş mazmunlar, Fars ve Arap mitolojisine ya da İslam a ait unsurlar dışındaki toplum hayatını yansıtan ifadeleri, şekilde ise halk edebiyatı şekillerini ya da bu şekillere benzeyen kullanımları içine alır. Bu noktada dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi ayırt etme işleminin iyi yapılmasıdır. Örneğin beyaz saçlı bir bebeğin uğursuzluk olduğu inancının geçtiği Zâl ve Simurg hikâyesine yapılan bir atfın yanlış yorumlanmasıyla Anadolu da da bu inancın olduğu zannedilebilir. Dinin toplum yaşamından ayrılmaz yapısı nedeniyle özellikle dini inanç ve uygulamalara dikkat edilmelidir. Yine bir örnek olarak Ey ol ki ş“kr-i nimet“ňe itiraf iç“n/Olmış durur zemînde her bir çemen lisan K / beytindeki cansız varlıkların da dua ettikleri şeklindeki inancın bir halk inancı mı yoksa İsra/77 ayetine bir göndermemi olduğu tespiti zor bir konudur. Bu çalışmada yöntem olarak, dini referans Ayet ve hadis ile açıklanabilen inançlar, çalışmanın kapsamını makul d“zeyde tutmak ve mahalli unsurların g“venirliğine zarar vermemek amacıyla, çalışmaya dâhil edilmemiştir. Mahallileşme genel olarak, klasik T“rk şiirindeki yoğun Arap ve Acem unsurlara bir tepki olarak dilde sadeleşmeyle başlayan ve şekil ve muhtevada da T“rk toplumuna ve yaşamına yönelen bir millileşme hareketi olarak tanımlanabilir. (Batislam, 1993) Bu tarzdaki şairler sade dile ve yerli konu arayışına dikkat ettikleri için oluşturdukları metinlerdeki mahalli unsurlar doğal olarak artmaktadır. Mahallileşmenin mahalli unsurlardan ayrı d“ş“n“lmesi imkânsız olsa

1 Mesihi hakkındaki bilgiler için bakınız; (Şentürk & Kartal, 2007, s. 238-239), (Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 2012, s. 135-137) ve (Mengi, Mesîhî Dîvânı, 1995, s. 1-12)



51

da, bilim d“nyasındaki bu iki unsurun birlikte incelenmesi temay“l“, mahalli unsurların yalnızca bu ekol şairlerine has olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Fakat yukarıda da belirtildiği gibi toplumsal hayat t“m edebiyat d“nyasının içinde bulunmaktadır. (atta bu husus y“z“nden mahallileşmenin bir akım mı, yoksa bir tarz/“slup mu olduğu ve belli başlı temsilcileri haricindeki bazı şairlerin bu akım içinde d“ş“n“l“p d“ş“n“lemeyeceğine dair tartışmalar halen tam açıklığa kavuşmuş değildir.2

Mesihi eserlerinde deyim, atasöz“ ve mahalli söyleyişleri çokça kullanmasına ve T“rk edebiyatındaki ilk Şehrengizlerden birisini yazmış olmasına rağmen3, özellikle gazellerindeki konu seçimi, tamamen Farsça K ,G ,G ,G ,Kıta ,Kıta ,Kıta ,Kıta 4 şiirleri ve Mesîhî gökden inseň saňa yer yok Y“r“ gel var Arabdan yâ Acemden G /

mısrası gibi hususlar şairin mahallileşme içinde değerlendirilmesini g“çleştirmektedir. Özellikle bu konuda Latifi nin yapmış olduğu halkın onun şiirlerini anlayamadığı yön“ndeki yorum bu gör“ş“ tamamen destekler niteliktedir. Mesihi nin eserlerinin sosyolojik analizi Osmanlı nın kendine has yapısına kavuşmaya başladığı . Y“zyıla ait olması ve T“rkl“ğ“n köklerinin yeni yayıldığı Balkan coğrafyası ve T“rkl“ğ“nden izler taşıması sebebiyle ayrıca önemlidir. Mesîhî nin Divan ve Şehrengiz eserlerindeki mahalli unsurlar şu alt başlıklar altında incelenecektir. 1. İfade ve dil unsurlarındaki mahalli unsurlar

1.1. Deyimler

1.2. Atasözleri ve Vecizeler

1.3. Mahalli Söyleyişler

1. İfade Ve Dil Unsurlarındaki Mahalli Unsurlar

2 Mahallileşme konusundaki tartışmalar hakkında detaylı bilgi edinmek için bkz; (Erdoğan, 2009) 3 Mesihi’nin Şehrengiz’inin Türk hatta İslam edebiyatında ilk örnek olduğunu iddia edenler olmuştur.(Örneğin (Levend,

Ümmet Çağı Edebiyatı, 1962, s. 83-84) Bu konudaki daha

kapsamlı bilgi için bkz. (Canım, 2011, s. 292-306) 4 Çalışmada geçen bütün şiirlerin numaralandırılmasında Mine Mengi’nin çalışması esas alınmıştır; (Mengi, Mesîhî Dîvânı, 1995)



52

Dil insanın sosyal hayatının en temel unsuru konumundadır ve bu hayat içinde çeşitli işlevleri vardır. Dilin en inceldiği ve karmaşıklaştığı yer olan şiir dilinde kelimelerin yalnız manaları değil, zihinlerde meydana gelen çağrışım ve duygulanımlarda rol oynar.

(Aksan, 2011, s. 4-8) Böylece hassas bir hissetme ve sezme kabiliyetine sahip şair, içinden geçenleri aktarır ve okur anlamlandıramadığı, farkına varamadığı ya da ifade edemediği karmaşalarını çöz“mleme fırsatı bulur. Yalnız bunun için okur ve yazarın aynı kodlara sahip olmalıdır. Arapça ve Farsçanın l“gatine hâkim olsalar da çağrışım ve hissiyatına hâkim olmakta zorlanan, bunu başardığında bile okurlarının b“y“k bir kısmı bu kelimeleri zar zor kavrayan insanlardan oluşan şairler için konuşma diline yönelmek çoğu zaman kaçınılmadır. Mahallileşmenin dilde sadeleşme ve konuşma dilini şiire yansıtma eğilimi de tam olarak bu noktada başlar. Yerel unsurlar tespiti aslında dilin en k“ç“k anlamlı yapı taşı olan kelimede başlar. Bir dönemde “retilen, unutulan ya da kullanılmaya devam eden kelimeler o dili kullananları da yansıtır aynı zamanda. Fakat başlı başına bir çalışma konusu olacak genişlikte olacağından, bu çalışma kapsamında ele alınmayacaktır. Bu çalışma dil yön“nden kelime öbeği ya da c“mle durumundaki deyim, atasöz“ gibi bazı ifadeleri inceleyecektir

1.1. Deyimler Deyimler bir dildeki ifadeyi en kısa ve etkili yoldan anlatmayı amaçlayan çoğu zaman mecaz ve diğer söz sanatları da kullanan kısa ve kalıplaşmış sözlerdir. Deyimlerin belki de en önemli özelliklerinden birisi milli karakterleridir. Bu yapılardan dolayı deyimler başka dillere ya anlamlarıyla ya da o dilde aynı işlevi karşılayan bir başka bir deyimle(Kabak gibi kel= bald as an egg(Yumurta gibi kel) gibi.)

kullanılırlar. (Tetik, 2013, s. 5-11) Kısa ve öz ifadeler oldukları için deyimler, çok az sözle çok şey anlattıkları için, sınırları bir beyit içerisinde olan divan şairine b“y“k kolaylık sağlarlar. Ayrıca kalıplaşmış yapıları, söz sanatları kullanmalar ve toplum içinde anonimleşmiş, kullanıla kullanıla çağrışım ve his d“nyaları kazanmış ifadeler olduklarından, yukarıda bahsettiğimiz şiirsel işlev için de uygundurlar. Bu kullanışlı yapıları sebebiyle, deyimler Mesihi de olduğu gibi, Necati, Şeyh“lislam Yahya, Nedim gibi mahallileşmeye ya da halka söyleyişine yakın şairler tarafından da sıklıkla kullanılmışlardır. Kurnaz, (alk Şiiri ve Divan Şiirinin M“şterekleri, , s. -54)



53

Mesihi divanında kullanılan deyimlerin alfabetik listesi aşağıdaki gibidir.5 Acı dil vurmak K / , Acı sövmek G / , Acı yaş K / -G / , Ağız eğmek K / , Ağzı dualı G / , Ağzı var dili yok Ş/ , Ağzına bakmak G / , Ağzına kilit vurmak G / , Ağzına sövmek(G19/4),

Ah etmek(G184/1-G200/5-G / , Akçe dökmek K / , Aklını almak G / , Aktan karayı seçmek, Alçaklık eylemek G / , Ayağına d“şmek G / -G / , Ayağına kara sular inmek G / , Ayak göt“rmek K / , Aybını çekmek G / , Az görmek G / ), Bağrını delmek G / , Bahtın göz“ uyanmak K / , Baş kaldırmak K / , Baş koşmak G / , Baş koymak G / , Baş “zre durmak K / , Baş “zre yeri olmak G / , Baş vermek G / -G / , Başa kakmak K /)))- , Başdan ayağa göz olmak K / , Başı terk etmek K / , Başına g“n doğmak G / , Başında yer etmek K / , Baştan çıkarmak G / , Baştan çıkmak G / , Baştan savmak G / , Begs“z çeriye dönmek K / , Bel bağlamak G / -K / , Belini b“kmek K / , Boynunu vurmak G / , Bunun da canı var(K17/18), Can atmak(G105/6), Can çekişmek M / , Can vermek G / -G153/1-G / , Canı ağzına gelmek(G55/4-K / , Canına can katmak G / , Canına rahmet G / , Canlar çekiştirmek G / , Cennete dönmek K / , Defterini d“rmek K / , Dil uzatmak K / , Diş bilemek K / , Dokuz dolanmak Ş/ , D“ğme eylemek Ş/ , D“nyayı başına dar etmek G / , D“nyayı göz“ne kara etmek K / , El açmak G / , El uzatmak G / -Ş/ , El vurmak K / , Elinde tutmak G / , Gam yemek G / , Göğe çıkarmak G / , Göğe ermek G / , Göğ“s geçirmek G / -K / , Gökte aradığını yerde bulmak G / , Gönl“ akmak K / , Gönl“ d“şmek G / , Gönl“n yıkığın yapmak K / , Gön“l almak G / , Gön“l eğlemek Ş/ , Gön“lden geçirmek Ş/ , Göz dikmek G /2-

G216/5-K17/10), Göz terazisi(G52/3), Göz yummak Ş/ , Gözden çıkmak G / , Göze gelmek K / , Göz“ ağarmak Ş/ , Göz“ doymak K / , Göz“ gibi tutmak K / , Göz“ gönl“ karanlık olmak G / , Göz“ ısırmak G / , Göz“m “zre Ş/ , Göz“nde nur olmamak G / , Göz“n“ açamamak K / , Göz“n“ açmak G / , Hali it hali olmak(G67/4), (avaya uymak K / , (içe saymak G / , (uzuruna çekmek K / , İki b“k“lmek K / , İki göz“yle bakmak G / , İlik gibi emmek Ş/ , İmanı gevremek Ş/ , İş başa d“şmek GI/3), İşittiğini söyleyici olmak(K21/4), Kan ağlamak G / -K2/1), Kana boyanmak(K23/IV- , Kanına

5 Deyimlerin tespitinde kullanılan kaynaklar şunlardır; (Aksoy, 1970), (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü, 2013) ve (Türk Dil Kurumu, 2014).



54

girmek(G263/7), Kara baht(G22/5-Ş/ ),(G / , Kara g“nl“ G)/ -

K2/9-Ş/ -G / , Kara yazılı G / , Kara y“zl“ G / , Kendini yerden yere vurmak(G252/4), Kılı kırk yarmak G / , Kıran girmek(K5/25), Kim öle kim kala(GII/8), Koluna kuvvet(G19/6-G38/6), Kulağını çekmek G / , Kulp takmak G / , Kurban olmak(G222/1), Kuru sevda(G17/2), Ne zahmet(G19/3), Ocağına su koymak(G219/3-G / , Oda yakmak Ş/ , Parmak ile göstermek K / , Silip s“p“rmek G / -K / , Söz“n“n eri olmak G / , Uyku almak K / , Üste vermek K / , Yağmurdan kaçıp doluya tutulmak G / , Yakıp yandırmak K / , Yalın ayak başı kabak K / , Yanıp yakılmak G / , Yap yap y“r“mek K / , Yaşı göz“nden çıkmak Ş/ , Yer eylemek K / , Yere çalmak G / -G / , Yerine ısınmak K / , Yol kesmek G / -K / , Y“reği taş olmak K /))- , Y“z ağartmak K / , Y“z aklığı K / , Y“z bulmak G / , Y“z çevirmek G / , Y“z dönd“rmek K / -G / , Y“z s“rmek K / , Y“z“ ak G / , Y“z“ ak alnı açık G / ), Y“z“ g“lmek K / , Y“z“ kara K / ),(K1/7), Y“z“ suyu K / , Y“z“m “zre Ş/ , Y“z“ne bakmaya utanmak M / , Y“z“ne g“lmek K / , Y“z“n“ kara etmek(G156/3).6

Mesihi nin çalışmaya konu olan eserlerinde toplamda adet farklı deyim geçmektedir. Deyimler normal şartlarda, çekim ekleri hariç, kalıplaşmış ifadeler olmalarına rağmen, şiir dilinin etkisiyle bazı değişimler geçirebilirler; Sâkî şu deñl“ turdı gice hidmet“ñde kim

İndi s“râhin“ñ kara sular ayagına(G200/3)

Ya da deyimler bug“nk“ kullanımlarından farklı şekillerde ve anlamlarda kullanımları gör“lebilir. Örneğin aşağıdaki beyitlerde cennet yerine T“rkçe karşılığı uçmak, diğer beyitte ise d“nya yerine cihan kullanılmıştır. Göze gelmek deyiminin ise bug“n nazar inancı için kullanılsa da, o g“nlerde sarhoş olmak, başına vurmak anlamında kullanıldığı gör“lmektedir. Fakat bu şekildeki kullanımlar oldukça azdır. Bu durum bize bu t“r kalıplaşmış ifadelerin tarihi seyir içinde ne kadar dirençli olduklarını göstermektedir. Özellikle kara, göz, el gibi temel

6 Deyimler yapılara gereği çekim eki alabilir ve cümle için çekimlenebilirler ve metnin yazıldığı döneme göre bazı imla farklılıkları bulunmaktadır. Ayrıca şiirin yapısı gereği kimi zaman normal şartlarda kalıplaşmış olan deyimlerin yapısı bozularak metin içine. Bütün bu karışıklığın önüne geçmek için deyimler sözlüklerdeki madde başı kullanımlarıyla yazılmıştır.



55

kelimelerde şiir metinleri için siyeh, çeşm ve dest karşılıkları çok sık gör“lmesine rağmen, deyimlerde hiç bir değişme olmayışı dikkate şayan bir durumdur. Gördi kim uçmaga döndi d“rl“ zînetle zemîn Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh-per hilâl K /

Dostlar bil“n ki dilberden asılacak rakîb Gin y“rimezse cihânı başına dar eyleyem G166/4)

Geldi gözine nergis-i mest“ň şarâb-ı nâz/ G“l-bergden aňa döşedi bâd câme-hâb K /5)

Şair bu deyimleri kullanarak, yukarıda bahsedildiği gibi kısa ve öz bir anlatımı ve etkileme g“c“n“ yakalamak ister; Yanında gayrı atlara otlak viricegiz

Utanuram dimege ki bunuň da cânı var(K17/18)

Meclis-i meyde sen“ňle kadeh öp“şd“giç“n İkide birde s“râhîn“ň aňa göňli akar(K15/4)

Meclisde seb” ile katı baş koşar ancak Vallâhî s“râhîye de bir kulp dakarlar(G57/3)

Ben kılıcuňdan şehâ dönd“rmezem y“z“m veli

Korkum oldur dönd“re y“zini anuň “st“hân K /

Deyimlerin tamamen yerli unsurlar olduğunu söylemiştik. Bu y“zden deyimler aynı zaman kullanıldıkları dilin değer d“nyasını ve bu deyimleri kullanan insanların yaşantısını da yansıtır. Örneğin; divan edebiyatının klasik yapısındaki sevgilinin cevr etmesi durumu, deyimlere yansımıştır. Deyimlerin toplamda 73 tanesi olumsuz anlamdaki deyimlerdir. Diğer örneklerden bazıları şu şekildedir beğsiz çeriye dönmek; lidere gösterilen saygının, gökte aradığını yerde bulmak; Gök Tanrı inancına bağlanabilecek Allah ın gökte yaşadığını inancının, söz“n“n eri olmak; ahlak anlayışının göstergeleri olabilir. Akçe dökmek, beğsiz çeriye dönmek, boynunu vurmak, ocağına su koymak, parmak ile göstermek gibi bazı deyimlerde g“nl“k hayattan bazı sahneleri bize aktarmaktadır.



56

1.2. Atasözleri ve Vecizeler7 Atasözleri de bir toplum için deyimler kadar, hatta bir derecede deyimlerden daha b“y“k bir öneme haizdir. Deyimlerle özellikleri hemen hemen aynı olan atasözleri, farklı olarak bir öğ“t verme ya da bir kaideyi açıklama işlevindedir. Şinasi Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye sinde atasöz“ için Durûb-ı emsal ki hikmet“ l-avamdır, lisanından sadır olduğu bir milletin mahiyyeti efkârına delâlet eder. demektedir. Gerçekten de toplumlar, bireylerine verdikleri öğ“tlerle, kendi değer yargılarını ve d“ş“n“ş biçimlerini ortaya koyarlar. Kendi karakterinin etkisiyle daha çok rindane “slubu kullanan Mesihi de, bir beyitinde öğ“t alma karşı olumsuz tavrını şöyle ifade etmiştir; Deldi kulaklarumı oglan iken pîr-i mugan Ki birinden giricek def i birinden çıka pend G /

Bana nushı tekell“f itme vâ'ız

Ki dîvâne olan olmaz m“kellef G121/3)

Başka örneklerini de divanda görebildiğimiz bu tarz beyitler Mesihi nin rindane “slubunun gereğidir ve bu “slubun daha çok eğlenceye ve ibn-i vakt olmaya meyli y“z“nden darb-ı mesel kullanımını çok görmemekteyiz. Bununla beraber atasözleri ve atasöz“ tanımına uyan vecizeleri şu şekilde sıralayabiliriz.8 D“kendi sanma gözden gevher-i eşk

Ki su akdugı yirden gir“ akar(G/53/4)

?Ben toprag olmış umar isem n ola vasluňı Ahir çog ak bedenleri bu kara yer koçar(G74/3)

?Ç“n harâmi olanun kanı helâl olmak d“şer

7 Güncel kaynaklarda atasözü olarak geçen ibarelerin sonradan anonimleşerek atasözü haline gelmiş olmaları ihtimali yanında, kaynaklarda bulunmayan sözlerin de zamanla unutulması ihtimalini göz önüne alarak ve 15. yüzyıla ait tam bir sözlük olmadığından, atasözü tanımına uyan vecizeler ve atasözlerini aynı başlıkta ele aldık. Bu tercihe bir dayanak

olarak bugünkü kaynaklarda bulunmayan fakat Mesihi’de geçen “ateşle su yan yana olmaz” ibaresiyle aynı anlamdaki “kurtla kuzu dost olmaz” atasözündeki benzerlik gibi örnekler gösterilebilir. 8Atasözlerinin tespitinde kullanılan kaynaklara deyimler

bölümündekilerdir be ayrıca; (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü, 2013)



57

Bilmez“z hûn-ı surâhiyi neden olmış harâm G /

?Bir dil-i sûzânıma bir tig ur did“m didi Ey Mesîhî âteş ile âb kılmaz ihtilât(G112/6)

?Eşk“mle harâb olsa n'ola hâne-i çeşm“m

Vîrân olur öñ soñ su yolında yapılan ev(G201/2)

?Cihân ne kişiye el virdi k itmedi pâ-mâl Zamân ne kimseye lutf itdi k itmedi makh”r(K19/6)

Gör“ld“ğ“ “zere su aktığı yerden geri akar , harami olanın kanı helaldir , ateş ve su bir arada bulunmaz gibi aslında bir öğ“t niteliği taşıyan sözler bile Mesihi tarafından çeşitli söz sanatlarına malzeme olarak ve rindane yaratılışına uygun olarak kullanılmıştır. Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış olmalarına rağmen, deyimler böl“m“nde de bahsedilen şartlar y“z“nden bu durum değişebilir; D“nya kimseye kalmaz: Sakın ol gitd“gine şâd olma

Saňa da kalmaz efendi âlem(K23/IV-8)

Pamuk içinde ateş gizlenmez: İgende ahumuz almasun ol yar

Od ile penben“ň ne oyunu var Ş/

1.3. Mahalli söyleyişler Klasik T“rk şiiri, sınırları çok net olarak çizilmiş bir edebiyattır. Sanatçının kullanacağı şekil, konu ve hatta kelimeler bir az çok bellidir. Hatta bu durum zamanla dildeki rakamlar, organ ve hayvan isimleri gibi temel kelimelerin yerine bile yabancı dillerdeki karşılıklarının girmesine neden olmuştur. T“m bunlara rağmen şair, konuşma dilinin bazı unsurlarını şiire yansıtmaktan da geri kalmaz. Bunlardan en önemlisi unutma ha redifli gazeldir. Bu gazel dışında şu kullanımlarda mahalli söyleyişe örnek olarak gösterilebilir.s

Beş on g“n eylesem ger savma nîyet Bozar ol nîyet“mi îd-i vuslat Ş/

Kâmet“ňe sehv ile benzetd“giç“n kend“yi Tolaşı tolaşı serv“ň ayagını aldı âb G /

Yatdukça öldi diy“ köpekler yimemege Çevre yanın dög“ni dög“ni ider hisâr K /



58

Bir b“sen alınca gel“r cânum agzuma Bir tîrin irişince göň“lden neler geçer(G56/2)

Her dem ki buy-ı z“lf“ňe bâd-ı seher geçer (a merhâba dimeklige k“ymez kaçar geçer(G56/1)

(alkuň gör“p semend ile seyrân itd“gin

Ben dahi karşu karşu oluram aňasuvar K /

İrişmedin bug“n yarın ey şab peyk-i şeyb

Ortaya ko bil“ňi dehânum kılma gayb G /

G“l yaprag agızludur aňarâzuňı açma Bir goncaya di eylemes“n sırruňı ifşa K /

Mesîhî medhi bu deňl“ becerdi Begenmezsen y“ri var sen de eyle İ/ -5)

Dehânı ile miyânı y“ri yok hesâbına say kim Adem diyârına ilt“r seni ol emr-i muhâl K /

2.1. Giyim/Kuşam Kılık- kıyafet divan şiirinde sosyal hayatın bir unsuru olarak oldukça fazla yer almaktadır. Kumaş ve kıyafetin renk, desen ve diğer hususiyetlerinin yanında anlam, değer vb. gibi maddi ve manevi t“m özellikleri şiirin konusu olmuştur Öztoprak, , -104); Örneğin;cariyelerin yakasına g“m“ş d“ğme dikildiği(K6/41), gömleklerin yakalarının y“ksek ve yuvarlak çeşitlerinin olduğu G)/ ve Ş/ ve kıyafetlerin asumani G / , şemsi K / -Ş/ -GI/5) ve

siyah(K9/34-K13/19-K23/IV-7-Ş/ renklerde olabildiği şiirlerden anlaşılır. Özellikle siyah matemin rengi olarak sıklıkla kullanılmıştır. Âsumâni bir k“hen câme giyer çarh-ı geda\Penbesid“r işbu yer yer görinen ebr-i sefid(G38/4) Bu dem ki mâtem-i cûd u vakâr-ı ragbet iç“n/ ara is-i kelimatum giy“p durur kara şal(K9/34)

Şemsi d“lbendi ki başı “zre itmişd“r karar/Döne döne sarılup dil-dâra eyler iftihar/Şol m“devver şemsesiyle g“yiya destar-ı yar G)/ Bazen sosyal hayatın bir unsuru olarak kullanılan bazense bir mazmun olarak sevgilinin bir eşyası olarak gör“len kıyafetlerin bir kısmı, bir ziynet ve s“slenme amacı taşımaktadır. Bunun yanı sıra doğrudan ziynet



59

eşyalarının ya da aksesuarların da metinde geçtiği gör“l“r. Bu durum tarihin her evresinde olduğu gibi g“zel gör“nme ihtiyacına yönelik eylemlerin devam ettiğini gösterir. Metinde geçen aksesuarları şöyle sıralabiliriz; Kemer G / - , altın zincir K / , g“m“ş halka K / , g“m“ş d“ğme K / , k“lah G / , şal/t“lbent K / K / -

K13/19-Ş/ -GI/5), nikap(K7/51- G / G / , c“zdan K / . Ayrıca savaş giysileri ve ekipmanları da bir s“s eşyası olarak yansıtılmaktadır. K11/3) Boynına zerrîn selâsil baglar iseň yaraşır Pişe-i medh“ňde oldur ç“n bug“n pîr-i beyân K /

Kenîzek itmeg iç“n saňa bikr-i goncaları Yakalarına g“m“ş t“gmeler dizer jâle K /

G“ş-ı mâhîye takar san ki g“m“şden halka Nâzil oldukça su “zre katarât-ı emtâr K /

Gâh Davudi zırıhlar örtin“p ab-ı revân

Geh g“m“şden harbeler peyda ider çarh-ı dîlir K / Ayrıca şu beyit de, sarığın/başlığın “zerine s“s eşyası takma âdetini göstermektedir; Başına takınsa tir-i perranun n ola (aşmuna leşkerden öndin ol olur ç“n kim revan K /

Ayrıca bug“nde devam eden bir uygulama olan bazı meslek gruplarına özel giyim şekillerinin yansımaları da gör“lmektedir. Altun “sk“fl“ silah-dâruň durur hurşîd kim Kanda gitseň göt“r“r yanuňca tîg-i zer-nişân K /

G“neş âşık olup her subh ol aya Girer derviş gibi ak abaya Ş/

Saf ol Mesîhî gayret it giyme raiyet câmesin

Jeng-i havâdisden seni hıfz itmege yiter nemed(G41/5)

Saçuña beñzed“giç“n tolaşur Mesîhî zâhid“ñ peşmînesine(G215/ 5)

Metinlerde en çok geçen eşya nikaptır G / -G70/5, K7/16-51-, . Dönemin tesett“r anlayışını da yansıtması bakımından önemli olan



60

nikap âşık için olumsuz bir durum olan naz sonucu ortaya çıksa da, olumlu ifadelerle anlatılır. Şiirlerde karşımıza çıkan bir diğer tesett“r unsuru ise t“lbent Ş/ -GI/5-K / ve burkadır G / . Ömr“ň g“line bâd-ı fenâ virmeye zarar/Gonca gibi belaya ola her yanuň nikâb(K7/52) Turdukça g“lşen içre seher âfitâb-ı g“l/Çekd“kçe y“ze anı gör“p goncalar nikâb(K7/51) Ç“n yar ref-i burka ide bî-eman ola/Bu dud-ı ah bakmaga komaz hicâb olur G / Metinde dikkati çeken bir diğer giyim unsuru k“rkt“r. Ç“nk“ k“rk geçen iki beyitte Mesihi nin ihsan olarak istemesi şeklindedir; Merhamet kıl k“rkden yarı vir aňa bir hisâr/K içine gir“p halas olsun bulardan ol fakîr K / N ola bir k“rk“ne girsem kim cihândur bu beg“m/ Begler“ň k“rkine geh mahbûb girer geh fakîr K / Şiirlerde ayrıca giysi ham maddesi olarak atlas Ş/ , pamuk G / ve keçe Ş/ geçmektedir. Atlasın Frengî olması Avrupa dan kumaş ithalatının var olduğunu d“ş“nd“r“rken, keçe ise su geçirmemesiyle öv“lmektedir. Şiirlerde ayrıca Kazzaz Ş/ , Keçeci Ş/ , Sarraç Ş/ , Takyacı Ş/ , Terzi Ş/ -8-Ş/ Valacı Ş/ gibi kıyafetle ilgili mesleklerden de bahsedilmektedir. Son olarak metinlerde geçen t“m giyim-kuşam eşyaları alfabetik olarak şöyledir;

Aba(ak-Ş/ , “sk“f altın-K / , altın zincir K / , kaftan altın-Ş/ , burka G / , came âsumâni-G38/4-raiyet-G41/5), c“zdan K / , zırh davûdî-K / , d“ğme g“m“ş-K6/41), gecelik G / , gömlek vala-Ş/ , şal kara-K9/34-K13/19),

kemer(G74/4-G / k“lah G / , k“rk K / -3), nikab(K7/16-51-

2-G12/1-G / , peşmîne G / pirahen G / -G259/4), futa

(siyah-Ş/ , t“lbent şemsi-K8/11-Ş/ -GI/5).

2.2. Pratikler

(alk arasında inanılan fikirler ve gelenek haline gelmiş uygulamalar toplum hayatında önemli yer tutar. Bazıları nesilden nesle aktarılarak atasöz“ haline gelmiş uygulamaların çoğu g“n“m“zde de uygulanmaktadır. Bu pratiklerden birisi kına yakmaktır;



61

Parmakları ucunı ki hınnâlamış nigâr Unâbe benzemiş ki asılur budak budak G / (er dem nigâr perçemine hûn-ı 'âşıkı

(ınnâ diy“ yakınur imiş tuyduk âlini(G252/2)

Diğer bir uygulama ise muska takılmasıdır. Muskalar boyna takıldığı gibi kola da bağlanabilmektedir; Kolın hamâ il itmiş idi boynuña rakîb Gayretden ol hamâ ili sî-pâre eyled“m G /

Şol sararmış kolların saldı Mesîhî boynuña Saña yavuz gözden altunlu ham'a'il bagladı(G269/10)

2.2.1. Öl“m Adetleri Öl“m insan hayatındaki en b“y“k gerçekliklerden birisidir. İnsan yaşamı ancak zıddı olan öl“m aracılığıyla anlayabilir. Toplum hayatında bu kadar b“y“k rol“ olan öl“m“n klasik T“rk şiirine yansımaması d“ş“n“lemez. Mesihi nin eserlerinde de öl“m bazen ölen için etrafa haberci gönderilmesi(K4/25), öl“n“n kefenlenmesi(K2/35), mezar taşının yazılması G / ve ardından dua edilmesi G / -M 34/2-G / gibi vefat sonrası uygulamalar olarak gör“lmektedir. Bunun dışında öl“n“n lahde konması ya da mezarında mum yakılması gibi Osmanlı toplumunda muhtemelen gayrim“slim toplumlarda gör“len uygulamalar da vardır; Açılır cennet-i lutfuňda aňa revzenler Zulemât-ı laĥ i d içre koma anı tenhâ K /

(âk olursa şevk-i ruhsâruňla cism-i s“htem Kabr“m “zre şem -i kaf”rî ola her “st“hân K /

Öl“mle bağdaştırılan renklerden birisi de karadır. Uğursuzluk, köt“l“k, hastalık vb. çağrışımları olan kara, matem rengi olarak da karşımıza çıkar. Ölen kişiye saygısızlık etmemek ve onun yasını tutmak için kara giysiler giymek en eski devirlerden beri uygulanan bir cenaze geleneğidir; Bikr-i fikr“mi der”ndan çıkarup Mâtem iç“n kara giyd“rdi kalem(K23/IV-7)

Ölse Mesîhî kimse kara giymes“n k anuň İki cihânda y“zi kefen gibi ak durur G /7)



62

2.2.2. Oyunlar

Osmanlı şiirinin beslendiği kaynaklardan birisi olan toplum hayatı, şairler tarafından her yön“yle ele alınmıştır. Toplum hayatının ana dinamiklerinden eğlence k“lt“r“ de beyitlerde gerçek ve mecaz anlamları kastedilerek kullanılmıştır (Kaplan, Yunus, & Poyraz, 2010, s.

152). Osmanlı toplumunda halk arasında sıkça oynanan ve meşhur olan bazı oyunlar Mesîhî divanında kendisine yer bulmuştur; Bâd-ı sabâ el oyrunu oynar çenâr ile Yaşını salup aňa ider servler itâb K / (er bogazı ipl“ ile salınaldan sen beg“m

Ben gam ile gussadan salıncaga dönd“m hemân K /

Osmanlı toplumunda oynanan en sevilen oyunlardan birisi de divan şiirinde de sıkça rastladığımız y“z“k oyunu ya da kâse oyunudur. On iki tane kâse veya fincanın altına saklanan y“z“k ya da ona benzer bir nesne oynanan bu oyunda amaç sondan bir önceki hamlede y“z“ğ“ bulmaktır. Kurnaz, Divan D“nyası,

Sahn-ı g“lzâr içre nergis kase-bâz oldugı ç“n

Berg-i nesrin “ semenden saçdı sîm “ zer nesîm K /

Dâne-i eşk“mden artuk görmed“m dirhem y“zin D”d-ı âhum kim olupdur kase-bâz-ı âsumân K /

Satranç sadece Osmanlı toplumunda değil t“m d“nyada severek oynanan zihni melekeleri çalıştıran bir oyundur. Osmanlı sarayında da itibar gören bu oyun, şairler tarafından teşbih ve mecazlara bağlı olarak şiirlerde kullanılmıştır.9 Ferzâna id“m evvel sen şâh öñinde rûhum Nerrâd-ı dehr âhir s“rdi baña piyâde G235/2)

Şâh- felek piyâde kodı uş Mesîhîyi Şatranc-ı devlet içre anı koymaz araya(G246/5)

Âsafâ ben kuluñ piyâde kılup Ta'n ile d“şmen eyledi beni mât M4/ 1)

Ç“nki şatranc-ı lutf oyuncısısın

9 Osmanlı'da satranç oyunuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. (Arslan, 2000)



63

N'ola virseñ piyâdeye bir at M4/2)

2.3. Meslekler G“n“m“zde insanların çoğu y“kseköğrenim görerek istedikleri mesleklere sahip olmak için çaba göstermektedirler. Osmanlı toplumunda ise meslekler genellikle babadan oğula aktarılmak suretiyle veya bir usta yanında çalışmaya başlayarak elde edilirdi. Yaptığı mesleği k“ç“k yaşta benimseyen ve zamanla o işte ustalaşan bu insanlar yaptıkları işlere göre lakap alırlardı. (atta öyle ki bazı meslekler kişilerin karakter yapısını da etkilemektedir. Tarımla uğraşan insanların toprak gibi sakin, dalgalı denizlerde balıkçılık yapanların hırçın tabiatlı olması buna örnek verilebilir. Askerlerin çok olduğu bir toplumda ise disiplinli bireyler olacaktır. Ticaretle uğraşan kişiler daha uyanık ve pratik zekâlı olacaktır. Buna bağlı olarak meslek gruplarına göre o toplumun yaşam ve inanç biçimlerini anlamak m“mk“nd“r. Osmanlı toplumuna ayna tutan klasik T“rk şiirinde de çeşitli meslekler beyitlerde sık sık ele alınmıştır. Mesihi Divanı'nda da otuzdan fazla meslek grubu şiirlerde yer almıştır. Bunlara çarşı esnafı olarak; Attar Ş/ , İğneci Ş/ , Kasap K / , Nalbant Ş/ , Reyhancı G / , Sarraf Ş/ , Şerbetçi Ş/ 54), Tuzcu Ş/ , Zerger G / , kıyafet vb. yapımında çalışan; Abacı Ş/ , Kazzaz Ş/ , Keçeci Ş/ , Sarraç Ş/ , Semerci Ş/ , Takyacı Ş/ , Terzi Ş/ -Ş/ , Valacı Ş/ , askerliğe bağlı meslekler; atıcı G / , sipahi K / , yeniçeri Ş/91), devlet görevlileri; çâşnîgîr G / , iç oğlanı K /))- , kapıcı K / , ser-mahfil Ş/ , silahdar K / , şatır Ş/ , (izmet sektör“nde çalışan; dellal G / , hamamcı Ş/ , nakkaş G / -G90/ 2-

G207/2-G / , sazende Ş/ , din görevlileri; hafız Ş/ , imam Ş/ , ferraş Ş/ , ve diğer meslekler; canbaz G / , cerrah G / , dilenci K / , talebe Ş/ , yarıcı Ş/ örnek verilebilir.

2.4. Dualar Bir toplumun yapısı, ihtiyaç önceliklerinden belirlenebilir. Örneğin bir “lkenin kitabı ihtiyaç listesinde “st aşamalarda tutması entellekt“el gelişmişliğine delalet eder. İhtiyaç sıralaması için Osmanlı toplumuna artık anket çalışması uygulayamayız fakat onların istek ve arzularını Allah tan istedikleri duaları bize bu konu bir ipucu verebilir. Bu duaların bir kısmı İslami mahiyetteki bağışlanma, cennet temennisi vb. konulardaki dualardır;



64

Ç“n ki cennetd“r g“zellikde sarâyuň dilerem Vire (akk ol cennet içre saňa ömr-i câvidân K /

(akk anı hem-dem-i gufrân its“n Rahmeti hanına hem-nân its“n K23/V-1)

(ata did“m ne var oldumsa âsî Umaram yarın olam Taňrı hâsı Ş/

Yazup yaňılup itd“mse yavuz iş Sen anı yazma yazılmaz ç“ yaňlış Ş/

Duaların bir kısmı da kasidelerde memduha edilen dualardır. Çok b“y“k değere sahip olmayan bu dualardan bir kaçını vermekle yetineceğiz. G“nd“z“ň S îd “ giceň kadr “ berât ola şehâ Âsumân saňa gulâm u bende-i kemter hilâl K /

Mesnedi itdise terk-i d“nyâ (aşre dek var ola Yunus Paşa K /V-10)

Bazen de Mesihi, kendisine hayr dua ya da Allah tan eserini tamamlaması için yardım ister. Bazen de sevgilileri için ya da onlarla birlikte olmak için dua eder. Dîvânuñı her bir okuyandan da Mesîhî Maksûdı hemân kâtibin“ñ hayr du'âdur(M 34/2)

İlâhi buldurup söz“me ragbet Bu Şehr-engîze vir şehr içre şöhret Ş/

Cihân sultanlıgı baňa gerekmez Beni buňlara tek sen bende eyle İ/ -3)

Kelimu llâhı hıfz itmiş zekâdan (“dâ hıfz eyles“n anı beladan Ş/

Yâra bir tuhfe kanı medh u senâdan gayrı Aña lâ'ık nem ola hayr du'âdan gayrı G /

2.5. İsimler/Lakaplar Toplum hafızasında muhafaza edilen ve nesilden nesile aktarılarak devamı sağlanan lakap ve sıfatlar kaynağını genellikle, o kişinin



65

mesleğinden, eğitim d“zeyinden, gelmişolduğu yöreden, işlemişolduğu bir suçtan veya onu diğer insanlardan ayırt edecek fiziki özelliklerinden almaktadır (Mustak, 2006)(Mustak, 2006, s.885) Mesîhî divanında rastladığımız isim ve lakaplar çoğunlukla şehrengiz ve gazeller kısmında bulunmaktadır. İsimler bazen sadece kişi ismi tane , bazen “nvan, lakap ve meslek sonrası isim adet ya da sadece lakap şeklinde olabilir. Metinde geçen isimler şu şekildedir; Âlemşāh, Alî , İsa, Abdį,Ahmed , Bahşi, Bayezid , Bostan, , Ca fer , Cevvar, (alîl, (asan , (asan Balı, (ayder, (ızır Balı, (ızr, (ocande, (“rm“z, (“seyn , İbrahim, Kâsım10, Kaya Balî Lutfį, Mahmud , Memî , Mirzā, Muhammed , Mustafa , Ni met, Sa îd, Safer, Selim, Seydį , Üveys, Ya k”b, Yunus, Yûsuf, Yûsuf Balı.11 Bu isimlerin tamamının M“sl“man ismi olması şairin b“y“k ihtimalle şairlerin sosyal çevrelerini göstermesi açısından önemlidir. Ayrıca kasidelerdeki memduhlar çıkarıldığı zaman, kişilerin tamamı halktan kişiler olmaktadır. Bu durum da yine Mesihi nin sosyal çevresini açık bir şekilde göstermekte ve klasik T“rk edebiyatının y“ksek z“mre edebiyatı olduğu iddiasına açık bir cevap niteliğindedir. Ayrıca metinde yer alan lakaplar şu şekildedir; Benli Alî Ş/ , Ebri Ş/ , Kız Alî Ş/ , Kuyruklu Yılduz Ş/ , Neslį Ş/ , Nişancı Beg K / , Nişancı Paşa K / , Pîr Alî Ş/ , Pîri Ş/ , Yeşil Melek Ş/ , Dils“z-oglı Ş/ , Sarrāf-zâde Ş/ , Semerci-oglı Ş/ , Şerbetçi-oglı Ş/ .

2.6. Yer Adları Osmanlı şiirinde mahallileşmenin en belirgin özelliklerinden biri olan yaşanılan coğrafayayı anlatma . y“zyıldan itibaren birçok Osmanlı şairi tarafından uygulanmıştır. Şiirlerinde halkın yaşantısına dair örnekler veren Mesîhî de yaşadığı coğrafyayı da şiirlerine yansıtmıştır. Osmanlı'da Şehrengiz t“r“nde ilk eser veren kişi olarak kabul edilen Mesîhî, Edirne şehrini t“m realistik özellikleriyle yansıtmaya çalışmıştır; Devâm-ı devlet ile bir iki yıl İdindi Edrine şehrini menzil Ş/

Aceb şehr ol ki anuň bâg u râgı

10 Kazım Beg ve Memi redifli gazellerdeki isimler bir

sayılmıştır. 11 İsimlere döneme ait olmayan kişilerin isimleri (peygamber, efsane kahramanı vb.) katılmamıştır.



66

Vir“r kişiye cennetten feragı Ş/

İçinde suları mevz”n u reftâr Bulutlar başı ucunda havâ-dâr Ş/

Temâşâ eylesen her bir minâre Dön“pd“r serv-kâmet bir nigâra Ş/

İçinde var anuň bir kaç melekler Ki mislin görmemiş devr-i felekler Ş/

Derel“m Edrinen“ñ gonca-ı hôş-bûlarını Jâle v“ g“l gibi çak şol y“zi sulularını Şu resme zeyn olupdur Edrine şehri g“zellerle Ki çok 'âkilleri abdâl id“pd“r bî-bedellerle(G232/1)

Edirne Şehrengizi'nde Rumeli ve Balkanlarda yer alan başka bölgelere de değinen şair, bazı gazellerinde de Anadolu coğrafyasından çeşitli şehir ve bölge isimlerine yer vermiştir. Cân u dil m“rgin niç“n sayd eyled“n did“m didi Bosnadur bunda kim anadan togan şâhbâz olur G /

Göz“ň yaşı Meriç olsa nazarda Ne m“mkin biri kol boynuna Arda Ş/

İki göz“m Meriç “ Tunca gibi her yaña akma Koluñnı boynuma Arda yeter salınduñ ellerle G /

Soyınup Tuncaya girer g“zeller Açılur ak gögusler ince beller Ş/

S“nb“l“ň (ind vilâyetlerin“ň anberid“r Ruhdaki hâl “ hâtun Rûmili dilberlerid“r G /

Nûş id“p bunlar ile Rûmili tolularını Mest-i lâ-ya kıl olalum yakalar çâk idel“m G /)))

Bazen de çeşitli sebeplerle Erdebil, Fırat G / G / , Kayseri Ş/ , Karaman G / gibi uzak çoğrafyadan da bahsedilir. Ki cihân emrine ram olmış iken

Erdebil aldı Alî Paşayı K /



67

Acı yaşum ile agzuň yarı câna fi )-mesel

Birisi milh-i “câc u birisi azb-i Fırat G /

2.7. Önemli G“nler Osmanlı toplumunda dini bayramların ve halk inançlarına bağlı kutlamaların önemli bir yeri vardır. Öyle ki, Osmanlı şairleri ıydıyye, nevrûziyye, sûrnâme gibi şiirleri bol bol yazarak saraya takdim ederek taltif edilirlerdi. Kutlama ve bayramların bu kadar önemsendiği bir ortamda Mesîhî de bayram ve diğer önemli g“nlere ait tabloları şiirlerine aksettirmiştir. Derd “ gamum hikâyetin ol yâra eyled“m

Nev-rûz kıssasın g“l-i Ferhâda eyled“m G /

İşitd“m didi ta'rîhini (âtif Bu s“nnet d“g“n“ ola m“barek T /

G“l ar”suňuň öňince y“riy“p c“y-ı habâb Başı “stinde legence göt“r“r cariye-vâr K /

2.7.1. Bayram Osmanlı'da dini bayramlar çoşkuyla beklenen ve kısa s“rmesinden dolayı “z“nt“ duyulan önemli g“nlerdir. Bayramların olumlu havası birçok atasöz“ ve deyimde de kullanılmıştır. Bayramda yerine getirilen adetler de özellikle “ç“nc“ kasidenin 'ıydiyye böl“m“nde yer almaktadır. İd iç“n ıtr u abîrini m“heyyâ kıldı şeb Oldı zencîr-i şihâbıyle aňa micmer hilâl Çarh tâs içre şafak hınnâsını hâzırlamış Virmeg iç“n giceden parmagına zîver hilâl îd-gâhı la l-leb b“tlerle zeyn itdi yine Oldı bu deyr-i mu allada meger âzer hilâl K / -4-5)

Halk-ı âlem işigi “stindeki tâkı gör“p Bildiler kim eylemiş d“nyâ göginde yer hilâl K /

Ömr“m“z ger ire nevrûz ile bayrama degin



68

Muttasıl nûş idel“m yine eyyâma degin Giceler subha degin subh iç“p ahşâma degin

Mest-i lâ-ya kıl olalum yakalar çâk idel“m G /)))

2.7.2. Ramazan Ayı Ramazan ayı t“m m“sl“manlar için en önemli aylardan biridir. Oruç ve ramazanla ilgili teşbih ve mecazlar Mesihi nin dizelerinde de geleneğe uygun olarak yer almıştır. Ç“n bir aylık yoldan istikbâl-i şâh-ı îd iç“n/(alkuň öň“ne d“ş“p itdi kılavuzluk imâm K /

Savm-ı hecr“ñde kosun göñl“mi z“lf“ñde göz“ñ /Şeb-reve dahl idemez ç“n ramazân içre ases G /

'İd g“ninde nice diñleyel“m vâ'izi kim/ Oruc ayından anuñ kıssası uzun oldı G / Ramazanın en önemli ibadetlerinden biri de ş“phesiz oruçtur Şiirlerde çoşku ile bahsedilse de, şairin bu ibadetten biraz rahatsız olduğu bellidir. Şâhid-i îdi m“sahhar itmege kend“ye halk/İttifaki çekdiler perhîzi otuz g“n tamam K / Cânâ ne revâdur ki oruç tutar iken halk/ Ben gussañı yiyem ikide birde nihânî G / Câm-ı leb-i dil-dâr ile bir lahza Mesîhî/ Gel 'ayş idel“m geçdi tutalum

ramazânı G287/5)

2.8. İnançlar

2.8.1. Astrolojiyle İlgili İnanışlar Yıldızlara ve göğe bakarak onların hareketlerinden mana çıkarmak ilmine ilm-i tencim denmektedir. Bu ilim Osmanlı sarayında da kendisine önemli yer edinmiştir. M“neccim adı verilen kişiler h“k“mdarların talihlerine bakarak önemli olayları haber ederler ve savaş-barış zamanlarına dair bilgi verirlerdi Levend, Divan Edebiyatı, 1984, s. 197). (er bir gezegenin ayrı anlamlarının olduğu Osmanlı n“cum ilminde gökle ilgili hadiseler felek, yıldız, ay, g“neş bol bol şiirlerde geçmektedir. Mesîhî nin şiirlerinde de gök hadiseleri ve ilm-i tencim unsurlarına dair kullanımlar mevcuttur.



69

Örneğin şu beyitler yıldızların talih ya da uğursuzluk getirmesi ile ilgilidir; Meger sirişk“mi y“zden Nişâncı Beg ide mahv K anuň sehâsı g“ninde erir geçer jâle K /

Zamîri lem asıdur kim göge çıkar hurşîd âdusı yılduzıdur kim yire d“şer jâle K /

Nihâl-i rif ati “zre bel“rs“z ola kamu Eger habâb-ı felekçe olursa her jâle K / Arz eyledi kaddin göz“m“z yaşını dökdi Yılduzumuzı yire d“ş“rdi o kıyâmet G /

(er meh“ň vaslı meta ına vir“r cân nakdin Şöyle benzer ki biz“m yılduzumuz m“şterid“r G /

İşig“ňde şu kim akıtmadı yaş Anuň gökde dahi yılduzı yokdur G /

Zamiri lem asıdur kim göge çıkar hurşid Adusı yılduzıdur kim yire d“şer jale K /

2.8.2. Tıbbi İnanışlar ve Pratikler Divan şiirinde tıp ve tıbbi inanışlara dair birçok mazmun görmek m“mk“nd“r. Osmanlı dönem tabipleri kendi ilim sahaları dışında musiki, şiir, hat gibi sanatlarla uğraşarak birçok alanda mahirliklerini kanıtlama çabası göstermişlerdir. Dr. Kemikli nin ifade ettiğine göre, tıp ve tıbbi inanışlar hakkında eser yazan şairler ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; tabiblik mesleğini yerine getirenler veya tababet konusunda uzmanlaşmamış fakat okudukları kitaplardan ve şair-hekimlerin eserlerinden faydalanarak tıbba ilişkin değerlendirmeler yapan ve bunu mazmun olarak kullanan şairlerdir (Kemikli, 2007, s. 22). Bu mazmunlardan birisi de, göz-s“rme-ayak tozu mazmunudur(G89/5-

G111/5-G / . Divan şairleri içinde tıp tıbbi inanışlara ve hastalıklara bağlı mazmunlar genellikle sevgili-âşık mazmununa bağlı olarak kullanılmaktadır. Sevgiliyi tabip olarak gören hasta âşık devanın da ondan geleceğini beyitlerinde dile getirir. Mesîhî nin de hastalık ve tıbba dair mazmunların geçtiği beyitlerinde sevgili, rakip, âşık “çl“s“n“n rol aldığını görmekteyiz; Telh-i d“şnâmun durur zahmun 'ilacı ey sânem



70

Acılıgıdur belî darûyı tiryâk eyleyen G /

Gel eyle yaşlu göz“me iz“ň tozın ata Dirler ki hış gel“r yaşaran göze tutiya G /

Dag urup cism“me perhîz itme kanum içmeden (oş deg“ld“r ç“nki g“l devrinde meyden ictinâb G /

Geldi ç“n baña 'ilac itmege hecr“ñde tabîb

Nabzuma el urıcak agladı feryâd itdi(G248/2)

Şiirlerde geçen diğer tıbbi pratikler ise; ak biberden buhur yapılması K / , delilerin zincirlenmesi K / , yaraya pamuk basılması K / , neşter ile kan alınması G))/ G / , sarhoşluk için başa hacamat yapılmasıdır G / . Bunlar haricinde şiirlerde ağız yarası G / , göz hastalığı G / ve c“zzamı G / da görmekteyiz. 2.8.3. Sihir/B“y“ Divan şiirinin en çok kullanılan mazmunlarından birisi de ş“phesiz sihir/b“y“d“r. Genellikle sihri yapıp aşığı efsunlayan sevgilidir. Mesîhî nin şiirlerinde geçen sihir, b“y“ unsurlarının bir kısmı sevgilinin teshir eden yön“n“ vurgularken, bir kısmı da sihirle meydana gelen olayları anlatmaktadır. B“y“ ile akçe getirmek G / , kilit açmak G / , esma okumak G / , tılsım yazmak(G206/5), cadıların suya batmaması gibi bazı inanışlar Mesîhî nin beyitlerinde kendine yer bulmuştur.

Var ise akçe get“r“r f“s“n u sihr ile kim/G“neş ırakda turup kend“ye çeker jâle K / Ruhun “stinde z“lf“n tursa tân mı/ Meseld“r bu ki batmaz suya câdu(G199/4)(G200 /5)

Göz“ñ âgâz idelden sihr “ rîve/ Bıraktı bu cihân halkın girîve G /

2.9. G“nl“k (ayât Sahneleri Divan edebiyatının eskiden d“ş“n“ld“ğ“ gibi gerçek hayattan kopuk, tamamen saray çevresinin anlayabileceği, uçuk hayallerle dolu bir sanat anlayışına sahip olmadığı g“n“m“z edebiyat çevrelerince kabul



71

edilmektedir. Sefercioğlu na göre; Dîvan şairi g“nl“k hayatla ilgili birçok unsuru şiirine taşımış ve değişik hayallere konu etmiştir. Bunu yaparken de hem gözlemlerinden, hem halkın gelenek görenek ve inançlarından, hem de g“zel T“rkçe mize kazandırdığı deyim, atasöz“ ve kelâm-ı kibar gibi g“zelliklerden bol bol yararlanmıştır Sefercioğlu, 2014) Sakıyâ z“lf“ňe karşu ç“n kadeh devr eyleye Sanuram kim ahşama karşu ayakseyrânıdur G /

(ayatın gerçeklerinden biri olan savaş ve askerlik sahneleri da Mesîhî nin şiirlerinde az da olsa yer almıştır. Ne denl“ g“l gibi la lin siper tutarsa ad“ (ava i top ile anun başın yarar jale K /

Hayme-i ışkı kurup çalduk muhabbet tablını Şimdilik nevbet biz“md“r biz de başka mehter“z G /

Sultân-ı g“l de karşu şemâl ile salınur 'Osmânoglı niteki y“r“r solag ile(G209/2)

2.9.1. Tarıma Baglı Sahneler Tarım ve tarıma bağlı sahneler Mesîhî nin şiirlerinde felek ve astronomi olaylarıyla bağdaştırılarak verilmiştir. Ayrıca şiirlerde geçen ekincilik, değirmencilik K / , g“neşte kurutma, tohum savurma K / K / , “z“m sıkmave ayvayı pamuğa sararak muhafaza etmegibi uygulamalar mecaz anlam barındırdıkları gibi gerçek hayattaki özellikleriyle de benzetme unsuru olarak kullanılmıştır. 12 Yorgun d“ş“p uyumış idi çarh ekincisi/Dökmişdi gökde sevr öňine kâh-ı kehkeşân K / Ş“k“fe serse aceb mi varakların g“neşe/Dökil“p anları ıslar ç“ her seher jâle K / Mihr ayvasını kat kat penbeye sardı sehâb/Postın urındı eginine bulutdan çarh-ı pîr K / Bâg-ı felekte hûşe-i engûr-ı enc“mi/ (er subh yine kend“ sıkar bâgban-ı mihr(G79/4)

12 Detaylı bilgi için bkz. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYA

TI/yavuz_bayram_divan_siirinde_tarimsal_urunler.pdf



72

2.10. Yiyecek- içeçecek Osmanlı'da çok zengin bir yeme-içme k“lt“r“ vardır. Mesîhî nin şiirlerinde yemek ve yemeyle ilgili adetlere sık rastalanmamaktadır. Klasik bir mazmun olan aşktan kebaba dönmek G / G / şiirlerde kendisine en çok yer bulan kullanımdır. Onun dışında ekmek K / , helva, kebap G / , b“ryan G / , “z“m, şeker, tuz K / , mısır gibi yiyecek ve g“l suyu, şarap G / K / gibi içeçekler mecaz anlamlarıyla beyitlerde kullanılmıştır.

Bezm-i ihsânuň simâtına sipihr öyk“nmes“n/Sofrasında ç“n otuz g“nde yin“r bir kurs-ı nân(K5/29) Ne revâdur kim yiye c“hhâl d“rl“ at ime/Baňa her kış âfitâb u berf ola nân u penîr(K11/24) Midhat“ňde g“l-be-şekker yir iken lâ ik mi kim/Ben olam aç u piyâza degmeyenler sîr K / Sinek “ş“rdi helvâya sebânuñ/ Fukâ a koydı c“llâbı dehânuñ G /

2.11. Şiir Meclisi Klasik T“rk edebiyatının karakterinin oluşumunda b“y“k rol oynayan şiir meclisleri de şiirlerde kendine yer bulur;

Meclis-i hâs içre bir şeb bir nice ehl-i kemâl/ Ayş iderdi v“ yanardı karşuňda şem -i cemâl K / Kimi iderdi kıyâmet-r”laruň z“lfin hesâb/Kimisi vasl-ı cenân-ı yârı eylerdi hayâl K / Gah okınurken leb-ı yar “stine şîrîn gazel/Gah şirâne nazar eylerken ol çeşm-i gazâl K / (er birine bir gazel emr itdi ol sultân-ı h“sn/Ben dahi ol emre bu şi r ile itd“m imtisâl K /

2.12. At ve (ayvancılık At, Orta Asya'dan beri T“rklerin en çok değer verdiği hayvanların başında gelir. Göçebe hayatın sona erip yerleşik hayata geçilmesi de atın T“rkler arasından önemini kaybetmesine izin vermemiştir. Padişahların sefere çıktığı, savaşlarda ve ulaşımda en b“y“k yardımcı olan at, gerek



73

saray ricalinin gerekse halk tabakasının y“zyıllardır gözde hayvanı olmuştur. Buna bağlı olarak yazılan veya söylenen şiirlerde hayvanlar içinde atın da yeri en fazladır. Öyle ki divan şiirinde at ile ilgili yazılan kaside veya mersiyeler rahşiyye adı verilmektedir Pala, , s. Diğer hayvanlar da g“nl“k hayatta yer alışlarına veya mazmun olarak benzetme değerleri ölç“s“nde divan şiirinde yer almıştır. Özellikle Kaside der Recâ-yı Esb adlı şiir metni atları anlatması bakımından önemlidir. Suvarmag isted“kçe adımını atmayup Göz“m yaşını suya vannca ider pınar

Öňine yem vir“r iseň azdur iki çuval Üstine y“k urur iseň agırdur iki nâr

Yanında gayrı atlara otlak viricegiz Utanuram dimege ki bunuň da cânı var

Otlak y“zini görmemiş emmâ giyâh-ı derd Ömrinde arpa yimemiş illa yimemiş illa ki zehr-i mâr

Ya Rab ecel bukagusını vur ayagına D“zd-i hayât eylemes“n ta anı şikar

Esb“ň kamış kulaklarını arz eylese D“şmen çerisin inlede ney gibi zar zar K / -8-18-23-25-32)

2.13. Dedim-Dedili Beyitler (alk şiirinde koşma ve semai gibi t“rlerde yaygın olarak kullanılan ve aşık ile sevgilinin karşılıklı konuşmalarına dayanan Dedim-dedi şeklindeki söyleyişler, divan şairleri tarafından da şiirlerinde kullanılmıştır. Divan şiirinde gazel ve rubailerde rastladığımız bu söyleyişe m“râca a veya muhavereli şiir denmektedir Batislam, , s. 150). Soru-cevap veya karşılıklı konuşma usûl“n“ esas olan bu tarzın şairler içinde bir kolaylık olduğunu söylemek m“mk“nd“r. Mesîhî'nin gazellerine baktığımızda Did“m-didi şeklinde söylenmiş beyitlerin olduğunu görmekteyiz. Mesihi Divanı nda geçen dedim/dedi li beyitler şunlardır; G / , G / , G / , / , G / , G / -A),

(G46/4), (53/4-A), (G71/3), (G75/3), (G282/4), (G264/5), (G233/9),

(G227/4), (G192/4), (G175/4), (G173/5), (G173/1), (G151/3), G / , G / . Bu kullanımlara bir kaç örnek olarak şunları verebiliriz.



74

Did“m kapuñda yaşumuñ ş“mârı var mı ey meh-rû Didi kim gökdeki yılduzlara hergiz hesâb olmaz G / Did“m y“z“ñe karşu bakayın mı ne dersin / G“ldi didi nâz eyley“rek öyle mi bak bak G / Did“m ki seni câme kocar tâseden öld“m/ Nâz ile g“l“p didi ki havf itme kabâdur M

Başvurular Aksan, D. . Şiir Dili. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 4-

13. Aksoy, Ö. A. . Atasözleri ve Deyimler El Kitabı. Ankara: T“rk Dil Kurumu Yayınları. Arslan, M. (2000). Divan Şiirinde Satranç ve Satranç )stılahatları. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Batislam, H. D. (1993). Nedim Divanı'nda Mahalileşme Yayımlanmamış

Y“ksek Lisans Tezi . Adana: Çukurova Üniversitesi. Canım, R. . Divan Edebiyatında T“rler. Ankara: Grafiker Yayınları. Erdoğan, M. . Divan Şiirinde Mahalileşme Kavramı ve Bâkî Divanı'nda Bazı Mahalli Unsurlar. Turkish Studies, 115-165. Kaplan, Yunus, & Poyraz, Y. . Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar. Folklor/Edebiyat, 3(15), 151-175. Kemikli, B. . Divan Şiirinde (astalık ve Tedavi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, (1), 19-36.

Kurnaz, C. (2005). Divan D“nyası. Ankara: Gazi Kitabevi.

Kurnaz, C. (2005). (alk Şiiri ve Divan Şiirinin M“şterekleri. Ankara: Gazi

Kitabevi.

Levend, A. S. (1962). Ümmet Çağı Edebiyatı. Ankara: T“rk Tarih Kurumu Basımevi. Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı. İstanbul: Enderun Yayınevi. Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvânı. Ankara: Atat“rk K“lt“r Merkezi. Mengi, M. (2012). Eski T“rk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.



75

Mustak, C. . Geçmişten G“n“m“ze Buldan'da Kullanılan Lakaplar. Buldan Sempozyumu Bildirileri (s. 880-885). Denizli: Pamukkale Üniversitesi. Sefercioğlu, N. , . Çukurova T“rkoloji. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/nejat_sefercioglu_divan_siiri_gercek_hayat.pdf adresinden alındı Şent“rk, A. A., & Kartal, A. . Eski T“rk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Tetik, B. (2013). Açıklamalı Deyimler Sözl“ğ“. İstanbul: Nesil Yayınları. T“rk Dil Kurumu. (2014, Temmuz 10- . Atasözleri ve Deyimler Sözl“ğ“:

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view=atasozleri adresinden alındı Yurtbaşı, M. . Sınıflandırılmış Atasözleri Sözl“ğ“. İstanbul: Excelence Publishing. Yurtbaşı, M. . Sınıflandırılmış Deyimler Sözl“ğ“. İstanbul: Excellence Publishing.



76

“ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI

Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Radyo-TV Teknolojisi Programı [email protected]

Muğla/Türkiye

ÖZET

Televizyon dizilerinin en zayıf halkası ‘öykü içerikleri ve anlatı yapısı’dır. Popülerin kültürün en çok talep gören tüketim nesnesi olarak televizyon dizileri yapımcıları ve yayıncıları için son tahlilde birer ticari ürün ve yatırımdır. Bu nedenle dizilerin izlenme oranı denilen büyük bir sorunu vardır. Ülkemizde, acımasız piyasa koşulları içinde, bir sezon içinde yüze yakın rakip dizinin ayakta kalma ve bir sonraki sezonda devamı, izlenme oranıyla doğrudan bağlantılıdır. Tamamı yurtdışında çekilen az sayıdaki diziden biri olan “Elveda Rumeli” dizisi öyküleme ve anlatı yapısıyla ayakta kalmayı başarmış ve üç sezon yüksek izlenme oranıyla var olmuş bir dönem dizisidir. Öykünün geçtiği dönem, mekânların ve karakterlerin Balkanlardaki çok kültürlülükle sıkı ilişkileri, anlatı yapısı ve olay örgüsünün tutarlılığı bu diziyi başarıya götüren temel unsurlardır. Bu çalışmada “Elveda Rumeli” dizisinin anlatı yapısı Vladimir Propp’un yapısalcı masal çözümleme yöntemiyle ele alınacaktır. Propp’un yapısalcı çözümleme modelinin en önemli yanı; masallara olduğu gibi sinematografik anlatılara ve televizyon dizilerinin anlatı yapılarına da uygulanabilirliğidir. Propp’un belirlemiş olduğu; masal anlatılarındaki 31 temel işlev ve 7 ana karakterin tamamı veya bir kısmı görsel anlatılarda yer alabilir. Bu temel işlev ve karakterler çerçevesinde toplam 83 bölüm öyküsü bir bütün olarak çözümlenecek, bu işlev ve karakterlerin anlatı yapısının oluşumuna etkisi ortaya konacaktır. Keywords: Balkanlar, anlatı, dizi, karakter, çözümleme

Giriş

Televizyon dizileri diğer anlatı türlerinden farklı özelliklere sahiptir. Görsel anlatı biçimleri içinde sinema filmleri, televizyon filmleri ve sit-com

yapımlarla karşılaştırıldığında ardışık bağlantılı bir izleğe sahip olmasıdır. Bir bölümün sonu bir sonraki bölümün başlangıcıdır. Sinema ve televizyon filmleri birden fazla bölümlemeye sahip olabilmekle birlikte kendi içinde tamamlanmış bir olay örgüsüne sahiptir.



77

Balkanlar ve Kültürel İlişkiler Karadeniz’le Adriyatik Denizi arasında kalan coğrafi bölgenin genel adıdır. Sözcük anlamı “dağlık yer”dir. Avrupa’nın güneydoğusunda yer alan bu topraklar gerçekten de çok dağlık ve engebeli bir yapıdadır. Toplam yüzölçümü 550.000 kilometre kare, nüfusu toplamda 53 milyonun

üzerindedir. Balkan coğrafyası sınırları çok net olamamakla birlikte, Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Sırbistan, Makedonya, Kosova, Karabağ, Bosna-Hersek ülkelerini kapsar. Türkiye kısmi olarak toprak ortaklığından (Trakya Bölgesi) Romanya, Hırvatistan, Slovenya, Macaristan ise tarihsel bağlarından dolayı kısmen Balkan ülkesi olarak anılırlar. Ancak, günümüzde kısmi olarak toprak bağı olan Türkiye’nin Balkan coğrafyasıyla, kültürüyle, toplumsal yapısı ve tarihi dokusuyla, mimarisiyle yüzyıllara varn ortak bir geçmişi, zengin bağları vardır. Balkan Coğrafyası, Helen Uygarlığı daha sonra Roma ve Bizans İmparatorlukları ve 550 yıla yakın bir süre hükümranlığı altında kalacağı Osmanlı İmparatorluğu yönetimleri altında var ola gelmiştir. Osmanlı Hükümranlığı süresince, Türkler ‘in hoşgörü, adalet ve istikrarlı yönetim gibi üstün yönetimsel ve idari özellikleri sebebiyle, Balkanlar, tarihinin en istikrarlı ve baskıdan yoksun dönemini yaşamılardır. (İnalcık,1993,p.24)

Anlatı ve Anlatı Formu Olarak Masallar

Anlatı her yerdedir ve her şeyle yapılabilir. Gündelik hayata ilişkin basit bir olgu veya olayın bir başkasına sözlü aktarımından tutun, görülen bir rüyanın aktarımına kadar anlatı pek çok edimi kapsar. Mehmet Rıfat’a göre anlatı; gerçek ya da düşsel olayların değişik gösterge dizgeleri aracılığıyla anlatılması sonucu ortaya çıkan bütündür. (Rıfat: 1999, p.15) Sözlü iletişimin (konuşma becerisinin kazanımı) başlamasıyla sözel anlatı formları olan hitabet, destan, halk hikâyeleri, masallar var olmaya başlamıştır. Sözlü anlatıdan önce var olan imgenin tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Mağara resimlerinden günümüzdeki son formu sinemaya kadar uzanan çok köklü bir geçmişe sahip olan imgelem sözlü anlatı ile birleşince

gücünü sonsuz arttırır. Bu birlikteliğin en güçlü ve kitlesel etkiye sahip olan formu sinemasal anlatıdır. Modern toplumda görsel anlatı sözel ve yazınsal anlatı formlarının önüne geçmiş, sinemanın yanı sıra televizyon dizileri, animasyonlar, belgeseller, haber filmleri, bilgisayar oyunları baskın tüketim nesnelerine dönüşmüştür. Sözen’e göre; “Romanda belirgin biçimde gösterme (mimetik) ve anlatma (diegetik) ayrımı görülebilir. Sözgelimi, diyaloglar, gösterme anlatım tarzına yakındır. Sinemada ise görüntüler öyküyü doğrudan taklit ettiği için mimetik tarza daha yakındır ve bundan dolayı da filmde anlatanla anlatılanlar arasındaki mesafe romana göre daha azdır. Sinematografik anlatı



78

ontolojik olarak daha çok mimetik tarza yakındır; çünkü kamera, olay ve

eylemleri hem gösterir hem de onları ‘ şimdiki zaman’ üzerine kurarak yansıtmakta; izleyici de olaylar ve konuşmaları sanki o anda oluyormuşçasına izlemektedir. Fakat sinemaya, modern (karşıt) anlatı formlarının girmeye başlamasıyla, filmlerde estetik öz-bilinçlilik ya da öz-

düşünümsellik daha yoğun biçimde yaşanır olmuştur. Modern anlatılarda, anlatı konumu, biçimlenişi, anlatıcı tipolojileri, bakış açıları, anlatı düzeyleri yepyeni çehrelere bürünmekte, bu da anlatı kipini oluşturan mesafe ve perspektif kavramlarına yeni yüklemler getirmektedir.” (Sözen, 2008, p.144) En eski anlatı formlarından olan masal formu, çocukluk çağına ait bir anlatı olarak bilinse de diğer sözel anlatı formlarına göre her yaş grubunun ilgisini çekme özelliği vardır. Çeşitli özellikleriyle büyük küçük herkesin ilgisini çeken masalların, in-

sanın ve toplumun anlaşılmasını sağlamada önemli bir rolü vardır. Şöyle ki masal anlatıcısı, günümüz hikâye ve romanında olduğu gibi, masalın kişilerini bir düşünce ve duygu kalıbı olmaktan çıkararak, belirli bir zamana ve yere bağlı olmasa da, az çok kültür birliği oluşturmuş bir ülke üzerinde yaşayan, bir "dünya görüşüne sahip insan tiplerini yansıtır. Bu bakımdan masalcı sadece kişileri canlandırıp konuşturmakla kalmaz, kendi toplumunun

dilini konuşturur, bu toplumun sevinç ve dertlerini. Şakalarını çeşitli şekillerde dile getirir. (Boratav 1998,p.14) Adanır, sinemasal anlatımla masalsı anlatım arasındaki benzerliğe şu şekilde işaret eder; “Masalda bir anda geceyle gündüz yer değiştirebilmektedir. Bütün bu kolaylığa sinema da sahiptir. Ancak masalda zaman içinde yaşanılan zaman sürecine oranla zaman ötesi olarak adlandırılabilecek bir niteliğe sahipken sinemda zaman, ani değişikliklere uğradığında bile dramatik yapıyla bir uyum içinde bulunmak zorundadır.” (Adanır, 1987, p.140)

“Elveda Rumeli “ Dizisi Çekimlerinin tamamına yakını Makedonya’da Manastır’da gerçekleştirilen dizi ATV Kanalında 20 Eylül 2007-19 Ekim 2009 tarihleri

arasında, üç sezon boyunca izleyiciyle buluşmuş ve toplam 83 bölüm olarak yayınlanmıştır. Yönetmenliğini Serdar Akar’ın gerçekleştirdiği dizinin senaristi Ali Can Yaraş, yapım şirketi Adam Film’dir. Başlıca rolleri Erdal Özyağcılar (Ramiz), Tolgahan Sayışman (Tıbbiyeli Mustafa), Şebnem Dönmez (Fatma), Gülçin Santırcıoğlu (Hatice), Berrak Tüzünataç (Vahide), Filiz Ahmet (Zarife), Tuna Orhan (Terzi Hasan/II:Abdülhamid), Ertan Saban (Alexander Makedonski), Erman Saban (Kaymakam Dilaver), Gökhan Mete (Kasap Cabbar), Mahir İpek (Yüzbaşı Ahmet Ekrem) paylaşmış, yanısıra yerel halktan pek çok kişi yan rollerde görev almıştır. (http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli)

Dizi tür olarak güldürü türüne daha yakın özellikler taşımakla birlikte, olay örgüsü içinde toplumsal ve bireysel trajedilere de sıkça yer verilmektedir. Bu bakımdan traji-komik olarak sınıflandırmak daha doğru

http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli



79

olacaktır. Özön’e göre güldürü; izleyicileri güldürmekle birlikte düşündmeye de yönelten, sonunda az veya çok trajik bir izlenim bırakan yapıttır. (Özön, 1985, p.152)

Ana Hikaye Hikaye; 19OO’lerde, Osmanlı’nın yönetiminde olan Makedonya’da geçen; fakir bir baba ve kızlarının hikayesidir. Sütçü Ramiz ve ailesi; Manastır’ın Pürşıçan köyünde yaşarlar. Osmanlı’nın son demleridir. Balkan

topraklarında iç karışıklar başlamış; Makedonya’da ayrılıkçıların çıkardığı huzursuzluk yavaş yavaş artmakta ve yakın gelecekte patlak verecek büyük olayların sinyallerini vermektedir. Bir yandan İttihatçiler Abdülhamit’e karşı örgütlenmekte ve Osmanlı yönetimine muhalefet etmektedir. Dünya ve dolayısıyla Makedonya büyük bir hızla değişmektedir. Ramiz, doğup büyüdüğü Rumeli topraklarını, bu topraklarda yıllarca kardeşçe yaşayan insanları sever. Sütçü Ramiz henüz dünya meselelerinden uzaktadır. 5 kızı ve karısının karnını güçlükle doyurmaya yetecek kazancını ineğinin lütfettiği bir kaç kova sütten çıkaran Ramiz’in en büyük derdi birbirinden çok sevdiği kızlarının hayırlı birer izdivaç yapıp bu sefillikten bir an önce kurtulmasıdır. (http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html)

Dizinin hikâyesi bütünüyle orijinal değildir. Türkçeye Damdaki Kemancı olarak çevrilen “Fiddler on the Roof” müziklerini Jerry Bock'un bestelediği, şarkı sözlerini Sheldon Harnick'in yazdığı, konusu 1905 yılında Çarlık Rusyası'nda geçen ve ilk kez 1964 yılındaBroadway'de sergilenen müzikal sahne eseridir.

Sholom Aleichem (1859-1916) takma adını kullanan Yahudi asıllı Rus yazar "Solomon Naumovich Rabinovich"'in Yidiş dilinde yazdığı "Sütçü Tevye" öykülerinden ABD'li oyun yazarıJoseph Stein tarafından senaryosu yazılıp sahneye uyarlanan müzikal, 10 yılı geçkin bir sürede 3000'den fazla kez perdelerini açarak bir rekor kırmıştır. Müzikal 1971 yılında aynı adla sinemaya uyarlanmıştır. Film 1905 yılında Rus Çarlığı topraklarında yer alan Yahudi köyü Anatevka'da yaşayan Tevye ve ailesi etrafında gelişen olaylar merkezinde geçmektedir. Anatevka, iki ana grubun yerleştiği bir köydür; köyün büyük toplumunda Ortodoks Hristiyanlar yer alırken,

Tevye'nin de aralarında bulunduğu Ortodoks Yahudiler de köyün küçük toplumunu oluşturmaktadır. Filmde Tevye biz onları rahatsız etmeyiz, şimdiye kadar onlar da bizi. diyerek iki toplumun birbiriyle ilişkisini ifade etmiştir. Tevye Anatevka'yı izleyiciye anlatırken yalnızca fakirliğin zorluklarından, köy yaşamının yoksunluğundan şikayet etmez, aynı zamanda Yahudi olmayan toplumdan gelebilecek tacizlerden sürekli bir korkuyu da ifade etmektedir.

Sütçülük yapan Tevye, Anatevka'da yaşayan diğer Yahudiler gibi çok fakir, geleneklerine bağlı ve çalışkandır. Karısı Golde (Norma Crane) ve beş kızından oluşan ailesi vardır. Karısı Golde kızlarına çeyiz dahi yapamayacak durumda olmaları nedeniyle kızlarını zengin kişilerle evlendirmek istemektedir, Tevye ise bilgili bir damadı tercih etmektedir. Fakat

http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerry_Bock&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sheldon_Harnick&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87arl%C4%B1k_Rusyas%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87arl%C4%B1k_Rusyas%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Broadway

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sholom_Aleichem

http://tr.wikipedia.org/wiki/Yahudi

http://tr.wikipedia.org/wiki/Yidi%C5%9F

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Stein&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Rus_%C3%87arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Yahudi

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatevka&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatevka&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ortodoks_Kilisesi

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ortodoks_Yahudi



80

kasabadaki geleneklere göre kızların evliliği ancak çöpçatanın yani Çöpçatan Yente'nin (Molly Picon) uygun bir eşleşmeyi sağlayacak çifti seçmesiyle yapılmaktadır. Tevye karakteri izleyiciye dönerek doğrudan onlara seslenip konuşarak, gökyüzüne bakıp Tanrı'yla konuşur gibi yaparak filmin bazı sahnelerinde dördüncü duvarı aşmaktadır. Hikâyenin çoğunluğu müzikal formda anlatılmaktadır. Film 2 ana bölümden oluşmaktadır ve 181 dakika sürmektedir. Bu filmin Cüneyt Gökçer, Cihan Ünal, Ayten Gökçer, Engin Çağlar ve Esin Püsküllü'nün aralarında bulunduğu oyuncu kadrosu tarafından 1972 yılında Hulki Saner tarafından Türkiye'de çekilmiş bir uyarlaması da mevcuttur.

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Damdaki_Kemanc%C4%B1_film,1971)

Elveda Rumeli dizisinin hikayesiyle Müzikalin ve filmin tematik yapı, olay örgüsü, karakterler, karakterlerin birbirleriyle ilişkileri bağlamında büyük benzerlik göstermektedir. Akova ve Demirkıran dizinin tematik yapısının tarihsel gerçeklerle ve

Balkanlardaki Osmanlı izleriyle ilişkisini vurgular: “Balkan topraklarında, farklı etnik kökenlere mensup toplulukların, farklılıklarının betimlendiği, farklı kültürel öğeler ile farklı inanışlara sahip bireylerin, ortak kültürel bağlamda birleşerek, birlikte yaşam şartlarını sağladıkları, kültürel farkındalığı ihmal etmeyen, kültürlerarası iletişimin en seçkin örneğinin sergilendiği Elveda Rumeli dizisinin, Osmanlı İmparatorluğu’ndan günümüze, Balkanlar’da yüzyıllardır yaamlarını sürdüren Evladı Fatihan’ın da varlığı itibariyle, anlam aktarımlarının en başarılı çalışmalarından biri olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır.” (Akova-Demirkıran, 2014, p.20)

V.Proop’a Göre Masallardaki İşlevler, Özellikler, Kişiler

Vladimir Yakovlieviç Propp göstergebilim, budunbilim, halkbilim gibi

alanlarda çalışmalar yapmış, bu alanlarda önde gelen bilim adamlarından biridir. En önemli yapıtı sayılan “Masalın Biçimbilimi” (Morfologiya Skazki, 1. Baskı 1928, 2. Baskı 1969) folklor sahasında kaynakçalardan

biri olarak kabul edilir. Propp bu önemli eserinde, olağanüstü masalların yapısını belirlemeye çalışır. (Bars, 2014,p.259)

Propp'a göre masalın değişmez değerleri "işlevler", değişen değerleri ise kişi adları, kişilerin nitelikleridir. Buradan masalın çoğunlukla aynı eylemleri farklı kişilere yaptırdığı sonucu çıkarılabilir. Bu da, masalların işlevlerden yola çıkılarak incelenmesini gerektirir. "İşlev", bir kişinin masal örgüsünün akışı içinde taşıdığı anlam açısından betimlenmiş eylemidir. Kişilerin işlevleri masalın temel bölümlerini gösterir, onun için önce işlevlerin belirlenmesi gereklidir. Propp, masallarda 31 tane işlev belirlemiştir. (Propp, 1985)

http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_duvar

http://tr.wikipedia.org/wiki/Damdaki_Kemanc%C4%B1_film,1971



81

Propp’un masallar için uyguladığı bu çözümleme yöntemleri diğer anlatı formlarına da uygulanabilir. Roman, öykü, televizyon dizileri, sinema filmleri bu çözümleme modeline en uygun anlatı formlarıdır.

V. Proop bu işlevlere dayanarak bazı sonuçlara ulaşır. Ona göre işlevlerin sayısı gerçekten de çok sınırlıdır. Yalnızca otuz bir işlev saptanabilir. Birçok masaldaki olay örgüsü bu işlevlerin sınırları içinde gelişmektedir. Bütün işlevler art arda sıralandığında her işlevin kendisinden önceki işlevle mantıksal ve estetik gereklilikte olduğu görülür. Hiçbir işlev diğerini dışlamaz. Bu işlevlerin tümü, birçok değil bir tek eksene bağlıdır. Çok sayıda işlev ikilikler biçiminde bir araya gelir: Yasaklama-yasağı çiğneme, soruşturma-bilgi toplama, çatışma-zafer, izleme-yardım. Propp yukarıda önermiş olduğu şemayı her masal için bir ölçü birimi olarak görür. Bir

kumaşın uzunluğunun ölçülmesinde metre kullanıldığı gibi masalları tanımlamak için de bu şema kullanılabilir. Propp’a göre bu şema çeşitli metinlere uygulandığında masallar arasındaki bağıntıları tanımlamak mümkündür. Böylece masallar arasındaki benzerlik sorunuyla birlikte

konular ve değişiklikler sorunu da yeni bir çözüme kavuşabilir. (Bars, 2014, p.260)

Propp’un 31 işlevi Elveda Rumeli dizisinin tüm bölümleriyle karşılaştırılarak örtüştürülmüştür;

1.Uzaklaşma: Aileden biri evden uzaklaşır. Bu işlevin alışılagelmiş biçimleri; çalışmaya, ormana, alışverişe, savaşa, işleriyle ilgilenmeye, gezmeye, balık tutmaya, birini görmeye, tarlaya vb. gitmedir. Dizideki örtüşme: Tıbbiyeli Mustafa saklanmak üzere Makedonya’ya doğru yola çıkar. (1.bölüm) 2.Yasaklama: Kahraman bir yasakla karşılaşır, bu yasak bazen bir rica, bazen de bir buyruk veya bir öneri olabilir, örneğin, "ormanda sakın oyalanma, bilmediğin kişiye kapıyı açma, kardeşlerine göz kulak ol, bu odanın kapısını sakın açma ya da sabaha kadar uyumamalısın gibi. Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, büyük kızı Hatice’yi; zengin ama yaşlı olan Kasap Cabbar’a vermek konusunda tereddütlüdür. Fatma ise, Ramiz’i bir an önce Cabbar’a ‘evet’ demesi için sıkıştırmaktadır. Sütçü Ramiz, Hatice’yi Cabbar’a vermiştir ancak Hatice; Terzi Hasan’ı sevdiğini söyleyerek, Cabbar’la evlendirmemesi için babasına yalvarır. Fatma Ramiz’in bir akrabaları olarak tanıtıp eve getirdiği Mustafa’nın aslında her yerde aranan bir kaçak olduğunu öğrenince kıyameti koparır. Evde kalmasını yasaklar, ancak Ramiz ona engel olur. (2.ve 3. Bölümler)

3. Yasağı çiğneme: Yasak çiğnenir, bu aynı zamanda felaketin başlangıcıdır. Bu aşamada yeni bir kişi ortaya çıkar, saldırgan ya da kötü



82

kişi. Saldırganın rolü, mutlu ailenin huzurunu bozmak, kötülük yapmak, zarar vermek, mutsuzluk yaratmaktır. Dizideki örtüşme: İstanbul’dan Pürsıçan Kaymakamlığına, aranan kaçak Tıbbıyeli Mustafa’nın eşkal bilgileri gelir. Komutan Cezmi , Namık’tan iyice şüphelenmektedir. Baytar Efendi hastalanınca Mustafa onu kurtarır.Ancak bu hem onun, hem de Ramiz ve ailesinin başını fena halde derde sokacaktır. Ramiz ve Fatma, Zarife’yi Aleks’le ilişkisi konusunda sorguya çekerler. Zarife zor durumdadır. Ancak Ramiz, Baytar Efendi’yle konuşmaya gittiğinde Aleks’in bir nişanlısı olduğunu öğrenir. Bu haberi duyan Zarife yıkılır. Mustafa Dimitri ve çetesi tarafından kaçırılmıştır. Ramiz ve ailesi her yerde Mustafa’yı ararlar ancak bulamazlar. Mustafa son anda çetenin elinden kurtulup yapacakları bir baskını önler. Hatice’yi Hasan’a veren Ramiz ,

Fatma’yı hala bu konuda ikna edememiştir. Diğer taraftan Komutan Cezmi Namık’ın Tıbbıyeli Mustafa olduğunu kanıtlaması için İstanbul’dan birini çağırmıştır. Ramiz’in başı bir kez daha derde girecektir.(4.ve 7.bölümler, 5.ve 6. Bölümler eklemlidir)

4. Soruşturma: Saldırgan bilgi edinmeye çalışır. (Bu işlev dizide atlanmıştır)

5. Bilgi toplama: Saldırgan kurbanıyla ilgili bilgi toplar. (Bu işlev dizide atlanmıştır)

6. Aldatma: Saldırgan, kurbanını ya da servetini ele geçirmek için onu aldatmayı dener. Dizideki örtüşme: Ramiz altınları bozdurup borçlarını ödemesi için Hasan’ı görevlendirir. Ancak Hasan, Ramiz’in güvenini tekrar kazanması için eline geçen bu fırsatı yüzüne gözüne bulaştırır. (15.bölüm)

7. Suça katılma: Kurban aldanır ve böylece istemeyerek düşmanına yardım etmiş olur. Kahraman saldırgana inanır. Dizideki Örtüşme: Zarife Sofi’yi gelinlikle karşısında görünce oldukça sarsılır. Ramiz, Fatma ve bütün aile; Hasan ve Hatice gelinliği aslında Sofi için dikmiş olduklarını fark etmenin şokunu yaşarlar. Kilisede Aleks ve Sofi’nin düğün töreni başlar. Aleks’in Papaz’ın yönelttiği soruya vereceği cevap, Aleks ve Zarife’nin kaderini belirleyecektir. Bu arada Hatice ve Hasan’ın vereceği güzel bir haber Ramiz’i çok mutlu eder. Diğer taraftan Padişah Abdülhamit Makedonya’ya bir ziyaret planı yapmaktadır. Vali Yardımcısı Cristoviç Dimitri’ye bu haberi vererek padişahı öldürmesini söyler. (17.bölüm) 8. Kötülük: Saldırgan aileden birine zarar verir. Dizideki örtüşme: Aleks ve Zarife Hristiyan gençler tarafından saldırıya uğramıştır. Zarife de Aleks de ağır yaralıdır. Diğer taraftan Girit’teki isyan hazırlıklarını haber alan padişah, Makedonya ziyareti için hazırlıklara başlar.



83

Dimitri ise Sultan Abdülhamit’e suikast planı yapmaktadır. (18, 19, ve

20.bölümler)

9. Aracılık, geçiş anı: Kötülüğün ya da eksikliğin haberi yayılır. Dizideki örtüşme: Kasabada Yunan savaşı çıktığı söylentileri yayılır. Herkes gönüllü askere yazılmak için seferber olur. Köyde savaş haberleri yüzünden Müslüman ve Hristiyan halk arasındaki gerginlik artınca Ramiz bu çatışmayı yatıştırmanın yollarını arayacaktır. (22.bölüm)

10. Karşıt eylemin başlangıcı: Kahraman eyleme geçmeyi kabul eder ya da eyleme geçmeye karar verir. Dizideki örtüşme: Osmanlı İmparatorluğu Yunanistan’a savaş açmak üzeredir. Rumeli de artık geri dönülmez bir sonun başlangıç zilleri çalmaktadır. Diğer yandan Teselya bölgesinde yaşanan gelişmeler yaklaşan bir Türk-Yunan savaşının habercisidir. Teselya sınırındaki Yunan tecavüzlerine daha fazla göz yummayan Osmanlı Devleti Yunanistan’a savaş açmıştır. Osmanlı Yunan harbinin çıkması, kasabada hayatı zorlaştırmıştır. (24, 25, 26.bölümler)

11. Gidiş: Kahraman evinden ayrılır. Bu ayrılışta kahramanı uzun bir serüven beklemektedir. Maceralı yolculukta kahraman değişik olaylarla ve kişilerle karşılaşır. Dizideki örtüşme: Kasaba halkının Sütçü Ramiz’den alışverişi kesmesi üzerine çaresiz kalan Ramiz, ailesinin rızkını çıkarmak için başka köylere süt satmaya karar verir ve köyden ayrılır. (28.bölüm) 12. Bağışçının ilk işlevi: Kahraman büyülü bir nesneyi ya da yardımcıyı edinmesini sağlayan bir sınama, sorgulama veya bir saldırı ile karşılaşır. Yani bağışçı, kahramanı bir sınamadan geçirir, örneğin kendisine yardım etmesini veya bir parça ekmek vermesini ister, kendisini esaretten

kurtarmasını diler, düşmanından kurtarmasını ister vb. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

13. Kahramanın tepkisi: Kahraman ilerde kendisine bağışta bulunacak kişinin eylemlerine genelde olumlu olarak tepki gösterir yani ona yardımda bulunur.

Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır. 14. Büyülü nesnenin alınması: Büyülü nesne kahramana verilir, bu nesneler, at, kartal, ot, yaprak, yüzük veya sihir gücü vb. olabilir. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

15. İki krallık arasında yolculuk, Bir kılavuz eşliğinde yolculuk: Kahraman, aradığı nesnenin bulunduğu yere ulaştırılır, kendisine kılavuzluk



84

edilir ya da götürülür. Aranılan nesne uzak bir yerdedir, çok yükseklerdedir ya da çok derinlerdedir. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır. 16. Çatışma: Kahraman ve saldırgan bir çatışmada karşı karşıya gelir. Genellikle kahraman bu çatışmadan zaferle ayrılır. Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, Kara Kalpaklı kılığında Dimitri ve çetesinin karşısına çıkarak köy halkını kurtarmak için kendini feda eder. Ramiz’in arkasından köye giren Kumandan Cezmi ve askerleri Dimitri çetesinin peşine düşerken Ramiz yediği kurşunlar yüzünden yığılır kalır. (37.bölüm) 17. Özel işaret: Kahraman özel bir işaret edinir. Örneğin kahraman çatışma

sırasında bir yara alır, bir yüzük ya da başka bir nesne kazanır vb. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

18. Zafer: Saldırgan yenik düşer. Dizideki örtüşme: Ramiz ve Mustafa, Mazhar Paşa’nın da onayıyla Dimitri’yi Vahide ve Feride ile takas etmek üzere harekete geçerler. Ramiz, Fatma’ya verdiği sözü tutup Vahide’yi geri getirmek için elinden geleni yapacaktır. (54.bölüm)

19. Giderme: Başlangıçtaki kötülük giderilir ya da eksiklik karşılanır. Masal bu noktada en üst aşamasındadır. Dizideki örtüşme: Ramiz ve ailesinde mutlu günler sürmektedir. Ramiz; Zarife ve Aleks’i affetmiştir. Mustafa ile Vahide evlenmiştir. Mustafa kasaba çarşısında muayenehane açar. Aleks, Kaymakam Dilaver’in desteğiyle açılan okulda öğretmenliğe başlar. (55.bölüm)

20. Geri dönüş: Kahraman geri döner. Geri dönüş genellikle varışla aynı biçimde gerçekleşir. Gelirken yaşanılan olaylar tekrar yaşanır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

21. İzleme: Kahraman izlenir. Kahramanın geri dönüşünü engellemek için peşine düşülür ve türlü zorluklar yaşatılır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

22. Yardım: Kahramanın yardımına koşulur. Kahraman, varış yolunda elde ettiği büyülü nesneler veya kişiler yardımıyla zorluklardan kolayca kurtulur. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

23. Kimliğini gizleyerek gelme: Kahraman kimliğini gizleyerek, kendi ülkesine ya da başka bir ülkeye varır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.



85

24. Asılsız savlar: Düzmece bir kahraman asılsız savlar ileri sürer. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

25. Güç iş: Kahramana güç bir iş önerilir. Kahramanın kendini kanıtlaması için ona güç bir görev, ya da iş verilir. Bu işlev masalın en önemli ögelerinden biridir. Dizideki örtüşme: Kasaba çarşısına konan bombanın ardından kasabada büyük bir karmaşa başlar. Ramiz ve ailesi Hristiyan ve Müslüman halkın birbirine düşmesiyle çıkan olayları yatıştırmaya çalışırlar. Diğer yandan Girit'teki Rum çetelerin zulmünden kaçan ailelerin bir kısmı Pürsıçan kasabasına gelirler. Ramiz’in ön ayak olmasıyla Pürsıçanlı ahalinin evinde misafir edilmeye başlanır. Ramiz ve ailesi Cenova’dan gelen ziyaretçilerini ağırlarken Mustafa, Vahide’ye gönüllü olarak Girit’e gideceğini söyler. Diğer yandan, Cenap’ın ön ayak olmasıyla, kasabada bir piyango çekilişi tertip edilir. Ramiz biletleri satma işini üstlenir. (56, 57, 58.bölümler)

26. Güç işi yerine getirme: Güç iş yerine getirilir. Kahraman verilen görevi yerine getirerek kendisini kanıtlar.

Dizideki örtüşme: Pürsıçan’da yaşanan hırsız telaşından Hasan da payını alır. Çok sevdiği dikiş makinesi çalınınca; hırsızın peşine düşmeye karar veren Hasan’ı, Ramiz ve Cabbar yalnız bırakmazlar. Ramiz, Hasan ve Cabbar, hırsızın peşinden gittikleri Elbasan’da nihayet onun izini bulurlar. Ramizler hırsızı bulmak için gittikleri Elbasan’dan elleri boş ayrılırken, dönüş yolunda hırsızı yakalarlar. (61, 62, 63.bölümler)

27. Tanıma: Kahraman tanınır. Kahramana verilen özel işaret, yüzük, mendil vb. nesneler aracılığıyla kahraman tanınır ve gerçek kimliği ortaya

çıkar. Dizideki örtüşme:

28. Ortaya çıkarma: Düzmece kahramanın, saldırganın ya da kötünün gerçek kimliği ortaya çıkar. Bu işlev genellikle bir anlatı biçiminde sunulur yani, "bunun üzerine prenses, olup biten herşeyi anlattı ve gerçek ortaya çıktı" gibi. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

29. Biçim değiştirme: Kahraman yeni bir görünüm kazanır. Dizideki örtüşme: Mustafa’dan intikam almak için Ramiz ve bütün ailesini esir alan Dimitri, silahını Emine’ye çevirdiği anda onu korumak için atılan Vahide‘yi vurur. Vahide’nin ölümünün ardından bütün aile yastadır. Mustafa ise dağlarda Dimitri’nin izini sürmektedir. Henüz acıları tazeyken çıkan Bulgar isyanının Pürsıçan’a sıçramasıyla bütün aile zor günler geçirmeye



86

başlar. Ramiz ve ailesi başta olmak üzere tüm Pürsıçan halkı topraklarını korumak için mücadele edeceklerdir. (73 ve 74.bölümler)

30. Cezalandırma: Düzmece kahraman ya da saldırgan cezalandırılır. Bu işlevde bazen düzmece kahraman ya da saldırgan öldürülür, ya da farklı bir şekilde cezalandırılır. Dizideki örtüşme: Pürsıçan Kasabası ve Makedonya’nın pek çok bölgesi, isyancı Bulgar’ların zulmü altındadır. Ramiz ailesini, köyünü ve evini koruyabilmek için silah kuşanıp isyancılarla çarpışırken, kadınlar ve çocuklar kasabanın nispeten daha güvenli yerlerinde kalmaktadır. Diğer yandan Mustafa Dimitri’yi öldürüp Pürsıçan’a döner. Vahide’nin mezarının bulunduğu toprağı ve Feveran köyünü isyancılardan geri alabilmek için Ramiz’le omuz omuza mücadele ederler. Ancak isyanın bastırılması bile

yaşanan acıların ilacı olmayacaktır. Makedonya’da artık geri dönüşün mümkün olmadığı süreç başlamıştır.

31. Evlenme: Kahraman evlenir ve tahta çıkar. Bu bir çeşit ödüllendirmedir. Dizideki örtüşme: Dizide bu işlev atlanmıştır.

Propp'a göre" işlevler masalın oluşturucu bölümleridir ve sayısı sınırlıdır, dizilişleri hep aynıdır. Ama her masalda 31 işlevin hepsine tıpa tıp rastlamak mümkün değildir. Bazı masallarda işlevlerden bazıları atlanmış olabilir, yani masalın birinde26 işlev vardır, diğerinde 30, bir başkasında 15, ama belirlenen ve masalın değişmez temel taşları olan işlevler hep vardır Ve aynı diziliş sırasına göre ortaya çıkar. (Propp, 1985) Propp masallardaki gözlemlerini dört maddede sıralar; (Propp, 1985) 1-Masalın değişmez, sürekli öğeleri kişilerin işlevleridir. İşlevler masalın temel oluşturucu bölümleridir. 2-Olağanüstü masalların içerdiği işlev sayısı sınırlıdır 3-İşlevlerin dizilişi her zaman aynıdır. 4-Bütün masallar yapıları açısından aynı türe bağlanırlar.

Propp aynı şekilde, masal kişilerini de işlevlerine göre dizer ve yedi temel rol saptar; (Propp, 1985)

1-Saldırgan 2-Gönderen ya da görevi veren kişi 3-Yardımcı 4-Prenses ve babası 5-Kahraman

6-Haberci

7-Sahte kahraman

Bu rollerin her birinin ayrı ayrı eylem alanları vardır. Her masalda, tüm roller ve eylemler yerine getirilmek zorunda değildir, bazılarının atlandığı, bazılarının da yinelendiği olur.

Sonuç



87

“Elveda Rumeli” dizisi yurtiçi ve yurtdışında, özellikle çekildiği coğrafya

olan Balkanlarda, gerek yayın periyodunda gerekse tekrarlarında izleyiciden büyük ilgi görmüş bir dönem dizisidir. Bu başarıda, yüksek kalitedeki yapım koşulları, isabetli cast çalışmasının önemli ölçüde payı vardır. Ancak, dizinin benimsenmesinde bunlar kadar önemli olan diğer etken, tematik yapıyı oluşturan ana hikâyenin Osmanlı İmparatorluğunun Balkanlarda oluşturduğu ve yerleştirdiği Türklüğe ilişkin değerler üzerine kurulmasıdır. Günümüz Balkan Ülkelerinin birçoğunda hala izlerini görebildiğimiz bu değerler; Türkçenin yaygın dil olarak yerleşmiş olması, Anadolu gelenek ve görenekleri, inanç temelli değerler ve mimari dokudur. Yüzyıl başında, 1897 yılında geçen hikâyede çok kültürlü bir yapıya sahip Makedonya topraklarında yaşayan çeşitli etnik ve inanç grupları arasında yaşanan olaylar temel anlatıyı oluşturur.

Dizinin anlatı yapısını V.Propp’un masal çözümleme tekniği ile çözümlediğim bu çalışmada tematik yapı ve olay örgüsünün, ana ve yan karakterlerin Proop’un belirlediği masalın özellikleri ve işlevleriyle büyük oranda örtüştüğü görülmektedir. Dizide 31 işilevin 14’ü atlanmıştır. Karakterlerin yedi temel özelliğinden altısı şu şekilde mevcuttur; Saldırgan/ Gönderen ya da görevi veren kişi /Yardımcı Prenses ve babası /Kahraman /Haberci .

Sonuç olarak; “Elveda Rumeli” dizisi dönem dizisi olmanın gereklerini yerine getiren, anlatı yapısıyla ve yapım özellikleriyle izleyici ilgisini hak eden türünün iyi bir örneğidir.

Kaynakça

Kitaplar

Adanır, O. (1987). Sinemada Anlam ve Anlatım, Ankara: Kite Yayınları Boratav, P.N. (1998), Zaman Zaman İçinde: İstanbul: Adam Yayınları. İnalcık, H. (1993). Türkler ve Balkanlar: Balkanlar, Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı Yayınları, İstanbul Özön, N. (1985), Sinema-Uygulayımı, Sanatı, Tarihi, İstanbul: Hil Yayınları Propp, V.(1985). Masalın Biçimbilimi: Çev., Mehmet Rifat ve Sema Rifat. İstanbul: BFS Yayınları. Rıfat, M. (2002), Gösterge Eleştirisi: Tavanarası Yayınları, İstanbul

Dergiler

Sözen, M. (2008). Anlatı Mesafesi-Anlatı Perspektifi Kavramları, Sinematografik Anlatı ve Örnek Çözümlemeler, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 8, 2008, ss. 123–145

Elektronik Kaynaklar


http://www.yaprak-forum.com/forum/archive/index.php?t-51236.html




88


http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2005225936_15BarsMehmetEmin-

edb-257-269.pdf

http://www.academia.edu/3617834/Bati_Balkanlarda_Etnik_Cesitlilik_ve_B

irlikte_Yasam_Kulturu_Uzerine..._Elveda_Rumeli_Dizisi_Ornegi..

Sibel Akova-Cenk Demirkıran, “Batı Balkanlar’da Etnik Çeşitlilik ve Birlikte Yaşam Kültürü Üzerine... Elveda Rumeli Dizisi Örneği”


http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2005225936_15BarsMehmetEmin-edb-257-269.pdf

http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2005225936_15BarsMehmetEmin-edb-257-269.pdf

http://www.academia.edu/3617834/Bati_Balkanlarda_Etnik_Cesitlilik_ve_Birlikte_Yasam_Kulturu_Uzerine..._Elveda_Rumeli_Dizisi_Ornegi

http://www.academia.edu/3617834/Bati_Balkanlarda_Etnik_Cesitlilik_ve_Birlikte_Yasam_Kulturu_Uzerine..._Elveda_Rumeli_Dizisi_Ornegi



89

KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA KOKU UNSURU

Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE Pamukkale Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fak.

[email protected]

ÖZET

Klâsik toplumun tabiata bağlı yaşantısı, her safhada doğrudan tabiattan yararlanma k“lt“r“ geliştirmiştir. Farklı anlamlar verilen ve farklı amaçlarla kullanılan koku k“lt“r“ de bunlardan biridir.

Koku unsurları çiçekler, ağaçlar ve hayvanlardan elde edilen koku maddelerinden oluşmaktadır. Mekanların görsel manzarasını koku unsuru tamamlar. Koku, buhur olarak, hekimlikte, yiyecek ve içeceklere aroma olarak kullanılan bir unsurdur. Tasavvufta pozitif enerjiye bağlı olarak birçok anlamı vardır kokunun.

Klâsik Edebiyatta tabiat tasvirlerine mutlaka koku unsuru eklenir. Doğal koku unsurları g“zelliği tanımlamak için birer benzetme aracıdır. Etkileyici g“c“ ve yayılmacı özelliğinden dolayı birçok kavram, duygu ve durum koku ile ifade edilir.

Anahtar Kelimeler: K“lt“r, edebiyat, tabiat, koku, buhur, duygu.

SMELL IN TURKISH CLASSICAL CULTAIRE AND SMELL ITEMS IN

TURKISH CLASSIC LITERATURE

ABSTRACT

Depending on natural life Turkısh Classical cultaire had some of natural tradition on the life s every areas. One of them was manner of using smell which interpretted a lot of sense and used to very areas. Smell had

obtained flovers, trees and animals. Smell had completed places spectacle.



90

)t used to medicine, being fumigation and spices. )n sufism ıt meant positive energy. )n Classical Turkısh Literature smell items had stated beauty of beloved via of comparison and lover s senses. Smell was

expression a lot of concept because of its spread out caracteristic and

effectual feature.

Key Words: Cultaire, literature, nature, smell, fumigation, sense.

A.K“lt“rel Olarak Koku

K“lt“rel alanda g“nl“k yaşantı, gelenekler ve k“lt“rel yaşantının her alanına sinmiş bir d“ş“nme, yaşama tarzı kokusu bulmak m“mk“nd“r. Atasözlerinden deyimlere, şarkılardan t“rk“lere uzanan söyleminden başka; bahçesinden evine, camiinden meyhanesine kadar nerdeyse g“l kokacak bir koku k“lt“r“ hakimdir. Divânu L“gati t-T“rk te yıdh: koku; yıdhı: k“t“ kokmak, bozulmak, yıdhığ : k“t“ kokan şey, yıdhıh ot: “zerlik, yıdhlamak: koklamak , yıpar: misk; yıparlıg: misk kokan, buhurdan anlamlarına gelmektedir. Yıparlıg kes“rgidin yipar kitse yidhi kalır Kabından misk gitse, kokusu kalır atasöz“ Atalay, ))), , )V, eserin yazıldığı devirde misk gibi koku maddelerinin ve bunların konulduğu buhurdanlıkların kullanıldığını göstermektedir. Dilimizdeki deyim ve atasözleri de kokuyu birçok halle özdeş kılmıştır: Ağzı s“t kokmak: Çocuksu davranmak, Bir şeyin kokusunu almak: (issetmek; Bir işin kokusu çıkmak:Bir işin gizli kalmaması, âşikar olması; Koklayanın burnu d“şer , deyimi de gör“nt“n“n yanıltıcı olabileceğini ifade eder. Bâg-ı cihânda koklayanın burnı d“şmesin G“l gibi h“sn-i hulk ile derdest-i ragbet ol / İzzet Molla Ey“boğlu, 1975,313) D“nya bahçesinde g“l gibi g“zel ahlak ile el “st“nde tutulan ol da, koklayanın burnu d“şmesin. Şair, g“l“ kokusuyla g“zel ahlaka benzetmiş. Gör“n“ş“ g“zel ama huyu çirkin olanı da koklayanın burnu d“şer deyimiyle yermiş. Burnu koku almak: Sezgileri g“çl“ olmak; Burnuna helva kokmak:Öl“m haberi beklemek; Burnuna kan kokmak:Bela aranmak;



91

Burnuna kokmak, burnunda göz“nde t“tmek:Aşırı derecede özlemek; Burnunun direği sızlamak: Aşırı etkilenmekten ağlamaklı olmak Ey“boğlu, , belirten deyimlerdir. Dilimizde atasöz“ haline gelmiş beyitler de mevcuttur: Ârif iseñ bir g“l yeter kokmaga, (oyrat iseñ gir bâgçeye yıkmaga Ey“boğlu, , . Sarımsak, k“lt“r“m“zde köt“ kokuyla özdeşleşmiş bir yiyecektir. Sarımsağı gelin etmişler, kırk g“n kokusu çıkmamış Aksoy, , atasöz“ de köt“ bir huyun kırk g“n gizlense bile ön“nde sonunda ortaya çıkacağını ifade etmektedir. Veysel in cahil insan g“l ise de koklama vecizesi de g“l örneğiyle, kokunun mizaçla ilgisini açıklamak bakımından oldukça manidar (Pehlivan, 1984,10)

Dilimizde koku kelimesi, ön“ne bir sıfat getirilmediği zaman, genelde negatif anlam içerir. Bu y“zden, m“spet anlam ifadesinde kokuyu niteletecek terkipler kullanılır. Elvan elvan, burcu burcu, buram buram gibi tekrarlarla kokunun etkisi ve ahenk unsuru oluşturarak kokunun s“rekliliği vurgulanır. Önsezi veya bir neticeyi tahmin etme de birşeylerin kokusunu alma şeklinde ifade edilir. Bu işte menfaat kokusu var, gibi bir c“mle dilimizde hiç yadırganmaz. Göñ“lde z“lfi aşkuñ bildi âlem Çıhar kohusı oda d“şse anber / Kadı Burhaneddin, S. , G. -6 (erkes, gönl“mde saçlarının aşkı olduğunu anladı. Anber ateşe d“şse elbette kokusu çıkar. Şair, gönl“n“ micmere, saçları anbere, aşkı da ateşe benzetmiş. Kokusu çıkar deyimini de kinayeli kullanmıştır. Koku unsurları ile ilgili k“lt“r“m“zde oldukça fazla norm, dilimizde de oldukça zengin bir koku terminolojisi mevcuttur. Kokunun algılandığı yer dimâg, magz beyin dir; kokunun birimi şemme bir lahzada hissedilen koku ; koku alma organı meşâm burun dır. Koku anlamındaki kelimeler şem, ıtr, rayiha, bûy, gâliye, n“khet, nefha, fâyiha, tîb..vb. Kullanılan koku unsurları: a. Bitkisel kokular: Çiçekler, g“l, yâsemen, reyhân, s“nb“l, karanfil, şeb-bûy, za ferân safran , sipend “zerlik tir. Ağaçlar: kâfûr, buhûr-ı meryem hanımeli , ûd,



92

b. Hayvansal kokular: Misk, anber. c. Karışımlar. Ayrıca attâr koku satan , mu attâr kokulanmış , fâyih kokan , buhûr (t“ts“ , micmer buhurdan , koku ile ilgili kelimelerdir. Kokulardan özellikle çiçekler, doğal haliyle baharda tabiatta veya tabiattan koparılarak kapalı mekanlarda kullanılır. Kurutularak buhur veya baharat olarak kullanılır. End“stride ilaç veya parf“m yapımında kullanılır. B“t“n duyular beyinde dimâg algılandığı için, koku duyusu diğer duyularla da barışıktır; dilimizde diğer duyularla terkipler oluşturmak suretiyle paylaşım arz eder: Koku, elvan elvan tekrarında olduğu gibi renkle ifade edilerek, görme uzvuyla; duymak fiiliyle işitme uzvuyla; lezzet ifadesinde aldığı nefis, enfes, berbat gibi sıfatlarla tat uzvuyla; koklanan maddenin burna dokundurulmasıyla dokunma duyusuyla paylaşım içindedir.

Elvan elvan kokun gelir Yar oturmuş yele karşı Karacoğlan, S. Karacoğlan bu t“rk“de, uzaklardaki sevgilinin kokusunu almakta. Koku duyusunu anlatırken de yele karşı oturmuş sevgilinin elvan elvan tekrarıyla renk unsuru da vurgulayıp resmini çizerek görme duyusunu da harekete geçirmektedir: Saçların r“zgarda savruluşu, giysilerin r“zgarla hafif hareketi veya v“cuda yapışması gibi görsel manzarayı da çağrıştırmaktadır. Bir Akpınar t“rk“s“nde koku, insanı uykudan uyandıracak kadar etkili de olabiliyor. Eminem çiçek yollamış Uyandım kokusuna, Kurnaz, 1997, 8) Şeklindeki bir ifade, çiçek kokusuyla uyanmanın ne g“zel bir duygu olduğunu anlatmanın yanında, kokunun uykudan bile uyandırıcı etkisini vurguluyor.



93

Yine g“ftesi Aşık Veysel e ait Seyfettin Yılmaz ın muhayyerk“rdî bestesindeki T“t“yor burnuma sıla g“lleri (www.inleyennagmeler.com gurbetteki bir garibin özlemimi anlatmanın bundan g“zel ifadesi olabilir mi?

Sevgiliden gelen bir yadigârı mektup, mendil alır almaz koklamak, sılanın veya sergilinin kokusunu alma umudunu taşıyan bir hiss-i tabii değil midir? Kokuyor burnuma Sivralan köy“ Serindir dağları, soğuktur suyu Yar mendil göndermiş yâdigar diy“ Göz“n“n yaşını sil dey“ yazmış Âşık Veysel, S. Özlem, telepatik olarak özlenenin kokusunu duymayı sağlayabiliyor. Duygu yoğunluğuna bağlı olarak alınan kokunun burnu yakmasıyla burun direklerinin sızlaması gözden yaş akmaya başlıyor. Gözyaşı, fizyolojik olarak yanma ile ilgilidir: Göz“n beslenme ve temizlenme görevi gözyaşı sıvısı tarafından yapılır. Gözyaşı, göz“n atıklarını mediyan burun boşluğuna boşaltır. Şiddetli ışık ve duygusal nedenlerle aktive edilen gözyaşı bezinin fazladan sıvı bırakması kornea ve burun boşluğunun uyarılmasını sağlar. Gözyaşı sıvısı bazik niteliktedir ve klorit, sodyum bikarbonat, mukin, aliminyum içerir. Birçok mikroorganizmayı öld“r“c“ etkisi vardır. Demirsoy, ,

Açık, kapalı b“t“n mekanları koku ile algılayan bir toplumda, ıtriyat kullanma insanlara veya kendine duyulan saygının göstergesidir. Eve gelen misafire ikram edilen bir kolonya bile, pozitif enerji paylaşımından başka bir şey değildir. Eskiden misk, ıtr-ı şâhî gibi kokular, özel k“ç“k kutularda, pamuk içinde muhafaza edilir. Yatağa g“l yaprağı döşemek de koku geleneğinden biridir. Onay, , 0,221) Sadettin Kaynak ın Yollarına g“l dökt“m, gelir de geçer diye www inleyennagmeler.com şarkısı da sevgi ifade eden bu geleneğin devamı olsa gerek. Sevgi ifadesinin bir parçasıdır, bir çiçeği, bir bebeği, sevdiğimiz her şeyi. Bazen de incitme korkusuyla koklamaktan kaçınabiliriz; Zeki M“ren in dediği gibi bir incelik: Koklamaya kıyamam

http://www.inleyennagmeler/



94

benim g“zel manolyam www. inleyennagmeler. com . Ama, rakip gibi bir hoyrat aynı hassasiyeti göstermeyebilir: Nikâb ile göremezken biz anı vâ-hayfâ Rakîb o gerden-i sîmîni bî-nikâb kokar / Nedîm S. , G. -4 Yazıklar olsun! Biz o sevgiliyi y“z“ndeki peçeyle göremezken, rakip o g“m“ş gerdanını ört“s“z olarak koklar. Beyitte kıskançlık teması işlenmekte ve bildik bir âşık-rakip çatışması sergilenmektedir. Şair, göremediği için, sevgilinin rakiple sabahladığı hissine kapılmakta ve kıskançlığını hayal g“c“yle besleyerek kendince senaryolar ortaya koymaktadır. K“lt“r“m“zde özel g“nlerde halâ yaşatılan buhur ve t“ts“ geleneği aslında ilkel çağlardan beri b“t“n milletlerin rit“ellerinden biridir: Buhur k“lt“r“ ilk çağlarda, çok tanrılı dinlerde köt“ ruhları uzaklaştırdığına ve şifa verici olduğuna inanılırmış. (ıristiyanlık ve Musevîlikte de kutsal kitaplarda kokudan bahis vardır. İslamiyet te ve Osmanlılarda ibadetle ilgili t“ts“ yakma geleneği olmamasına rağmen, g“zel kokuyu çok seven (z.Muhammed ibadet amacıyla değil de kalabalık mescitlerde fena kokuları gidermek için t“ts“ yakılmasını istemiş. Sonraları g“zel kokunun ruh “zerindeki mistik etkisi d“ş“n“lerek cami, t“rbe ve tekkelerde yakılması gelenek haline gelmiştir. T“ts“ olarak kullanılan bitkiler sarısandal, ödağacı, balbağı, tavşankulağı, sandal ağacı, ladin, g“nl“k, şekerkamışı, “zerlik, tarçın, reçine, balzam, kurutulmuş limon kabuğu, çöven tohumu, susam kök“, kırmız gibi kimi böcekler, kokulu topraklar yakıldığı gibi, kimi belli oranlarda bir araya getirilerek özel karışım halinde yakılır. www. blog. milliyet. com. tr.)

Ruhlaruñ odına z“lf“ñ ûd imiş anber hatuñ

Bezm-i h“sn“ñde anuñç“n gezd“r“r micmer hatuñ / Cem Sultan, S. 142, G.177-1 Yanaklarının ateşine saçların öd, ayva t“ylerin anber olmuş. Ayva t“ylerin onun için g“zelliğinin bezminde buhurdanlık gezdiren olmuş. Yanaklar ateşe, saç öd ağacına, t“yler anbere, g“zellik meclise



95

benzetilmiş. Meclislerde mistik bir hava oluşturmak için t“ts“ yakma geleneğine telmih yapılmıştır.

(ekimlikte buhur, tedavide ilaç kadar kullanılan bir unsurdur. İlaç yapımında kullanılan maddeler buhur olarak da kullanılmakta, koku unsuru tedavinin bir böl“m“n“ oluşturmaktadır. Örneğin baş ağrısına karşı M“ntehâb-ı Şifâ da önerilen birçok ilacın yanında buhur da tavsiye edilir: ... g“l suyı sög“t yapragı ve benefşe ve nîl“fer yıyladalar... m“şk anber ve ûd ve turunc yapragı ve karanful yıyladalar. Önler, , (alk hekimliğinde de tedavi amaçlı t“ts“ kullanımı yaygındır. Örneğin burun kanaması gibi fizyolojik bir rahatsızlığa bile tedavi olarak t“ts“ önerilmektedir: Bir dirhem serendus dög“p enfiye gibi çekmek dahi böyledir. Diger: Kâfûrı ak buhur eylemek burun kanını def ider. Tokmakoğlu, , En basitinden bir çiçek kokusu bile hekimlikte bir tedavi şeklidir. Bûy-ı g“l hatt-ı rutûbet birle mânend-i g“l-âb Dâfi -i derd-i ser-i ehl-i humâr olmakdadur / Râşit Onay, , Terlemiş t“yler g“l kokusuyla g“lsuyu gibi, mahmur olanların başındaki ağrıyı yok etmektedir. Şair, sevgili y“z“ndeki teri su, yanakların rengini de g“le benzettiği için y“ze g“lsuyu özelliği vermiştir. Behûr-ı Meryem, (z. Meryem in doğum sırasında tutunduğu için beş parmak şeklinde olan İslamiyet te ve (ıristiyanlık ta kutsal sayılan bir bitkidir. Bug“n hanımeli dediğimiz asma şeklindeki ağaç, k“lt“r“m“zde g“zel kokusuyla (z. İsa nın nefesi olarak tanımlanmasının yanında hekimlikte de kullanılır. (atta b“y“c“l“kte bile t“ts“ olarak yakılırmış. Bakırdan kesilmiş olan mangır para a benzeyen, (icaz zamkı ile öd ağacı, anber gibi maddelerden m“rekkep buhur mangır buhuru adıyla satılır, Ramazanlarda, kandil ve mevlitlerde yakılırdı. Koku maddesi bulunmasa bile en azından g“zel koku yaymak için elma kabuğu yakılırmış Onay, , , , . Kâfûr da klâsik k“lt“r“m“zde buhur olarak, aydınlatmada ve hekimlikte kullanımlarının yanında böcekleri uzaklaştıracağı inancıyla öl“lerin kâfûrla yıkanması gibi kullanım alanlarına sahiptir. Beyaz rengiyle de öl“m“ çağrıştırmaktadır. Pala, ,



96

Reng-i hâl“ñ virdi germiyyet dil-i sûzânuma

Micmer-i endîşeme kâfûr döksem ûd olur / Nâbî S. , G. -6 Beninin rengi yanan gönl“me hararet verdi; bu hararetle d“ş“ncemin buhurdanına kafur döksem öd olur, yanar. Siyah ben ve kızıl ateş buhurdanda yanan öd ağacına benzetilmiş. Koku k“lt“r“, toplumumuzda başta Kur ân, (adis ilimleri olmak “zere İslâmî tevat“r ve inançlarla şekillenmiştir. Kokunun Kur ân da bahsi, bir nimet olarak geçer. Kuran da reyhan, genel olarak kokulu ot anlamındadır. Sekiz cennetten biri olan Cennet-i na îmde (akk a yakın olanlara verilen bir nimettir. Bu itibarla g“zel ve cennette bulunan bir nebattır. Ve l-habb“ z“ l-asfi ve r-reyhân“ (Rahman, 12) (Verreyhân: Samanlı dâne, hoş kokulu nebatlar vardır Feemmâ in kâne mine l-mukarrebîne ferevhun ve reyhân“n ve cennât“ na îmin Vâkı a, Şimdi eğer o mukarreblerden ise artık rahatlık, g“zel rızk ve na im cenneti onundur.) (Tarlan, 1998, 142)

G“l adının Hz. Muhammed ile sembolize edilmesi ve kokusunun O nun terinden oluştuğu inancı, toplumumuzda g“zellik ifade ederken kullanılan bir g“l k“lt“r“ oluşturmuştur. www. muhammetkuzubas. com. makaleler D“nyada sevilmiş “ç şeyden birisidir koku. D“nyadan bana “ç şey sevdirildi; kadın, hoş koku ve namaz hadisi Ayvazoğlu, , de g“zel kokunun bir ruh estetiğinin göstergesi sayılmasına sebep olmuştur. Yine (z.Muhammed in Yemendeki Veysel Karanî nin kokusunu alması ve Rahmet kokusu dimağıma Yemen den yañadan iriş“r hadis-i şerifi uzaduyumda koku unsurunu; aynı şekilde Veysel Karanî nin de (z. Muhammed i kalp göz“yle görmesi göz unsurunu ifade etmektedir. (Yavuz, 1988,55,56) Kur an menşeli Yusuf kıssasında (z. Yakub un Yusuf un kokusunu alması, O nun öl“m“ne hiçbir şekilde inanmamasının sebeplerinden biridir. Gözleri âmâ olan (z.Yakub un özlemle birleşen umudunu dile getirmektedir. Andan alurdı bûy-ı Yûsuf dil Andan gör“rdi bûy-ı Yûsuf dil / (amdullah (amdi, S. .



97

Gön“l ondan Yusuf un kokusunu alırdı. Gön“l ondan Yusuf un kokusunu gör“rd“. Kokunun gönle hitabı, görme duyusuyla ifade ediliyor.

Tasavvufta t“m bedeni idare eden ruh kokulu r“zgara benzetilir ve insanın kokusunu ruh yapısının belirlediğine inanılır. Ârifler g“zel kokulara benzetilirken, bu kokuyu da herkesin hissedemeyeceği inanılır. Çok hafif ve kokulu bir r“zgar mahiyetinde olan ruh, insan v“cudunu istediği şekilde idare eder. Altuntaş, , , Velilerin kendilerin has misk gibi hoş kokuları olduğuna, bu kokuların kullandıkları eşyalara sindiğine; velilerin naaşlarının göm“l“ oldukları yerin bile buram buram koktuğuna inanılır. Uludağ, , Bu kokuyu Sinan Paşa da Göñl“m odına ne yakduñ ise ol kokar. Tulum, , şeklinde aşk olarak ifade ederken; Yahya Kemal de bu kokunun s“rekliliğine dikkat çeker: Öl“m âsûde bahâr “lkesidir bir rinde Gönl“ her yerde buhurdân gibi yıllarca t“ter / Yahya Kemal, S. . Bir âşık için öl“m sakin bir bahar “lkesidir. Gönl“ her yerde buhurdan gibi yıllarca t“ter.

Kokunun gizemi, duyuları uyarıp kendisine çekmesindedir. Bergson a göre tasavvurî duyumların teess“rî karakteri olduğundan, şiddetleri duyulan bir tepki uyandırırlar. Tat, koku, sıcaklık duyumları gibi bazı ruhî duyumların daima hoş veya na-hoş karakterleri vardır. Duyularımıza hakim olan uyarıcılardan kaçtığımız halde, uzaklardan gelen sesi, hafif bir kokuyu veya zayıf bir ışığı fark etmek için b“t“n faaliyet zembereklerimizi gerer, dikkat kesiliriz. Ç“nk“ bize zayıf gör“nen koku ve ışığın cehdimizle kuvvetlendirilmesi icap eder.

(Bergson, 1997, 41- Tasavvuf k“lt“r“m“zde arayışa iten cehd, belirsiz birtakım sezgileri hissettirmenin yolu olarak gör“lm“şt“r, koku. Mevlâna, Mesnevî de birçok kokudan bahseder: Bînî ân bâşed ki o bûyî bered Bûy ârâ cânib-i kûyî bered



98

Herki bûyeş nîst bî-bînî b“ved Bûy ân bûyest kân dînî b“ved Burun koku alan bir uzuvdur ki aldığı koku onu bir mahalle göt“r“r. Onun için abdest esnasında burna su verilirken Yâ Rabbi, bana cennetin kokusunu duyur diye dua edilir. Koku almayan kimsenin burnu yok demektir. Koku da d“nyaya değil, dine ve ahirete m“teallik rayihadır. Tahir“ l-Mevlevî, ),

R“yada g“zel koku maddesi görmek ve koku almak her hal“karda hayra yorumlanır. Ravzat“ l-Envâr ı kaleme alan (ayâlî, bir gece r“yasında kendini Mescid-i Aksâ da gör“r. Yanına gökten bir melek gelir, ağzına “fler eline bir g“l verir ve koklatır. R“yayı yoran muabbir bahtının y“celeliğini, gönl“n“n saflığını ve meşhur olacağını söyler. Çelebioğlu, , Tasavvufî bir yorum da şöyledir: Nebâtât gör“lse, nâfi olanlarından yiyenler, gıdâ-yı ruh şerhidir. Yinmiyenlerin“n meşmûmâtı maârif-i İlâhiyye kokusını cân dimâgı kulagı istimâ itd“kce mu attar oldugı şerhidir. Y“ksel, , Fizyolojik olarak, koku alma son beynin ön“nde meydana gelir. Koku h“crelerinin uzantıları fila olfactoria , beyindeki koku merkezi bulbus olfactorius içerisinde kaynaşmıştır. Koku almaçlarının her biri birer sinir h“cresidir ve mukos salgı içine göm“l“ bulunan kirpikler bu h“crelerin dendtritleridir. Koku partik“lleri h“cre içerisinde eriyerek koku alınmasını sağlar. Burun yoluyla alınan hava kısmen ısıtıldığı gibi, gözyaşı ile nemlendirilir. (er koku parçacığı kendine özg“ şekil ve b“y“kl“ktedir. Koku alma kılcıkları “zerinde bulunan girintilerden her partik“l kendine özg“ oyuğu bulduğunda o koku duyusunu ortaya çıkarır. Misk kokusunu veren parçacıkların maddeleri yassı ve A çapında, kafur kokusunun parçacıkları koni biçiminde ve A çapındadır. G“zel kokular pozitif, köt“ kokular negatif elektrik y“kl“d“r. Kokunun uyarıcı etkisi vardır. Demirsoy, , -261)

Yiyecek ve içeceklerde tat ile bir araya gelen koku lezzet i oluşturmaktadır. Bug“n yiyecek ve içeceklere katıp aroma dediğimiz kokulandırma, klâsik k“lt“rde baharatlarla yapılıyordu. Baharatların koku verme işlevinden başka insan bedeni “zerinde iştah açma, sinir ve sindirim sistemini d“zenleme gibi tıbben kanıtlanmış birçok etkisi vardır. (atta, alışkanlık ibtilâ derecesinde koku kullanımı mevcuttu:



99

Za ferân safran adlı sarı renkli bir bitki, g“zel kokusu ve ferahlık verici, g“ld“r“c“ etkisinden dolayı yemeklerde baharat olarak, tabiplikte ilaç olarak kullanılırmış. Özellikle d“ğ“n yemeklerinde za feranla pişirilen zerde ve pilav ikram edilir; medreselerde öğrencilerin stresini azaltmak için haftada iki defa zerde verilirmiş. O gonca-leb ruh-ı zerd“m gör“p tebess“m eder Belî meseld“r olur hande za ferân “zre / Nâzim Onay, , O gonca dudaklı sevgili, sararmış benzimi gör“nce g“l“mser. Bildik olay: Zaferan “zerine g“lmek gider. Şair, kendi benzini zaferana benzettiği için, sevgilinin g“l“msemesini h“sn-i talil sanatıyla zaferanın etkisi olarak yorumlamaktadır. İçeceklerde, bug“n kokteyl adı verdiğimiz kokulandırma genelde meyve ağırlıklı yapılıyor. Klâsik k“lt“rde şarabın tadı, rengi ve kokusuyla b“t“nd“r. Göze, burna ve damağa hitap edebilmesi için t“m içkilerin kokulandırılması içmeden önce kadehi koklama alışkanlığına dayanır. Kadeh içine kokulandırmak için vişne, kiraz gibi renkli meyveler veya turunç, portakal gibi mezelerin kabuğu konulur. Diyarbakır da g“l kokan g“l rakısı meşhurmuş. Onay, ,

Sâgar-ı hulkuñ nesîminden musaffâdur dimâg Bâde-i lutfuñ şemîminden mu attardur meşâm / Fuzûlî, S. , K. -26 Yaradılışının şarabının esintisinden beynim arınmıştır; l“tfunun şarabının kokusu burnumu doldurmuştur.

Nice kahve o siyeh-fâm-ı Yemen mevlidi kim Get“r“r bûyı öl“yi dile mânend-i S“rûş / Said Giray S. , G. -3 Yemen doğumlu o siyah renkli kahve, ne kahve! Kokusu Cebrail gibi öl“y“ dile getirir. Kahve de kokuyla birlikte alışkanlık yapan bir m“keyyeftir.

Tabiattaki koku maddesini oluşturan polenler, bahar nezlesi, saman nezlesi veya alerjik nezle adı verilen “st solunum yolu alerjisine



100

de sebep olurlar. Bu sadece hapşuruk, burun akıntısı ve gözlerde yanma gibi şikayetlerle sınırlı değildir. Göz nezlesi rinokonjoktivit ve alerjik astıma da neden olabilir. Baharda ot ve çiçek polenleri, asıl görevi havayı s“zmek, ısıtmak ve nemlendirmek olan burnun duvarlarına yapışır ve iltihaba sebep olur. www. populermedical. com ) Bahar nezlesinin sebep olduğu duyulardaki duyarsızlık, edebiyatımızda sarhoşlukla ifade edilir. Bu sarhoşluğun içinde g“zelliklerden etkilenme de olduğu için bahar g“l “ m“l terkibiyle anılır. (angi kokunun ne çeşit alerjiye yol açtığı bile dile getirilir. Umutsuzluk, duyuların işlevini yitirmesi açısından z“kamla ifade edilir. (âl“ñle rûyuña nice teşbîh ider nesîm Misk-i (oten z“ âf vir“r bûy-ı g“l z“kâm / Atayi S. , G. -4 R“zgar, senin benini (otan miskine, y“z“n“ g“le nasıl benzetir. Hotan miski adamı derhal öld“r“r; g“l kokusu da nezle yapar. Şair, sevgilinin beninin miskten, y“z“n“n g“lden daha g“zel olduğunu ifade etmek için kokuların yan etkilerinden bahsediyor. Nâ-“mîd olmam g“l-i hoş-bûy-ı vasluñdan şehâ Tâ z“kâm-ı ye s alınca nefha-pîrâ-yı dimâg / Şeyh“lislâm Es âd S. , G.112-2 Ey şah, dimağımı s“sleyen kokuyu umutsuzluk nezlesi yok edinceye kadar, sana kavuşmanın hoş kokulu g“l“nden umudumu kesmem. M“spet anlamdaki vuslat g“l kokusuyla, menfî anlamdaki z“kam nezle , duyuları köreltmesi bakımından umutsuzlukla ifade ediliyor. Köt“ koku da kişilerin yanlış tercihleri, olumsuz karakter ve sefih yaşayışlarını anlatmak için kullanılır. Mevlana nın Mesnevisindeki g“zel koku çarşısında bayılan tabağın hikayesi, bug“n halk arasında anlatılan kıssalardan biridir. Tabak, ıtriyat d“kkanının ön“nde bayılınca imdadına yetişen kardeşi, burnuna köpek pisliğini s“r“p ayıltır. Gölpınarlı, , )V, - Mevlâna, pis kokuya alışık olanın, nasihatin misk kokusunu kaldıramayacağını söyler. Şeyh Galip, (“sn “ Aşk ta cadı tasvirini pis kokularla yapar: Sarkmış leb-i zîri tâ-be-zânû



101

Mânende-i nâv-ı fîl-i bed-bû

Agzından akar kerîh sular Kârîz gibi köt“ kokular Alt dudağı pis kokulu fil hortumu gibi dizine kadar sarkmış. Ağzından iğrenç sular ve lağım kokuları geliyordu. Okay-Ayan, 1975,244)

Köt“ koku içerdiği için soğan ve sarımsak gibi sebzelerin çiğ yenmemesi, yenildiği taktirde evde kalınması, cemiyet içine çıkılmaması s“nnetine Canan, , - uygun olarak, k“lt“r“m“zde insana saygının bir göstergesi haline gelmiş; âdâb-ı muaşeret kuralı olarak benimsenmiştir.

B. Klâsik Edebiyatımızda Koku

Klâsik Edebiyat, bahçe tasvirlerinde çiçekleri koku ve renk bakımından nizama koyar; kokuyu yaymak için r“zgarı görevlendirir. Koku havayla teneff“s edilir, havayla zikredilir. Sevilenin g“zelliğini çiçekler ve kokularıyla tanımlar. Reng “ bû terkibi çok yaygın kullanılır. Birçok duyguyu, soyut kavramları tanımlamak için koku yetişir imdâda. Tasavvufta tanımını tam olarak yapamadığımız kavramlar, kokuyla genişletilerek hissettirilir. Koku bir olayın, bir olgunun varlığının tanımıdır; kendisi gör“nmese bile, koku o olgunun varlığını haber verir. Kendisi gör“nmese bile kokunun bir h“viyeti vardır, karakteri, rengi, duruşu, c“nb“ş“ vardır. Aklın yoluyla edebiyatta kişilik sergiler, kulağa fısıldar, gönle dokunur, gözden akar, seyre çıkarır, ateşte yakar... Bir şemme z“lf“ñ“ñ kohusından bulam diy“ Kân oldı bagrı dahı tolanur cihânı m“şg / Cem Sultan, S. , G. -10 Misk, senin saçının kokusundan bir şemme bulmak için, bağrı kan dolu olarak t“m d“nyayı dolaşır. (“sn-i talil sanatıyla, misk



102

kokusunun yayılma özelliği bir arayışa bağlanmış. Saçın kokusu, misk kokusundan “st“n tutulmuş.

.Görsel bir manzarayı tamamlamak için,

Hazan ki durmadan evrâkı sû-be-sû dök“l“r (azînesinden eteklerle reng “ bû dök“l“r / Yahyâ Kemal b,

Yaprakları yer yer durmadan dök“len sonbaharın hazinesinden eteklerle renk ve koku dök“l“r. Sonbaharın sarı yaprakları hazineye benzetilmiş. Cömert sonbaharın ağaç diplerine dökt“ğ“ yaprakların değeri, renk ve kokularıdır.

a.Tabiat Unsurlarında:

Renk ve ışık unsurlarıyla görsel bir tablo çizen şair, daha sonra bu tabloya koku unsurları yerleştirerek zeminin havasını teneff“s ettirmeyi amaçlamaktadır. Koku, telepatik bir unsur olduğu için okuyucuyla çok kolay empati kurma ve kendi hislerini hissettirme yolunu seçmektedir. Renk olarak başta g“l olmak “zere çiçekler, koku yayan ve hareketi sağlayan bir unsur olarak r“zgar çeşitli benzetmelerle konu edilir.

Çâr-sûy-ı bâg seyrânı bug“n mergûbdur Kim ş“kûfe anda sarrâf oldı v“ attâr g“l / Fuzûlî, S. , K. -6 Bug“n bağ çarşısını gezmek pek revaçta. Orada çiçekler sarraf, g“l attar oldu. Burada bağ çarşıya benzetilmiş. Şair, çarşıda önemli görd“ğ“ iki d“kkana dikkat çekmektedir. Görsel olarak çiçekler cevhere benzetilirken, g“l“n kokusu da ıtriyata benzetilmiş. M“şgîn-nesîm oldı hevâ anber-şemîm oldı sabâ G“lzâra gelse gâlibâ urmaz (oten den nâfe dem / Bakî, S. , G. -4



103

(Hava misk kokularla doldu; sabah r“zgarı anber kokusu getirdi. Nâfe, g“l bahçesine gelse galiba, (oten den bahis açmaz. Tabiatta r“zgarın getirdiği iç açıcı çiçek kokuları, birinci mısrada hayvanî kokulara benzetilirken, ikinci mısrada onlardan daha “st“n oldukları vurgulanıyor. Dem vurmak bahsetmek anlamında bir deyim olup, şair kinaye sanatıyla dem kelimesinin nefes anlamıyla, her nefeste solunan havanın letafetine; ayrıca kan anlamıyla da renk unsuruna dikkat çekmektedir. Çemen g“ller kokusından mu attar itdi âfâkı Bu gamdan nâfe miskin“ñ olupdur bagrı kân şimdi / Necâtî S. , G.575-4 Bahçe g“l kokusuyla ufukları doldurdu. Şimdi göbek miskinin bu kıskançlıktan bağrı kan oldu. Şair teşhis yoluyla h“sn-i talil sanatıyla misk kokusunun g“l kokusunu kıskandığını ve bu kıskançlıktan ceylanın y“reğine kan indiğini belirtirken, misk kokusunun kıskançlık duygusuyla oluştuğunu da ifade etmektedir. Pala, ,

b.G“zellik Unsurlarında Sevgilinin g“zelliği, mukayese veya benzetme yoluyla tabiat unsurlarıyla renk, şekil ve koku yön“nden m“nasebet kurularak ifade edilir. Çoğunlukla siyah uzuvlar, saç, ben, ayva t“yleri koyu renkli çiçekler ve onların kokusuyla özdeşleştirilir. Yanak g“le benzetildiğinde kokusu g“l kokusudur. Sine, gerdan gibi beyaz renkli uzuvlar, renk ve koku olarak yasemen veya kafura benzetilir. Koku unsurlarını bir arada bulundurmak açısından baş, çiçek bahçesine veya micmere benzetilir. Sevgili hen“z çocuk olduğunda ağzı s“t kokar. Ben kara toprag id“m cân virdi bûyuñdan sabâ (ey ne cân-perver kıyâmet dil-r“bâsın bilmed“m / Ahmed Paşa S. , G. 191-2 Ben ölm“ş, kara toprak olmuştum. Sabah r“zgarı senin kokundan bana can verdi. (ey, sen ne biçim bir can besleyen, ayağa kaldıran gön“l çelensin!. Sevgilinin kokusunu sabah r“zgarı getirir ve gece hasret acısıyla ölm“ş olan âşığa can verir. Kıyâmet kelimesi, iham sanatıyla ayağa kaldıran ve dehşet anlamlarında kullanılarak, beyte heyecan unsuru vermektedir.



104

Yanak Sen“ñ bûy-ı ruhuñ zînet-fezâ-yı g“lşen olmışdur Anuñç“n dâ imâ feryâd ile bî-hûş olur b“lb“l / Şeref (anım S. , G.113-2 Senin y“z“n“n kokusu, g“l bahçesini s“sleyen olmuştur. Onun için b“lb“l daima feryat ederek kendinden geçer. Burada hitap edilen g“l, istiare yoluyla sevgilidir. Lâle hadd“ñden meger kim reng “ bû ugurladı Kim dırahta saluben gezd“r“rler bâzârda / Adlî Onay, , Ey sevgili, lale senin yanağından renk ve koku çalmış olmalı. Bir ağaca sararak pazarda gezdiriyorlar. Şair, h“sn-i talil sanatıyla lalenin hırsızlık yaptığı için, teşhir edilerek cezalandırıldığını ifade ediyor.

Sine, Gerdan Ne yaraşmış kara beñler nigârâ boynuñ agında San olmış dâne m“şgiyle m“zeyyen şem -i kâfûrı / Ahmed Paşa S. , G.326-2 Ey tablo gibi g“zel, boynunun ağındaki kara benler ne g“zel yakışmış! Sanki, kafur mumu misk taneleriyle s“slenmiş gibi. Tane miske benzetilen benler, kafur mumuna (kokulu mum) benzetilen boynu s“slerken, her iki benzetme de koku unsurları ön plâna çıkarılmıştır. Sabâ ki dest ura ol z“lfe m“şg-i nâb kokar Açarsa ukde-i pîrâhenin g“l-âb kokar / Nedîm S. , G. -1 O saçlara sabah r“zgarı el vursa keskin misk kokusu yayılır. Gömleğinin d“ğmesini açsa, sinesi g“l suyu kokar. Şairin uzuvlarda kullandığı koku unsurları uzuvların rengiyle de m“tenâsiptir. Siyah saçların kokusu, siyah renkli misktir. G“le benzetilen göğs“n kokusu ise g“l suyunun kokusudur. Son derece dikkatli bir şekilde g“l “zerine, sabah r“zgarının oluşturduğu şebnem tanelerini de g“lsuyu terkibiyle



105

ter olarak yerleştirmiştir. Kokuyu taşıyacak, yayacak olan r“zgar olduğu için, şair r“zgarı teşhis etmiştir.

Sîb-i gabgab Seni meger ki g“l-efsûn-ı nâz terletmiş Ki sîb-i gabgabuñ ey gonce-leb g“l-âb kokar / Nedîm S. , -3 Ey gonca ağızlı sevgili , seni nazın g“l etkisi terletmiş olmalı. Ç“nk“, çene çukurun g“lsuyu kokmaktadır. Şair, sevgilinin nazını ifade ederken onu doğrudan itham etmek yerine, delil göstermek suretiyle tahmin etme “slubunu seçerek , dolaylı yolla ve nazlı bir eda ile söylemeyi tercih ederken kendisinin de naz modunda olduğunu göstermektedir. Delil, çene çukurunun terlemesi ve terin g“lsuyu kokmasıdır. Sevgilinin ağzı goncaya benzetildiği için, nazın konuşmamakta ısrar ettiği şeklinde d“ş“n“lmesi m“mk“nd“r.

Z“lf, (âl Mu attar z“lf “ hâl“ñ seyr idenler ey gözi âhû Dimişlerd“r hakîkat misk odur âlemde anber bu / Bakî, S. , G. -

2 Ey ahu gözl“, senin hoş kokulu saçını ve benini görenler âlemde gerçek misk saçların, gerçek anber de bu bendir , derler. Sevgilinin saç ve benlerinin kokusu, misk ve anber kokusuyla mukayese edilerek, onlardan “st“n olduğu ifade ediliyor. Eyleseñ bâga gel“p mûy-ı semen-bûyuñı arz Kızara şerm ile ç“n lâle-i hamrâ s“nb“l / Nev î S. , K. -23.

Bağa gelip yasemen kokulu saçlarını göstersen, s“mb“l kıskançlıktan kırmızı lale gibi kızarır. Birçok renk ve koku iç içe kullanılmış. Siyah saçların, beyaz yasemin kokusuyla tezat oluşturuyor. Mor s“mb“l, teşhis sanatıyla kıskançlıktan kırmızı lale rengini alıyor. Dört renkle dört koku birbirine karışıyor.



106

Hat (attuña egerçi y“z“ñ“ñ s“lsini dutdı G“lşende beg“m deste-i reyhân niçe beñzer / Kadı Burhaneddin S. , G.75-6 Efendim, y“z“n“n “çte birini kaplamış olan ayva t“ylerine, bahçedeki reyhan öbeği nasıl benzetilebilir? Yine mukayese ile ayva t“ylerinin reyhandan daha etkili kokuya sahip olduğu ifade ediliyor.

2. Duyguların İfadesinde

Şair, duyguların ifadesinde genellikle teşbih, istiare gibi metafor kullanırken soyut unsurların anlaşılması için somut unsurlardan yararlanmayı tercih ederken, bazı durumlarda soyut unsurları yine soyut olan koku unsuruyla ifade etmeyi, o duyguları hissettirmek, okuyucuya yaşatmak amacıyla tercih eder. Kendisiyle empati kurulmasını, okuyucunun daha önce yaşamış olduğu bir duyguyu, kendi duygularıyla özdeşleştirmesini, böylece, dolaylı da olsa yaşadıklarını yaşatır. Şiirdeki rayihayı hissetmek, şairi anlamakta daha etkili olacaktır.

a. Özlem, (asret Sevilen biri veya kutsal gör“len bir değerden ayrı kalmanın acısıdır, hasret. Ayrılığı bitirip sevileni görme arzusu da özlem. Bir duygu yoğunluğu içinde, muhayyilede sevileni canlandırma sonucu telepatik olarak sevilen şeyin hayali oluşturulabilir veya kokusu duyulabilir. (alk arasında altıncı his olarak adlandırılan duyugör“ veya telepati, sempati yani pozitif enerji ve konsantrasyona bağlı hissetme yetisinden başka bir şey değildir. J.L homme telepatiyi kendisinde bir içg“d“, bir imaj, bir koku ve bazen sesler halinde olan bir fikir alma kabiliyeti , şeklinde tanımlar. Bug“n parapsikoloji biliminin konusu olan telepatide fizik kurallarıyla açıklanamayan, ruh veya yaşama g“c“ diye adlandırılan, evrensel bilgi iletişim aracı olarak kullanılan bir çeşit psi-enerji olduğu bilinmektedir. www.wikipedia.org, Özlem, duygunun yoğunluğuna bağlı olarak gör“nenin ötesindeki gör“nmeyeni keşfetmeye de yol açabilir. Telepati, zihnin madde “zerindeki etkisi telekinezi , geleceği önceden biliş telekognisyon değişik bilinç halleri, Duyugör“ bir eşyanın ya da olayın uzaktan algılanması gibi sezgiler geliştirebilir. www. uniaktivite.net)



107

Mevlâna meclisinde (“sameddin Çelebi, Mevlâna dan Şems ile geçirilen hoş g“nlerden birini anlatmasını istemiş. Mevlâna nı cevabı Bûy-ı pirâhân-ı Yûsuf yâftest Yusuf un gömleğinin kokusunu duydum olmuştur Tahir“ l-Mevlevî,), . Kokuyla ifade edilen özlemin içine, oğlunun özlemini çeken (z. Yakub un duyguları anladığını da yerleştirmiştir. Cân dimâgına er“pd“r bûy-ı vatan Dil diler kim görine rûy-ı vatan

(urrem olup cân ile her-dem safâ Dil sabâdan alalı bûy-ı vatan

Kohu alalı cân bûy-ı vatandan Anı hoş-ter gör“r m“şg-i (otan dan / Cem Sultan Okur, 997,108) .Vatan kokusu can dimağına erişince, gön“l vatanın y“z“n“ görmeyi diledi. .Gön“l sabah r“zgarından vatan kokusunu aldığından beri, her anı safa içinde candan sevindi. .Can, vatan kokusunu kokladığından beri, onu vatan kokusunu (otan miskinden daha “st“n tutar.)

Virdi meşâm-ı ârife hâk-i reh“ñ bûy-ı vatan Ey ârzû-yı sîne v“ ey râhat-ı cân merhabâ / Nev î S. , G. -2

Yolunun toprağı ârifin burnuna vatan kokusu verdi. Ey gönl“n muradı ve ey canın rahatı, merhaba. Sevilen birinin yolunun toprağından vatan kokusu almak, ancak gurbette vatan hasreti çeken kimse için söz konusudur. Sadece vatan kokusu almak bile, arzularının gerçekleştiği hissini verebiliyor.

b.Murad, Vasl



108

Çîn-i z“lf“ñden umar nâfe-i hoş-bûy-ı murâd Bu hevâ yolına yıllarla yiler niteki bâd / Ahmed Paşa S. , Mu. -II Gön“l, saçlarının kıvrımlarından muradın hoş kokulu miskini umar. Bu heves yoluna r“zgar gibi yıllardır koşturmaktadır. Alan tiryâk-i vasluñ bûyını z“lf-i mu anberden Çekinmez zahm-ı tîg-i gamzeden ef î v“ hançerden / Şeyh Galib, S. , G.258-1 Anber kokulu saçlarının kokusunu alan kimse , gamze kılıcının acısından, hançerden ve engerek yılanından korkmaz.

Ud-ı cân yak micmer-i aşkından kim Dil meşâmına ire bûy-ı visâl / Amrî S. , G. -4 Aşkının buhurdanında can öd“n“ yak da, gönl“n burnuna vuslat kokusu ulaşsın. Aşk buhurdana, can buhur olarak kullanılan öd ağacına benzetilmiş. Âşık, varlığını yakarsa vuslat kokusunu duyabilir.

c. Yar Kimesne cem idemez aşk odıyla y“z suyın (evâ-yı ârı kosun her ki bûy-ı yâr ister / (amdullah (amdi, S. (iç kimse aşk ateşiyle y“z suyunu bir arada tutamaz. Yarin kokusunu isteyen kimse utanma hevesini bir yana bıraksın. Ateş ve su, dört unsurdan birbirine d“şman olan iki unsurdur. Su ateşi sönd“r“r. Şair, yarin kokusunu almak için aşk ateşini tercih ederek r“svalığı göze almak gerektiğini savunuyor.

d.Rahat, Afiyet G“l-i d“nyâda yokdur bûy-ı râhat (emân Avnî iriş“r derd-i serler / Avnî, S. , G. -7



109

Ey Avnî, d“nya g“l“nde rahat kokusu yoktur. Baş belaları hemen yetişir. D“nya hayatının geçiciliği, ömr“n çabuk geçmesi bakımından g“l ömr“n“n kısalığına benzetilmiş. Şairin itirazı, bu kadar kısa olduğu halde, rahatlık kokusu bulamayışınadır. Bâg-ı dehr“ñ yok g“l-i bahtında bûy-ı âfiyet Bî-humâr olmaz safâ-yı neş e-i sahbâ dirîg / Nev î S. , TB -I-14

Zaman bağının talih g“l“nde rahatlık kokusu yok. Ne yazık, şarap neşesinin safâsı baş ağrısı çekmeden olmaz. Birinci mısradaki genel yargıya, ikinci mısradaki özel tespit örnek verilmiştir.

e. Meserret Meşâm-ı pîr-i Ken ân a şemîm-i pîrehen-âsâ Es“p bûy-ı meserret çeşm“me nûr-ı basar îrâd / Kastamonulu Sa di (Onay, 2000, 467) (z. Yakub un burnuna Yusuf un gömlek kokusunun geldiği gibi, burnuma sevinç kokuları esti; göz“me aydınlık getirdi. Şair, mutlu bir olayı, koku alma ve görme duyularıyla ifade ediyor; (z. Yakub örneğiyle.

. İnsanî Değerler, Özellikler

İnsanlara ait meziyetler, hasletler, m“spet-menfî durumlar yine kokuyla gösterir kendini, g“c“n“, etkisini. Bazen karışım içinde bir âhenk gösterir, bazen de kitleleri ardından s“r“kler tek başına. Mevsimi, iklimi, havayı, atmosferi değiştirir.

a. Yaratılış, (uy Kasidelerde şair övd“ğ“ kişinin genellikle sultan tabiatını koku ile ifade eder. (ulk, padişahın ahlakı anlamında h“k“mlerini adaletini, lutfunu temsil eder. R“zgarla t“m tabiata ve coğrafyaya yayılan koku, yayıldığı her yere sultanın damgasını h“km“n“ vurur. R“zgar t“m d“nyayı dolaştığından, padişahın cihan hakimi olduğu vurgulanır. Sultan, tabiata bile h“kmeder, onun lutfuyla açılan çiçekler, onun yaradılışının kokusunu taşırlar. Böylece zemine vurulan koku damgası,



110

zamana da yayılmış olur. Elbette, bu benzetmelerde bir insan psikolojisi hakimdir. İnsan zulmette iken tabiat g“zelliklerini bile idrak edemez. Oysa kendini emn “ emân içinde hissedince, çevresindeki g“zelliklerin farkına varır ve bu g“zellikleri kendisine bu şartları sağlayan kimseye atfeder.

Bûy-ı hulkuñla geldi d“nyâya G“lşen-i dehrde dogan gonca / (ayâlî S. , K. -16. Zaman bahçesinde doğan gonca, senin tabiatının kokusuyla d“nyaya geldi. Birinci mısradaki tabiatın kokusu, mugalata-ı ma neviyye sanatıyla kokuyu yayan r“zgarın goncayı açtırmasıyla sebep anlamında; aynı zamanda senin tabiatının kokusunu taşıyor şeklinde de yorumlanabilir.

Bûy-ı hulkuñla g“zâr eylemese bâga nesîm İdemez halk dimâgını mu attar s“nb“l / Bâkî S. , K. -22. R“zgar, tabiatının kokusuyla bağa doğru esmese, s“mb“l halkın dimağını kokuyla dolduramaz. Şart c“mlesiyle, r“zgarın padişahın h“k“mlerini yaydığı ve s“mb“l“n kokusunun bu h“k“mle etkili olduğu anlatılmakta. Fail olan nesim, “lkenin rejimin havasını, şahın adaletli h“km“n“ yaymaktadır. Sabâ ger micmere-gerdân olaydı bûy-ı hulkıyla Komazdı n“khet-i giysû-yı yâre ârzû-yı şemm / Nef i, S. , K.39-22 Sabah r“zgarı onun huyunun kokusunu yaymış olsaydı, sevgilinin saçlarının kokusuna âşıklarda zerre kadar koku özlemi bırakmazdı. Yine bir şart c“mlesiyle padişahın huyunun kokusu ile sevgilinin saçlarının kokusu mukayese ediliyor ve huy kokusunun h“k“m her t“rl“ koku özlemini giderecek şekilde baskın olduğu ifade ediliyor.

b.L“tuf (“dâvendâ nesîm-i bûy-ı lutfuñ dehre şâmild“r



111

(asedden nâfe hûnîn-dil g“l-i ter şermsâr ancak / Nev i-zâde Atâyî S. , Kıt. -1

Ey Allahım, l“tfunun kokusunun esintisi t“m d“nyayı kapsadı. Ancak, hasedinden miskin bağrı kan oldu; taze g“l utandı. L“tuf kokusu yanında kokusuyla anılan g“l ve misk ikinci plânda kaldıkları için rahatsız oldular. Sît-i adl“ñ savtını sâmî durur gûş-ı asamm Bûy-ı lutfuñ hulkına şâhiddurur magz-ı z“kâm / Mesîhî S. , K. -20 Adaletinin şöhretinin sesini sağırın kulağı bile işitmiş; l“tfunun kokusunun özelliğine nezle olmuş beyin bile şahit olmuştur. Nezle, duyuları körelttiği için, kokuyu hissetmeyi önler. Şair, kokuya benzettiği l“tufla canlandığını belirtiyor. c. Şiir, Fesahat Şair, kendi şiirini de etki ve yayılmacı vasfıyla hoş kokuya benzetir. Kokuyu yayan r“zgar, zaman olarak istiare ile şiirlerin de dilden dile dolaşmasını sağlar. Şair, şiirinin g“zel koku kadar etkili olduğunu savunur. Bu koku, tabiattan alınan kokulara benzetildiği gibi, şairin hayal g“c“ne göre renk ve şekil unsurları dikkate alınarak bir tablo da oluşturulabilir. Şemîm-i s“nb“l “ nesrînini yâd itse bir şâ ir Buhûr-ı anber “ kâfûr olur tûmâr-ı eş ârı / Nef î, S. , K. -19. Bir şair onun padişahın yaban g“l“ ve s“mb“l“n“n kokusunu bir lahza hatırlasa, şiirlerinin tomarı anber ve kâfûr buhuru haline gelir. S“mb“l ve nesrin, padişahın huyundan kokusunu alan çiçekler olduğu için, bu çiçeklerin kokusunu bir anlık his şairin şiirlerine buhur özelliği verecek kadar etkilidir. Yani şair, ilhamını padişahın ihsanından alır. Şair, koku çiçeklerini bahçe ve dağ olmak “zere iki ayrı coğrafyadan seçmekle mekanı genişletmiştir. Çiçeklerde renk olarak mor ve kırmızı seçilmiş. Bu çiçeklerin şaire etkisi sonucu ortaya çıkan şiirlerin kokusu, buhur olarak kullanılan iki maddeyle özdeşleşmiştir. Beyaz renkli kâfûr şiirin yazıldığı kağıdı, siyah renkli anber ise m“rekkebi temsil için seçilmiş ve siyah-beyaz bir tablo oluşturulmuştur.



112

Did“ñ bu şi r-i h“sni zevâl ile ey Sa îd İrdi dimâg-ı âleme bûy-ı fesâhat“ñ / Said Giray, S. , G. -6 Ey Said, giderayak bu g“zel şiiri söyledin. Böylece , fesahatinin kokusu c“mle âlemin dimağına erişti. Şair, kendi şiirini överken bunu yaşlılık dönemlerinde söylediğini ifade ederek, değerinin öl“m“nden sonra anlaşılacağını sanıyor. Yanıp tutuşmada erbâb-ı gayret oldı çenâr T“ter duman gibi her an buram buram eş âr / (alil Nihat Boztepe Ey“boğlu, , Yanıp tutuşmada gayret ustaları çınar gibi oldular. (er an duman gibi buram buram şiirler t“ter. Çınarın içten içe yanması, şairlerin kıskançlık duygusuna benzetilmiş. Buram buram şiirlerle tariz yapılmıştır.

d.Arayış Arayış, bir ideal veya bilinmeyenin peşine d“şmek, bir muammâyı çözmek gibi sebeplerle vatandan ayrılmak anlamında bir motiftir. Kişi, kendini de arıyor olabilir. Koku, arayışı tetikleyen bir etken olabilir; kendisi arayış içinde olabilir veya arayış içindeki birine yol gösterici olabilir. Altıncı his dediğimiz sezgi, kokuyla ifade edilirken hissedilen kokular kişiye verilmiş bir öd“l, nimet, davet olduğuna inanılır. Mevlâna, Mesnevîsinde burnu, kokunun anlamını ve kokunun intikamını açıklar: Burun, koku alan bir uzuvdur ki, aldığı koku onu bir mahalle göt“r“r. Koku almayan kimsenin burnu yok demektir. Koku da d“nyaya değil de dine ve ahrete m“teallik râyihadır. Bir kimse manevî bir koku duyup da o nimetin ş“kr“n“ îfâ etmezse k“frân-i nimet gelir, onun burnunu yer ve d“ş“r“r. Tahir“ l-Mevlevî, ), -285)

M“şg-i çîn âvâre olmışdur vatandan ben gibi



113

(ansı şûhuñ bilmezem z“lf-i perîşânın sever / Fuzulî, S. , G. -4 Çin miski benim gibi vatandan ayrı gezer. (angi g“zelin dağınık saçlarını sever; bilmiyorum. Misk, havayla yayılmasının yanında t“m d“nyaya ihraç edilen bir koku maddesidir. Şemseddin Sami, , Şair, bu yayılma işini h“sn-i talil sanatıyla, miskin bir g“zelin saçlarına âşık olup onu aramak için d“nyayı dolaştığı şeklinde yorumluyor. Şairin onda kendini bulduğu misk teşhis edilip arayış içinde olan bir âşık sıfatı y“klenmiştir. Çin, kıvrım anlamıyla z“lf ile iham-ı tenâs“p sanatı oluşturur. Z“lf, çin, misk siyah renkli olduklarından bu arayışın çetin olduğunu hissettirmekte. Anberîn ola ne yir ki ayaguñ basar iseñ

Seni meger ki bula iz“ñile deli göñ“l / Kadı Burhaneddin, S. , G. -3 Ayağını bastığın her yer anber kokulu olur. Deli gön“l ancak seni izini takip ederek bulur. Şair, iz s“rme işine koku unsuruyla farklı bir boyut getirmekte. Aslında şairin söylemek istediği, anber kokusu atfedilen ayakların değerini tahayy“l ettirmektir.

e. Uyku Ne bezmde şeb-zindedâr-ı sohbet id“ñ (en“z nergis-i mest“ñde bûy-ı hâb kokar Nedîm S. , G. -4 (angi mecliste sohbet ederek sabahladın? Sarhoş gözlerinde hâlâ uykunun kokusu var. Şair, sevgiliye hitaben bir soru sormaktadır. Onun uykudan kapanmakta olan gözlerinden sabahlamış olduğunu anlamakta ve buna binaen sorusunu sormaktadır. Ancak ifade etmek istediği şey, hangi mecliste sabahlamış olduğundan çok agyâr ile sabahlamış olma ihtimalidir. Şairin gözlediği uyku hâlini, koku unsuruyla dile getirmekteki amacı bu hissin yayılmacı özelliğinden dolayıdır.

f. Vefâ Vefâ, bağlılık anlamında m“spet bir değerdir. Kokuyla ifade edilmesi, kokunun uyarıcı bir unsur olmasından dolayı âşığın bir koku vesilesiyle sevgiliye bağlanmasını ifade etmek içindir. Kokunun havayla



114

dağılıp gitmesi örneği de sevgilinin vefasız oluşu gerçeğini ifade etmek içindir. S“nb“l“ñ bendini açdukca meşâm-i âlemi P“r ider bûy-ı vefâ in âm-ı z“lf“ñden sen“ñ / Cem Sultan S. , G. -

6

Saçlarının bağını örg“s“n“ çözd“kçe, saçının nimetinden yayılan vefâ kokusu âlemin burnunu doldurur. S“mb“le benzeyen saçların açılmasıyla yayılan s“mb“l kokusu, herkesi vefalı birer âşık haline getirir. Burada bûy-ı vefâ âşıkların bağlılığını, saçların bağlayıcılığını ifade etmektedir. Saçuñla göñl“m“ñ ahdi vefâ oldı vefâ ç“nkim Vefâ bûyı gel“r dâ im saçuñ ahd “ karârından / Nesimi S. , G. -9 Saçınla gönl“m“n söz“ vefâ oldu vefâ! Ç“nk“, saçının söz ve kararından daima vefâ kokusu gelmektedir. Âşık, sevgiliye saçlarının kokusuyla bağlanmıştır. Saçla gön“l, birbirlerine bağlılık söz“ vermişlerdir. Şair, bağlılığının sonsuza kadar s“receğini dâim kelimesiyle ve vefâ kelimesindeki tekrirle ifade ediyor. Bağlılık söz“n“ pekiştirmek için vefâ kelimesi “ç defa tekrarlanmıştır. Yâri mestâne sanup bûseye ikdâm itd“m Bulmadum bûy-ı vefâ gonca-ı ra nâsında / Atayi G. . Sevgiliyi sarhoş sanıp buse almaya kalkıştım; ama g“zel goncaya benzeyen ağzında vefâ kokusu bulamadım. Ağız, istiare yoluyla goncaya benzetilmiş. Söz verme de konuşma yoluyla yapıldığı için, şair sevgili tarafından reddedildiğini vefa kokusu bulmamakla anlatıyor.

g.Azar, Gazab Oldı devrinde hevâ mahbûs-ı zindân-ı habâb Gâlibâ görmiş hevâdan şemme-i âzâr g“l / Fuzulî, S. , K. -39.



115

G“l, havadan incinme kokusu görm“ş olmalı; g“l“n devrinde hava h“cre hapsine mahkum edildi. Şair, teşhis yoluyla h“sn-i talil sanatı yaparak, su kabarcıkları içindeki havayı r“zgarın g“l“ incitmesi sonucunda h“cre hapsine mahkum edildiği şeklinde yorumluyor. Şemme, kokunun birimi olup bir lahzada hissedilen koku anlamına gelmekte. Şair, g“l“n narinliğini ifade etmek için bir şemmecik incinmeye mukabil h“cre hapsini öngör“yor. Söyle g“l-reng-i cemâl“ñde ned“r bûy-ı gazab Kâk“l“ñ deñl“ perîşân olmaga var mı sebeb / (afîd S. , G. -1 Söyle; g“l renkli y“z“ndeki bu gazap kokusun nedir? Kak“l“n gibi perişan olmağa sebep var mı? Gazap kokusu kaş çatma, surat asma veya hışımla bakma eylemleri için kullanılmış. Bu eylemlerin etkisi de sevgilinin kak“l“ gibi âşığın gönl“n“n perişan olması. Şair, sezinlediği korkuyu gazap kokusu olarak ifade ederken, zaten d“ş“ncesi dağılmış durumda.

.Tasavvufî Terimler

Tasavvuf hakkında çok şey yazılsa, söylense de tasavvuf bilmeyen için sırlar âleminden başka bir şey değildir. (avadan koklanan birtakım haller, d“ş“nceler, arzular, aşklar, şevkler, gön“lden kopan fırtınalar, fırtınayı oluşturan çekim kokudan başka neyle ifade edilebilir ki? G“zelin kusurlu, g“zelliğin sınırlı olduğu evrende kokulu havadan başka ne sarabilir bu n“h feleği? Yıl on iki ay ışk odı iç“mde uş yanup durur Yandugınca artar kokum devr“m geç“p solmaz ben“m / Yunus Emre S.230, G.214-6

Yılın oniki ayı aşk ateşi içimde yanıp durur. İşte o ateş yandığı s“rece kokum artar; benim devrim geçip solmaz. Aşk ateşiyle ebediyeti yakalamış Yunus. Bug“n bile bu ateşin kokusu artarak yayılmakta.

a.Allah, Hak



116

Mevlâna Mesnevisinde Zamanınızdaki g“nlerde Rabbinizin g“zel kokuları vardır. Kendinize gelin; o g“zel kokuları almaya çalışın , hadisinin tefsirini yaparken, G“zel koku geldi; sizin haberiniz yokken esip gitti; dilediğine can bağışlayıp geçti. Başka bir koku daha erişti. Uyanık ol arkadaş, uyanık ol ki bundan da mahrum kalmayasın… Eğer bi ebedî nefha yere göğe nâzil olsa, yer ehliyle gök ehlinin ötleri su kesilirdi. Esasen bu nihayeti olmayan nefhanın kokusundan gökler, yery“z“ ve dağlar o emeneti y“klenmekten çekindiler. Feebeyne en yahmilnehâ âyetini oku da gör. Kokusundan dağın y“reği kan olmasaydı Eşfakne minhu denir miydi? Bu Tanrı kokusu d“n gece bize bir başka t“rl“ zuhur etti… -156)

Divan-ı (ikmet te Âşık irmes cânânıga cân birmese Dihkân irmes kitmen çapıp nân birmese Bunda yıglap âhirette cân birmese Yolda kalgan bûy-ı (“dâ alganı yok s.

b. Muhabbet, Aşk, Mihr

Aşk da kokuyla ifade edilen, cevher sayılan bir değerdir. Bazen yokluğundan şikayet edilir, zamanın şartlarına bağlı olarak; bazen cefakâr sevgilide bulunmayan şeydir; bazen de aşka davet eden bir histir.

Sinan Paşa, akılla aşkın mukayesesini yaparken aşkı renksiz bir kokuya benzetir: Akl bir rengd“r ki anda bûy-ı sır olmaz; aşk bir bûydur ki anda rengden eser olmaz. Tulum, ,

Var sözinde eser-i bûy-ı mey-i sâgar-ı aşk Şöyle bild“m ki deg“l bu dil-i dîvâne tehî / Nev î S. , G. -3 Gönl“m“n söz“nde aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri var. Böylece, bu deli gönl“m“n boş olmadığını anladım. Şair, gönl“n“n boş olmadığını, uzun bir terkiple ifade ettiği birtakım sezgilerden



117

anladığını söyl“yor. Aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri şeklindeki terkip, aşk kokusunun dolaylı olarak ve çok az miktarda olduğunu belirtmek içindir. Şair, bu “slupla tevazu ve kanaat göstererek gön“l zenginliğini ispat etmektedir. Ne bûy-ı mihr “ ne reng-i vefâ var berg “ bârında D“ş“pd“r bâg-ı dehr adlu göñ“l özge g“lzâra / Nev î S. , G. -4 Gön“l, yaprağında şefkat kokusu, meyvesinde vefa rengi bulunmayan zemane bağı adlı bir bambaşka bir g“l bahçesine d“şm“şt“r. Zamandan şikayet içeren beyit sevgi ve vefa yoksunluğu ile g“n“m“z“ anlatmaktadır. Bir râyiha-i aşk u hevesd“r bu menâzır (er bir agacın sanki hevâ-yı seri vardur / Abd“lhak (amid Onay, 2000, 284) Bu manzara, bir aşk ve heves kokusudur. Sanki her bir ağacın başında kavak yelleri esiyor. Burada da b“y“leyici tabiatın aşka davet eden etkisinden bahsediliyor. Görsel manzara içine, coşku koku unsuru olarak yerleştirilmiş. Almadı bûy-ı muhabbetden eser şunlar kim

Gonca-veş dilleri hûn sîneleri çâk deg“l / Bâkî, S. , G. -6. Şu muhabbet kokusundan eser almayanlarını gonca gibi gön“ller kan, bağırları yırtık değil. Muhabbet kokusundan nasiplenmek birçok acılar çekmek ve çok olumsuzluklara tahamm“l etmeye bağlanmış.

c. Mânâ, Vahdet Sen zehirden ve şekerden vazgeçmeyince, vahdet bahçesinden nasıl koku alabilirsin? Mevlevî, ),



118

Bûy-ı ma nâdan eser olmadıgından dâ im Görin“r su gibi çagında dimâg-ı yâkût / Şeyh Galib, S. , G. -5 Yakutun dimağı, mânâ kokusundan eser taşımadığından çağında daima su gibi gör“n“r. Sihr-i helal sanatıyla dâim vurgulanarak ikinci mısraı da kapsamaktadır.

d. Delilik, R“sva Esirdi cûş-ı muhabbetile ehl-i sevdâ hep Dimâga bûy-ı c“nûn virdi rûzgâr-ı bahâr / Şeyh Gâlib, S. , G. , . Bahar r“zgarı, dimağa hep delilik kokusu verdiği için, sevdâ ehli muhabbet coşkusuyla hep kendinden geçti. Baharın delilikleri artıran etkisi, koku unsuruyla açıklanmış ve coşku delilikle izah edilmiş. Mu anber s“nb“l“ñden almadın bû olmadum r“svâ Bu r“svâlık baña senden deg“l bâd-ı sabâdandur / Fuzûlî, S. , G. -

4 Anber kokulu s“mb“l saçlarından koku almadan rezil olmadım. Bu rezillik bana senden değil, sabah r“zgarından geldi. e. Cennet İtdi ol mahdum-ı fâzıl sûy-ı firdevse g“zâr Cân dimâgına ir“p ıtr-ı cinândan râyiha

(O faziletli evlat, can dimağına cennet kokularından koku gelip cennete doğru gitti. Öl“m, cennet kokusu almakla izah ediliyor, sevilen değerli kimseler için. Bâg-ı cennetden (“dâyâ kabrine revzenler aç (er tarafdan olsun envâ -ı revâyîh fâyiha / Atayi S. , Kı. -1-2 Allahım, onun kabrine cennet bahçesinden pencereler aç. (er taraftan çeşit çeşit kokular koksun. Sevilen kişinin ardından edilen



119

duada görsel olarak cennet bahçesini seyretmenin yanında cennet kokularını da koklamaya yer veriliyor. Cennet kokusı gelmege başladı meşâma Yaklaşdı gibi kâfilem“z menzil-i Şâm a / İshak-ı Kadîm Onay, , 414) Kafilemiz Şam a yaklaşmış olmalı. Burnuma cennet kokusu gelmeye başladı. Şair, Şam şehrini cennete benzetiyor.

f. Ses, Ney, Nefes Göñ“l bâgını hurrem itdi ey ney tîb-i enfâsuñ Yayıldı nefha-i bâd-ı bahârî gibi âfâka / Şeyh“lislâm Yahyâ, S. , G.353-4 Ey ney, bahar r“zgarının kokusunun ufuklara yayıldığı gibi, nefeslerinin g“zel kokusu gön“l bağını sevinçli kıldı. Üflemeli bir çalgı olan neyin sesi, bahar r“zgarının tabiata yaydığı çiçek kokularına benzetilmiş. Benzetme yön“, ses ve kokunun insan tabiatı “zerinde yaptığı pozitif etkidir. g. Can, D“nya Can kokusu, ihyâ olmak, hayat bulmak anlamlarında kullanılmakta. Sinan Paşa, d“nyaya meyleden kişinin can kokusu alamayacağı, yani gerçekte yaşamış sayılmayacağını ifade etmektedir: Cihân rengine göñ“l viren, göñ“l jengin açamaz; d“nyâ bûyına meyl eyleyen cân kohusın tuyamaz Tulum, , D“nya kokusu, aldatıcı g“zellikler, can kokusu ebediyen var olma anlamında kullanılmış. Z“lf“ñe yoksa şâne mi vurdı nesîm-i subh Kim bûy-ı cân meşâmuma ol şâneden gel“r / Cem Sultan, S. , G. -6 Sabah r“zgarı yoksa saçlarını mı taradı. O taraktan burnuma can kokusu geliyor. Can kokusu, ihyâ olma anlamında kullanılmış.



120

R“zgar, teşhis edilerek saçları taramış; âşığa can veren saçın kokusu değil de tarağa sinmiş olan koku miktarıdır.

h. Edeb Alınurken g“l-ruhuñdan sevd“g“m bûy-ı edeb Aklumı aldı dehânuñ yok yire ey gonce-leb / (afîd S. , G. -1

(Ey gonca dudaklı, g“l yanağından sevdiğim edep kokusunu alırken, ağzın yok yere aklımı aldı. Yok sayılan ağız, sebepsiz yere aklı da yok etmektedir. Yok yere kinaye sanatıyla sebepsiz yere ve olmayan bir yere anlamlarında kullanılmış. Bûy-ı edeb, y“z suyu, hayâ anlamında kullanılmıştır. Şair, y“z“n masumiyetine aldanıp aklını aldırdığı için hayal kırıklığı yaşamaktadır.

ı. Rahmet

Nefha-ı cân-bahş-ı rahmet subh u şâm

Ehl-i tâ ate olur zîb-i meşâm / Nahifî Çelebioğlu, , Rahmetin can bağışlayan kokusu, gece g“nd“z ibadet edenlerin burnunu s“sler. İbadet etmek için gerekli olan istek, şevk rahmet kokusu olarak nitelendirilmiş. j. Hakikat Sanma kim vardur kerâmet her dil-i dîvânede Bil ki var bûy-ı hakîkat aşk ile mestânede / (afîd, S. , G. -1

(Her deli gön“lde keramet var, sanma. (akikat kokusunun aşk ile kendinden geçmiş olanlarda bulunduğunu bil. Şair, her deli gönl“n hakikat kokusu alamayacağını, bunun için aşk ile kendinden geçmek gerektiğini iddia ediyor.

k.Marifet Erbâb-ı dil söz“mden alur bûy-ı ma rifet Ben âteş-i muhabbet-i evlâda micmerem / Nev î S. , TB. -I-9



121

Ben, “st“n muhabbet ateşinin yandığı buhurdanım. Gön“l erleri söz“mden marifet kokusu alırlar. Şair kendi şiirini, marifet kokusu yaydığını söyleyerek övmektedir.

l.Safa Cân râh-ı muhabbetde bir bûy-ı safâ aldı Ol râyihadan buldum ben hâne-i hammârı / Şeyh“lislâm Yahyâ , S. , G.413-4 Canım muhabbet yolunda bir safa kokusu aldı; ben şaraphane yolunu o kokuyla buldum. Muhabbet yolundan alınan safa kokusu, arayış içinde olan âşığı şaraphaneye göt“rmektedir. Çemenler sebz-i hurremd“r hevâlar dil-g“şâdur hep Bu dem bâd-ı sabâdan alınan bûy-ı safâdur hep / Fasîh Onay, 2000,385)

Bahçeler kutlu yeşil, havalar iç açıcı. Bu mevsimde sabah r“zgarından alınan, hep huzur kokusudur.) Tabiat seyrinin insana mutluluk vermesi, sıkıntılardan uzaklaştırması koku edilmiş.

m.Bekâ Bulunmaz isterseñ bir zerrece bûy-ı bekâ hergiz Egerçi Nev iyâ hep sûk-ı attâr oldı her gûşe / Nev î S. , G. -7 Ey Nev î, her k“şe attar d“kkanı olsa bile, arasan aslâ bir zerre bekâ kokusu bulamazsın. Şair, gelip geçen meşgalelerden bıkmış olmakla, kalıcılığı olan değerler aramakta. Bunu da bulmakta oldukça umutsuz.

n.Fenâ Ayn-ı g“l oldı b“lb“l bûy-ı fenâyı añlamaz Yâr-ı kadîmi bulduk seyr-i kenârı görsek / Nev î S. , G. -2



122

B“lb“l, g“l“n kendisi olduğu için geçicilik kokusunu hissetmez. Eski dostu bulduk; kucaklamayı da başarabilsek. B“lb“l, g“lde yok olduğu için, g“l“n solup gideceğini d“ş“nmez. Biz de eski dostumuzu bulduk ve onda yok olmak istiyoruz.

Fâzıl cihâna ibret ile eyled“m nazar (er zerresi dimâguma bilmem fenâ kokar / Enderunlu Fâzıl Ey“boğlu, , Ey Fazıl, ibret göz“yle d“nyaya baktım. Burnuma her zerresi geçicilik koktu. Şair, d“nyanın geçiciliğini belirtirken fenâ kelimesinde iham yaparak geçiciliği köt“l“k olarak da nitelemiştir.

o. Ruh M“şgîn saçuñdan bulmışam şol bûy-ı rûh-efzâyı kim Tîbandan anuñ sanasın tîbî v“ attâr olmışam / Nesîmî S. , G. -7 Şu öm“r artıran kokuyu misk kokulu saçlarında buldum. Sanki attar olmuşum; kokular içinde ille de onun kokusu. Saç öm“rle ifade edildiği için, kokusu da ömr“ uzatıcı etkiye sahiptir.

p. Sır Mevlâna nın Mesnevîsinde birçok koku örneğinin yanında sır kokusuna da yer verilir: (ıristiyanlığı bozmak isteyen Yahudi vezir hikayesinde, sözlerin ötesinde kalpte gizlenen niyet sır olarak ifade edilirken ferasetli şah tarafından sırrın kokusu alınmaktadır. Şah, esrârımdan koku aldı; sözlerim onun nezdinde töhmetli tutuldu. Mevlevî, ),

Sabâ bûy-ı g“li neşr itse sahn-ı g“lşende Yine her goncanuñ râz-ı derûnı âşikâr olsa / Şeyh“lislâm Yahyâ S. , G.361-2



123

Sabah r“zgarı, g“l bahçesinde g“l kokusunu yaysa; yine her goncanın içindeki sırlar açığa çıksa. Goncanın kokusu, sır addedilmiş ve şair o kokuyu sır deşen meraklı biri gibi beklemekte.

. Bazı Maddelerin Kokusu

Soyut benzetmelerin dışında, bazı maddelerin kokusu özel anlamlarla ele alınır edebiyatımızda. Bunlar, birtakım kavramları çağrıştırmak, veya bir gruba dahil etmek için seçilmiş unsurlardır.

a. Şarap Şairler, sevgilinin ağzından şarap kokusu almaktan çok hoşlanır. Şarap kokusunu gidermek için de karanfil kullanılırmış.

Dem-be-dem benlik şarâbı kokusun def itmege

Vasf-ı hâlin d“şmez agzumdan karanfild“r baña / Necâtî S. , G. 5-

3

(er nefes benlik şarabının kokusunu gidermek için, beninin özelliği ağzımdan karanfilmiş gibi hiç gitmez. Ben, siyah rengiyle karanfile benzetilmiş.

Ne berg-i g“ld“r o leb çignesem şeker sanırum Ne gonced“r o dehen koklasam şarâb kokar / Nedîm S.280, G.16-2 O dudak hangi g“l“n yaprağıdır; çiğnesem şeker kokar. O ağız, nasıl bir goncadır; koklasam şarap kokar. Sevgilinin dudaklarının tadı şeker kokusuyla ifade edilirken goncaya benzetilen suskun ağzında ise şarap kokusu olduğu belirtiliyor. Şart kipiyle ifade edilen durum, sadece şairin hayalî tahminidir.

b.Kebap

Ey lebi mey-gûn öl“rse nâr-ı hicr“ñden Mesîh



124

(aşre dek anuñ mezârından gele bûy-ı kebâb / Mesihî S. , G. -4 Ey dudağı g“l renkli, (z. İsâ ayrılığının ateşiyle öl“rse, mahşer g“n“ne kadar mezarından kebap kokusu gelir. Şair, mahlas beytinde ayrılık acısının öl“ms“z olan (z. İsa yı bile öld“receğini tezat sanatıyla ifade etmektedir. Ancak, öl“ms“zl“k (z. İsa nın yanışına ve bedeninden çıkan kebap kokusuna y“klenmiştir.

O ten ki hâk ola aşkuñ g“dâz-ı sûzından Biten giyâhı dem-i haşre dek kebâb kokar Nedîm S. , G. -5 Aşkın ateşinde erimekten toprak olmuş o bedenin mezarında biten otlar, mahşer g“n“ne kadar kebap kokar. Bu beyitte âşığın aşk ateşiyle erimiş hâli anlatılmakta ve âşığın ölse bile sonsuza kadar yaşadığı inancı ifade edilmektedir. Aşk ateşiyle eriyen beden toprağa giriyor; karışıyor, topraktan otlar bitiyor ve o otlar kıyamete kadar yanık et kokusunu kebap yayıyor. Şair, mezarında g“l bitirmiyor; bir mantık hesabı ile erimiş bedeni zerreler halinde d“ş“nd“ğ“ için onlara en k“ç“k bitki saydığımız ve kesret olarak kabul ettiğimiz çimen özelliği veriyor.

c.Üst“hân Biz kim semâ-yı dilde tecerr“d h“mâsıyuz İrmez meşâm-ı kadr“m“ze bûy-ı “st“hân / Nev î S. , G.379-3 Biz gön“l semasında her şeyden elini çekmişlik h“masıyız. Burnumuzun derecesine kemik kokusu ulaşamaz. Beytin teması efsanevî bir kuş olan ve kemikle beslenen h“ma ile ilgili inançlar “zerine teşbihlerden oluşmaktadır. (“ma y“ksekten uçtuğu için y“ce gönl“ temsil etmekte; devlet kuşu olduğu için varlığından soyunmanın devlet sayıldığını belirtmektedir. Pala, , (“ma kemikle beslendiği halde, kendini h“maya benzeten şair, kemik kokusu alamayacak kadar y“kseklerde olduğunu belirterek mertebesinin “st“nl“ğ“n“ vurgulamaktadır. Kemik kokusu, maişet anlamında kullanılmış.

d. Kan Nedîm sen yine ma nî-şikâflıkda mısuñ



125

Ki nevk-i tîg-i kalem hûn-ı intihâb kokar / Nedîm S. , G. . Ey Nedîm, sen hâlâ anlam yarmakta mısın? Ç“nk“, kelem kılıcının oku seçme kanı kokuyor. Şair, bu beyitte kendi şiirini överken, şiirdeki titizliğini anlatmak için kelemini kılıca şiirinin anlamını da kılı kırk yarmış kılıcın dökt“ğ“ kanların seçkin kokusuna benzetiyor. Koku “slup anlamında kullanılmış.

e.S“t Oldı bir tıfluñ kemend-i z“lfine cânlar esîr Gamzesinden kân tamar agzında ammâ bûy-ı şîr / Bâkî, S. , G. -

1. Canlar, bakışlarından kan damlayan ama ağzı s“t kokan bir çocuğun saçlarının kemendine bağlanıp esir oldu. Tıfl, sevgilinin k“ç“k yaşta olması veya çocuksu gör“n“şe sahip olması durumunda verilen sıfattır. Sevgili kan dök“c“ bakışları ile savaşçı, ağzı s“t kokmakla s“t çocuğu olma gibi iki zıt özelliği taşımaktadır.

f. Toprak

Vefât“ n-nebî mesnevisinin yazarı Ârif, (z. Peygamber in vefatını anlatırken, Cebrail in koku getirip “zerine saçtığını, (z. Fatıma nın babası kabrini ziyarete geldiğinde bir avuç toprak alıp, koklayarak ağladığını anlatır. Çelebioğlu, ,

Cân vir“r râyiha-i t“rbet-i pâk“ñ ey tâk Nevverallâhu lekel ardu seka llâhu serâk / Fuzulî S. , G. -1 Ey asma, temiz toprağının kokusu insana can verir. Allah yerini nurlandırsın ve toprağını sulasın. Asma “z“m verdiği ve “z“mden şarap yapıldığı için, şair asma toprağını kutsal görmekte. Toprak, t“rbe anlamında da kullanılmıştır. Şair, şarabı İlahî aşk olarak d“ş“nd“ğ“nden, bir veliye dua eder gibi asmaya dua etmektedir.



126

Sonuç: Klâsik k“lt“r“m“zde koku bir g“zellik k“lt“r“ oluşturacak kadar kullanılan; klâsik edebiyatımızda koku duyusu d“ğer duyularla eşitlik oluşturacak kadar çok işlenen bir unsurdur. (er safhasında buram buram t“ten yaşantısıyla klâsik k“lt“r ve her alanında elvan elvan kokan hissi sayesinde klâsik edebiyat hep gizemini korumakta, gönderdiği esintilerle araştırmacıları cezbeden bir özelliğe sahiptir. Kokuyu hisseden organ burun meşâm ; koku burun yoluyla beyne ulaştığı için etkilenen organ beyin dimâg, magz dir. Kokudan etkilenme cân meşâmı, cân dimâgı gibi terkiplerle de anlatılır. Şem, şemme koku anlamına gelmekle beraber daha çok birim zamanda lahza) hissedilen koku anlamındadır, yani kokunun birimidir. Sunduklarımız, uçsuz bucaksız söz bûstânının içinden burnumuza çavan birkaç örnek yazılanların, söylenenlerin kokularından ibarettir. Toplum yaşantısında bir hazzı paylaşımdır bir buhuru teneff“s etmek. Bir bahçe seyrinde sabânın hediyesini hissetmek. Bir sofrada aynı yemekten haz almak ve bir söz“n, beytin kokusunu paylaşmak. Duygu ve d“ş“ncelerden hal, harekete kadar; görebildiğimiz, duyabildiklerimizin ötesinde duyamadıklarımız, erişemediklerimiz, algılayamadıklarımız kadar bir evreni vardır kokunun.

KAYNAKÇA Ahmet Paşa Divanı , (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara. AKSOY, Ömer Asım , Atasözleri ve Deyimler Sözl“ğ“, , , İnkılap, İstanbul. ALTUNTAŞ, (ayranî , Erzurumlu İbrahim (akkı, MEB, İstanbul. Amrî Divanı , (az. Mehmet Çavuşoğlu, İÜEF Yay. İstanbul. ATALAY, Besim , Divanu L“gati t-T“rk Terc“mesi ))), Dizin )V, TDK, Ankara. AYVAZOĞLU, Beşir , Aşk Estetiği, Öt“ken Yay., İstanbul. BERGSON, (enri , Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri, Çev. Şekip Tunç, MEB, İstanbul. BEYATL), Yahya Kemal a , Kendi Gök Kubbemiz,, Yahya Kemal Ens. İstanbul.



127

BEYATL), Yahya Kemal b , Eski Şiirin R“zgarıyla, Yahya Kemal Ens. İstanbul. CANAN, İbrahim, (adis Ansiklopedisi, . Akçağ Yay. İstanbul, . ÇELEBİOĞLU,Amil , S“leyman Nahifî ve Fazilet-i Savm Zuhuru l-Âhire Adlı Eseri , Eski T“rk Edebiyatı Araştırmaları, MEB, İstanbul, s. 317-334. ÇELEBİOĞLU, Amil , T“rk Edebiyatı nda Mesnevi, Kitabevi Yay. İstanbul. DEMİRSOY, Ali , Yaşamın Temel Kuralları, Meteksan Yay. Ankara. DOĞAN, Muhammet Nur , Fatih Divanı ve Şerhi, Erguvan Yay. İstanbul. ERSOYLU, (âlil , Cem Sultan ın T“rkçe Divanı, TDK, Ankara. EYÜBOĞLU, Kemal , Şiirde ve (alk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, Doğan Kardeş Mat. ),)), İstanbul. Fuzûlî, Divan , (az. Kenan AKYÜZ-S“heyl BEKEN-Sedit YÜKSEL-M“jgan CUNBUR, Akçağ, Ankara. GÖLP)NARL), Abd“lbaki , M. Celaleddin Rumî Mesnevî V) cilt, MEB, İstanbul. (afid Divanı , (az. (acer Ünal GÜSBE, Y.L.Tezi Ankara. (AKKULOV, İbrahim, Ahmet Yesevî (ikmetleri, MEB, Ankara, (amdullah (amdi, Yusuf u Z“leyha, (az. Naci Onur, Akçağ Yay. Ankara, 1991. KURNAZ, Cemal , T“rk“den Gazele, Akçağ, Ankara. Mesîhî Dîvânı 995), Haz. Mine Mengi, AKM Yay. Ankara. Nâbî, Divan, ),)) , (az. Ali Fuat BİLKAN, MEB, İstanbul. Nâ ilî, Divan , (az. (âluk İPEKTEN, Akçağ, Ankara. Necati Bey, Divan , (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara. Nedîm, Divan , (az.. Abd“lbaki Gölpınarlı, İnkılap ve Aka, İstanbul. Nef i, Divan , (az. Metin AKKUŞ, Akçağ, Ankara.



128

Nesîmî, Divan , (az. (“seyin Ayan, Akçağ, Ankara. Nev î Divanı , (az. Mertol Tulum-Ali Tanyeri, İstanbul. Nev i-zade Atayi , Divan, Haz. Saadet KARAKÖSE, İnön“ Ün. . Basılmamış Doktora Tezi . OKUR MERİÇ, M“nevver , Cem Sultan Cemşid “ (urşid, AKM, Ankara. ONAY, Ahmet Talat , Mazmunlar ve İzahı, (az. Cemal Kurnaz , Akçağ, Ankara. ÖNLER, Zafer , Celâleddin (ızır (acı Paşa M“ntehâb-ı Şifâ ), TDK, Ankara. PALA, İskender , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözl“ğ“, Akçağ, Ankara. PE(LİVAN, Battal , Aşık Veysel, Deniz Kit. İstanbul. Said Giray Divanı , (az. Saadet KARAKÖSE, Denizli. SEÇMEN, (“seyin , Karacaoğlan Yaşamı, Sanatı, Şiirleri, Deniz Kit. İstanbul. Şemseddin Sâmî , Kamus“ l-A lâm, Kâşgâr Neş. Ankara. Şeref (anım, Divan , (az. Mehmet ARSLAN, Kitabevi, İstanbul. Şeyh Galib , Divan, (az. Muhsin KALK)Ş)M, Akçağ, Ankara. Şeyh Galib, (“sn “ Aşk, (1975)Haz. Orhan OKAY-(“seyin AYAN, Dergah Yay. İstanbul. Şeyhî, Divan , (az. İSEN, Mustafa-KURNAZ, Cemal, Akçağ, Ankara. Şeyh“lislam Es ad ve Divanı , (az. Muhammet Nur Doğan, MEB, İstanbul. Şeyh“l“slam Yahya , Divan, (az.(asan KAVRUK, MEB, İstanbul. Tahir“ l-Mevlevî, Şerh-i Mesnevî Cilt, Şamil Yay. İstanbul. TARLAN, Ali Nihat , Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ, Ankara. TATC), Mustafa , Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, KB, Ankara.



129

TOKMAKOĞLU, Aliye , T“rk (alk Tababeti ve Nusret Efendi nin Mu âlecâtı İsimli Yazma Eser, Pamukkale Ün. SBE, Basılmamış Y.L.Tezi , Denizli. TULUM, Mertol , Sinan Paşa Tazarrû-nâme, MEB, Ankara. ULUDAĞ, S“leyman ,Tasavvuf Terimleri Sözl“ğ“, Marifet Yay.İstanbul. YAVUZ, Orhan (1988), Tezkiret“ l-Evliyâ, KYB, Ankara. Yunus Emre Divanı, (az. Mustafa Tatcı , KB, Ankara. YÜKSEL, (asan Ali , T“rk-İslam Tasavvuf Geleneğinde R“ya, MEB, İstanbul. www. blog. milliyet. com. tr. 2.11.2007.

www. inleyennagmeler. com

www. muhammetkuzubas. com. makaleler. 23.11.2007.

www. populermedical. com. 8.11.2007.

www.wikipedia.org,25.5.2007.

www. uniaktivite.net, 21.5. 2007.



130

POSTMODERN ÖYKÜLERE YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA METİN KAÇAN (İKÂYELERİ

Arş. Gör. Servet ŞENGÜL Muş Alparslan Üniversitesi Muş/T“rkiye

[email protected]

ÖZET

Yakın bir dönemde kaybettiğimiz Metin Kaçan g“n“m“z T“rk edebiyatına damgasını vuran, postmodern roman ve hikâye yazarıdır. Yazdığı romanlarla T“rk edebiyatına yeni bir soluk getiren yazarın hikâyeleri romanlarının gölgesinde kalmıştır.

Metin Kaçan ın edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni romanlarının konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak içinde yaşadığı toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Buna paralel olarak romanlarında kullandığı dil, yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n argo dilidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da dili olur. Romanlarının yanında postmodern özellikler gösteren hikâyeleri çok fazla araştırılmamış olan Kaçan ın bu metinlerde hangi tarzı kullandığı merak konusudur. Bu çalışmanın temel amacı, romanlarında önceki dönem yazarlarından farklı bir yapı, dil ve içerikle karşımıza çıkan Kaçan ın hikâyelerini kurgularken nasıl bir yol izlediğini araştırmak, bu yaklaşımını hikâyelerine yansıtma biçimini incelemektir. Çalışmaya konu olan eserler, (arman Kaplan ve Adalara Vapur hikâye kitaplarıdır.

Bu eserlerde yer alan hikâyeler yapısal unsurları bakımından iki ana başlık altında değerlendirilecek, romanlarında dikkat çekici yönler gösteren yazarın, hikâyelerinde nasıl bir yol izlediği gözler ön“ne serilecektir.

Anahtar kelimeler: Metin Kaçan, postmodernizm, yapısalcılık, öyk“, dil

ABSTRACT

MetinKaçan, who died in the near past, is a post-modern novel and

story writer who has marked modern Turkish literature.

The reason of MetinKaçan s making his name felt is the themes of his novels and the language he used in these novels. The subjects of his

novels are the people from the sub-culture of the society he lives in.

Concordantly, the language he used in his works is the slang language of

the society which he tells and lives in. In his works, slang is both the



131

language of the people and the teller. Besides his novels, it has been

wondered what style MetinKaçan, whose stories which have post-modern

features haven t been examined enough, used in these texts. The main reason of this study is to research what kind of a method MetinKaçan, who appears with a different structure, language and content from those of

authors of the previous period, used while narrating his stories and to

examine how he reflected this approach in his stories. The works of this

study are the story books with the names of Harman Kaplan and

AdalaraVapur.

The stories in these works will be evaluated under two main

headings in terms of their structural elements and it will be shown what a

way the writer, who shows remarkable aspects in his novels, followed in

his stories.

Keywords:Metin Kaçan, postmodernism, structuralism, story, language

Giriş Metin Kaçan, önceki edebiyat “r“nlerinden farklı olduğu anlaşılan eserleriyle kısa s“rede tanındığında edebiyat d“nyasının birçok mahfilinde tartışmalara yol açar. Postmodern d“nyanın bu postmodern yazarını diğer sanatçılardan farklı kılan şey, eserlerinde kullandığı dilin yanında belki realistleri kıskandıracak tarzda oluşturduğu gerçekçi yahut nat“ralist fig“rler ve anlatı metinlerindeki yapısal unsurlardır. Onun adı anıldığında akla ilk gelen kelimeler romanlarına dair olur. Bunun ortaya çıkardığı sonuç, hikâyelerinin göz ardı edildiği ve en azından fikir verebilecek şekilde irdelenmesi gerektiğidir. Ağır Roman ve Fındık Sekiz, kullandıkları “slup ve anlatıcılara dahi hâkimiyetini kabul ettiren argo ve sokak dili yön“yle ilgi çekici iki romandır. Edebiyat camiası bu farklı anlatım tarzının, Metin Kaçan ın sadece romanlarında yer aldığını/alacağını d“ş“nm“ş olsa gerek ki hikâyelerine yönelik eleştirilere pek yer vermemiştir. Oysa Kaçan, önce (arman Kaplan, ardından Adalara Vapur hikâyeleriyle, romanlarındaki yazım ve karakterlerin yaşam tarzını devam ettirmiş, buna ilaveten şiire yakın hikâyeleriyle sanatına yeni duruşlar eklemiştir. Yapısal unsurları aktarırken kullandığı farklılık, anlatıcının dilini kullanmasında da aynen devam etmektedir. Olay örg“s“ onun hikâyelerinde yok denecek kadar azdır. Bazı hikâyelerde şahıslar veya zaman hiç ifade edilmez. Bu durumda anlatıcı ön plana çıkar, birtakım değerlendirmeler yapar. Metinlerin en göze batan unsuru anlatıcıdır ve birçok hikâyede kendi



132

varlığını hissettirir. (ikâyelerin dili romanlarının diliyle paralellik gösterir. Anlatıcının dili; sokağın dili ve argo halini alır. (arman Kaplan (ikâyeleri

Olay Örg“s“ Kurmaca metinlerin oluşumunda en önemli unsurlardan biri olay örg“s“d“r. Denilebilir ki olay örg“s“ olmadan roman veya hikâyenin teşekk“l“ m“mk“n olmaz. Olayın oluşabilmesi için en az iki karakterin birbirleriyle şu veya bu sebeple karşılaşmaları gerekir. Bu örg“n“n gerçekçi olması metinlerle gerçek hayat arasındaki bağı g“çlendirir. Zira olay örg“s“ anlatmaya dayalı metinlerin hayata bağlantı noktasıdır ve okuyucu bu metinlerde kendi yaşamından bir kesit görmek ister. Metin Kaçan ın öyk“leri toplumun bir kesimini gerçekçi bir yaklaşımla yansıtsa da olay örg“s“ bakımından durağandır. Belki bu öyk“ler durum öyk“s“ kategorisinde değerlendirilebilir. (arman Kaplan öyk“lerinde genelde çekirdek konu yoktur ve buna bağlı olarak yan olaylara da pek rastlanmaz. Neşeli Makine öyk“s“nde demir toplayan bir eskicinin gerçek“st“ hikâyesi anlatılır. Eskici çeşitli madenlerden simya ilmi yoluyla sekiz şeklinde bir y“z“k yapar ve bu y“z“k onunla konuşur.Öyk“n“n merkezindeki sekiz rakamı efsunlu veya imgeli bir rakamdır. Yazarın bu rakamı hikâyesine konu alması bu sayının sonsuz işaretine benzemesinden dolayı olabilir. Dolayısıyla hikâyede gizli bir sonsuzluk teması göze çarpmaktadır. Eskici t“m bu olayların bir r“yadan ibaret olduğunu fark etmesine rağmen ilginç bir şekilde bu y“z“k gerçekte onun karşısına çıkar ve onunla konuşur. Böylece gerçeklik ve gerçek“st“ olaylar birbirine karışır. Postmodernizmin en önemli yönlerinden biri çoğulculuktur. Çoğulculuk, çağdaşçılık sonrasının yaşamda da sanatta da ana eğilimidir. Us ile d“ş“n, bilim ile söylencenin, teknoloji ile ilkelliğin, seçkincilik ile toplumdışılığın, kısaca birbirine b“t“n“yle zıt d“nya gör“şlerinin bir arada ve eşzamanlı var olduğu bir yaşam biçiminin adıdır. Arslan, : Yelkenli Gemi de değişik d“nyanın insanlarının bir d“ğ“nde aynı masada yer alışı aktarılır.

Bir d“ğ“n ki ortaklaşa muallaka!

Bir d“ğ“n ki eş-ahbap dost yan yana.

Bir d“ğ“n ki votka-limonla vişne suyu aynı masada.

Bir d“ğ“n ki sosyologları kışkırtacak detayda. (Harman Kaplan,

s.73)



133

G“zelliğin Bekçileri, (enri adında bir karakterle “ç y“z yaşındaki bir bayanın hikâyesidir. Yazar bu hikâyede masaldan fırlamış bir karakterle bu d“nyanın insanını buluşturur. Muhayyilenin sınırlarının zorlandığı hikâyelerden biridir bu öyk“. Bir Pazar Gecesi öyk“s“nde okuyucuya seslenen anlatıcı tipi vardır. Yer yer bu anlatıcı ve yazar postmodern bir anlayışla birbirine karışmaktadır. Okuyucu, anlatıcının gerçek hayattaki yazar mı, yoksa itibari âlemdeki anlatıcı mı olduğunu ayırt edemez. (arman Kaplan öyk“ kitabında hayatın çok değişik yönlerine dair öyk“ler vardır. Bu hayatlar genelde kırık hayatları ifade eder. Eskicilerin doğa“st“ hayatları, içki masaları, dertli insanlar, ihanete uğrayanlar, aşklar, başıboş hayatlar, fizikötesi kavramlar, uyuşturucu ortamı, insan satıcılığı, toplumsal eleştiri, öl“m gibi farklı konular bu hikâyelerin konularından bazılarıdır. Yazar gerçek hayattan aldığı bu öyk“leri kurmaca d“nyanın potasında eritir. (ikâyeler yazara has bir “slupla, manzumeye yakın tarzda yazılır. Olay örg“s“n“n akıcı olmadığı bu metinlerde yer yer olay örg“s“ne dahi rastlanmaz. Şahıs Kadrosu Olay örg“s“n“ geliştiren bir diğer önemli yapısal unsur da şahıs kadrosudur. Şahıs kadrosundan kasıtla sadece insan anlaşılmamalıdır. Anlatı nitelikli eserlerin konusu, kişi veya kişi h“viyeti kazandırılmış varlıklar etrafında şekillenir. Tekin, : Dolayısıyla insan dışı varlıklar da hikâye veya romanların şahıs kadrosu içerisine dâhil edilebilir. İtibari eserde nakledilen veya değişik şekillerde ifade edilen vakanın zuhuru için gerekli insan ve insan h“viyeti verilmiş diğer varlıklar ve kavramları, şahıs kadrosu söz grubuyla adlandırmayı uygun gör“yoruz. Aktaş, : Metin Kaçan ın hikâyelerinde yer yer şahıs kadrosuna dâhil edilen insan dışı varlıklara şahit olunur. Onlardan bir tanesi Neşeli Makine de geçen sekiz şeklindeki y“z“kt“r. Bu y“z“k insan gibi konuşma yeteneğine de sahiptir.

Y“z“kten mırıltılı bir ses çıktı: Gerçek ne? Cevap veremediği her an parmağını sıkıştırıyor, sanki koparacakmış gibi hain davranıyordu y“z“k. (Harman Kaplan, s.13) (arman Kaplan öyk“ kitabında şahıslar pasif konumda kalırlar. (atta birçok öyk“de şahıslara hiç rastlanmaz. Anlatıcı ve onun monolojik yaklaşımı olay örg“s“ne hâkim olur. Bu özellik, bu hikâyelerde kişilerin hiç bulunmadığı anlamına gelmemelidir. … Kişi fail=eyleyen , hikâyeyi canlandırmak için devreye sokulan bir elemandır. O olmadan hikâye, genel anlamda anlatı olmaz. Ç“nk“ hikâyeyi s“r“kleyecek, okuyucunun ilgisini çekecek olan odur. Bu nedenle bir hikâyeci, anlatı için böyle bir değer taşıyan kişi yi, özenle



134

çizmeli, ona inandırıcı nitelikler kazandırmalıdır. Tekin, : Metin Kaçan ın hikâyeleri g“nl“k hayatı en yakından işleyen hikâyelerden sayılabilir. Dolayısıyla onun hikâyelerinde karakterler oldukça gerçekçidir. Kadın dedi:

Şoför bey basıyorsunuz fazla gaza

ben de sizden biriyim bunu unutma.

Adam hah dedi, bir kadın sesi

hatırladı akşam gireceği hikâyeyi.

Dikiz aynasında yaptı kendine g“zel bir maske,

çehresi g“l“ms“yordu taktığı maskeye.

Birden çıktı şehrin hayali gör“nt“s“ perdeye,

s“slenen adama arkadaşları dedi

(adi sen burada ikile. (Harman Kaplan, s.17) Geleneksel romanda yapısal unsurlar romanı oluşturan temel özelliklerdir. Örneğin karakterlerin olmadığı bir kurmaca metin yoktur. Geleneksel roman t“r“nde kahraman hikâyenin s“r“kleyicisi, hatta yönlendiricisidir. Tekin, : Oysa g“n“m“z romanlarında bu unsurlar silik vaziyettedir. Metin Kaçan ın hikâyelerinde şahıs kadrosu yok denecek kadar azdır. Yazarın birçok hikâyesinde şahıslar fig“ratif varlık olarak kullanılır.Var olan şahıslar da eserde çok kuvvetli bir durumda değildir. Bu şahıslar metinlerde ancak anlatıcının istediği kadar ve onun tarif ettiği şekilde yer alır.Yelkenli Gemi, Geçmiş Yılların Sitemi, Bir Pazar Gecesi, Bir )şığın Matemi, Masada Kavga, Bir T“rl“ (issetmek bu hikâyelerden bazıları olarak söylenebilir. (arman Kaplan hikâyelerinde şahıs kadrosunu değişik özellikteki kişiler oluşturur. Kişiler genel olarak çok canlı olmasa da farklı özelliklere sahip varlıklardır. Varlık denmesinden kasıt insan dışı varlıkların da hikâyelerde rol alıyor olmasıdır. Kimi zaman bir kurt, kimi zaman bir s“p“rge hikâyelerin s“r“kleyici şahıslarından olur. Bazen sıradan bir insan, bazen de uzaydan gelen bir kişi hikâyeleri s“r“kler. (ikâye kişilerinin ortak özelliği psikolojileriyle ön plana çıkmalarıdır. Mekân Mekân hikâyeyi gerçekçi ve g“çl“ kılan önemli bir unsurdur. Mekân konusunda söylenenleri anlamak, hikâye ya da romanı anlamakla eşanlamlıdır. Boynukara, : Metnin olay örg“s“n“n gerçekleşmesi ve şahıs kadrosunun eylemlerini icra edebilmeleri için



135

mekân olmazsa olmaz bir unsurdur. Gerçek hayatta olduğu gibi her şey bir mekân içerisinde cereyan eder. Tabii ki kurmaca metinlerin t“m elemanları gibi mekân da hayali bir unsurdur. Metin Kaçan ın öyk“lerinde mekân çok siliktir. Birçok metinde mekânın neresi olduğu belli değildir. Bu yön“yle onun hikâyeleri masalımsı özellikler taşır. (er şeye rağmen oluşturduğu mekânlar g“nl“k hayatı da aksettirecek tarzdadır.(ikâyelerde Kuledibi, Dolmabahçe Sarayı, Galata Köpr“s“ gibi İstanbul a ait mekân isimleri kullanılır. Anlattığı yaşamların hepsi İstanbul da var olan yaşamlardır. Ayrıca mekânla eserde nakledilen vaka zinciri arasındaki m“nasebeti gözden uzak tutamayız. Metinde ifade edilen şartlarda ve belirtilen zaman zarfında, eserde anlatılan vaka zincirinin zuhuru için nasıl bir mekâna ihtiyaç vardır suali, itibari âlemin bazı hususiyetlerini anlamamıza yardım ettiği gibi bizi, eserde tatbik edilen yapma ve yaratma tarzının eşiğine kadar göt“r“r. Aktaş, : Başladı Kumbaranın R“yası metninde bir hayat kadını yer alır. Onun yaşamını icra ettiği yer olan Karaköy, bu tarz bir yaşamı barındırır. L“tufkâr bir bakış sokağa yayılır,

Kader Karaköy rıhtımına yakın yerde çalışır. (Harman Kaplan,

s.20) Mekân tasvirinde yazar bazen ilahi anlatıcıyı kullanırken bazen karakter anlatıcıdan yararlanır. (er iki halde de anlatıcılar kendi ruh d“nyalarının yansımalarını mekâna aktarır. Zira Roman kahramanı, çevreye bakar ve çevreyi değerlendirirken, aynı zamanda kendi psikolojik durumunu da ortaya koyar. Tekin, : M. Forster, roman kişilerini yalınkat ve yuvarlak kişiler olmak “zere iki grupta toplar. Ona göre . y“zyılda verilen bir kavramla yalınkat roman kişilerine humour adı verilir. Kimi zaman tip kimi zaman karikat“r adı verilen bu kişilerin özelliği tek bir nitelik ya da d“ş“nceden oluşmasıdır. Bu kişilerin yapısına birden çok nitelik ya da d“ş“ncenin eklemlenmesi, onların kenarlardan kıvrılarak yuvarlaklaşmasına sebep olur. Orhanoğlu, : Masada Kavga hikâyesinde mekânın tasviri, tanımı yapılan tiplerin tasviri gibidir. Öyk“ mahalli, tekd“zeliğiyle kişileri yansıtır. Bu semtlerde silah sıkılmaz, bıçak çekilmez, sopa kullanılmaz,

sadece bileklerin bu y“zyıla çakılmış estetik gör“nt“s“ akardı. (Harman

Kaplan, s.88) (arman Kaplan hikâyelerinde yer unsuru çok detaylı aktarılmaz. Olay veya karakterlere bağlı olarak bir fig“r şeklinde kullanılır. İstanbul merkezli mekânların dışında iç ve dış mekânlar olarak oda, arabanın içi,



136

dehliz, köy, meydan, çay bahçesi, deniz gibi değişik ortamların da adı geçer. Zaman Zaman kavramı “zerine oldukça fazla tartışma yapılmıştır. Bu tartışmaların merkezinde zamanın ne olduğu, mutlak olup olmadığı, fiziksel d“nya arasındaki ilişkisi gibi konular başı çekmektedir. Sözgelimi Parmenides-Platon-Aristo geleneğinde zaman, mutlak ve parçalanmaz bir g“ç olarak kabul edilmiş ve zaman ile fiziksel d“nya arasında mutlak bir bağın olduğuna inanılmıştır. Tekin, : Roman ve hikâyelerde zaman kavramı irdelenirken bunların kurmaca olduğu unutulmamalıdır. Bazı filozofların tartışmaları, anlatı metinlerinde zaman konusunda da fayda sağlamıştır. Zira Bergson ve Wittgenstein ve Whitehead gibi filozoflar zaman konusunda farklı bir açıklama ve yorumu getirirler. Bunlar zaman kavramını, fiziki temel yerine metafizik zeminde tartışmak eğilimindedirler. Özellikle Bergson un savunduğu gör“ş, en azından sanat -özellikle- anlatı ve anlatım teknikleri açısından, dikkate değer yeniliklere kapı açmıştır. Tekin, : Zaman kavramı gerçekte olduğu gibi kurmaca metinlerden de muaf tutulamaz. Her kurmaca metninde belirli veya

belirsiz bu kavram kullanılır. (arman Kaplan hikâyelerinde zaman kavramı direkt ifade edilmez. Çoğunlukla zaman kavramı tasvir yoluyla aktarılır. Dönemin yaşam tarzı da zamanı zihinlere taşıyan bir başka yöntem olur. Geleceğe (azırlanmak öyk“s“nde zaman hayta bir gece şeklinde vasıflandırılır. Başladı Kumbaranın R“yası metninde karın yağışının ifade edilmesi bizi kış mevsimine göt“r“r. Yok mu Bi şey? hikâyesinde geçen Aradan yıllar geçmiş. c“mlesi bize anlatıdaki zamanın yaklaşımını ifade eder. Ölmeyi Bekleyen Kraliçe hikâyesinde zaman, dönemin zihniyetiyle kendini hissettirmektedir.

Psikososyolojik bir fenomen mi?

Avant-garde bir m“zikal mi?

Sosyopatça bir m“zikal mi? (Harman Kaplan, s.52) Kaçan da olduğu gibi son dönem öyk“lerde zaman ve mekân kavramı çok önemsenmez ve kullanılmaz. Öyk“de, gerçeklik duygusunu uyandırmak için, zaman ve mekân tarifleri ve adlandırmalarıyla bu işi abartmak, beraberinde öyk“y“ g“ncel in t“ketici kucağına bırakmak anlamına gelir. Zaman ve mekân bağımlılığından kurtarmak ise onu yarınların yaratıcı g“venine devretmek demektir. Tosun, : Zamanın soyutlandığı hikâyelerde nadiren de olsa bu kavram ifade edilir.



137

Bindokuzy“zdoksanyedi nin “ç“nc“ ayının onunda kayan, bizlere şans dağıtan yıldız olduğunu anladığında, yanında sana bir şeyler

anlatıyor olacağım,

Palavradan

şeyler! (Harman Kaplan, s.57) (arman Kaplan hikâye kitabında zaman kavramı farklı özellikler taşır. Bazen gerçekçi d“nya zamanı kullanılırken bazen de aklın dışında zaman yaklaşımı vardır. Kimi zaman chevrolet arabaların revaçta olduğu zamanı, kimi zaman daköpeklerin konuştuğu zamanı gör“r“z. Böylece zaman ya yaşam biçiminden anlaşılır ya da masalımsı olarak kalır. Anlatıcı Anlatmanın temelindeanlatıcı ve olay örg“s“ vardır. Yazar, hikâye metnini yazmadan önce bir olay kurgular. Sonra da bu olayı okuyucuya aktaracak bir anlatıcı tasarlar.Yazarın kurgusal metnindeki anlatıcısı, onun kurmaca âlemle d“nya arasındaki bağlantısının yegâne aracıdır. Anlatıcı, anlatının hayata en yakın elemanıdır; okuyucunun kulağına ilk önce onun sesi ulaşır ve okuyucu, onun sıcak çağrılarıyla anlatı d“nyasına yönelir. Tekin, : Metin Kaçan, (arman Kaplan öyk“lerinde anlatıcı tiplerinin tamamını kullanmıştır. Daha çok yararlandığı anlatıcı ilahi anlatıcıdır. (ikâyelerde olay örg“s“nden çok bu anlatıcı öne çıkar. Bazen gözlemci fig“rden yararlanan yazar kahraman anlatıcıya da az sayılmayacak derecede görev verir. Postmodernyön“yle Kaçan, Kışlara Veda öyk“s“nde olduğu gibi anlatıya m“dahale eder.

(ey Zahire, dinle kızım biraz beni,

şu kalemiyle seni dillendireni. (Harman Kaplan, s.72) Bir Pazar Gecesi hikâyesinde anlatıcı, yazarın geçmişini sorgulayarak metinle gerçekliği birbirine bağlamaktadır. Çocukluğun böyle renkli geçmeseydi,

gönl“n öyle s“r“nmeseydi

anlatabilir miydin geçmişi? (Harman Kaplan, s.84)

Adalara Vapur (ikâyeleri

Olay Örg“s“



138

Ahmet Sait Akçay, son dönem öyk“lerinin özelliklerini irdelerken bu özellikleri beşe ayırır. Ona göre bu öyk“lerin özelliklerinden biri olay örg“s“n“ taşımamalarıdır. Bu tanımlamalar aslında Kaçan ın öyk“lerine oldukça uygundur. Beşinci ve sonuncu saptamam, bu öyk“lerde bir olay ya da durum anlatımının/ betimlemesinin olmamasıdır. Belki de en belirgin özelliği budur. Daha çok böl“k pörç“k, biraz şiirsellik, biraz da denemevari, gittikçe kısalan, biçimselleşen öyk“sel metinler ş“phesiz bu Yeni Öyk“ tarzının en genel geçer ölç“tleridir. Akçay, : Aşk böl“m“n“n A hikâyesinde anlatıcının aşkı bir arkadaş gibi algılayışı ve sunuşu konu edinilir. Olay örg“s“ yoktur.(avada Gezerim hikâyesinde bir mahallenin ve insanlarının yaşam biçimi işlenir. Mahalle T“rkiye nin altk“lt“rlerinden bir hayatı temsil eder. Kaçan, İstanbul altk“lt“rlerinin en arı biçimde temsil edildiği daha doğrusu yoğrulduğu Kasımpaşa, Dolapdere mekânlarında b“y“r ya da varlığıyla o mekânları b“y“t“r. Bu da bize Metin Kaçan ın hem coğrafik, hem de k“lt“rel anlamda altlardan geldiğini ya da daha doğrusunu söylersek hâlâ da oralarda olduğunu göstermektedir. Kaçan, bir altk“lt“r“n bireyi olduğuna göre, edebi anlamda “rettiği her şey de bir altk“lt“r edebiyatıdır, denilebilir mi? Kesinlikle. Komisyon, : Turgay, Uysalspor un sinirli teknik direktör“d“r ve Refahiyespor la futbol maçı yaparlar. Bu hikâyede olay örg“s“nden ziyade mekân tasviri, yazarın çizdiği bu altk“lt“r“n toplumsal ve psikolojik tahlilleri yapılır. Kale arkası, köfteci, kokoreççi, şamcı, helvacı, macuncu, vanilyacı,

dondurmacı, sucu, niyetçi ve bilumum kumar oynatan dalavereci esnafla dolmuştu. Seyirciler ufaktan sahaya dolup, trib“n niyetine kullanılan

bayırlara çıkıyor, kimileri karşı takımın kalecisini uyuz etmek için kale arkasına, ağların içine gizleniyordu. Kuyruklarına torpil bağlanmış kediler, saha ortasında patlayarak bir nevi amigoluk yapıyordu -bir parça ciğer uğruna kuyruklarını feda ettiklerini d“ş“nmeyelim tatlım. Onların sevdiği şahsiyetler o iki b“y“k takımda oynuyordu-. (Adalara Vapur, s.41) Kitaba adını veren Adalara Vapur öyk“s“ S“merolog Muazzez İlmiye Çığ a ithaf edilmiştir. Olay örg“s“n“n olmadığı bu metinde alnında iz taşıyan bir kişinin geçmişle bağlantılı hikâyesi verilir. Sel Geliyor, s“sl“ bir adamı anlatan, olay örg“s“ bulunmayan hikâyelerden biri olarak karşımıza çıkar. Yazar, Pişmanlık Dansı metninde Yudum, Alev ve S“reyya isimli kişilerden bahseder. Bu metinde de yapısal unsurlara dair pek bir şey yoktur. Yılların Boşluğu, anlatıcının aşkından ibaret, olaysız bir metindir. Kuş Uçtu Sonunda, Denizin Köp“rd“ğ“ Bahar Adası, Kuru Bir Beden hikâyeleri aşka ve hayata dair d“ş“nceleri içeren, durum öyk“s“ hikâyeleri ya da olay örg“s“z hikâyelerdir. Yazar, Kuru Bir Beden hikâyesinde olayı şöyle tamamlar:



139

Dilencinin dilendiği, aşkıydı.

O, kadında saklıydı.

Kuru ağaç altına gömd“ğ“ saçları,

dilencinin cebindeydi.

Dilenci, zamanı dileniyordu;

zaman kadındı! (Adalara Vapur, s.119)

Adalara Vapur hikâye kitabının öyk“leri, metinlerin d“zyazı ağırlıklı olması yön“yle (arman Kaplan öyk“lerinden ayrılır. (arman Kaplan öyk“leri manzum tarza benzeyen bir şekille, çoğu zaman kafiyeli yazılan öyk“lerdir. Bu hikâyelere manzum hikâyeler demek de doğru olmaz. Adalara Vapur öyk“ kitabındaki hikâyelerde olay kavramı pek bulunmaz. Olay örg“lerinin azlığı yön“yle (arman Kaplan dan farklılık gösterir. (ikâyeler konu itibariyle genellikle aşk, sevgi ve cinsellik “zerine kuruludur. Yazarın bu konuları seçmesindeki neden pek anlaşılmaz. Gerçekte yazar, bu amaçsız insanları ve olayları kurgularken ders verme maksadı taşımış olabileceği gibi, böyle bir amaç taşımadan kendi gerçekliğini resmetmiş de olabilir. Şahıs Kadrosu Metin Kaçan ın Adalara Vapur hikâye kitabının kişileri (arman Kaplan daki kişilere benzer. Zira bu hikâyelerde de önceki hikâyeler gibi insan dışı varlıklar kişi olarak yer alır. İnsan karakterler iç gerçeklikleriyle öne çıkar. Fiziksel tasvirden çok, kişiler ruhsal özellikleriyle var olur. Anlatıcı, kişilerin ruh hallerini tahlil etmenin yanında kullandığı kelimelerle de kişilerin ruh d“nyasını yansıtır. Bunun nedeni yazarın kendi ruh d“nyası olabileceği gibi, edebi anlayışını yansıtan postmodernizm akımı da olabilir. Kurt ve Fakir adlı öyk“de ilahi anlatıcı, Fakir isimli kahramanı anlatırken onun ruh halini tanıtır.

Modern binalar arasına sıkışmış k“ç“c“k barakasında geçmişi hatırlamaya çalışıyor, geleceği yaşıyordu. Kafası hikâyelerden sıyrıldığı zamanlarda köpeği Puik e konuşma öğrettiği yetmiyormuş gibi, arada sosyoloji ve psikoloji öğreten şizo abi. (Adalara Vapur, s.21) Kapılardan Korkan Çocuk hikâyesinde sekiz yaşındaki karakter, ben anlatıcı olarak kendi ruh halini ve korkularını dile getirir.

(asta değildim ama y“zlerce ziyaretçi geliyordu. Yatıyordum ama hiçbir tarafım ağrımıyordu. Sinirimden, çaresizliğimden ağlıyordum ama göz“mden yaş gelmiyordu. Kapılar, kapılar, kapılar… O lanet olası kapılar, göz“m“n ön“nden, allı pullu s“slenmiş, kırıtarak geçiyorlardı.



140

Kapıların genç olanları, ya tecr“besizlikten ya da yalama olduklarından, bana dil çıkartıyorlardı. Gacır gucur, falan filan diye bağıranları bile vardı. (Adalara Vapur, s.33) Yazarın hayatı ile öyk“lerin konuları karşılaştırıldığında ben anlatıcının Kaçan ın kendisi olma ihtimali belirir. Mesafesizlik, kimi öyk“lerde de anlatıcı ben e karşı oluyor. Anlatıcı ben , her zaman yazarın kendisi değildir, ama izlenim böyle olduğundan, bu öyk“ler bir çeşit teşhir/itiraf gibi algılanıp okunuyor. Mert, : Metin Kaçan ın metinlerinde argo ve sokak dili anlatıcıların dili haline gelmiştir. T“rk edebiyatında Ağır Roman a kadar argo kesinlikle yazarın dili olmamıştır. Genellikle argo, kahramanın dili olarak kalmış, yazarın dili ise entelekt“el dildir. Fakat Kaçan da argo, hem anlatanın hem de anlatılanın dilidir. Bu bakımdan Kaçan kendisinden önceki yazarlardan ayrılmaktadır. Denizhan, : Bu anlatımın bir benzeri Eski G“nler hikâyesinin kahramanı Nevzat için geçerlidir.

Nevzat, kel Nevzat, kelliğini problem haline getirmeyen psiko

Nevzat… En kıllı şirket yöneticilerini bile peşinden koşturan acımasız boyacı. (Adalara Vapur, s.49) Adalara Vapur hikâye kitabındaki kişiler, insan ve insan dışı varlıklardan oluşur. Bu varlıklardan bazıları fiziki yönlerden tanıtılmış olsalar bile, psikolojik ve sosyolojik yönleri daha ağır basar. Yazarın yaşadığı toplumu gerçekçi bir anlayışla yansıtma çabası kişilerin tanıtımında kendini gösterir. Kişiler hem gerçekçidir hem de g“nl“k yaşamın diliyle aktarılmıştır. Kimi zaman yazar, kendi iç d“nyasından bir seçkiyle çıkar karşımıza. Onun anlattıkları ne yaşamdan bir kesit, ne de yaşamın tamamıdır. O, kendi algılarından, gerçektekine benzer bir d“nya kurar. G“nay, :

Mekân Yazar, mekânı anlatırken metni gerçekçi kıldığı gibi kendi psikolojik halini de mekâna yansıtabilir. Bu durumda metnin mekânı dış d“nyanın ve yazarın psikolojisinin yansıması olur. Mekân unsuru, bazı romanlarda yansıtıcı olarak kullanılır. Özellikle modern romanda bu t“r uygulamalara genişçe yer verilir. Tekin, : Çoğu zaman mekân aktarımında yazarın izlenimci bakışı metne yansır. (afif yağmurlu bir g“n. Yağmur damlaları, insanları rencide

etmeden ıslatıyor. Toprağın ıslak kokusu atmosferi değiştiriyor. İstiklal Caddesi eski g“nlerini anımsıyor. Mağazalar ve içindeki nesneler tedirgin… Bak, şu gözl“ğ“n canı nasıl sıkılıyor, fondöten allıkla rimele ne anlatıyor, göz kalemi ve ruj konuşulanları nemlendiricilere nasıl aktarıyor. Makyaj malzemeleri, bir kentin masalını yazıyor yanaklara,



141

dudaklara, kirpiklere. Ortalıkta gezinen şemsiyeli tipler kayboluyor; gökkuşağı, kayısı, şeftali ve incir kokuları salarak kente karışıyor. (avada bekleyen yağmur tanelerinin birinin peşine takılıp gidiyorum. Rehberim yağmur, kıskanç olmasına rağmen sevimsiz değil. Kiremitlerin arkasına saklanmış genç yağmurları uyarıyor. Onlar da bizimle geliyorlar.

(Adalara Vapur, s.15) (ikâyeler kurmaca olmaktan başka belki de onun hayatıdır. Sokaklar, Kaçan ın d“nyasıdır. (er sokak onun için ayrı bir d“nyadır. O, sadece bunları kendi kâğıt ve kalemiyle kâğıttan varlık larına anlattırır. Sokak d“nyaydı, ara sokaklar da başka d“nyalardı. Çıkmaz sokaklarsa

tarifi imkânsız toprak parçalarıydı. (Adalara Vapur, s.25) Yazar, sokaklara t“rl“ t“rl“ anlamlar y“kler. Belki de sokaklarda olanı ifşa eder. Gerçek bir sokak onun anlatımında masalla gerçeklik arasında bir yer bulur. Cinler, Kurdela nın çiklet satıcıları! Şeytanlar, alımlı, bakmalara

doyamayacağımız homoseks“eller. Erkekler, “ç ayaklı çalışma masaları gibi mağrur; dudaklarında, geleneksel terbiye ile sarılmış “ç kâğıtlı d“şler. Kurdela; en uzak yıldıza aşk nağmeleri fısıldayan gece kuşlarının sokağı.

(Adalara Vapur, s.59) Adalara Vapur hikâyelerinde mekân çeşitliliği olmasına rağmen bu mekânlar İstanbul sınırları içindedir. İstiklal Caddesi, Sakızağacı Yokuşu, Yenişehir, Kurtuluş, Kasımpaşa, Maltepe, Babil, ForYou Sokağı, Kırklarini gibi mekânlar onun metinlerinde kullandığı yerler olarak göze çarpar. Zaman Metin Kaçan, zamanı sadece olayların geçtiği an olarak görmez. Onun için zaman dalga geçilecek bir unsurdur. Gerçekle d“ş arasında, palavra dediğimiz g“zergâhta zaman abimiz

seyretmektedir. (Adalara Vapur, s.17) Yazar zamana bakışında benzetmelerden yararlanır. Kuru Bir Beden hikâyesinde zaman kavramını bir dilenci ye benzetirken Beyaz Gözl“ K“heylan da zamana olasılılıklar zinciri der. Değişik Akıl hikâyesinde zaman kavramı metafizik bir algı oluşturur. Temmuzun o fiyakalı sıcakları, karanlık odanın kalın taşlarıyla

soğuk savaş halindeyken, uykuya daldı.

Bir zaman geçti d“nyaya dair,

bir zaman geçiyor d“nyadan hariç! (Adalara Vapur, s.144)



142

Geleneksel anlatılardaki zaman kavramı Metin Kaçan ın öyk“lerinde yer bulmaz. Onun öyk“lerinde zaman,modernizmin de ötesinde soyut ve ironiye maruz kalmış bir zamandır. Zamanı birebir vermeyen yazar, birtakım sıfatlar y“kleyerek onu k“ç“lt“r ve zamana hikâye zamanı olmanın dışında bir anlam y“kler.

Anlatıcı Yazar, öyk“lerinde bireyden topluma doğru bir yaklaşım sergiler. Bireyleri anlatırken toplumu ön plana çıkarır. Sanat anlayışlarını ve d“nya gör“şlerini birey temeli “zerine bina eden yazarlar, anlatıcının gizlenmesi konusunda daha duyarlı davranmakta; buna karşılık, toplum u ön planda tutan yazarlar anlatıcının gizlenmesine pek önem vermemekte, hatta bu durumu, felsefe ve ideolojilerine daha uygun bulmaktadırlar. Tekin, : Metin Kaçan, Beyaz Gözl“ K“heylan hikâyesinde, anlatıcısını gizlememiş, aksine hikâyenin kurmaca olduğunu belirtmesi için onu görevlendirmiştir.

Ceninken ölm“şt“n sen!

Bilemez kimse, gerçeğin ne denli baş dönd“r“c“ olduğunu.

Buna en fazla yaklaşanlar, fantastik hikâye yazarları.

Çocuk, ahşap evde olanları tekrar, yeni baştan kuruyor.

Annesiyle kızı yer değiştiriyor. Anlıyor ki, karakterler hep yapmacık, kağıt “zerinde oynanan bir t“r sarmâşık!

Çocuk, koltuğunun altına sıkıştırıyor yazdıklarını, kolalı bir okyanusa salıyor yaşadıklarını. (Adalara Vapur, s.122) Adalara Vapur hikâyelerinde Kaçan, kendi yaşamının, hayal d“nyasının yansımalarını anlatmıştır. Çocukluğundan gençliğine, ileri yaşlarına kadar yaşadıkları metinlerde gerçekçi olarak yer bulmuştur. Fakat bu gerçeklikler metinlerde kurmaca d“nyanın gerçekliklerine dön“şm“şt“r. Anlatıcı da bu kurmaca d“nyanın kâğıttan varlığıdır. Zira anlatıcının kişiliği, kendisine kişilik kazandıran yazarın kişiliğinden farklıdır. O, bir anlamda yazarın, anlatının kurmaca d“nyasındaki sanatçı kişiliği ni simgeler; konumu ve işlevi itibariyle simgesel bir varlıktır. Tekin, : Postmodernizm, anlatıcıyı çeşitlendirmiştir. Postmodern anlatının oyunsu yazarının anlatıcısı da, roman kişisi de çoğu kez kimlikten kimliğe giren, devinim içinde bir yapı gösterirler. S“rekli aynı konumdan -yukarıdan, tanrısal bakış açısından- olayları izleyerek anlatan/ yorumlayan geleneksel anlatıcı, modernizmde de/ postmodernizmde de tanrısal konumunu yitirir; konumdan konuma geçer, çoğu kez de son derece kısıtlı bir bakış açısından yalnızca



143

görebildiğini betimler; bilge yorumların, öngör“lerin sonudur bu. (Ecevit, 2006:77) (ikâyelerde anlatıcı değişik tiplerde karşımıza çıkar. Kimi zaman ilahi, kimi zaman karakter, kimi zaman gözlemcidir. (er hal“karda diğer yapısal unsurlarla mukayese edildiğinde bu hikâyelerde anlatıcı daima ön plandadır. Sonuç Metin Kaçan, son yıllarda T“rk edebiyatını etkilemiş önemli bir yazardır. Edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni romanlarının konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak içinde yaşadığı toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Bu k“lt“r“n insanları çok çeşitlidir. Romanlarında kullandığı dil yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n argo dilidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da dili olur. Kaçan, öyk“lerinin konusunu romanlarında olduğu gibi İstanbul merkezli seçer. (emen hemen her kesimden insanlar öyk“lere konu olur. Uyuşturucu kullananlar, hırsızlar, âşıklar, terk edenler, hayattan bıkanlar vb. bu öyk“lerde yer edinir. Gerçek hayatlar ve tarihi şahsiyetler de öyk“lerin konularından bazılarıdır. Bu hikâyelerde de anlatıcının dili kimi zaman argoya kaçar. Anlatıcı birçok yerde varlığını hissettirir ve olaylara kendi yargılarını ekler. Yazar, yapısal unsurları pek belirgin kullanmaz. Öyk“lerin çoğunda olay örg“s“ yer almaz. Sadece anlatıcının duyguları ön plana çıkar. Şahıslar, zaman, mekân gibi unsurlar genelde vurgulanmaz ve belirsiz kalır. (arman Kaplan öyk“leri, şekil olarak manzum tarzda yazılan şiirlere benzer. Çoğu zaman iç kafiyeler kullanılır. Bu yönleriyle hikâyeler modern hikâyelerden farklıdır. Sonuç olarak denilebilir ki Metin Kaçan, hikâyelerinde romanlarında izlediği yolu takip eder. Konular yaşadığı toplumun dışlanmış hayatlarını ele alır. Dil kendine özel, farklı bir dildir. Romanlarının yanında kıyıda köşede kalmış hikâyelerini okumak, onun sanatının bir b“t“n olarak algılanmasını sağlayacaktır.Postmodernizmin kendini yoğun olarak hissettirdiği hikâyeleriyle o, yaşadığı çevrenin sesi olmuş gerçekçi ve farklı bir yazardır. Onun öl“m“ belki de anlattığı bu sokakların T“rk edebiyatında öl“m“ olacaktır.

KAYNAKÇA AKÇAY, Ahmet Sait . T“rk Öyk“s“n“n Yeni Çehresi: Yeni Öyk“ ya da Bireysiz Öyk“, (ECET“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.



144

AKTAŞ, Şerif . Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ Yay. Ankara. ARSLAN, Sultan Birg“l . MichelHouellebecq ve Metin

Kaçan da Çağdaşçılık Sonrası Yaklaşımların Karşılaştırılmalı olarak İncelenmesi: Kuşatılmış Yaşamlar ve Ağır Roman, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, Adana. BOYNUKARA, (asan . (ikâye ve (ikâye Kavramları , (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. DENİZ(AN, Kamuran . Metin Kaçan`ın Ağır Roman ile

MaxFrischìn Stiller Adlı Eserinde Kişinin Bireysel ve Toplumsal Sorunları, YYÜ Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış YL Tezi, Van. ECEVİT, Yıldız .T“rk Romanında Postmodernist Açılımlar, İletişim, İstanbu. GÜNAY, Mehmet . (ikâye Etmede Kurgu Kavramı , HECE

T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. KAÇAN, Metin .Harman Kaplan,Gendaş K“lt“r, İstanbul. KAÇAN, Metin . Adalara Vapur, Gendaş K“lt“r, İstanbul. KOMİSYON, . Metin KaçanCervantes in Yeğeni, Everest Yayınları, İstanbul. MERT, Necati . Öyk“de Kişisel Alan , (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. OR(ANOĞLU, (ayrettin, Anlatı Kişilerinde Özne Tavrının İşlevsellikleri Yahut Benin (alleri . (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. TEKİN, Mehmet ). Roman Sanatı Romanın Unsurları , Öt“ken Neşriyat, İstanbul. TOSUN, Necip . Modern Öyk“ ve Gerçekçilik , (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.



145

ARNAVUTÇADA YERLEŞEN TÜRKÇE UNSURLAR)NA

TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞ)M

Dr. Adriatik Derjaj

Tiran Üniversitesi, Yabancı Diller Fak“ltesi, Slav ve Balkan Dilleri Böl“m“, T“rk Dili Anabilim Dalı [email protected]

ÖZET

Biz bu kısa çalışmamızla, bambaşka dil ailelerine mensup olan, Arnavutça ve T“rkçe arasındaki temasının “r“n“ olarak saydığımız ve arnavut insanımızın toplumsal hayatının göstergeleri olan bazı toplumdilbilimsel örnekler “zerinde durmaya çalışacağız. Tespit ettimiz belirtiler hem dilsel tahlillerimizle hem de toplumsal d“zlemde yaptığımız gözlemlerimizden ortaya çıkarttıldı. Türkçenin Balkan Dilleri ile ilişkisi ve özellikle Balkan coğrafyasında en eski dillerden sayılan Arnavutça ile ilişkisi, bundan dolayı da etkileşimi ve bağlantısı, yabancı ve yerli dilcilerin geçtimiz yüzyılın başından beri, ilgisini çekmesine rağmen, elimize ulaşan eserlerinden, çalışmaların salt sözcülsel ve nadiren dilgisel seviyelerde ancak kaldığını tespit etmekteyiz. Çalışmamız, geride bıraktığımız yüzyılda yapılan çalışmalardan tamamen farklı olup, toplumdilbilim çerçevesinde bir

ilk olmaya bahtiyarlı olmanın yanısıra, yeni bakışaçılarla dil teması sonuçlarına yepyeni ufuklarla ulaşmaya amaçlamakta.

Anahtar sözc“kler: Toplumdilbilim, Dil Teması, Dilbilgisi, Arnavutça, T“rkçe.

Giriş Topluluklar arasındaki dil ilişkileri, en “nl“ dilcilerin, felsefecilerin ve sosyologların araştırma konusu olmuştur. Bunların en “nl“leri, Bloomfild, (umboldt, Uriel, Krezezovski, Kazazis, Bugaycki, Çabej, Aksan ve daha niceleri. Bu olgu, yeni bir bilim dalı olan -Dil Temasları- alanının ana inceleme konusu olmanın yanısıra, Tarihsel ve Coğrafya Dilbilim, Ruhdilbilim ve özellikle Toplumdilbilimin ilke ve yöntemlerinin, dillerin kendi kök“n“, geçmişini ve gelişimini incelemek ve tespit etmek için önemli bir alt dal ya da yan dal oluşturmakta. Hunların, Avarların, Peçeneklerin, Bulgarların, Kumanların, Oğuz boyların ve en son Osmanlı T“rklerinin, Balkan Yarımadasındaki geliş-geçişini inceleyen tarihçilerden elde edilen dilsel veriler, onlardan bu




146

bölgelerde kalan yer ve kişi adları, konu için başa gelen önemli unsurlardandır. Kuman ve d“şman sözc“klerinin Kuman T“rkçesinden Balkanlara girdiği iddia edilmekte ve g“n“m“zde Makedonya sınırlarında bulunan Kumanova kenti, Romanyada Komaneşti adları, Voyvodina da Kumane köy“ ve Balkan Yarımadasının batısında bulunan Arnavutluk ta ise, Puka bölgesinde D“shman köy“, ve yine Arnavutluk ta Koman adlı bölge, Arnavutluk un g“neyinde Su köy“, Orta Arnavutluk olarak adlandırılan bölgemizde Çetë ve Çorum köyleri vb., vb., dilcilerin tespit ettiği en belirgin örneklerdendir. Ama, ilk olarak, şunu vurgulamak gerekir ki, tarih içinde, Balkan Yarımadasının ilk ve öz sakinleri olan, İlirlerin torunları olan Arnavutlar dışında, b“t“n diğer milletler, geldikleri bölgelerden temasta oldukları T“rk topluluklardan belirli sözc“k ve dilsel yapıları da beraberinde getirmişler ve bu diller “zerinden de Arnavutçaya birçok yer, kişi ve nesne adları girmiştir1. Not etmek isterim ki: Balkan Dilleri sözc“k öbeği, bir dilsel terim değil. Bu öbek çerçeveside yer alan Anadolu T“rkçesinin Rumeli varyantları sayılan Kosova Prizren T“rkçesi, Trakya ya da Batı Trakya dil varyantları vb., Balkan T“rkçeleri adlandırmak istediğimiz dilleri bir yana bıraksak bile..., Söz ettiğimiz coğrafyadaki dillerin t“m“ (int Avrupa dil kolunda olmalarına rağmen, farklı alt dil ailelerinde yer almakta; Arnavutça ve Yunanca gibi diller bu kolda tek başındalar. Dil temaslarının ana araştırma kunusu olan bu dilleri, yani, Arnavutça, Yunanca, Bulgarca, Sırpça, (ırvatça, Boşnakça ve Makedonca aynı coğrafyayı payşlaştıkları için Balkan Dilleri adını almışlar, kanatindeyiz. Saussure, , t“rkçe versiyonu ifadesiyle, arazi, iklim şartları gibi yabancı etkenlerle, nasıl ki bir bitkinin iç d“zeni değişikliklere uğrayabiliyorsa, aynı şekilde dil de dış etkenlerle değişebilir. Sadece dilin kendisi değil, dilin kullanımı da çeşitli etkenlere bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Dillerde çeşitli hayat biçimleri, kimlikler yer alır ve bunlar s“rekli bir değişim ve akış içindedir. (ayat biçimlerinin, dillerin, bilgilerin kapalı, katı, değişime dirençli olması demek, onların öl“m“ demektir Bauman, . Dilin en önemli özelliklerinden biri, değişen ve gelişen bir sistem olmasıdır. Bu gelişim ve değişimi şimdiki an içinde görmek ve anlamak zor olsa da, art ve eşzamanlı bir bakışla dilin farklı suretlerini görebiliriz. (içbir dil y“z yıl önceki durumuyla aynı değildir ve konuşulduğu coğrafya içinde herkes tarafından aynı biçimde kullanılmaz. İnsanlar aynı dili konuşabilirler; ama bu, dili aynı biçimde kullandıkları anlamına gelmez. Kişinin içinde bulunduğu yaşam koşulları, öğrenim d“zeyi, beslendiği kaynaklar dilini de biçimlendirir. Aynı koşullar içinde bulunsalar dahi kişilerin dili kullanmalarında yine de farklılıklar görmek m“mk“nd“r. Kelimeleri söyleyiş, seçiş ve belli

1 Adriatik Derjaj, 2010. Arnavutça Türkçe Dil İlşkileri, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 18, No 3, sf 991-996.



147

kelimeleri tekrarlayış bakımından aynı aileden iki kişi arasında bile farklılık olabilir. Coğrafi çevre, aynı dil coğrafyasında farklı söyleyiş özelliklerinin, ağızların, oluşmasını sağladığı gibi topluluk çevreleri, dile farklı yapı kazandırmakta. Dilde ya da toplumdaki herhangi bir değişme de bir diğerine yansır. Bu y“zden dilden bağımsız toplumu, toplumdan bağımsız dili d“ş“nmek imkansızdır. Toplumun herhangi bir alanındaki değişme, bağımsız ve tek yönde değişimler değildir, her bir yapılanma toplumdaki diğer alanları da etkiler. Toplumda meydana gelen değişiklikler, dilde de kendini gösterir ve dili değişken kılar Çolak . Toplumdilbilim, dilsel davranışları belirleyen toplumsal yasaları ve kuralları ortaya çıkarmaya, bunların sınırlarını çizmeye, söz konusu davranışı dilin kendisine göre tanımlamaya çalışır Rifat . Bireyin dilini etkileyen unsurlardan biri de yaşanılan ortamdır. Kırsal yerlerde yaşayanların dilinde doğadaki varlıklara bir bağlılık gör“l“r. Köy insanı, tarımda kullanılan araç ve gereçlerin adlarını, sabanı, pulluğu, bunların parçalarını bilirken, köy deneyimi olmamış bir şehirlinin dilinde tarımla ilgili bir söz varlığı bulamayabiliriz Aksan . Bu bağlamlarda toplumdilbilimcilerin dil “zerinde Kavramları bir başka gör“nmekte. Onlara göre, dil, insan k“mesi içerisindeki işlevi ışığında yola çıkılarak incelenir..... Dil i insan k“mesinin k“lt“r“ ve içsel olarak

sundugu –burada dili oluşturan unsuraların arasındaki ilişkiyi anlıyoruz- ve dışsal olarak –burada dili oluşturan unsurların bir başka dil ve konuşurlarıyla teması s“resince – sunduğu ritim ile bağlı gör“yorlar Derjaj . Bu bakışaçısıyla, dil-coğrafyasının gözden kaçırdığı noktalarda toplumdilbilimin ilgisi ve merakı öne çıkmaktadır. Diğer yandan böylesi karşıtlı bir tahlil, toplumdilbilim ve ruhdilbilim arasında da yapılabilmekte., ilki konuşuru ve onun dilsel davranışını bir başkasıyla kıyasen gözlemlerken, diğeri ise konuşuru ve onun dilsel davranışını konuşurun içerisindeki kişilerle ve kendisinde gözlemlemekte. Tahlilimizi daha da derinleştirmeksizin, ruhdilbilim ve pragma-dilbilim arasındaki karşıtı konusunda şunu dile getirmek istiyorum ki, pragma-dilbilim insanı kendi kişilik unsurları “zerinde değil de, insanı kendi amaç ve yararları “zerinde gözlemlemekte…

Değerlendirme Arnavutçada tespit edilen t“rkçe unsurlarının yerleşmesindeki şehirlerin –yani toplu insan k“melerinin- oynadığı baş röl“n“ görmek/incelemek bir özetleyici ayna yani bir betimleyici çalışma, çok katkıda olacaktı. Böylesi detaylı bir betimleme, ne kadar da olsa kapsamlı olamamasına karşın, aranavutça sözcesinde yerleşen/yapışan unsurların oranının belirlemekte yardımcı olmanın yanısıra, söz konusu unsurların arnavut insanının topluluk hayatındaki belirleyici faktörleri belirlemesinde kesin değer alacaktı.



148

Biz çalışmalarımızda tipolojik ve topolojik betimlerimizi yapmaya çalıştık. Bu konuda en azında sayfalık bir eser çıkarmışızdır, anacak gerçeği söylemek gerekirse bu çabalarla biz, yıllık beraberliğinin doğurduğu bağ ve bahçelerinden bir iki mayva çıkarmışızdır sadece…. Çalışmalarımızda, arnavut t“rk beraberliğinden ortaya çıkan ilk belirtiler insanımızn ruhsal yapısını davranışını ilgilendiren unsurladır. – (er sözc“k bir D“nyadır – bu söz kimin tarafından söylendi herkes bilir sanırım…!!! söz“ne dayanacak olursak Allah – Allahu; Peygamber –

Pejgamber – Pejgamer; Cennet – Xhenet; Cehennem – Xhehenem, Melek – Melek – Meleqe; Rahmet – Rrahmet, ve benzeri sözc“klerde saklanan D“nya, arnavut insanımızın D“nya Gör“ş“ndeki ilk dön“m noktasıdır, kanatindeyiz. Bunun filizlenmesindeki ilk tohumunların Bektaşilik m“ridlerin insamızla birlikte yaşamalarından, onların dertleri ile birebir dertlenme, ve asıl memleketleri olan Anadolu ya bir daha dönmemek s“retiyle hayatlarını insamızın yanına geçirmeleri en b“y“k etkendir. yıl içerisinde çınar gövdesi misali derinleşen ve genişleşen bu D“nya geçen asrın ikinci yarısında yaşadığımız toplumsal kaosla ört“lmeye çalışıldı. Ancak yakın tarihimiz gösterdi ki, hiç başarılı olmadı, tersine bu ört“, insanımızın gönl“nde yaşayan bu d“nyayı temiz pak bir şekilde saklanmasına, korunmasına vesile oldu… Bunu ispatlamak için geçen hafta ilk defa universite sıralarında oturan bir öğrencimle yoklamayı yaparken yaşadığım olayı/diyalogdan çıkardığım kısa fakat öz olan bilgi bile kafi olacagını d“ş“n“yorum…

-Adınız ne:- sordum. Benim adım İnajeta İnayeta :- diye cevapladı. -Böyle bir kişi adı dilimizde yoktur:-aceleci bir tavırla ifade de bulundum.

-Ya İna italyanca kökenli ya Jeta arnavutça Yeta, (ayat anlamına gelen, kişi adı olmalıdır diye vurguladım. Yok hocam:- dedi. Benim adım İnajeta., çok kutsal bir insan hatırladığım kadarıyla Dervish Baba koydu adımı, diye vurguladı. -O anda Jeton D“şt“ ve sevimli öğrencimin adının İnayet/e olduğunu, yani Allah ın İnayeti anlamını taşıdığını çıkardım…. Askeri yapı, oluşum ve stratejileri ile meşhur olan osmanlı t“rkleri ile temasından arnavutçada yerleşen savaş ile ilgili sözc“klerin toplum hayatımıza da uyan özelliğine taban bularak yaşaması ve yerini başkalara verememesi dilcilerlerce en tartışılan grubu oluşturmakta. Alıntı sözc“kler için alanın arşatırmacıları sözc“ğ“ nesne ile eşleştirerek, nesnenin girmesiyle sözc“k girer – nesnenin çıkmasıyla sözc“k de çıkar, yerini başka bir nesnenin sözc“ğ“ne bırakır ya da yok olur gider…. Bu varsayım, d“nyanın birçok dilleri için uygun olabilir ancak arnavutçada yerleşen t“rkçe askeri sözc“kler için böyle bir sonuçtan hiç söz edilemez… top, fitil, tabanca, dyfek t“fek , fishek fişek ,



149

dylbi d“rb“ , bıçak, at, asqer (asker), jeniçer, bori, allti vb., vb., yıl önce giren nesneler g“n“m“zde insamızca kullanılmamalarına rağmen, erkeklik, mertlik, delikanlılık gösteren ifadelerimizde, kurnazlık ya da namertlik göstern davranışlar için kullanılan ibarelerde oluşturucu rol oynamakta, folklorumuzda ve mitolojimizde nesilden nesile aktarılmakta…

Bunlardan : I bie me top, (topla vurmak, -bir şeyi elde etmek için her şeyi yapmak ; ) futi fitilin, bir konu için karşıdakini kışkırtmak ; Qan dyfeku për të zot, sahipsizkalmış iş ya ad dava ; E shkrepi dyfekun, başlangıç yaptı, cesaretini gösterdi ; E sheh me dylbi,; Fisheku i fundit, son fişek ; mbeta fishek, fişek gibi kaldım ; nuk i ndezi fisheku, fişeği patlamadı ; e la biçak,; më shpëtoi alltija… istemeden birilerini incitmek, sehven öld“rmek; altı = tabanca, osmanlı döneminde kullanılan altı fişekli tabanca t“r“ , vb… toplumsal tabakalarımızın, alt ve “st tabaka fark etmeden, medya ve siyasi konuşmalarda ekmek ve su kelimelerin yanına kullanılan ibareler en belirgin örneklerini oluşturmakta… Balkan Yarımadasında şehircilik örnekleriyle bilinen osmanlı t“rkleri, bu beldelerde sadece altyapı kurmakla kalmayıp, ortaçağ döneminde eşi pek nadir bulunan bir yönetim ve yaşama tarzının oluşmasında faktör olacaklardı. Kurulan idari sistemin, şehir yaşam d“zeninin, k“lt“el faaliyetlerin beraberinde getirdiği dilsel unsurlar izlerini arnavut insanımızın toplumsal hayatında izlerini halen taze korumakta. At öl“r meydan kalır, yiğit öl“r şan kalır, deyimince, döneme ait k“lt“rel sözl“kçe tıpkı ilk temastaki gibi toplumumuzun g“ndelik yaşamının, yaşam tarzının ve d“nya gör“ş“n“n ayrılmaz bir parçası olamaya devam etmektedir. Kanatimizce, insanlara yardımcı olma ruhu, iyilik yapmak için fırsat aramak, Sadaka, Sevap, Yetim, Fakir Fukara, Dert, v.b., v.b, sözc“klerinde saklanan gizemli Y“k, arnavut insamızın kanındaki alyuvarlar arasında y“zmekte…. (ayatın gerekçesi olan ticaret ve alım satım işlemlerinde t“rkçenin etkisi bu alanın her halkasında fark etmekteyiz. Marketler, supermarketler v.b., değişik t“rleri ile çoğalsa da insanımız yine:- Shkon në Pazar, bën pazarllëk dhe jep para… Pazara gider, pazarlık eder ve parasını verir…. Resmiyet g“zeldir, ama, Bahşiş vermeden işler g“zel sonuçlanamaz… D“ğ“nlerizde m“zik çalar ama Aheng in yerini hiçbir ses tutamaz…,

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CCUQFjAB&url=http%3A%2F%2Ftr.wiktionary.org%2Fwiki%2FAt_%25C3%25B6l%25C3%25BCr_meydan_kal%25C4%25B1r%2C_yi%25C4%259Fit_%25C3%25B6l%25C3%25BCr_%25C5%259Fan_kal%25C4%25B1r&ei=z4NRVO7kJPCP7Aa7tYC4DQ&usg=AFQjCNGbAhcwhzDdTmtbfVm82a55UDt1_Q&bvm=bv.78597519,d.bGQ

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CCUQFjAB&url=http%3A%2F%2Ftr.wiktionary.org%2Fwiki%2FAt_%25C3%25B6l%25C3%25BCr_meydan_kal%25C4%25B1r%2C_yi%25C4%259Fit_%25C3%25B6l%25C3%25BCr_%25C5%259Fan_kal%25C4%25B1r&ei=z4NRVO7kJPCP7Aa7tYC4DQ&usg=AFQjCNGbAhcwhzDdTmtbfVm82a55UDt1_Q&bvm=bv.78597519,d.bGQ



150

Gelinlerimiz değişik değişik giyinir s“slenir ama Şami yani mendil olmazsa olmaz…, D“nyanın en g“zel d“ğ“nleri S“nnetlik d“ğ“nleridir, bunda ş“hpe yok… Çağdaş aşçılar g“zel Reçeler yazarlar ama Baklava kadar tatlı bir yiyecek yok, Evlerimizde klima ve ısıtıcı var ama Yorgan gibisi yok…

İnsamızca kullanılan ifadelerimle, Arnavutçada Yerleşen T“rkçe Unsurlarının Toplumdilbilimsel açılarını dile getirerek, bu unsurların arnavut ve t“rk topluluklarımızın beraberliğinden doğan pahabiçilmez unsurlar olduğunu vurgalar ve hayat boyu böyle olsun temenni ederim…



151

KAFKASYADA VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N KÜLTÜREL İLİŞKİSİ

Dr.Vugar G.Karimli

Associate professor, culturologist

Scientific Secretary

Institute of Architecture and Art

Azerbaijan National Akademy of Sciences

Azerbaijan, Baku

Bu tarix yeddi bin senelik bir T“rk beşiğidir. Beşik tabiatın r“zgarlarıyla sallandı. Beşiğin içindeki o çocuk tabiatın yağmurlarıyla yıkandı. O çocuk tabiatın şimşeklerinden, yıldırımlarından, kasırgalarından evvela korkar gibi oldu; sonra onlara alıştı; onları tabiatın babası tanıdı, onların oğlu oldu. Bir g“n o tabiat çocuğu tabiat oldu; şimşek, yıldırım, g“neş oldu; T“rk oldu. T“rk budur Yıldırımdır. Kasırgadır, d“nyayı aydınlatan g“neştir

Mustafa Kemal Atat“rk Toplulukları millet haline getiren şey, k“lt“rleridir. Sadece biyolojik köken, birlikteliği bir topluluğu millet haline getirmede yetersiz kalır. Bu noktadan baktığımızda k“lt“re milli kimlik diyebiliriz. Kısacası bir toplumun binlerce yıl boyunca oluşturduğu gelenek, görenek, yaşadığı tecr“be onun kimliği haline gelmektedir ve onu milletleştirmektedir. Bir milletin k“lt“r“ bir yolla yok edilirse yani kimliksizleştirilirse millet olmaktan çıkarılmış; kimliksiz, değerler sistemi oluşmamış; toplumsal hiyerarşisi ve ahlaki öncelikleri d“zenlenmemiş kuru bir kalabalık haline getirilmiş olur. K“lt“r“ yok olan bir millet, sadece kimliğini kaybetmekle kalmaz; b“t“n değerleriyle birlikte şuurunu da itirerek tarih sahnesinden silinir gider. Tarih sayfaları böyle nice k“lt“r“n“ kaybettiği için yok olup giden milletlerle doludur. D“nya “zerinde T“rk denen bir millet var ve onun geliştirdiği zengin k“lt“r, d“nya medeniyetlerinin oluşmasında m“him bir temel taşı vazifesi görm“şt“r. Bu y“zden insanlık tarihinin her açıdan şekillenmesinde en önde gelen faktörlerden birisi, T“rklerdir. T“rk halqları digər halqlardan farklı olarak bug“ne kadar pek çok felaketler geçmiş olmasına rağmen ayakta kalabilmiştir. T“rkler, tarihte tek bir coğrafyada varlıklarını s“rd“rmemiş ve onların benzeri bir hayat tarzını da benimsememişlerdir. Yani, tamamen yerleşik bir kavim olmadıklarından geçmişlerini incelemek oldukça zordur. İdare ettikleri b“y“k coğrafya açısından karşılaştırıldığında d“nyada bir eşleri daha yoktur. Tarih yapmada ve insanları idare etmede bu kadar h“nerli olan



152

T“rklerin kendileri tarafından yazdıkları kaynakların azlığı da onların geçmişlerinin aydınlatılmasında yabancıların eserlerine m“racaat etmeyi gerektirmekte, dolayısıyla bu durum birtakım yanlış anlaşılmalara da sebebiyet vermektedir. Özellikle T“rk milletini ve k“lt“r“n“ yakından tanımayanlar, onların tarihlerini yorumlamada bir s“r“ hata yapmaktadır. T“rkler nece bin yıllık tarihleri boyunca, d“nyanın en b“y“k ve kudretli birkaç devletinin kurucuları oldular. Bu nedenle çalışmamız, T“rk halklarının b“y“kl“ğ“n“ milli hislere dayanarak ortaya koymak amacıyla meydana getirilmiş olmayıp; belge ve bilgiler ışığında hakikatleri gözler ön“ne sermek için hazırlandı. Biz şu an biliyoruz ki, medeniyet mefhumu yokken T“rkler vardı. D“nya medeniyetinin ve k“lt“rlerinin dip k“lt“r“n“ T“rkler oluşturmaktadır. T“rk g“n“m“zde, aynı dili konuşan, ortak geçmişlerinde belirli “zellikler kazanmış insanların ortak adıdır. T“rk, hemen her devirde, daha aynı isimler alabilen kitlelerin “zerinde birleştirici böy“k bir n“fuz kazanmıştır. Zira g“n“m“zde sadece T“rkiye'de değil, d“nyanın birçok başka “lkelerinde, aynı dili konuşan, aynı k“lt“re sahip insanlar vardır. T“rk; böylece Azeri, T“rkmen, Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tatar, Saka ve benzeri isimlerin “zerinde genel ve birleştirici bir ad olmaktadır. İnsanların, T“rk oldukları zamanı tespit edip belirlemek bir hayli zordur. Aslında bu zaman, çağdaş bilimin ulaşamadığı çok erken devirlerde gerçekleşmiş olmalıdır. (erhalde bir kısım insanlar, Karadeniz kuzeyinden Baykal dolaylarına kadar uzanan geniş sahada, uzun yıllar bir arada oturmuşlar ve kaynaşmışlardır. Binlerce yıl s“ren

bu ortak hayat sırasında, uzellikle konuşulan dilde ortak sözc“kler oluşturmuştur (1, s.47). Başlıca at, ot, et, it, ok gibi kelimelerden oluşan dille anlaşanlar T“rkler olmuşlardır. Sonradan kendilerine T“rk diyeceğimiz bu böy“k kitlenin, erken zamanlarında kendilerine ne ad verdikleri bilinmiyor. Ancak doğudakilerin temasta bulunduğu çinliler onlara Hsiung-nu, sonraki uzantılarına avrupalıların verdiği adla (un demişlerdir. Bu böy“k coğrafyanın Batı yakasıyla temas eden Yunan ve Roma tarihçileri ise Skit ve Saka isimlerini vermektedirler. İçkısımlan, yani Aral göl“ veya )sıkgul etrafındakilerin adları ise komşularınca bilinmiyor. Onlara da ad vermek gerektiğinde, ya Skit, yahut da Çin kaynaklannın verdiği isimler kullanılmaktadır. T“rk göçlerinin özellikle batıya doğru olması ve buralarda mecburen farklı siyasi teşekk“llerin kurulması, yeni T“rk k“lt“r çevrelerinin de ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Ayrıca değişik coğrafyalarda beraber yaşamak zorunda bulunduğu halklardan bazı şeyler aldığı gibi, onlara da pek çok şey verdiler. Geçmişte ve g“n“m“zde T“rklerin yer aldıkları coğrafyaya baktığımızda, Doğu-Batı veya İslam-(ıristiyan medeniyetlerinin kesişme noktasında olduğunu gör“r“z. Bu y“zden de T“rkler, farklı medeniyetler arasında köpr“ vazifesi görm“şlerdir. Dolayısıyla her iki



153

medeniyetin oluşmasında önemli ölç“de T“rk tesiri vardır. B“t“n bunları bir kenara bırakıp, T“rk milletini k“lt“rce aşağı sayanlar, kim olursa olsun, akıl ve mantıktan yoksun kişilerdir , s. -11). T“rk halklarının tarih boyunca yaratmış olduğu devletler ve gelenekler onları k“lt“r ve tarih sektör“ her zaman önc“l bir millete dön“şt“rm“şt“r. Eski ve ortaçağ tarihinde T“rklerin imparatorluk olmakla -ye kadar devletleri olmuştur. Şu anda d“nyanın yeddi bağımsız devletinde, yani T“rkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, T“rkmenistan ve Kıbrıs T“rk Cumhuriyeti'nde konuşan halklar toplu şekilde yaşıyorlar. Bunların dışında, d“nyada 'dan fazla konuşan halklar çeşitli bölgelerde eski dönemlerden başlayarak iskan d“ş“rm“şlerdir ve şimdi de bu alanlarda yaşıyorlar. Onları birleştiren değerler ise T“rk kimliği, din, dil, gelenek, yaşam tarzı, maddi ve manevi k“lt“r, tarih ve edebiyattır. T“m halklar için ortak bir tanımın olmamasının temel sebebi, halkı oluşturan unsurlardan hepsi b“t“n halklarda yoktur. T“rk halkının varlığının temelini soy, dil , k“lt“r, vatan, tarih, din teşkil edir. Soy T“rkler için önemli bir “ns“rd“r. Ç“nk“, T“rk halkı diğer halklardan farklı olarak çeşitli ırkların karışması sonucu meydana gelmemiştir. T“rk uluslu tek bir soyun eseridir ki, bu da T“rk soyutur. T“rkler için dil önemli bir “ns“r“d“r. Ç“nk“, bug“n t“m T“rkler tarihteki ana dilinin devamından başka bir şey olmayan t“rkçe'yi danışmaqdadırlar. Diğer bir “ns“r ise k“lt“r “ns“r“d“r. Bizim k“lt“r“m“z tarihten getirdiğimiz, gelişerek bug“nk“ seviyeye ilettiğimizde ve böy“k t“m T“rk d“nyasında yaşamakta olan T“rk k“lt“r“d“r. Vatan da T“rk halkının var olmasında önemli bir “ns“r olarak kabul edilir. Vatan “ns“r“ bug“nk“ geçici doğallıktan ve gerçeklikten uzak gör“nmesi ile değil, tarih ve gerçekliği ile klimalı. T“rkler için önemli bir “ns“r tarihtir. Bug“n yery“z“nde yaşayan b“t“n T“rkler aynı tarihin insanlarıdır. Yani, bu tarih T“rk halklarının ortak tarihidir. Sonuncu önemli “ns“r ise din “ns“r“ olarak kabul edilir. T“rklerin b“y“k çoğunluğu islam dinine mensupturlar. T“rkler İslam dinini benimseme, yayma ve koruma açısından bu dini milli bir din haline getirmişlerdir. Dolayısıyla din T“rk milleti için önemlidir. G“n“m“zde T“rk halklarının “zerine d“şen temel sorumluluk bu değerleri korumak, onları gelecek nesillere aktarmak ve d“nyada duyurmaktır. Bu “ns“rler ister Balkanda ister Kafkasyada, isterse de diger bölgede yaşayan hep t“rk halklarını “mumt“rk k“lt“r“ altında birleşdirir. Kafkasya, t“rklerin en eski yurtlarından biridir. B“y“k Kafkas dağlarının kuzey eteklerinden başlayıp oradan Kuban ve Terek

Nehirlerinin havzalarına kadar T“rk yerleşimi gör“l“r. Bu bölge adeta bir T“rk Göl“ haline gelmiştir. İnsanların d“nya “zerindeki yayılma ve yerleşme hareketleri ve bunu tespit eden arkeolojik buluntular göz ön“ne alındığında Kafkasya ve Kafkasyanın bağlı bulunduğu iç denizler dehlizi, ilk etnik hareketlere ve etnolojik oluşum ve gelişmelere sahne



154

olmuştur. İç denizler dehlizi etrafında oluşan etnolojik birlik buradan nehir yollarını takip ederek karaların içlerine doğru yayılmıştır. Bu konum dolayısıyla bölge, kuzey-g“ney-doğu-batı yollarının birleştiği bir bölge özelliği kazanmaktadır. Kafkasya nın bu coğrafi konumu etnolojik oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Bu

sebeple Kafkasya tarih boyunca önemini s“rekli korumuştur. Tarih boyunca çeşitli kavimlerin göç yolları “zerinde bulunan bölge, önemli bir geçit yeri olduğu için muhtelif sebeplerle yurtlarını terk eden insanların bir kısmı buraya yerleşmiş, böylece “lkenin n“fusunun çeşitlenmesini sağlamışlardır , s. -31). Balkan bene hep zaman Kafkasyanı hatırladıyor. Balkanda Kafkasyada olduğu kibi bir çok oxşar cehetler var. Bunların başlıcası her iki bölgenin t“rk ve t“rk olmayan halkların bir arazide yaşamasıdır. Bununla yanaşı Balkan ve Kafkasiya kelmesi menace sıra-dağ ve ya dağlık anlamında bir sözc“kt“r. (er iki arazide yaşayan halkların kaderi aynı tarixli-k“lt“rel s“reci gecmişdir. Balkanda VI y“zyıldan başlıyatak T“rk kavimlerinin gelip yerleştiği bir

yurt olmuştur. Doğudan, Asya içinden, Kuzey Karadeniz step bölgesi yolile birbiri ardından gelen atlı göçebe T“rk kavimleri, ya burada Dac, Trak ve Slav aslından yerli halkla karışmış, ortadan kaybolmuş (XI y“zyılda Oğuz aslından peçenekler ve uzlar gibi , yahut askeri egemen sınıf olarak Kuzey-Doğu Balkanlar'da g“çl“ devletler kurmuşlardır. Bu

sonuncular arasında, bir T“rk boyu olan Kutrigur'ları VII y“zyılda kurmuş oldukları Bulgar (anlığı özellikle anımsamalıdır. Bulgarların Dobruca'da bıraktıkları kitabelerde, h“k“mdar (an unvanı ile anılır ve

oniki hayvanlı T“rk Takvimi kullanılır. Bulgar (anları IX-X) y“zyıllarda Balkanlar'da Bizans İmparatorluğu'nun yerini almıştır. XIII ve XIV y“zyıllarda, yine Bulgaristan'da. Kıpçak-Kuman aslından slavlaşmış Terteri ve Şişman Hanedanları hakim oldu. Osmanlı T“rkleri Balkanlara girmeden önce, X))-XIV y“zyıllarda Kıpçakla Kumanların bölgede “st“n tarihi rol“ yeterince vurgulanmamıştır. Özellikle, Dobruca'dan Akkerman'a kadar step bölgesinde yerleşmiş ve Hristiyan dinine geçmiş olan Kıpçak Kumanlar çeşitli hanedanlar kurmuşlardır. Bunlardan bir

grup, XIV y“zyıl ikinci yarısında Dobruca-Varna bölgesinde bir beylik kurmuştur (Merkezi Kalliakra). Osmanlının Balkan tarihinin doğal gelişiminde ani bir kesintiye sebep olduğu ancak bir d“zeyde doğrudur. Balkan milletlerinin kendi milli hanedanları ve yönetici sınıfları kaybetiği doğrudur. Balkanlı devletlerin ortadan kalkışı ile, seçkinlerin simgelediği "y“ksek k“lt“r" gelişimi de durmuştur. Buna karşı, Osmanlı döneminde halk k“lt“r“ ve kiliseye bağlı edebiyat ve sanatlar, canlılığıııı ve gelişimini s“rd“rm“şt“r. Öb“r yandan Osmanlı k“lt“r“n“n dilde, sanatlarda, g“nl“k yaşayışta kuvvetli etkisi olmuştur. Yerli halk k“lt“r“n“n böylece, Orta-Doğu İslam k“lt“r“ ile temasa gelerek zenginleştiği ileri s“r“lebilir, Bu k“lt“r etkisinin en açık belgesi Balkan dilleridir (6, s.56-57). T“rkçe'den alınmış k“lt“r sözc“klerinin sayısı,



155

bug“nk“ Balkan dillerinde bile, bölgesine göre -5000 kelime arasında değişmektedir; giyim-kuşam halk m“ziği, yeme-içmede ve davranışlarda bug“n bile Osmanlı mirası göze çarpar bir kertededir. Şehirlerde ve köylerde, T“rklerle uzun y“zyıllar beraber yaşama, Osmanlı devletinin kanun ve altyapı kurumlarının etkisi. Balkan yerli halkı arasında k“lt“rleşmenin başlıca yollarını oluşturmuştur. Bir çok araştırmaçılar hristiyan ve islam halk inanıcları ve adetlerinin her iki toplum “yelerince ne kadar geniş ölç“de paylaşıldığını göstermiştiler. Bunda, Bektaşilik gibi halk dini tarikatlarının eklektizmi önemli rol oynanııştır. Öb“r yandan, Rumeli T“rkleri, Balkan yerli halklarından tarım, g“nl“k hayat ve sanatlarda birçok k“lt“r unsurları almışlar. böylece zamanla Rumeli ile Anadolulu arasında bir kerte k“lt“r farklılığı ortaya çıkmıştır. Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da bilmezlikten gelinen başka bir gerçek, X)X ve XX y“zyılda Rus istilaları ve yeni milli Balkan devletlerinin baskı ve hatta etnik arındırma hareketleriyle M“sl“manların ortadan kaldırılması girişimleridir , s. -99). Bunun sonucu y“zbinlerce M“sl“man ya soykırımına kurban gitmiş, yahut T“rkiye'ye muhacir olarak kaçmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde hala Tarihte ki T“rk devletlerinin torunları olan T“rk soylu milletler varlıklarını s“rd“rmektedir, bunun yanısıra siyasi varlıklarını korumakla birlikte dillerini ve dinlerini muhafaza ederek T“rk k“lt“r“n“ en g“zel şeklide yaşatmaya çalışmışlardır.

T“rkler çağlar boyunca hakim oldukları her yerde hukuku ve insan haklarını ön planda tuttukları gibi, tabası olan halkların her t“rl“ meseleleriyle de ilgilendiler. Başkaları gibi çevredeki komşularını barbar olarak görmeyip, herkesi eşit kabul ettiler. Binlerce yıl çeşitli halklarla savaş içerisinde yaşasalar da, asla onları yery“z“nden silmek gibi bir d“ş“nceye kapılmadılar. T“rkler insanı Tanrı nın bir parçası saydıklarından koruyup, kollarken; zamanımızda ileri olduğunu iddia eden pek çok devlet birtakım halklara ırkından veyahut da dininden dolayı zulmetmeye devam ediyorlar. Bug“n, T“rk devletinin bir zamanlar hakim olduğu yerlerde yaşayan halklar mesele Avrupa, Afrika ve Asya onun adaletine ve hoş gör“s“ne mazhar olmasalardı, tarihten silinip giderlerdi. Kendi devletlerinin içerisinde baskı altında bulunanlar, geçmişte olduğu gibi şimdi bile T“rk devletinin koruyuculuğu altına sığınmaya çalışıyorlar. Şu an Avrupa da Arnavut, Sırp, Boşnak, Rumen, Afrika da ve Arabistan da Arap, Kıpti, Berberi; Asya da Fars, Moğol, Afgan vs. gibi halklar yaşıyorsa, bu T“rklerin sayesindedir. T“rkler idareleri altındaki hiçbir milleti dinlerini ve dillerini değiştirmeye zorlamadılar. Basit vatandaşlık hakları çerçevesinde varlıklarının devam etmesine m“saade ettiler. Böyle alicenap bir milletin hakkını tarih elbette ki verecektir.

Anahtar sözler: Kafkazya, Balkan, T“rk k“lt“r“, T“rk halkları.



156

KAYNAKÇA . Ufuk Tavkul, Kafkasya ve Çevresineki T“rk Toplulukları , C. Yeni T“rkiye Yay. s. . . V.A. Tişkov & E.İ. Fillipova, Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve Sorunlar, ASAM Yayınları Ankara ,s. . . Dostıyev, T., Kafkasya da (unlar , T“rkler, Yeni T“rkiye yay., C. , Ankara 2002 . Kerimli V.Q. G“rcistanta t“rkler. B.Teknur,

5. Tavkul, U., Kafkasya Dağlılarında (ayat ve K“lt“r , İstanbul . )nalcık H. Studies in Oııoman Social and Economic History, London:

Variorum Reprints, 1985 . Barkan Ö. L. " / Yılı Cizye Tahsilatına ait Muhasebe Bilançoları", Belgeler (1964, TTK).



157

17- . YÜZY)L BALKANLARDA DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT

BAĞLANT)LARI

Dr. Mehmet ÜNAL

Dr. Nurettin ÇAL)ŞKAN S“leyman Demirel Üniv. Fen-Edebiyat Fak.

el-mek: [email protected] S“leyman Demirel Üniv. Yabancı Diller Y“ksekokulu. el-mek: [email protected]

ÖZET

Söz değil hal ilmi öz“ söz“ bir olarak kalbe dolan mana, cezbe

kendinden geçiş , baygınlık, coşkunluk gibi manevi geçiş olarak tanımlanan tasavvuf, klâsik edebiyatımızın en önemli kaynaklarından birisidir. Eşya ve hadiselere bakışı nasıl olursa olsun hemen her divan şairinin nazmının zemininde sûfîliğin etkileri gör“lmektedir. Kimi şairler şiirlerinde b“t“n“yle tasavvufu işlerken kimi şairlerin şiirlerinde ise tasavvuf ince bir motif olarak yer almıştır. Tasavvufun sistem haline getirilip hayata aktarılması tarikatlar yoluyla olmuştur. Tarikatlarda bir m“rşid-i kâmile bağlanmak esastır. Tarikatların içinde postta oturan m“rşitlerin inisiyatifi ile alt kollar oluşmuş ve zamanla kendi içlerinde oluşan anlayış ve usul farklılığı sebebiyle birçok şubeye ayrılmıştır.

Asırlardır Osmanlı İslâm toplumunun vazgeçilmez unsurlarından olan tarikatlar, M“sl“man toplumun gön“ll“ m“esseseleri olarak tekkeler ve zaviyeler aracılığıyla halka dinî, ahlakî ve sosyal alanda hizmet vermişlerdir. Birçoğu g“n“m“zde kendilerini modern hayatın şartlarına uyum göstererek varlığını s“rd“rmektedir.

Osmanlı nın dinî hayatında olduğu kadar, sosyo-k“lt“rel hayatında da önemli bir yeri olan tasavvuf ve tarikatlar divan şairlerinin hayatında ve şiirinde etkili olmuş ve tezkirelere göre şairler Mevlevî, (alvetî, Nakşî, G“lşenî, Bektâşî, Kâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî, (urûfî, Şa bânî ve Üveysî tarikatları olmak “zere tarikata intisap etmişlerdir.

Divan sahibi birçok şair zamanın gerektirdiği şartlardan öt“r“ tasavvufta seyr-i suluk ile makam sahibi olmuş ve hatta kimileri postnişinlik ve şeyhlik makamına y“kselip bu görevi yerine getirmişlerdir. Bu çalışmada - . y“zyıl Rumelili divan sahibi bazı şairlerin eserlerinde tasavvufu nasıl işledikleri ve bağlılıklarının şiirlerine nasıl yansıdığından kısaca bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Tarikat, Rumeli, Divan Şairi



158

THE 17th. AND 18th. CENTURY POETS OF THE DIVAN LITERATURE

AND THEIR RELATION TO A SUFI ORDER

ABSTRACT

Sufi understanding of life is defined as a science not in words and

form but in personal experience. It aims to help the heart turn away from

all else but Allah. Its principles have been put into a system and hence to

real life through sufi sects or orders. A sufi preference of life is to be

carried on under the discipline of a sufi leader or guide of an order.Many

orders, through their sheiks initiative, have produced a number of sub-

orders as a result of differing in perceptions and methods. Tasavvuf is also

one of the key sources of classical Islamic literature. No matter how they

considered the phenomena and objects, almost every poet of the Divan

literature has had something from the sufi traditon in the backgorund of

their poetry. While some poets have founded their poetry thoroughly on a

sufi philosophy, some have preferred using its as fine patterns in their

poetry.

Being as an unseparable part of the social life in the Ottoman

society for many centuries, tariqaths or sufi orders, as the voluntary civil

formations, served to people in religious, social and educational fields.

Many of them, adapting themselves to the conditions of the present time,

still try to carry on their services in many parts of the World including the

Balkan states.

Besides having a great role in the Ottoman people s religious practices, sufizm and tariqaths were influencial in literary circles of

Ottoman society. According to the poetical biographies, many poets have

mainly followed one of the twelve sufi orders. Those paths were

Naqshbandi , Gulshenî, Bektâshi, Qâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî, (urûfî, Shabânî ve Uveysî. Many of the poets inclined to train their own

self due to different personal and social grounds and some were able to

attain some of the hiher positions in the hierarchy as a postnishin or

sheik. The aim of this article is to study how 16th. and 18th. century poets

with a relation to a sufi order made use of the sufi knowledge in their

verses and how their adherence was reflected in their work.

Key words: Sufism, Sufi Orders, Balkans, Poet with a Divan

Giriş Osmanlı Devletinin “zerine inşa edildiği kurucu unsurlardan biri fetih ve gaza ruhudur. Aynı devlete medeniyet inşa etme yeteneği



159

kazandıran en önemli unsurun ise tasavvuf olduğu söylenebilir. Akıncı Osmanlı gazilerinin da Anadolu dan Rumeli ye geçişi ile başlayan Balkanlardaki İslâm ve T“rk fethi dest-i takva ile yapılmış, varlığı ve tesiri bug“ne kadar uzanan yolculuğunu muhabbet ve diğergamlık hasletlerinin uygulaması olan sufi k“lt“r ile birlikte s“rd“rm“şt“r. Ömer L“tfi Barkan önc“ bir kaynak metin olan İstila Devirlerinin Kolonizatör T“rk Dervişleri ve Zaviyeler başlıklı meşhur eserinde Osmanlı Devletinin teşekk“l“nde rol oynayan, kurulan devlet binasının harcı mesabesinde olan tasavvufî tarikatların g“c“n“ ve icra ettiği işlevi Babailer in T“rkmen aşiretlerini harekete geçirip Selçuklu Devleti nin m“esses nizamını sarsması ile eşleştirir. Yapılan fetih hareketelerine teşkilatlı ve g“c“n“ imanından alan hazır muharip temin eden sufi akıncı dervişlerin, hem hal hem de sözle yaptıkları tebliğ veya propogandanın gayri-m“slim halkların gönl“n“ mayalayarak kurulacak yeni kurumsal ve toplumsal yapıyı kabul etmeye hazırladıklarını belirtir. Balkanların İslâmlaşmasında bu alperenlerin yani Gaziyan-ı Rûm, Ahiyan-ı Rûm, Abdâlân-ı Rûm ve Bâciyân-ı Rûm taifelerinin katkıları bu kadarla kalmaz:

(attâ daha ileri giderek bazı delillere göre diyebiliriz ki, orta zaman hristiyan hukukıyâtına karşı yeni bir sosyal nizam ve adalet telâkkisi taşıyan ve esrarengiz bir din propagandası şekline b“r“nen misyoner T“rk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve hattâ ordulardan evvel f“tuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen fethetmiş bulunmaktadır. Demek oluyor ki, Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşu işinde çalışan kuvvetler böyle tevett“r“ y“ksek derin ve uzak membalardan gelmekte ve

(ristiyan ve İslâm d“nyaları gibi iki ayrı âlemin maddî ve manevî b“t“n kuvvetleriyle karşılaşması şeklinde tarihi işlemektedir . (Barkan 1942: 4) İslâmî esasları sûfi bakışı ile algılama ve d“nyevi meseleleri sufî yaşama felsefesi ve pratiği ile kavrama, eşya ve hadiseleri fena ve beka zıtlığına göre yorumlama gibi unsurlar “zerine oturan fetih s“recinin bu öz siyasi ve idari teşkilatlanlanmanın tamamlanmasından sonra da toplumsal hayatı kendi manevi dinamikleri ile yönlendirmeye devam etmiştir. İslâmın fetih veya ticaret ilişkiler yoluyla ulaştığı toplumlarda olduğu gibi, Balkanlarda da İslâm dini ile hen“z tanışmış toplumların yeni siyasi, dini, iktisadi ve k“lt“rel d“zene uyum sağlaması ve b“t“nleşmesi gibi derin sorunların aşılmasında, tasavvufî iklim hayati bir rol “stlenmiştir. Yerli n“fusun yeni bir yönetime alışmalarını sağlayacak bir mekanizma görevi gören tarikatlar ise, g“ndelik hayatı İslâmî ilkelerin yaşama tarzını şekillendirmesi zorunluluğu karşısında



160

bir t“r yumuşatıcı rol “stlenmiş, önceki sosyal ve k“lt“rel gelenek ve pratikleri yeni yaşama biçiminin içinde kısmen veya farklılaştırarak yaşatılması yoluyla, yeni d“zenin oluşmasında katalizör görevi görm“ş“r. Ocak :XX) Anadoludaki tasavvufî oluşumların aksine tamamen gayri m“slim bir d“nyanın içinde faaliyet gösteren Balkanlardaki tekke ve zaviyelerin varoluş sebebleri ve ictimai ve k“lt“rel-edebi hayatta neye karşılık geldiği konusunda derinlikli araştırmalar yapılmıştır. Tarikatların “stlendiği, diğer bir adı nefis terbiyesi olan ahlak ve maneviyat eğitimi için gerekli kurumsal ve fiziki yapıyı tekke ve zaviyeler oluşturmuştur. Buralardaki sorumlu şeyhler ve ilmi yeterliğe sahip tarikat erbabı, edebiyatı m“ridlere sufi yaşama biçiminin ahlaki ve toplumsal ilkelerini kazandırma ve eğitme araçlarından birisi olarak telakki etmişlerdir. İşkodra, Pirizren, Sofya, Üsk“p, Belgrat, Bosna, Selanik, (anya, Edirne ve daha birçok şehir ve beldede hizmet veren tekke ve zaviyeler ziraat, mimari, g“zel sanatlar gibi alanlarda ifa ettikleri görevlerin yanısıra toplumun bilgilenme ve aydınlanma ihtiyacına cevap veren sivil toplum kuruluşları olmuşlardır.

Rumeli Tekke ve Zaviyelerinde Edebi K“lt“r Tasavvufun öncelikli işlevlerinden biri salikleri ve muhibleri tarikatın sufi öğretisi ile tanıştırma ve onları terbiye etmektir. Tasavvufî neşveyi kazanmış ve ruhi yön“ incelmiş tasavvuf erbabının ilmi derecesinin imkân vermesi halinde d“ş“nce ve hislerini söze ve yazıya dökmesi ile zengin bir ilmi ve k“lt“rel k“lliyat oluşmuştur. Balkanlarda içinde yaşanılan çok dinli ve k“lt“rl“, etnik yapısı renkli ilişkiler d“zeninde bir t“r yazılı iletişim vasıtası olan edebi metinler aynı zamanda M“sl“manların kendi kimliklerini yansıtma ve değerlerini yaşatma vasıtası olmuştur. Rumeli Osmanlı Devletinin diğer tarafları ile çok canlı bir ilişki içinde olduğu için buradan çıkan meşayihin, irşad çalışmaları merkeze olan aidiyet duygusunu pekiştirmiştir. Ortaya konulan yazılı metinlerin miktarı eğitimin ciddiye alındığını ve merkezi yönetimin ihtiyaç duyduğu ilim adamı ve b“rokratın Rumeli kökenli olmasından anlaşılmaktadır. […]Kasaba-i mezkûre Rumili nde menbit-i

serv “ semen-i ma rifet olan hâkdân ve menba -ı cûy-ı nazm u nesr olan g“listan olmagla meşhûr bir şehr-i şöhret-âyînd“r. Rivayet ederler ki,

Prizren de oğlan doğsa adından akdem mahlas korlar. Vardar Yenicesi nde doğan oğlan baba diyecek vakit Farisî söyler. Priştine de oğlan doğsa diviti belinde doğar derler. Binaenalâzâlik, Prizren şair menbaı, Yenice Farisî ocağı, Priştine kâtip yatağıdır . Kılıç : Balkan kökenli şeyhlerin verdiği m“retteb veya değil, divanlar, terc“me kaynaklı mesnevi vb. eserler, didaktik nazım metinleri ile



161

Rumeli edebi sahada İstanbul ve Bursa dışında en zengin bölge olmuştur. Balkanlarda Yaygın Olan Sufi Tarikatlar Balkanlarda edebi yön“ ile temay“z etmiş sufi kişiliklerin seyr-i s“luk için tercih ettikleri belli tarikatlar olmuştur. Mustafa Kara, Anadolu da yaygın olan tarikatların Balkanlar da da tutulduğunu söyler. Kara : Araştırmalara göre Rumeli de Sa dîlik, (alvetîlik, Melâmetîlik, Celvetîlik, Mevlevîlik, Bektaşîlik, G“lşenîlik ve Nakşîlik edebi çevrelerde rehber ve m“rşid edinmede öncelikli tarikatlar olmuştur. Balkanlar özelinde faal olan tarikatların temelinde ortak bir hususiyet olarak Melâmî meşrep oluşun bulunduğunu ve vahdet-i v“cud felsefesi “zerinde Anadolu ya nazaran daha çok durulduğunu söylemek yanlış olmaz.

Bektâşîlik Tamamen Anadolu kökenli bir sufi yapı olan Bektâşîlik devlet yönetimi ile olumlu ve olumsuz ilişkileri sebebiyle s“rekli tartışmaların odağında olmuştur. Nevşehir (acıbektaş dergâhından Dimetokadaki Kızıl Deli Sultan Dergâhı şeyhi ve tarikatın pir-i sanisi Balım Sultan ile Balkanlara da taşınan bu kökl“ tarikat önce Yeniçeriliğin ilgası ve iki asır sonra Cumhuriyetle birlikte tekke ve zaviyelerin kapatılması ile bug“n varlığını neredeyse yalnızca Balkanlarda devam ettirmektedir.

Sa dîyye/Sa dîlik Erken dönem sufi oluşumlarından olan ve bir dönem Rumeli nde çok bilinen tarikatlardan biri olan Sadilik . y“zyılda Sadeddin el-Cebâvi ye nispet edilir. Suriye de neşv “ nema bulmuş ve oradan Tağlebiyye, Vefaiyye, Şerrâbiye, Selâmiye ve Acîziye olmak “zere beş şubeye ayrılmıştır. Sadeddin el-Cebâvi nin manevi telkin g“c“ ile ruh hastalarını iyileştirmesi sebebi ile sonraki Sâ dî şeyhleri de bu telkin-şifa kabiliyet ve geleneğini devam ettirmişlerdir. Selâmiye kolu “zerinden de Anadoluya ve oradan Balkanlara ulaşmış ve Prizrenli Acîzi S“leyman Dede “zerinden Aciziye kolu ile devam etmiştir. Tarikat tekkelerin kapatıldığı . y“zyılın ilk çeyreğine kadar faaliyette kalmış, Balkanlarda ise S“leyman Dede nin halifeleri vasıtası ile Sırbistanın g“neyinde ve bilahire oradan kaçan göçmenlerin açtığı tekkelerle Mekadonya da Şeyh Vefa Baba nın postnişini olduğu Sa dîyye dergâhı hizmet vermiştir. (alvetîlik (orasan menşeili tarikatlardan olan (alvetîlik, sayısız şube ve kolları ile İslâm d“nyasının en yaygın tarikatı olarak bilinir. İbrahim Zahid Geylanî ve dolayısıyla Zahidiye silsilesi ile irtibatlı olan Ömer b.



162

Ekmel“ddin Lahici nin Tebriz deki irşadı ile faaliyete geçirilen bu yapı, asıl b“y“mesini Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî ile kaydetmiştir. Dede Ömer Rûşenî ile Rûşeniyye, Cemâleddin İshak Karamânî Cemal (alîfe ile Cemâliyye, Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marmaravi ile Ahmediyye ve Şemseddin Sivâsî ile Şemsiye şubelerine ayrılmıştır. Ruşenîlik ten G“lşeniye ve Sezâiye, Cemâliye den S“nb“liye, Şa'bâniyye, Ahmediye den Sinaniye, Uşşâkıye, Mısriye ve Cerrâhiye ve hatta Şa'bâniye'den de: Karabaşiye, Kuzey Afrikadaki Ticâniye, Kuşadalı , İbrâhîmiye gibi kökl“ kollar bağımsız bir yol halini almışlardır. (alvetîlik Balkanlarda tekke ve hankahları ile teşkilatlanmış b“y“k tarikatlardandır. Sırbistan, Bosna-Hersek, Kosova, Makedonya ve Arnavutluk da y“zlerce zaviye bölgenin İslam k“lt“r havzası ile irtibatının s“rd“r“lmesinde önemli bir fonksiyon icra etmiştir. Oturmuş seyr-i sulûk geleneği, vird ve zikir usulleri ile tasavvufi geleneğin oluşmasında b“y“k payı olan bu tarikat, . y“zyılda uzun s“re devam eden tasavvuf karşıtı hareketlerin hedefinde olmuştur. Bunun sebebi tarikatın içinde Melami unsurların aktif olarak savunulmasıdır.

Melâmetîlik Melâmîlik

Melâmeti anlayış çerçevesi içinde ilk devre Melâmîler i Melâmetîler , ikinci devre Melâmîler i Bayramîler ve “ç“nc“ devre Melâmîler i olmak “zere “ç dönemin bulunduğu farzedelir. Tarikatın birinci devredeki piri (amdun Kassar, ikinci devredeki piri Dede Ömer Sikkinî, “ç“nc“ devredeki piri ise Rumeli doğumlu Muhammed Nûru l-Arabî dir. Bu zat Rumelide birçok halife bırakmıştır. Kur ân-ı Kerim de Maide Suresinin Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, bilin ki Allah onların yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah'ı severler. Onlar m“'minlere karşı alçak gön“ll“, kafirlere karşı g“çl“ ve şereflidirler. Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. İşte bu, Allah'ın bir l“tfudur. Onu dilediğine verir. Allah l“tfu geniş olandır, hakkıyla bilendir. Kur an-ı Kerim / mealindeki . ayetinde …hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. tanımı, bu yolun temel ilkesidir. Melâmet kelimesi de kınamak manasında levm masdarından t“remiştir. Esas olarak bir tarikat hiyeraşisi olmayan Melâmilik daha çok bir tavra işaret eder. Bu yolun temel hususiyetleri, halini ve amellerini gizlemek, Allah katındaki makamını ele verecek hiçbir iz bırakmamak, söz ve fiilinde iddiasızlık, yaptığı hayırları hemen unutmak olarak özetlenebilir. Bu hal de melâmet hırkasını giymek olarak tasvir edilir. Diğer tarikatların içinde bu öz ile varlığını s“rd“ren bir çizgi iken, ikinci devir Melamiliği olarak Bayramiyye tarikatının Ömer Sikkini halifeliği döneminde usul ve ilkeleri yeniden hayata geçirilmiştir. Seyr-i sulukta en “st makam olduğu için şeyh ve m“ridlerin kendilerinin Melâmi



163

olduklarını ifşa etmeleri söz konusu olmamıştır. Bayramî Melâmetiliğin içinden İsmail Maşukî nin ve Bosnaya yerleşen şeyhlerinden (amza Bali nin söyledikleri sözler sebebiyle idam edilmeleri neticesinde halk ve ulema arasında uzun s“ren tartışmalar yaşanmıştır. Divan şairi Abdullah Bosnevi bu silsilenin şeyhlerinden (asan Kabâduz tarafından yetiştirilmiş, bir diğer Balkan kökenli şair, Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi de bir sonraki şeyh Lâmekânî (“seyin Efendi den el almıştır. Üç“nc“ Devir Melâmiliği Seyyid Muhammed Nûr“ l-Arabî nin vaz ettiği gör“şler ile değerlendirilmiştir. Kendisinin başta Nakşibendi s“lukunu tamamladığı ve Bayrami Melâmilerden farklı gör“şlerinin olduğu söylenir. Mevlevîlik Bektaşi ve (alvetilikten sonra Balkanlarda en yaygın teşkilatlanmış olan tarikat Mevlevîliktir. Mevlana Celaleddin Rûmî, Allah kelamı ve O nun elçisinin getirdiği mesajların kendisinin nasıl anladığını ortaya koyan “ç b“y“k eseri ile Mevleviliğin öz“n“ ortaya koymuş, Oğlu Sultan Veled ise bu öz“n “zerinde usul, adap ve erkân sistemi ile Mevleviliğin bir tarikat oluşuna giden yolun ilkelerini va z etmiştir. Mevlana Celaleddin Rûmî nin sufiyane hayatı, Şems-i Tebrîzî ile tanışmasının öncesi medrese hocalığı ile geçen temkinli dönem ve sonrasında yaşadığı aşk ve cezbe dönemi ve bilahire irşad faaliyeti yaptığı son yılları halinde “ç safhada değerlendirilir. Şemsi ve Veledi yorumu dışında şubesinin bulunmayışı ile Mevlevilik diğer Sufi mekteplerden ayrı bir yerde durmaktadır. Konya merkezli iken T“rkiye dışında imparatorluk bakiyesi her b“y“k beldede bir Mevlevihanenin inşa edilmiş ve hizmet vermiş olması tarikatın merkez ile uzak çevre arasında m“him bir aidiyet köpr“s“ görevini ifa ettiğini göstermektedir. Mevlevîhanelerde postnişin vazifesi gören çelebi dede titiz bir ruh terbiyesi s“recinden sonra bu görevi “stlenmiş ve bulunduğu yerde her yaştan insanın iç d“nyasının şekillenmesinde araç olarak musiki, edebiyat ve diğer g“zel sanat dalları da kullanılmıştır. Bu yön“yle tarikatı daha çok avam değil havas tercih etmiş ve dolayısıyla devlet yönetimi ile her sultan döneminde organik bağları olmuştur. Bu yön“ ile melâmeti tavır dışarı taşkın biçimde vurulmamış ve halk ve yönetim katında sosyal krizlere sebep olunmamıştır. Birer sanat okulu olan mevlevîhanelerin genelde n“fusun çok olduğu b“y“k yerleşim yerlerinde faaliyet gösterdiği olgusu Balkanlar içinde geçerlidir. Yunanistan da Atina, Girit-Hanya, Selanik, Serez, Yenişehir, Rodos, Sakız, Midilli, Batı Trakya G“m“lcine ve Dimetoka Mevlevîhâneleri; Bulgaristan da Filibe Mevlevîhânesi, Makedonya da Üsk“p Mevlevîhânesi, Bosna-(ersek te Sarayevo İsa Bey Zâviyesi,



164

Sırbistan da Belgrad ve Niş Mevlevîhâneleri, Kosova da Îpek ve Priştina Mevlevîhânesi, Arnavutluk ta Elbasan Mevlevihanesi ile Rumeli de bir ağ oluşturulmuş ve bu yapılar bölgenin entelekt“el kalitesinin artmasında m“him rol oynamıştır. Celvetîlik

Tarikat Aziz Mahmud (“dâyî tarafından kurulmuştur. Şeyhi olan Üftade Muhammed Muhyiddin in m“rşidi (ızır Dede Bayramiye silsilesinden olduğu için bu tarikatın yeniden kurumlaşmış bir devamı olarak gör“l“r. Aziz Mahmud (“dâyî Üsk“dar da tekkesini inşa ettirmeden önce Rumelinde de irşad ile seyahat etmişti. Sarayla ve devrinin sultanları ile olan yakın teması sebebiyle Anadolu ve Rumelinde yoğun bir teşkilatlanması olmuştu. Filibeli İsmâil Efendi, Saçlı İbrâhim Efendi, Atpazarî Osman Fazlı Efendi gibi ilmi vukufiyete sahip şeyhler tarafından temsil edildiği için Balkanlar; İsmâil (akkı Bursevî gibi şeyhler postnişini olduğu için Bursa bug“n de bu tarikatın canlılığının s“rd“ğ“ yerlerdir. Aziz Mahmud (“dâyî den sonra Selâmiye, (akkiye, Fenâiye ve (aşimiye olmak “zere dört şubeye ayrılmıştır. G“lşenîlik G“lşenilik Dede Ömer Ruşeni nin halifesi İbrâhim G“lşenî ye nispet edilen (alvetîliğin Mısır da kurulmuş bir şubesidir. Mısır, Anadolu ve Balkanlar da bağlıları olan bu tarikatın Mısır daki tekkelerde yapılan zikirlerinde dahi ilahiler T“rkçe okunmuş, tarikatın içinde musikiye ve musiki talimine ağırlık verilmiştir. Tarikatın Mevlevî ve Melâmî anlayışa yakınlığı diğer (alvetî şubelerinden daha fazla olmuş ve Mesnevî daha fazla okunmuştur. İbrahim G“lşenî İbn-i Arabî nin F“susu l-(ikem ini okutmuş ve takip eden dönemlerde vahdet-i v“cudcu bakış ve değerlendirmeleri sebebiyle din dışına çıktıkları suçlamaları bu tarikata da yapılmıştır. Tarikatın pir-i sanisi kabul edilen (asan Sezâî-i G“lşeni de Mora da doğup b“y“mesi sebebi ile bir Rumeli sufisidir. Bu yolun bağlıları arasında başka birçok divan sahibi şair yetişmiştir. Nakşilik Şeriat, tarikat, hakikat ve marifet ilkelerine sıkı bir şekilde bağlı kalan Nakşîbendilik önce zahirin sonra batının temizliği ve bilahire Allah a yakın olmayı ve O nu bilme safhalarını içerir. T“rkistan menşeili tarikat Bahauddin Nakşibendi ye nispet edilir. İslâmlaşmanın sözkonu olduğu her yerde varlığına rastlanan tarikatın pir-i sanisi olan İmam-ı Rabbani . y“zyılda (indistan da tasavvufun o g“ne kadar iman ve itikat yön“nden tenkit edilen hususlarından arındırılıp tamamen ehl-i s“nnet çizgisine oturması için tecdid hareketini başlattı. Yine

Hindistan da seyr-i s“lukunu tamamlayan Mevlânâ (alid-i Bağdâdî nin irşadı ile (alidiye Kolu . y“zyılda Anadolu da yeni bir açılım yaptı.



165

Balkanlardaki varlığı oradaki diğer tarikatlara nazaran sınırlı olmuştur. Talrikatlar ile ilgili geniş bilgi için İslâm Ansiklopedisi ve Mustafa Kara nın Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi adlı eserlere bakılabilir . Bu noktadan sonra Balkan kökenli tarikata mensubiyetlerinin, devlet yönetiminde yapılan hatalara karşı çıkan g“çl“ kişiliklerinin yanısıra edebî eserleriyle öne çıkan şairlerden bazıları ele alınacaktır.

Fadlî, Atpazarlı Osman Efendi Celvetî

(d.1041/1631-ö. / Asıl adı Osman Fadlî bin Seyyid Fethullah dır. (. / M. yılında Bulgaristan ın Şumnu kasabasında doğdu. Klasik edebiyatımızda "Fadlî" mahlasını kullanan altı şairden birisi olan Osman Fadlî Efendi, İstanbul da yetişen b“y“k velilerdendir. Celveti tarikatı şeyhlerinin ileri gelenlerinden ve b“y“k sufilerdendir. Fatih te Atpazarı denilen yerde oturduğu için Atpazarı Şeyhi Osman Efendi namıyla meşhur oldu. Osman Fadlî Efendi, Fadlî-i İlâhî, Emir Efendi, Emir Sultan, Atpazarî, Şeyh Osman ve Kutub Osman olarak da bilinir Akkuş : . Ailesi hakkında bilgiler sınırlıdır. Babası Fethullah Ziyâde, Seyyid ve Osmanlı ordusunda görevli bir askerdir. (z. (asan ın soyundan olduğu söylenen Osman Fadlî Efendi nin yaptığı birçok evlikten Şeyh Mehmed el-Cûdî, Mustafa Efendi, Ahmed Efendi, Abdullah Efendi, Sâliha (anım, (anîfe (anım, (atîce (anım, Âişe (anım olmak “zere dört erkek dört de kız evlat sahibi olmuştur Bursevi : . Osman Fadlî Efendi on yedi yaşına kadar tahsilini Şumnu da babasından aldı. Babası onu m“kemmel bir şekilde yetiştirmeye çalıştı. Babasının vefatından sonra annesinden ilim tahsili için aldığı izinle tahsilini ilerletip tasavvuf yolunda ilerlemek için Edirne ye gitti. İlim öğrenmede çok gayretli ve çalışkan olan Osman Efendi, iyi bir eğitim alıp Arapça, Farsça ve tasavvuf ilminin inceliklerini öğrendi. Edirne de Azîz Mahmûd (“dâyî nin halîfelerinden, Saçlı İbrâhim Efendi nin dergâhında eğitimini devam ettirdi. İbrâhim Efendi, Seyyid Osman Efendinin gayret ve kabiliyetini görerek, terbiyesinden aciz olduğunu bildirdi ve İstanbul da bulunan b“y“k âlim Zâkir-zâde Abdullah Efendi ye gönderdi. İstanbul a gidip, Zâkir-zâde Abdullah Efendi nin himayesi altına girerek uzun s“re derslerine devam etti ve tasavvufta s“lûkunu Celvetilik esasları “zerinde tamamladı. Muslu 1994: 142). Osman Fadlî Efendi, hem zahirî hem de bâtini derslerini tamamladıktan sonra Aydos kasabasına halife olarak gönderildi. Burada vaaz ve irşadla meşgul olan Osman Fadlî Efendi, şeyhinin öl“m“ “zerine m“stakil bir şeyh olarak (. / M. yılında Filibe ye yerleşti. Filibe beldesinde on beş yıldan fazla kaldı. yılında İstanbul da Atpazarı



166

olarak bilinen semtteki Kul Camii nde hizmete başladı. (em Atpazarı Tekkesinde hem de Zeyrek Tekkesinde irşad faaliyetinde bulundu. Aynı zamanda muhtelif camilerde de vaazlar verdi. (. / M. yılında da Sultan Selim Camii Cuma vaizliğine getirildi Özcan : , . Bir s“re sonra devletin ileri gelenleriyle anlaşmazlığa d“şt“ ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın ardından sadrazam olan Kara Keth“da İbrahim Paşa nın sadareti döneminde mallarına el konuldu ve memleketi olan Şumnu ya s“rg“n edildi. Osman Fadlî Efendi bir s“re sonra bir emir “zerine Konya, Lârende, Silifke, Lefkoşa yoluyla Magosa ya gitti. Burada da irşad ve vaazlarına devam etti. Ancak Kıbrıs valisi bu faaliyetini yasakladı. Osman Fadlî Efendi s“rg“n edilişinden bir s“re sonra m“ridi, talebesi ve halifesi İsmail (akkı Bursevî ye mektup yazarak kendisini ziyaret etmesini istedi. Bu ziyaret sırasında Osman Fadlî Efendi kendi yerine İsmail (akkı Bursevî yi şeyh tayin etti. / yılında vefat etti. Magosa da defnedildi Yıldız : , . Osman Fadlî Efendi, y“ksek tasavvufi ve ilmi kimliği yanında şairliği ile de tanınmıştır. Talebelik döneminde şeyhi Zâkir-zâde Abdulllah ın zahirî ilimleri ders vermediği için, başka hocalardan zahirî ilimler tahsil etmiştir. Osman Fadlî Efendi, nazmında muasırı tarikat ehli bazı kimseleri eleştirmiştir. Ona göre ön“ne gelen, şiir yazıp bunu ilahi olarak adlandırmakta ve meşayih Kur an tilavetinden y“z çevirip ilahilerle vakit geçirmektedir. Mutasavvıflar arasında yaygın olan şiir söyleme ve şiir şerh etme geleneği doğrultusunda Osman Fazlî Efendi de, Aziz Mahmud (“dâyî, Yunus Emre gibi sufilerin şiirlerini şerh etmiş ve talebelerine aktarmıştır. Osman Fadlî Efendi, divanının birçok yerinde şiir anlayışını ve şiir yazma sebebini tekrarlamıştır. Şiirlerinde vezin kusurları gör“lmektedir. Şiire öncelikle bir sanat endişesiyle değil, d“ş“ncelerini başkalarına anlatmada etkili bir yöntem d“ş“ncesiyle bakmaktadır. Söyleyişten çok söylenene önem vermiştir. Mensup olduğu tasavvufi d“ş“nceyi de dikkate alarak sanatı ve öğretiyi bir araya getirmeye çalışmıştır. Şiirlerinde yaşadığı y“zyılda etkili olan Sebk-i (indi akımının tesiri gör“lmektedir. Eserlerinde iyi derecede hakim olduğu Arapça ve Farsça bilgisini yansıtmıştır. Arapça ve Farsça kelimelerden de faydalanmıştır. Bazı şiirlerinde Farsça terkipleri de kullanmıştır. Genel olarak gazel tarzında naat, m“nacaat ve tevhid t“r“nde yazdığı şiirleriyle duygularını samimi bir şekilde ifade etmiştir. Osman Fadlî Efendi, dinî ilimler, tasavvuf ve Arap edebiyatı ile ilgili eserler yazmıştır. Eserleri şunlardır:

. Misbâhu l-Kalb Şerhu Miftâhi l-Gayb: Osman Fazlî Atpazarî nin, Sadreddin Konevî ö. / nin Miftâhu l-Gayb adlı eserine yazdığı şerhidir.



167

. Mir âtu Esrâri l-İrfân: Bu eser Sadreddin Konevî nin Fatiha tefsirinin haşiyesidir. 3. el-Lâihât“ l-Berkiyyât fî Keşfi l-(ucub ve l-Estâr an V“cûhi Esrâri Ba zi l Ehadis ve l-Âyât: Bazı ayet ve hadislerin tasavvufî yorumunu yaptığı bu eserinde kalbine doğan bilgileri vahdet-i v“cûd çizgisindeki bir tasavvuf anlayışıyla kaleme almıştır. 4. Tecelliyât-ı Berkıyye: Bu eser Muhyiddin-i Arabî nin Aşkıyye kasidesinin şerhidir.

. Fethu l Bab: M“nazara ilmine dair Adudu d-din Ahmed b. R“kneddin ö. in Risâlet“ l- Adûdiyye adlı eserinin şerhidir.

. Risâle-i Rahmâniyye fî Beyân-i Kelimeti l-İrfâniyye: Esmâ-i ilâhiyye ile ilgili bir eserdir.

. Mektûbât-ı Osman Celvetî li-Tilmîzihî Şeyh İsmail (akkı: Bu eser Osman Fadlî Efendi nin İsmâil (akkı Bursevî ye yazdığı mektuplardan oluşmaktadır.

. Şerhu Fusûsi l-Hikem: Bursevî nin belirttiğine göre Filibe de iken telif ettiği bu eserini daha sonra yakmıştır. 9. (âşiye alâ Muhtasari l-Maânî: Bu eser Sadeddin Taftâzânî nin Muhtasaru l-Ma ânî isimli eserine yazılmış bir hâşiyedir.

. (idayet“ l –M“tehayyirin: Hikmet ve kimya ilmi ile ilgilidir.

11. Mutavvel (aşiyesi: Beyan ilmi ile ilgilidir.

. (âşiye alâ Muhtasar-i Şerhi t-Telhîs: Arap Edebiyatına dairdir.

. (âşiye alâ Muhtasarî s-Sa d: Muhtasar“ l-Meani nin bir haşiyesi olan (aşiye-i Mağribiyye ile birlikte basılmıştır.

. Şerh-i Tenkih: Bu eser fıkha dairdir.

. Gâyet“ l-M“ntehâb: (en“z k“t“phanelerde herhangi bir n“shası tespit edilememiş olan bu eser Osman Fazlî Atpazarî nin simyaya dair eseri olup şeyhin ilm-i iksîr de yed-i tûlâ sahibi olduğu İsmail (akkî Bursevî tarafından nakledilir.

. (âşiyetu Muhtasar ala şerhi Telhic“'l-Miftah: Arap Edebiyatına dair bir eserdir.

. Câmi-i Kasâs ve Divân: Eserin 4a- b arasında manzum bir siyer kitabı olan Câmi-i Kasas vardır. a- a varakları arasında Divan ı mevcuttur. Yılmaz :

Divanı ndan bir örnek:



168

Kapunda kulların oldu İlâhî bir böl“k iz âf Kimi “mmi kimi âlim kimi bende kimi eşrâf

Sana lâyık bizâ at gerçi bizde yok yine ammâ

(arîdâr-ı atâyâ-yı cenâbındır kamû esnâf

K“nûz-ı rahmet “ gufrânına irmez ukûl aslâ

Bilinmekden m“berrâdur cenâbında olan evsâf

(abîbin kim olupdur on sekiz bin âleme rahmet

Anın şer-i m“nîriyle m“cellâdur kamû etrâf

Eğerçi ba zı bedbaht eylemez âyinini icrâ

Cevâhir kıymetin teşhis ider mi olmayan sarrâf

Anın fikri ile oldı olanlar matlûb vâsıl Anın zikri ile kat -ı menâzil eyledi eslâf

Resûl-ı m“ctebâ v“ çâr yârı h“rmeti yâ Rabb

Sana kul ana “mmet eyle Fazlî id“p dil-i sâf (Erdem 2008:

156)

Abdî, Abd“lhay Celvetî

ö. / Anadolu da yetişen evliyalardan birisi olan Abd“lhay Celvetî, eserlerinde mahlas olarak bazen Abdî bazen de Abd“lhay ı kullanmıştır. Edirne de doğmuş olup kaynaklarda doğum tarihiyle ilgili bir bilgi yoktur. Fakat Tefsir-i Ba z-ı S“ver-i Kur aniyye adlı eserine bir m“stensih tarafından ilave edilen bir kayıttan yetmiş altı yaşında öld“ğ“ söylenmektedir. Bu nedenle doğum tarihi de yılı olarak gösterilebilir Özcan : . Ailesi ile ilgili bilgiler sınırlıdır. Babası Celvetiyye tarikatı şeyhlerinden Saçlı İbrahim Efendi, annesi ise Aziz Mahmud (“dâyî nin kızı Şerife Fatma (anım dır. Oğlu Ebu s-suûd Mehmed Efendi, dedesi Solakbaş Mustafa Ağa dır. Damadı Nesîmî-zâde Ahmed Efendi de tarikatı temsil eden şeyhlerdendir Yılmaz : . Abd“lhay Celvetî, babasının yanında yetişti, iyi bir tasavvuf eğitimi aldı. Celvetiyye tarikatının adab ve erkânını tahsil etti. İyi derecede Arapça ve Farsça öğrenip tefsir konusunda ihtisaslaştı. Eğitimini tamamladıktan sonra icazetini babası Saçlı İbrahim Efendi ö. / den aldı Derin : . Meslek hayatına ilk olarak bug“n Bulgaristan sınırları içinde kalan Akçakızanlık kazasında Alaeddin Efendi zaviyesi şeyhliğinde göreve başladı. Burada irşad işlerine devam ederken babasının Edirne Selimiye Camii vaizi iken vefat etmesi sonucu



169

yılında bu caminin vaizliğiyle Dizdar-zâde tekkesi şeyhliğini “stlendi ve bu görevi yılına kadar s“rd“rd“. Daha sonra İstanbul un Kadırga semtindeki Sokullu Mehmed Paşa Zaviyesine tayin edildi. de Eminön“ Yeni Cami vaizliğine, de ise Üsk“dar Aziz Mahmud (“dâyî Dergâhı şeyhliğine on birinci postnişin olarak getirildi ve vefatına kadar bu görevde kaldı. Kıla Abd“lhay sana (ak rahmeti mısraının delalet ettiği (. / M. yılında vefat eden Abd“lhay Efendi nin mezarı, Üsk“dar da (alil Paşa t“rbesinde (alil Paşa-zâde Mahmûd Bey in yanındadır (Muslu 2004: 430). Eserleri şunlardır: . Feth“ l-Beyan li-(usuli n-Nasri ve l-Fethi ve l-Eman: Arapça bir eser olup Fetih suresinin tefsiridir. S“leymaniye K“t“phanesi (acı Beşir Ağa kısmı numarada kayıtlıdır.

2. Tefsir-i Ba z-ı S“ver-i Kur aniyye: T“rkçe bir eser olup Meryem, Yasin, Fetih, Rahman, Nebe, Naziat, Abese, Tekvir, İnfitar, Mutaffifin, ve Kevser surelerinin tefsiridir. Eserin yazma n“shası İstanbul Üniversitesi K“t“phanesi numarada kayıtlıdır. . (acı Bayram-ı Velî nin Çalabım bir şâr yaratmış iki cihân arasında mısraı ile başlayan şiirinin şerhi: K“ç“k bir risale olan eser İstanbul Üniversitesi K“t“phanesi vr. b-26a) numarada kayıtlıdır.

4. Manzum Kaside-i B“rde Terc“mesi: Bu eserde Nuruosmaniye K“t“phanesi numarada kayıtlıdır Yavuz : , . Celvetiyye tarikatının önde gelen şeyhlerinden biri olan Abd“lhay Efendi, tasavvufi sahadaki ilmî seviyesi ve şahsiyetiyle ön plana çıkmaktadır. G“çl“ mutasavvıf kişiliği döneminin önde gelen vaizi, m“fessiri ve şairi olmasından kaynaklanmaktadır. Şiirlerini Aziz Mahmud (“dâyî nin etkisi altında kalarak yazmıştır. Abd“lhay mahlası ile yazdığı ilâhilerinin b“y“k kısmı birçok musiki¬şinas tarafından bestelenmiştir. Bazı ilahileri g“n“m“zde de söylenmektedir. Yaşadığı y“zyılın dil özelliklerine bakıldığında, manzum eserleri daha sade, mensur eserleri ise anlaşılması daha g“çt“r. Eserlerinde ana tema Cenab-ı Allah, Resulullah ve Kur an-ı Kerim dir. Tasavvuf edebiyatında Yunus Emre, Eşrefoğlu Rûmî ve Niyâzî-i Mısrî gibi, şiirlerine en çok beste yapılmış birkaç şairden biri olmasına rağmen, hen“z bir divanı bulunamamıştır. Tekke şairi olmasına rağmen manzumelerinde divan şiirinin vezin ve nazım şekillerini de kullanmıştır. Eserlerinde Arapça ve Farsça kelimeleri de zaman zaman kullanmıştır. Aşağıdaki İlahisi tasavvuf musikisinin bestelenmiş bir eseridir.

Etti kalbi m“rîdi nûrânî nûrânî



170

Kameri lâ ilâhe illallah Kameri lâ ilâhe illallah

Kıldı halkı cihâna erzânî erzânî Cevheri lâ ilâhe illallah cevheri lâ ilâhe illallah

Nefsini öld“rmeğe penah oldu Nefsini öld“rmeğe penah oldu

(ançeri lâ ilâhe illallah hanceri lâ ilâhe illallah

Ola Abd“lhay ya muîn“ zâhir muîni zâhir

Leşkeri lâ ilâhe illallah leşkeri lâ ilâhe illallah Abd“lhay Celvetî. İlahî. Etti kalbi m“rîdi nûrânî . http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/3001-4000/3964.gif [erişim tarihi: . . .

Sabûrî, Dede Çelebi Celvetî

(d.1048/1638 - ö. / Mehmed Sabûrî Efendi (. / M. Bulgaristan ın Filibe şehrinde d“nyaya gelmiştir. . y“zyıl Celvetî tarikatı şeyhlerindendir. Şiirinde Sabûrî mahlasını kullanan Mehmed Efendi, çevresindekiler tarafından Dede Çelebi olarak tanınmıştır. Babası Filibe Zaviyesi nin postnişinlerinden Şeyh Mustafa Efendi ö. / ve oğlunun adı İsmail Efendi ö. / dir Muslu : . Mehmed Sabûrî Efendi, ilim tahsil etmek için (. / M. yılında İstanbul a gelmiş, sağlam bir hadis ve tefsir ilmi tahsil etmiştir. Dokuz yıllık eğitimden sonra (. / M. yılında tekrar Filibe ye dönerek Şeyh İsmail Zâviyesinde ilim ve irşad faaliyetlerini s“rd“rm“ş, öte yandan Filibe âlimleriyle s“rekli gör“şm“ş ve Şihâb“ddin Paşa Camii vaizi Şeyh“ l-kurra Muhammed Efendi den eksik kalan eğitimini tamamlamıştır Akkuş-Yılmaz : . Eğitimini tamamladıktan sonra Gafûrî Şeyh Mahmud Efendi ö. / ye intisap etmiş ve halifesi olmuştur. Gafûrî Mahmûd Efendi ise (“dâyî Âsitânesi şeyhi Muk ad Ahmed Efendi nin halifesi ve meşhur bir vaizdir. Ayrıca (“dâyî Âsitânesi ne postnişin olmuştur. Yılmaz : . Mehmed Sabûrî Efendi, Filibe de on yıl kaldıktan sonra şeyhi Gafûrî Efendi vefat edince İstanbul a tekrar dönm“ş ve muhtelif camilerde vaizlik yapmıştır. de Üsk“dar-Bulgurlu Üçpınar Mahallesindeki Gafûrî Tekkesi ne şeyh olmuştur. Aynı sene Kazasker Abd“lkadir Efendi nin kendisi için Edirnekapı civarında bir cami ve tekke yaptırması sebebiyle buraya birinci postnişin olarak şeyhliği “stlenen Sabûrî Efendi, bu görevinin yanı sıra İstanbul un çeşitli camilerinde vaaz ve irşad faaliyetlerini s“rd“rm“şt“r. yılında S“tl“ce ye nakledilmiş ve bir m“ddet sonra da Mustafa Erzincanî nin vefatı “zerine yılında (“dâyî Asitânesi nin on “ç“nc“ şeyhi olarak tayin edilmiştir. Yedi sene görevde



171

kaldıktan sonra Muharrem / Aralık de vefat etmiş ve şeyhi Gafûrî in kabri yanına defnedilmiştir. Nahîfî S“leyman Efendi vefatı “zerine şu tarih d“şm“şt“r: Ola Dede Çelebi kâm-bîn-i kurb-ı (udâ. Özcan : , . Çeşitli mecmualarda Sabûrî mahlasıyla yazdığı ilahiyata dair birkaç manzumesinin olduğu söylenir. Ç“n m“bârek g“nlerin âlemde vârı Cum adır

C“mle îmân ehlinin cisminde cânı Cum adır

Gecesi Kadr-i m“bârek g“n“ îd-i şerîf Lâ-cerem rahmet ayının nişânı Cum adır

Uçmaga uçmak dilersen olma hâli Cum adan

Cennet-i kerîm“n dilersen olma hâli Cum adır

Ey Sabûrî azmedip cennet dîyarına giden

(er g“n“ bir îddir îdinin îdi Cum adır (Hocazade 1318:

134)

Vahdetî, Osman Celvetî

ö. / Vahdetî Osman Üsk“p doğumludur. Şeyh İsmail (akkı Bursevî nin halifelerinden ve Celvetî Tarikatı şeyhlerindendir. Asıl adının Osman olduğu kaynaklarda gösterilmektedir. Vahdetî mahlasını Şeyhi İsmail (akkı Bursevi tarafından verilmiştir. (alife olarak Edirne ye gönderildiği ve orada ilim, irşad ve tedrisle meşgul olduğu ve oraya yerleştiğinden için Edirneli olarak şöhret bulmuştur. Doğum tarihi hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur Yavuz : . İlim ve irfan sahibi bir zat olan Vahdetî Osman Efendi, Edirne de Celvetî adabı “zerine irşadını s“rd“rm“şt“r. (. / M. Ramazan ayında G“lşenî tarikatı mensubu (asan Sezai ile bir s“re birlikte olmuş ve aralarında b“y“k bir muhabbet meydana gelmiştir. Bunun sonucu olarak da Osman Efendi nin başlayıp bitiremediği bir şiiri Sezai bitirmiş ve Divan ına almıştır Çelikoğlu : . Vahdetî Osman Efendi, İsmail (akkı Bursevî Üsk“p te görev yaptığı sırada onun emrine girmiş ve birlikte Köpr“l“, Ustrumca ve Bursa ya seyahat etmişlerdir. Daha sonra bir m“ddet İstanbul da Atpazarlı Osman Fadlî nin hizmetinde de bulunmuştur. Osman Fadlî Efendi nin Mogosa da s“rg“nde bulunduğu



172

sırada İsmail (akkı Bursevî ile birlikte Magosa ya gitmiş, vefatına kadar orada kalmış, şeyhinin defni sırasında orada bulunmuştur. Vahdeti, Fadlî nin oğlu Ali Dede ile birlikte Kıbrıs tan İstanbul a dönm“ş ve daha sonra Bursevi nin yanına gelmiştir. Osman Efendi, İsmail (akkı Bursevi yi şeyhi Fadlî ile ilgili hatıratını kaydettiği Tamâm“ l-Feyz i yazmaya teşvik etmesi ile bilinir. Akkuş : . Vahdetî Osman Efendi, (. / M. yılında Edirne de vefat etmiş ve Uzun Kaldırım da Ayşe Kadın (anı Ekmekçizâde Ahmed Paşa Kervansarayı bitişiğindeki kabristanlığa defnedilmiştir Yurtsever : -83). Şer i ilimlerde mertebesi y“ksek ve aynı zamanda şair olan Vahdeti Osman Efendi fıkıh ilminde ihtisas sahibidir. Şairliğinden ziyade tasavvufî kimliği ile tanınan bir kişidir. Yaşadığı asrın önemli şeyhlerinden birisi olduğuna hiç kuşku yoktur. Fıkıh ve (adis alanında devrinin önemli kişilerinden birisi olmuştur. İlim ve amel ile b“t“nleşmiş bir tasavvuf anlayışına sahip olan Vahdeti Osman Efendi, her zaman kitap ve s“nnete ittibâ etmekle iftihâr etmiş ve kendisinin yetiştirdiği şahıslara da bu tavsiyede bulunmuştur. Zâhirî ilimlerde de b“y“k bir zât olan Osman Efendi, şer î ilimlerde de yazdığı eserler ve yaptığı şerhlerle dikkatleri çekmiştir. Eserlerinde kullandığı dil genellikle anlaşılmakta olup bazen Arapça ve Farsça kelimeleri de kullanmıştır. Eserleri edebî açıdan değil de tasavvufi açıdan incelenmesi daha doğru olacaktır. Tasavvufi neşvesi şu beyitte açıkca gör“lmektedir: Celvetîyiz zâhiran gerçi s“kûndur de bimiz

Rûh u sırda çokdur ammâ raksımız devrânımız Vahdetî Osman Efendi nin eserleri şunlardır: . Divançe: Kaynaklarda ismi geçen eser hen“z bulunamamıştır. . Arâis“ l-F“nûn li Nefâisi l-Uyûn: Bu eser, S“leymaniye K“t“phanesi

Esad Efendi nr. 3775 (1-99 vr. da kayıtlıdır. . Şerh-i Hadis-i Erbain: El yazısı ile yazma (adis-i Erbaîn Şerhi, S“leymaniye K“t“phanesi Esad Efendi nr. vr. da kayıtlıdır. . Kifâye Terc“mesi: Dilbilgisi kitabıdır. Eserin başındaki kayda göre, eski Urfa Kadısı (“seyin Pâşâ-zâde Mustafâ Efendi nin tavsiye ve teşvikiyle terc“meye (. senesi Şevvâl Ayı nın on beşinci Çarşamba g“n“ başlamış Tennûz Çarşamba ve son sayfadaki kayda göre de, Senesi Muharrem Ayı nın . Çarşamba G“n“ Ekim Çarşamba tamamlamıştır. Bu n“shayı Ahmed (arpûtî Efendi istinsâh etmiştir. S“leymaniye K“t“phanesi Ayasofya nr. vr. da kayıtlıdır.



173

5. el-Ecvibet“'l-Mutahhara fi Beydati'l-(adîsi l-M“nekkera: S“leymaniye K“t“phanesi Giresun Yazmaları nr. 115 (19- vr. da kayıtlıdır.

. İrsâl“ ş-Şa r: S“leymaniye K“t“phanesi (. (“sn“ Paşa nr. 1193 (9 vr. da kayıtlıdır.

. Meâlim“ l-Ahkâm li Ehli l-lslâm: S“leymaniye K“t“phanesi Esad Efendi nr. 3775 (100- vr. da kayıtlıdır.

. Risale fi Ademi Cevâzi Ta zîm-i A yâdi n-Nasârâ: S“leymaniye K“t“phanesi Şehzade Mehmed nr. - vr. da kayıtlıdır. Ayrıca, İbrahim (alebî ö. / nin M“ltekâ sına M“htede l-Enhur ilâ M“lteka -Ebhur adıyla şerh etmiştir. Meşhur bir fıkıh kitabı olup şimdiye kadar “zerine meşhur fıkıh âlimleri tarafından otuzu aşkın şerh yapılmıştır. S“leymaniye K“t“phanesi Esad Efendi nr. ; Laleli, nr. vr da kayıtlıdır. Eser yılında İstanbul da basılmıştır Muslu : Bir gazeli şöyledir: Bana sensiz yemek içmek harâm-ender-harâm olsun

Firâkınla geçen g“nler kıyâm-ender-kıyâm olsun

Perîşanlık diler dil kayd-ı z“lf“nde nice demdir

(evâdârın olanlar sevdiğim ko bî-nizâm olsun

Fenâ g“l-zârın servi durur ber-pâ ayağ ûzre

(akîkat bağı servisin sana her-dem hırâm olsun

Bana g“ld“rme agyârı tecellînle beni g“ld“r

Nigâh et bana uşşâkın içinde ihtirâm olsun

Dilersen yâr ile vahdet koma agyârı kalbinde

Safâ-yı Vahdetî bulmağa her dem ihtimâm olsun Çelikoğlu :

Fevzî, Mehmed Celvetî

(d.1048/1638 - ö. / Bosna da doğmuştur. Asıl adı Mehmed olan şair tahsilini İstanbul da yapmış ve Üsk“dar a yerleşmiştir. Bir m“ddet sonra saray kâtibi olmuş, daha sonra bu görevden ayrılmıştır. Şeyh Selâmi Efendi den el aldıktan sonra, bir m“ddet burada hizmet edip tarikat âdâbını öğrenmiştir. / te vefat etmiştir Çapan : ; Abdulkadiroğlu : ; Tuman : -792).



174

Şairin Dîvân ında kendi doğumuna ve sakal bırakmasına d“ş“rd“ğ“ tarih manzumesinden / yılında doğduğu, / yılında da sakal bıraktığı anlaşılmaktadır Kaplan : 282-284). Fevzî nin bilinen tek eseri Dîvân ıdır. Bu Dîvân da mensur bir dibace, terci -i bent, 3 terkib-i bent, musammat kaside, m“semmen, tahmis, sı Farsça gazel, tarih, i Farsça rubaî ve kıt a bulunmaktadır. Safâyî, Fevzî hakkında nazm “ inşâda v“ kayd “ imlâda kesb-i mahâret ile asruñ şu arâsından Çapan : diyerek onun nazım ve nesirdeki başarısından söz eder. Fevzî aynı dönemde yaşadığı Vecdî, Nâilî ve Mezâkî nin şiirlerine nazire yazmış; Nef î, Fehîm ve Şehrî nin bazı şiirlerini de tahmis ederek edebî olarak kimlerden etkilendiğine dair birtakım ipuçları vermiştir. Sade bir dil kullanmayı tercih eden şair, zaman zaman Sebk-i (indî etkisinin hissedildiği şiirler de yazmıştır. Kaynaklarda Divan'ı olduğu kayıtlıdır. Çapan 2005: 508) Divanı ndan bir gazeli:

Sâkî şarâb-ı la l“n iç“r hâcet“m budur

Bezm-i ezelde menşe-i keyfiyyet“m budur

Şeb-tâ-seher hayâl“n ile çeşm-i p“r-seher

Dâd “ sitâd-ı kâmdadur işret“m budur

Ehl-i haşr kulak çeke nazran şikâfına

Mahşerde sîne-çâk olayum niyyet“m budur

İdmân id“p kemân-ı belâya bu menzil“n

Tâ ğâyetinde taş dikey“m himmet“m budur

Ben bu kabâyı şâla virem gibi âkibet

Dîvâne oldı dirler ise rağbet“m budur

Ey akl-ı dûr-bîn beni koy kendi hâl“me

Ben dâye-perver-i elemem râhatum budu

Fevzî sen“nle matlabımuz bir deg“l mid“r

Ahd-i kadîmi yâda get“r minnet“m budur Kaplan : 195-196)

Gurbî, Ahmed Bektaşî

(d.1110/1698-99 - ö. / -70)



175

Sırbistan ın Sancak bölgesinde kalan Yenipazar da Novipazar doğdu. Asıl adı Ahmed dir. Derviş Ahmed ve Ahmed el-Gurbî olarak tanındı. Dîvân ındaki bir şiirinde / -23 yılında yaşında olduğunu söylemesi, Gurbî nin / -99 senesinde doğduğunu ortaya koymaktadır. Yine Eimmet“ l-asliyye de Edirne yakınlarında Kızıldeli Sultan Ocağına mensup Seyyid Ali Dergâhında Rahmi mahlasıyla şiirler yazan Muhammed Muslî adında bir Bektaşî ye bağlandığı söylenir. Gurbî nin Yenipazar daki t“rbesinde iki kitabe vardır. Muhtemelen m“ridi olan Abdulkâdir adlı kişi tarafından yazılan bu kitabelerden birinde tarihini veren Zâhir ve h“vallâh ibaresi şairin öl“m“ne tarih d“ş“r“lm“şt“r. Kitabenin sonunda ise rakamla tarihi yazılıdır. Bu durumda Gurbî nin vefat tarihini bu iki yıldan biri 1769-70 veya 1771- yıllarından biri olmalıdır. Yenipazar da bulunan t“rbesi halkın önemli ziyaretgâhlarından biridir. Selçuk : -11) Kaynaklarda Gurbi nin tahsili hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak bazı kelimelerin imlasını karıstırması, onun d“zenli bir medrese egitimi görmedigini d“ş“nd“r“r. Manzumelerinde gecen ayet ve hadisler ise Gurbi nin dini ilimlere vakıf oldugunu gostermektedir. Divan ın sonunda Farsca siirler bulunur. Gurbi nin siirlerinde Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi ağır basar. Batıni ve enf“si aleme özlem dunya nimetlerini terk ve nefsi terbiye etme, devir nazariyesi gibi konular şiirinde işlenir. Şairin tekke egitimi almış olduğu açıktır. Özmen : / G“l“n dikenin elinden kurtarılışını anlattıgı şiirinin son beyti kişiliğini sergiler:

Verd-i zatun gel e sen de Gurbi

Er isen nefsun elinden kurtar

İki eseri vardır: 1. Dîvân: Gurbî Dîvânı nın bilinen tek n“shası İstanbul B“y“kşehir Belediye K“t“phanesi Atat“rk Kitaplığı, numaradadır. Eserinde Yenipazar a ait bilgiler çoktur. Özellikle bir kasidesinde, klasik edebiyatımızda alışılmadık bir şekilde Yenipazar ın tarih ve coğrafyasını âdeta resmetmektedir. Şehrin dağları, ırmakları, mesire yerleri isim isim sayılır. Camileri, medreseleri, köpr“leri, Yenipazar da yetişen devlet ve ilim adamları, ormanlar, bitki ört“s“ ve madenlerine hatta halkın geçim kaynaklarına kadar anlatılan bu kaside kayda değer, orijinal bir manzumedir. kadarı gazel olmak “zere hemen b“t“n nazım şekillerinden ve aruz bahirlerinden örnekler mevcuttur. (em aruz hem heceyle şiirleri bulunan Gurbî nin aruz vezniyle yazdığı şiirlerin oldukça metîn ve selîs olduğu gör“lmektedir. ye yakın manzume bulunan Dîvân m“rettep değildir.



176

2. Eimmet“ l-Asliyye: "Fâilât“nfâilât“nfâil“n" kalıbında, beyitlik bir eserdir. Esasen mesnevi olarak tertip edilen eserde birkaç nazm ve bir tesdis mevcuttur. 1157/1744-45 tarihinde yazılan İmam övg“s“ndeki bu eser Dîvân n“shasının başında yer alır. Gurbî, Dîvân ını yazdığı tarihi de ayrıca olarak söylediği için, m“stakil olan bu

eserin Dîvân ından bağımsız olduğu d“ş“n“l“r. T“rk Ans. : 18/116) Bektaşilikle ilgili bir şiiri:

Bil diyey“m pîr“m sana bu dem belî Kutb-ı ‛âlem (âcı Bektâs-ı Velî

(em Edirne kurbı did“m tekyemi Tenri tagında binâ-yı muhkemi

Kırklarun ser-çesmesi kızıl deli Post-nisîni m“rsid“m Seyyîd ‛Alî

Rehber“m dervîsi anun Muslîd“r

(ak rızâsın gözed“r ol uslıdur

İş bu halkundur delîl“m ahlası Nâmı Muhammedd“r “ Rahmî mahlası Selçuk :

M“neccimbaşı Şeyh Ahmed Dede Mevlevî

ö. / -02)

Selanik'te doğdu. Şeyhî Mehmet Dede'den el alarak Mevlevîliğe girdi. Selanik'te Şeyh Ahmed-i Mevlevi'den maddi ve manevi dersler aldı Ekinci : . yaşında İstanbul'a gelerek Arzî Mehmet Dede'nin hizmetinde bulundu. Daha sonra Kasım Paşa Mevlevihanesi şeyhi, Seyyit Fazıl (alil Dede'den yıl kadar tefsir, hadis ve fıkıh dersi alarak hizmetinde bulundu. Sonra Edirne'ye geldi. Sultan Mehmet kendisini M“neccimek Çelebi yerine m“neccimbaşı tayin etti. yıl Medine'de hadis dersi aldı Ekinci : . Padişah bir ara kendisine Kud“s payesi ve iki adet arpalık bağışladı. yıl bu görevde kaldıktan sonra, yıl Mekke'de Mevlevihane'de şeyhlik yaptı. yaşlarında Ramazan'ın son g“n“ vefat etmiştir. Fevz-i azîm 1113/1702 tarihi vefatına tarihtir Ekinci : . M“rettep divanında Âşık mahlasını kullanmıştır. Tezkirelerde Ahmet ve Âşık mahlaslarıyla yer alır. Ekinci 2013:119).

Eserleri:

. Letâyif-nâme: Ubeydi-i Zakanî'nin Letâyif-nâme'sini T“rkçeye çevirdi. Usam'ın Farsça İstiare Risalesi'ni ve Arz“ddin'in ahlâkla ilgili



177

eserini şerh etmiştir. Meşhur M“nneccimbaşı Tarihi bu zatındır. Bunlardan başka tıp, âlet bilimleri, hadis, tefsir, heyet, hendese ve musikide birçok eseri vardır.

Ey dil sakın o çeşm-i siyeh-mest-i işvenin

Destinde hancer-i nigeh-i bî-emânı var

Servin çemende kaddine hem-serlige senin

Ey nev-nihâl-i bâg-ı letâfet ne cânı var

Jâle dermiş ol d“r-i dendâna ey hokka-dehen

Goncaya incinme oldur anun agzına d“şen Abd“lkadiroğlu : -258)

Mehmed Nâşid Mevlevî

ö. / Şiirlerinde Nâşid mahlasını kullanan şair, Belgrad da d“nyaya geldi. Ramiz'e göre Erdem : - , asrın ulemasından ders alan ve ilim yolunda y“r“yen Nâşid, medrese tahsilini m“teakip m“lazım ve / senesi sonlarında da haric medresesine m“derris oldu. 1 da Sâcidî-zâde Mehmed Sa îd Efendi yerine Sahn-ı Semân m“derrisliğine y“kseldi. S“leymaniye Medresesinden Ahmed Paşazade Veliyy“ddîn Beyefendi yerine 1178 Rebi“lâhir i başlarında Eyl“l Üsk“dar Mevlevihanesine atandı. Mevleviyet görevi sırasında şeyh“lislamlık gözetiminde bulunan vakıfları teftiş etti. (izmetinde bulunduğu İstanbul kadısı İlmî Ahmed Efendi nin s“rg“ne gönderilmesiyle gözden d“şt“ ve bir m“ddet Limni adasında ikamet etti. Mahmud Paşa'nın naipliği ve Rumeli ve Anadolu

kaleminde tezkirecilik görevlerinde bulunduktan sonra 1180/1766 yılında vefat etti. Mezarı Edirnekapı dışında Emîr Buhârî Zaviyesindedir.

Ramiz, tezkiresine aldığı bir gazelin şairin birkaç sayfalık Dîvân ından alındığını söyler fakat şiiri vermez (Erdem 1994: . Buradan Nâşid in bir divan tertip ettiği anlaşılmkatadır. Fakat k“t“phanelerde n“shasına rastlanmamıştır. Râmiz'e göre Nâşid, ilimde ve şiirde hayli h“nerlidir. (oş lisanı ve siyer naklindeki seçkinliği yanında kibar mizacıyla da tanınmıştır. Ramiz in ifadesiyle, saf altın gibi kıymetli kişiliği sebebiyle Sarı Nâ ib olarak anılmıştır Erdem : 272).

Adnî, Receb Dede Mevlevî

ö. /



178

Selânik vilayetine bağlı Serez Siroz de doğmuştur. Asıl ismi Receb tir. Sâkıb Mustafa Dede nin ve Mehmed Esrar Dede nin bildirdiğine göre babası ulemadandır. Bu sebeple iyi bir tahsil imkânı bulan şair, genç yaşında memleketinde ilim ve faziletiyle seçkin bir yere ulaşarak, şehirde bulunan Câmi -i Kebîr de bir m“ddet imam ve hatiplik yapar. Âlim ve kâmil bir zat olan Receb Dede, aşk-ı mecâz için d“nyevî b“t“n alakalardan vazgeçer. Serez Mevlevihânesi şeyhi Ramazan Dede nin meclisinde bu hâli anıldığında şeyh onu mevlevihaneye davet eder. Böylecee Şeyh Ramazan Dede ye intisap eden Receb Dede burada sikke giyip çile çıkarır. Kısa s“rede şeyhinin takdirini kazanan şaire önce imam ve hatiplik görevi ve bilahire sonra ise hilafet için icazet verilir Göre : . Şaire "Adnî" mahlası da Şeyh Ramazan Dede tarafından verilmiştir Göre : . Şeyh Ramazan Dede nin vefatından sonra şeyhlik makamına Adnî Receb Dede geçer. Burada bir m“ddet sâliklere m“rşidlik eden Adnî Recep Dede, kırklı yaşlarda Abd“lhalim Çelebi ö. dönemnde Konya ya gider ve bazen Şemseddin Tebrîzî nin, bazen Mevlânâ Celâleddin in dergâhında Mesnevî tedris eder. Göre : 22). Bu dönemde Vâiz Vânî Mehmed Efendi nin tarikat aleyhtarı vaaz ve faaliyetleri başlamıştır. Zamanın sadrazamı Kara Mustafa Paşa ö. , Adnî nin gör“şlerine başvurmak için onu İstanbul a davet eder. Bu gör“şme faydalı olur ve Vânî Efendi nin zulm“ Adnî nin manevî desteğiyle önlenir Göre : . Adnî, İstanbul dan Edirne ye geçerek, Edirne (ankahı na gider. Burada Neşâtî Dede ile gör“ş“p sohbet etme imkânı bulur. Daha sonra Gelibolu ya, Gelibolu Mevlevihanesi şeyhi Ağazâde nin yanına gider. Bir s“re burada kalarak Ağazâde den istifade eder. (ankahta irşad hizmetinde bulunur. O sırada, Belgrad da bulunan Mevlevihane yeniden inşâ olunur. Abd“lhalim Çelebi den buraya bir şeyh talep edildiğinde, Mevlevihane nin şeyhliği için Adnî Receb Dede görevlendirilir. Belgrad Mevlevihanesi postnişini iken / da vefat eder. Vefatına Esrar Dede ...bin y“z hudûdında âbire-i kantara-i hayat olmışlardır. Tarihini, Ali Enver ise … bin y“z tarihinde kantara-i hayatdan ubûr ile cennet-i adne vâsıl olmışdur. Tarihini d“şer Göre : 24-25). . y“zyılın Mevlevi şairleri arasında yer alan Adnî Receb Dede nin edebî kişiliğinin şairlik ve şarihlik olmak “zere iki yön“ vardır. Şiirlerinde sebk-i (indîyi başarıyla tatbik etmiş g“çl“ bir şairdir. İran edebiyatında Urfî ve (âfız dan, T“rk edebiyatında Nef î den etkilenmiştir. Adnî Receb Dede gerçek bir mutasavvıftır. Adnî, kasidelerinin memduhlarını hep Mevlevi muhitinden seçmiştir. Gazellerinde tasavvuf ve Mevlevilik işlenir. Eserleri şunlardır: 1. Dîvân: Adnî Receb Dede den bahseden b“t“n kaynaklar onun bir Dîvân ı olduğunu söyler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak“ltesi, Üniversite A



179

Koleksiyonu Nu: de kayıtlı olan divan, varaktır. Adnî Divanı nında kaside si Farsça), 1 terkib-i bend, tahmis “ Farsça ve gazel i Farsça yer almaktadır. Kasidelerinden si tevhid, “ na t, i (z. Ali ye na t, i (asan (“seyin e mersiye, si (z. Mevlana ya na t, i Şems-i Tebrîzî ye na t, i Mesnevi ye na t, si Abd“lhalim Efendi ye medhiye, si Seyyid Muhammed Efendi ye medhiye, i Seyyid Abd“lbâkî Efendi ye medhiye, i Muhammed İzzetî ye medhiye, si Abd“lhalim Efendi nin oğluna medhiye, i kalemiyye, i Şarâbnâme, i Sâkînâme dir. Divan ın tek terkîb-i bendi ise dört halifenin övg“s“ hakkındadır. Farsça olan “ç tahmis İranlı şair (âfız ın “ç gazeline, T“rkçe olanı ise Şeyh“lislâm Yahya nın gazeline yapılmıştır. Göre : 155-470).

2. Nahl-i Tecellî: Nahl-i Tecellî: Tespit edilebilen tek n“shası Mevlânâ M“zesi, İhtisas K“t“phanesi Nu: te kayıtlıdır. Nahl-i Tecellî intihap yoluyla yapılmış manzum bir Mesnevî şerhidir. Eserde toplam beyit bulunur. Mevlânâ nın Mesnevî sinden içinde aşk kelimesinin geçtiği beyti seçilmiş ve beşer beyitle şerh edilmiştir. Göre : 53-77).

3. Şerh-i Kasâid-i Urfî: İranlı şair, Urfî-i Şîrâzî nin Tevhid-i Bârî, Na t-i

Peygamberî ve Menkabet-i Ali hakkındaki kasidelerinin mensur şerhidir Göre : 641-683).

4. Pend-i Adnî: Manzum bir nasihatname olan bu eser 210 beyitlik bir kasidedir Göre : 76-77; 684-707). Divanının ve eserlerinin hakim teması olan Mevlana redifli bir gazeli:

Dem-â-dem andurur ahd-i Elesti nây-ı Mevlânâ

Kılur âşıkları dîdârı mesti nây-ı Mevlânâ

Dem-i âlem-g“dâzın hân“mân-sûz-ı v“cûd eyler

Komaz fakr ehline âsâr-ı hestî nây-ı Mevlânâ

Felekler çerh urur insân semâ eyler nevâsından

İder raks ehli hep bâlâ v“ pesti nây-ı Mevlânâ

(evâsıyle gön“ller garkagâh-ı ışka d“şm“şd“r

N ola tahrîk iderse pâ v“ desti nây-ı Mevlânâ

Gön“lde inkisâr oldukça şevkin arturur Adnî Mahall-i feyz ider câm-ı şikesti nây-ı Mevlânâ Göre : 308)



180

İşkodralı Âcizî S“leyman Dede Sâ dîyye

ö. / S“leyman Dede, İşkodra da doğmuştur. Sâdî tarikatına intisab etmiştir. Sâdilik, Sadeddin El-Cebavî ye nispet edilir. İstanbul dan Rumeli ye geçerek Balkanlarda kök salan bu tasavvuf yolu Rufâîyye ve Bektaşilik gibi f“t“vvet anlayışını merkeze almıştır. Şiirlerinde Âcizî mahlasını kullanan şairin asıl ismi S“leyman olup daha çok İşkodralı Âcizî Dede veya Âciz Baba olarak bilinmektedir. Şiirlerindeki T“rkçe yer yer Kosova ağzının özelliklerini yansıtmaktadır. Kesret-vahdet ikiliğinden kurtulmak ana temalardan birisidir. Âcizî Dede, İşkodra doğumlu olup Sa dî tarikatının Âcizîyye şubesini kurmuştur. Mehmed Tahir 72: 54). Âcizî S“leyman Dede, medrese eğitimini İstanbul da tamamladıktan sonra Pir Cibâvî dergâhına intisap etmiş ve bu dergâhın şeyhi İbrahim Ebu l-Vefâ dan icazet almıştır. Daha sonra Rumeli ye gönderilen Âcizî - tarihinde Yakova ya yerleşmiş ve irşat faaliyetini burada s“rd“rm“şt“r. Koro : . Oğullarından Vehhab la birlikte yılından önce Prizren e yerleşmiştir. Koro 2003: 3). Prizren de vefat eden Âcizî, bu şehrin Maraş semtinde medfundur. Vefat tarihiyle ilgili ihtilaflı gör“şler vardır. Bursalı Mehmed Tahir / de vefat ettiğini söyler Mehmed Tahir : . Sa di tarikatına ait iki silsilenameye dayandırılan diğer gör“şe göre Âcizî 1748- yılında vefat etmiştir. Âcizî nin t“rbesinde bulunan levhada da (. /M. yılında vefat ettiği yazılmaktadır Koro : . T“rbesinde bulunan levhadaki şiirde Aciz Baba nın vefatı için d“ş“len tarih 'tır.

Zikr u fikri Hakk itdi gulbeng-i Sa di cekdi ta Vasıl oldu sırr-ı Sa deddin e oldı aşina

Reşha-i kilkum mucevher d“şt“ tarih Sa diya

Göçdi Adn a Şeyh S“leyman eyledi azm-i lika (Koro 2003:

5) Âcizî nin divan dışında bazı risalelerinin olduğu rivayet edilmektedir. Acizi Baba Divanında Sadiliğin kurucusu ile ilgili şu beyit terenn“m edilmiştir. Ç“nki Sa de d-din hakdır şeyhimiz hem pirimiz

Hane-i dilden olupdur m“n adim serverimiz Koro 2003:

69)



181

Acizi Dede Sa dîler “zerine aşağıdaki ilahi bug“n bile okunmaktadır. Lutf-ı (akk a mazhar oldı bize Sa diler dinur

Sultan-ı ab-ı feyz-i rahmet bize Sa diler dinur

Dide binası nazar olmayan bilmez bizi

(ikmeti a ma gör“r mi bize Sa diler dinur

Terk-i fani eyley“p tıfl-ı dilim g“nah ider

Ma nide (azret-i Nedimi bize Sa diler dinur

Zikr-i aşka iştigal uzre olup leylu n-nehar

(an“mânın vasla salmış bize Sa diler dinur

Kalbimiz jengi kuduretden m“berra eylemiş

Nur-ı kudsile m“nevver bize Sa diler dinur

Bute-i hikmete kal olmak dilersen Aciza

Nar-ı aşka varlığın yak bize Sa diler dinur (Koro

2003:3) Acizî Dede tekkesi zamanının en g“zel tekkelerinden biri iken yılında yıkılmıştır.

Rusçuklu Zarîfî Şeyh Ömer Zarîfî Efendi Sa dî

ö. -1210/1795) Zarîfî, Rusçuk ta doğmuştur. Asıl adı Ömerdir. Divanında geçen iki şiirinden yola çıkarak bir s“lalesi ve kardeşlerinin olduğu, evli ve çifte kuzular ifadesinden en az iki çocuğu olduğunu söylenebilir. Sadiye Tarikatına intisap etmiş, şeyhlik makamına y“kselmiş ve yılında Rusçuk ta vefat etmiştir. Rusçuk ta Bey Mezarlığı karşısındaki Tonbul Camiinin haziresindeki bir t“rbeye defnedilmiştir. Kendi öl“m“n“ hayalen anlattığı İcmâl-i Mevt başlıklı şiirinde öld“ğ“nde kavim kardeş toplanıp yas tutacağını ve çocuklarının ağlayacağını dile getirmiştir: Kavm u kardaş başım “zre cem olup feryâd ede Yas u mâtem eyley“ben “st“me efgân ola

Yavrularım zâr u giryân çıkıp efgân ederek

Aglaşıp ardımca çifte kuzular nâlân ola Zarîfî Dîvânı nın sonlarında yer alan bir şiir dikkat çekicidir. Şiir Zarîfî Efendiyi bazı m“nkirân-ı m“nâfıkûn b“htân ile nefy eyledikde demişdir başlığını taşımaktadır. Şiirin başlığından ve içeriğinden



182

anlaşıldığına göre Zarîfî bir iftiraya maruz kalmış ve bu iftira sonucunda haksızlığa uğrayarak bulunduğu şehirden çıkarılmıştır. Ailesi ve dostları “z“l“rken d“şmanları sevinmiştir. Fakat Zarîfî kendisine atılan iftirayı ve yapılan haksızlığı içine sindirememiştir. Kendisini g“c“ elinde bulunduranlara köt“leyenlere, onu memleketinden çıkaranlara karşı bizim Allahımız vardır diyerek bu haksızlığı dile getirmiştir. Zarîfî, uğradığı iftira karşısında, onu çekemeyen ve d“şmanlık yapanlara karşı tek dayanağının Allah olduğunu ve bir g“n iftira edenlerin karşılığını bulacağını söyler:

Eyâ zâgi eyâ kerkes

Bizim Allâhımız vardır

Bizi sen sanma kim bî-kes

Bizim Allâhımız vardır

Bug“n terk eyledik şehri İç“ben hasret-i zehri

Sana da erişir kahrı Bizim Allâhımız vardır

Olupdur dostlarım giryân

Nice d“şmenlerim şâdân

Kamuya eyleyen ihsân

Bizim Allâhımız vardır Eserleri şunlardır. 1. Divan: G“n“m“ze tam olarak ulaşan tek n“shası İstanbul Universitesi K“t“phanesi'nde kayıtlı olup (TY, nr, 3863/1)199 varaktır. Divanda “ç tevhid, iki m“nâcât, “ç na t, bir mi râciyye, birer nebî, çâryâr ve on iki imam methiyesi, iki Kerbelâ mersiyesi, Seyyid Sa deddin el-Cebâi methiyesi, on “ç mutasavvıfane kaside, gazel ve ilâhi yer almaktadır. Bunların arasındaYûnus Emre, Şeyh Sa deddin el-Cebâvî, Muhyiddin ibn“'l-Arabî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Şeyh Nakşibend, Timur Baba gibi mutasavvıfların methinde şiirler de vardır. Antalya Elmalı ilçe (alk K“t“phanesi'nde kayıtlı (nr. 2971/1) varaklık bir diğer n“shada bazı gazeller bulunmaktadır.

. Pendnâme Nasihatnâme : Zarîfi'ye asıl şöhretini kazandıran ve kırka yakın n“shası bilinen eserin muhtelif baskıları yapılmıştır. Kaynaklarda beyit civarında olduğu belirtilen Pendnâme'nin Mehmet Arslan tarafından hazırlanan yeni yayımı beyit içerir. Ferîd“ddinAttâr'anisbet edilen Pendnâme örnek alınarak meydana getirilen eser fâilât“n fâilât“n fâil“n vezniyle yazılmıştır. Eserde komşu haklarına, emanete hıyanet etmeye, yetimi kollamaya, konuşma âdâbına, âşık ve mâşukhaline, sır tutmaya, hediye âdâbına, sofra âdâbına, az yemenin ve uyumanın faziletine, yol arkadaşını seçmeye, sır



183

saklamaya, feleğin vefasızlığına, misafir hukuku vb.ne dair öğ“tler verilmektedir.

.Tasavvufnâme: beyitlik bu risâle, yazma ve matbu birçok pendnâme n“shasının sonunda yer aldığı gibi m“stakil yazmalar halinde de mevcuttur. Tasavvuf öğ“tlerin yanı sıra yirmi “ç beyitte tasavvufun ve tasavvuf ehlinin tarifleri yapılmaktadır. Aslan : / Aşağıda murabba nazım şekliyle yazılmış şiiri Sa diler hakkındadır: Bezm-i vahdet câmını nûş eyledik

Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sa dîyiz

(âlet-i sahbâ ile cûş eyledik


Egnimizde şol melâmet şâlımız

Taşramızdan kimse bilmez hâlimiz

Ehl olana âşikâr ahvâlimiz


Allâh adı virdimiz leyl “ nehâr

G“lşen içre b“lb“l eyler âh u zâr

Bizlere râm oldugu şîrˬile mâr


Dîdemizden akıdıp kanˬile yaş

Dost yoluna veririz cânˬile baş

(îç gerekmez bizlere akl-ı me âş


(âl-i aşkı dâ imâ biz söyleriz

Bahr-i aşkı her nefesde boylarız

Mâl “ emlâki Zarîfî neyleriz

Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sa dîyiz Gönel :

Alay Beyizâde Mekkî Mehmed Emin Efendi (alvetî

(d.1020/1611-12 - ö. 91/1680) Alaybeyizade Mekkî Mehmed Emin olarak tanındı. (alveti ekol“nden Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi'nin oğludur. Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi / -36'da Üsk“p'te vefat etti. Şeyh Mehmed Efendi'nin babası Alaybeyi İbrahim Efendi, O'nun da babası Ali ed-Defteri el-Üsk“bî'dir. Kaynaklar Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi'nin Üsk“pl“ olduğu konusunda ortak gör“ş bildirir. Şeyh Şemseddin-i Sivasi eserlerinden



184

1069/1658-59 yılında istinsah ettiği G“lşen- âbâd risalesinin sonunda "Eş-Şeyh Mehmed bin İnrahim-i Miralay ibni Ali ed-defterî el-Üsk“bî mevliden ve'l-hanefî ve'l-(alvetî tarikaten" ibaresiyle yazıyor. Şeyh“lislam Bahâyî Efendi'den m“lazemet aldı. Kırkakça Medreseye ulaştı. Ordan ayrıldıktan sonra Nakkaş Mustafa Paşa'nın hizmetine girerek Girit Seferine katıldı. İstanbul'a dönd“kten sonra Abdulahad Nuri'nin hizmetine girdi. Ramazanı'nda/ Çatalca'da bulunan Ali Paşa Medreses'ine başlayan m“derrislik hayatı 1089 Saferi'nde/1678 Ayasofya Medresesi'ne tayini ile devam etti. Özcan : /470). Cemaziyelahir 1091/1680'da İstanbul'da vefat etti. Üsk“dar'da medfundur. Mekke'de bir m“ddet oturduğu için Mekki olarak da tanındı. Mekke'den dönd“kten sonra inzivaya çekildiğinde yazdığı Vefeyât-ı P“r İber li-Ulil-Elbabi men İhteber ismiyle bir İslam vefeyatnamesi bulunmaktadır. Bursalı Mehmed Tâhir -42: / Şiirlerinde Eminî mahlasını kullandı. Kissling : . Eserleri şunlardır: 1. Risâle fî Menâsiki'l-Hacc: İzmir Milli K“t“phanesi T“rkçe Yazmaları. 377/7. yk.83b-94b.

2. Vefeyât-ı P“r İber li-Ulil-Elbabi men İhteber: Üsk“darlı (asib'in Vefeyat ının kaklarındandır. (“seyin Kocabaş Kitaplığı T“rkçe Yazmaları. S.H.M.H.K.Yaz. 491 yk. 60

3. Nesayih“'l-m“lûk: Bursalı Mehmed Tâhir T“rkçe bir eseri olduğunu bildiriyor. Ancak eser bulunamamıştır. (asan Sezayî G“lşenî

(d.1080/1669 - ö. / / yılında Mora/Korent Gördes te doğmuştur. (ayatı hakkındaki bilgiler Mektûbût adlı eserinin baş tarafına konulan biyografisine dayanmaktadır. G“lşeniyye tarikatının Sezâiyye kolununun kurucusu Sezâyî nin asıl adı (asan dır. Babası Ali, bu şehrin ileri gelenlerinden Kurtbeyzâde (asan isminde bir zatın oğludur. Yuvalı : / Çocukluk ve gençlik yıllarını Mora yarımadasındaki Gördes te geçiren (asan Sezâyî, kendini iyi yetiştirmiş ve iyi bir tahsil hayatı s“rd“rm“şt“r. Sezâyî, yaşında iken Venediklilerin /m. tarihinde Mora yı işgal etmesi sebebiyle memleketinden ayrılarak bir gemiye binerek İstanbul a gelmiş, daha sonra da Avusturya ve Venedik Devleti nin Osmanlı İmparatorluğu na karşı giriştiği h“cumları önlemek amacıyla Edirne de bulunan )V. Mehmed in yanına gitmiştir. Yazıcı : / (asan Sezâyî, gemi yolculuğu ile İstanbul a gelirken (alvetî tarikatı şeyhlerinden bir kişi, onun temiz bir



185

yaratılışa sahip olduğunu görerek onu yanına çağırmış ve onunla (alvetîlik “zerine konuşmaya başlamıştır. Sezâyî, yolculuk esnasında bir r“ya görm“ş ve bu r“ya “zerine: Ned“r bu katrelerde bahr-ı ummân oldığun cânâ

Ned“r bu zerrelerde şems-i tâbân oldığun cânâ

Ç“ sensin zâhir “ bâtın hakîkatde olan mevcûd

Ned“r bu nakş-ı gûn-â-gûnda pinhân oldığun cânâ beyitlerini söylemiş, bu kişi de

Ey göz“m“n nuru! Siz tarikat-ı aliyyenin ermişlerinin öz“ ve ariflerin dayanağısınız. Eteğinizi tutanlar ise selamet sahiplerinden olurlar demiştir. özuygun, : Resmî görevi dışındaki zamanlarında tasavvufî bilgilerini artırmaya çalışan Sezâyî, görd“ğ“ bir r“ya “zerine G“lşeniyye tarikatı halifelerinden El-(ac (allac mahallesindeki Âşık Musa nın dergâhında Şeyh Mehmed Sırrî Efendi ye m“rid olmuştur. İki yıl kadar bu tarikatta kalıp tarikat adabını öğrenip çile çıkaran Sezâyî, şeyhinin öl“m“ “zerine postnişin olan La lî Fenâyî Efendi ye intisap etmiş, Fenâyî de ona dergahın vakıflarının kiralarını tahsil etme görevini vermiştir. Bu vazifesi dolayısıyla Sezâyî ye Câbî Dede lakabı verilmiştir. Erdem 1994: 60) Fenâyî vefat edince yerine geçen Şeyh Mahmud (amdi Efendi de altı ay sonra vefat etmiş, böylece (asan Sezâyî, kendi damadı ve halifesi olan Şeyh M“sellem Efendi yi Veli Dede Dergâhı na postnişin tayin ederek kendisi La lî Fenâyî nin makamına geçmiştir. (Konur 2009:

37/81) Sezâyî, G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenî ye olan bağlılığından dolayı Mısır a gitmiş ve Kahire deki G“lşenî Dergâhı nda vazife yapan İbrahim Çelebi tarafından G“lşenî tarikatında ikinci piri olarak kabul edilmiştir. Kendi adıyla özdeşleşen Sezâyî Tekkesi diye şöhret bulmuş olan dergâhta öl“m“ne kadar yaklaşık - yıl şeyh olarak kalmış ve Sezâyî nin öl“m“nden sonra dergâh harap bir hale geldiği için satılmıştır. özuygun : Sezâyî Efendi, Edirne de şeyhlik yaptığı Aşık Musa Dergâhı nda / tarihinde, Râh-ı aşka cânını kurbân iden

Bî-g“mân ol vâsıl-ı cânân olur

G“lşenî den bir kadeh nûş eyleyen

Ey Sezâyî lâyık-ı Yezdân olur

beyitlerini okuyarak vefat etmiştir. özuygun :



186

G“lşeniyye tarikatı ile Mevleviyye tarikatı arasında pek sıkı bir ilişki vardır. Gölpınarlı, : Mevlevîlik, Mevlevî olmayan birçok divan şairini etkilediği gibi (asan Sezâyî yi de tesiri altında bırakmış ve bir gazelinin matlaında: G“lşenî dervîşi g“ld“r goncalardur Mevlevî B“lb“l-i şeydâ okur gâh Ma nevî gâh Mesnevî Özuygun, :

132 diyerek G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenî nin Ma nevî adlı eseri ile Mevlânâ nın “nl“ Mesnevî sinin dervişler tarafından ayırt edilmeksizin okunduğunu belirtilmiştir. . y“zyılın b“y“k mutasavvıf şairlerinden (asan Sezayi (azretleri, Tekke edebiyatının önde gelen isimlerindendir. Şiirleri, “slûp ve ifade bakımından, kusursuz denecek derecededir. Tasavvufî bilgisini ve mazmunları şiirlerinde ustalıkla kullanmıştır. (asan Sezayi (azretleri, aynı zamanda G“lşeniyye tarikatının Sezaiyye kolunun kurucusudur. Tekke ve Divan Edebiyatları hususiyetlerine vâkıf olan ve gazelleri ile b“y“k şöhret kazanmış bulunan (asan Sezayi, tezkire sahibi Salim'e göre de Osmanlılar'ın (âfız-ı Şirazî'sidir. İbrâhim G“lşenî ve G“lşenîliğe b“y“k önem atfetmiş ve kendisi divanının pek çok yerinde G“lşenîliğe mensup olduğuna işaret etmektedir. Eserleri; 1. Divan: B“y“k bir kısmı tasavvufî mahiyette olan şiirlerini içine alır. Divanda beş kaside, iki terkib-i bend, on iki murabba, iki muhammes, iki tahmîs, iki m“seddes, gazel, altı rubâî, otuz “ç nazım, on kıta, “ç tarih, altı m“fred, otuz bir matla ve yedi İlâhiden meydana gelen eser Niyâzî-i Mısrî nin bir gazeline yaptığı şerh ve m“rşidi La'lî Mehmed Fenâî nin divançesiyle birlikte basılmıştır. Çelikoğlu , s.

. Mektûbât-ı Sezâî: Sezâî nin oğluna, damadına, halifelerine, m“ridlerine, yakın çevresine, bazı devlet ricâline yazdığı mektuplardan oluşan eser Mehmed La'lî nin Şerh-i Ma'nevî-yi Şerifi ile birlikte Mektûbât-ı (az ret-i Sezâî adıyla yayımlanmıştır. Yarar : s. ayrıca aslına sadık kalınarak Latin harflerine çevrilmiş ve değişik açılardan tasnif edilerek değerlendirmeye tâbi tutulmuştur.

. Şerh-i Gazel-i Niyâzî-i Mısrî: Niyâzî-i Mısrî nin, (alk içre bir âyîneyim herkes bakar bir an gör“r mısraıyla başlayan gazelinin şerhi olup Şahver Çelikoğlu nun hazırladığı divanının sonunda yer almaktadır. Konur, DİA, 09-37/81)

4. Makale-i Şerîfeleri: Dokuz Eyl“l Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi K“t“phanesi, No: numarada kayıtlıdır. 5. Nutk-ı Ârifâne: S“leymaniye Ktp., Pertev Paşa No: .

. Risâle-i Eşrât-ı Sâ at: S“leymaniye Ktp., Serez No: .



187

G“lşenilik ile ilgili bir gazeli aşağıdadır. Ey velâyet g“lşenin“n bâğ-bânı G“lşenî Ve y kitâb-ı vahdet“n esrâr-hânı G“lşenî

Bûy-ı enfâs-ı dimâğ-ı cânı ta tîr eyledi Nefhasından feyz-yâb itdi bu cânı G“lşenî

G“lşen-i tevhîde gels“n sıdkıla erbâb-ı aşk

(er gelen uşşâka çekdi armağânı G“lşenî

Bir nefesde m“rdeler bulur hayat-ı dâ imî Nefha-i Rûhu l-kud“sd“r câna cânı G“lşenî

Menzilin sordum Sezâyî Rûh-ı kudsîden didi Kule-i Kâf-ı hidâyet âşiyânı G“lşenî

Aşağıdaki meşhur İlâhîsi bug“n bile sıkça okunmaktadır: Ey âşık-ı dildade, gel nuş edelim bade

Bir bâde gerek amma, kim içile me'vâde.

Sâkisi ola Mevlâ, ekdahi ola esma

Bir kez nuş eden kat'a, gam görmeye d“nyade.

Bir kez içen âşıktır, aşkında ol sadıktır

Aşk ona hem lâyıktır, Mecnun ile Ferhade.

İşit bu Sezayi'den, ne görd“ Fenâi'den

Dost y“z“n“ gösterdi, mir'at-i m“callade

M“sellem, Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi G“lşenî

ö. / -55)

Belgrat'ta doğdu. Asıl ismi Ahmed'dir. Ebu'l-Vefa Şeyh Ahmed M“sellem Efendi unvanıyla tanındı. Belgrat'tan Edirne'ye geldi. Doğum tarihi bilinmemektedir. Edirne'de G“lşenî şeyhi Şeyh (asan Sezâyî Efendi'ye intisap etti ve ona damat oldu. Daha sonra ondan hilafet alarak Edirne'de G“lşenî tarikatının Veli Dede Tekkesine şeyh oldu. Aynı yerde vefat etti ve görev yaptığı tekkenin haziresine defnedildi. M“stakimzâde, vefatına ta'miyeli olarak

"Did“m târîh olınca ser-f“rû bir de bu mısra'la Bekânun g“lşeni Ahmed Efendi'ye m“sellemd“r"



188

beytini tarih d“ş“rm“şt“r İnal : 647). M“sellem, kayınpederi Sezâyî Efendi'nin Etvâr-ı Seb'a isimli

manzum eserini Şumû'-ı Lâmi' fî-Beyâni Etvâr-ı Sâbi' ismiyle şerh etti. M“rşidlerinin divanlarını, m“nşeat ve latifelerini topladı. Dîvân'ının yazma bir n“shası S“leymaniye Ktp., (afid Ef. numaradadır. Bu n“shasında gazel, kıta ve beyit bulunmaktadır.. M“sellem'in şiirleri şair olan oğlu Vefâ nın şiirleriyle birlikte N“zhet“'l-İhvân adıyla Şuayb Şeref“ddin G“lşenî tarafından bastırılmıştır İstanbul 1326, 64) Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi aynı zamanda iyi bir hattat ve musikişinas idi İnal : 647).

Abdullah Bosnevî Bayramî-Melamî

(d.992/1584 - ö. / Asıl adı Abdullah b. Muhammed olan mutasavvıf şair Bosna da / tarihinde d“nyaya gelmiştir. Sicilli Osmânî de, Abdullah Efendi nin (asan isminde bir oğlunun olduğunu ve m“derris olan bu zatın Kud“s Mollalığı na getirildiği söylenmektedir. Yuvalı-Aktan 1995, : Abdullah Bosnevî, ilköğrenimini Bosna da bitirdikten sonra İstanbul a giderek zamanının “nl“ bilginlerinden İslâmî İlimleri okumuştur. İlim ve kemâl sâhibi bir kişi olup, aklî ve naklî ilimlerde âlimdir. Tasavvuf konularına ilgi duyarak Bursa ya gitmiş ve orada Bayrami-Melami tarikatının şeyhlerinden (asan Kabadûz a intisap etmiştir. (asan Kabadûz Efendi nin feyz ve himmetleri ile y“ksek derecelere kavuşmuştur. Özcan 1989: , . Şeyh Abd“lmecid (alvetî den de yararlanan Bosnevî, Bursa dan ayrılıp (icaz, Mısır ve daha sonra da hac yolculuğuna çıkmıştır. İlmî ve tasavvufî konulara hakimiyeti sayesinde bir taraftan tasavvufî d“ş“ncenin, diğer yandan Melâmîliğin bu bölgelerde tanınıp yayılmasında etkili olmuştur. (ac dön“ş“ Şam a uğrayarak burada eserlerini şerh etmeye ve d“ş“ncelerini yaymaya çalıştığı tasavvufî d“ş“ncenin en önemli isminden biri olan İbn-i Arabî nin kabrini ziyaret etmiş ve bir s“re kabrin civarında halvete girerek Şeyh-i Ekber in manevî d“nyasından feyz almıştır. İbn-i Arabi inin eserlerine olan ilgisi sebebiyle Şârih-i F“sûs olarak meşhur olmuştur. Bosnevî daha sonra Konya ya gelmiş, İbn-i Arabî d“ş“ncesinin önemli bir halkası olan Sadreddin Konevî nin kabrini ziyaret etmiştir. Konya da bulunduğu sırada hastalanmış ve / yılında Konya da vefat etmiştir. Vasiyeti “zerine Sadreddin Konevî nin t“rbesi yakınında toprağa verilmiştir. Kabir taşında, (âzâ kabr“ garibillâhi fî ardihi ve

semaihi Abdullah el-Bonevî er-Rûmî el-Bayramî/ Bu, yerde ve gökte Allah ın garibi Abdullah el-Bosnevî, er-Rûmî, el- Bayrâmî nin kabridir. ifadesi yazılıdır. Abdullah Bosnevî nin T“rbesi Şeyh Sadreddin Konevî T“rbesi ile karşı karşıyadır (Yavuz-Özen 1972: I, 43).



189

Klasik edebiyata kazandırdığı eserlere bakıldığında, onun oldukça “retken bir şahsiyet olduğu kabul edilir. Eserlerinde tasavvufî manzum ve mensur metinlerin şerhine önem veren Bosnevî, tasavvufî bakış açısından hareketle altmışın “zerinde eser vererek bu alandaki değerini ortaya koymuştur. Eserlerindeki ana tema İbn-i Arabî ye bağlılık ve vahdet-i v“cudun zor meselelerini açığa çıkarmaktır. İşlediği konulara hâkim bir sûfî şairdir. Arapça ve Farsça yı çok iyi bilen ve kullanan Bosnevî, d“ş“ncesinin derinliğini sanat ve edebiyatla birleştirmiş, eserlerinde sanat kaygısı g“tmemiştir. Eserlerinden bazıları şunlardır: . Tecelliyât“ Araisi'n-Nusûs Fî Manassâti (ikemi'l-Fusûs: Bosnevî, T“rk ve Arap edebiyatında Şarih“'l-Fusûs olarak tanınmasına neden olan Fusûs şerhini (. yılında tamamlamıştır. Fusûs şerhi ilk eseridir. Eseri "intifâ-ı nas ve ızhâr-ı ma'rifet-i hak" için T“rkçe şerh etmeyi d“ş“nd“ğ“n“, "kitabın hakikatini anlaşılır kılmak ve gizli manalara" işaret etmek “zere "vahdet-i v“cudun" çeşitli sorunlarını mukaddimede kısmında on iki böl“mde incelediğini söylemektedir. Eserin yazma kayıtları, S“leymaniye-Şehit Ali Paşa, nr. , (. ; diğeri S“leymaniye-Şehit Ali Paşa, (. nr. dadır. . Şerh-i Fusûs: Fusûs adlı eserin T“rkçe şerhinin Arap toplumunda meşhur olması “zerine Arap alimleri bu eserin Arapça şerh etmesi için Bosnevi'ye m“racaatta bulunmuşlardır. Bosnevi, bunun “zerine Fusûs u Arapça olarak şerh etmiştir. T“rkçe şerhe yakın bir çeviri olan bu eserin n“shası S“leymaniye Ktp, Şehit Ali Paşa, nr. 'dedir.

3. Şerh-i Cezire-i Mesnevi: Abdullah Bosnevî 'nin bir ahlak ve tasavvuf eseri olan Şerh-i Cezire-i Mesnevî si, edebiyatımızda bir gelenek halini almış olan şerh edebiyatına g“zel bir örnek teşkil etmektedir. Klasik mesnevi tarzında tertip edilmiş olan eser, beyitten ve otuz “ç böl“mden meydana gelmektedir. Mesnevi, aruzun en çok kullanılan vezni olan fâilât“n/ fâilât“n / fâil“n kalıbıyla yazılmıştır. 'de . Murat döneminde yazılmış olan Şerh-i Cezire-i Mesnevi'nin bir çok n“shası vardır. Bunlardan biride Beyazıt Devlet K“t“phanesi numarada kayıtlıdır ve varaktan oluşmuştur. 4. G“lşen-i Râz-ı Arifân Fi Usul-i Râh-i İrfân: Ayet ve hadisleri başlık yaparak varlığın v“cuda gelişini nazm ile anlatan T“rkçe bir eserdir. Yazma eser k“t“phanelerinde n“shaları mevcuttur. 5. Kasidet“ Abd“lmecid es-Sivasî: Abd“lmecid Sivasî nin kasidesinin şerhidir.

. Şerhu Kasidet“')-M“nfrice: T“rkçe bir şerhtir.



190

. Şerhu Beyt-i Mesnevi: Mesnevi nin bir beytini şerh etmiştir. Bunlardan başka tasavvuf ve tefsirle ilgili birçok eseri vardır. (Kartal 1994: 299) Tasavvufi neşve ve Melami tavır b“t“n şiirlerinde gör“l“r. Bu kasidenin muhtevasında Devir nazariyesini anlatmaktadır.

Nefes urdı h“viyetten yine enfâs-ı Rahmânî Maârif cevherin attı kenara bahr-ı S“bhânî

Zihî deryâ-yi mutlak kim âna yok ka'r ile gayet

Zihî bahr~ı h“ve'l-(ak kim ânın yok hadd “ pâyânı

Ânın mevc-i bihârından cemî'-i a'yân alıır feyzi Muhitinden kenara ger temevv“c ide ummanı

Eğer kesret cihânından var ise vahdete meylin

Tarîkin vasfını dinle sana tıbyân idem ânı

Çû feth itti ş“h“d iç“n hazâin kapusın Allah

Yarattı âlemi evvel pes ândan sonra insanı

Velî nev-i beşerden enbiyâyı istifa itti Olardan her birine fazl-ı hâsın kıldı erzânı (Kartal 1994:

304)

Altıparmak, Muhammed b. Muhammed Altıparmak Mehmed Efendi Bayramî-Melamî

ö. / -24) Üsk“p te doğmuştur. Asıl adı Muhammed, lakabı ise Altıparmak'tır. Babası Mekke ve Medine kadılığı yapmış olan Mehmed Efendi dir. Tahsilini eğitimini Üsk“p te tamamladıktan sonra Bayramiyye tarikatı şeyhlerinden Seyyid Ca fer Efendi ye intisap etti. Daha sonra, İstanbul a giderek Fatih Câmii nde uzun s“re hadis, tefsir, fıkıh desleri ve vaazlar verdi. Daha sonra Mısır a gitti. Öl“nceye kadar burada m“derris ve mutasavvıf olarak yaşadı. / - yılında tahminen yaşın “zerinde iken vefat etti. Cenazesi b“y“k bir kalabalık tarafından kaldırılarak Sûk-ı Gâr denilen yerde, kendi adına yaptırdığı ve bug“n de Mescidu Altıparmak diye anılan câmiin avlusuna defn edildi Karaismailoğlu / : ; Kılıç : . N“zhet-i Cihân adlı eserinin mukaddimesinde yer alan manzumelerinden şiirle de uğraştığı anlaşılmaktadır, ancak kaynaklarda şairliği hakkında bilgi yoktur. Uzunçarşılı / : ; Kılıç, : Eserlerinden bazıları şunlardır:



191

1. Telhîs Terc“mesi: Eser, Kazvînî nin ö. / Telhîs“ l-Miftâh fi l-Me'ânî ve l-Beyân adlı Arapça eserinin T“rkçe terc“mesidir. Eser, uzun s“re Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Kazvînî nin Telhîs“ l-Miftâh isimli eseri ise, Sekkâkî nin ö. / sarf, nahiv, meânî ve beyân konularını ele aldığı tanınmış belâgat kitabı Miftâhu l-Ulûm un “ç“nc“ kısmının Arapça özetidir. Eser, başlığı bulunmayan kısa bir dîbâce den sonra yer alan mukaddime , el-fenn“ l-evvel 'ilm“ l-me'ânî , el-fenn“ s-sânî 'ilm“ l-beyân , el-fenn“ s-sâlis 'ilm“ l-bedî' adı verilen böl“mler ile fenn“ s-sâlisin tetimmesi olan hâtime den meydana gelir. (âtime de serikat-ı şi'riyye konularından nesh ve intihâl , igâre ve mesh , iktibâs , tazmîn , 'akd “ hall ve telmîh ele alınmıştır. Telhîs Terc“mesi nin S“leymaniye K“t“p., Fatih, No: ve Topkapı Sarayı M“zesi K“t“p., Revan, No: 'da kayıtlı iki n“shası vardır. Şanlı :LX)))-LXXXI). Yukarıda isimlerini zikrettiğimiz ve belâgat ilminin temel kitapları kabul edilen bu eserlerin Arapça olması, bunlardan yararlanmayı zorlaştırmıştır. Bu sebeple başta Mutavvel ve Telhîs“ l-Miftâh olmak “zere belâgatla ilgili önemli eserlerin zamanla T“rkçeye terc“meleri yapılmıştır. Ancak yapılan ilk terc“melerde terimlerin T“rkçe karşılıklarının bulunmamasının da etkisiyle eserlerin orjinallerine bağlı kalınması, bu terimlerin açıklanması sırasında Arapça ifadelerin tekrarlanmasına sebep olmuştur. Bu durum eserlerden yararlanmayı g“çleştirmiştir. 2. Delâ il-i N“b“vvet-i Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî =Me'âric“ n-N“b“vve Terc“mesi, Altıparmak : El-(ırevî nin ö. / nin Me'âric“ n-N“b“vve fî Medârici l-F“t“vve isimli tanınmış Farsça siyerinin T“rkçe terc“mesidir. Revnaku l-Mecâlis ismi de verilen eser, bir mukaddime, dört r“k“n ve bir hâtime şeklinde d“zenlenmiş bir peygamberler tarihidir. Bu terc“me, m“tercimine nisbetle kısaca Altıparmak adıyla da bilinir. Altıparmak, kitabın isminin Delâ il-i N“b“vvet-i Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî olduğunu belirttikten sonra, eserini (z. Peygamber e ithaf etmiştir. Kocanişancı Celâlzâde Mustafa Bey ö. / - de aynı eseri, Kanuni Sultan S“leyman ın emri “zerine Delâ il-i N“b“vvet-i Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî adıyla / - de terc“me etmiştir. Celâlzâde Mustafa Bey ile Altıparmak ın terc“melerine aynı ismi vermeleri, iki eserin karıştırılmasına sebep olmuştur Kılıç

1990:20).

Tarih-i Altıparmak adıyla da tanınan bu kitap, Altıparmak Muhammed Efendi nin k“t“phanelerde n“shasına en çok rastlanan



192

eseridir Kılıç : . Mevcut bilgilere göre eserin yurt içinde ve yurt dışındaki k“t“phanelerde dan fazla n“shası bulunmaktadır. Altıparmak ın eserinin İstanbul da ve Bulak ta Mısır farklı tarihlerde çok sayıda baskıları yapılmıştır. A. Faruk Meyan, Altıparmak ın bu eserini, İstanbul / tarihli baskısını esas alarak Altıparmak Peygamberler Tarihi adıyla da yayımlamıştır

3. N“zhet-i Cihân ve Nâdire-i Zamân Terceme-i Nigâristân : Bu eser,

El-Kazvînî ö. / nin çeşitli dönemlerde yazılmış eserlerden derlediği kıssalar mecmuası olan Nigâristân isimli Farsça İslâm tarihinin terc“mesidir. Karaismailoğlu / : . 4. Terceme-i Sittin li-Câmi'i l-Besâtîn =Yûsuf-nâme : Zeyd et-Tûsî Tarsusî nin böl“mden meydana gelen Yûsuf sûresi tefsirinin T“rkçe terc“mesidir. Kılıç : . 5. Mi'râc“ n-Nebî: Eserde, (z. Muhammed in mi'râca çıkışı, mi'râc sırasında meydana gelen olaylar ile (z. Peygamber in vefâtından sonra (z. Ali nin halife oluşuna kadar geçen s“rede yaşanan önemli hadiseler anlatılmıştır. Eserin bilinen bir n“shası Manisa İl (alk K“t“phanesi, No: te kayıtlıdır. 6. Tefsîr: Ahzab Suresi nin . ayetindeki "mâ kâne 'ale'n-nebiyyi min harecin fîmâ faraza'llahu leh Allah ın, kendisine farz kıldığı şeyleri yerine getirmesi konusunda peygambere herhangi bir g“çl“k vebâl yoktur. " şeklindeki bir kısmın tefsiridir. M“ellif hattıyla yaprak olarak yazılmış olan tek n“sha, S“leylaniye K“t“phanesi, Laleli, No: dadır. 7. Şerh-i Akâ'id“ n-Nesefî: Nesefî ö. / nin Akâ id“ n-Nesefî isimli İslâm akâidini öğretici bir tarzda özetlediği meşhur eserinin şerhidir. Eserin bilinen bir n“shası Çorum (asan Paşa İl (alk K“t“phanesi, No: / dedir. 8. M“sl“manlığın (ıristiyanlıktan Üst“nl“ğ“ (akkında Risâle: Eser, S“leymaniye Ktp., Pertevniyal, No: de kayıtlı yazmanın -260 varakları arasındadır.

Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi Bayramî-Melamî

(d.1000/1591 - ö. / On yedinci y“zyıl Bayramî Melâmî tarikatı şeyhlerinden olan sufinin asıl adı İbrahim dir. Kosova vilâyetinin Üsk“p sancağına bağlı Eğridere de / yılında d“nyaya gelmiştir. (alifesi Sun ullah Gaybî ö. / Sohbetnâme adlı eserinde doğum tarihi ile ilgili şu bilgiyi vermektedir. Ceddim Tabtab Şah Ali (azretleri vilâdetimize bu beyitle işâret eylemişler:



193

Doğduğu bin târihidir (azret-i İbrâhîm in

İntikâl etti cihândan bil o g“n kutb-ı zamân Gaybî vr. b . Yazılı ve sözl“ kaynaklarda İbrahim Efendi nin zengin bir t“ccarın oğlu olduğu söylenir. Eserlerinde İbrahim veya Şeyh İbrahim şeklinde kendi ismini mahlas olarak kullanmıştır. Kaynaklarda Oğlanlar Şeyhi, Oğlan Şeyhi, Oğlan Şeyh, Olanlar Şeyhi ve Olan Şeyh gibi lakaplarla anılmaktadır. M“stakimzâde S“leyman Sadeddîn e ö. / göre İbrahim Efendi, Aksaray da seccâde-nişîn olduğu zaman zarfında daha çok gençlere yönelik ilmî faaliyetlerde bulunduğu için gençlerin şeyhi anlamında Oğlanlar Şeyhi diye anılmıştır. M“stakim-zâde : İbrahim Efendi nin Olan Şeyh , Olanlar Şeyhi ve Aksarayî diye anılması ilk defa (“seyin Vassâf ın Sefîne-i Evliyâ adlı eserinde verilmiştir. Vassâf, herhangi bir kişi ya da kaynağa atıfta bulunmadan, İbrahim Efendinin bu isimle zikredildiğini ve tekkesinin de Olanlar Tekkesi olduğunu belirtir. Akkuş-Yılmaz : Ona Aksarayî denmesi ise irşâd faaliyetlerini s“rd“rd“ğ“ tekkesinin bulunduğu yer olan Aksaray a nispetledir. Tasavvufla ilgili ilk eğitimini ceddim dediği Melâmî şeyhi Tabtab Şah Ali den almıştır. K“ç“k yaşda babasını kaybettikten sonra annesinden izin alarak İstanbul a gitmiştir. Burada bir hemşerisinin yardımıyla Eğrikapı da irşad faaliyetlerinde bulunan Seyyid Seyfullah Efendi nin halîfesi (akîkizâde Osman Efendi ye intisab etmiştir. Şeyhinin tekkesinin dışına bir çukur kazarak çille-i merdân ile s“lûkunu tamamlamıştır. Yedi yıl sıkı riyâzetlerle tekmil-i tarik ettikten sonra kendisi için Aksaray daki Yakub Ağa tarafından yaptırılmış olan Gavsî Tekke sinde irşad hizmeti ile görevlendirilmiştir. Yılmaz : 327) Kaynaklarda İbrahim Efendi nin (akîkizâde Osman Efendi ö. 1038/1628- , (“seyin Lâmekânî ö. / , Tabtab Şah Ali, Aziz Mahmud (“dâî ö. / - ve Abd“lehad-ı Nurî den ö. / feyz aldığı belirtilmektedir. Kendisi silsile-i mânevî ve silsile-i sûrî olarak tanımladığı iki ayrı tarikata bağlı olduğunu söylemektedir. Mânevî silsilesi Bayrâmî-Melâmî, Sûrî silsilesi ise (alvetî tarikatına işaret etmektedir. T“rer : / Ayrıca, Melâmî şeyhleri arasında bulunan İdris Muhtefî Efendi, Bosnalı Abdullah Efendi, (acı Kabâî Efendi, S“tç“ Beşir Ağa ve Sarı Abdullah Efendi nin sohbetlerine katılıp ilim ve irfanını geliştirmiştir. Gölpınarlı : Lakabına izafetle daha sonra Olanlar Tekkesi diye zikredilen tekkede kısa zamanda b“y“k bir şöhret kazandı ve ömr“n“n sonuna kadar kadar tekkenin şeyhlik makamında bulunup ilim ve irşad faaliyetlerine devam etmiştir. Nazmî Yevm“ l-Cum a mukâbelesinde, ulemâ ve v“zerâ dâbbelerinden geçilmez ve tekkeye duhûle herkes yol bulamaz idi T“rer 1982: 2/306) diyerek İbrahim Efendi nin devrinin önemli şeyhlerinden



194

biri olduğunu belirtmektedir. / yılında vefat eden İbrahim Efendi tekkesinin haziresine defnedilmiştir. Fakat tekkenin yılında yolun genişletilmesi için yıkıldığından dolayı t“rbesi Murat Paşa camiinin avlusuna nakledilmiştir. Tanman : / Bazı kaynaklar, Tal atî (“seyin ö. in Cennet olsun makâmın İbrahim mısraını vefat tarihi olarak söylediğini kaydederler. İbrahim Efendi, eserlerinde şeriat, tarîkat, hakîkat, âdâb, sohbet ve hizmet gibi bazı temel tasavvufî konulara yer vermekle birlikte vahdet-i v“cûd, insân-ı kâmil, devir ve velâyet gibi birtakım tartışmalı meseleler “zerinde daha çok durmuştur. Bundan dolayı da yaşadığı dönemden itibaren çeşitli tenkitlerin ve suçlamaların hedefi haline gelmiştir. İbrahim Efendi melâmî anlayışa sahip bir âilede d“nyaya gelmiş, fakat daha sonra (alvetî usûl“ne göre terbiye görm“ş ve irşâd faaliyetlerinde bulunmuş bir sûfîdir. O, aynı zamanda tasavvufla ilgili çeşitli manzum eserler de kaleme almıştır. Bu eserlerinde tasavvufun hemen her konusuna değinmiştir. Fakat onun yazılarındaki ve sohbetlerindeki temel vurgu vahdet-i v“cûd ve bununla ilgili meselelerdir. Bundan dolayı kendisine İkinci İbn“ l-Arabî denmiştir. Eserlerinde sanat kaygısı g“tmeyen mutasavvıfın hece vezniyle yazdığı şiirlerinde Yunus Emre nin etkisi gör“lmektedir. İbrahim Efendi sözlerinin İbn“'l-Arabi ve Mevlana Celaleddin-i Rûmî kulağıyla dinlenilmesini isteyen, vahdet-i v“cudu ve Melâmîliği tam anlamı ile meczetmiş ve tasavvufî d“ş“ncelerini manzum olarak kaleme almış g“çl“ bir şairdir. Eserleri şunlardır:

. Dîvân: Eser, divandan çok divançeyi andırmaktadır. On “ç b“y“k kaside ile bir kısmı hece vezniyle yazılmış ilahilerden meydana gelen eserin İstanbul k“t“phanelerinde mevcut on beş kadar n“shası vardır. Divân ın tertibi, nazım şekilleri ve t“rlerini esas alan bir teptip değil, kafiye tertibine dayanmaktadır. Eserinde vahdet-i V“cûd felsefesini işlemiştir. Bazı kasidelerinde Emevilere ve Abbasilere ağır sözler söylemiştir. Eserin bir n“shası İstanbul Üniv. Yazma Eser K“t“phanesi TY numarada kayıtlıdır.

. M“fîd “ Muhtasar: Mesnevî tarzında yazılmış bir beyitten m“teşekkil bir manzumedir. Okuyucuya bilgi vermeyi, eğitmeyi amaçlayan bir mesnevidir. Şair iki konu “zerinde durmaktadır. İlk olarak tasavvufî kavramları açıklamakta, ikinci olarak ise dönemindeki tasavvufî anlayışlar ve tarikatler “zerinde durmaktadır. Elli dokuz başlık altında incelenen eserde, ariflerin halleri, zikir ve fikir kavramlaroının açıklanması, sohbet adabı, vahdetin hakikati, anâsır-ı erbainin açıklanması, insan yapısı, dört kapının beyanı gibi konulara değinir ve



195

bazı tarikatleri kısaca açıklar. Bu eser “zerine Kemikli bir kitap yayınlamıştır. Kemikli : sayfa . Kasîde-i Dil-i Dânâ: En meşhur eseridir. Kaside nazım şekliyle yazılımış olup beyittir. Eserde insan-ı kâmil den bahsetmektedir. Melâmîler arasında kutsal sayılmıştır. Bir n“shası S“leymaniye K“t. Esad Efendi / numarada kayıtlıdır. Yanyalı : vd.

4. Kasîde-i Mîmiyye: Eserin konusu vahdet-i v“cûd ve bu anlayıştan doğan insan-ı kâmil ve devir telakkileridir. Vahdaniyet i onun hakikat-i Muhammediyye tecellisini, geçtiği muhtelif mertebeleri aslına dönmeden sonra tekrar zuhurunu anlatmıştır. Bu devriye tekkelerde de okutulmuştur. Tansel : -199)

. Usûl-i Muhakkıkîn Vahdetnâme/Tasavvufnâme : Eser 1023 tarihinde yazılmıştır. Lâmekâni (“seyin Efendi'nin işaretiyle yazdığını bildirdiği eseri genç sayılabilecek bir yaşta yazması, şairin bu yaşta y“ksek bir irfan seviyesine ulaştığını göstermektedir. On iki böl“mden ve yaklaşık 1250 beyitten meydana gelen tasavvuf ve bilhassa melamet

adabının anlatıldığı mesnevi tarzındaki eser bazen divan n“shalarıyla aynı cilt içinde bulunmaktadır. Azamat : /300) Eser herkesin anlayabileceği basit bir dille yazılan, bazen lirik ifadelerin kullanıldığı öğretici-didaktik bir eserdir. Vahdete ulaşmak isteyen talibe rehberlik yapmak için kaleme alınmış olup mesnevi tarzındadır. N“shası Tokat K“t“phanesi numaradadır. Devriye

Hak der ki Kenz-i mahfi yem âlemde pinhân olmışam

Zâtım m“nezzehdir velî ismimle insân olmışam

Zâtım ile Zâtımdayım vasfımla âyâtımdayım

Sun'ımda isbâtımdayım hem cism hem cân olmışam

(em gevher hem kân Ben im hem Arş hem Rahmân Ben im

(em sûret hem cân Ben im hem în hem ân olmışam

Sözlerde söz olan Ben im özlerde öz olan Ben im

Gözlerde göz olan Ben im kim ayn-i a yân olmışam

M“drik olan m“drek olan hem derk hem idrâk olan

(em çarh hem eflâk olan gerdûnda gerdân olmışam

Evvel Ben im âhir Ben im hem Bâtın h em Zâhir Ben im

(er işlerde Kâdir Ben im her derde dermân olmışam

Gâhî mazrûf içre nihân gâhî m“rekkebde iyân



196

Gâh bî-nişânım geh nişân gâh dehr-i ezmân olmışam

Göklerde her çarh ururum gâh yery“z“nde y“r“r“m

Gâh görmezem gâh gör“r“m gâh tob u çevgân olmışam

Gâh pâdişâhem gâh gedâ gâh p“r-gam u gâh p“r-safâ

Gâh Bû Cehl gâh Mustafâ gâh Şîr-i Yezdân olmışam

Gâh î vucûd gâh Mutlak am gâh î mukayyed olmışam

Gâh m“fredâtdâ sâriyem gâh Çâr-ı erkân olmışam

Gâh âdem “ (avvâ Ben im gâh (ızr ile Mûsâ Ben im

Gâh Meryem “ İsâ Ben im çarmıhda sûzân olmışam

Ol Zât-i pâk imle kamû Zâhir Ben imle mû-be-mû

Bu söz“ fehm eyle amû a yân a sultân olmışam

Âlem Ben im Âdem Ben im her ism ile hem-dem Ben im

(er sûrete mahrem Ben im her cisme mihmân olmışam

Fıkıh Ferâyiz de iyân ilm-i led“nnî de nihân

(er bî-nişândâ bî-nişân Vahdet de yeksân olmışam

Canlar kamû cânımdadır Tâlib ler Erkân ımdadır

(alk c“mle Dîvân ımdadır Ben şâh-ı şâhân olmışam

Mahiyyet-i eşyâ Ben im hem sûret li em ma nâ Ben im

Hem Kenz-i lâ-yufnâ Ben im hem în hem ân olmışam

Âdem Safi dedikleri bil bir tecellîmdir Ben im

Nûh-ı Nebî dedikleri ezmânda Tûfân olmışam

İbrâlıim “ Nemrûd olan (ak demey“b merdûd olan

Ma dûm olan mevcûd olan akl ile iz ân olmışam

Mûsâ ile Fir avn ile cenge ser-âgâz eyledim

Gâh Mûsâ gâh (ârûn ile Fir avn u (âmân olmışam

İsâ deminde m“r“vvet ihyâ eden ııutkumdurur

Sokrat u Bokrat bil Ben im h“k“m“nde Lokmân olmışam

C“mle zemin “ âsmân Ben den tolû kevn “ mekân

(ep Ben dedir halk-ı cihân Ben halka hâkân olmışam



197

Âdem deminde söyleyen her eyleyende eyleyen

Bilinmeyen ve bilinen esrâra Furkân olmışam

Toprak atan kâfirlere Âhmed eliyle Ben idim

Uyhûya iletdi anları bu hâle hayrân olmışam

Sonrâ Ebû Bekr olmışam sonra Ömer dâhi Ben im

Osmân-ı Zi n-Nûr Ben de hem bil Şâh-ı Merdân olmışam

Mervâniyân oldu tamâm Abdu l-Azîz oldu imâm

Bir hutbede etdim selâm kâri -i pâkân olmışam

İsnâ aşer oldum hemîn İsrâîl e oldum hemîn

(akk“ l-yakîn ayn“ l-yakîn Mehdî-i devrân olmışam

Oldu nemûdârım cihân rengim zamân zemîn “ âsmân

Fermân Ben imdir K“n fekân ser-î cihân-bân olmışam

(em mazharım hem muzhirrim hem nâzırım hem manzurum

(em şât d irim hem masdurum ihfâ v“ a yân îyân olmışam

(Tansel 1969: 17/193-194)

(âtem, Akovalızâde Ahmed Nakşî

ö. / Mora yakınlarındaki Akova da doğdu. Asıl adı Ahmed dir. Divan-ı (“mayun kalem memurlarından olan babası Akovalı Osman Şehdî Efendi ye nispetle Akovalızade olarak bilinir. İlme ve ilmî eserlere d“şk“n olan babasının teşvikiyle 'makâmât-ı ulûm dan birçok eser okudu. "(âdim-i aşk" terkibinin gösterdiği / - yılında İstanbul a gitti ve Dâru l-Fuhûl a girdi. Mirahur Emir Efendi gözetiminde h“sn “ hat, s“l“s, nesih yazı çalışmaları yaparak bu konuda icazet aldı. Önce Fatih Cami inde Nakşibendi tarikatı şeyhlerinden Tokadî Mehmed Emin Efendi ye, sonra Mekke de Yekdest Şeyh Ahmed C“ryânî ye intisap etti. Mısır a giderek orada on yıl kadar irşad görevinde bulundu ve aynı zamanda fennî ilimlerle uğraştı. Bir m“ddet Keşan ve Yunanistan da bulunan Tırhala da yaşadı. Kırk yıllık bir zahirî ve batınî ilim tahsilinden sonra doğduğu yere Fener Yenişehri ne dönd“. Sicill-i Osmânî ye göre ise Şeyh Ahmed C“ryânî ye halife oldu Yuvalı : . Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehri nde sohbet meclislerinde halkı irşad etti ve dini dersler verdi. Akovalızâde (âtem, devrinin seçkin simalarından biri olmasına rağmen m“tevazı bir kişiliğe



198

sahiptir. Zamanının şeyhlerinden birisinin kendisine bahşettiği hilafetnameyi geri çevirerek mektubunda şu beyti yazmıştır:

"Tarîk-i (ak'da her dem hâk-i pâ-yı ehl-i îmânız

Ne sûfîyiz ne şeyhiz ehl-i s“nnet bir M“selmânız" Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehri nde Rebî“ l-âhir 1168 / Şubat 'te vefat etti Bursalı Mehmed Tahir : . Vefatına çeşitli şairler tarafından tarihler d“ş“r“lm“şt“r Fındıklılı İsmet Efendi : ; İnal : ; Fatîn : . Fener Yenişehri nde, Kozlu Camii ile Murad Ağa Camii arasındaki kabristanda medfundur. Dîvân'ında yer alan iki tarih manzumesinden hareketle şairin yılında doğmuş olan Yahya adlı bir oğlu ve yılında doğmuş olan Fatıma adlı bir kızı olduğunu öğreniyoruz Varışoğlu : 259, 277). İstanbul T“rkçesini kullanmaya özen gösteren (âtem in şiirlerinde, halkın g“nl“k konuşma dilinden, atasözleri ve deyimlerden, halk tabirlerinden çok sayıda örnekler gör“l“r. Ayrıca şiirlerinde yer yer memleketi Akova dan, İstanbul dan, İstanbul un g“zellerinden, semtlerinden ve eğlencelerinden söz eder. (atem in en önemli özelliklerinden biri de g“çl“ bir musiki k“lt“r“ne sahip olmasıdır. Şairin divanında baştan sona musiki usul ve makam adlarını, diğer musiki terimlerini içeren Fihrist-i Makâmât u Usûlât Ber-Vech-i Îmâ v“ Rumûzât adlı beyitlik bir kasidesi, bir gazeli ve bir şarkısı bulunmaktadır Varışoğlu : . Eserleri şunlardır: 1. Dîvân: (âtem in T“rkçe, Arapça ve Farsça şiirlerinden oluşan Dîvân ında kaside, tarih manzumesi, gazel, m“stezad, şarkı, muhammes, kıt'a, muamma, l“gaz ve m“fred bulunmaktadır. Kasidelerinden birisi naat olup diğerleri Sultan ). Mahmud'a , Silahdar Ali Ağa'ya , Said Bey'e , Muhammed İshak'a ve Baltacı Mehmed Paşa'ya yazılmıştır. Bir kasidesi de musiki makam ve usul adlarına dairdir. T“rkiye, Almanya ve Mısır k“t“phanelerinde Dîvân'ının adet el yazması n“shası tespit edilmiş olup ayrıca taş baskı bir n“shası bulunmaktadır. Dîvân'ın tenkitli metni y“ksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır Varışoğlu . 2. Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî: Muğlalı İbrahim Şâhidî Dede'nin Tuhfe adlı Farsça-T“rkçe manzum l“gatının şerhi olup T“rkiye ve Mısır k“t“phanelerinde toplam adet n“shası bulunmaktadır. Emir Yahya Paşa'nın isteği “zerine, (atem'in Paşa'nın oğluna ders verdiği H.1143 M. / yılında kaleme alınmıştır Kılıç . 3. Şerhu l-Luma fi'l-(isâb: İbn“'l-(âim'in el-Luma' fî'l-(isâb: Matematiğe dair eserinin bir şerhi olup S“leymaniye Yazma Eser



199

K“t“phanesi'nde (k bir adet n“shası bulunmaktadır. Eserin dili Arapçadır. 4. Manzûme fî'l-Ahlâk: Ahlâka dair bir eser olup Arapça kaleme alınmıştır. Bir n“shası Kastamonu İl (alk K“t“phanesinde (k / numaradadır. 5. M“ltekâ Şerhi: İbrahim bin Muhammed el-(alebî'nin (anefî fıkhına dair M“ltekâ'l-ebhûr adlı eserinin şerhidir. 6. Şerh-i Elfâzı'l-K“fr: Bedri'r-Reşîdî nin Elfâz-ı K“fr Risalesi nin bir şerhi olup Arapça kaleme alınmıştır. 7. Fevâid-i (âtem: Şairin Arapça takrirlerinin talebesi Muhammed Said Efendi tarafından bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. Divanı ndan bir gazeli:

Ruhlarında o teb neniñ nesidir

Âteş içre leheb neniñ nesidir

Zerre-veş hâksâre rağbet yok

Mihrbânlık aceb neniñ nesidir

Şâhid-i bezm-i işvesin biliriz

M“dde'âya sebeb neniñ nesidir

Dirsin ağyâra hîç y“z virmem

Cilve-i leb-be-leb neniñ nesidir

Ç“n değildir haseb neseb ber-hem

Bilsem âyâ edeb neniñ nesidir

Ey nedân-ı nevâle-dâd-ı cihân

Rûzi-yi rûz u şeb neniñ nesidir

Biz kumâş-ı Sıtanbul uz (âtem

Lâf-bâf-ı (aleb neniñ nesidir Varışoğlu : .

SONUÇ Bu yazıda kendilerinden bahsedilen sufi ve şair şahsiyetler 17. ve 18. y“zyılda yaşamışlardır. T“rk-İslam edebiyatının bu döneminde yaşamış balkan kökenli sufi şairlerin sayısı elbette bu yazının hacmine sığamayacak kadar fazladır. Buradaki amaç bu . ve . y“zyılın genelde divan şiirine özelde tekke şiirine olan katkısını öne çıkarmaktır. Derûnî, (abibî (asibî , (âfız Ebûbekir, Nazmî (asan Dede, Dervîş Sâfî Efendi, Sa'îd Dede, Şefî'î Seyyid Derviş Mehmed, Salih Fâhir Efendi,



200

İsmâil (anefî, Lebîb, Çarhacı Şeyh Ahmed Efendi, Şeyh Vecdî Dede Efendi, Kâtibî Mustafa gibi daha birçok eserleri g“n“m“ze ulaşmamış Rumelili sufi şair edebiyat k“lliyatının içinde yer almaktadır. Bu iki y“zyıl Devlet-i Aliye nin çöz“l“ş yıllarıdır. Anadolu dan alınıp Rumeli nde iskan edilen ve orayı İslâmın irfani boyutu ile mayalayarak yurt yapanların oluşturduğu tekke ve hangah ve zaviyelerden yetişen bu kişiler Osmanlı edebî havzasına ve medeniyetine başka katkıları dışında nazımları ve diğer eserleri ile de harç koydular. Bu şufi şairler bug“n dahi oralarda k“lt“rel varlığımızın “zerinde iddia sahibi olduğumuzun isbatı olan eserler bıraktılar.

KAYNAKÇA Abdulkadiroğlu, Abd“lkerim hzl. , İsmail Belîğ Nuhbet“ l-Âsâr li-Zeyli Z“bdeti l-Eş âr, Ankara: AKMB Yay. Akkuş, Mehmet - Yılmaz, Ali hzl. , Osman-zâde Vassaf Sefine-i

Evliya, C. . İstanbul: Kitabevi Yay. Aslan, Mehmed , Zarifi Rusçuklu , İslam Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul: TDV Yay. . Barkan, Ömer L“tfi , Îstila Devri Kolonizatör T“rk Dervişleri ve Zaviyeler , Vakıflar Dergisi, S. II, Ankara: 279-304. Bosnevî, Abdullah. Şerh-i Cezîre-i Mesnevî. Beyazıt Devlet K“t. nr. . Vr. 243a-244a. Bursevî, İsmail (akkı , Kitab-ı Silsile-i Tarîk-i Celvetî, İstanbul: (aydarpaşa (astahanesi Matbaası. Çapan, Pervin hzl. , Mustafa Safâyî Efendi Tezkîre-i Safâyî Nuhbet“ l-Âsâr Min Fevâ id“ l- Eş âr, Ankara: AKMB Yay. Çelikoğlu, Şahver hzl. . Sezâyî-i G“lşenî Dîvân, İstanbul: Yazı Yay. Çeltik, (alil , Divan Sahibi Rumelili Şairlerinin Şiir D“mnyası, Ankara: MEB Yay. Derin, F. Çetin (hzl.) (1978), (“seyin Ayvansarâyî Vefayat-ı Selahattin ve Meşahir-i Rical, İstanbul: Edebiyat Fak. Basımevi. Ekinci, Ramazan(2013), (âfız (“seyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı Ayvansarayî, İstanbul: Buhara Yay. Erdem, Sadık. , Râmiz ve Âdâb-ı Zurefâ sı, Atat“rk K“lt“r MerkeziYayınları, Ankara. Erdem, Kadir (2008), Kutup Seyyid Osman Fazlî Divânı İnceleme-Metin, Y“ksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniv.



201

Gölpınarlı, Abd“lbaki. , Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul. Gölpınarlı, Abd“lbaki , Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Gri Yayın. Gönel, (“seyin Bir Zarif Âşık: Rusçuklu Zarîfî Ve Dîvânı , Turkish Studies - International Periodical For The Languages,

Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter

2013, s.1449-1483. Göre, Zehra , Adnî Receb Dede, (ayatı ve Eserleri, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi. (ocazâde, Ahmed (ilmi . (adikat“ l-Evliyâ. İstanbul: Tefeyy“z Kitabevi, 134. İnal, İbn“lemin Mahmud Kemâl hzl. , M“stakîmzâde S“leyman Sadeddin, Tuhfe-i (attâtîn, İstanbul. . İnce, Adnan. , Tezkiret“ ş-Şu arâ Sâlim Efendi, Atat“rk K“lt“r Merkezi Yayınları, Ankara. İsen, Mustafa , Ötelerden Bir Ses, Ankara: Akçağ Yay. Kaplan, Yunus (2012), Fevzî Dîvânı, e- kitap,

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292534/h/ fevzi-divani.pdf [erişim tarihi: . . ]. Kara, Mustafa , Balkanlar'da T“rk Tasavvuf Edebiyatı'na Genel Bakış , Uludağ Üniversitesi Îlahiyat Fak“ltesi Dergisi, C. 10, S. 2, Bursa

1-26. Karaismailoğlu, Adnan , Altıparmak Mehmed Efendi . İslam Ansiklopedisi, C. , İstanbul: TDV Yay. 542. Kartal, Abdullah . Bursa da Bosnalı Bir Melâmî Abdullah Bosnevî , Uludağ Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, 6: 297-311.

Kemikli, Bilal (2001). Oğlanlar Şeyhi İbrahim, M“fid “ Muhtasar İnceleme-Metin), Ankara: Akçağ Yay. Kılıç, Ahmet , "Akovalı-zâde (âtem'in Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî'si".

Uluslararası V. Klasik T“rk Edebiyatı Sempozyumu. 16-18 Ekim 2009,

Mardin. Kılıç, Atabey , Üsk“bî nin Şerh-i Telhîs i, Y“ksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniv. Kılıç, Atabey , Altıparmak Mehmed Efendi ve Şerh-i Telhîs-i Miftâh ında Şerh Metodu , Turkish Studies/T“rkoloji Araştırmaları, Sayı / , s. -339.

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292534/h/



202

Kılıç, Filiz , Aşık Çelebi Meşa'ir“'ş-Şu'ara, İstanbul: Pera M“zesi Yay.

Kissling, Hans Joachim (1965), Uşşâkîzâde's Zeyl-i Şakayık, Wiesbaden: Ottoharrasowıtz. Konur, (immet Sezâî yi G“lşenî , İslam Ansiklopedisi. C. 37, İstanbul: TDV Yay. -81.

Konur, Himmet (2003), (asan Sezâî ve Mektupları )şığında Tasavvuf (ayatı, İzmir. Koro, (“sniye , Âciz Baba Divanı ve Sözl“k Bilimi Açısından İncelenmesi, Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Komisyon (2007), Kur an-ı Kerim Meâli, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay. Kurnaz, Cemal ve Tatçı, Mustafa hzl , Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, Ankara: Bizim B“ro Yay. Kurtoğlu, Orhan hzl , Bosnalı Âsım Dîvânı İnceleme-Tenkitli

Metin), Ankara: Bizim B“ro Yay.

Muslu, Ramazan (1994), İsmail (akkı Bursevî ve Tamâmu l-Feyz I, Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi. Muslu, Ramazan (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf . Y“zyıl , İstanbul: İnsan Yay. M“stakîmzâde S“leyman Sadeddîn , Mecellet“ n-Nisâb Tıpkı Basım , Ankara: K“lt“r Bakanlığı Yay. Ocak, Ahmet Yaşar , Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler: Sunuş, Ankara . Özcan, Abd“lkadir hzl. , Şakâik-i Numaniye ve Zeyilleri Vekâyiu l-Fudalâ, C. . İstanbul: Çağrı Yay. Özmen, İsmail , Alevi-Bektaşî Şairleri Antolojisi, C. , Ankara: T“rk Tarih Kurumu Yay. Özuygun, Ali Rıza , (asan Sezâyî Divanı, İstanbul: Buhara Yayınları. Pektaş, Muhittin , Sezâyî Câbî (asan Dede (ayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divân ının Tenkitli Metni, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi. Selçuk, Sibel Akbulut , XV))). Y“zyıl Şairi Gurbî nin Divanı Metin-

İnceleme , Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.



203

Şanlı, İsmet , Muhammed bin Muhammed Altıparmak Telhîs Terc“mesi Tenkitli Metin , Ankara: Ür“n Yay. Tanman, M. Baha , Oğlanlar Tekkesi , İslam Ansiklopedisi, C.33. İstanbul: TDV Yay. - 320. Tansel, F. Abdullah , Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi ve Devriyesi , Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, S. 17, Ankara 187-199. T“rer, Osman haz. , Mehmed Nazmî (ayatı, Eserleri ve

(ediyyet“ l-İhvân ı, C.2, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniv. T“rk Ansiklopedisi ( , Gurbi , C. , Ankara: MEB Yay. -116. Uzunçarşılı, İsmail (akkı , Osmanlı Devleti nin İlmiyye Teşkilatı, Ankara. Varışoğlu, Mehmet Celal , (atem, (ayatı, Edebî Şahsiyeti, Divanının Tenkitli Metni ve İncelemesi, Y“ksek Lisans Tezi. Erzurum: Atat“rk Üniversitesi. Yanyalı, (. Rahmi haz. , Hazret-i Dil-i Dânâ Oğlan Şeyh İbrahim Efendi K“lliyatı, İstanbul: Kitabevi Yay.

Yarar, Cezair (2001), Mektubat- ı (azret- i Sezâî, Divan Yay., İstanbul. Yavuz, A Fikri - Özen, İsmail hzl. 1972), Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı M“ellifleri, C. 1, İstanbul: Meral Yay. Yazıcı, Tahsin , Sezâ î , İslam Ansiklopedisi, C. , İstanbul: TDV Yay 547-49. Yıldız, Sakıp , Atpazarî Osman Fadlî İslam Ansiklopedisi, C. 4. İstanbul: TDV Yay. 84-85. Yılmaz, Necdet , Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler Devlet ve Ulemâ XV)). y“zyıl , İstanbul: Osav Yay. Yılmaz. (. Kâmil . Azîz Mahmûd (“dâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İstanbul: Erkam Yay. Yurtsever, M. Murat (hzl.) (2000), Kemalnâme-i İsmail (akkı, Bursa:

Arasta Yay. Yuvalı, Abd“lkadir - Aktan, Ali (hzl.) (1995), Mehmed S“reyya Sicill-i Osmânî, C. . İstanbul: Sebil Yay. http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/3001- / .gif [erişim tarihi: 10.05.2013].

http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/ [erişim tarihi: 12.05.2014]

http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/



204

AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN İNTERNET RADYOLARI

Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN Kastamonu Üniversitesi İletişim Fak“ltesi Radyo-TV-Sinema Böl“m Başkanı

[email protected]

ÖZET

Geleneksel radyolar ekonomik olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Ülke çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme giderleri çok y“ksektir. Alternatif radyolar ise dar bir bölgeye yayın yapmak için kuruldukları için b“y“k bir altyapı, dolayısıyla da yatırım gerektirmez. Geleneksel radyolar genel kitleye seslenirken, alternatif radyolar belirli

bir topluluğa ya da gruba seslenmektedir. Örneğin etnik topluluklara, belirli bir siteye, kamp“s içindeki öğrencilere,dinsel gruplara,işçilere seslenirler. Genel olarak azınlıkların ya da göçmenlerin dillerini ve geleneklerini yaşatabilmeleri amacıyla kurulan topluluk radyosu

denilmektedir.

Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkenin radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet teknolojisi radyoya da geniş bir alan sağlamış, topluluk radyoların önemli bir böl“m“ internet “zerinden de yayın yapmaya başlamıştır. İnternet

sayesinde geleneksel radyonun dar bir bölgeyi kapsayabilen teknik sınırlarından kurtulunmuş ve çoğu kez engel oluşturan yasal sorunlar aşılabilmiştir. İnternet teknolojisi T“rkiye dışında yaşayan T“rk toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova

ve Kanada gibi bir çok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan internet radyoları kurulmuş yada FM bandından geleneksel yöntemle T“rkçe yayın yapan T“rk topluluk radyoları internet “zerinden de yayın yapmaya başlamıştır. Bu çalışmada internet “zerinden T“rkçe yayın yapan radyolardan söz edilmektedir. Anahtar Kelimeler:İnternet Radyosu,T“rkçe,Topluluk Radyoları, Avrupa,Balkanlar.



205

TURKISH RADIOS WHICH BROADCAST ON INTERNET IN EUROPE

AND BALKAN STATES

ABSTRACT

Traditional radios are very high-cost. They broadcast to whole country so

their infrastructure; establishment and operating costs are very high

priced. Alternative radios don t need so many investments because they broadcast in a small area. Traditional radios target entire population but

alternative radios target specific population. For example, minorities,

religious groups, specific territories, students in a university campus,

labourer, etc. Community radios aim to perpetuate minorities , or immigrant s languages, culture and traditions. Turkish people who live in Europe and Balkan States try to reach the

community by the traditional radios of the countries they live or establish

their own radios. Internet technology creates a big opportunity to the

radios and a great amount of community radios broadcast on internet.

Internet solves technological boundaries of traditional radios which

involve narrow territories and it also solves legal arrangement problems.

Internet technology can be defined as a new opportunity for Turkish

people who live out of Turkey. Because traditional radios which are

established in Kosovo and Canada by Turkish people; have to be abolished.

At the present day, In Europe and Balkan States where there is Turkish

population; new internet radios have been established or Turkish

traditional radios start to broadcast on internet. Main subject of this essay

is Turkish radios which broadcast on internet.

Key Words: Internet Radio, Turkish, Community Radios, Europe, Balkan

States.

GİRİŞ Radyonun mucidi yılında radyo aracılığıyla ilk mesajı yollayan Guglielmo Marconi dir. Radyo sayesinde ses dalgaları binlerce kilometre öteye iletilebilmiş ve böylece D“nya k“resel bir köye dön“şm“şt“r. İkinci D“nya savaşından sonra televizyonun gelişmesi önce yazılı basının, sonrasında da geleneksel radyoların önemini azaltmıştır. yılında transistör“n icadı radyo için bir devrim olmuş, kolayca taşınabilir hale gelen radyonun ucuzlayıp, yaygınlaşmasını sağlamıştır. Ancak, çok uzunca bir dönem radyoculuk alanında devlet tekeli olduğu için toplumun b“y“k bir kesimi radyoda kendisine yeterince yer bulamamıştır. Radyoyu devlet tekelinden kurtaran ve işlevini değiştiren olgu ise alternatif radyo kavramı olmuştur. Alternatif radyolar, kamusal



206

radyo, halk radyosu, özg“r radyo, eğitsel radyo ve topluluk radyosu gibi alt t“rleri bulunan geniş bir çerçeveyi kapsamaktadır.1 Alternatif radyolar ilk olarak yılında ABD de kamu radyosu adıyla kurulmuş, aynı yıllarda Brezilyalı eğitimci Paolo Freire in d“ş“ncesinden esinlenen halk radyosu Latin Amerika da kurulmaya başlanmıştır.2 Kanada da lerde topluluk radyoları kurulmuştur. yılında Avrupa “lkelerinde uluslararası sulardan gemilerle yapılan korsan yayınlar ile g“ndeme gelen yayıncılık dalgası, birçok “lkede devlet tekellerinin yıkılmasına neden olurken bazı “lkelerde de yasaların yumuşatılması ya da daha fazla devlet kuruluşlarının yayınlarına katılım hakkı olarak ortaya çıkmıştır.3 Bu tarihten sonra Fransa, Almanya ve Kanada gibi “lkelerde T“rkçe radyo yayınları da yapılmaya başlanmıştır. İnternet öncesi yaşanan bu deneyimler "DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ALTERNATİF RADYO YAY)NC)L)Ğ) (1998)" adlı y“ksek lisans tezimde ayrıntılı olarak anlatılmıştır. 4 FM ya da AM bandından yayın yapan geleneksel radyolar ekonomik olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Teknoloji giderek ucuzlasa da, “lke yada bölge çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme giderleri hala çok y“ksektir. yılında Microsoft'un geliştirdiği bir yazılım sayesinde radyo yayıncılığının hizmetine sunulan internet teknolojisi radyoya yeni olanaklar sağlamıştır. B“y“k bir yatırım yapmadan ve frekans sorunu yaşamadan internet “zerinden yayına geçilebilmektedir. Bu çalışmada Avrupa ve Balkanlarda internet “zerinden T“rkçe yayın yapan radyolardan söz edilmektedir. Sözkonusu radyolar topluluk radyoları kapsamında ele alınmalıdır. Topluluk radyoları ilk olarak Kuzey Amerika ve Avrupa “lkelerinde yerliler ve çeşitli azınlık gruplarınca kurulmuştur. Topluluk radyoları genel olarak yerlilerin ya da azınlıkların dil ve geleneklerini yaşatabilmeleri amacıyla kurulmaktadır. Kurulup, yaşayabilmeleri ise bulundukları “lkenin yasalarına ve insafına bırakılmıştır.5 Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkelerin devlet radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları özel radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet teknolojisi radyoya yeni olanaklar sağlamıştır. Bu durum T“rkiye dışında yaşayan T“rk

1 Hıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon Düzeni , TÜSES-İLAD ortak yayını, İstanbul 1990, s.52-63. 2 Michel Delorme, Medya Dünyası, İletişim Yayınları, 1.baskı 1992, s.68-69. 3 François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses Universitaires de France, Secondier Edition,1980, s.33-42. 4 Ersoy Soydan, Dünyada ve Türkiye'de Alternatif Radyo Yayıncılığı, Marmara Üniversitesi SBE, 1998. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) 5 Michel Delorme, Medya Dünyası, s.68-69.



207

toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar işletme giderlerini karşılayamadıkları için kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan internet radyoları kurulmuş ya da varlığını s“rd“ren T“rk topluluk radyoları internet “zerinden de yayına geçmiştir.

1-İNTERNET RADYOLAR) Geleneksel olarak bilinen FM, AM ya da kablolu yayınla ulaşan radyoların dışında internet bağlantısı “zerinden yayın akışını sağlayan radyolara internet radyosu denilmektedir. E-radyo, net radyo, online radyo olarak da adlandırılmaktadır. Bazı radyolar hem geleneksel yolla, hem de internet yoluyla yayınlarını s“rd“rmektedir. İnternet “zerinden yayın yapan radyoları dinleyebilmek için internet bağlantısı bulunan bir bilgisayara, akıllı bir cep telefonuna ya da tablet v.b. bir aygıta sahip olmak gerekmektedir. İnternet radyosu geleneksel radyolara göre çok daha avantajlıdır, hem daha ucuz, hem de kolay kurulabilmektedir. Uygun bir donanım ve yazılımla herkes internet radyoculuğu yapabilir, kolaylığı ve ucuzluğunun yanısıra d“nyanın her yerinden, d“nyanın her yerine canlı olarak radyo yayıncılığı yapmak olanaklıdır.6 İnternet program çeşitliliğini ve paylaşımı arttırmak için etkin bir araç olarak da kullanılmaktadır. İnternet “zerinde radyo programı veritabanı olarak faaliyet gösteren çeşitli networkler kurulmuştur. İnternet bir haber kaynağı ya da iletim aracı olmasının yanısıra bizzat kendisi de bir mecra olarak radyoya dön“şme olanağı vermektedir. Ayrıca yerel dinleyiciyle sınırlı olan radyo yayınları internet “zerinden yapılan yayınlarla sınırötesi bir nitelik kazanmıştır.7 yılında Microsoft'un ortağı Paul Allen ın kurduğu bilişim şirketi Starwave, yalnızca şirket çalışanlara seslenen ve motivasyonu arttırmayı hedefleyen basit bir radyo yazılımı geliştirmiştir. Geliştirilen bu radyo yazılımı internet radyosunun da temellerini atmıştır. Amerika'da WXYC adlı geleneksel radyo istasyonu Kasım g“n“ internet “zerinden yayına geçen ilk radyo istasyonu olmuştur. Daha sonra çok sayıda internet radyosu kurulmuş, radyo dinlemek için kullanılan RealAudio gibi programların “cretsiz indirilebilmesi dinleyici sayısınında hızla artmasını sağlamıştır. yılında Scott Bourne'nin kurduğu NetRadio.com ise d“nyanın ilk yalnızca internetten yayın yapan radyolarının networku olmuştur. yayına başlayan Londra

6 Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları, Ankara, 2008, s.97. 7 Serhat Güney, Tüm Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto Yayınları, İstanbul, 2009, s.123-124.



208

merkezli Virgin Radio ise Avrupa'nın t“m yayınını internet “zerinden yapan ilk radyosu olmuştur.8 yılında Onur Engin ve İlke Şahin tarafından kurulan ve artık yayında olmayan Nuist T“rkiye'nin ilk internet radyosu olduğu kabul edilmektedir. G“n“m“zde T“rkiye'de çok sayıda internet radyosu bulunmaktadır. Kişisel girişimlerin yanında RTÜK yasasının .maddesi gereği yayın yapamayan dernekler ve “niversiteler de kendi internet radyolarını kurmuştur.9 Geleneksel yayıncılığın yapısını değiştiren internet radyoculuğunun en önemli özelliği, bilgisayar kullanabilen herkesin basit programlar sayesinde kendi radyosunu kurabilmesidir. İnternet radyosu kurabilmek için öncelikle hızlı bir internet bağlantısı gereklidir, programı yayacak basit bir radio stream altyapısı ve de şarkıların yer aldığı bir playlist bile yayına başlayabilmek için yeterlidir.10 Mobil cihazlarla birlikte artık her an, her ortamda m“ziğe erişilebilmektedir. Bu nedenle radyonun pabucunun dama atıldığı söylenebilir. Ancak radyonun hem programcı, hem de dinleyici açısından ayrı bir havası vardır. İnternet radyosunda da tıpkı geleneksel radyolar gibi söz söylemek, d“ş“nce paylaşmak, canlı performans sergilemek olanaklıdır. İnternet “zerinden yapılan radyo yayınları yerel ya da bölgesel değildir, d“nyanın her yerinden dinlenebilir. Ancak genellikle donanımları yetersiz olduğu için örneğin elektrik kesintisi olduğunda, dinleyicilerin ya da yayını yapanın internet bağlantısı koptuğunda yayını dinlemek olanaksızdır. Yayınları dinleyebilmek için ilk şart tıpkı yapmak içinde gerekli olan internet bağlantısıdır, artık neredeyse t“m telefonlarında internet bağlantısı olduğunu d“ş“nd“ğ“m“zde, gerekli uygulamaları y“kleyerek akıllı telefonlarımızı ya da tabletlerimizi tıpkı bilgisayarlar gibi radyo alıcısına çevirmek olanaklıdır.

2-AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAY)N YAPAN RADYOLAR Avrupa ve Balkan “lkelerinde FM ya da AM bandından T“rkçe yayın yapan birçok radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyo istasyonların birçoğunu artık internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların yanında yalnızca internet “zerinden yayın yapan ve T“rk toplumu arasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da kurulmuştur. Bu böl“mde çeşitli “lkelerdeki T“rkçe yayın yapan radyolardan örnekler verilmiştir. Çalışmada verilen örnekler yapılan internetteki detaylı

8 http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio 9 http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesin-

radyosu-kendine 10

http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi

-1074351

http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi-1074351




209

taramalarla erişilebilen radyolarla sınırlıdır. İnternette çocukların dahi radyo kurabildiğini d“ş“nd“ğ“m“zde bu alanda kesin verilere ulaşmanın da çok g“ç olduğu gör“lecektir.

2.1 FRANSA Fransa'nın ilk T“rk radyosu olan Radio M)T Made )n Turkey yılında kurulmuştur. Radio M)T yayınlarını Lyon'un Villeurbanne kentinden gerçekleştirmektedir. Radio M)T kendi web sitesinde yaptıkları tanıtımda hiç bir h“k“mete ait olmadıklarını, radyo yönetici, çalışan ve animatörlerinin gön“ll“ olduklarını ve herhangi bir yerden, radyodan veya h“k“metten para almadıklarını belirtmektedirler. Fransa dışında da dinlenildiği sitedeki açıklamalardan anlaşılmaktadır.11

2.2 ALMANYA Almanya'da yaşayan T“rkler tarafından yılında kurulan Metropol

FM, Berlin, Neukölln ve Kreuzberg den karasal yayınla dinlenebilmektedir. Aynı zamanda www.metropolfm.de web adresinden internetten de dinlenilmektedir. 12 Almanya'da dikkate alınmaya değer T“rkçe yayın yapan “ç internet radyosu bulunmaktadır: Radyo T“rk, Radyo Baba ve Sky Radyo.

Radyo T“rk Almanyada dijital kablo şebekelerinde de yayındadır, web “zerinden de www.radyoturk.de web adresinden yayın yapmaktadır. 13 yılında kurulan Radyo Baba ise Bavyera eyaletinin ilk Almanca-T“rkçe radyosu olarak kendisini tanıtmaktadır. N“rnberg merkezli www.radiobaba.de web adresinden yayın yapmaktadır. 14

Sky Radyo Kasım g“n“ kurulan ve www.skyradyo.com adresinden yayın yapan Almanya'da (annover merkezli T“rkçe M“zik yayını sunan bir radyodur. 15

2.3 HOLLANDA (ollanda merkezli yayın yapan ve “ç T“rk öğrenci tarafından kurulan Taksim FM şu an Avrupa daki T“rkler arasında en pop“ler internet radyosudur. http://www.taksim.fm adresinden yayın yapan radyo yılında kurulmuştur.16 (ollanda da olduğu kadar Almanya, Danimarka ve Fransa da dinlenildiği sosyal medya ölç“mlerinden anlaşılmaktadır. Taksim FM in yöneticileri kendileriyle yapılan bir röportajda akıllı telefonlara y“kledikleri uygulamalarla erişimi kolay olan bir radyo

11 http://www.radiomit.com/ 12 http://www.metropolfm.de/ 13 http://www.radyoturk.de/ 14 http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr 15 http://www.skyradyo.com/ 16 http://www.taksim.fm



210

oluşturduklarını ve sosyal medyayı akıllı bir şekilde kullanarak radyocu ve dinleyici arasındaki mesafeyi yakınlaştırdıklarını belirtmektedirler.17

. İNGİLTERE yılında kurulan ve yayınlarına g“nde bir saatle başlayan Londra T“rk Radyosu, yılından itibaren tam g“n yayına geçerek bug“ne kadar gelmiştir. yıldır yayınlarını kesintisiz s“rd“ren radyo, T“rkiye ve KKTC dışında yasal frekans “zerinden saat yayın yapan tek T“rkçe radyo kanalı olarak bilinmektedir. AM bandından yayın yapan LTR web “zerinde de dinlenebilmektedir. 18 Londra FM bandı “zerinden yayın yapan “ç T“rk radyosu daha bulunmaktadır. Bizim FM, Dem Radyo ve Dost FM. Bu radyolar internet “zerinden de dinlenebilmektedir. 19

2.5 AVUSTURYA Avusturya'nın başkenti Viyana'dan yayın yapan Radyo Dost http://www.radyodost.net/ adresinden dinlenebilmektedir.20

. YUNANİSTAN G“çl“ bir yayıncılık geleneğine sahip olan Batı Trakya T“rklerinin g“n“m“zde en azından beş radyosu bulunmaktadır. Önceleri korsan olarak yapılan yayınlarla başlayan Mart g“n“ de yasal olarak yayına geçen Radio City G“m“lcine den FM bandı . dan yayın yapıyor ve t“m Rodop ilinde, İskeçe nin ova bölgesinde, Dedeağaç bölgesinde Dikilitaş, G“vendik şeridinde, ayrıca Enez ve İpsala ile Kırcaali nin bazı köylerinde dinleniyor. Batı Trakya nın ilk T“rkçe radyosu Radyo-City yi internet “zerinden de dinlenebilmektedir. www.radiocity.eu adresi Radyo kanalı, Bulgaristan da T“rklerin en yoğun yaşadığı Kırcaali bölgesinde de dinlenmektedir.21 Ağustos g“n“ yayına başlayan Joy FM G“m“lcine de FM . frekansından22 Çınar FM ise FM . frekansından yayın hayatına devam etmektedir. Ayrıca Yıldız Fm radyosu da T“rkçe yayın yapmaktadır; ancak sahibi Yunanlıdır. 23

17 http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-bir-

radyo/ 18 http://londraturkradyosu.net/about-ltr/ 19 http://www.londralondra.com/londra-

hakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turk-

radyolari.html 20 http://www.radyodost.net/ 21

http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4 22 http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm 23 http://www.cinarfm.gr/page.php?ref=



211

İskeçe'de de Tele Radyo ve Kral Fm olmak “zere T“rkçe yayın yapan iki radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyolarda genellikle m“zik programlarına ağırlık verilmektedir. Batı Trakya'nın İskeçe bölgesinden FM . frekansından yayın yapan ilk T“rk radyosu olan Tele Radio FM yılında kurulmuştur. yılında kurulan Kral FM ise . frekansından yayınına devam etmektedir. Kral FM Yunanistan devletinden aldıkları lisansta belirtilen T“rkçe yayın s“resini aştığı ve yayının kapsama alanını geniş tuttuğu için toplam bin euro ceza almıştır. Radyonun her g“n toplam saat Yunanca program sunması zorunluluğu bulunmaktadır. Toplam dava açılan radyonun sahibi olan (“seyin Karadayı, Yunanistan ın yıllardır “lkede etnik azınlıklara mensup radyolara baskı uyguladığını İskeçe den T“rkçe yayın yapan “ç radyonun artık kapatıldığı da belirtmiştir.24

2.7 ARNAVUTLUK Tiran Radyosunda yılından itibaren devam eden T“rkçe programında “lkedeki önemli gelişmeler, Arnavutluk-T“rkiye ilişkileri ve “lkedeki T“rk yatırımları gibi konular işleniyor. T“rkçe programı pazar g“n“ hariç diğer g“nler TSİ . - . arasında yayımlanıyor. Tiran Radyosu T“rkçe'nin yanı sıra İngilizce, İtalyanca, Fransızca, Almanca, Sırpça ve Yunanca programlar yayımlıyor. 25

2.8 MAKEDONYA Makedonya da T“rkçe radyo yayınları yılında Köpr“l“ bölgesine bağlı Vranovça adı bir T“rk Köy“nde başlamıştır. Üsk“p Radyosu, önceleri sadece T“rkçe olarak haber yayını yapıyordu. Ancak kısa s“re sonra T“rkçe programlar da yayınlamaya başladı. yılında da ilk defa T“rkiye de pop“ler olan şarkı ve t“rk“leri de dinleyicileri ile buluşturmaya başlsmıştır. yılında Makedonya bağımsızlığını ilan edince Üsk“p Radyosu da bundan etkilenmiştir. Bağımsızlığın ilanından sadece iki yıl sonra T“rkçe Radyo Böl“m“ olarak ayrı bir birim ve ayrı bir kadro oluşturulmuştur. T“rkçe olarak yapılan yayının saati de e çıkarılmıştır. 26 Makedonya da T“rkçe yayın yapan sadece Üsk“p Radyosu değildir. T“rklerinin yoğun olarak yaşam s“rd“ğ“ bölgelerde rahatlıkla dinlenebilen Rumeli FM Goştivar da saat T“rkçe yayın yapıyordu. Ancak iki yıl önce maddi sorunlar nedeniyle bu radyo kapatılmıştır. 27

24 http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=11016 25 http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiran-

radyosunda-türkçe-programının-süresi-15-dakikadan-30-

dakikaya-çıktı.html 26 http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turk-

radyosu.html 27 http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-in-turk-

medyasi/8931684



212

2.9 KOSOVA Kosova Bağımsız Medya Komisyonu tarafından yayınlanan bilgilere göre, Kosova da radyo ve TV istasyonu yapmaktadır. Özel radyoların u Arnavutça, sı Sırpça, “ Boşnakça, si Gorança, i T“rkçe, i de Roman dilinde yayın yapmaktadır.28

Kosova'nın resmi devlet radyosu RTK Kosova Radyo Televizyonu)

b“nyesinde de T“rkçe yayınlar yapılmaktadır. Kosova'nın bağımsızlığı öncesinde yalnızca Priştine radyosunda saat T“rkçe yayın yapılırken, g“n“m“zde bu iki saate d“şm“şt“r. 29 T“rkçe yayın yapan radyoların Makedonya'da yaşadığı sorunların benzerleri Kosova'da da karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda bir çok T“rk radyosunun kapandığı gör“lmektedir. Şubat tarihinde Prizren'de yayına başlayan Yeni Dönem Radyosu Kosova geneline T“rkçe T“rkiye T“rkçesi yayın yapmıştır. Dört dilde yayın yapan radyo, Kosova da bu şekilde yayın yapan ilk radyo olma özelliğini kazanmıştır. Yeni Dönem Kosova T“rk Medyası, yılının son aylarında, b“t“n yayın organlarıyla beraber yayınını durdurmuştur. Yeni Dönem ve T“rk askeri tarafından kurulan Mehmetçik FM radyolarının kapatılmasının ardından yılında da son olarak yıldan bu yana yayın yapan Prizren Radyosu da ekonomik sıkıntılar nedeniyle kapatılmıştır. 30 Kosova nın başkenti Priştine den T“rkçe yayın yapan tek radyo Kent FM dir. T“rkiye den de internet “zerinden dinleniliyor. Ağustos g“n“ Priştine de 95.2 Frekansı “zerinden yayına başlayan Kent Fm, Engin Beyoğlu tarafından kurulmuştur. Kosova da,T“rk Dili nde saat kesintisiz yayın yapan tek radyodur. yılından sonra internet “zerinden de dinlenebilen Kent FM Radyosunun karasal yayınları ise yayınları başkent Priştine dışında Vıçıtırın ve Mitroviça yı da kapsamaktadır. Kent Fm in yayın ağına bakıldığında, radyonun yaklaşık milyon kişiye ulaştığı gör“lmektedir. Dinleyicilerinin bir böl“m“n“n T“rkçe konuşan topluluklar olduğu, bir böl“m“n“n de çoğunluk olan Arnavut halkı olmak “zere komşu halklar olduğu bilinmektedir. Kent FM kendi sitesindeki tanıtım yazısında hedeflerinin Kosova'da yaşayan T“rk azınlığının sesini duyurması ve T“rk halkının ve k“lt“r“n“n diğer halklara en iyi bir şekilde aktarılması d“ş“ncesiyle programını devamlı

28http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi-

duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d

efault.htm 29 http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosova-

radyosu-web/ 30 http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosu-

kapandi--414513-gundem/

http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi-duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default.htm





213

zenginleştirerek her ulusa açık bir radyo olmak olduğunu ifade etmektedir.31 Kent FM in Genel Yayın Yönetmeni Erg“n Kuzev radyolarını internet aracılığıyla da dinlemenin olanaklı olduğunu ve internet radyolarıyla aralarındaki farkı şöyle belirtiyor: "Kent FM ve internet radyoları arasında temel fark şudur ki, biz bir FM radyosuyuz. Yani FM radyosu niteliğinde olmak, sadece internetten yayın yapan radyolara kıyasen, ister kurumsal ister de fonksiyonellik açılardan ister istemez değişik farklılıkları ortaya koymaktadır. Ç“nk“ radyoyu, internet olmadan hem evde, hem araçta hem işyerinde, hemde piknikte dinleyebilirsiniz. Dolayısıyla internet radyolarına saygımız sonsuzdur, fakat FM radyosunun yukarıda da belirtiğimiz nedenlerden dolayı ağırlığı bir başkadır bence." 32 Radio Balkan Kosova'nın Dukagjin ve Dragash bölgelerine yayın yapan bir gençlik radyosudur. Balkan topluluklarının tamamına seslenmeye ve b“t“n halkları kapsamaya çalışan bir anlayışla, T“rkçe-Arnavutça-Boşnakça/Sırpça ve haftada bir defa da Çingene dilinde olmak “zere dilde yayın yapmaktadır. 33 Kosova T“rk Radyosu ise Prizren'den yayın yaptığı anlaşılan ve ağırlıklı olarak T“rkçe m“zik yayınlayan bir internet radyosudur. 34

. BULGARİSTAN Bulgaristan Ulusal Radyosu'nun BNR T“rkçe servisi g“nl“k sınırlı s“reli T“rkçe yayınlar yapmaktadır. N“fusu yaklaşık , milyon olan Bulgaristan'da yaşayan yaklaşık bir milyon T“rk kökenli vatandaş sadece Bulgaristan Ulusal Televizyonu'nda BNT g“nl“k s“resi dakika geçmeyen T“rkçe haberleri izleyebilmektedir.35 Balkanlardaki en b“y“k T“rk n“fusunun yer aldığı Bulgaristan'da T“rklerin kurduğu geleneksel bir radyo bulunmamaktadır. G“m“lcine ve İskeçe den FM bandından yayın yapan Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesindeki T“rklere ait özel radyolar Bulgaristan da T“rklerin en yoğun yaşadığı Kırcaali bölgesinde de dinlenilmektedir. Ancak internet “zerinden yayın yaparak Bulgaristan'da yaşayan T“rklere seslenen radyolar da vardır. Bunlardan ilki http://www.radyovarna.com/ adresinden yayın yapan Radyo

Varna'dır. 36

31 http://www.kentfm.com/hakkimizda/ 32http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi

duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d

efault.htm 33 http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html 34 http://kosovaturkradyosu.tr.gg/ 35 http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=9452 36 http://www.radyovarna.com/






214

24 Aralık g“n“ yayına başlayan radyo ağırlıklı olarak Bulgarca m“zik yayını yapmaktadır. Daha çok Bulgarca m“zikler yayınlayan ancak T“rklere de hitap eden “ç internet radyosu daha bulunmaktadır. Radyo Deliorman, Radyo BG T“rk ve Radyo Kırcaali (aber.37 Bunlar karasal yayın ağında bulunmayan yalnızca internetten dinlenebilen radyolardır.

2.11 ROMANYA Romanya'da T“rkçe yayın yapan Radyo T yılında Romanya'daki T“rk–Tatar birliklerinin yanısıra M“ft“l“ğ“n ortak girişimi ile kurulmuştur. Radyo T Romanya'nın Köstence kentinde . FM frekansından T“rkçe ve Tatarca yayın yapıyor. T“rkçe sözl“ m“zik ve program yayını yapan radyo internetten de dinlenebilmektedir. 38

. SONUÇ Microsoft'un geliştirdiği bir yazılım sayesinde yılında radyo yayıncılığının hizmetine sunulan internet radyoları artık g“ndelik yaşamımızın bir parçası durumuna gelmiştir. Karasal frekans yada kablolu yayınlar “zerinden yayın yapan geleneksel radyolarında internet “zerinden yayına başladıkları gör“lmektedir. Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkelerin devlet radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları özel radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. Avrupa ve Balkanlar'da FM bandından T“rkçe yayın yapan bir çok radyo istasyonu bulunmaktadır. Artık bu radyo istasyonlarının b“y“k böl“m“n“ internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların yanında yalnızca internet “zerinden yapan ve yurtdışındaki T“rk toplulukları arasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da bulunmaktadır. Geleneksel radyoculuğa da yeni olanaklar sağlayan internet radyoculuğu T“rk topluluklarının bulundukları bölgede ve yaşadıkları coğrafyaların dışında da sesini duyurması için iyi bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar işletme giderlerini karşılayamadıkları için kapanmak zorunda kalmıştır. Sınırötesi yayın yapabilen T“rkçe internet radyoları yerel anlamda T“rk k“lt“r“n“n korunması sağladığı gibi birlikte yaşadıkları halklarla k“lt“rel alışverişi de sağlamaktadır. Yayının yapıldığı bölgeyle, ondan çok daha uzak coğrafyalarda yaşayan T“rklerin birbirleriyle ve anavatanla iletişimini de sağlamaktadır. İnternetten yapılan T“rkçe radyo yayınlarının tam sayısını ve nereden yapıldığını saptamak oldukça g“çt“r. Buna rağmen başta (ollanda, Almanya ve İngiltere olmak “zere Avrupa “lkelerinin çoğunda geniş bir

37 http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/ 38 http://www.radio-t.ro/Index.html



215

coğrafyada izlendiği de bilinen ve T“rkçe yayın yapan internet radyolarının kurulduğu anlaşılmaktadır. Balkanlardaki T“rk topluluklarının bulunduğu “lkelerde de T“rkçe radyo yayınları bulunmaktadır. Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesindeki T“rk radyoları Balkanların en g“çl“ geleneğe sahip T“rk radyoları olarak karşımıza çıkmaktadır. Kosova, Makedonya, Bulgaristan ve Romanya'da T“rkçe yayın yapan radyolar bulunmaktadır. Sırbistan ve Bosna (ersek'te T“rkçe program yayını yapan hiçbir radyoya rastlanmamıştır.

KAYNAKÇA (ıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon D“zeni , TÜSES-İLAD ortak yayını, İstanbul . Michel Delorme, Medya D“nyası, İletişim Yayınları, .baskı . François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses Universitaires de France, Secondier Edition,1980. Ersoy Soydan, D“nyada ve T“rkiye'de Alternatif Radyo Yayıncılığı, Marmara Üniversitesi SBE, . Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları, Ankara, . Serhat G“ney, T“m Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto Yayınları, İstanbul, . http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio

http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesin-radyosu-

kendine

http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi-

1074351

http://www.radiomit.com/

http://www.metropolfm.de/

http://www.radyoturk.de/

http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr

http://www.skyradyo.com/

http://www.taksim.fm

http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-bir-radyo/

http://londraturkradyosu.net/about-ltr/

http://www.londralondra.com/londra-

hakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turk-radyolari.html

http://www.radyodost.net/

http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4

http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm

http://www.cinarfm.gr/page.php?ref=

http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=11016

http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiran-radyosunda-t“rkçe-programının-s“resi-15-dakikadan-30-dakikaya-çıktı.html http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turk-radyosu.html

http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-in-turk-medyasi/8931684





216

http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi-

duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default.

htm

http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosova-radyosu-web/

http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosu-kapandi--

414513-gundem/

http://www.kentfm.com/hakkimizda/

http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi

duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default.

htm

http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html

http://kosovaturkradyosu.tr.gg/

http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=9452

http://www.radyovarna.com/

http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/

http://www.radio-t.ro/Index.html









217

TÜRKOLOG EDİT TASNADİ

Seher KEÇE TÜRKER Öğretmen –Yazar

Yahya Kaptan mah. C-2 no:1/1

41050 İzmit- Kocaeli- TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET Macar kadın ozanlarından Türkolog Edit Tasnadi'nin özgeçmişi

anlatılacak, Türkçeden Macarcaya, Macarcadan Türkçeye çevirdiği eserler tanıtılacaktır.

Çalışmamda, yazarın Türk edebiyatına verdiği emek üzerinde durularak konferansa katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Türkçe, Macarca, Edit Tasnadi, Edebiyat

ÇEVİRİ VE ÇEVİRMENLİK

Çeviri kelimesi, dünya üzerinde var olmuş bir dildeki bir kelime, söz öbeği ya da cümlenin yazılı veya sözlü olarak diğer bir dile anlamını tam olarak yansıtarak ve hedef dildeki karşılığını bularak aktarılması, kısaca bir anlamın diğer bir dilde ifade edilmesidir. ‘Çeviri’ kelimesi Arapça dilinden türemiş olan ‘tercüme’ sözcüğünün yerini almıştır. Çeviri yapan kişi olan ‘çevirmen’ sözcüğü ise, eski dilde yazılı çevirileri yapan kişinin adı olan mütercim sözcüğü ile sözlü çeviri yapan kişi için kullanılan tercüman kelimesi yerine kullanılmaktadır.

Çeviri, ilk olarak iki farklı dili kullanan iki kültürün göç, savaş, ekonomik sebeplerle karşılaşmasıyla ortaya çıkmıştır. İnsanlık tarihinde farklı diller kullanılmaya başladığından beri çeviri/tercüme ihtiyacı oluşmuştur. İhtiyaçları artınca ilk çevirmenler ortaya çıkmıştır. Ticari ilişkilerle başlayan etkileşimler savaş, göç ve diğer hareketlerle şekillenerek dillerin bugüne gelmesine neden olmuştur. Şu anda lehçe, ağız ve şiveleri saymadan dünyada konuşulmuş ve konuşulmakta olan 5000 in üzerinde dil olduğu belirtilmektedir. Sözlü veya yazılı anlaşmaların yazılı olarak bulundurma ihtiyacı ilk çeviri/tercüme örneklerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. İlk yazılı çeviri/tercüme örneklerine Sümerlilerde rastlanmıştır.

Çevirmenler, dünyanın sosyal, ekonomik, sanatsal, medikal, hukuki, teknik, edebi vs. alanında aklımıza gelebilecek her sektörde etkileşim




218

halinde olmasını sağlayan temel köprülerin ve kültürlerin arasındaki kapıların görünmez anahtarlarıdır. Maddi veya manevi olarak tarihin en başından beri tüm insan ilişkilerinde çoğu zaman adları geçmeyen kahramanlar olarak görev almışlardır. İnsanlığı ileriye götüren tüm gelişmeler, çevirmelerin kalem izlerini taşır. Cemal Süreyya, ‘Çevirmen, bir

kitabı kendisi için olduğundan çok, başkaları için okuyan kimsedir,’ diye

tanımlıyor.

Çevirmen, yazılanın arkasındaki yazılmayanı da görendir. Sadece dil bilmek önemli değildir; ana diline hâkimiyeti, genel kültürü, çevirdiği metinle ilgili donanımı önemlidir. Çeviri kitaplarının sevilmesini ya da dövülmesini sağlayan kişilerdir, kısaca ikinci yazardır. Bir anımdan söz etmek isterim; Edit Hanım, bir gurup yazar Macar’la Türkiye’ye, İzmit’e gelmişti. Çalışmalar evime yakın bir yerde yapılıyordu. Ara verildiği bir zamanda ‘Edit Hanım, sizi evime davet etmek istiyorum,’ dedim. Aldığım cevap ’Mümkün değil, bu insanlar ben olmadan nefes bile alamazlar, hiçbir şey yapamazlar’ oldu. Bu durum, çevirmenliğin, tercümanlığın insan ilişkileri bakımından da ne derece önemli olduğunu gösteriyor.

Şimdi Türk edebiyatına iz bırakmış değerli Türkolog Edit Tasnadi’nin çalışmalarından söz edeceğim.

TÜRKOLOG EDİT TASNADİ’NİN ÖZGEÇMİŞİ

24 Kasım 1942 tarihinde Macaristan’ın başkenti Budapeşte’de

Semmelweiss Tıp Fakültesi hastanesine bağlı kadın ve doğum hastanesinde

doğmuştur. Anneannesinin annesi okuduğu” Taş Yürekli Adamlar” adlı romandaki kahramandan etkilenerek kızına “Edit” adını vermiş. Böylece anneannesinin de annesinin adı da Edit oluyor. Kendi ifadesiyle ‘ ben de üçüncü Edit oldum, ’diyor.

Dokuz yaşında babasını kaybeden Edit Tasnadi, annesinin edebiyat ve sanata olan ilgisinden dolayı küçük yaşlarından itibaren edebi kitapları okuma fırsatını bulur. Evlerinin, kütüphanelere, Milli Müzeye, ELTE Edebiyat Fakültesine, tiyatro, sinema binalarına yakın oluşu dolayısıyla bilinçli ya da bilinçsiz olarak her zaman kendini sanatın içinde bulur. Üniversite okuma zamanı gelince başarılı gramer öğretmeninin etkisinde kalarak Macarcayla ilgilenerek dilci olmaya karar verir. İkinci dal olarak

Macarca ile Türkçenin dil ilişkileri bakımından yakın olması dolayısıyla Türkoloji’yi seçer ve aynı yıllarda Pedagoji bölümünden de mezun olur. (1967) Ayrıca; bir yıllık turistik rehber kursuna ve Macar Gazeteciler Birliğinin iki yıllık gazeteciler okulunu bitirir.(1970) Bu sıralarda öğrendiği Macar tarihini, coğrafyasını, güzel sanatları, müziği, folkloruyla ilgili bilgileri ömür boyu kullanır. Macar Radyosunda çalışırken (1997-2005)

edindiği tecrübelerinden ileri yıllarda faydalanır.



219

Konu dil olunca; Sayın Edit Tasnadi’nin bu konuda söyleyeceği çok sözü bulunuyor. Fransızca öğrenir, Almanca, Latince, İngilizce ile ilgilenir ve sonunda Türkolog olmaya karar verir. Yazar, bu kararını kısaca şöyle anlatıyor; ‘Tarih, eğitim hayatını da etkiler. Macaristan’da Katolik tarikatlarının köklü, kaliteli okulları vardı. Ben de sörlerin Sacre Coeuer adlı okuluna yazıldım; ancak dönemin Stalin yönetimi 1948 yılında tarikatları dağıtmış, rahip ve rahibelerini salıvermiştir. Böylece semt kız okuluna girdim. Sekiz yıl olan bu okul tipinin adı ‘genel okul’ dur. Yedinci sınıfa geldiğimde başka okula gideceğimi bildiren bir mektup aldım. Bu kararın hayatıma yeni bir yön verdiğini yıllar sonra anladım. ELTE Üniversitesi öğretmen adaylarını eğitmek için örnek bir okul açtı, en iyi öğretmenlere burada görev verildi. Bu okulda ilk sınıf öğretmenim, Macarca dersi öğretmenimizdi. Macarca dersi, edebiyat ve gramer dersleri olarak verilir. Öğretmenimiz ilk derste ‘grameri kim sever?’ diye sordu. Kimse ses çıkmayınca ‘peki, yılsonunda yine soracağım,’ dedi. Öğretmenimiz, ilginç öğretme metotlarıyla bize grameri sevdirdi. Böylece Macarcayla ilgilenen bir dilci olmaya karar verdim. Dil konusunda iki dal seçmek şart olduğu için ikinci olarak ’Türkoloji’yi seçtim.’ diyor.

Yazar, en çok Türkçeden Macarcaya çeviri yapar. ELTE Üniversitesinin Türkoloji Kürsüsü, dünyanın ilk Türkoloji kürsüsüdür. Bu kürsüde görev yapan birçok Türkologla çalışma olanağı bulur. 1993-97

tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi 1Hungaroloji kürsüsünde de beş yıl görev yapar.

Ödülleri

Macar Bilimler Akademisi’nin çevirmenlere verilen Füst Milan ödülüne; Akşehir’de Nasreddin Hoca Büyük Ödülü’ne, KIBATEK (Kıbrıs, Balklanlar ve Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu) ödülüne lâyık

görülmüştür.

Üyesi Olduğu Kuruluşlar

Macar Dil Bilimi Derneği, Macar Filoloji Derneği, Macar doğu bilimleri uzmanlarının KörösiCsoma Derneği, Macar Yazarlar Birliği ve

1Hungaroloji anabilim dalı 09 Ocak 1936 tarihinde Atatürk’ün emriyle kurulmuştur.

Hungaroloji kürsüsü, dil ve tarih-coğrafya Fakültesi’nin kuruluşuyla birlikte açılan ilk 13 kürsü arasında yer alır. Kürsünün başına, yine Atatürk’ün isteğiyle kürsü kurucusu olarak

ünlü Macar Türkolog ve kütüphanecisi Prof. Dr. LászlóRásonyi getirilir. Hungaroloji Anabilim Dalı'nın esas amacı Türk Macar ortak geçmişini araştırmak, Macar dilini, kültürünü, edebiyatını Türkiye’de tanıtmaktır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda beş öğretim üyesi ve bir yabancı uzman görev yapmaktadır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda lisans programına ek olarak lisansüstü program da yürütülmektedir. Hungaroloji anabilim dalı Türkiye ve Macaristan arasındaki dostluğun geliştirilmesindeki gayretleri nedeniyle iki kez (1992 ve

2001 yıllarında) Macaristan cumhuriyeti tarafından onur beratı ile ödüllendirilmiştir.



220

Macar PEN Klubü’nün üyesi, Macar Türk Dostluk Derneği’nin kurucularından olup genel sekreteridir.

Türkolog Edit Tasnadi’nin Çevirileri

Türk edebiyatının Macaristan’da tanıtımına ve Macar tarihinin Türkiye'de tanıtımına önem veren Türkolog, gazeteci, çevirmen ve edebiyatçı Edit Tasnadi çevirdiği eserlerle Türk ve Macar edebiyatına katkı sağladığı gibi Türk Macar dostluğunun perçinlenmesine de vesile olmuştur.

Türk yazar ve şairlerinden Yunus Emre, Nâzım Hikmet, Sait Faik Abasıyanık, Tarık Buğra, Turan Oflazoğlu, Orhan Asena, Yaşar Kemal, Bekir Yıldız, Melih Cevdet Anday, Sabahattin Kudret Aksal, İlber Ortaylı, Perihan Mağden, Cem Mumcu, İskender Pala, İhsan Oktay Anar ve diğerlerinin eserlerini, ayrıca Türk folklorundan birçok eser Macarcaya; Kelemen Mikes'in ünlü eseri olan ’Türkiye Mektupları’nı Türkçeye çevirdi.

Telif Eseri

- Junusz Emre emlékkönyv(Yunus Emre Anma Kitabı, Aqua, 1993).

- Magyar-törökszótár - Macarca-Türkçe Sözlük, Edit Tasnadi, ZsuzsaKakuk, Gün Benderli - Yılmaz Gülen - KakukZsuzsa,

NemzetiTankönyvkiadó, 2002) - Balintbalassi- xvı. Asırda Macar Ozan BalintBalassi ve

Şiirlerinden Örnekler BB.2006

- TörökMagyarbszotar- Türkçe-Macarca Sözlük.

Çeviri Kitapları -Nazım Hikmet: En EgyEmber, (Ben Bir İnsan, Europa, 1975) -Fakir Baykurt: Sakarca (Masal Roman),

-Yaşar Kemal: Ördögszekerekútján (Ortadirek, roman, Magvető,1983).

-İsmail Uyaroğlu: KicsieBuszMindenGyerek(Her Çocuk Küçücük Otobüstür, Mora, 1984,

-Bekir Yıldız: Sírokvirágnélkül (Çiçeksiz Mezarlar, öyküler, Európa,1986).

- Attila József: Temiz Yürekle (Tisztaszívvel, Kemal Özer ile birlikte çevrilmiş şiirler, Broy, İstanbul, 1986).

- Tarık Buğra: Állvaakarokmaradni (Requiem az 1956-os

Budapestért) Ayakta Durmak İstiyorum, ( oyun) - Orhan Asena: Hürrem Szultána (Hürrem Sultan, oyun) (Türk

Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992). - MiklósRadnóti: Köpüklenen Gök (Tajtékoség, Kemal Özer ile

birlikte çevrilmiş şiirler, Yordam, İstanbul, 1997).



221

-KelemenMikes: Osmanlı’da Bir Macar Konuk Prens Rakoczi ve Mikes’in Türkiye Mektupları (Törökországilevelek),Aksoy, İstanbul, 1999).

- kunosIgnaktürk halk edebiyatı - A pasa fiameg a világszépe (Paşanın Oğlu ile Dünya Güzeli.Türk

Halk Masalları seçkisi) (EurópaiFolklórIntézet – L’Harmattan, 2000). -Turan Oflazoğlu: NagySzulejmánSzultán (Kanuni, oyun) (Terebess,

2000).

-Bilâl N. Şimşir: Örményterrorizmus az elmúltévszázadban (1878-

1999, Şehit Diplomatlarımız, monografi, Terebess, 2001). - VecdetErkun: Budapeşteden Ankara’ya, - -Van, akit sólyomkarmolmeg - Modern törökelbeszélések

(Modern Türk öykülerinden bir antoloji, NagyvilágKönyvek, 2004.) -İlber Ortaylı: Az oszmánbirodalomleghosszabbévszázada

(İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 2005). -Perihan Mağden: Bajbanvagyokveled, regény (İki Genç Kızın

Romanı, Roman, 2005). - İncir Çekirdeğindeki Güzel Kız (Kıbrıs Türk Halk Masalları), - -Cem Mumcu: Törökfürdőavagysírbolt, regény(Makber,

roman) Ráció, 2007.

-İhsan Oktay Anar: Ködöskontinensekatlasza, regény (Puslu Kıtalar Atlası, romanı, 2008.)

-İhsan Oktay Anar: Efrasiyab’ın hikâyeleri, MagyarNapló, 2007. --Macar Kadın Şairleri Antolojisi (Kemal Özer ile birlikte şiir

çevirileri, İstanbul, 2007) -İskender Pala: Babilde Ölüm ve İstanbul’da Aşk, Europa, Roman,

2007

-Orhan Pamuk: Kara Kitap, Roman, ulpius-haz,2008

- Orhan Pamuk: Masumiyet Müzesi, Roman, ulpius-haz,2010

-Orhan Pamuk Benim Adım Kırmızı, -Can özoğuz Kuyulu Parkta Bir Akşamüstü Napkut, Öyküler, 2010

Dr. Melek Çolak: Enis Behiç Koryürek’ten Budapeşte’ye Mektuplar, İnceleme, 2011

- Türk Halk Masalları Seçkisi, MgyarNaplo, 2011

--Dr. IgnakKunos : Türk Toprağında- Harita ve Sekiz Fotoğraf İle, gezi notları, 2011

- Oya Baydar Kedi Mektupları, Roman, libri,2012

ComedıumTiyatrosun’da Sahnelenen Oyun Çevirileri

-Melih Cevdet Anday: Beszélő (İçerdekiler). -Sabahattin Kudret Aksal: Kávé-zoo (Kahvede Şenlik Var).

Macar Radyosunda Radyofonik Olarak Yayınlanmış Oyun Çevirileri



222

-Başar Sabuncu: Megtiszteltetés (Şerefiye, 1978). -Turan Oflazoğlu: BolondIbrahim (Deli İbrahim, 1986). -Orhan Asena: NagySzulejmánszultán (Hürrem Sultan,1987). -Orhan Asena: Beyazittrónörökös (Ya Devlet Başa ya Kuzgun

Leşe,1987).

Senaryo Çevirileri

- EgyTanevHakkariban –Hakkâri’de Bir Mevsim, Mokep

- Nyomorusagos- Ağa Züğürt Ağa MTV

- Na, Pa- Güle Güle, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000

- Angyalok Haza- Meleklerin Evi, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000

- KispalyasPasszolgatas- Dar Alanda Kısa Paslaşmalar, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000

- Visszateres Az Araratra -Ağrıya Dönüş, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000

- Talalkozas- Karşılama, Türk Filimler Haftası, 2003

Sezgin Türk’ün Filimlerinde

- Cebimde çok küçük elma var, yazılışına katılım, çeviri, Danışmanlık,

- Bela Bartok 1936, Danışmanlık, Çeviri, Türkiye,2003

Macar Radyosu’nda Tekrarlarla Sunulan Çevirileri

- A Legedesebb es a legkeserübb- En Tatllı ve En Acı Şey, Rodope Türk Halk Masalı

- Ki a kicsitmembecsüli- Azı Beğenmeyen Çoktan Kalır - A farkas es a macska- Kurt ile Kedi

- A butatolvaj- Hırsızların Aptalı - A farkastöltanultam- Kurttan Öğrendim

- Akutyauğat, a karavan halad- İt Ürür Kervan Yürür- Nazım Hikmet Ran

Meşe fiammak- Oğluma Masal - A bölesHizirtörökNepmesebölAtdolgozta- Bilge Hızır- Nazım

Hikmet Ran

- A szövömesterek es a tigiris – Kedi İle Kaplan

- Mese a hollorol, akinektüskementalababa- Ayağına Diken Batmış Karga

Yazarın, inceleme, ansiklopedik eserlerde bölümler, röportajlar, radyo programlarında sunulan ve kongre/bilgi şöleni bildirileri, gazete, dergi ve antolojilerde, yayımlanan şiir, öykü, masal, sayısız makale çevirileri bulunmaktadır.



223

SONUÇ

Sayın Editt Tasndi’yi bir bilgi şöleninde tanımıştım. Sonra başka bigi şölenlerinde yolumuz kesişti. İzmit’te Macar Kralı Tökeli İmre ve eşi İlona Zrinyi anısına, yaşadıkları öne sürülen

2Karatepe köyüne anıt yapıldığında, daha sonra 3Tökeli İmre Evinin açılışına geldiklerinde ve İstanbul’da yapılan bir toplantıda görüşme fırsatımız oldu. Sık görüşemesek, çok samimi olmasak da aramızda bir bağ oluştu. Bu çalışmayı yaptığım için mutluyum.

Edit Hanım, Türk dilini gramerine uygun, atasözlerini, deyimlerin mecaz anlamlarını da tam yerinde kullanabilmektedir. Bunu başarmak sadece okuldan mezun olmakla kalmıyor. Türkiye’nin çoğu şehrini, birçok ilçesine gitme olanağı bulmuş ve oralardaki yaşama sanatıyla ilgilenmiştir.

Sayın Edit Tasnadi’nin Türk diline kattığı değerler karşısında hakkında yazarlar tarafından yazılmış yazılar, adına ithaf edilmiş kitaplar da vardır. Bu çalışmayı yaparken faydalandığım ‘Türk Macar İlişkileri Üzerine Seçme Yazılar, Edit Tasnadi,’ bu kitapların en önemlisidir.

Sözün özü, Türk- Macar dili ve folkloru arasında sağlam bir köprü oluşturmuştur. Sadece roman, hikâye, masal, makale çevirmekle kalmamış atasözleri, deyimler, maniler, bilmecelerle de ilgilenen edebiyatçı çevirmen

ve rehberdir. Bu özelliklerinden dolayı her gittiği yerde ilgi odağı olmuştur. Bu kadar çok çalışmayı gerçekleştirirken evlenmiş ve şimdi iki

yetişkin erkek evlat annesidir. Yaşantısını, sağlıklı, sevdikleriyle birlikte geçirmesini dileyerek sözlerime son veriyorum.

KAYNAKLAR

- Türk Macar İlişkileri Üzerine Seçme Yazılar, Edit Tasnadi, Hazırlayan Abdulkadir Atıcı, Paradigma Akademi Yayınları, Şubat 2013

2 Avusturya'ya karşı amansız savaşlar yapan ve daha sonra Osmanlı İmparatorluğuna sığınıp İzmit' te ölen Macar Kralı Tökeliİmre( thökölyİmre) ve eşi İlionaZrinyi için, yaşadıkları köy olan Kartepe İlçesi’nin Karatepe Köyü'ndeanıt dikilmiştir. Bu anıtın bulunduğu Karatepe Köyü'nün içindeki çeşme başından başlayan, eski dağ yoluna doğru devam eden ve Kartepe zirvesine ulaşılan bu yol, Tökeliİmre'ye ithaf edilmiştir. 317 ve 18. yüzyıllarda Macaristan’da çıkan iç savaştan sonra Osmanlı himayesine giren ve Kocaeli’nde yaşayan Macar Kralı

Tökeliİmre adına yapılan kültür evi, Sekapark alanı içinde inşa edildi. Macaristan tarihinin en önemli figürlerinden birisi olan ve

Katolik engizisyonuna karşı kaybettiği bir savaşın ardından Osmanlı'ya sığınarak İzmit’te yaşayan ve yaklaşık 300 yıl önce

İzmit'te ölen Macar Kralı Tökeliİmre anısına yaptırılan, ''Anı Evi'' o döneme ait pek çok belge ve eşyayı da barındırıyor. Açılışı

Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Bakan Ertuğrul Günay ile Macaristan Kültür ve Eğitim Bakanı Dr. IstvanHiller yaptılar.



224

FOTĞRAFLAR



225

ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER

Dr. Adem BALABAN (ëna e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi [email protected]

ÖZET

Arnavutluk ta başta Tiran ve Elbasan olmak “zere “ç bin civarında T“rk yaşamaktadır. Değişik sektörlerde çalışan bu T“rklerin çocukları yabancı dilde eğitim almaktadır ç“nk“ Arnavutluk ta T“rkçe eğitim veren okul bulunmamaktadır. Ancak T“rkler tarafından açılan ve işletilen T“rk okullarında T“rkçe seçmeli ders olarak okutulmaktadır. T“rklerin bir kısmı çocuklarını T“rk okullarına gönderirken bir kısmı devlet okullarına göndermektedir. Arnavutluk ta anne babası çalışan çocuklar daha iki “ç yaşından itibaren Arnavutça eğitim verilen kreş ve anaokullarına gitmektedir. Bu durum çocukların ana dili/T“rkçe gelişimini etkilemektedir. Çocuklar sadece evde, anne baba ve bazen kardeşten oluşan aile ortamında T“rkçeyi kullanabilmektedir. Böyle durumda olan çocukların T“rkçe dil gelişimi yavaş ve zayıf olmaktadır. Eğer yaz tatillerinde T“rkiye ye giderek ve T“rkçe filmler izleyerek

T“rkçeleri takviye edilmezse dil gelişimlerini tamamlamaları oldukça çok zor olmaktadır. Bu çalışmada böyle durumdaki çocukların T“rkçe dil gelişimine etki eden faktörler ele alınmış ve bu çocukların dil gelişimine olumlu katkı yapan unsurlar belirtilmiştir.

Anahtar kelimeler: T“rkçe dil gelişimi, yurt dışı, Arnavutluk, T“rk çocukları, etki, dil aktiviteleri.

THE FACTORS OF TURKISH LANGUAGE DEVELOPMENT OF

TURKISH CHILDREN LIVING IN ALBANIA AND RELEVANT

SUGGESTIONS TO IMPROVE THEIR TURKISH LANGUAGE



226

ABSTRACT

Approximately three thousand Turkish nationality live in Albania

especially in Tirana and Elbasan. The children of these Turkish people

continue their education in Albanian or other foreign languages. Because,

there are no schooling in Turkish language in Albania. However, some

Turkish schools were established and administered by several Turkish

organizations. These schools offer Turkish language for Turkish students

as elective course. Some of the Turkish families send their children to

Albanian public schools but some of them send their children to Turkish

schools administered by Turkish organization as well. In Albania, children

start studying Albanian as from kindergarten when they are in two or

three years old, since their parents are working. This situation affects

development of these children's Turkish language. These Turkish kids can

use Turkish only in their family environment under the influence of their

parents and sometimes brothers/sisters. In such cases, the development of

children's Turkish language is slow and weak. Besides, Turkish families

prefer to go to Turkey for their summer holiday and watch Turkish films,

which improve their kid`s Turkish language. Otherwise, their development

of Turkish language will be slow.

In this study, two factors were examined, firstly; regarding the

development of Turkish children s Turkish language and secondly; the activities that have positive effects on development of Turkish children s Turkish language.

Key words: Development of Turkish language, abroad, Albania,

Turkish kids, factors, language activities.

1. GİRİŞ

1.1. Amacı Bu çalışmanın amacı Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocukların T“rkçe dil gelişimindeki faktörlerin tespiti ve T“rkçe dil gelişimine pozitif katkı sağlayan unsurların ortaya konulmasıdır. 1.2. Metodu Çalışmanın teorik kısmında kitap ve makale gibi kaynaklar kullanıldı. Dil gelişimini etkileyen faktörlerin ele alındığı böl“mde ise gözlem ve değerlendirme metodu kullanılmıştır. 1.3. Önemi Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları, yaşadıkları yerlerde ana dillerini T“rkçeyi kullanma adına yeterli imkân bulamamaktadır. Yeteri kadar T“rkçe duymayan ve konuşamayan bu çocuklar sadece



227

ailelerinde duydukları T“rkçeyle yetinmek durumundadır. Bu da çocukları anne babalarının şivesi ve kullandıkları T“rkçeyle sınırlamaktadır. Ancak bazı hususların göz ön“nde bulundurulması çocukların dil gelişimine olumlu katkılar yapacaktır. Çocukların yaz tatillerinde T“rkiye ye gönderilmesi, T“rkçe kitap okutulması, T“rkçe çizgi filmler izletilmesi, takviye T“rkçe dersler aldırılması gibi hususlar çocukların ana dillerinin gelişmesine olumlu katkı yapacaktır. 1.4. Kapsam ve Sınırlandırma Çalışmada sadece Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının ana dil gelişimini etkileyen faktörler ele alınmış ve onların dil gelişimini

olumlu etkileyen unsurlar “zerinde durulmuştur. 1.5. Literat“r Taraması

Yurt dışında yaşayan T“rk çocukların ana dili gelişimleri bazı “lkeler için ele alınmıştır. Ancak Arnavutluk taki T“rk çocukları için böyle bir çalışma yapılmamıştır. 1.6. Dil Dil, insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli unsurdur ve insanlar arasında anlaşmayı sağlayan en önemli iletişim vasıtasıdır. TDK nin tanımına göre, Dil, insanların d“ş“nd“klerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma şekli, lisanıdır. TDK, : .

Ana dili, insanların doğup b“y“d“ğ“ aile ve içinde bulunduğu toplum çevresinden öğrendiği, bilinçaltına yerleşen ve kişilerle toplum arasındaki ilişkilerde en g“çl“ bağı kuran dildir. Diller içinde en etkili olanı ve insanın kendini en iyi ifade ettiği dil hiç ş“phesiz ana dilidir. Ana dil, aileden öğrenilen dildir. 1.7. Ana Dili Edinimi

Ana dili kişinin doğup b“y“d“ğ“ ortamda kendiliğinden, hiçbir eğitim almadan, duyarak, taklit ederek elde ettiği dildir. Ana dili çocuğun en az bir dil bilme zorunluluğuna da dayalı olarak bir yön“yle istem dışı kazandığı dildir. Bu yön“yle öğrenmeden daha çok edinme gerçekleşir. Çocuğun dil gelişiminde dört temel beceri bulunmaktadır. Dinleme ve konuşma eğitime başlamadan önce, okuma ve yazma ise eğitimle elde edilen becerilerdir. Çocuğun dilini, içinde bulunduğu toplumdan öğrendiğini ve bu sayede geliştirdiğini G“rkan da şu c“mlelerle ifade etmektedir. "Yaşamın ilk birkaç yılında t“m çocuklar, insanoğlunun öğrendiği şeylerin belki de en karmaşık olanını -konuşmayı ve ana dillerini



228

kullanmayı- öğrenirler. Genellikle ilkokula başlamadan önce de ana dillerinin temel kurallarını öğrenirler. İlköğretim sırasında ise, daha çok, dili değişik durumlarda nasıl kullanacakları konusunda ustalaşırlar." G“rkan, : . Çocuklar, - yaşlarına kadar kendi ana dillerini kurallarıyla öğrenir. Bir yön“yle ana dili edinimi için en önemli yaş aralığı - dir. Dağabakan, F. Ö. ve Dağabakan D. nin aktardığına göre; Bebekler daha birkaç haftadan itibaren sesli uyarıları algılamaya ve onlara tepkide bulunmaya başlarlar. Üç“nc“ aydan itibaren, annelerinin sesini, başka bir hanımın sesinden ayırabilirler. - aylıkken ilk sözc“klerini söylerler. Çocuğun ihtiyacı olan iletişim bu evrede mimiklerle, ağlama biçimleriyle ve anlamsız mırıldanmalarla ifade bulur. aylık bir bebek, daha çok işaret amaçlı dil kullanımını tercih eder. Konuşma sırasındaki kelimeleri veya işittiklerini kullanabilir. aylık bir bebek yaklaşık olarak -30 kapasitelik kelime hazinesine sahiptir. Yetişkinlerle soru-cevap şeklinde iletişim kurmaya çalışır. aylık bir çocuk bazı zamirleri anlar ve benim, senin, ben ve sen kelimelerini çok kullanır. aylık çocuğun söz dağarcığında yaklaşık - kelime vardır. Kısa ve tam olmayan c“mleler kurar. Üç yaşındaki çocuklar artık kelimelerle oynayabilir, -'e varan bir kelime hazinesine sahiptirler. yaşında ise yaklaşık - kelime dağarcığıyla oldukça çok soru sorarlar, daha karmaşık c“mle yapılarını kullanırlar. Çocuklar gramer kurallarının % 'ını - yaşlarında tamamlarlar. Duygularını ifade etmeye başlarlar ve - bin konuşma, -24 bin anlama kelime hazinesine sahiptirler Dağabakan ve Dağabakan D., : . Yukarıdaki ifadelerden de anlaşıldığı “zere, çocuklar okul çağına geldiğinde dil gelişimlerini b“y“k oranda geliştirmiş olurlar. Bu s“reçte dil gelişimi etkileyen faktörlerin başında aile ortamı ve sosyal çevre gelir. Çocuk aile ortamında konuşulan dil, izlenilen televizyon kanallarından çok fazla etkilenmektedir.

2. ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİ



229

Arnavutluk T“rkiye ile ticari ilişkileri kuvvetli “lkelerden biridir. Arnavutluk toplam ihracat ve ithalatının % ini T“rkiye ile yapmaktadır. http://tirana.emb.mfa.gov.tr/ . Ayrıca Arnavutluk genelinde y“z civarında T“rk firması bulunmaktadır. (em bu firmalarda, hem Arnavut firmalarında hem de T“rkiye nin resmi kurumlarında çalışan pek çok T“rk bulunmaktadır. Arnavutluk taki toplam T“rk n“fusu binde fazladır. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Tiran B“y“kelçiliğine kayıtlı seçmen sayısı t“. http://www.ysk.gov.tr Bu seçmenlerin çocukları ve yurt dışı n“fusuna kayıtlı olmayan T“rkler de d“ş“n“ld“ğ“nde rakamın binden fazla olduğu d“ş“n“lebilir. T“rkler Arnavutluk ta başkent Tiran başta olmak “zere, Elbasan, Durres, İşkodra, Korça ve Kavaja şehirlerinde yaşamaktadır. Yukarıda zikredilen n“fusa göre Arnavutluk ta bin civarında T“rk çocuğu bulunmaktadır. Bu çocukların hiçbirisi T“rkçe eğitim alamamaktadır. Ancak T“rk okullarına gidenler haftada - saat T“rkçe dersi alabiliyorlar. Dolayısıyla onların T“rkçe dil gelişimlerini belirleyen temel etken aile ortamı olmaktadır. Aile ortamı da aileyi oluşturan anne babaların etnik köken, eğitim seviyesi, dini inanışlarına göre değişmektedir.

2.1. Arnavutluk ta Yaşayan T“rk Çocukların T“rkçe Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler Çocuklar içinde yetiştiği aile ve toplumun sosyal, k“lt“rel ve ekonomik durumuna göre bir dil edinimi s“reci geçirirler. Bunlara ilave olarak çocukların cinsiyeti, zekâsı, eğitim durumu ve psikolojisi de dil ediniminde önemli etkenlerdir. Çalışmamızın konusu Arnavutluk taki T“rk çocuklarının dil gelişimi olduğu için dil gelişimini etkileyen faktörler de bu çerçeveden ele alınmıştır.

2.1.1. Aile Yapısı ve Aile İlişkileri Çocukların dil gelişimine etki eden önemli faktörlerden birisi çocuğun içinde yetiştiği ailenin yapısı ve ailevi ilişkilerdir. Ailenin yapısı, aileyi oluşturan fert sayısına, cinsiyetine, etnik kökenine, inanışlarına göre değişiklik göstermektedir. Sadece anne ve babadan oluşan bir ailedeki çocuğun dil gelişimi, - kardeşle birlikte yaşayan bir çocuğun dil gelişiminden farklıdır. Yine aynı şekilde anne ve babanın aynı etnik kökene ve aynı ana dile sahip olmamaları, anne ve babanın farklı dinlere mensup olmaları, kardeşlerin cinsiyetleri de çocuğun dil gelişimine etki etmektedir. Bu konuda Yavuzer şunları zikretmektedir: Aile bireyleri, özellikle anne ile çocuk arasındaki sağlıklı ilişkiler dil gelişimini b“y“k ölç“de etkiler. Bu konuda ailede bulunan birey sayısının az veya çok

http://tirana.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=199253

http://www.ysk.gov.tr/



230

oluşu da etkilidir. Ailede tek olan çocuk daha çabuk, iyi ve d“zg“n konuşma olanağına sahiptir, ç“nk“ tek çocuk annenin ilgi merkezidir. Anne bu tek çocuğuyla yoğun bir şekilde etkileşimde bulunur. Yavuzer, 2007: 94) Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe dil gelişiminde ailenin etkisi b“y“kt“r. Arnavutluk taki T“rklerin aile yapıları değişiklik göstermektedir. Ailede hem anne hem de baba T“rk ise ve evde T“rkçe konuşuluyorsa bu çocuklar ana dili ediniminde daha şanslı sayılmaktadır. Eğer ailede anne Arnavut ve T“rkçe bilmiyorsa çocuk ana dili olarak Arnavutçayı öğrenmektedir. T“rkçeyi okula başlayana kadar babasından ve babasının akrabalarından tam manasıyla olmasa da belli seviyede ancak öğrenebilmektedir. Böyle bir çocuk babasıyla T“rkçe, annesiyle Arnavutça konuşup anlaşmaktadır. Eğer anne T“rkçe biliyorsa çocuğun ana dilinin yanında ikinci bir dil olarak T“rkçeyi öğrenmesi daha kolay olmaktadır. Anne çalışmıyorsa çocuğun ana dili olarak Arnavutçayı öğrenmesi daha ağır basmaktadır. Çocukların ana dil olarak Arnavutçayı mı yoksa T“rkçeyi mi tercih edecekleri hususunda annenin önemi daha fazladır. Babanın Arnavut, annenin T“rk olması durumunda çocuklar T“rkçeyi ana dili olarak öğrenmektedir. Bunda annenin T“rk olması ve çocukla daha çok vakit geçirmesi etkili olmaktadır. Böyle durumdaki çocuk T“rkçeyi daha aktif kullanmakta, babasıyla sadece akşamları ve hafta sonu Arnavutça konuşabilmektedir, ancak okula başlayınca her iki dili de kullanmaktadır. Anne ve babanın İngilizce konuştuğu evlerde çocuk annesinin dilini ilk dil olarak öğrenmekle beraber babasının dilini ve İngilizceyi de öğrenebilmektedir. Arnavutluk ta yaşayan T“rk ailelerde çocuğun ana dili olarak hangi dili tercih edeceği hususunda aile yapısının payı b“y“kt“r.

2.1.2. Çevre Çocukların dil gelişimine etki eden faktörlerden birisi de çocuğun içinde yetiştiği ortamdır. Bu ortam öncelikle aile çevresi, arkadaş çevresi ve komşu çevresi gibi sosyal çevrelerden oluşmaktadır. Bir çocuk anne, babası ve okuldan sonra en çok vaktini arkadaş ve komşularıyla geçirmektedir. Bu da çocuğun dil gelişimine etki etmektedir. Arnavutluk ta yaşayan bir T“rk çocuğu ana dili olarak T“rkçeyi kullanıyorsa ve arkadaşlarıyla komşuları daha çok Arnavutlardan oluşuyorsa böyle durumda ana dilinin gelişimi daha yavaş olmaktadır. Özellikle ergenlik dönemimde çocuklar daha çok arkadaş ortamlarında vakit geçirmekte bu da onların arkadaşlarıyla konuştukları dili geliştirmektedir. Gör“ld“ğ“ gibi arkadaş ve sosyal çevre çocuğun dil gelişimi “zerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu konuda Ali Yol, Şen in Ana dili öğretimi okulla sınırlandırılmamalıdır. Öğrencinin yaşadığı çevre ve aile ortamı da birer öğrenme alanı olarak



231

gör“lmelidir. sözlerini aktarmaktadır. Şen, : , Aktaran Yol, 2011:130) Arkadaş çevresinin T“rkçe dil gelişimine etkisi hususunda dikkat edilmesi gereken bir nokta da anne babalara d“şmektedir. Arnavutluk ta yaşayan T“rkler çocuklarının arkadaş çevresinden haberdar olmalı, nasıl ki çocuğu ahlaki derecede negatif etki edebilecek arkadaş çevresinden uzak tutmaya çalışıyorsa dil hususunda dikkatli olmalıdır. Ailelerin çocukların yetişmesinde onların dil edinimlerini köt“ etkileyecek her t“rl“ davranışlardan ve arkadaş çevresinden koruması gerekmektedir.

2.1.3. Eğitim

Eğitim çocukların dil gelişimini etkileyen bir faktörd“r. Öğrenci ana dilinde eğitim alıyorsa ana dilini bu eğitim boyunca kullanır ve geliştirir. Yabancı bir dilde eğitim alması ana dili gelişimine olumsuz etki yapar. Özellikle okul öncesi eğitim ve ilköğretimin çocukların dil gelişimi “zerinde çok önemli etkileri bulunmaktadır. Arslanargun ve Tapan yaptıkları bir araştırmada okul öncesi eğitimin çocukların dil gelişimine olumlu etki etki yaptığını anne baba gör“şlerine dayanarak tespit etmişlerdir. Arslanargun; Tapan, : . Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe eğitim alma imkânları yoktur. T“rkçeyi bazı T“rk kolejlerinde seçmeli ders olarak alabilmektedir. Devlet okullarında ise bu da m“mk“n değildir. Eğitim T“rkiye de olduğu gibi artık erken yaşlarda başlamaktadır. Bazı aileler çocuklarını daha - yaşlarında ana sınıflarına göndermektedir. Çocuğun dil gelişiminde önemli yıllar sayılan bu yaşlarda çocuk hafta içi her g“n okulda -8 saat vakit geçirmektedir. Ders kitaplarının Arnavutça olması, ev ödevlerini Arnavutça yapması ve okuma kitaplarının da Arnavutça olması d“ş“n“ld“ğ“nde bir çocuk g“nde yaklaşık saat Arnavutça ile yaşamaktadır. Bu da uyku haricindeki en geniş zaman dilimidir. Böyle durumdaki T“rk çocukların T“rkçe dil gelişimini sağlıklı bir şekilde tamamlaması m“mk“n değildir. 2.1.4. Psikolojik Nedenler

Ana dili gelişiminde aile yapısı, çevre ve okulda eğitimin yanında psikolojik nedenler de oldukça önemlidir. Çocuklar özellikle okulda ve arkadaş çevresinde kabul görmek ve orada kendini daha iyi ifade etmek için herkesin ortak kullandığı dili tercih etmektedir. Eğer arkadaş çevresi İngilizce veya Arnavutça kullanıyorsa o çocuk da kendi ana dilinden daha çok bu dillerden birini kullanmaktadır. Çocukların en çok konuşma fırsatı buldukları ortamlar arkadaş çevreleridir. Sınıfta ve ailede kendini ifade edemeyen bir çocuk doğal olarak arkadaş ortamında bol bol konuşabilmekte, espri yapabilmekte, fıkra anlatıp



232

havadan sudan konuşabilmektedir. Böylece çocuğun ana dili ikinci plana atılmaktadır. 2.1.5. Fizyolojik Nedenler

Çocukların ana dili gelişimine fizyolojik ve biyolojik nedenler de etki etki etmektedir. Çene yapısı, ağız bozuklukları, hastalıklar, devam eden hastalıklar gibi nedenler çocuklarda dil gelişimini yavaşlatmaktadır. Bu çocukların hem eğitimine hem de sosyalleşmesine olumsuz tesir etmektedir. Netice itibarıyla çocuklarda gör“len çene bozuklukları, ağır hastalıklar gibi çocuğun geçirdiği bazı hastalıklar onun dil gelişiminde olumsuz rol oynamaktadır Karacan, : . 2.1.6. Cinsiyet Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de cinsiyettir. Cinsiyetin dil gelişimi “zerindeki etkisini Yavuzer şöyle ifade etmektedir: Konuşma konusunda erkek çocuklar, genellikle kızlara göre geride kalırlar. Onların c“mleleri daha kısa ve daha çok hatalı; sözc“k dağarcıkları ise daha kısırdır. McCarthy e göre, ilk yıllarda cinsiyet farkı yoktur ve çocuklar annelerini örnek alarak hecelerler, ancak bir s“re sonra kızlar anneyi, erkekler de babayı örnek almaya başlarlar. Çocukluk sırasındaki aşırı derecede sıkı anne-kız ilişkileri de kızların daha çabuk ve yanlışsız konuşmalarında yardımcıdır. Yavuzer,

2007:93)

Yavuzer, cinsiyet unsurunun çocukların dil gelişimi “zerinde etkili olduğunu vurgulamış ve kız çocukların erkeklerden daha çabuk ve iyi bir şekilde dil gelişimi gösterdiklerini ifade etmiştir. Bu durum Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocukları için de geçerlidir. 2.1.7. Zekâ Bireyin çevresinde etkili bir şekilde uyumunu sağlayan soyut ve genel bir yetenek olarak ve en geniş anlamıyla genel bir zihin g“c“ olarak tanımlanan zekânın Baymur, : dil gelişiminde önemli bir payı vardır. D“ş“nme sessiz konuşma, konuşma ise d“ş“nceleri seslendirmedir diyen Baymur zekâ ile dil arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir Baymur, : . Zekânın ölç“m“nde kelime bilgisi ve kelimelerin kullanılışına yer verilmektedir. Bu testler sonucunda dil ile zekâ arasında bir ilişki olduğu gör“lmektedir. Karacan İki yaşına kadar çocuğun çıkardığı seslerle zekâsının ilişkisi olmamasına karşın, iki yaşından sonra dil gelişimi ile zekâ arasında sıkı bir ilişki olduğunun saptandığını, erken konuşan çocukların zekâ d“zeylerinin genellikle normal ya da normalin “st“nde olduğu ve dilin zekâya bağlı olarak geliştiği gör“ş“n“n kabul edildiğini ifade etmektedir(Karacan,

2000:255).



233

2.1.8. Sosyo-Ekonomik Koşullar Dil gelişiminde çocuğun sahip olduğu sosyo-ekonomik koşulların da etkisi bulunmaktadır. Sosyo-ekonomik durumu zayıf olan çocuklar diğerlerine göre öğrenmeye daha az motive olmaktadır. Sosyo-ekonomik durumu iyi ailelerin çocukları erken ve d“zg“n konuşurlar. Çocuğun dil gelişiminde önemli rol oynayan çevresel faktörlerin yanı sıra, çocuğun okuduğu kitap sayısı, ana babanın onunla meşgul olma derecesi ve oynadığı oyunların da rol“ vardır. Ana babası ile uzun s“re birlikte olan çocuk daha d“zg“n konuşur. Sosyo-ekonomik d“zeyi y“ksek olan aileler doğru konuşmaya daha çok önem verdiklerinden, çocuklarına daha iyi model oluştururlar Yavuzer, : ve çocuklarının akıcı ve doğru konuşabilmesi için çaba harcarlar Stronge, :xii . Bu gör“ş, doğru ve yerinde bir tespit olmasına rağmen yurt dışında yaşayan vatandaşlar için kısmen tamamen geçerli sayılmaz. Arnavutluk ta dört tip T“rk aile yapısı gör“lmektedir: T“rkiye den ticaret yapmak maksadıyla gelmiş olanlar, T“rk okullarında çalışan öğretmenlerin oluşturduğu aile grubu, T“rkiye devletine ait elçilik vb. kurumlarda çalışanların aileleri ve işçi olarak çalışanların aileleri. Bu aileleri oluşturan anne ve babaların eğitim d“zeyleri farklı olduğu gibi sosyo-ekonomik durumları da birbirlerinden farklıdır. Bu gruplar içinde ekonomik durumu en y“ksek olanlar iş adamları ve devlet kurumlarında çalışanlardır. Ancak Arnavutluk ta çocukların ana dili gelişimi konusunda ekonomik durum ve sosyal çevre faktör“ T“rkiye dekinden farklıdır. Yurt dışında yaşamanın verdiği uluslararasılaşma bu t“r ailelerin çocuklarının İngilizceye daha fazla önem vermelerine sebep olmaktadır. Ancak çocukları T“rk okullarına devam eden aileler için haftada birkaç saatlik T“rkçe dersleri onların çocuklarının dil gelişimine katkı sağlamaktadır. 2.1.9. İki Dillilik Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de iki dilliliktir. İki dilliğin en açık tanımı; çocuğun doğuştan itibaren iki dilli bir ortamda b“y“mesi olarak ifade edilebilir. Ailede konuşulan dil ile çevrede konuşulan dil farklı olduğunda bu durum çocukta bazı değişikliklere yol açacaktır. Bazen anne baba farklı diller konuşabilir; bazen anne baba aynı dili konuşurken, çocuk dışarıda sosyal çevresinde, okulda ikinci bir dille karşılaşabilir. Özellikle Avrupa daki T“rk çocukları böyle bir ortamda b“y“yorlar. Yıldız, . İki dillilikte ailelerin çocuklarının dil gelişimine çok dikkat etmeleri gerekir. Arnavutluk ta sadece annenin veya babanın T“rk olduğu ailelerde çocuklar iki dili öğrenmek durumundadır. Arnavutluk ta doğup b“y“yen T“rk çocukları ebeveynlerinin ve çevresinin sayesinde her iki dili de öğrenip konuşabilmektedir. Ailelerin,



234

okulların ve çevrenin bu çocukları dil konusunda desteklemesi gerekir. Aksi durumda iki yarım dillilik oluşabilir. Bu da çocuğun her iki dilde de kendini geliştiremediği bir duruma yol açar Bayhan ve Albayrak, 2008:133).

2.2. Ana Dili Gelişimine Katkı Sağlayacak Aktiviteler Dil, doğal bir s“reç içinde gelişse bile bazı aktivitelerle gelişmesi hızlandırılabilir ve kuvvetlendirilebilir. Özellikle ana dilinin konuşulmadığı bir yerde yaşayan çocuklar için bu t“r aktiviteler zorunlu hale gelmektedir. T“rkçe eğitim almayan ve çevresinde T“rkçe duymayan çocukların dil gelişimine bazı dil geliştirici etkinliklerle yardımcı olunabilir. Yukarıda bahsedilen T“rk ailelere, çocuklarının T“rkçe dil gelişimini tamamlayabilmesi adına bazı aktiviteleri yapmaları önerilmektedir. Bu aktivitelerin her biri çocuğun dört temel dil becerisinin birini ya da birkaçını geliştirecektir. 2.2.1. T“rkçe Çizgi Film İzlettirmek Çocuklar evdeyken uyku dışında vakitlerinin çoğunu televizyon izleyerek geçirmektedir. Böyle bir durumda aileler, çocukların seviyelerine göre g“zel bir T“rkçeyle hazırlanmış, T“rk k“lt“r, örf, gelenek ve göreneklerini yansıtan çizgi filmler seyrettirmelidir. Görselliği bol ancak köt“ bir terc“me ile yayınlanan yabancı çizgi filmlerin çoğu çocukların dil gelişime katkı sağlamak yerine zarar vermektedir. Bu aktivite çocukların dinleme, konuşma becerilerini geliştirir. 2.2.2. T“rkçe (ikâye Kitabı Okumak/Okutturmak Evde geçen zamanın çoğunu televizyonun ve bilgisayar oyunlarının çalması çocukların kitap okuma zamanlarını azaltmakta ya da tamamen yok etmektedir. Oysa g“zel resimli, iyi bir T“rkçe ile hazırlanmış, yine filmlerde olduğu gibi T“rk k“lt“r öğelerini yansıtan hikâye ve masal kitapları çocukların dil gelişimine olumlu katkı sağlayacaktır. Kitapların çizgi filmlerden öne çıkan yanı ise çocuğa hayal kurabilecek boşluklar bırakmasıdır. Resimlere yansımayan konuşmaları çocuk kafasında canlandıracaktır. Ayrıca okuma bilmeyen çocuklardan okunan hikâye ve masalları resimlere bakarak anlatmaları istenebilir. Bu da çocuğun hem dinlemesini, hem konuşmasını hem de kelime dağarcığını zenginleştirir. Okuma bilen çocuklara da seviyelerine göre kitaplar okutulmalıdır. Ortaokul ve lise yaşlarındaki çocuklara y“z temel eser sayılan T“rk klasikleri de okutulmalıdır. Bu aktivite çocukların dinleme, konuşma becerilerini geliştirir. Eğer çocuk okula gidiyorsa okuma ve yazma becerilerini de geliştirir. 2.2.3. Tatilleri T“rkiye de Geçirmek



235

Dil en iyi doğal ortamında gelişmektedir. Bir dil için doğal ortam o dilin hayatın her karesinde olduğu yerdir. T“rkçe için doğal ortam elbette T“rkiye dir. Yurt dışında yaşayan T“rk aileler çocuklarının ana dili gelişimlerine katkı maksadıyla çocuklarını yaz tatillerinde T“rkiye ye/memleketlerine göt“rmeli/göndermelidir. Çocuklar dedeleri, nineleri, halaları, teyzeleri, dayıları, amcaları ve kuzenlerinin olduğu ortamlarda hem T“rkçelerini geliştirir, hem aile ve akrabalık ilişkilerini kuvvetlendirir, hem de T“rk k“lt“r yapısını öğrenirler. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.

2.2.4. T“rkiye den Arkadaşlar Edinmesini Sağlamak Yaz tatillerinde T“rkiye ye giden çocukların T“rkiye den arkadaş edinmesi de önemli bir husustur. İster akrabalarından olsun ister komşularından T“rkiye de arkadaşı olan çocuklar telefon ve internet aracılığıyla o arkadaşlarıyla konuşacak ve yazışacaktır. Bu da onların T“rkçe kullanmalarına imkân sağlayacaktır. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların yazma becerilerini de geliştirir.

2.2.5. T“rkçe Ders Aldırmak T“rkçe ders almak yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe dil gelişimine katkı sağlayacak bir faaliyettir. Arnavutluk ta olduğu gibi birçok “lkede çocuklar T“rkçe eğitim alamamaktadır. Bu çocuklar duyarak, dinleyerek, konuşarak T“rkçeyi öğrenseler de yazma ve dil bilgisi konusunda çok zayıf kalacaklardır. Çocuklara verilecek dersler birebir olacağı gibi, T“rk topluluğunun çocuklarını bir araya getirerek bir sınıf oluşturması şeklinde bir dernek, k“lt“r merkezi ya da elçilik b“nyesinde olabilir. Önemli olan T“rkçe uzamanı tarafından bu çocuklara haftada en az - saatlik T“rkçe dersi verilmesidir. T“rkçe konuşabilen bu çocuklar, dersler sayesinde yazma becerilerini geliştirebilir, kelime hazinelerini zenginleştirir ve T“rkçenin dil bilgisi kurallarını öğrenebilirler. Bu aktivite, okula giden çocuklara önerilir. Bu aktivite sayesinde çocuğun dört temel dil becerisinde gelişme olur.

2.2.6. G“nl“k Yazdırmak Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları T“rkçe konuşmak, dinlemek kadar okuma ve yazma fırsatı bulamamaktadır. Bu nedenle bu çocukların dört temel dil becerisinden olan yazma ve okuma becerileri gelişemiyor. Bilhassa T“rkçe eğitim almayan çocukların T“rkçe yazma ve okuma becerilerinin gelişimi sadece ailelere kalmış bulunuyor. Aileler de gerekli ilgi ve dikkati göstermezlerse çocukların bahsedilen temel becerileri eksik kalacaktır. Okumalarının gelişmesi adına yukarıda zikredilen kitap okuma etkinliği yapılabilir. Yazma becerilerinin gelişimi



236

için anne babalar okuma yazma öğrenen çocuklarına T“rkçe g“nl“k tutturabilirler. Çocuklar her g“n, hiç olmazsa hafta birkaç g“n yarım sayfalık g“nl“k tutsa, anne babası da yazdıklarını T“rkçe yazım ve imla açısından kontrol edip varsa yanlışlarını d“zeltse çocukların T“rkçe yazma becerileri gelişecektir. 2.2.7. T“rkçe M“zik Dinletmek M“zik hayatımızın bir parçası olmuştur. (erkes kendine hitap eden bir m“zik t“r“ bulabilmektedir. Bu m“ziklerin çoğu söz içermektedir. Anne ve babalar evde yabancı m“zik yerine T“rk k“lt“r hayatını yansıtan t“rk“ ve şarkılar dinleyebilirler. Çocuklar da ebeveynleriyle birlikte bu t“r m“zikleri dinleyerek T“rkçelerini geliştirebilirler. Ayrıca k“ç“k çocuklar için hazırlamış pek çok çocuk şarkısı bulunmaktadır. Bu şarkılar bir iki yaşından itibaren çocuklara dinletilerek onların dil gelişimine yardımcı olunabilir. Bu aktivite çocukların dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. 2.2.8. T“rkçe Şiirler Ezberletmek Çocukların T“rkçe gelişimine pozitif etki eden diğer bir husus da şiir ezberletmektir. Çocuklara yaş seviyesine göre şiirler ezberletilebilir. (afızasında pek çok şiir olan bir çocuğun hem konuşma ve okuma hem de yazma becerileri gelişir. Ayrıca ezberlediği şiirlerde geçen kelimeleri öğrenmesi çocuğun kelime hazinesini de zenginleştirir. Kendi milli ve manevi değerlerimizi yansıtan şiirler çocukların milli ve manevi kimliklerinin gelişmesine de yardımcı olacaktır. Bu aktivite çocukların konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir. 2.2.9. T“rkçe Oyunlar Oyna t mak Dört temel dil becerisini besleyen çok önemli bir husus kelime hazinesidir. Çocukların bildikleri kelime sayısının fazla olması onların temel dil becerilerini geliştirir. Kelime hazinesi ile dört temel beceri arasında doğurgan bir daire mevcuttur. Çocuk ne kadar çok kelime bilirse o kadar rahat okur, iyi bir okuma ona iyi bir konuşma ve dinleme becerisi kazandırır, bunlar da çocuğa yeni kelimeler kazandırırken yazma becerisini de geliştirir. Anne ve babalar çocuklarıyla kelime

hazinesini geliştirecek Kelime Avı, İsim Şehir, Son (arften/(eceden Kelime T“retme, Scrabble nın T“rkçe Şekli, Kelimelik, Kelime Oyunu gibi T“rkçe kelime oyunları oynayabilirler. Oyun esnasında çocuklarına bu kelimelerin anlamlarını da öğretebilirler. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.



237

2.2.10. Aile İçinde T“rkçe Konuşmak Çocukların dil gelişiminde en önemli etken aile içinde T“rkçe konuşmaktır. Özellikle anne baba farklı etnik grupta olan ailelerde aile içi iletişim dili T“rkçe olursa çocukların dil gelişimine çok katkı sağlayacaktır. Özellikle annenin T“rk olmadığı ailelerde baba evde iken çocuklarla T“rkçe konuşulmalıdır. (atta evde T“rkçe konuşma saatleri bile yapılabilir. Böylece çocuk dilin en önemli yani olan pratik yapmaya fırsat bulur. Bu aktivite çocukların dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. 3. SONUÇ Yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimini etkileyen değişik faktörler vardır. Bunlardan en önemlisi çocuğun aile yapısı ve ana dili olarak tercih ettiği dil meselesidir. Diğer faktörler ise çevre, eğitim, psikolojik ve fizyolojik nedenler, cinsiyet, zeka, sosyo-ekonomik koşullar ile iki dilliliktir. Arnavutluk taki T“rk çocukları bu faktörlerden etkilenerek T“rkçe dil gelişimi sergilemektedir. Yapılan gözlemler sonucunda, Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimi T“rkiye deki T“rk çocukların dil gelişimiyle eşit şartlarda olamamakta ve aynı seviyede gelişme gösterememektedir. Böyle bir durumda bu çocukların T“rkçe dil gelişimlerine bazı aktivitelerle katkı yapılması gerekmektedir. T“rkçe dil gelişimine pozitif katkı yapacağını umduğumuz aktiviteler şunlardır:

a) T“rkçe çizgi film izlettirmek

b) T“rkçe hikâye kitabı okumak/okutturmak c) Tatilleri T“rkiye de geçirmek

d) T“rkiye den arkadaşlar edinmesini sağlamak

e) T“rkçe ders aldırmak

f) G“nl“k yazdırmak g) T“rkçe m“zik dinletmek

h) T“rkçe şiirler ezberletmek

i) T“rkçe oyunlar oyna t mak

j) Aile içinde T“rkçe konuşmak Uygulaması kolay olan bu aktiviteler doğru bir zamanda, doğru bir mekânda ve doğru bir şekilde uygulandığı takdirde verim elde edilecektir. Böylece Arnavutluk taki T“rk çocukları dil gelişimlerini T“rkiye deki çocukların seviyesine yakın bir şekilde tamamlayabilecektir.

4. KAYNAKÇA Arslanargun, Engin; Tapan, Filiz . "Okul Öncesi Eğitim ve Çocuklar Üzerindeki Etkileri." Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, Cilt , Sayı , ss. -238.



238

Baymur, Feriha(1973). Genel Psikoloji, .bs., İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri Dağabakan, Fatma Özt“rk ve Dağabakan, Davut . Dil ve

Çocukta Dil Gelişim Kuramları, Millî Eğitim Dergisi, Bahar Sayısı , ss.155-161. G“rkan, Tanju . Çocuğun Dil Gelişimi ve Eğitiminde Ailenin Rol“, T“rk Dilinin Öğretimi Toplantısı, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fak“ltesi Yayınları , ss. -3.

http://tirana.emb.mfa.gov.tr/

http://www.ysk.gov.tr

Karacan, Elvan(2000). Çocuklarda Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler, S“rekli Tıp Eğitimi Dergisi, Sayı , ss. -258. http://www.ttb.org.tr/STED/sted / .html Erişim tarihi: 10.10.2014)

Stronge, James H.(2007). Qualities Of Effective Teachers, 2nd ed.

Alexandria: ASCD. Şen, Ülker . Turkish And Turkish Culture Education

Programs Of Turkish Children Abroad During Adaptation Process, Second

International Congress for European Turks, 14- Mayıs , Belçika. Tochon, F. V. . Çeviren: Sezen Bayhan, Mehmet Barış Albayrak, Dil İkilemini Çözmek: Okullar Neden Uyum Sağlamalı, Eğitim Bilim Toplum Dergisi, Cilt: Sayı: Bahar: , ss. -147. T“rkçe Sözl“k . Ankara: T“rk Dil Kurumu. Yavuzer, (. . Çocuk Psikolojisi, .bs, İstanbul: Remzi Kitabevi. Yıldız, Cemal . Prof. Dr. Cemal Yıldız İle Ana Dilin Önemine Dair Yapılan Röportaj, http://anadilim.eu/wp-

content/uploads/2012/04/ProfDrCemalYildiz_R%C3%B6portajMetni.pdf Erişim tarihi: . .

Yol, Ali (2011). Yurt Dışındaki T“rk Çocuklarına T“rkçe Öğretimindeki Sorunlar, Gazi Üniversitesi T“rkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci Dergisi, Yıl: , Sayı: , ss. -131.

http://tirana.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=199253

http://www.ysk.gov.tr/



239

İNGİLTERE VE TÜRKİYE DE UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM PROGRAMLAR)NA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN

KARŞ)LAŞT)R)LMASI1

Dr. Celalettin ÇELEBİ Dr., T.C. Londra Eğitim M“şavirliği, T“rkçe ve T“rk K“lt“r“ Öğrt. [email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, İngiltere ve T“rkiye de uygulanan ilköğretim . ve . sınıf anadili İngilizce/T“rkçe öğretim programlarına ilişkin her iki “lkedeki öğretmen gör“şlerinin belirlenerek karşılaştırılması amaçlanmıştır. Araştırmada, var olan durumun olduğu gibi ortaya konulması amaçlandığından betimsel model kullanılmıştır. Araştırmada toplanan veriler, nicel ve nitel veri analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Veri toplama aracı olarak araştırmacı tarafından geliştirilen Öğretmen Gör“şleri Anketi ve Öğretmen Gör“şme Formu kullanılmıştır. Araştırma

/ öğretim yılı bahar döneminde Londra daki okulda öğretmen ve Konya daki bulunan okuldaki sınıf öğretmeni ile y“r“t“lm“şt“r. (er iki “lke öğretmenleri de anadili öğretim programını yeterli bulmakla birlikte İngiltere deki öğretmenler T“rkiye deki öğretmenlere göre anadili programıyla ilgili daha olumlu gör“şe sahiptirler. T“rkiye deki öğretmenler ders içeriğinin ve ölçme değerlendirme etkinliklerinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Ayrıca, T“rk öğretmenlere göre T“rkçe öğretim programında dilbilgisi konularına ve etkinliklerine daha çok yer verilmelidirler. Anahtar Kelime: Anadili, karşılaştırmalı eğitim, öğretim programı.

COMPARISON OF TEAC(ERS PERCEPTIONS ON MOTHER TONGUE

INSTRUCTION PROGRAMMES APPLIED IN ENGLANG AND TURKEY

SUMMARY

In this study, it is aimed to compare teachers views on the mother tongue

programmes (English / Turkish) implemented in both countries, the UK

and Turkey, in primary education (grades 4 and 5). In this study, to view

1 Bu çalışma yazarın doktora tezinin (Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ali Murat Sünbül) bir bölümünden hareketle hazırlanmıştır.



240

the phenomena as it is in reality, the descriptive model is used. The data

gathered is analysed using quantitative and qualitative techniques.

Teacher Perception questionnaire and Teacher )nterview Schedule developed by the researcher are used as data collection tools. This study

was carried out by the participants, 71 teachers from 10 schools in

London, UK, and 72 primary school teachers from 13 schools in Konya,

Turkey, in Spring in 2010/2011. Teachers in both countries find the

mother tongue programme sufficient. However, teachers in England

compared to teachers in Turkey hold more positive views about the

mother tongue programmes. Teachers in Turkey think that the content of

the lesson and assessment and evaluation activities are not adequate. In

addition, according to the Turkish teachers Turkish grammar and

activities should be given more space in the curriculum.

Key words: Mother Tongue, comparative education, insruction

curriculum.

Giriş Bilgi çağında bireyin ve toplumun geleceği, bilgiye ulaşma bilgiyi kullanma ve “retme becerilerine bağlıdır. Bu becerilerin kazanılması ve hayat boyu s“rd“r“lmesi, bilgi “retimine dayalı çağdaş bir eğitimi gerektirmektedir (MEB, 2009). Toplumsal k“lt“r“ bir kuşaktan ötekine aktarma görevini “stlenen eğitim ve dolayısıyla da eğitimin en önemli aracı olan anadili öğretimi, en eski zamanlardan beri vardır ve bu varlığını ve görevini s“rd“rmeye de devam edecektir. Bireylerin sağlıklı iletişim kurabilmeleri, eğitimleri sırasında her t“rl“ öğrenmeyi gerçekleştirebilmeleri, b“y“k ölç“de anadilini etkili kullanmalarına bağlıdır. Anadilini d“zg“n ve etkili kullanma ise ancak iyi bir anadili öğretiminden geçmekle m“mk“n olur Yıldız, b . Ülkemizde ilköğretimde T“rkçe, ortaöğretimde ve y“kseköğretimde T“rkçe, T“rk Dili, T“rk Dili ve Edebiyatı adı altında anadili öğretimi amacıyla verilen derslere rağmen anadili öğretiminden istenen sonuçların alınamadığı, yapılan ulusal ve uluslararası araştırmalar da tespit edilmiş ve uzmanlarca birçok kez dile getirilmiştir Adalı, , s. ; Anılan, , s. ; Aşıcı, , s. ; Ergenç, ; Özbay, , s. ; Özy“rek, 20 , s. ; Sever, , s. . Anadili öğretimi sadece bizim “lkemizde değil, d“nyanın birçok “lkesinde eğitim sisteminin temel sorunu olarak gör“lmektedir. Bu nedenle, ortak nitelik, amaç, yöntem ve beceri alanlarından dolayı, anadili öğretiminin uluslar arası bir anlayışla ele alınmasını, geliştirilmesini sağlamak amacıyla de Uluslararası Anadil Eğitim Örg“t“ )nternational Mother Tongue Education Network kurulmuştur Sever, , s. .



241

Karşılaştırmalı eğitim, farklı “lkelerdeki sosyal bilimlerden uygulamalı eğitime bakış açıları ve veri k“melerinden daha fazla potansiyele sahiptir. Karşılaştırmalı eğitim en iyi biçimde sosyal bilimler, eğitim bilimleri ve uluslararası çalışmaların kesişim noktası olarak tanımlanabilir Noah ve Eckstein, 1969). Karşılaştırmalı eğitim, eğitim sisteminin sorunlarına ve etkilerine dair geçerli bilgiler elde etmek, eğitim sisteminin belirleyicilerinin çeşitli “lkelerdeki gelişimi inceleyerek, eğitim politikasının belirlenmesine yardımcı olabilecek gör“şler kazandırabilmeyi amaçlamaktadır Demirel, , s. -3). Alexander e göre karşılaştırmalı araştırmalara özg“ bir yöntem yoktur. Çok disiplinli bir yaklaşım (multidisciplinary approach) olması sunduğu esneklik açısından iyidir. Benzerlikler benzer olanlarla, farklı olanlar ise farklı olanlarla kıyaslanmaktadır. Uluslararası (Cross-

national) karşılaştırmalar en çok kullanılan araştırma yöntemleridir. Araştırmacının özellikle kendi “lkesini başka “lkelerle kıyaslaması en çok kullanılan yöntemdir. Kısaca karşılaştırmalı araştırma var olan

farklılıkları analiz edebilmek için araştırma ve karşılaştırma yapmaktır. (Akt. Kilimci, 2006, s. 44-45). Karşılaştırmalı çalışmaların çoğunluğu “lkelerin kendi durumlarını görmesi ve eğitim progamlarının yeniden yapılandırılmasında buna göre karar alması için yapılmaktadır (Lauterbach ve Mitter, 1998). Mevcut eğitim sistemlerini, eğitim programlarını, öğretim yaklaşım ve uygulamalarını daha iyi analiz etmek, yaşanan ve olası eğitim sorunlarına çöz“m bulmak için daha geniş bakış açısıyla farklı eğitim sistemleri, eğitim programları ve uygulamaları incelenmelidir. İngilizce Öğretim Programı İngiliz Ulusal Eğitim Programı içinde önemli bir yeri olan İngilizce Öğretim Programı, ilköğretim ve ortaöğretimi kapsayacak şekilde böl“m Key Stage 1, Key Stage 2, Key Stage 3 ve Key Stage 4) halinde verilmiştir. İngilizce Öğretim Programı, Ulusal Program adı altında ilköğretimde okutulan diğer derslerin öğretim programlarıyla birlikte yılında uygulamaya konulmuştur. Nitelikler ve Program Geliştirme Ajansı QCDA tarafından Ulusal M“fredat The National Curriculum kapsamında okullarda okutulan ders programları hazırlanarak eğitim bakanlığına sunulur. Eğitim bakanlığı tarafından onaylanan program, okullarda uygulanır. Eğitimin asıl amacı evde ve okulda ruhsal, psikolojik, k“lt“rel, sosyal, zihinsel ve bedensel açıdan belli bir doğrultuda bireylerin iyi yetişmesidir. Eğitim, herkese fırsat eşitliği, sağlıklı olma, tam demokrasi, “reten ekonomi ve s“rd“r“lebilir gelişme yolunu açar. Ulusal Programın t“m Temel Evreleri ve dersleri kapsayan iki genel hedefi vardır. Bunlardan birincisi öğrencilerin akademik gelişimlerini, ikincisi onların kişisel gelişimlerini tamamlamayı amaçlar Education Act, .



242

Aşağıda verilen genel hedefler, İngilizce Öğretim Programının t“m uygulama aşamalarını kapsamaktadır (The National Curriculum, 1999).

Hedef 1: Okul programı, b“t“n öğrencilere öğrenmeleri ve başarmaları için fırsatlar sunmayı amaçlamalıdır. Hedef 2: Okul programı öğrencilerin, duygusal, ahlaki, sosyal ve k“lt“rel yönden geliştirerek; onları fırsatlar, sorumluluklar ve hayat tecr“besi için hazırlamayı amaçlamalıdır. İngilizce Öğretim Programı öğrencilere temel becerileri geliştirmeleri için fırsat verir. Dil iletişim için en önemli araç olduğu için programda iletişim becerisinin geliştirilmesine ayrı bir önem verilmiş, programın t“m d“zeyleri için dört beceri belirlenmiştir. Bunlar: iletişim

kurma, başkaları ile çalışma, kendi öğrenmesini ve performansını geliştirme ve problem çözme becerileridir. İngilizce Öğretim Programının geneli incelendiğinde öğretim programının bireysel farklılıkları dikkate alan, öğrenci merkezli, çoklu zekâ, işbirlikli öğrenme gibi yaklaşım ve stratejilerin esas alınarak oluşturulduğu, eğitim uygulamalarının bu anlayışa uygun biçimde d“zenlenmesi gerektiği benimsenmiştir. T“rkçe Öğretim Programı T“rkiye de okutulan ders öğretim programları Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Talim Terbiye Kurulu tarafından hazırlanıp Tebliğler Dergisi nde yayınlanarak y“r“rl“ğe girer ve “lke çapındaki t“m okullarda bu öğretim programları uygulanır. 2005– öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan T“rkçe Öğretim Programı nın yapısı genel amaçlar, temel beceriler, öğrenme alanları, kazanımlar, etkinlikler ve açıklamalardan oluşmaktadır (MEB, 2005). T“rkçe Öğretim Programı - .Sınıflar içerdiği öğrenme alanları ve kazanımlarla öğrencilerde temel becerilerin gelişmesini sağlayacaktır. Bu programla ulaşılması beklenen bu temel beceriler; T“rkçeyi doğru, g“zel ve etkili kullanma, eleştirel d“ş“nme, yaratıcı d“ş“nme, iletişim, problem çözme, araştırma, bilgi teknolojilerini kullanma, girişimcilik, karar verme, metinler arası okuma, kişisel ve sosyal değerlere önem verme becerileridir (MEB, 2005, s. 13). T“rkçe Öğretim Programının hazırlanmasında; yapılandırmacı yaklaşım, çoklu zekâ yaklaşımı, öğrenci merkezli eğitim, bireysel farklılıklara duyarlı eğitim, tematik sarmal ve beceri yaklaşımı gibi çağdaş eğitim yaklaşım ve modelleri göz ön“nde bulundurulmuştur. (MEB, 2009, s. 3).

Araştırmanın Amacı ve Önemi



243

Bu çalışmada İngiltere de İngilizcenin okullarda öğretimi için kullanılan İngilizce Öğretim Programı ile T“rkiye de T“rkçenin okullardaki öğretimi için kullanılan T“rkçe Öğretim Programına ilişkin öğretmen gör“şlerinin belirlenmesi, karşılaştırılması ve her iki öğretim programı arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu çalışmayla öğretmen gör“şleri çerçevesinde öğretim programlarının uygulanma s“reciyle ilgili yaşanan sorunların ortaya konulması ve bu sorunların çöz“lmesi noktasında bir takım öneriler getirmesi beklenmektedir. Ayrıca her iki “lkede uygulanan anadili programlarının ögelerine ilişkin öğretmen gör“şlerinin öğrenilmesi ve öğretmenlerin bakış açısıyla öğretim programlarının karşılaştırılması araştırmacılara ve eğitimcilere yeni bir bakış açısı sunacağı d“ş“n“lmektedir.

Yöntem Araştırmanın genel amacı İngiltere ve T“rkiye de uygulanan anadili öğretim programlarına ilişkin öğretmen gör“şlerini belirlemek olduğu için araştırma modellerinden tarama modeli kullanılmıştır (Karasar, 2002).

Evren ve Örneklem Bu araştımanın evrenini İngiltere de Londra şehrindeki T“rkiye de Konya şehrindeki ilköğretim okullarında görev yapan sınıf öğretmenleri oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini İngiltere de Londra daki Enfield, Greenwich, Lewisham ve Newham belediyelerinde

bulunan 10 okulda görev yapan sınıf öğretmeni ve . sınıf oluşturmaktadır. Konya da ise Çumra, Karatay, Meram ve Selçuklu ilçelerinde okuldaki görev yapan sınıf öğretmeni . ve . sınıf araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Tablo ve Tablo de İngiltere ve T“rkiye den araştırmaya katılan öğretmenlerin cinsiyet durumları karşılaştırılmıştır. Tablo de gör“ld“ğ“ gibi her iki “lkede de nicel verilerin toplandığı katılmcıların çoğunluğunu kadın öğretmenler oluşturmaktadır. Tablo 1 Nicel Verilerin Toplandığı Katılımcıların Cinsiyet Durumu

Ülke f / % Cinsiyet

Toplam Kadın Erkek

İngiltere f 58 13 71

% 81,7 18,3 100

T“rkiye f 42 30 72

% 58,3 42,7 100



244

Nitel verilerin toplandığı çalışma grubu, nicel verilerin elde edildiği örneklemde yer alan katılımcılardan seçilmiştir. Araştırma kapsamında yapılan gözlem ve gör“şme için katılımcıların belirlenmesinde nitel araştırmalarda kullanılan amaçlı örnekleme yöntemi kullanılmıştır (Kemper, Strinfield ve Teddie, 2003; Yıldırım ve Şimşek, ). Tablo de gör“ld“ğ“ gibi İngiltere ve T“rkiye de nitel verilerin toplandığı katılımcıların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında gör“şmeye katılan öğretmenlerin çoğunluğunu kadın öğretmenler oluşturmaktadır. Tablo Nitel verilerin Toplandığı Katılımcıların Cinsiyet Durumu

Ülke Cinsiyet

Toplam f/ % Kadın Erkek

İngiltere f 8 3 11

% 72,72 27,27 100

T“rkiye f 7 5 12

% 58,33 41,66 100

Veri Toplama Araçları

Araştırmada veri toplamak amacıyla kullanılan araçlarından biri olan ankette yer alan maddelerin hazırlanması aşamasında İngiltere ve T“rkiye den alanında uzman akademisyenin gör“şlerine başvurulmuştur. Alınan uzman gör“şleri ile anketin gör“n“ş ve içerik geçerliliği sağlanmıştır Karasar, . Öğretmen Gör“şleri Anketi, 4 böl“mde yer alan sorudan oluşmaktadır. Öğretmenlerin anket maddelerine verdikleri cevaplar; (iç Katılmıyorum , Çok az katılıyorum , Kararsızım , Çok Katılıyorum , Tamamen Katılıyorum şeklinde derecelendirilmiştir. Araştırmada öğretmenlerin anadili öğretim programyla ilgili gör“ş ve önerilerini belirlemek amacıyla yapılandırılmış Öğretmen Gör“şme Formu hazırlanmıştır. Gör“şme formunun kapsam geçerliğinin sağlanması için; ölçekteki maddelerin her birinin ölçmek istediği durumu en iyi derecede ölçmesine özen gösterilmiş ve gör“şme formunun kapsam ve dil geçerliği için T“rkiye de ve İngiltere de alanında uzman ve “niversitelerde öğretim “yesi olan kişilerin gör“şlerine başvurulmuş ve her iki “lkeden er sınıf öğretmeni ile pilot gör“şme yapılmıştır Karasar, , s. . Gör“şme formu dört açık uçlu sorudan oluşmaktadır. Gör“şme formunda yer alan soruların, ankette yer alan sorularla paralellik göstermesine dikkat edilmiştir. T“rkçe hazırlanan ve Öğretmen Gör“şme Formu İngilizceye çevrilmiştir. (er iki ölçme aracının dil ve anlam uygunluğunu sağlamak



245

için uzun yıllar İngiltere Eğitim Sistemi içinde görev yapan öğretmen, m“fettiş, akademisyen gibi T“rkçeye ve İngilizceye hâkim kişilerin gör“ş“ alınmıştır. Ayrıca İngiliz okullarında görev yapan öğretmenlerin maddelerin anlaşılırlığı ve açıklığı konusunda gör“şleri alınarak ölçme araçlarına son şekli verilmiştir.

Verilerin Analizi İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programlarının ögelerine yönelik Öğretmen Gör“şleri Anketi ile elde edilen gör“şleri arasında fark olup olmadığının belirlenmesi için ilişkisiz bağımsız örneklemeler t testi uygulanmıştır. Verilerin analizinde . anlamlılık d“zeyi belirlenmiştir B“y“közt“rk, 2004, s. 39). T“rk öğretmenlerden Öğretmen Gör“şme Formunun uygulanması ile elde edilen veriler olduğu gibi, İngiliz öğretmenlerden elde edilen veriler, önce T“rkçeye çevrilmiş, dil ve anlam uygunluğu açısından her iki dile hâkim uzman kişilerin gör“şlerine başvurularak ortak karar çerçevesinde verilerin T“rkçe karşılıkları bilgisayar ortamına aktarılmıştır. (er bir soru ifadesinin altına her iki “lke öğretmenlerinin soruya verdikleri cevaplar yazılmıştır. Elde edilen veriler, betimsel analiz yöntemiyle incelenmiştir Yıldırım ve Şimşek, 2006, s. 224).

Bulgular Bu böl“mde Öğretmen Gör“şleri Anketi ile elde edilen bulgulara

yer verilmiştir. İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin hedef/kazanım boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3 (edef Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara İlişkin t Testi Sonuçları Maddeler Ülke N SS t P .Kazanımların-hedeflerin anadilinin öğretilmesi için yeterliliği. İngiltere 72 3,72 1,194

4,54 ,000* T“rkiye 71 2,87 1,017 .Kazanımların-hedeflerin

birbirlerini desteklemesi.

İngiltere 72 4,07 1,067 3,746 ,000* T“rkiye 71 3,51 0,683 .Kazanımların-hedeflerin öğrencilerin bilişsel-duyuşsal ve psikomotor gelişim özelliklerine uygunluğu.

İngiltere 72 3,54 1,158

2,438 ,016* T“rkiye 71 3,13 0,808



246

.Kazanımların-hedeflerin öğrencilerin bilişsel özelliklerini geliştirmesi İngiltere 72 3,7 1,183

3,857 ,000* T“rkiye 71 3,03 0,885 .Kazanımların-hedeflerin öğrencilerin d“ş“nme becerilerini geliştirmesi İngiltere 72 3,49 1,082 2,734 ,007* T“rkiye 71 3,03 0,939 .Kazanımların-hedeflerin öğrencilerin birlikte çalışma becerilerini geliştirmesi

İngiltere 72 3,59 1,1

5,452 ,000* T“rkiye 71 2,62 1,022 .Kazanımların-hedeflerin öğrencilere öğrenmeyi öğretmesi İngiltere 72 3,8 1,124

7,023 ,000* T“rkiye 71 2,63 0,839 .İngilizce/T“rkçe dersi kazanımları ve konuları diğer derslerin amaç ve konularıyla birbirlerini

desteklemesi

İngiltere 71 3,89 1,106

2,714 ,007* T“rkiye 71 3,45 0,785 P< , *Fark Önemli Tablo te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının hedef boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin içerik boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo te verilmiştir.

Tablo 4 İçerik Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara İlişkin t Testi Sonuçları Maddeler Ülke N SS t P .İçeriğin T“rkçe/İngilizce programının kazanımlarına uyumluluğu

İngiltere 72 4,08 1,215

5,603 ,000* T“rkiye 71 3,15 0,692 .İçeriğin öğrenci seviyesine uygunluğu

İngiltere 72 3,82 1,323 3,447 ,000* T“rkiye 71 3,14 0,99

11.Okuma materyallerinin okuma parçası, şiir vb. öğrencilerin merakını uyandıracak ve ilgisini çekecek özellikte olması İngiltere 72 3,86 1,372

5,146 ,000* T“rkiye 71 2,87 0,85

12.Okuma materyallerinin İngiltere 72 4,01 1,305 7,517 ,000*



247

öğrencileri edebiyata yönlendirici özellikte olması T“rkiye 71 2,69 0,707 .Dilbilgisi kurallarının öğretiminin uygun zaman ve d“zeyde başlatılması İngiltere 72 3,58 1,217 6,14 ,000* T“rkiye 71 2,49 0,856 .Dok“man, yazılı ve sözl“ kaynaklar vb. materyallerinin öğretmen için yeterliliği

İngiltere 72 3,3 1,291

1,949 ,001* T“rkiye 71 2,93 0,916 .Dok“man, yazılı ve sözl“ kaynaklar vb. materyallerinin öğrenciler için yeterliliği

İngiltere 72 3,23 1,201

2,564 ,007* T“rkiye 71 2,76 0,944 P< , *Fark Önemli Tablo 4 te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının içerik boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. Bulgulara göre T“rkiye deki öğretmenler dilbilgisi öğretimi yaklaşımını yetersiz bulmaktadırlar. İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin eğitim durumu boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo te verilmiştir.

Tablo 5 Eğitim Durumu Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara İlişkin t Testi Sonuçları Maddeler Ülke N SS t p .İngilizce/T“rkçe dersi örnek ders işleme planı İngiltere 72 3,65 1,223

2,686 ,000* T“rkiye 71 3,18 0,795 .İngilizce/T“rkçe dersindeki yöntem ve tekniklerin anadilinin öğretilmesi için yeterliliği

İngiltere 72 3,59 1,219

3,206

,052

T“rkiye 71 3 0,965 .Ders s“resinin, öğrencilere anadilini öğretmek için yeterliliği İngiltere 72 3,49 1,369

1,821 ,007* T“rkiye 71 3,11 1,107

19.Etkinliklerin, öğrencilerin konuşma becerilerini geliştirmesi İngiltere 72 3,62 1,253 4,231 ,001* T“rkiye 71 2,83 0,947

20.Etkinliklerin, öğrencilerin dinleme becerilerini geliştirmesi İngiltere 72 3,52 1,158 3,571

,117

T“rkiye 71 2,87 0,998

21.Etkinliklerin, İngiltere 72 3,96 1,168 5,311 ,000*



248

öğrencilerin okuma becerilerini geliştirmesi T“rkiye 71 3,08 0,745

22.Etkinliklerin, öğrencilerin yazma becerilerini geliştirmesi İngiltere 72 3,96 1,145

7,264 ,000* T“rkiye 71 2,79 0,726

23.Etkinliklerin, öğrencilerin anadillerine karşı olumlu tutum geliştirmeye etkisi İngiltere 72 3,65 1,089

4,075 ,034* T“rkiye 71 2,99 0,83

24.Etkinliklerin, öğrencilerin yaratıcı d“ş“nme, eleştirel d“ş“nme gibi d“ş“nme becerilerini geliştirmesi

İngiltere 72 3,45 1,143

3,05

,030*

T“rkiye 71 2,92 0,938 P< , *Fark Önemli Tablo te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının eğitim durumu boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . madde dışındaki maddelerin puan ortalamaları . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin değerlendirme boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo da verilmiştir.

Tablo 6 Değerlendirme Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara İlişkin t Testi Sonuçları Maddeler Ülke N SS t p .Öğrencilere kendilerini değerlendirmesine fırsat vermesi

İngiltere 72 3,51 1,229 2,948

,114

T“rkiye 71 2,94 1,04 .Öğretmenlere değerlendirmenin nasıl yapılacağı hakkında gerekli bilgi vermesi

İngiltere 72 3,69 1,305

2,763 ,001* T“rkiye 71 3,15 0,98 .Öğrencilerin daha çok yazılı sınavlarla değerlendirilmesi İngiltere 72 3,54 1,375 2,884

,095

T“rkiye 71 2,9 1,24 .Öğrencilerin daha çok etkinliklerdeki performanslarına göre değerlendirilmesi

İngiltere 72 4,04 1,226

3,577 ,000* T“rkiye 71 3,41 0,853 .Kazanımların ve değerlendirme ölç“tlerinin birbiriyle tutarlılığı İngiltere 72 3,79 1,074

3,138 ,000* T“rkiye 71 3,3 0,773



249

.Öğrencilerin bireysel gelişim d“zeylerine uygun olarak değerlendirmeye imkân vermesi İngiltere 72 3,72 1,091

5,724 ,000* T“rkiye 71 2,85 0,68 P< , *Fark Önemli Tablo da gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının değerlendirme boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . madde dışındaki maddelerin puan ortalamaları . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. 25. ve 27. maddelerin puan ortalamaları ise 05 anlamlılık d“zeyinde anlamlı bulunmamıştır.

Öğretmen Gör“şme Formu

Bu böl“mde İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin anadili öğretim programıyla ilgili yazılı gör“şlerini almak için uygulanan Öğretmen Gör“şme Formu ile elde edilen bulgulara yer verilmiştir. İngilizce/T“rkçe Öğretim Programı öğrencilere anadilini öğretmede yeterli midir? Bu konuda ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmen gör“şleri Tablo de verilmiştir. Tablo Öğretim Programının Öğrencilere Anadilini Öğretmede Yeterliliği

İngilizce/T“rkçe Öğretim Programının Öğrencilere Anadilini Öğretmede Yeterliliği

İngiltere T“rkiye

F F Öğretim programını yeterli bulma 6 5 Öğretim programı yeterli, ancak gözden geçirilmeli 4 2

Öğretim programını yetersiz bulma 1 5

Tablo de gör“ld“ğ“ gibi İngiltere de gör“şme yapılan öğretmen İngilizce Öğretim Programını yeterli bulduklarını, öğretmenlerden “ programı yeterli bulmakla birlikte programın gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise öğretim programını yeterli bulmamaktadır. T“rkçe Öğretim programını 5 öğretmen anadili öğretmede yeterli bulurken, öğretmenlerden si programın gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden i ise öğretim programını yeterli bulmadıklarını belirtmişlerdir. Ayrıca bazı öğretmenler programda bireysel farklılıkların dikkate alınmadığını, dilbilgisiyle ilgili kazanımlara yeterince yer verilmediğini, programın başarıyla uygulanmasında aile ve



250

çevre desteğinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen gör“şleri Tablo de sunulmuştur:

Tablo 8 Öğretim Programının Yeterliliği İle İlgili Öğretmen Gör“şleri İngiltere T“rkiye

Uygulanacak sabit bir model yerine başlama noktası olarak yeterlidir. Öğretmenler, programı ana kriter alarak öğrencilerin ihtiyaçlarına göre k“ç“k değişiklikler ve

iyileştirmeler yaparlar. . Öğrt.

Evet, bununla birlikte bazı alanlarda program aşırı ağırdır. (atta birçok öğenin erken yaşlarda öğretilmesinin gerekli olup olmadığını merak ediyorum. Ben öğrencilerin hazır olduklarında öğreneceklerinden eminim. 4.

Öğrt.

Evet, bununla birlikte öğrencilerin ailelerinin programa desteği çok sınırlıdır. (atta bazı aileler konuşma İngilizcesine tam hâkim değiller. . Öğrt.)

İngilizce programı öğrencilere öğrenme yollarını öğretmede yeterlidir. .Öğrt. Öğrencilere anadilini öğretmek için

yeterli değil. . Öğrt.

Yeterli olduğunu d“ş“n“yorum. ( . Öğrt.

T“rkçe programı öğrencilere anadilini öğretmekte yetersizdir. Dilbilgisi ile ilgili kazanımlara yeterince yer verilmediğini d“ş“n“yorum. . Öğrt.

Şu an uygulanan programın daha önceki programa göre daha tutarlı olduğunu d“ş“n“yorum. ( . Öğrt.

Ancak kazanımlar her öğrencinin seviyesine uygun değildir. 8.

Öğrt.

Kazanımlar öğrenci seviyesine göre değil. Kazanım sayısı çok fazla. Öğrencilerin anlama yeteneğini destekleyici kazanımlar gereklidir. . Öğrt.

Uygulanan program öğrencilere anadilini öğretmede tek başına yeterli değildir. Ailevi ve çevresel faktörlerin de etkili olduğunu d“ş“n“yorum. . Öğrt.

Size göre İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılan içerik, öğrencilere anadilini öğretmede yeterli midir? Bu konuda ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmen gör“şleri Tablo da verilerek açıklanmıştır. Tablo Öğretim Programının İçerik Yeterliliği ile İlgili Bulgular

İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında İçerik Yeterliliği


f F Önerilen içeriği yeterli bulma 5 6 Önerilen içerik yeterli, ancak gözden geçirilmeli 3 2 Önerilen içeriği yetersiz bulma 3 4

Tablo da gör“ld“ğ“ gibi öğretmen İngilizce derslerinde önerilen içeriği yeterli görd“klerini öğretmen ise önerilen içeriği yeterli görmekle birlikte gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.



251

Öğretmenlerden “ ise önerilen içeriğin yetersiz olduğunu ifade etmişlerdir. T“rkçe derslerinde önerilen içeriği öğretmenlerden sı yeterli gör“rken, öğretmen önerilen içeriği yeterli görmekle birlikte gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise içeriğin yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen gör“şlerine Tablo da verilmiştir. Tablo 10 İçerik ile İlgili Öğretmen Gör“şleri


İçerik ve kapsam çok iyi ancak bu öğretmenlerin ne yaptığına ve bunların öğrenildiğinden emin olmasına bağlıdır. . Öğrt.

Evet, gramer, konuşma ve dinleme, okuma ve yazma

becerilerini öğretmede yeterli

olduğunu d“ş“n“yorum. (5.

Öğrt.

İçeriğin olması gerekenden daha fazla olduğunu d“ş“n“yorum. Bazı zamanlar gerçekten de aşırı ayrıntılıdır.

. Öğrt.

Yeterli, ancak yaş gruplarına uygun daha fazla içerik gereklidir. . Öğrt.

Yeterlidir, ancak öğrencileri çalışmaları tamamlarken içerik sunulurken bezdirilmemelidir.

. Öğrt.

T“rkçe öğretiminde kullanılan metinleri ve şiirleri yetersiz buluyorum. Öğrencilere ilginç gelmiyor. Metinlerde öğrencilerin anlamını bilmedikleri sözc“k sayısı çok az. Fakat okudukları kitap ve seyrettikleri filmlerde daha çok bilmedikleri T“rkçe sözc“klerle karşılaşıyorlar. . Öğrt.

Konular öğrenci seviyesine ve anadilini öğretmeye uygundur. (2.

Öğrt.

T“rkçe kitabındaki metinler anadilimizi öğretmede yetersizdir.

Metinler çok uzun ve anlaşılması g“çt“r. Çoğu zaman ana fikirden yoksundur. Öğrencinin seviyesine uygun değildir... Dilbilgisi

kurallarının yeterince verilmediğini d“ş“n“yorum. . Öğrt.

3) İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılması önerilen etkinlikler hakkında ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmenlerin gör“şleri Tablo de verilerek açıklanmıştır. Tablo 11 Etkinliklerin Uygunluğu İle İlgili Bulgular

İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında Etkinliklerin Öğrenme-Öğretme Uygunluğu


F f Önerilen etkinlikler öğrenci seviyesine uygun 7 5 Önerilen etkinlikler uygun, ancak gözden geçirilmeli 3 3 Önerilen etkinlikleri uygun bulmama 1 4 Tablo de gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden si İngilizce derslerinde önerilen etkinlikleri olumlu bulduklarını belirtirken,



252

öğretmen etkinliklerin gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen de etkinliklerin öğrencilere uygun olmadığını söylemiştir. T“rkçe derslerinde önerilen etkinliklerle ilgili öğretmenlerden i etkinliklerin öğrencilere uygun olduğunu belirtirken, öğretmenlerden “ etkinliklerin uygun olduğunu ancak yeniden d“zenlenmesi gerektiğini ifade etmişlerdir. Öğretmenlerden “ ise etkinlikleri yetersiz bulduklarını belirtmişlerdir. Bazı öğretmenlerin gör“şleri Tablo de sunulmuştur: Tablo 12 Etkinliklerin Uygunluğu İle İlgili Öğretmen Gör“şleri


Oldukça acil, birçok konu var ama zaman çok kısadır. (4.

Öğrt.

Okul genelindeki uygulamalarda her zaman

tutarlı olmamasına rağmen m“kemmel. (5. Öğrt.

Etkinlikler çok iyi hazırlanmış ve öğretim için yeterlidir. (8.

Öğrt.

Öğretmenler onları değiştirmeye ve d“zenlemeye ihtiyaç duyarlar. . Öğrt.

Önerilen etkinlikler öğrencilere uygunluğu ile ilgili bir fikir verebilir. Ancak çoğu zaman öğrencilerinin özelliklerine uymayabilir. . Öğrt.

Etkinlikleri basit buluyorum.... (1.

Öğrt.

Bir metne ait o kadar etkinlik var ki bu kazanımların gerçekleştirilebilirliğine, açıklığına ve akıcılığına zarar veriyor. (3.

Öğrt.

Öğrencilerin ilgisini çeken etkinliklerin yanında aynı tip etkinliklerin s“rekli olması zamanla öğrencileri sıktığı gör“l“yor.... (5.

Öğrt.

Etkinliklere bağlı kalma uzun vadede öğretmenin “retkenliğini olumsuz etkileyebilir. . Öğrt.

Bazı etkinliklerin öğrencilerin seviyesinin “zerinde olduğunu d“ş“n“yorum. .Öğrt.

4) İngilizce/T“rkçe dersinde uygulanan ölçme ve değerlendirme hakkında neler d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmenlerin verdikleri cevaplar Tablo te verilerek açıklanmıştır. Tablo Ölçme ve Değerlendirme Yeterliliği ile İlgili Bulgular

İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında Ölçme Değerlendirmenin Yeterliliği


F f Ölçme ve değerlendirmeyi yeterli bulma 7 5 Ölçme ve değerlendirme yeterli, ancak gözden geçirilmeli 2 2 Ölçme ve değerlendirmeyi yeterli bulmama 2 5

Tablo te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden si İngilizce derslerindeki ölçme ve değerlendirmeyi olumlu bulduklarını



253

belirtirlerken, öğretmen ölçme ve değerlendirmenin yeterli, ancak gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden si ise ölçme değerlendirmenin yeterli olmadığını ifade etmişlerdir. T“rkçe dersindeki ölçme değerlendirmeyi öğretmenlerden i yeterli bulurken, öğretmenlerden si ölçme ve değerlendirmenin yeterli, ancak gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden i ise ölçme değerlendirmeyi yetersiz bulmaktadırlar. Bazı öğretmen gör“şleri Tablo te sunulmuştur: Tablo 14 Ölçme ve Değerlendirme İle İlgili Öğretmen Gör“şleri


İngilizce dersindeki değerlendirme

öğrencilerin zayıf ve g“çl“ yönlerini iyi bir biçimde belirler. Öğrencilerin dersteki d“zeyini tanımlamak için yıl içinde sık sık d“zey belirleme ve izleme testleri kullanırız. Öğretmenler öğrencilerin bireysel hedeflerini en

uygun biçimde oluşturmak ve

geliştirmek için buna ihtiyaç duyarlar. .Öğrt.

Değerlendirmenin birçok t“r“ vardır. Öğrenme hedefleri temelinde öğrencilerin kendi öğrenmelerini değerlendirmeleri için cesaretlendirerek öğrenmeleri değerlendirilir. . Öğrt.

Değerlendirme çok detaylı ve tamdır. Öğretmenler öğrenci çalışmalarını değerlendirirken çok zaman harcarlar. . Öğrt.

Özellikle d“zey belirlemeleri çok net değil. . Öğrt.

Değerlendirmenin nasıl yapılacağı ile ilgili rehber eksikliği gör“lmektedir.

. Öğrt.

Bence ölçm“yor. T“rkçe dersinde uygulanan ölçme değerlendirmeyi y“klenen bilgiyi sınama olarak gör“yorum. Daha önce uygulanan klasik

yöntemlerden öteye gidemiyoruz. . Öğrt.

Evet, yeterli zaman olduğu s“rece. . Öğrt.

Ölçme değerlendirmenin yeterince yapılamadığını d“ş“n“yorum. . Öğrt.

Daha çok sınava dayalı değerlendirme yapıldığından öğrencinin performansını yeterince ölçemiyoruz. . Öğrt.

Uygulanan ölçme değerlendirmeyi yeterli buluyorum. Yapılan çalışmalarda öğrencinin durumunu görmemizi sağlıyor. . Öğrt.

Sonuç ve Yorum (edef boyutuna ilişkin iki “lke öğretmenlerinin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Bununla birlikte T“rkiye deki öğretmenlerin hedeflere ilişkin gör“şleri çok y“ksek d“zeyde olmasa da olumlu denilebilir. Bu bulguları diğer araştırmalar



254

da desteklemektedir Bulut, ; Şahin, . Bazı öğretmenler programda yer alan kazanım sayısının fazla olduğunu ve kazanımların öğrenci seviyesine uygun olmadığını d“ş“nmektedirler. Durmuşçelebi ve Erdoğan ve Gök tarafından yapılan araştırmalarda da T“rkçe programındaki kazanım sayısının fazla olduğu bulgusuna erişilmiştir. Ayrıca her iki “lke öğretmenleri de programa aile desteğinin yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Nitekim G“ven ve Susar Kırmızı ve Akkaya tarafından yapılan araştırmalarda da programa aile desteğinin yetersiz olduğu tespit edilmiştir. İçerik boyutuna ilişkin her iki “lke öğretmenlerinin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenlerin çoğunluğu T“rkçe dersi içeriğiyle ilgili problem yaşadıklarını belirterek bu sorunların başında içeriğin öğrenci seviyesine uygun olmadığını ve ilgi çekici olmadığını belirtmişlerdir. Erdoğan ve Gök tarafından yapılan araştırmada öğretmenlerin çoğunluğunun içeriğin öğrenci seviyesine uygun olmaması ve zaman yetersizliği olmak “zere içerikle ilgili problem yaşadıkları tespit edilmiştir. Ayrıca T“rkiye deki öğretmenler dilbilgisi konularına programda daha geniş yer verilmesi gerektiğini d“ş“nmektedirler. Bu bulguyu diğer araştırma sonuçları da desteklemektedir Coşkun, ; Bulut, ; Elvan, ; Erdoğan ve Gök, 09; Yiğitoğlu, ; Alkan, ; G“ven, . Öğretmenler programda önerilen dilbilgisi yaklaşımını uygun görmedikleri anlaşılmaktadır. Buna öğretmenlerin önceki alışkanlıklarını devam ettirme isteği ve öğrencilerinin seçme sınavlarında bilgi ağırlıklı sorularla karşılaşıyor olması neden olabilir. (er iki “lke öğretmenlerinin eğitim durumu boyutuna ilişkin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . madde dışındaki maddelerde İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenler T“rkçe programındaki etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme, okuma ve özellikle de yazma becerisini geliştirmesiyle ilgili kararsıza yakın d“ş“nce içindedirler. Özellikle yazma etkinliklerinin öğrencilerin yazma becerilerini geliştirdiği d“ş“ncesi hakkında öğretmelerin yarıya yakını olumsuz gör“şe sahiptirler. G“ven araştırmasında T“rkçe dersi etkinliklerinin en az yazma becerisini geliştirdiği, Elvan da öğrenciler tarafından en az yazma becerisinin benimsendiği sonucuna ulaşmışlardır. Bu nedenle etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme, okuma ve yazma becerilerini geliştirici biçimde planlanması ve uygulanması gerektiği söylenebilir.



255

Bazı öğretmenler T“rkçe etkinlikleri ile ilgili olarak etkinlik sayısının çok fazla, aynı tip, uzun vadede yaratıcılığı köreltici ve öğrenci seviyesinin “zerinde olduğunu d“ş“nmektedirler. Anılan ve diğ. araştırmalarında öğretmenler metin işleme s“recinin her metinde aynı olmasının dersi tek d“ze haline getirdiğini belirtmişlerdir. Erdoğan ve Gök araştırmalarında öğretmenlerin etkinlik sayısının fazla bulduklarını ifade etmişlerdir. Bu duruma sınıfların kalabalık olması ve fiziki imkânların yetersizliği neden olmuş olabilir. (er iki “lke öğretmenlerinin değerlendirme boyutuna ilişkin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında, . ve . madde dışındaki maddelerde İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Bulgulara göre T“rk öğretmenler ölçme değerlendirme ile ilgili sorunların olduğunu d“ş“nmektedirler. Nitekim Gelbal ve Kelecioğlu ve Özdemir tarafından yapılan araştırmalarda da öğretmenlerin önemli bir kısmı ölçme değerlendirme konusunda sorun yaşadıklarını belirtmişlerdir. Başka araştırmalarda öğretmenler ölçme ve değerlendirmeyle ilgili zamanın yeterli olmaması, geleneksel ölçme ve değerlendirme yöntemlerine alışkın olmaları, yeterli bilgiye sahip olmamaları, sınav sistemi, sınıfların kalabalık olması ve yeni yöntemleri uygulama g“çl“ğ“ gibi sorunlar yaşadıklarını belirtmişlerdir Acat ve Demir, ; Erdoğan ve Gök, ; Metin ve Demiry“rek, ; Özdemir, . Her iki programda da (MEB, 2009;

The National Curriculum, 1999) ölçme değerlendirme s“reciyle öğrencilerin eksik yönlerini tamamlamasını ve temel dil becerilerini geliştirmeyi esas alarak öğrencilerin kendilerini değerlendirmesini, öğretmenin öğrencilerin gelişim d“zeyini ölçmesini ve öğrenme s“reci ile kullanılan yöntem ve tekniklerin değerlendirilmesini içerdiği belirtilmesine karşın araştırma sonuçlarına göre T“rkiye deki öğretmenlerin programda hedeflenen ölçme değerlendirme yaklaşımını anlamadıkları, yöntem ve teknikleri yeterince kullanmadıkları şeklinde anlaşılabilir. Başka çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir Çakmak, ; Yiğitoğlu, . Bu araştırma ve diğer araştırmaların sonuçlarına göre öğretmenlerin ölçme değerlendirme tekniklerinin kullanımı ve hazırlanması konusunda hizmetiçi eğitime ihtiyaçları olduğu anlaşılmaktadır. Öneriler

1-T“rkçe Öğretim Programı yapılandırmacılık yaklaşımı çerçevesinde gözden geçirilmeli ve etkinlikler bu yaklaşıma uygun biçimde d“zenlenmelidir. 2-T“rkçe dersi bir anadili öğretimi dersi olduğu için bu ders ile öğrencilere sadece dil becerileri ve anadili bilinci kazandırılması

hedeflenmelidir.



256

3-T“rkçe Öğretim Programında hatırlama kolaylığı açısından kazanım sayısı azaltılmalıdır. 4-T“rkçe dersinde öğrencilerin d“nyasına ve gelişim seviyesine uygun ders içeriği önerilmelidir. 5-Öğretmenlerin programı ve programın temelinde yer alan yaklaşımları daha iyi tanımaları ve benimsemeleri için hizmet öncesinde ve görevde iken daha kapsamlı hizmet içi eğitimden geçmeleri sağlanmalıdır. 6-Programa veli desteğini almak ve bilinçlendirmek için velilere yönelik seminerler verilmelidir. 7-Öğrencileri bilgileriyle yarıştırarak daha çok akademik başarılarına göre bir “st öğrenime devamını sağlayan eleyici sınav sistemi yerine t“m öğrencilerin ilgi ve yeteneklerine uygun öğretim kademesine devamını sağlayacak biçimde eğitim sistemi d“zenlenmelidir. 8-Öğrencilerin dinleme, konuşma ve okuma özellikle yazılı anlatım becerilerini geliştirici nitelikte etkinliklerin artırılmalıdır. 9-Öğrencinin derste öğrendiğini ölçme değerlendirmenin yanında öğrenme s“recindeki performansı da g“nl“k, haftalık, aylık ve yıllık izleyerek değerlendiren ölçme değerlendirme etkinliklerine yer

verilmelidir.

Kaynakça Acat, B. ve Demir, E. . Sınıf Öğretmenlerinin İlköğretim Programlarındaki Değerlendirme S“reçlerine İlişkin Gör“şleri. 16.

Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi. 5- Eyl“l. Tokat. Adalı, O. . Anlamak ve Anlatmak . Baskı . İstanbul: Pan Yayıncılık. Alexander, R. (1992). Policy and Practice in Primary Schools. London:

Routledge. Alkan, M. . T“rkçe Derslerinde - . Sınıflar Metin İşleme S“recinin Değerlendirilmesi. Y“ksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“, (atay. Anılan, (. . Beşinci Sınıf Öğrencilerinin T“rkçe Dersinde Okuduğunu Anlama Becerisiyle İlgili (edef Davranışların Gerçekleşme D“zeyi. X)). Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiri Kitabı. Gazi Üniversitesi, Ankara. Arslan, A. . Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımına Göre (azırlanan T“rkçe Dersi Öğretim Programının Uygulanmasına İlişkin Öğretmen Gör“şlerinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Atat“rk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Erzurum.



257

Aşıcı, M. . İlkokul – . Sınıflarda Anadili Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Öneriler. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“, İstanbul. Bulut, İ. . Yeni İlköğretim Birinci Kademe Programlarının Uygulamadaki Etkililiğinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“. Elazığ. B“y“közt“rk, Ş. . Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı .Baskı . Ankara: PegemA Yayıncılık. Coşkun, E. . İlköğretim Dörd“nc“ ve Beşinci Sınıf Öğretmen ve Öğrencilerinin Yeni T“rkçe Dersi Öğretim Programıyla İlgili Gör“şleri Üzerine Nitel Bir Araştırma. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri

Dergisi, 5/2, 423-462. Çakmak, A. . T“rkçe Programıyla İlgili Ölçme ve Değerlendirme S“recinin İşlevselliği Üzerine Bir Araştırma Tekirdağ İli Örneği .Y“ksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Bolu. Demirel, Ö. (2000). Karşılaştırmalı Eğitim. Ankara: Pegem Yayıncılık. DfES. (2003). Teaching Objectives and Classroom Activities. London:

DfES Publications.

DfES. www.dfes.gov.uk Durmuşçelebi, M. . T“rkiye ve Almanya da İlköğretimde Anadili Öğretimi -Eğitim Programları ve Ders Kitapları Açısından Bir Karşılaştırma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“, Ankara.

Education Act. (1996). www.legislation.gov.uk/ukpga

/1996/56/contents

Elvan, Z. (2007). T“rkçe - . Sınıflar Ders Programının Öğretmen Gör“şlerine Göre Değerlendirilmesi. Y“ksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstit“s“, Ankara. Erdoğan, T. ve Gök, B. . T“rkçenin Ana Dili Olarak Öğretiminde Karşılaşılan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderilmesine Yönelik Öneriler: Ankara Örneği. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , -

16. Ergenç, İ. . T“rkiye deki Anadili Sorunu. Tömer Dil Dergisi, 25.

Gelbal, S. ve Kelecioğlu, (. . Öğretmenlerin Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri (akkındaki Yeterlik Algıları ve

Karşılaştıkları Sorunlar. (acettepe Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, 33, 135-145.

http://www.dfes.gov.uk/

http://www.legislation.gov.uk/ukpga%20/1996/56/contents

http://www.legislation.gov.uk/ukpga%20/1996/56/contents



258

G“ven, A. Z. . İlköğretim . Kademe T“rkçe Dersi Öğretim Programına İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Buca Eğitim Fak“ltesi Dergisi, 29, 121-133. G“ven, S. (2008). Sınıf Öğretmenlerinin Yeni İlköğretim Ders Programlarının Uygulanmasına İlişkin Gör“şleri. Milli Eğitim Dergisi, 177, 224-236.

Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi . Baskı). Ankara:

Nobel Yayın.

Kemper, E. A., Stringfield, S., ve Teddlie, C. (2003). Mixed Methods

Sampling Strategies in Social Science Research. Editör: Tashakkori, A. ve Teddlie, C.). Handbook of Mixed Methods in Social and Behavioral

Science. Thousand Oaks, CA: Sage. 273-296.

MEB. (2005). İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu -. Sınıflar . Ankara: Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi. MEB. (2009). İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu -. Sınıflar . Ankara: Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi. Noah, H. J ve Eckstein, M. A. (1969). Toward A Science of Comparative

Education. New York: Macmillan. http://www.hku.hk/cerc/1a.html Özy“rek, R. . Okullarımızda T“rkçe Eğitimi. X))). Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiri Kitabı. İnön“ Üniversitesi, Malatya. Sever, S. (2004). T“rkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme . Baskı . Ankara: Anı Yayıncılık. Sever, S. . Öğretim Programında T“rkçe Öğretimi Anlayışı. Eğitimde Yansımalar: V))) Yeni İlköğretim Programlarını Değerlendirme Sempozyumu, 14- Kasım. Kayseri. Susar Kırmızı, F. ve Akkaya N. (2009). T“rkçe Öğretimi Programında Yaşanan Sorunlara İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , , 42. Şahin, İ. 2007). Yeni İlköğretim . Kademe T“rkçe Programının Değerlendirilmesi İlköğretim Online, , 4-304. http://ilkogretim-

online.org.tr

The National Curriculum for England. (1999). www.nc.uk.net

The National Curriculum. (1999). London: DFEE ve QCA.

http://www.hku.hk/cerc/1a.html



259

MUSTAFA KUTLU NUN VE FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU NUN ÖYKÜLERİ BAĞLAM)NDA DARBESİNİN

MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR)

Yrd. Doç. Dr. Fethi DEMİR Y“z“nc“ Yıl Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi [email protected]

ÖZET

Savaş, darbe, göç gibi toplumların belleğinde derin izler bırakan olaylar, edebiyat için her zaman önemli bir kaynaktır. Edebiyatçılar bir

taraftan bu sıkıntılı s“reçlerin estetik bir d“zlemde tartışılmasını sağlamaya çalışırken; öte taraftan bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini, hangi dramatik durumlara yol açtığını anlatmaya çalışırlar. B“y“k toplumsal olaylar konusunda zengin bir tarihsel dağarcığa sahip T“rk Edebiyatı nda, hemen her kesimi bir biçimde etkilemesi hem de yeni bir toplumsal yaşam biçimi önermesi bakımından Askeri Darbesi nin önemli bir yeri vardır. Genel olarak T“rkiye nin Batılı kapitalist sisteme angaje olmasını hedefleyen bu dön“ş“m s“reci, geride travmalı bir toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve gerilimler bırakır. Daha çok sol d“ş“nce “zerinde b“y“k bir tahakk“m oluşturduğu kabul edilen Eyl“l Askeri Darbesi nin mağdur ettiği kesimlerden biri de muhafazakârlardır. Nitekim İslami bakış açısını temsil eden birçok yazar da bu sancılı s“recin muhafazakârların d“nyasında yarattığı sıkıntılara dikkat çeken edebi metinler “retir. Bu bağlamda Mustafa Kutlu nun M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu nun Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“leri konuyu çeşitli yönleriyle irdeleyen metinlerdir. Mustafa Kutlu, M“rit te

sonrası s“reçte y“kselişe geçen kapitalist anlayışın İslami camiada yarattığı tahribatı anlatırken; Barbarosoğlu nun öyk“s“nde sonrası baskıcı ortamın muhafazakâr kesimleri nasıl etkilediğine değinilir.

Anahtar Sözc“kler: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi, Darbesi.



260

REFLECTIONS OF 1980 COUP TO CONSERVATIVE WORLD IN THE

CONTEXT OF STORIES OF MUSTAFA KUTLU AND FATMA

KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU

ABSTARCT

Events like war, coup and immigration which impresses societies

deeply, are always important sources for literature. While men of letters

were trying to provide these distressed processes to discuss on an aesthetic

plane,in the other hand they try to express how these distressed processes

influenced individual s life and which dramatical situations these distressed processes caused. 1980 coup has an important place because of

influencing a big number of people and suggesting a new social life style in

Turkish literature which has a big source of social events. These alteration

process which generally aims to engage Turkey to Western capitalist

system, leaves a traumatized society, chronic social difficulties and

tensions behind. The 1980 coup which is thought it has pressured the left-

wing most, has also aggrieved conservatives. Thus, the authors who

personify the conservative idea, wrote lots of works which are about

reflections of thse distressed processes to conservatives world. )n this context the stories M“rit by Mustafa Kutlu and Kabul Bağlamayan Yaralar Antolojisi by Fatma Karabıyık Barbarosoğlu are works which examined the mentioned subject from different aspects. While Mustafa Kutlu tells

destruction of capitalist thought which has rised after1980-term on

)slamic community in M“rit, Barbarosoğlu touches on how repressive environment influenced conservative people.

Key Words: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi, coup.

Giriş

1980 askeri darbesi toplumu derinden etkileyen, siyasetten g“nl“k yaşama, k“lt“rden sanata kadar hemen her alanda bilinç kırılması yaratan bir s“reçtir. Gerek Eyl“l dönemindeki fiili baskıların yarattığı travmalar gerekse darbe sonrasında toplumsal hayatın Batılı kapitalist bir bakış açısıyla yeniden tanzim edilmesi, T“rkiye için yeni bir dönemin başlangıcını oluşturur. Bu sebeple



261

“zerinde ciddiyetle durulması; siyasi, sosyal, k“lt“rel ve sanatsal alana yansıma biçimlerinin dikkatle incelenmesi gerekir. Eyl“l Darbesi her şeyden önce politik bir olaydır ve failleri tarafından, toplumun içine s“r“klendiği kaosu sonlandırmak ve “lkeyi anarşi ortamından kurtarmak amacıyla yapıldığı iddia edilir. Fakat iddia edilenlerin aksine Eyl“l Darbesi, sadece toplumsal muhalefeti sindirmekle kalmaması aynı zamanda yeni bir toplum projesi ve dolayısıyla yeni bir insan tipolojisi dayatması sebebiyle daha önceki dönemlerden ayrılır. Nitekim bu yön“yle Eyl“l darbesi, gerek sağ aydın, gerek sol aydın “zerinde aynı anda baskı kuran (Emre, 2004, p. bir anlayışın “r“n“ olduğu iddialarını aşar ve Mart s“reci ile sindirilen sol d“ş“nceyi tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyen Moran, , p. bir olguya tekab“l eder. Bu bağlamda Eyl“l Darbesi, sadece darbe dönemindeki hukuksuzluklara, somut baskılara ve uygulamalara işaret etmenin ötesinde, kapitalizmin k“reselleştiği bir çağı imleyen Yeni D“nya D“zenine , T“rkiye yi de eklemleme çabası olarak okunabilir. Ç“nk“ Eyl“l Darbesi, “lkedeki kaos ortamını sonlandırmaktan ziyade önerdiği yeni toplumsal, siyasi, sosyal ve ekonomik programla kendinden sonraki döneme damgasını vurur. Toplumun t“m kesimlerine bir biçimde etki eden Eyl“l sonrası dönemde apolitik, t“ketimi önceleyen, toplumsal bağları çöz“lm“ş, bireyci bir insan tipi muteber vatandaş olarak topluma dayatılır. Öte taraftan toplum politikadan uzaklaştırılır, politik kutuplaşmaların yerini ara tonlar alır, politik ve d“ş“nsel çatışmalar yerini sığ bireysel tartışmalara bırakır. Toplumcu d“ş“nmenin gericilik olarak algılandığı bu dönemde, reklam sektör“ b“y“r, t“ketime dayalı g“n“birlik yaşam anlayışı kabul gör“r, medya ve özellikle de televizyon toplumsal hayatın merkezine yerleşir. Nitekim Eyl“l Darbesinin toplumsal bellekte bir böl“nme, bir manip“lasyon yarattığına dikkat çeken A. Ömer T“rkeş de darbe sonrasına dair şunları söyler: T“rkiye de Eyl“l Askeri Darbesi ile başlayan ekonomik, siyasal, toplumsal ve ideolojik şekillenmenin sonucunda bir k“lt“rel böl“nme yaşandığını söyleyebiliriz. Artık kendini taşradan, yoksulluk ve isyandan ayıran, kendini b“t“n bu çelişki ve çatışmaların dışında tanımlamak isteyen bir T“rkiye çıkmıştı ortaya. Bu k“lt“r“ çarçabuk “stlenen bir kesim, bundan böyle yalnızca alışık oldukları şeyleri görmeye başladı. Objektiflere takılanlar arasında işsizlik, açlık, evsizlik, hastane kapılarında bekleyen insanlar, kısaca yoksulluk gör“nt“leri yer almıyordu elbette. T“rkeş, , p. sonrası dönemde oluşan siyasi, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik atmosfer, doğal olarak t“m toplumsal kesimleri bir biçimde etkiler. Bir bilinç yanılsamasına sebep olan li yıllar, hayata benzer duyarlılıklarla bakan kesimler arasında da sert tartışmalara sebep olur.



262

Nitekim toplumun bir böl“m“ bu yeni döneme adapte olmaya çalışırken, öncesi duruşunu bir yanlışlık olarak değerlendirir. İkinci bir toplumsal kesim ise yeni dönemi kökten reddeder ve darbe öncesi dönemdeki ideolojik tutumunu, bakış açısını korumaya çalışır. Üç“nc“ bir eğilim ise hem darbe sonrası s“rece temkinli ve eleştirel yaklaşır hem de darbe öncesi döneme ilişkin bir özeleştiri yapılması gerektiğini savunur. Bu tartışmalar daha çok, li yıllarda T“rkiye nin siyasi, sosyal ve k“lt“rel hayatının başat unsurunu oluşturan solcular arasında olmakla birlikte, sağcı ve muhafazakâr kesimler arasında da değişik boyutlarıyla s“rd“r“l“r. Özellikle solun eski pop“lerliğini yitirdiği, baskılar sonucu geriletildiği sonrası dönemde, onun boşalttığı alanı bir biçimde dolduran İslamcı kesim gerek politik, gerek k“lt“rel, gerek ekonomik gerekse edebi anlamda askeri darbesinin yarattığı tahribatla uğraşmak zorunda kalır. Taşralı ve geleneksel kökler “zerinde y“kselen bu İslamcı eğilim, bir taraftan Batılı kapitalist sisteme angaje olmaya çalışan T“rkiye panoraması içerisinde yer edinmeye çalışırken; öte taraftan Cumhuriyet in ilk yıllarından itibaren muhalif olduğu Kemalizm e daha merkezi, kentli ve entelekt“el bir noktadan muhalefet etmenin imkânlarını arar.

1. Eyl“l Darbesi ve Edebiyat Edebiyat ve toplum ilişkisi hiçbir dönemde yadsınmamış Akten,

1999, p.162) her zaman toplum-edebiyat ilişkisi, gerek edebiyatçılar gerekse sosyologlar ve siyaset bilimciler başta olmak “zere sosyal bilimlerin hemen her alanından araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Edebi metinlerden yola çıkarak topluma dair analizler yapmak ya da toplumsal yapının edebi esere ne kadar ve nasıl yansıtıldığını araştırmak çağlar boyunca araştırmacıların, entelekt“ellerin ve akademisyenlerin “zerine kafa yorduğu önemli bir d“ş“nsel ve bilimsel faaliyettir. Öte taraftan edebiyat ile toplum arasındaki ilişkinin incelenmesi; akımlara, dönemlere ve eğilimlere göre farklılaşır. Sosyolojinin sosyal bilimler alanındaki etkinliğinin g“çlendiği aydınlanma sonrası dönemde, oldukça g“çl“ bir alan olarak beliren edebiyat sosyolojisi, modern ve modern sonrası dönemle birlikte pop“lerliğini kısmen de olsa yitirir. Onun yerini psikoloji odaklı yaklaşımlar, edebi eseri sosyal ve tarihsel bağlarından soyutlayarak inceleyen yapısalcı eğilimler ve edebiyata; metinlerarasılığa, “stkurmacaya, çoğulculuğa yaslanan oyunsu bir anlatı biçiminde bakan postmodern teoriler alır. Toplumsal gelişim s“reci ile edebiyatın iç içe geçtiği, edebiyatın çoğu zaman toplumsal dön“ş“m için bir araç olarak gör“ld“ğ“, edebiyatçıların edebi kimliklerinden çok, politik gör“şleriyle tartışıldığı T“rk edebiyatında ise edebiyat-toplum ilişkisi her zaman çok sıkı



263

olmuştur. Özellikle Batılılaşma s“recinin hız kazandığı Tanzimat Döneminden itibaren, edebiyatçılar bir taraftan edebiyatı yenilemeye, öte taraftan edebiyat “zerinden de toplumu modernleştirmeye çalışırlar. Bu nedenle T“rkiye de edebiyatın toplumsal boyutu, açık ya da ört“k olsun, hep önemsenir. Nitekim bir medeniyet buhranına Tanpınar, , p. tekab“l eden T“rkiye nin Batılılaşma ser“veni, g“n“m“ze kadar Doğu-Batı çatışmasını bir biçimde taşır. Öyle ki bu toplumcu d“zlem, Orhan Pamuk un yılında Nobel Edebiyat Öd“l“ n“ kazanmasıyla bir bakıma tescillenir. Ç“nk“ y“z elli yıllık roman geleneğine sahip T“rk Edebiyatı ndan bir yazarın Nobel kazanmasına gerekçe olarak, yaşadığı İstanbul un melankolik ruhunun izlerini s“rerken k“lt“rlerin birbirleriyle çatışması ve ör“lmesi için yeni simgeler bulması gösterilir. Yine Cumhuriyet in kurulmasıyla beliren Anadoluculuk eğilimi, gelenek-modern tartışmaları toplumsal yapıyı belirlediği kadar, edebiyatı da etkiler. Edebiyatçılar ideolojik konumlamalarına göre cumhuriyeti değerlendiren eserler “retirler. T“rk edebiyatındaki toplumcu damar, li yıllarda ağa-köyl“ çatışması biçiminde tezah“r ederken; lı yıllarla birlikte sağ-sol çatışması ekseninde ideolojik bir zemine kayar. Ayrıca den sonra T“rk edebiyatında uç veren modernleşme eğilimini de T“rkiye nin sosyolojik, k“lt“rel ve ekonomik dön“ş“m“nden bağımsız d“ş“nmek imkânsızdır. Nitekim döneminde yadırganan, katı ideolojik yaklaşımların egemen olduğu bir atmosferde görmezden gelinen Yusuf Atılgan, Sabahattin Ali ve Oğuz Atay gibi yazarların eserleri de daha serinkanlı bir biçimde değerlendirildiğinde, aslında kendilerini eleştirenlerin çoğunun eserlerinden daha zengin, toplumsal veriler içerdikleri söylenebilir. Eyl“l Askeri Darbesi nin edebiyata yansımasının en somut kanıtı ise yukarıda belirtilen T“rk edebiyatının toplumcu köklerini sarsması olmuştur. Nitekim darbe sonrası dönemde uygulanan politikalar, nasıl apolitik, bireyci ve t“ketimi önceleyen bir toplumsal yaşamı öngörm“şse, benzer biçimde toplumsal ve politik konulardan uzak, pop“ler, y“zeysel ve t“ketimi kolay bir edebiyat da desteklenmiştir. Dönemin temel paradigması olan bireysellik, Mart döneminin toplumsal sorunları etrafında şekillenen edebiyat anlayışının yerini alır. Artık toplumcu bir edebiyattan söz etmek pek m“mk“n değildir. Ç“nk“ Mart dönemi, toplumdaki bireysel t“keniş fakat kolektif irade nedeniyle toplumcu bir edebiyata imkân vermişken bireysel m“cadele fakat kolektif t“keniş Kahraman, , p. bağlamında değerlendirilen Eyl“l döneminde toplumcu bir edebiyattan söz etmek pek m“mk“n değildir. darbesiyle birlikte edebiyat, sadece toplumla kurduğu ilişki, toplumu ele alış biçimi, işlediği konular bakımından değişmez. Bu içerik değişimi, beraberinde biçimsel bir değişime de yol açar. Özellikle



264

Avrupa daki biçimci akımların T“rkiye ye yansımasının da etkisiyle yeni eğilimler filizlenmeye başlar. D“nya genelinde Marksist devlet sistemlerinde gözlemlenen çök“ş belirtileri de edebiyatta bireyci eğilimlerin ön plana çıkmasını kör“kler. Ecevit, , p. Öte taraftan toplumsal bağlarından kopan/koparılan dönem insanının psikolojik olarak da sağlıklı olduğunu söylemek zordur. S“rekli bir endişe ve g“vensizlik duygusu insanları maddi değerlere yönelmeye sevk eder. Reklâm sektör“n“n gelişmesi, medyanın toplum yaşamında belirleyici faktör konumuna gelmesi bu s“reci daha da kronikleştirir. Edebiyat da bu bireysel ve psikolojik travma durumu içerisinde toplumsal bağlarından kopar ve göz“n“ geniş toplumsal yığınlar yerine, g“n“birlik yaşam algılayışı içerisinde akıp giden medyatik ve bireyci hayata yöneltir. T“rkeş, , p. Edebiyat yayıncılığının b“y“k medya kuruluşlarının egemenliği altına girmesi, edebiyatı manip“lasyona açık bir hale getirir. Artık edebi ve sanatsal değer yerine çok satmaya , pop“ler olmaya , pop“ler beklentilere yönelik edebi eser “retme anlayışı öne çıkar. Ç“nk“ daha önceki dönemlerde olduğu gibi toplumsal konular ne yazarın ne de toplumun ilgisini çekmediği gibi yazarın bu t“r konulara yönelmesinin koşulları da ortadan kaldırılmıştır. Moran, , p. Böylece T“rk edebiyatında kökl“ değişikliklerin meydana gelmesi kaçınılmaz olur. Gerçeklikten kaçınmaya çalışan, toplumsal sorunlardan uzak duran, fantastik ve mistik öğelerin çoklukla işlendiği, anlamın geri plana itildiği, tarihsel olana sığınma eğiliminin y“kselişe geçtiği bir edebiyat, d“nyadaki postmodernist eğilimlerin de etkisiyle dönemin başat anlayışı haline gelir.

1.2. Eyl“l Sonrası T“rk Edebiyatında Öyk“

Sanat, k“lt“r ve edebiyat ortamını derinden etkileyen Eyl“l Askeri Darbesi, özel anlamda edebi t“rleri de etkiler. Roman, öyk“, şiir, tiyatro vb. t“rler, darbe öncesi dönemle kıyaslandığında, gerek içerik gerekse biçim özellikleri bakımından farklılıklar gösterir. Darbenin yarattığı travma ve darbe sonrası dönemde uygulanan politikalar neticesinde cinsellik, yabancılaşma, aile ilişkileri, modern bireyin bunalımları, yalnızlık, yenilmişlik duygusu, çaresizlik gibi bireysel konular edebi eserlerde daha çok işlenirken; toplumsal konulara olan ilgi azalır, hatta kimilerince edebi eserde toplumsal, ekonomik, sosyal ve k“lt“rel konuları işlemek bir gerilik olarak değerlendirilir. Öte taraftan şiir başta olmak “zere bazı t“rler geri plana çekilirken; bazı edebi t“rler daha fazla ilgi gör“r. Öyk“, sonrası dönemde niceliksel anlamda sıçrama yapan, pop“lerleşen, hemen her kesimden yazarın ilgi duyduğu bir t“r haline



265

gelir. Ç“nk“ darbeyle birlikte d“ş“nce özg“rl“ğ“n“n kısıtlanması, işkencelerin ve toplumsal baskıların bir travmaya dön“şmesi, t“m bu s“reçleri edebi bir biçimde anlatmaya çalışan genç kuşaklarda öyk“ye olan ilgiyi arttırır. Nitekim baskılarla böl“mlenmiş, kendini net bir şekilde ifade ihtiyacını hep içinde b“y“tm“ş, s“rekli yarın endişesi içindeki ve söyleyeceklerini ille de yarına kadar söyleme telaşındaki zihinlerin şiirden sonra başvuracakları yegâne t“r öyk“d“r. Şiirin de asgari s“kûneti, dinginliği ve zihinsel/bedensel rahatlığı gerektiren bir t“r olduğu d“ş“n“ld“ğ“nde geriye sadece öyk“ kalmaktadır. Lekesiz, , p. Öte taraftan romanın, planlı ve uzun soluklu bir çalışmayı gerektirmesi, yaşadığı trajediyi bir an evvel aktarma ihtiyacı hisseden yazarları duyguyla d“ş“nceyi sentezleyebildikleri, hissettiklerini kısa ve etkileyici bir biçimde paylaşabildikleri öyk“ye yöneltir. sonrası öyk“c“l“ğ“, edebiyatın genel ser“venini belirleyen tematik dön“ş“mden etkilenir. Önce geçmişten derin bir kopuş, sonra kopuşun verdiği şaşkınlık duygusu, tematik atmosferi belirleyen ana etken olur. Yine geçmişle hesaplaşma, nostalji gibi darbe öncesi döneme ait değişik çıkarsamalar yapan yazarlar, bu s“reci t“kettikten sonra yavaş yavaş içinde bulundukları gerçekliğe y“z“n“ dönmeye ve bu s“reci anlamaya çalışırlar. Fakat farklı motivasyonlara, sosyal, bireysel ve varoluşsal kodlara sahip bu iki dönem arasında bocalayan yazarlar, değişik eğilimlerden ve edebi anlayışlardan da olsalar, benzer bir tutunamama halini yaşarlar ve bu durumu da öyk“lerinde anlatırlar. sonrası öyk“c“l“ğ“ne ana rengini veren bu tematik evrende bazı temalar öne çıkar. Bunlar; özeleştiri, yalnızlık, bunalım, y“zleşme, cinsellik ve feminizmdir. Tosun, , p. sonrası öyk“c“l“ğ“ biçimsel anlamda da bir dön“ş“m yaşar, Postmodern ve yapısalcı eğilimler yaygınlaşır, biçimsel tartışmalar çoğu zaman içeriğin ön“ne geçer ve özellikle postmodern anlayışla beraber yazıdan çok, yazarın öne çıktığı bir öyk“ d“nyası oluşur. sonrası öyk“c“l“ğ“ biçimsel anlamda yeni tekniklerle ve akımlarla tanışmasına, lerin angaje edebiyat anlayışını aşmasına, bireysel konularda da nitelikli ve özg“n eserlerin “retilmesine rağmen içerik anlamında bir tıkanma yaşar. Nitekim içeriksizleşme, bireyselliğin y“celtilmesi, içi boş, kof anlayışlar öyk“ d“nyasını da epey etkiler. Tosun, , p. Bu etkileşim giderek gerçeklikten kopan, kendi bireyci d“nyasına kapanan, bunalımlardan, cinsel saplantılardan, sığ felsefi tahlillerden, kapalı ve sorunlu bir dilden beslenen bir öyk“ anlayışını öne çıkarır. sonrası öyk“c“leri bir taraftan darbe sonrası dönemi anlamaya çalışırken; aynı zamanda bu yeni s“reci, farklı bakış açılarıyla yansıtmaya girişiler. (em toplumsal dokunun değişimi hem postmodernizm ve yapısalcılık gibi yeni eğilimlerin ortaya çıkması hem



266

de öncesinin egemen edebiyat anlayışını temsil eden toplumcu gerçekçiliğin itibar kaybetmesi, öyk“c“l“k anlayışlarının çeşitlenmesine, bireysel “slupların belirginleşmesini sağlar. Bu bağlamda sonrası öyk“c“l“ğ“n“ genel olarak beş farklı eğilim etrafında tasnif edilebilir. Lekesiz, , p. Bunlardan ilki, sonrasının arg“manları çerçevesinde jargonunu yenilemeye çalışan yeni toplumcu gerçekçi anlayışa sahip öyk“c“lerdir. Darbenin yarattığı travmayı, baskıları ve acıyı anlatmakla birlikte darbe öncesi döneme dair nostaljik göndermeler de yapan bu öyk“c“ler, aynı zamanda darbe sonrasının başat izlekleri haline gelen feminizm, cinsellik, yabancılaşma, varoluşsal sorgulamalar, kent hayatının sıkıntıları, bireyselleşme gibi konulara da eserlerinde yer verirler. Yeni toplumcu gerçekçi eğilimi temsil eden öyk“c“ler arasında Özcan Karabulut, Faruk Duman, Özen Yula, Pınar K“r, Nursel Duruel, Jale Sancak, Behçet Çelik gibi isimler sayılabilir. İkinci bir eğilim ise sonrası dönemde yalnız T“rkiye de değil t“m d“nyada toplumcu gerçekçi edebiyatın t“kendiğini savunarak postmodernizm ve yapısalcılık başta olmak “zere biçimci eğilimlere yönelen öyk“c“lerden oluşur. Murat G“lsoy un başını çektiği bu tutum, Hayalet Gemi dergisi ekibince temsil edilir. (Lekesiz, 2005, p.48) Toplumcu gerçekçi anlayıştan gelen bir “ç“nc“ eğilim ise ne yeni toplumcu gerçekçiliği ne de ona karşı gelişen biçimci tepkiyi benimseyenlerden oluşur. Öyk“lerinde edebi olmayı öne çıkarmaya çalışan bu öyk“c“ler tarihe, mitolojiye, folklora yönelirler. Murathan Mungan, Buket Uzuner, Mario Levi, Sema Aktunç bu tarz öyk“lere meyleden başlıca yazarlardır. sonrası öyk“c“l“ğ“nde dörd“nc“ bir eğilim ise tamamen dönemin şartlarına uyum sağlayan, pop“ler, herhangi bir d“ş“nsel derinlikten yoksun, t“ketimi hedefleyen öyk“c“l“k anlayışıdır. Belirli isimlerden çok, hemen her eğilimden öyk“c“leri bir biçimiyle etkileyen genel bir duruma tekab“l eder.

2. Sonrası Öyk“de İslamcı-Muhafazakâr Eğilim

sonrasının en önemli öyk“c“l“k eğilimlerinden biri de çalışmamızın konusunu teşkil eden İslamcı muhafazakâr anlayıştır. İslami muhafazakâr eğilim, sadece öyk“ alanında değil, darbesiyle toplumcu gerçekçilikten boşalan yazınsal iktidarı doldurarak k“lt“r, edebiyat ve sanat camiasının b“t“n“nde etkili olur. Sovyetler Birliği nin dağılması, Eyl“l Askeri Darbesi nin sol “zerinde yoğun bir baskı kurması, Özal döneminde İslamcı muhafazakâr kesimlerin belirli anlamda desteklenmesi, kentli entelekt“el bir İslamcı kuşağın yetişmesi gibi etmenler li yılların sonuna doğru İslami muhafazakâr yazarların sayısında önemli bir artış sağlar. Ayrıca muhafazakâr kesimlerin karşılaştıkları politik sorunlar ve kentli, modern, laik



267

kesimlerle girdikleri iktidar kavgası, k“lt“r, sanat ve edebiyat sahasına da yansır. Nitekim İslami muhafazakâr yayınevleri çoğalır, bu tarzda yazan öyk“c“ler ve romancılar daha fazla okunmaya ve tanınmaya başlar. Necip Tosun, (“seyin Su, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Ramazan Dikmen, Nazan Bekiroğlu, Melek Paşalı, Ahmet Kekeç, Kamil Doruk gibi yazarlar bu dönemde yazmaya başlayan İslamcı muhafazakâr yazarlardan bazılarıdır. Mustafa Kutlu başta olmak “zere öncesi dönemdeki isimler de bu listeye eklendiğinde ortaya önemli bir edebi oluşum çıkar. Biraz da toplumcu gerçekçi anlayıştan boşalan yazınsal iktidara oturmanın da etkisiyle toplumsal sorunlara eleştirel yaklaşım, Eyl“l sonrası yozlaşmaya ve Batılı kapitalist sisteme entegre olmaya itiraz gibi konulara değinmek de İslami muhafazakâr öyk“c“lere kalır. Nitekim Ömer Lekesiz e göre sonrası İslamcı muhafazakâr öyk“c“ler: a Simgesel anlatıma ağırlık vererek, b Geleneksel anlatılarla doğrudan bağ kurarak, c M“tedeyyin öyk“ kişileri “st“nden, yeni bir yaşama biçimini önererek ve kadim k“lt“rel standartları koruyarak, d Tasavvufi bir içsel derinliği, Batıda olağan“st“ kahramanlara dayalı yeni anlatıların yerine ikame ederek ve metafizik

bir dilsel soyutlamaya giderek, e Bencil öyk“ yönelişini, bireysel ve dinsel bir özeleştiri formuna dön“şt“rerek, f Öyk“ kuramına ve edebi konulara sol kimlikli yazarlardan daha fazla önem vererek, g Özellikle Şubat sonrasında, feminist eğilimleri, doğrudan sisteme yönelik bir özg“rl“k talebine dön“şt“r“p, toplumcu bir boyuta aktararak,

h) Tarihe, esatire, halk hikâyelerine mahsus kimi konuları yeni bir içerik ve modern bir biçimle g“ncelleyerek, sol kimlikli öyk“c“lerinkine göre çok daha geniş bir konu, toplumsal talep ve teknik arayış yelpazesi içinde hareket ettirmişlerdir. Lekesiz, , p. İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin; darbeyle T“rkiye nin içine girdiği atmosferi nasıl değerlendirdikleri, bu yeni döneme hangi noktalardan itiraz ettikleri ve belki de en önemlisi Eyl“l Askeri Darbesinin muhafazakâr kesimlerin hayatına etkilerini nasıl yansıttıkları “zerinde durmak, yukarıdaki saptamaların bir sağlamasını da yapabilmek için oldukça gerekli ve önemlidir. Bu bağlamda Mustafa Kutlu nun sonrası kapitalistleşme s“recinin İslami kesimlerde yarattığı yozlaşmaya dikkat çektiği M“rit adlı öyk“s“ ile Fatma Karabıyık Barbarosoğlu nun Şubat s“recini ve bununla ilgili olarak başört“l“ kızların m“cadelelerini anlatan Kabuk Bağlamayan Yaralar



268

Antolojisi adlı öyk“leri “zerinde durmakta fayda vardır. Zira bu iki öyk“ hem darbe sonrası dönemde muhafazakâr kesimlerin politik, k“lt“rel, sosyal, ekonomik durumları hakkında önemli bilgiler vermektedir hem de İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin sonrası dönemi nasıl yansıttıklarının anlaşılmasına katkı sunmaktadır.

2.1. Mustafa Kutlu dan Sonrası Döneme Muhafazakâr İtiraz: M“rit

Mustafa Kutlu, T“rkiye nin b“y“k bir dön“ş“m yaşadığı, kentlileşme ve modernleşme s“recinin yoğunlaştığı, kırsaldan kente göç“n bir dizi soruna yol açtığı li yıllarda edebiyat d“nyasında boy göstermeye başlar. Özellikle köy-kent karşıtlığı bağlamında; ahlaki, dini ve k“lt“rel değerlerdeki yitim, muhafazakâr kesimlerin yaşadıkları kimlik bunalımları ve t“m bu modernleşmeyle ortaya çıkan sorunlara bir çare olarak önerdiği İslami ve tasavvufi yaşam gibi konulara odaklanır. Nitekim Mustafa Kutlu da öyk“lerindeki ana izlekleri sayarken, özellikle tabiat aşkı, köyden kente göçle ortaya çıkan toplumsal değişim ve tasavvuf konularının altını çizer. Yazıcı, , p. Modern ile geleneğin karması bir “slup kullanan Özcan, 1, p. Kutlu, oldukça başarılı bir öyk“ dili de geliştirmeyi başarır. Kutlu, ilk öyk“lerini lerde vermesine rağmen bir öyk“c“ olarak öne çıkması, tanınması sonrası döneme rastlar. Gerek kullandığı öyk“ dili gerek gelenekle modern öyk“ tarzı arasında kurduğu bağla, T“rk öyk“c“l“ğ“nde çok önemli bir yeniliği gerçekleştiren Kutlu, eserlerinde çoklu anlam katmanlarından oluşan bir anlatımı tercih eder. Coşkun, , p. Onun öyk“lerinde dikkat çeken bir başka özellik de sıradan insanların hayatından aktarılan etkileyici enstantanelerdir. Mustafa Kutlu, akıp giden g“ndelik hayatı, içeriden bir bakışla kavrar, g“nl“k hayata dair bu enstantanelerin arka planında yer alan sosyal, k“lt“rel ve politik atmosfere gönderme yapar, hatta daha da ötesine geçerek olayları tasavvufi bir boyutta da yorumlar. Öte taraftan t“m bu çok katmanlı öyk“ d“nyasını kurarken dilinin sadeliğini, içtenliğini ve şiirselliğini de korumaya özen gösterir. T“rkiye gibi g“çl“ bir muhafazakâr geleneğe sahip toplumun li yıllardaki modernleşme, kentlileşme s“recini ve bu s“recin ortaya çıkardığı sosyal, k“lt“rel ve politik komplikasyonları öyk“lerinde dile getirmeye çalışan Mustafa Kutlu, sonrası döneme de kayıtsız kalmaz. Kutlu, özellikle darbe sonrası dönemde uygulamaya konulan

Mustafa Kutlu’nun Mürit öyküsünün tam metni Ali İhsan Kolcu’nun derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden alınmıştır. Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere aittir.



269

kapitalist liberal politikaların İslamcı çevrelere yansımasını, dini değerlerin bazı ekonomik çıkarlar uğruna terk edilmesini, yaşamın her alanına sinen çıkarcılığın ve yapaylığın m“tedeyyin insanları da etkilemesini, öyk“lerinde epeyce işler. Bu bağlamda toplumcu gerçekçi edebiyatçılara yakın duran Mustafa Kutlu, sunduğu çöz“m önerileri bakımından ise ayrışır. Nitekim sonrası dönemde uygulamaya konan yeni politikaları, bireyselliği önceleyen yaşama anlayışını, apolitik toplumsal atmosferi, yabancılaşmayı ve yozlaşmayı eleştiren toplumcu gerçekçi edebiyatçılar, baskıcı ortam nedeniyle, bu eleştirilerini biraz ört“k veya alegorik bir biçimde dile getirir. Mustafa Kutlu ise hem ideolojik duruşunu hem de edebi kişiliğini belirleyen İslami ve tasavvufi hassasiyetleri sebebiyle sonrası döneme ilişkin eleştirilerini daha çok, sabır ve tevekk“l çerçevesinde duaya ve dolayısıyla Allah a sığınarak ifade eder. Bu bağlamda Kutlu nun sonrası döneme itirazını en net biçimde gösteren öyk“lerinin başında M“rit adlı eseri gelir.

M“rit, sonrası uygulamaya konulan kapitalist liberal politikaların yarattığı atmosferin İslamcı muhafazakâr kesimlerdeki izd“ş“mlerini irdeler. Öte taraftan Mustafa Kutlu nun ana izleklerinden olan çevre kirliliği, kentlileşme s“reciyle geleneksel değerlerini yitiren insanların trajedisi, muhafazakârların uğradıkları baskılar ve t“m anlatıya sinen tasavvufi hava da M“rit adlı öyk“de dikkat çeken diğer önemli unsurlardır. Yine köy imgesini çevresel, geleneksel ve sosyal boyutlarıyla doğruluğun, samimiliğin ve insani değerlerin temsilcisi gibi konumlandıran Kutlu, bunun karşısına; hem çevre hem k“lt“r hem politika hem İslami ve insani değerler bakımından yanlışı, yapaylığı ve yozlaşmayı temsil eden kent imgesini koyar. Bu köy-kent karşıtlığı; kuşkusuz Doğu-Batı, gelenek-modernlik, maddiyat-maneviyat gibi birtakım kontrastlar bağlamında da değerlendirilebilir. Öyk“n“n kahramanı, saflığını, d“r“stl“ğ“n“, İslami ve insani değerlerini koruyan bir m“rittir. Belirli bir kişiden çok, Mustafa Kutlu nun zihnindeki ideal insan tipini temsil ettiği için özel bir isim vermek yerine M“rit denilerek genelleştirici bir ifadeyle nitelenir. Onun karşısına konan M“rşit ise sonrası dönemin yarattığı kapitalist ilişkilere ayak uydurarak İslami ve insani değerlerini yitirmeye başlamış, kentli bir tiptir. Bu m“rit ile m“rşit arasındaki çelişki öyk“n“n ana eksenini oluşturduğu gibi sonrası ile öncesi arasında bir karşılaştırma yapmaya da imkân verir. Böylece darbesinin İslami muhafazakâr camiaya yansımalarına dikkat çekilir, bu konuda bir farkındalık yaratılmaya çalışılır. Öyk“, m“ridin bir gece r“yasında m“rşidini görmesiyle başlar. R“yada, aynı zamanda m“ridin hemşehrisi olan m“rşit, köy“n suyunu özlediğini söyler. Ç“nk“ şehrin yerlerinin suyu su olmaktan çıkmıştır.



270

Çıkmak ne demek, d“ped“z şişeye girip acı ilaç kesilmiştir. p. Öyk“n“n hemen başındaki bu r“ya sahnesi, Kutlu nun ana izlekleri olan çevre kirliliğinin ve bu kirliliğin başta insan ilişkileri olmak “zere yaşamın her alanına sindiği kentin kapitalist çıkar ilişkilerinin eleştirilmesine yönelik bir hazırlıktır. Nitekim temizliği, saflığı ve manevi anlamda doğruluğu simgeleyen Akpınar ın suyunu testisine dolduran m“rit, çıkınına doğal, bereketli, lezzetli yiyecekleri doldurur ve şehre doğru yola çıkar. Kapitalist ilişkilerin hemen hiç girmediği, bu sebeple manevi değerlerde de bir aşınmaya yol açmadığı köyden çıkmak, aslında paranın ve çıkar ilişkilerinin temel belirleyici olduğu sonrası T“rkiye sine de bir yolculuktur. Bu bağlamda döneme ilişkin eleştirilerini dile getirmekten çekinmeyen Mustafa Kutlu; politikadan çevreye, çıkar ilişkilerinin kirlettiği cemaatlerden devletin muhafazakârlar “zerindeki baskılarına kadar birçok konu hakkındaki eleştirilerini sıralar. M“rit, eviyle, evdeşiyle, konuyla komşuyla, köy“n iti çobanıyla, ağacı harmanıyla, hasılı her bir şeyiyle tek tek p. vedalaşır, Akpınar suyuyla doldurduğu testisini ve çıkınını yanına alarak şehre doğru yola çıkar. M“rit, adımını köy“n dışına atar atmaz, yozlaşmış, çıkar ilişkilerinin egemen olduğu, bireyin kendisine, çevresine, doğaya ve muhafazakâr değerlere yabancılaştığı bir atmosfere girmiş olur. Bu bağlamda sonrası dönemin sıkı bir eleştirisini yapan Mustafa Kutlu, özellikle lı yılların politik, ekolojik, k“lt“rel ve toplumsal konularına açık göndermeler yapar. Nitekim Çernobil faciasından, Marmara Denizi ndeki kirlilikten, diyanet işleri başkanının resmi kıyafeti olan sarık ile c“bbeyi her yerde giyememesinden, bazı siyasilerin karıştığı yolsuzluklardan bahseder. Öyk“n“n kahramanı ise t“m bu kirlenmişliğin dışındadır ve esasen bu kirliliğe bulaşan insanları uyarmak için gönderilmiş kutsal bir elçi vasfı taşır. Oysa modern hayatın kirine bulaşmış insanlar bunun farkında olmazlar. (atta kucağındaki çıkın ve elindeki testi sebebiyle k“ç“msenir. M“rit ise gittiği her yere bereket, bolluk ve huzur göt“r“r. Nitekim bindiği otob“s sanki havalanmış bir kuş gibi yol alır. Karşılaştığı insanların kalplerine sinen karanlığı görmesine rağmen onlara yardım etmekten geri durmaz. Otob“ste yanına oturan ve kendisini k“ç“mseyerek bakan adama Akpınar ın suyundan ikram eder. Tıpkı m“rit gibi saflığı, d“r“stl“ğ“, huzuru simgeleyen suyu içen adam, modern hayatın yarattığı kirlilikten, y“zeysel politik çekişmelerden sıyrılır, çocukluk g“nlerini hatırlar. Ölen babasını, eski mahalledeki evlerini, dut ağaçlarını hayal eder, içine bir hasretlik çöker, içinde bir Yunus ilahisi gezinmeye başlar. p. Geleneksel dini metinleri çağrıştıran m“rit , su ve bereketli çıkın simgeleri Kutlu nun sonrası dönemi eleştirmesini sağladığı gibi topluma yönelik muhafazakâr bir uyarı biçiminde de okunabilir.



271

M“ridin uyarıları t“m anlatı boyunca devam eder. Gerek davranışlarıyla gerekse testisindeki suyu ve çıkınındaki katığıyla insanlara mutluluk, bereket ve huzur dağıtır; fakat birçoğu bunun farkında olmaz. Nitekim mola yerinde çıkınını açar, çevresindekilere tulum peyniri ve tandır ekmeği sunar. (erkes bu yiyecekleri b“y“k bir keyifle yer. Bir t“rl“ bitmeyen yiyecekler, hem doğal hem de dini anlamda helal olan nimetlerdir. Bu bolluk ve bereket atmosferinde dilenci kılığında ortaya çıkan berekete ise kimse ilgi göstermez ve m“ridin y“z“ suyu h“rmetine gelen bereket p. ardını döner ve gider. İnsanlar tekrar birbirlerini ite kaka otob“se binerler ve kendi mutsuz, bireyci ve yapay hayatlarına geri dönerler. Bu itiş kakışın, bu hengâmenin içerisinde m“ridin yeri yoktur. Bu nedenle yanına usulca sokulup, uyanık olacaksın. Kendini ezdirmeyeceksin. Baban olsa g“venmeyeceksin. Buralarda gemisini kurtaran kaptan. En sonunda paran var mı paran p. diye nasihat eden sakallı adama “z“nt“yle bakar. Ç“nk“ m“ride göre sakallı adam şehrin kitabında kendine uygun bir sahife bulmuş tur . p. Bu bağlamda sakallı adam, sonrası dönemin İslami muhafazakâr kesimlerde yarattığı yozlaşmayı simgelemek için kotarılmıştır. Kutlu, darbe sonrası uygulanan kapitalist, t“ketimi önceleyen bireyci politikaların özellikle kentlileşmeyle beraber İslami muhafazakâr camiaya da yansıdığının altını ısrarla çizer. Öyk“n“n ana eksenini belirleyen doğallık/yapaylık, köyl“l“k/kentlilik, helal/haram, iyilik/köt“l“k, samimiyet/çıkarcılık ikilemi m“ridin şehirde geçirdiği s“re boyunca da devam eder. Aslında bir alamet, bir işaret, bir uyarı ışığı gibi yozlaşmanın, bireyciliğin, çıkarcılığın ortasından geçen m“rit, etrafını aydınlatsa da kentin insanları bunun farkında olmayacak kadar köt“l“ğe bulanmış durumdadır. Öyle ki m“rit geçince sokakların kat kat binaları katlarından soyun ur . Ağaçlar silkinip uykudan uyan ır . Çiçekler açıp gerçekten kokmaya başlar. Betonlar, asfaltlar yarılıp kara toprak mir gibi ortaya çık ar . Arabalar, eşyalar hâkimiyetini kaybe der . Lokantalar iki kap yemek çıkarmaya baş lar , insanlar birbirine sarılıp helalleşir. Zenginler ellerini ceplerine atıp sadaka vermeye başlar. Gör“lmedik işler ol ur . M“rit y“r“y“nce masalar, evraklar, iyi hal kâğıtları, h“viyet c“zdanları, diplomalar, harç ve pullar, çekler, senetler seslerini kes er . p. T“m bunlar Mustafa Kutlu nun öyk“ boyunca eleştirdiği duruma karşın önerdiği ideal atmosferin betimlenmesinden başka bir şey değildir. Oysa sonrası dönemde, çoğunluk m“ridin temsil ettiği değerleri önemsememektedir ki m“rit de m“rşidin tekkesine vardığında bu durumu çok hazin bir biçimde anlar. Öyk“n“n son sahnesinde m“ridin, m“rşidin tekkesine varması anlatılır. M“rit, tekkeye vardığında buranın da kuşatıldığını, bireysel ikbal peşinde koşanlar tarafından sarıldığını gör“r. p. T“m yolculuğu boyunca şahit olduğu şehrin her tarafına sinen bencillik,



272

yozlaşma, kirlenmişlik, yapaylık atmosferi tekkeye de bir biçimiyle yansımıştır. Nitekim m“rşidin parlak kumaştan elbiseleriyle diz kırıp oturmayı beceremeyen siyaset adamları, bankacılar, sanayiciler, polisler, askerler, artistler, din adamları, t“ccarlar, memurlar, m“d“rler, şefler, şef yardımcıları p. gibi önemli konukları vardır ve bu önemli konuklarından m“ride sıra bir t“rl“ gelmemektedir. M“rit de m“rşitle gör“şmek için beklediği esnada köyden tekkeye kadar t“m yaşadıklarını bir kez daha sorgular ve m“rşit de dâhil olmak “zere kendisiyle sonrası dönemin genel sosyal, k“lt“rel, ekonomik ve politik panoraması arasında b“y“k bir kopukluğun bilincine varır. Bu bağlamda m“rşitle göz göze geldiği anda aralarında b“y“k bir uzaklığın oluştuğunu anlar. Nihayetinde m“rşit kalkıp ona hoş geldin diyemez, testi ile arasında duranları çiğneyip geçemez, m“ridin hasret ateşini dindiremez. p. Bunun “zerine testiyi bırakıp tekkeden çıkan m“rit, hayatın geriye kalan döneminde m“rşidi için de dua eder.

2.2. Fatma Karabıyık Barbarosoğlu ndan Başört“l“ Kızların Dramına Bir Bakış: Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi

sonrası dönemde eser vermeye başlayan Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, İslami-muhafazakâr eğilim içerisinde değerlendirilebilecek önemli yazarlardan biridir. li yılların başında “niversite öğrenimi gören Barbarosoğlu, bir taraftan darbe sonrası dönemin atmosferini yakinen gözlemleme fırsatı bulurken öte taraftan başört“s“ yasağı sebebiyle b“y“k sıkıntılar yaşayan muhafazakâr kadınların dramına da şahit olur. Aynı zamanda gazeteci ve sosyolog kimliğinin etkisiyle de sonrası dönemini analiz etme imkânı bulan Barbarosoğlu, özellikle romanlarında ve öyk“lerinde bu birikiminden epey yararlanır. Böylece ortaya İslami- muhafazakâr d“nya gör“ş“ne sahip, sosyolog ve gazeteci kimlikleri olan kadın bir yazarın penceresinden yansıyan sonrası dönemin bir panoraması çıkar. (emen her romanında ve öyk“s“nde bir biçimde sonrası atmosferi anlatan, özellikle muhafazakâr kesimlerin sıkıntılarına dikkat çeken Barbarosoğlu nun dönemin karakteristiğini gösterme potansiyeli taşıyan en önemli eserlerinden biri de -özellikle kendisinin de mağduru olduğu başört“ sorununa değinen- Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“s“d“r. Öyk“de başört“l“ bir öğretmenin s“rg“nlerle ve acılarla

Fatma Karabıyık Barbarosoğlu’nun Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi öyküsünün tam metni Ali İhsan Kolcu’nun derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden alınmıştır. Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere aittir.



273

dolu hayatından bir kesit anlatılır. Oldukça başarılı bir dil ve anlatı d“zeyi yakalayan Karabıyık Barbarosoğlu genç bir öğretmenin başört“l“ olması sebebiyle yaşadığı travmayı bireysel trajedisiyle sentezleyerek anlattığı gibi y“zeysel bir politik öyk“n“n kalıplarını da aşar. Öyk“de, başört“s“ “zerinden basit bir laikçi-muhafazakâr karşıtlığı yaratmaktan çok, inançlarından öt“r“ örselenmiş, biri nişanlısı diğeri en yakın arkadaşı olmak “zere aynı adı taşıyan en sevdiği iki kişiyi kaybetmiş bir öğretmenin hikâyesi anlatılır. Öyk“n“n kahramanı olan öğretmen, hem nişanlısı Cenan ı, hem de başört“ eylemlerinin önc“lerinden en yakın arkadaşı Cenan ı kaybetmenin iç d“nyasında yarattığı travmanın etkisiyle İstanbul dan uzaklaşıp Anadolu ya öğretmenlik yapmaya gider. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde aşk acısı y“z“nden Anadolu ya giden ve burada halkı modernleştirmeye çalışan Çalıkuşu romanındaki Feride nin ironik bir biçimde anti simetrisi konumunda bulanan başört“l“ öğretmen, bir taraftan katı laikçi anlayışa karşı çıkar; öte taraftan Anadolu insanın daha gelenekçi bir varoluşsal sorgulamaya yönelmesini sağlamak ister. Bu bağlamda yaşadığı s“rg“n, dışsal boyutlu olup sistemden kaynaklandığı kadar biraz da İstanbul la özdeşleşen bireysel trajedisinden kaçma isteğinin psikolojik öd“nlemesi biçiminde de değerlendirilebilir. Nitekim oldukça şiirsel bir “slupla kotarılan Bulutlar, kaçanların ayak iziydi. Yani kendisinin. Sözc“kler yetişir imdada. Değiş tokuş edilir manalar. S“rg“n yani zorla gönderilen yer değil. S“rg“n yeniden can bulan, can s“ren ağacın dallarından. p. t“mceleri bağlamında öyk“ kahramanının ruh d“nyası ifşa edilir. Yine öyk“ kahramanı, başört“l“ olduğu için bir kentten diğerine s“r“lmeden önce son ders saatinde öğrencilerine Siz kimsiniz? p. diye sorar. Kuşkusuz bu soru, öğrencilerde varoluşsal birtakım sorgulamalar oluşturmak amacını taşır. Öyk“n“n hemen başında oluşturulan atmosfer, lı yılların ortasındaki T“rkiye nin politik, k“lt“rel ve sosyal serencamını gözler ön“ne serer. Başört“l“ olması sebebiyle baskılara ve s“rg“nlere maruz kalan kadınların dramı, darbesi dönemde y“kselişe geçen k“resel kapitalist sisteme entegre olma çabasının; gerek ekonomik, gerek sosyal gerek k“lt“rel gerekse muhafazakâr insanlar bağlamında yarattığı yozlaşmayla beraber anlatılır. Nitekim nişanlısını bir deniz kazasında, en sevdiği arkadaşını ise başört“s“ eylemlerinin yarattığı gerilimde yitiren genç öğretmenin dramı ve tercihleri karşısında, insanlar ya tepkisel ya da duyarsızdır. Örneğin başört“ yasağını savunanlar için bu durum tamamen görmezlikten gelinmesi gereken bir durumdur. Başört“l“ öğretmene s“rg“n kararını tebliğ eden m“d“r“n artık sizi görmek istemiyoruz p. ifadesi, esasen jakoben, merkeziyetçi, otoriter bir yönetim anlayışının eleştirisidir. Kuşkusuz Karabıyık Barbarosoğlu nun başört“l“ kadınların dramına yönelik eleştirileri sadece yasağın



274

koyucuları ve uygulayıcılarına yönelik değildir. Aynı zamanda bir başkasının acısına ve derdine duyarsızlaşan sonrası döneminin toplumsal yapısınadır. Zira sonrası insanının en belirgin özellikleri olan bencillik, duyarsızlık ve sıradanlık toplumun çoğunluğuna sirayet etmiştir. Bu sebeple çevresindekiler, s“rg“ne gönderilen başört“l“ öğretmenle arkadaşlık etmekten çekinirler, keşke sen de başını açsaydın, keşke sen de başkalarının dertlerine karşı bu kadar duyarlı olmasaydın p. telkininde bulunurlar. Toplumsal duyarsızlık öyle bir noktaya varmıştır ki kimse başkaları için travmaya dön“şm“ş durumlar “zerine, yani muhataplarının iç d“nyasında kabuk bağlamayan yaralar antolojisine p. dön“şm“ş acılar için bir vicdan oluşturmaya çalışmaz. Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi nde sonrası döneme ilişkin değerlendirmelerden biri de tıpkı Mustafa Kutlu nun M“rit inde olduğu gibi İslami muhafazakâr kesimlere dair eleştirinin yapılmasıdır. Nitekim sonrası dönemde toplumun her kesime etki eden ilkesizlik, ideolojik tutarsızlık İslamcı kesimlere de bir biçimiyle yansır. Örneğin başört“l“ kadınların eylemine destek veren N“zhet, daha sonra vizyon değiştirmem gerek p. diyerek hafız olan karısının başını açtırır. Yine başört“s“ eylemlerinin en ön“nde bulunan birçok İslamcı erkeğin ofisinde artık, mini etekli kızlar çalışmaktadır. Sim“lasyonun gerçeğin yerini aldığı; imajın, reklamın önemsendiği sonrasında, İstanbul başta olmak “zere hemen her yerde insanlar yabancılaşmakta, geleneksel, k“lt“rel ve sosyal kodlarından uzaklaşmaktadır. Bu nedenle dramatik geçmişinden kaçmak için gurbeti kendisi için adeta bir kadere dön“şt“ren başört“l“ öğretmene, İstanbul dan mektup yazan annesi şöyle seslenir: Gurbetle yorulan kızım, Kendinden kaçmak için İstanbul dan km uzağa gitmene hiç gerek yok artık. İstanbul da tanıdığımız b“t“n insan y“zleri gurbet. Anadolu nasıl bilmiyorum, İstanbul herkesin kendinden başka bir şeye dön“şmek için t“rl“ t“rl“ ilaçlar, usuller denediği bir simya merkezi. p. Askeri Darbesi yle k“resel kapitalizme eklemlenme s“recine giren T“rkiye de, başta İstanbul olmak “zere b“y“k kentlerden başlayarak t“m Anadolu ya yayılan başkalaşma ve dön“şme eğilimi, Karabıyık Barbarosoğlu nun öyk“ boyunca eleştirel bir dille altını çizdiği durumlardan biridir. Nitekim başört“l“ öğretmen, bir taraftan gittiği her yerde, insanlarda, yitirilen geleneksel manevi değerler bağlamında bir varoluşsal sorgulama yaratma çabası g“der, öte taraftan s“rekli yozlaşmanın, sıradanlaşmanın girmediği daha bozulmamış bir yer bulmaya çalışır. Yaşadığı bireysel acılardan, maruz kaldığı politik baskılardan bir nefretten çok, bir bellek oluşturmaya çalışan öyk“n“n



275

kahramanı, bireysel dramını da unutmadan adeta gön“ll“ bir s“rg“ne dön“ş“r. Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi nde dikkat çeken bir diğer

nokta ise toplumsal atmosferin yarattığı basıncın bireyi yok etmemesidir. Karabıyık Barbarosoğlu, yakın siyasi tarihin önemli toplumsal sorunlarından birini irdelerken, gerek “slubundaki estetiklik gerekse karakterinin psikolojik özg“nl“ğ“ sayesinde sert, ajitatif ve y“zeysel bir anlatının sınırlarını aşar. Nitekim başört“l“ öğretmen, yaşadığı bireysel ve toplumsal acılara rağmen bireysel bir psikoloji, kimlik ve kişilik edinmeyi başarmış, hayata İslami ve muhafazakâr duyarlılıkları bağlamında bakmakla birlikte iç tutarlılığını da sağlamış bir bireydir. Ne sevdiği insanları kaybetmenin verdiği acıyla bir bunalıma ne de mağduru olduğu politik uygulamalar nedeniyle ideolojik bir öfkeye savrulur. Ayrıca bir zamanlar beraber m“cadele ettiği kimi arkadaşlarının yozlaşmasına, ilkelerinden uzak d“şmelerine de kendini kaptırmaz. Bu yön“yle sonrasının kirlenmemiş, kendine, k“lt“r“ne ve geleneksel değerlerine yabancılaşmamış bireyini temsil eden başört“l“ öğretmen, bir taraftan tıpkı Mustafa Kutlu nun M“rit öyk“s“ndeki kahraman gibi değerlerinden uzaklaşan, paranın, iktidarın, şöhretin ve çıkarın şaşaasına kendini kaptıran eski m“cadele arkadaşları için dua eder. Öte taraftan gönl“nde bir t“rl“ kabuk bağlamayan yaralarını da yanına alarak saflığın, insani ve İslami değerlerin hen“z ayaklar altına alınmadığı, paranın, iktidarın, şanın ve şöhretin hen“z sirayet etmediği yeni bir s“rg“n diyarına yelken açar.

Sonuç Eyl“l Askeri Darbesi, hemen her kesimi bir biçimde etkilemesi, hem de yeni bir toplumsal yaşam biçimi önermesi bakımından T“rkiye deki siyasi, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik ilişkiler açısından oldukça önemli kırılma noktalarından biridir. Genel olarak T“rkiye nin Batılı kapitalist sisteme angaje olmasının amaçlandığı darbe s“reci, geride travmalı bir toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve gerilimler bırakır. Sosyal bilimlerin hemen her alanını bir biçimde etkileyen, araştırmalara konu olan bu travmatik dönem, sanata ve edebiyata da sıkça konu olur. Sanatçılar/edebiyatçılar bir taraftan bu sıkıntılı s“reçlerinin estetik bir d“zlemde tartışılmasını sağlamaya çalışırken bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini, hangi dramatik durumlara yol açtığını da anlatırlar. Bu bağlamda daha çok toplumcu gerçekçi bir anlayışa yakın sol tandanslı yazarlar tarafından edebiyata yansıtılmaya çalışılan Eyl“l Askeri Darbesi hakkında, edebi “r“n veren bir diğer kesim ise İslamcı muhafazakâr edebiyatçılardır. Nitekim hem darbe sonrası dönemin her kesimi olduğu gibi İslami muhafazakâr camiayı da olumsuz etkilemesi, hem de darbe sonrasında kentli,



276

entelekt“el İslami bir yazar kuşağının yetişmesi darbe ve sonrası dönem hakkında “retilen eserlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Mustafa Kutlu nun M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu nun Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“leri ise sonrası dönemi, İslami muhafazakâr bir duyarlılıkla yansıtan “r“nlerin başında gelmektedir. Nitekim Mustafa Kutlu, sonrası döneme ait somut politik, k“lt“rel, sosyal ve ekonomik olgulara dayandırarak kurguladığı M“rit adlı öyk“s“nde eleştirel bir yaklaşım sergiler. Darbe sonrası dönemden çok, darbe s“recinde yaşanan baskılara, işkencelere, trajedilere yoğunlaşan edebiyatçıların bir biçimde gözden kaçırdıkları kapitalist liberal politikalarının kurumsallaştırılmasının ne t“r sosyal, k“lt“rel, çevresel ve bireysel komplikasyonlara yol açtığına dikkat çeker. İslami muhafazakâr kesimlerin de bu s“reçten etkilendiklerini, kentlileşme, kapitalistleşme ve modernleşme s“reciyle beraber doğal, geleneksel, maneviyatçı bir dokuya sahip kimliklerinde bir değer yitimi meydana geldiğini ısrarla vurgular. Böylece darbesinin görece uzağında yer alan, darbenin doğrudan baskılarını çok fazla yaşamamış olarak nitelenen İslamcı muhafazakâr kesimlerin de olumsuz etkilendiklerini, özellikle kent kökenli bazı cemaatlerin ve dini gurupların kendilerini sonrası uygulamaya konulan politikalardan kurtaramadıklarının altını çizer. Fatma Karabıyık Barbarosoğlu ise sonrası dönemi ve özellikle de lı yılların ortasında yoğunlaşan başört“ eylemlerini odağına aldığı Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“s“nde, döneme ilişkin göndermeler yapar. İslami muhafazakâr kesimleri de etkileyen Batılı kapitalist sisteme entegre olma çabalarını ve bu çabaların sonucunda İslami ve insani değerlerden uzaklaşmayı eleştirir. Yine dönemin sıradan, bencil ve duyarsız insan tipolojisine dikkat çeken Barbarosoğlu, bu k“lt“rel, sosyal ve siyasi krizden ancak sarsıcı bir varoluşsal sorgulama yapılarak çıkılabileceğini savunur. Üslubundaki estetikliği ve karakterinin bireyselliğini oluşturmayı başaran yazar, nihayetinde gazeteci ve sosyolog kimliğinin de etkisiyle dönemin politik, k“lt“rel, g“ncel panoramasını yansıtan edebi bir eser “retir.

Kaynakça AKTEN, Sevim. . Yazın ve Toplum İlişkisi Üzerine Kuramsal Bir Yaklaşım: Yazın Toplumbilim , Edebiyat ve Toplum

Sempozyumu, Gaziantep: AÜ TÖMER Gaziantep Şubesi. COŞKUN, Sezai. . Mustafa Kutlu nun (ikâyelerinde Temel İzlek Olarak Köy-Kent Meselesi , Turkısh Studies, Volume 5/2, s.363-409.



277

ECEVİT, Yıldız. . T“rk Edebiyatında Postmodernist

Açılımlar, İstanbul: İletişim Yayınları. EMRE, İsmet. . Postmodernizm ve Edebiyat, Ankara: Anı Yayıncılık. KA(RAMAN, (asan B“lent. . Post-Entelekt“el Dönem ve Edebiyat, İstanbul: Agorakitaplığı. KOLCU, A. İhsan. . T“rk Öyk“ Dağarcığı-II, Erzurum: Salkımsöğ“t Yayınevi. LEKESİZ, Ömer. . - Yılları Arasında T“rk Öyk“c“l“ğ“ , (ece Öyk“, S.9, s.45-50.

MORAN, Berna. (2004). T“rk Romanına Eleştirel Bakış-III, İstanbul: İletişim Yayınları. ÖZCAN, Nusret. . Orhan Okay ın Kutlu (akkında Sorulara Cevapları , Mustafa Kutlu Kitabı, İstanbul: Nehir Yayınları. TANPINAR, A. Hamdi. ( 2006). X)X. Asır T“rk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. TOSUN, Necip. . Seksen Sonrası T“rk Öyk“s“nde Y“zleşme, Yalnızlık, İçe Dön“ş… , (ece Öyk“, S.9, s.59-68. TÜRKEŞ, A. Ömer. . Varoşları kim yazacak? , Kaçakyayın

Dergisi, S. 32, s. 5-6. YAZ)C), İlbilge (atun. . Mustafa Kutlu nun (ayatı, (ikâyelerinin Yapı ve Tema Bakımından İncelenmesi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Yayınlanmamış Y“ksek Lisans Tezi).



278

FİİLİMSİLERİN YABANC)LARA ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT) ÜRÜNLERİNDEN FAYDALANMA

Msc. (“seyin YILMAZ (ëna e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi [email protected]

ÖZET

T“rkçe artık d“nyanın dört bir tarafında binlerce insana öğretilen bir dil haline gelmiştir. Son - yıl içinde d“nyada birçok insan T“rkçe öğrendi. T“rkoloji böl“mleri ve T“rk k“lt“r merkezlerinin yanısıra özellikle Anadolu insanının gayretleri neticesinde d“nyanın dört bir yanında açılan T“rk okullarında T“rkçe öğretilmektedir.

Yabancılara T“rkçe Öğretiminde YTÖ dil bilgisinin yeri ne olmalı? (angi konuya ne kadar yer verilmeli? Konular ne kadar anlatılmalı? vb. sorular mutlaka konuşulup tartışılması gereken konulardandır. Dil bilgisi öğretimi de okuma, dinleme, yazma ve konuşmanın yanında öğretilmesi gereken dil becerilerindendir.

Fiilimsiler T“rkçenin t“m öğrenim becerilerinin içinde önemli bir yer tutmaktadır. Basit bir c“mle de bile bir fiilimsi kullanımına yer verilmektedir. Dolayısıyla fiilimsilerin öğretimi T“rkçenin öğretimi içinde önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle fiilimsilerin öğretimi başlı başına ele alınması ve “zerinde materyal geliştirilmesi gereken meselelerdendir. Fiilimsiler öğretilirken öğrencilerin konuları daha çabuk ve kolay bir şekilde öğrenebilmeleri için ders içinde ve ders dışında yapılabilecek etkinlikler “zerinde durulması gerekir. Bu çalışmada halk edebiyatı unsurları kullanılarak yapılabilecek ders içi etkinlikleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yabancılara T“rkçe Öğretimi, fiilimsi, halk edebiyatı “r“nleri



279

ABSTRACT

Turkish has been a language being taught to thousands of people

all around the world. Many people learned Turkish in last 20-25 years.

Apart from Turkology departments and Turkish cultural centers,

especially Turkish schools with the help and effort of Anatolian people are

teaching the language all over the world.

What would be the place of knowledge of the language in teaching

Turkish as a Second Language (TSL)? Which topic with what extend

should be involved? How many of the topics would be within the content?

These are some of the questions that should be definitely discussed.

Grammar is one of the vital skills that should be taught together with skills

like; reading, speaking, listening and writing.

Gerundial is one of the essential topics in covering above

mentioned skills. Even in a simple sentence one may encounter a

gerundial, thus it has a key role in teaching TSL and it requires special

material development and has to be handled separately. While teaching

gerundial, during and after class activities are important in making the

topic attractive and easy to learn. In this study, it is aimed to investigate

the benefits of folk literature in teaching gerundial as during lesson

activity.

Keywords: Teaching Turkish as a Second Language, gerundial, folk

literature products

1. Giriş

Gelişen ve değişen d“nyada insanların dil öğrenmeye olan ilgi ve alakaları artmaktadır. (ayatlarını idame ettirmek için değişik yollara başvuran insanlar, en az bir dil öğrenerek de yaşamlarına katkı sağlamanın yollarına bakmaktadırlar. Ticaret, eğitim, diplomasi vb. alanlarda artık dil öğrenmek kaçınılmazdır. Ana dilinin yanında bir yabancı dil öğrenen insanların sayısı hiç de az değildir. Anne babalar çocuklarına daha ilköğretim çağındayken bir yabancı dil eğitimi aldırıyorlar. Dil öğrenmenin ve öğretmenin bilincinde olan “lkeler bunu bir devlet politikası haline getirmişler. Yıllar önce d“nya genelinde açtıkları okullarla ve kurslarla da dil öğretimi noktasında iyi bir noktaya gelmişlerdir. Elde edilen tecr“belerle ortaya daha g“zel dil öğretim kitap ve materyalleri çıkmıştır. Bu alanda İngilizcenin d“nya genelinde öğretilmesi ve İngilizce öğretimi ile ilgili hazırlanan kitapları örnek olarak göstermek m“mk“nd“r.



280

1.1. T“rkçenin Tarihi S“reçte Yabancılara Öğretilmesi

Diğer “lkelerle kıyaslanıldığı zaman T“rkçenin yabancılara öğretimi ile ilgili çalışmalarda geç kalındığını söyleyebiliriz. Bu alandaki eksiklik geçtiğimiz y“zyılın ortasından sonra bu alanda yapılan çalışmalarla giderilmeye çalışılmaktadır. T“rkiye nin yurt içinde göstermiş olduğu b“y“me gayretleri gerekse kapılarını t“m d“nya devletlerine açma çabaları, beraberinde T“rkçeye ilgiyi de arttırmaktadır. Bununla alakalı olarak İşcan şunları söylemektedir: T“rkçe, d“nyada en çok konuşulan yedi dilden biridir. Birçok T“rk firması Avrupa ve Asya “lkelerinde faaliyet göstermekte, aynı şekilde birçok Avrupa ve Asya firması T“rkiye de yatırım yapmaktadır. Öte yandan T“rkiye nin Avrupa Birliğine tam “yeliği söz konusudur. T“m bu siyasal, sosyal, ekonomik ilişkiler ve gelişmeler T“rkiye nin ve T“rkçenin önemini artırmaktadır. (İşcan, :

Özellikle lı yılların başında Orta Asya ve Balkanlar başta olmak “zere d“nyanın bir çok “lkesinde sivil toplum kuruluşlarının açmış oldukları T“rk okullarında T“rkçe öğretilmeye başlandı. T“rkçe, bug“n bazı “lkelerde açılan T“rkoloji Böl“mleri, Yunus Emre Merkezleri ve K“lt“r Merkezlerinin yanında, d“nyanın yaklaşık “lkesinde açılan bin “ç y“z T“rk okullarında binlerce insana öğretilen bir dil haline gelmiştir. Bu kadar geniş bir coğrafyada farklı millet ve k“lt“rden insanlara T“rkçe öğretilmeye başlanılmasıyla birlikte bu alanda eksik olan materyal geliştirmede de başarılı çalışmalar yapıldı. (azırlanan T“rkçe Öğretim Setleriyle, YTÖ alanında yapılan ilmi çalışmalarla, yayınlanan tezlerle, makalelerle ve metod kitaplarıyla yabancılara T“rkçe öğretimi alanında oldukça mesafe alındığını söyleyemek m“mk“nd“r.

1.2. (alk Edebiyatı Ür“nleri (alkın öz y“reğinden çıkıp yine halka mal olmuş halk edebiyatı ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. Bu tanımların en kapsamlısını da Abdurrahma G“zel yapmıştır. G“zel e göre halk edebiyatının tanımı: Divan Edebiyatı ve dini-tasavvufi T“rk edebiyatı Tekke mahs“lleri dışında kalan, ferdi mahsullerle, malzemesi dile dayanan; atalar söz“, destanlar, masallar, ninniler, hikayeler, fıkralar,



281

bilmeceler, maniler, ağıtlar, t“rk“ler… vb gibi ilk söyleyicilerini genelliklke tespit edemediğimiz anonym veya ferdi eserlerin meydana getirdiği edebi ekol e (alk Edebiyatı adını koymamızın daha da uygun olacağını ifade edebiliriz. G“zel, Abdurrahman, 2012) Dil öğrenimi aynı zamanda bir k“lt“r öğrenimidir. Dil öğrenen aynı zamanda k“lt“rde öğrenecektir. T“rkçeyi öğrenen bir kişi de T“rk k“lt“r“n“ de öğrenmeye başlayacaktır. T“rkçe öğretmenleri öğrencilere anlatacakları konulara uygun halk edebiyatı unsurlarına da m“racaat ederek T“rk k“lt“r hayatı hakkında da az da olsa bilgi verilmiş olacaktır. Konulara uygun olarak seçilen halk edebiyatı “r“nleri derse canlılık katacaktır. Öğrenciler belirli bir zamandan sonra dersten sıkılmaya başlayacakları için derste anlatılacak bir fıkra dersin atmosferini değiştirecektir. Öğrencilerde zihnen bir rahatlama olacaktır. Yine aynı şekilde sorulacak bir fıkra ya da söylenecek bir mani derslerin daha da verimli geçmesini sağlayacaktır. Öğretmen öğreteceği fıkra, atasöz“, bilmece, mani vs. ile ilgili önceden mutlaka hazırlık yapmalıdır. Öğrencilerin bilemeyecekleri yeni kelimelerin yanısıra, kendi k“lt“r“nde karşılığı olmayan durumların da olacağını d“ş“nerek derse hazırlık yapması gerekmektedir.

1.3. YTÖ de Dilbilgisi Konularının Öğretimi Yabancılara dil öğretiminde dil bilgisi öğretimi eskiden beri “zerinde konuşulan bir mevzu olmuştur. Bazıları sadece dil bilgisi öğretimine önem vermiş diğer dilsel becerileri geri plana atmıştır. Bazıları da dil bilgisi öğretimine gereği kadar önem vermemiştir. Dil bilgisi öğretimin amacıyla ilgili Taşdemir vd. şunları söylemektedirler: Dil bilgisi dersinin amacı, kuramsal bilgi öğretme yerine, öğrencilerin yabancı dil olarak öğrenecekleri T“rkçenin anlama ve anlatma zorluklarına yardım etmek, dili kullanabilme yetisi kazandırmaktır. Öğretimde kullanılacak yöntem ve tekniklerin de bu becerileri kazandıracak nitelikte olmasına dikkat edilmelidir. Taşdemir, Bilkan, (“dai, :

Dil bilgisi öğretimi gerektiği kadar yapılmalıdır. Dil bilgisi öğretiminin amacı o dili öğrenen kişinin doğru ve anlamlı c“mleler kurmasını sağlamaktır. Kişi iletişime geçtiği kişiyle doğrudan anlaşabilmelidir.



282

Öğrenilen dilin doğru konuşulması, yazılması öğretmen ve öğrencilerin ana hedefidir. Kelime ve ekler yerli yerince kullanılmalıdır. Durum böyle olunca da öğretmenlere dil bilgisi öğretimi ile ilgili b“y“k bir görev d“şmektedir. Öğrencilere sadece kuralların öğretimi yapılmamalı, onlara analatılan konuyla ilgili sınıf içinde ve dışında farklı etkinlikler yapılmalıdır. Öğretilen konunun c“mle içinde kullanımıyla alakalı örnekler yapılmalı. Pratik T“rkçede kullanımı canlandırılmalı, diyaloglar yapılmalıdır. B“t“n bunların yapılabilmesi de öğretmene bağlıdır. Eğer öğretmen gerçekten dersini önemsiyor ve ne yapacağı ile ilgili arayış içindeyse kaliteli bir T“rkçe öğretimi ortaya çıkacaktır. T“rkçenin yabancılara öğretimi “zerine çalışan Yılmaz bu hususta şunları söylemektedir: Okuma, dinleme, konuşma aktivitelerinin yapıldığı derslere nazaran dil bilgisi dersinin ilerleyen dakikalarında dersten kopmalar başlar, zamanın çabucak bitmesi istenir ve zilin çalması sabırsızlıkla beklenir. İşte bu ve benzeri durumlarla karşılaşmamak için her bir öğretmenin dersini daha canlı işlemesi gerekir. Ben bu dersi daha iyi nasıl anlatabilirim? Daha farklı neler yapabilirim? Ders içi konuya uygun hangi etkinliği yapsam, hangi yöntem ve teknikleri kullansam diye arayış içinde olmalıdır. Yılmaz, :

1.4. Çalışmada İzlenen Yol ve Yöntem Çalışmamızda öncelikle fiilimsiler konusuyla ilgili uygun halk edebiyatı “r“nlerini bulmaya çalıştık. Genel olarak da her konuya uygun, her t“rden olmasa da, örnekler bulduk. Ancak, bazı fiilimsilerle ilgili uygun örnek bulamadığımız için o konuya yer vermedik. Özellikle zarf fiiller konusunda benzer anlamlarda kullanılan ekler var onları ayrı ayrı ele aldık. Verdiğimiz örneklerden bazılarında birden fazla fiilimsi geçmektedir. Bu da eğer önce işlenen bir konuyla alakalı ise tekrar mahiyetinde olmaktadır. Eğer hiç işlenmeyen bir konuysa o kunuya bir aşinalık olacaktır. Seçilen halk edebiyatı “r“nlerinde kaynak olarak daha çok bildiğimiz aşina olduğumuz manilere, ninnilere, bilmecelere, atasözlerine ve fıkralara yer verdik. Ayrıca internet “zerinden yaptığımız araştırmalarla da konulara uygun halk edebiyatı “r“nlerini kullandık. Konularla ilgili bulunan halk edebiyatı “r“nlerinin öğrencilere öğretilmesi esnasında karikat“r vb. görsel materyallerden de istifade



283

edilebileceğini belirtmekte fayda var. Yine ders içi ya da ders dışı etkinlik olarak konularda geçen bir atasöz“ ile ilgili, seviyelerine uygun olarak, kompozisyon yazmaları istenebilir ya da verilen atasöz“ ile ilgili konuşma aktivitesi yaptırılabilir. Mani ezberletmenin yanısıra derste verilen bir bilmecenin cevabı hemen verilmez yerine göre cevabın bir sonraki derste verilmesi istenir. Böylece öğrencilerle ders dışında beraber olma ve pratik yapma imkanı olacaktır. Fiilimsiler konusu T“rkçede ilk olarak anlatılan bir konu değildir. Ancak, öğrenciler T“rkçe öğrenmeye başladıkları andan itibaren bu konulara ait eklerle ilgili c“mleler duymaktadırlar.

Örnekler: * Tanış-ma diyaloğu isim-fiil)

* Konu: Oku-ma, Anla-ma, Dinle-me, Konuş-ma, Uygula-ma

(isim-fiil)

* Kitap oku-mak-tan hoşlanıyorum isim-fiil)

* Al-ış ver-iş yap-mak istiyorum. (isim-fiil)

* Yurda gir-iş çık-ış saati kaç? isim-fiil)

* Konuyu anla-ma-y-an öğrenci var mı? sıfat-fiil)

* Bu soruyu yap-acak kişiye vereceğim sıfat-fiil)

* Eve gid-ip geldim. (zarf-fiil)

Yukarıdaki örneklerde de gör“ld“ğ“ gibi öğrenciler fiilimsilerle alakalı örnekleri aslında daha erken dönemde görmekte ve duymaktalar. Farkında olmadan bu konulara aşina oluyorlar. Konu anlatımına başlanıldığı zaman geçmiş derslerde öğrendikleri kelime ve c“mlelere atıfta bulunmakta fayda vardır. Öğrencinin daha önce öğrendiği c“mleyi tekrar görmesi ve duyması yeni öğreneceği konun anlaşılabilirliğine katkı sağlayacaktır. Genel olarak çalışmamızda isim fiiller, sıfat fiiller ve zarf fiillerin genel bir tanımı verildi. Daha sonra konuyla ilgili uygun halk edebiyatı “r“nlerini verdik. Konuya uygun seçilen bir halk edebiyatı “r“n“n öğretilmesinde isim-fiil konusundan -ma, -me ekinin öğretilmesini örnek olarak ele alabiliriz:

İsim fiiller

-ma / -me Yukarıda da ifade edildiği gibi öncelikle öğretmen bu derse başlamadan önce konuyla ilgili geçmiş derslerde öğrencilere öğrettiği konulardan örnekler vererek konuya giriş yapabilir.



284

Örnek-1: Ders: T“rkçe

Konu: Oku-ma, Anla-ma, Yaz-ma, Konuş-ma, Değerlendir-me

Örnek-2:

- Ahmet nereye gidiyorsun?

- Des çalış-ma-y-a gidiyorum.

- Yemek ye-me-y-e gidiyorum

- Kitap oku-ma-y-a gidiyorum

Örnek-3:

- Ne yap-ma-y-ı seversin?

- Film seret-me-y-i severim.

- Futbol oyna-ma-y-ı severim.

Örnek-4:

- Hafta sonu nereye gittiniz?

- İstanbul a gez-me-y-e gittik.

- Alış veriş yap-ma-y-a gittik.

Örnek-5:

- Gelecek hafta nereye gideceksiniz?

- Gelecek hafta çalış-ma-y-a gideceğiz. - Gelecek hafta piknik yap-ma-y-a gideceğiz

Benzeri örneklerle öğrenciler yeni konuya hazırlanır. Daha sonra da öğrencilere benzer sorular sorulabilir veya kitaptaki örneklerden okutturulabilir. Okuma parçası varsa okuma parçası okutturulabilir. En sonunda konu hakkında bilgi verilir. –ma, - me ekinin kelimeye kattığı anlam ve c“mledeki görevi ile öğrenciye bilgi verilir. En sonunda da seçilen halk edebiyatı “r“n“ verilir. Dersimizi teknolojik olarak alt yapısı olan bir sınıfta yapıyorsak metin ekrana yansıtılabilir. Metindeki -ma, -me eki buldurulabilir veya -ma, -me ekinin olduğu kelimelerde yazım eksikliği olur öğrencilere tamamlatılabilir vs. Artık yapılabilecek bu ve benzeri etkinlik öğretmenin kişisel becerisine ve öğrencilerin seviyesine göre farklılık gösterebilir.

Fıkra

Sayması Kolay Olsun Diye Bakkal çocuğa az yumurta verir.



285

Çocuk: -Sen bana niye hep az yumurta veriyorsun?

Bakkal:

-Taşı-ma-sı kolay olsun diye. Çocuk parasını verir. Bakkal derki:

-Ama az para verdin. Çocuk: -Say-ma-sı kolay olsun diye...

****************************

Derste öğrenciye verilecek olan halk edebiyatı “r“n“ ile alakalı mutlaka bir açıklama yapmak gerekecektir. Neticede karşımızda T“rk k“lt“r“n“ tanımayan öğrenciler olacak. Karşımıza k“lt“r farklılıklarından kaynaklanan yanlış anlaşılmalar bile çıkacaktır. Onun için öğretmen ders verdiği öğrencilerinin k“lt“rlerini bilmesi iyi olacaktır. Örneğin Arnavutluk ta eski dönemlerde olan el öpme adeti şimdilerde yok. Yeni nesil böyle bir uygulamayı bilmiyor. Ama, T“rk k“lt“r“nde el öpme önemlidir ve saygı göstergesidir. Yörelere göre değişiklik gösterse de k“ç“k b“y“ğ“n“n elini öper. Eğer öpmezse saygısızlık etmiş sayılır.

Ver-en eli herkes öper. B“keme-diğin eli öp. öpeceksin Öp“l-ecek el ısırılmaz.

Yukarıdaki atasözleri sıfat-fiiller konusu işlenirken verilebilecek örneklerden. Burada öğretmen k“lt“r farklılıklarından doğabilecek yanlış anlamalara meydan vermemelidir. Konulara uygun verilecek atasöz“, mani, fıkra, bilmece gibi halk “r“nlerinin öğrencilere verilmesinde anlamayı kolaylaştırmak için görsel ve işitsel materyallere yer verilmelidir. Atasözlerinin öğretimi karikat“rlerle desteklenmeli gerektiğinde yazma ve konuşma ödevi olarak verilmeli. Bilmeceler yine araştırma yapmaları için ödev olarak verilebilir. Mani ve fıkralar da ezberlemeleri için ödev verilir. Yukarıda vermeye çalıştığımız ders işleme metodu diğer sıfat-

fiil ve zarf-fiil konularının öğretiminde de yapılır.



286

2. Fiilimsilerin Öğretimi Fiilimsilerin tanımıyla alakalalı olarak farklı bir çok tanım yapılmıştır. Biz burada Nesrin Bayraktar ın tanımına yer

verdik. Fiilimsiler dile anlatım g“c“ zenginliği ve kıvraklık sağlamanın yanında anlatılmak isteneni kısa yoldan anlatma olanağı sağlayan, yan c“mle kurabilen, bağlaçların yerine geçebilen dil bilgisel unsurlardır. Fiilimsiler, eylemlerden t“remelerine karşın eylemin b“t“n özelliklerini göstermeyen dil bilgisel yapılardır. Olumsuzluk eki, iyelik eki, çatı eki alabilirler ancak, eylem çekimine girmedikleri için eylemlerden ayrılırlar. Sıfat-fiiller dışındaki fiilimsilerde zaman kavramı da yoktur. Bayraktar, 2004:3)

Fiilimsi eki alan bir kelime c“mlede fiil özelliği göstermezler. Özellikle sıfat-fiiller ve zarf-fiiller anlatımı bölmeden ve bağlaç kullanımına gerek kalmadan c“mle kurarlar. Aşağıda tek tek ele alacağımız fiilimsiler, fiillere getirilen farklı ekelerle ve c“mle içinde almış oldukları göreve göre “çe ayrılır: - İsim-fiil

- Sıfat-fiil

- Zarf-fiil

YTÖ de fiilimsilerin öğretimi genel olarak haber ve dilek kipleri konularının öğretimi tamamlandıktan sonra yapılır. Örnek olarak da Dilset yayınlarından çıkan Lale T“rkçe Öğretim Seti nde yer alan dil bilgisi kitaplarını verebiliriz. Bu kitaplar incelendiğinde takdirde bu sıralama gör“lecektir. Öğrenciler fiilimisiler konusuna gelinceye kadar kendilerini rahatlıkla ifade edebilecekleri bir seviyede T“rkçe öğrenmiş olacaklardır. Okuma, yazma, konuşma ve dinleme becerisini kazanan öğrenci başladıkları için Fiilimsiler konusunun öğretiminde vereceğimiz örnekleri anlamakta çok da zorluk çekmeyecektir. Ancak, yine de karşımızdakinin yeni bir dil öğrenen kişi olduğunu göz ön“nde bulundurmak gerekir. Çalışmamızda da dil bilgisi konularının anlatılmasında zorlanılan fiilimsiler konusunun öğretimini ele aldık. Meslek hayatımıza yabancılara T“rkçe öğretmekle başladık ve hala da devam etmekteyiz. Ele aldığımız konu ve “zerinde durduğumuz örnekleri yıllık öğretmenliğimiz s“resince öğretme imkanı bulduk. Dil bilgisi derslerini sıkıcı olmaktan kurtardığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Genel



287

olarak dil bilgisi dersinin işlenişiyle ilgili derslerde uygulanabilecek yöntemi şu şekilde özetleyebiliriz: İlk olarak konuyla ilgili herhangi bir dil bilgisi kuralı verilmeden örnekler verilir. Bu örneklerin sınıf içinde uygulamalı olarak yapılabilmesi dikkat edilecek hususlardandır. Yine konuya uygun görsel mateyallere yer verilmelidir. Daha sonraki aşamalarda konunun dil bilgisi kuralı verilmelidir. Konuların anlatımını daha kısa s“rede gerçekleştirebilmek için teknolojik imkanlardan da istifade edilmelidir. Daha sonra da seçilen halk edebiyatı “r“nleri öğrencilere verilir. Elbette seçilen halk edebiyatı “r“n“n“n verilme yerini, dersin başında, ortasında ya da sonunda, öğretmen belirleyecektir. Örneğin konuya uygun bir fıkra verilecekse bu ders ortasında verilmelidir. Bu uygulama zihnen yorulmaya başlayan öğrenciyi tekrardan derse çekmek için daha isabetli olacaktır. Bu çalışmanın ana hedefi fiilimsi ekleri ile alakalı derinlemesine bir inceleme yapmak değil. Asıl hedef bu eklerin kullanımını öğrenciye daha iyi anlatabilmenin yolunu bulmaya çalışmaktır. Yukarıda da ifade edildiği gibi dil bilgisi öğretimi sadece dil kurallarının verildiği, kendine göre kuralları olan sıkıcı bir ders olmamalıdır. Dil bilgisi konusu öğretilirken öğrencilere pratik yapma imkanı da vermek gerekir. Onlarla sınıf ortamında yapılabilecek etkinliklerle dersi daha da zevkli ve anlaşılabilir bir hale getirmek gerekir. Bu bağlamda da teknolojik imkanlar kullanılmalı, öğrenci derste aktif olmalı, öğrencilerden, yanlış da olsa, konuyla ilgili örnekler istenmeli.

2.1. İsim - Fiiller

Fiillere "-mak, -mek" , "-ma, -me", "-ış, -iş, -uş, -“ş" eklerinin getirilmesiyle yapılır. isim-fiil eki alan bir fiil artık normal bir isimden farkı yoktur ve isimlerin c“mlede özne, nesne, t“mleç ve ek fiil yardımıyla da y“klem görevinde olabilirler. İsim-fiillerin özellikleriyle alakalı Nesrin Bayraktar şunları söylemektedir: Bu eklerle t“retilen fiiller isimlerin t“m özelliklerini gösterirler. Kimi fiilimsiler b“t“n“yle adlaşarak nesne, eşya, yemek adları vb. gibi kalıcı isimler yapar. Çakmak yemek, yazma, s“rme, dolma, kavurma, dondurma, giriş, sunuş, dikiş gibi.

(Bayraktar, 2004:8)

İsim-fiiller konusuyla alakalı öğrencilere T“rkçe dersinin ilk konularında adı verilmeden değinilmektedir. Aslında daha önceden



288

kulak aşinalığı olan öğrencilerde bu konuyu kavrama zorluğu olmayacaktır.

Yapılışı: Fiil + İsim - Fiil Eki

Yukarıda verilen -ma, -me isim-fiil ekinin öğretimini örnek alarak diğer eklerin öğretimi de aynı mantıkla yapılabilir.

2.1.1. –mak / - mek

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Bilme-mek ayıp değil, sorma-mak öğrenme-mek ayıp

****************************

Fıkra

Y“zme Biliyordun Değil mi? (ocanın iki karısı varmış. Bir g“n "En çok hangimizi seviyorsun?"diye sorarlar hoca söyle-mek

istemez. Yeni karısı: -İkimizde göle d“şsek,önce hangimizi kurtarırdın? demiş. (oca eski eşine, "Sen biraz y“z-me biliyordun değil mi?" der

****************************

2.1.2. – ma / -me




289

Atasözleri

Et-me bul-ma d“nyası.

****************************

Fıkra

Sayması Kolay Olsun Diye Bakkal çocuğa az yumurta verir. Çocuk: -Sen bana niye hep az yumurta veriyorsun?

Bakkal:

-Taşı-ma-sı kolay olsun diye. Çocuk parasını verir. Bakkal derki:

-Ama az para verdin. Çocuk: -Say-ma-sı kolay olsun diye...

****************************

2.1.3. – y ış / – y iş / – y uş / – y “ş


Atasözleri Bir insanı tanı-mak için ya al-ış ver-iş etmeli, ya yola gitmeli.

****************************

Perşembenin gel-iş-i çarşambadan bellidir.

****************************

Fıkra

Mehmet okul çık-ış-ı eve gelir. Babası Mehmet e derki: - Okulunuza yeni gel-en öğretmeninle iletişiminiz nasıl, her hangi bir sorun yok değil mi? Mehmet:



290

- Baba aramız harika, yalnız öğretmen seni çok kıskanıyor. Babası şaşırır: - Kıskanıyor mu, niçin? Mehmet:

- Bug“n bir çok kez, çocuk senin baban ben olsaydım diye söylenip durdu.

****************************

2.2. Sıfat Fiiller Ortaçlar

Fiillere "-An, -AsI, -mAz, -ar, -DIk,DUk -AcAk, -m)ş, mUş" eklerinin getirilmesiyle yapılır. Sıfat fiiller c“mlede genellikle sıfat görevinde kullanılır. Bayraktar a göre sıfat-fiilerler: Sıfat-fiiller, isim-fiiller gibi fiilden t“rerler. Aldıkları belli başlı ekler vardır. Bu eklere sıfat-fiil ekleri denir. Sıfat-fiiller c“mlede bir sıfat gibi görev yaparlar. Sıfatlar gibi isimlerin ön“ne gelirler ve onları nitelerler. Tıpkı bir sıfat gibi ismin hal eklerini alabilirler. (Bayraktar, 2004:44)

Sıfat-fiiler fiillerden t“rerler ancak, herhangi bir fiil çekimine girmezler. Sıfatların özelliklerini gösterirler ve c“mlede sıfatın kullanılabileceği yerlerde kullanılabilirler. Bazı ekler itibarıyla -AcAk, -

D)k, DUk çekim eki alabilirler ve eklenmiş oldukları fiillere geniş zaman, gelecek zaman, geçmiş zaman anlamı katarlar.

Yapılışı: Fiil + Sıfat - Fiil Eki

Sıfat-fiil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen -ma, -

me isim-fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Sıfat-fiil ekleri ve bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda verilmiştir.

2.2.1. –(y)an / –(y)en


Atasözleri

Yuvarla-n-an taş yosun tutmaz.



291

****************************

Ver-en eli herkes öper.

****************************

Atıl-an ok geri dönmez.

****************************

Uyu-y-an yılanın kuyruğuna basma basılmaz .

****************************

Çok havla-y-an köpek ısırmaz.

****************************

Gör“n-en köy kılavuz istemez.

****************************

Kaç-an balık b“y“k olur.

****************************

Bilmece

Eve gel-en hırsız neyi çalmaz? Zili çalmaz

****************************

Fıkra

(asta Öğrenci Okul m“d“r“ çal-an telefona cevap verir. Telefonun karşısında incecik bir çocuk sesi vardır: -M“d“r bey, bizim oğlan bug“n okula gelemeyecek, kendisi biraz rahatsızlandı da…



292

M“d“r: -Peki,siz kimsiniz?

-Ben mi? Babam.

****************************

2.2.2. –r / –ar / –er /–ır /–ir /–ur /–“r


Atasözleri

Ak-ar su çukurunu kendi kazar.

****************************

2.2.3. –mış / –miş / –muş / –m“ş /


Atasözleri Öl-m“ş eşek, kurttan korkmaz.

****************************

Piş-miş aşa su katılmaz

****************************

2.2.4. –dık / –dik / –duk / –d“k –tık / –tik / –tuk / –t“k


Atasözleri Ayağa değme-dik taş olmaz, başa gelme-dik iş olmaz.

****************************

Çıkma-dık candan umut kesilmez.



293

****************************

Kedi uzanama-dığı ciğere yetişeme-diği ciğere) pis (murdar) der.

****************************

Umma-dığın taş baş yarar.

****************************

B“keme-diğin eli öp. öpeceksin

****************************

S“rçme-dik at d“şme-dik yiğit olmaz

****************************

Fıkra

Hasta Adam Tablosu Doktor, “nl“ bir ressam olan arkadaşını ziyarete gitti. Ünl“ ressam, son olarak yap-tığı tabloyu doktora gösterdi. Doktor tabloyu eline al-ıp incelediAradan biraz zaman geçtikten sonar ressam: -Eee, söyle bakalım fikrin ne? diye sordu: Doktor tabloya tekrar bakıp cevap verdi: -Merak edil-ecek bir şey yok. Sadece “ş“tm“ş, o kadar...

****************************

2.2.5. –(y)acak / –(y)acak


Atasözleri Öp“l-ecek el ısırılmaz.

****************************



294

Ak-acak kan damarda durmaz.

****************************

)sır-acak it dişini göstermez.

****************************

İyi ol-acak hastanın hekim ayağına gelir.

****************************

Mani

Analar hatun olur Sevdası b“t“n olur

Anaya vuran eller Yakıl-acak odun olur.

**************************** Bu çeşme viran çeşme Su iç-ecek tası yok Yıkma m“min kalbini Yap-acak ustası yok

****************************

2.2.6. –ası / –ası /


Atasözleri Baktın kar havası, eve gel kör ol-ası ….. adam vs…

****************************

2.3. Zarf Fiiller bağ fiiller, ulaçlar



295

Zarf-fiiller, fiillerden t“retilen ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir Zarf-fiiller c“mlede genellikle zarf t“mleci olarak görev yaparlar. Zarf-fiillerin özellikleriyle alakalı olarak Bayraktar şunları söylemektedir:

Fiil özelliği göstermediklerinden fiil çekimine girmezler. Ayrıca iyelik eklerini ve ismin hal eklerini almazlar. C“mlede zarf görevinde kullanılırlar. C“mle içinde devamlılık, zaman, sebep, anlamı verirler. (Bayraktar, 2004:138)

Yapılışı: Fiil + Zarf - Fiil Eki

Zarf-fiil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen -ma, -

me isim-fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Zarf-fiil ekleri ve bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda verilmiştir.

2.3.1. –(y)a / –(y)e


Atasözleri

Damla-y-a damla-y-a göl olur.

****************************

Mani

Yaz-a yaz-a yaz geldi

Derelere kaz geldi Daha yazacaktım ama M“rekkebim az geldi

****************************

Fıkra



296

Eski zamanlardan kalma ök“z (oca yer altına ahır yapmaya karar vermiş. Toprağı kaza kaza komşunun ahırına girmiş. Bir s“r“ ök“z gör-“nce koş-a koş-a karısına gitmiş: - (anım, hanım! diye bağırmış. M“jdemi isterim. Eski zamanlardan kalma bir ahır dolusu ök“z buldum..

****************************

Bilmece

Gid-e gid-e gittim Altın suya battım G“zellere baktım. (ayna)

****************************

2.3.2. –(y)arak / –(y)erek


Fıkra

Helva Bir g“n (oca nın canı helva çekmişti. Ama parası yoktu. Bakkala gitti, yutkun-arak sordu:

-Bakkalbaşı, sende un var mı?

-Var.

-Yağ ile şeker de var mı?

-Onlar da var.

-Bre m“barek, ne duruyorsun öyleyse, helva yap-ıp yesene!

****************************

Beyaz saçlar Çocuk annesine sorar: Anne, niye senin saçların beyaz?



297

Annesi: Sen beni her “z-d“ğ“nde saçımın bir teli beyazlıyor. demiş. Çocuk da g“l-erek: O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı. demiş.

****************************

2.3.3. – y ınca / –(y)ince / –(y)unce / –(y “nce


Atasözleri

Araba devril-ince teker kırıl-ınca yol gösteren çok olur. ****************************

R“zgâr esme-y-ince yaprak kıpırdamaz dal oynamaz .

****************************

Fıkra

D“nyanın Dengesi Nasreddin (oca`ya sormuşlar: - Niçin insanlar sabah kalk-ınca hep farklı yönlere dağılıyor da aynı yöne gitmiyorlar? (oca cevaplamış: - (erkes aynı yöne gidecek olsa d“nyanın dengesi bozulurdu da ondan...

****************************

İpe Un Sermek Nasreddin (oca, m“nasebetsiz komşusunun hemen her g“n olur olmaz bir şeyler istemesinden bıkmış. Komşu bir g“n çamaşır ipi iste-y-ince:

- Veremem, ipe un serdim. demiş. - Aman (oca, ipe un serilir mi?

- Adamın vermeye niyeti olma-y-ınca ipe de un serer..

****************************



298

Bilenler Bilmeyenlere Öğretsin (oca Nasreddin Efendi bir g“n vaaz için k“rs“ye çık-ıp: Ey M“minler, size ne diyeceğim bilir misiniz? der. Cemaat der ki (ayır, (oca Efendi bilmeyiz. (oca: Ya siz bilme-y-ince ben size ne söyleyeyim. demiş. Aradn biraz zaman geçtikten sonra hocaefendi yine k“rs“ye çık-ıp: Ey M“sl“manlar sizene diyeceğim bilir misiniz? Onlar da derlerki: Biliriz. (oca: Ya siz bildikten sonra ben size ne söyleyeyim. de-y-ip k“rs“den inmiş. Nasreddin (oca k“rs“den in-ip gid-ince cemaat hayretler içerisinde: Bir daha çıkar ise kimimiz biliyoruz, kimimiz de bilmiyoruz. diye söyleyelim demişler. (oca tekrar k“rs“ye çık-ıp: Ey kardeşler, size ne söyleyeceğim bilir misiniz? Onlar da: Kimimiz bilir, kimimiz bilmeyiz. demişler. (oca: Ne g“zel! Bilenleriniz, bilmeyenlerinize öğretsin.

****************************

Bilmece

Bulut benim eğerim İste-y-ince her zaman Tarlalara bağlara Sağnak olur inerim. yağmur

****************************

2.3.4. –dığında / –diğinde / –duğunda / –d“ğ“nde –tığında / –tiğinde / –tuğunda / –t“ğ“nde


Fıkra

Çocuk annesine sorar: -Anne niye senin saçların beyaz ? Annesi: - Sen beni her “z-d“ğ“nde saçımın bir teli beyazlıyor. demiş.



299

Çocuk da g“l-erek: - O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı. demiş.

****************************

Bilmece

Temel her şimşek çak-tığında saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin? Fotoğrafının çekildiğini sanıyormuş

****************************

Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığında yatak kırılıyormuş. Niçin? (uykusu ağırmış

****************************

2.3.5. –dığı zaman / –diği zaman / –duğu zaman / –d“ğ“ zaman

–tığı zaman / –tiği zaman / –tuğu zaman / –t“ğ“ zaman


Fıkra

Niye Senin Saçların Beyaz? Çocuk annesine sorar: -Anne niye senin saçların beyaz ? Annesi: - Sen beni her “z-d“ğ“ zaman saçımın bir teli beyazlıyor. demiş. Çocuk da g“l-erek: - O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı. demiş.

****************************

Bilmece

Temel her şimşek çak-tığı zaman saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin? Fotoğrafının çekildiğini sanıyormuş

****************************

Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığı zaman yatak kırılıyormuş. Niçin?



300

(uykusu ağırmış

****************************

2.3.6. –dıkça / –dikçe / –dukça / –d“kçe

–tıkça / –tikçe / –tukça / –t“kçe


Fıkra

Hepsini Sen Yesene Nasreddin (oca, zengin, obur ve aç gözl“, bir Akşehirli ile beraber Konya'ya gidiyormuş. Yolda acık-tıkça yanlarındaki azıklarını çıkar-ıp yiyorlarmış. (oca daha bir iki lokma ye-meden, adam azığın hepsini midesine bir g“zel indiriyormuş. Adam yolda s“rekli kazan-mak-tan,

ye-mek-ten, iç-mek-ten bahsediyormuş. Derken Konya'ya gelmişler. Bir fırınıın ön“ne gelmişler. Ekmeklerini yeni pişiren ve fırından çıkar-an, bir yandan da mis gibi kok-an

ekmekleri vitrinine diz-en bir fırıncının ön“ne gelmişler. Birlikte fırıncı d“kkanına girmişler. (oca, Fırıncıya ; - Bu ekmekler senin mi? diye sormuş. Fırıncı afalla-y-ıp, şaşkın şaşkın bakarak: - Evet benim deyince (oca cevabı yapıştırmış: - Bu kadar mis gibi kokan ekmekleri, nar gibi kızar-mış sıcak ekmeğin var da ne duruyorsun, hepsini yesene !...

****************************

2.3.7. – y ıp / –(y)ip / –(y)up / – y “p /


Atasözleri Bin ölç-“p bir biçmeli.

****************************

Tilkinin dön-“p dolaş-ıp gel-eceği yer k“rkç“ d“kkânıdır.



301

****************************

Mani

(ep tatlı konuşmalı, Bilene danışmalı, Bayram g“n“ insanlar, Konuş-up tanışmalı.

****************************

Eğlen-ip g“l“şelim Tanış-ıp bilişelim Bahşişimi hazırla Bayramda gör“şelim.

****************************

Fıkra

Kim Daha B“y“k? Nasrettin (oca'ya sormuşlar: - Padişah mı b“y“k, yoksa çiftçi mi? Çiftçi b“y“k elbet demiş (oca ve eklemiş: - Ç“nk“ çiftçi buğday yetiştir-ip vermezse padişah acından öl“r.

****************************

Kıyamet Alameti Nasreddin (oca`ya sormuşlar: - (ocam, kıyametin alameti nedir? Neme lazım! demiş (oca. - Aman Hocam demişler, Sen de neme lazım dersen kime sor-up öğrenelim?..

- Dedik ya neme lâzım diye demiş yine (oca. (erkes neme lazım derse, işte bu kıyamet alametidir!

****************************

Yasını Tutuyorlar Nasreddin Efendi bir g“n tavuklarını bir bir tut-up yakalamış. Tavukların boynuna bir parça bez bağlamış ve sonra tavukları salıvermiş. (alk toplanmış ve (oca nın yanına gel-ip:



302

- Tavuklara ne oldu? demiş. Hoca:

- Bunların anaları öld“, yasını tutarlar. demiş.

****************************

Bilmece

Bir karıştır boyu

Gir-ip çıkmak huyu

Gir-ip çıkmak bitince

Koy ateşe suyu. kaşık

****************************

2.3.8. –ken


Atasözleri Bir göz ağla-r-ken öb“r göz g“lmez.

****************************

)rmaktan geç-er-ken at değiştirilmez.

****************************

Su ak-ar-ken testiyi doldurmalı.

****************************

Mani

Kara kara tavuklar

Beyaz beyaz yumurtlar Bizim sınıfın erkekleri Ders dinler-ken uyuklar



303

****************************

Fıkra

Bir Ayağın Abdesti Yok Bir g“n (oca abdest alır-ken su az gelir. Namaza başladığı vakit kaz gibi bir ayak“st“nde durur. Derler ki:

- (ocaefendi ne yapıyorsun? Hoca:

- Bu ayağın abdesti yoktur. demiş.

****************************

2.3.9. – y alı / –(y)eli


Fıkra

Oğlak B“y“d“ Bir g“n Nasrettin (ocaya burcunu sormuşlar. Hoca:

- Tekedir demiş. - Aman hocam nasıl teke olur? diye sormuşlar. Hoca da:

- Ben doğ-alı sene oldu oğlak b“y“d“ teke oldu demiş.

****************************

2.3.10. –dığı halde / –duğu halde / –diği halde / –d“ğ“ halde –tığı halde / –tiği halde / –tuğu halde / –t“ğ“ halde


Bilmece

Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığında yatak kırılıyormuş. Niçin?



304

(uykusu ağırmış

****************************

2.3.11. –masına rağmen / –masına rağmen /


Bilmece

Adamın biri çok zayıf ol-masına rağmen yatağa yat-tığında yatak kırılıyormuş. Niçin? (uykusu

ağırmış

****************************

2.3.12. –madan / –madan


Atasözleri

Al-madan vermek, Allahà mahsus yaraşır .

****************************

Ek-meden biçilmez.

****************************

G“n doğ-madan neler doğar.

****************************

Lokma çiğnen-meden yutulmaz.

****************************

Şimşek çak-madan gök g“rlemez.

****************************

Bilmece



305

Ye-meden söyler, iç-meden söyler. (dolmakalem)

****************************

Altı adam bir şemsiyenin altında ıslan-madan nasıl durabilir? yağmur yağmazsa

****************************

Biri yer de doymaz Biri hiç yerinde durmaz, Biri al-madan kalkmaz .

ateş - duman - k“l

****************************

Sonuç

Dil öğretimi özellikle ilk başlarda çok zordur. Öğretmen de öğrenci de elbette zorluk çekecektir. Bu zorlukları aşabilme ve asgariye indirme adına öğretmene b“y“k bir iş d“şmektedir. Öğretmenin dil öğretimi adına hep yeni arayış içinde olması gerekmektedir. Konulara uygun yöntem ve tekniklerle dersini anlatmanın yanısıra teknolojiyi de iyi kullanmalır. Bu makalenin asıl amacı d“nyanın dört bir tarafında kendisini T“rkçe öğretmeye adamış öğretmenlere dil bilgisi konularından özellikle fiilimsiler konusunun öğretimine k“ç“k de olsa katkı sağlamaktır. Yapılan bu ve benzeri çalışmalarla yabancılara T“rkçe öğretmenliği yapan öğretmenlerin işlerinin biraz daha kolaylaşacağını d“ş“n“yoruz. Bu tarz çalışmalarında bizzat sahada olup T“rkçe öğreten öğretmenlerin de farklı arayışlar içine girmesine vesile olacağı kanaatini taşı Konuyla ilgili seçilen halk edebiyatı “rnlerinin öğretilmesi dersin eğlenceli geçmesine vesile olacaktır. Ayrıca öğrencilere T“rk k“lt“r“n“n temel taşlarını oluşturan bu “r“nlerden de örnekler öğretilmiş olacaktır. Özellikle de atasözleri, tekerlemeler, fıkralarla ve bilmecelerle s“slenen bir T“rkçe dersi sıkıcı olmayacaktır.

Kaynakça



306

BAYRAKTAR, Nesrin (2004): T“rkçe de Fiilimsiler: Ankara , Atat“rk K“lt“r, Dil ve Tarih Y“ksek Kurumu T“rk Dil Kurumu Yayınları: 838 GÜZEL, Abdurrahman T“rk (alk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara s. . Baskı İşcan, Adem . T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Önemi, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: , Sayı: , s: (29-36) TAŞDEM)R, Ercan; B)LKAN, Nesrin; CAN, (“dai . Pratik

T“rkçe Öğretim Teknikleri Metot kitapları serisi, Dilset yayınları s: Y)LMAZ, (“seyin . T“rkçe Fiil Çekiminin Yabancılara Öğretiminde (alk Edebiyatı Ür“nlerinin Kullanılması, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı Balkanlarda T“rkçe Bildiri Kitabı, Cilt , (ëna e Plotë "Beder" Üniversitesi, - Kasım; Tiran/Arnavutluk

http://www.guzelfikralar.com/bakkal-ve-cocuk-4591.htm

http://www.komik-fikralar.com/2013/05/zeki-cocuk.html

http://www.netkeyfi.net/nasrettin-hoca/fikralar-nasreddin-

hoca-fikralari-oglak-buyudu-1810.php

http:www.manisitesi.com/mani-13499

http://trdocs.org/docs/index-105271.html

http://www.atasozlerianlamlari.com

http://www.guzelfikralar.com/bakkal-ve-cocuk-4591.htm

http://www.komik-fikralar.com/2013/05/zeki-cocuk.html

http://www.netkeyfi.net/nasrettin-hoca/fikralar-nasreddin-hoca-fikralari-oglak-buyudu-1810.php

http://www.netkeyfi.net/nasrettin-hoca/fikralar-nasreddin-hoca-fikralari-oglak-buyudu-1810.php

http://trdocs.org/docs/index-105271.html



307

YUNUS EMRE ENSTİTÜSÜ NÜN TÜRKOLOJİ ALAN)NDAKİ FAALİYETLERİ

Arş. Gör. Murat PARLAKP)NAR Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Muş/TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET

Bu bildiride Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre Vakfı na bağlı olarak kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiye nin, T“rk dilinin, tarihinin, k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler y“r“tmek “zere / / tarihli ve sayılı Kanun la kurulmuş bir kamu vakfıdır. Yunus Emre Enstit“s“ ise vakfın amaçlarını uygulanabilir projelere dön“şt“rmede önemli bir rol oynamaktadır. Sadece T“rkiye de değil d“nyanın birçok “lkesinde faaliyetlerde bulunan Enstit“; yurt dışı açılımını Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Yunus Emre Enstit“s“n“n bug“n itibariyle yurt dışında un “zerinde k“lt“r merkezi bulunmaktadır. Bu merkezlerde; T“rkiye nin k“lt“rel özelliklerini, sanatını, edebiyatını, tarihini tanıtmaya yönelik çeşitli etkinlikler yanında T“rkçe dil kursları d“zenlenmektedir. Merkezlerde bilimsel faaliyetlere de ağırlık verildiği; paneller, konferans, çalıştay ve sempozyumlara da kimi zaman ev sahipliği yapıldığı gör“lmektedir.

Eyl“l tarihinde T“rk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı TİKA ile Yunus Emre Vakfı arasında imzalanan protokol ile T“rkoloji Projesi Yunus Emre Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin ardından çok kısa sayılabilecek bir s“rede T“rkoloji alanında çok önemli sayılabilecek projelere imza atılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yunus Emre Vakfı, Yunus Emre Enstit“s“, T“rkoloji, faaliyetler, T“rkoloji Projesi

ABSTRACT

In this report we are going to dwell on the activities of Yunus Emre

Institution in the field of Turcology. Yunus Emre Institution has been

established as a part of the Yunus Emre Foundation. Yunus Emre

Foundation is a foundation established based on the legislation No: 5653

and dated 05/05/2007 in order to carry out activities so as to introduce



308

Turkey, Turkish language, history, culture and art. On the other hand

Yunus Emre Institution plays an important role in transforming the goals

of the Foundation into feasible projects. The Institution which leads

activities not only in Turkey but also in many countries of the world has

been achieving its expansion through Yunus Emre Cultural Centres. As of

today Yunus Emre Institution owns more than 30 cultural centres abroad.

In these centres Turkish language courses are held along with

introductory activities of cultural characteristics of Turkey, its art and

literature. It is also observed that in the centres there is a focus on

scientific studies as well and they sometimes host panels, conferences,

workshops, and symposiums.

In 20th September 2011 a protocol was signed between Turkish

Cooperation and Coordination Presidency (TIKA) and Yunus Emre

Foundation and in this way the Turcology Project was handed down to

Yunus Emre Foundation. Following this progress in a comparatively short

time relatively important projects have been signed in the field of

Turcology.

Key words: Yunus Emre Foundation, Yunus Emre İnstitution, activities, Turkology Project

Giriş Bu bildiride son yıllarda T“rkiye nin k“lt“r diplomasinin önemli aktörlerinden biri olarak öne çıkan Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Enstit“n“n ana çalışma alanı T“rkiye nin k“lt“rel yönden tanıtılması olmakla birlikte gerçekleştirdiği faaliyetler göz ön“ne alındığında bunların doğrudan ya da dolaylı olarak T“rkoloji biliminin gelişimine, g“çlenmesine katkıda bulunduğu söylenebilir. Dolayısıyla Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki çalışmalarına geçmeden önce Enstit“n“n kuruluşu, ortaya koyduğu amaçlar ve genel faaliyetleri hakkında bilgiler vermek yararlı olacaktır. Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre Vakfına bağlı olarak kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiye nin, T“rk dilinin, tarihinin, k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler y“r“tmek “zere / / tarihli ve sayılı Kanun la kurulmuş bir kamu vakfıdır. Yönetiminde “st d“zey devlet adamlarının, b“rokratların, uzmanların ve akademisyenlerin yer aldığı gör“len Yunus Emre Vakfı, ilk olarak Yunus Emre Enstit“s“n“n kuruluşunu gerçekleştirmiştir. Mayıs tarihinde Yunus Emre Vakfı na bağlı olarak kanunla kurulmuş olan Yunus Emre Enstit“s“n“n kuruluş amaçları şu şekilde belirtilmiştir:



309

Yurt dışında T“rkçe dersleri vermek, verdirmek ve T“rkçe öğretimini destekleyici faaliyetlerde bulunmak. Yurt dışında T“rk dili ve edebiyatı alanında akademisyenlere ve T“rkologlara çeşitli katkılar sağlamak. T“rkçe yeterlilik sınavını geliştirmek ve uygulamak. T“rkçe öğrenen ve T“rkçesini geliştirmek isteyenlere eğitim araştırma bursları vermek. K“lt“rel etkinlikler d“zenlemek veya k“lt“rel etkinliklere destek

olmak. T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında tanıtılması için yazılı veya gör“nt“l“ “r“nler hazırlamak, bu “r“nlerin dağıtımını yapmak. Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri vasıtasıyla ilgili “lkelerdeki k“lt“rel programların hazırlanması ve uygulanmasını sağlamak. Yurt dışında enstit“ler, “niversiteler ve sivil toplum kuruluşlarıyla birlikte k“lt“rel faaliyetlerde bulunmak ve işbirliği yapmak. Yunus Emre Enstit“s“ tarafından yayımlanan dergi, kitap, broş“r“n dağıtımını sağlamak. Gör“nt“l“ ve sesli yayınlar yapmak veya yapılmasını teşvik etmek. İlgili “lkelerdeki k“lt“rel faaliyetlere katılmak ve bu faaliyetleri desteklemek. T“rk k“lt“r“n“n tanıtılması amacıyla ilgili “lkelerde yapılacak olan terc“me faaliyetlerini desteklemek. 1 Bu amaçların özetle yurt dışında T“rkçe öğretim faaliyetlerinin y“r“t“lmesi, desteklenmesi, T“rk k“lt“r“n“n t“m yönleriyle tanıtılması amaçları doğrultusunda belirlendiği gör“lmektedir. Yunus Emre Enstit“s“ sadece T“rkiye de değil d“nyanın birçok “lkesinde faaliyetlerde bulunmaktadır. Enstit“ yurtdışındaki faaliyetlerini Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri YETKM aracılığıyla gerçekleştirmektedir. T“rk K“lt“r Merkezlerinden ilki Ekim tarihinde Saraybosna da açılmıştır. G“n“m“zde Afganistan, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Bosna (ersek, Cezayir, Fas, Fransa, G“ney Afrika, G“rcistan, (ollanda, İngiltere, İran, İtalya, Japonya, Karadağ, KKTC, Kazakistan, Kosova, L“bnan, Macaristan, Makedonya,

1 Yunus Emre Enstitüsü Tanıtım Kitabı, s.8



310

Mısır, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Ürd“n olmak “zere “lkede YETKM faaliyet göstermektedir. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri T“rkiye nin k“lt“r ve sanatının yurt dışında tanıtılmasında önemli bir rol “stlenmiştir. Merkezlerde T“rkiye nin k“lt“rel yönden tanıtılması amacıyla konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne gösterileri, film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar vb. pek çok faaliyet d“zenlenmektedir. Yine k“lt“r faaliyetleri kapsamında d“nyanın pek çok “lkesinde ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapılarak fuar, festival vb. organizasyonlara da katılım sağlanmaktadır. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde bu t“r k“lt“r ve sanat etkinlikleri yanında T“rkçe eğitim- öğretim faaliyetleri de y“r“t“lmektedir. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde d“zenlenen T“rkçe kurslarında, öğretim sistemi Avrupa Birliği Ortak Dil Kriterleri çerçevesinde oluşturulmuştur. Dersler dinleme, konuşma, okuma ve yazma olmak “zere dört temel dil becerisine yönelik yapılmaktadır. Merkezlerde T“rkçe öğretimi A /A /B /B /C d“zeylerinde toplam kurda yapılmakta ve her kur ders saatinden oluşmaktadır. - yılları arasında K“lt“r Merkezinde gerçekleştirilen T“rkçe kurslarıyla yaklaşık . öğrenciye T“rkçe öğretimi gerçekleştirilmiştir.2 Enstit“n“n gerçekleştirdiği Yaz Okulu Programları da T“rkçe öğretim faaliyetlerinin önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. Enstit“, her yıl K“lt“r Merkezlerindeki T“rkçe kurslarında “st“n başarı gösteren kursiyerleri, T“rkiye ye davet ederek T“rkçe Yaz Okulu Programı d“zenlemektedir. Bu programlara yurtdışındaki çeşitli “niversitelerinin T“rkoloji böl“mlerinde okuyan öğrenciler de katılabilmektedir. Tamamen “cretsiz gerçekleştirilen yaz okulu programlarında katılımcılar T“rkçe konuşarak pratik yapma imkânı yakalamış olmanın yanında bir yandan da k“lt“rel etkinlikler ve geziler sayesinde T“rkiye yi, T“rk insanını ve T“rk k“lt“r“n“ yerinde tanıma fırsatı bulmaktadırlar. yılında T“rkçe Yaz Okulu programına “lkeden öğrenci katılmıştır.3 Yurt dışı T“rkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı YTB ile Yunus Emre Enstit“s“ işbirliğiyle d“zenlenen

2 Yunus Emre Türk Kültür Merkezlerinde yabancılara uygulanan Türkçe öğretimi faaliyetleri bu bildirinin doğrudan konusu olmadığı için burada kısaca değinilmiştir. Yunus Emre Merkezlerinde uygulanan Türkçe öğretim modelini Kosova örneğinde ele alan şu çalışmaya bakılabilir: Salih Okumuş, Sadullah Yılmaz, Özge Akbaş, “Kosova’da Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi ve Yunus Emre Modeli”, 2. Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı II, Tiran/Arnavutluk, 14-16 Kasım 2013, s. 276-282. 3 Yunus Emre Bülteni, Ekim 2013, s.1.



311

yılı T“rkçe Yaz Okulu programına Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna (ersek, Fransa, G“ney Kore, G“rcistan, Japonya, Kazakistan, Kırgızistan, Makedonya, Yemen, Yunanistan, Polonya ve d“nyanın diğer birçok “lkesinden öğrenci katılmıştır.4 Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rkçenin uluslararası geçerliliğe sahip standart bir sınava kavuşması ve yabancı öğrenci kabul“n“ kolaylaştırmak ve öğrencilerin daha sağlam bir d“zlemde değerlendirilmelerini sağlamak amacıyla T“rkçe Yeterlilik Sınavı TYS çalışmalarına başlanmıştır. Şimdilik kağıt tabanlı uygulanan TYS için çevrimiçi online sınav hazırlama çalışmaları devam etmektedir. TYS de adayların okuma, dinleme, yazma ve konuşma becerilerindeki yeterlilikleri ölç“lmektedir. TYS iki böl“mden oluşmaktadır. ). Böl“mde okuma, dinleme yazma soruları; )). Böl“mde ise konuşma bağımsız konuşma ve karşılıklı konuşma soruları yer almaktadır. sorudan oluşan TYS nin toplam s“resi dakikadır. TYS de her bir beceri alanından en az % oranında başarılı olmak koşulu ile toplamda -70 arasında puan alan adaylara B , - arası puan alan adaylara C , - arası puan alan adaylara ise C T“rkçe Yeterlilik Belgesi verilmektedir. T“rkçe Yeterlilik Belgesinin geçerlilik s“resi yıldır. TYS ocak, mayıs ve eyl“l aylarında olmak “zere yılda “ç kez sınav merkezinin belirleyeceği g“n ve saatlerde yapılmaktadır. İlk TYS uygulaması, Eyl“l tarihinde Tahran T“rk K“lt“r Merkezinde yapılmıştır. Uluslararası ölçekte ilk uygulama, - Mayıs tarihleri arasında Kosova, Arnavutluk, Mısır, İran, Azerbaycan, Japonya, G“rcistan, Bosna (ersek, Belçika, Kazakistan olmak “zere “lkede; ikinci uygulama Eyl“l tarihinde Azerbaycan, G“rcistan, Rusya/Tataristan, Kazakistan, İran, Japonya, Ürd“n, Mısır, Bosna (ersek olmak “zere “lkede; son uygulama ise Mayıs tarihinde Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Belçika, Bosna (ersek, Fas, G“rcistan, İran, Japonya, Macarsitan, Makedonya, Mısır, Polonya, Rusya ve Ürd“n olmak “zere “lkede gerçekleştirilmiştir.5 Temel faaliyet alanlarından biri de yabancılara T“rkçe öğretimi olan Yunus Emre Enstit“s“, ortaya çıkan kaynak ihtiyacı “zerine T“rkçe Öğretim Seti hazırlama çalışmalarına başlamıştır. Yabancı dil olarak T“rkçe öğretimi faaliyetlerini daha etkili ve verimli hâle getirmek amacıyla Avrupa Konseyi Ortak Dil Kriterleri ne uygun ders kitapları, çalışma kitapları, öğretmen kılavuz kitapları, okuma kitapları ve ses

4 Cihan, Demirci, “Türkçeyi, Türkiye’yi Tanıyarak Öğreniyorlar” (Haber). 19.08.2014. http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi-taniyarak-

ogreniyorlar-6393121-haberi/ , Erişim Tarihi: 16.08.2014. 5 Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü Tanıtım Kitabı, 2014, s.55-57.

http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi-taniyarak-ogreniyorlar-6393121-haberi/




312

CD lerinden oluşan Yunus Emre T“rkçe Öğretim Seti çalışmaları devam etmektedir.6

Bosna- (ersek te T“rkçenin seçmeli yabancı dil olarak resmi m“fredatta yer almasının ardından T“rkçe nin öğretimi için (aydi T“rkçe Öğrenelim adlı ders ve çalışma kitapları ile CD lerden oluşan setin . ve . sınıflar için olan . ve . kitapları, dinleme CD leri tamamlanmış ve - eğitim öğretim yılında kullanılmaya başlanmıştır. Bu setler, Bosna (ersek Federal Eğitim Bakanlığından izin alınarak Bosna (ersek te yayımlanmıştır.7 Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretilmesi faaliyetlerinde görev alacak öğretim elemanlarının çağdaş yabancı dil öğretim yaklaşım, yöntem ve tekniklerle donatılmış bir biçimde yetiştirilmesi amacıyla sertifika programları d“zenlemektedir. Ankara Üniversitesi TÖMER ve Gazi Üniversitesi TÖMER ile işbirliği içerisinde ihtiyaç ve talebe göre belli aralıklarla d“zenlenen veya haftalık programlarda okutman adaylarına teorik ve pratik eğitim alma fırsatı sunulmaktadır. Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rk K“lt“r Merkezlerinde görev yapan okutmanların ve yurt dışındaki devlet okullarında ya da farklı kurumlarda görev yapan T“rkçe öğretmenlerinin eğitimine yönelik hizmet içi eğitim programları ve seminerler de d“zenlenmektedir. Bu faaliyetler yabancılara T“rkçe öğretimini, ortak ve nitelikli bir d“zlemde y“r“tmek, eğitmen ve öğreticilerin donanımlarını artırarak eğitim standartlarını y“kseltmek, yeni kazanımları paylaşmak vb. amaçlarla d“zenlenmektedir.8

Yunus Emre Enstit“s“ ve T“rkoloji Projesi Yunus Emre Enstit“s“ n“n en önemli faaliyetlerinden biri, T“rkoloji Projesi dir. T“rkoloji Projesi, yılında T“rk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı TİKA tarafından başlatılmış ve ilk olarak 2000- eğitim öğretim yılında uygulamaya konulmuştur. T“rkoloji Projesi çerçevesinde; T“rk dili öğreniminin nitelikli hale getirilmesi, T“rkiye ile diğer “lkeler arasındaki ilişkilerin g“çlendirilmesi, dolayısıyla bu “lkelerde yapılacak eğitim, k“lt“r ve sosyal faaliyetler çerçevesinde T“rkçe konuşabilen mevcut bir kitlenin oluşturulması; T“rkiye nin ve T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında daha iyi tanıtılması hedeflenmektedir. 9 Yunus Emre Enstit“s“ ile TİKA arasında Eyl“l

6 A.g.e., s.23. 7 Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 100. 8 Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü Tanıtım Kitabı, 2014, s. 37, 39. 9 Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Aralık 2013 s. 5.



313

tarihinde imzalanan protokol ile T“rkoloji Projesi Yunus Emre Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin ardından T“rkoloji Projesi kapsamında farklı “lkede b“nyesinde T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji böl“mleri, T“rkçe kursları bulunan “niversite ile İşbirliği Protokol“ imzalanmıştır. Bu “lke ve “niversiteler şunlardır: . AFGANİSTAN: Kabil Devlet Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . AZERBAYCAN: Bak“ Devlet Üniversitesi Filoloji ve Doğu Bilimleri Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mleri . BELARUS: Minsk Devlet Yabancı Diller Üniversitesi Doğu Dilleri K“rs“s“, Baranoviçi Devlet Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . BELÇİKA: Gent Üniversitesi Uygulamalı Dil Çalışmaları Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“

5. BOSNA-(ERSEK: Tuzla Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Mostar Cemal Biyediç Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Zenica Üniversitesi Pedagoji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . Saraybosna Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . BULGARİSTAN: Plovdiv Filibe Paisiy (ilendarski Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Bulgar Dili Böl“m“, Shumen Şumnu Episkop Konstantin Preslavski Üniversitesinde T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . CEZAYİR: Cezayir Üniversitesi Edebiyat ve Dil Fak“ltesi Doğu Dilleri K“rs“s“ T“rkoloji Böl“m“ . ÇİN (ALK CUM(URİYETİ: Şanghay Uluslararası Araştırmalar Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . ÇEK CUM(URİYETİ: Prag Charles Üniversitesi Edebiyat Fak“ltesi Yakın Doğu ve Afrika Çalışmaları Enstit“s“ T“rkoloji K“rs“s“ . ESTONYA: Tallinn Üniversitesi Eston Beşeri Bilimler Enstit“s“ Orta Doğu ve Asya Çalışmaları Böl“m“ T“rkoloji Ana Bilim Dalı 11. FAS: V Mohammed-Agdal Üniversitesi Edebiyat ve Sosyal Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . GÜRCİSTAN: İvane Javakhishvili Tiflis Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Batum Şota Rustaveli Devlet Üniversitesi Eğitim ve Bilim Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“,



314

Samstskhe- Javakheti Akalske Devlet Eğitim Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . ()RVATİSTAN: Zagreb Üniversitesi Beşeri ve Sosyal Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . (İNDİSTAN: Jawaharlal Nehru Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . )RAK: Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Musul Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . İTALYA: La Sapienza Üniversitesi Orta Asya ve Afrika Çalışmaları T“rkçe Böl“m“ . JAPONYA: Bunkyou Gakuin Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi . KAZAKİSTAN: L.N. Gumilev Avrasya Milli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . K)RG)ZİSTAN: Kırgız-Özbek Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . KOSOVA: Priştine Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . LETONYA: Letonya Üniversitesi İnsani Bilimler Fak“ltesi Asya Çalışmaları Böl“m“, Letonya K“lt“r Akademisi K“lt“rlerarası İletişim ve Yabancı Diller Böl“m“ . LİTVANYA: Vilnius Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili Programı- Oryantalistik Merkezi T“rkoloji Programı . M)S)R: Sohag Üniversitesi Edebiyat Fak“ltesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Böl“m“ T“rkçe Şubesi . MOĞOLİSTAN: Moğolistan Milli Üniversitesi T“rkoloji Böl“m“ . MAKEDONYA: Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, İştip Gotse Delçev Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Kalkandelen Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fak“ltesi T“rkçe Programı . PAKİSTAN: Ulusal Modern Diller Üniversitesi T“rkçe Böl“m“ . POLONYA: Varşova Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“

28. RUSYA FEDERASYONU: (Tataristan Cumhuriyeti) Kazan Federal Üniversitesi Şarkiyat ve Uluslararası İlişkiler Enstit“s“ T“rk



315

Filolojisi Böl“m“, Saint-Petersburg Devlet Üniversitesi Doğu Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Başkurdistan Cumhuriyeti Başkurt Devlet Üniversitesi Filoloji ve Gazetecilik Fak“ltesi Şarkiyat Böl“m“ . S)RBİSTAN: Novi Sad Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi . SLOVAKYA: Comenius Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi 31. SUDAN: Kuran-ı Kerim ve İslami Bilimler Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“ . SUUDİ ARABİSTAN: Cidde İffet Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi 33. UKRAYNA: Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Filoloji Enstit“s“ T“rkoloji Böl“m“, Kırım Özerk Cumhuriyeti Kırım M“hendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve T“rk Filolojisi Fak“ltesi T“rk-Tatar Böl“m“ . ÜRDÜN: Ürd“n Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi Asya

Dilleri Böl“m“ T“rk Dili ve Edebiyatı Programı . YEMEN: San a Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“10 Yunus Emre Enstit“s“ tarafından Yurt dışında işbirliği protokol“ imzalanan bu “niversitelere yönelik şu destekler sunulmaktadır: . Öğretim elemanı görevlendirilmesi, . Böl“mlerin kaynak kitap ihtiyaçlarının karşılanması, . Başarılı öğrencilerin T“rkiye de gerçekleştirilen T“rkçe Yaz Okulu Programı na davet edilmesi, .T“rkologlara araştırma, sempozyum, konferans vb.

faaliyetlerde akademik destek sağlanması, . T“rkoloji böl“mlerindeki başarılı öğrencilere burs verilmesi, . Genç T“rkologların yetişmesine katkı sağlanması, .T“rkologların T“rk Dili, edebiyatı, tarihi, sanatı ve k“lt“r“ ile ilgili projelerinin desteklenmesi, .T“rkçeyi ve T“rk k“lt“r“n“ tanıtıcı faaliyetlerin d“zenlenmesine destek sağlanması. 11

10 Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tanıtım, Ankara, Aralık 2013, s. 31-

33. 11 http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz,

Erişim Tarihi: 20.08.2014.

http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz



316

Enstit“ T“rkoloji projesi kapsamında önemli faaliyetlere de imza atmıştır. - Eyl“l tarihlerinde Mısırlı T“rkologlarla İstanbul Buluşması , - Aralık tarihlerinde ise Mısırlı T“rkologlarla Kahire Buluşması adı altında Mısırlı T“rkologlar ile bir araya gelinip T“rkoloji alanındaki projelerin gör“ş“ld“ğ“ iki önemli çalıştay; - 29 Ocak tarihlerinde G“n“m“z Rusya sında T“rkiye Çalışmaları Sempozyumu , Şubat tarihinde Makedonya daki T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mlerinin desteklenmesi koordinasyonunun sağlanması ve T“rkoloji Projesi kapsamında işbirliklerinin gerçekleştirilmesi amacıyla Üsk“p T“rkoloji Çalıştayı ; Şubat tarihinde Litvanya Vilnius Üniversitesi nde T“rkoloji Paneli ve Fotoğraf Sergisi , Mart tarihinde T“rkoloji Projesi kapsamında ilişkide olunan “niversitelerle faaliyetlerin daha sağlıklı ve kapsamlı y“r“t“lmesi amacıyla T“rkoloji Projesi Strateji Toplantısı , Nisan tarihinde Kazakistan'daki T“rkoloji öğrencilerinin akademik çalışmalara ilgi duymalarını ve bu öğrencilerin Avrupa standartlarında bilimsel çalışmalar yapmalarını teşvik etmek amacıyla Astana T“rkoloji Sempozyumu , -24 Nisan 2012 tarihlerinde İstanbul da, T“rk Dil Kurumu, Dışişleri Bakanlığı ve İstanbul B“y“kşehir Belediyesinin ortaklaşa desteklediği ). Uluslararası T“rkoloji Çalıştayı gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştay ile yurt dışında T“rk Dili ve Edebiyatı öğreniminin teşvik edilmesi, nitelikli hale getirilmesi ve bu sahada çalışacak akademisyenlerin yetiştirilmesinin sağlanması ve bu alanda geleceğe dair neler yapılabileceği gibi konular ele alınmıştır. -29 Mayıs tarihlerinde Balkan T“rkolojisinin durumunu değerlendirmek ve sorunlarına çöz“m bulabilmek için t“m Balkan “lkelerinin katılımıyla Saraybosna da ). Balkan T“rkologları Buluşması toplantısı, - Eyl“l tarihlerinde İstanbul'da Balkanlar daki T“rkoloji faaliyetlerinin koordinasyonu için kurulan Balkan T“rkoloji Derneği İstişare Toplantısı gerçekleştirilmiştir. -17 Ekim 2012 tarihleri arasında ))). Uluslararası Kırım Tatarlarının D“n“, Bug“n“, Yarını başlıklı T“rkoloji sempozyumu Yunus Emre Enstit“s“ n“n desteğiyle gerçekleştirilmiş, Aralık de T“rk ve Japon T“rkologların alanla ilgili ortak çalışmalar yapabilmesi ve projeler geliştirmesi için Tokyo da Japonya T“rkoloji Çalıştayı d“zenlenmiştir.12 yılında da benzer faaliyetler devam etmiştir. Nisan- Mayıs tarihlerinde Trakya Üniversitesi ve Yunus Emre Enstit“s“n“n işbirliğiyle Edirne de )). Balkan T“rkologları Buluşması , 12- Mayıs tarihlerinde Ürd“n'de T“rk Arap M“şterek Değerler Sempozyumu , - Mayıs tarihlerinde ise Litvanya da Vilnius

12 Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 118-

131.



317

Üniversitesinde Litvanya da T“rk Tarihi ve K“lt“r“ Sempozyumu d“zenlenmiştir.13 Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji açısından önem taşıyacak bazı projeleri de hayata geçirmiştir. Bu projelerden ilki Balkanlarda K“lt“rel Mirasın Yeniden İnşası Projesi dir Yunus Emre Enstit“s“ n“n T.C. Merkez Bankası ile ortaklaşa y“r“tt“ğ“ bu proje ile Bosna (ersek, Karadağ, Arnavutluk, Sırbistan, Kosova, Makedonya ve (ırvatistan daki Osmanlı döneminden kalma yazma eserlerin tespit edilmesi, kataloglarının oluşturulması ve digital ortama aktarılması amaçlanmıştır. Bug“ne kadar Bosna-Hersek, Makedonya, Arnavutluk, Kosova, Sırbistan ve (ırvatistan daki t“m k“t“phane, arşiv, m“ze, tekkeler ve dergâhlar taranarak Osmanlı döneminden kalma yazma eserler tespit edilmiş ve yaklaşık yazma eser digital ortama aktarılmıştır.14 Bir diğer önemli proje Vatikan K“t“phanesi Projesi dir. Proje ile Vatikan K“t“phanesi nde bulunan T“rkçe el yazması ve matbu eserlerin ve T“rk dili, edebiyatı, tarihi ve k“lt“r“ “zerine yabancı dilde yazılmış eserlerin tasnif edilerek g“ncel bir kataloglarının oluşturulması amaçlanmıştır. Bir başka önemli proje ise Enstit“ ve T“rkiye (alk Bankası nın işbirliği ile y“r“t“len Ustadan çırağa T“rkiye den Balkanlar a Sanatın Yolculuğu adlı projedir. Bu proje ile yok olmaya y“z tutmuş T“rk el sanat ve zanaatları alanlarında yeni ustalar yetiştirmek amaçlanmıştır. Arnavutluk ta Tiran ve İşkodra da; Bosna (ersek te Saraybosna ve Foynitsa da; Kosova da Priştine, Prizen, İpek ve Vuçıtırın da; Makedonya Üsk“p te; Romanya B“kreş ve Köstence de k“lt“r merkezlerine açılan hat, ebru, simsırma, telkırma, telkâri, kazaziye ve ahşap oymacılığı kurslarında yaklaşık iki bin kursiyer eğitim görmektedir. Bu projeyle birçok sanat ve zanaat dalının yok olmasının ön“ne geçilmiş olduğu gibi yeni istihdam alanlarının açılması bağlamında önemli bir adım atılmış olmuştur.15 Burada ayrıca Enstit“ ve Ziraat Bankası nın işbirliğiyle gerçekleştirilmesi planlanan T“rkiye K“t“phanesi Projesi nden de söz etmek gerekmektedir. Bu proje kapsamında, d“nyanın farklı “lkelerinde özellikle b“nyelerinde T“rkoloji Böl“mleri bulunan “niversiteler ile Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri ve T“rkiye Araştırmaları Merkezlerinde T“rkiye K“t“phaneleri adı altında k“t“phane kurulması amaçlanmıştır. Açılacak k“t“phanelerin, T“rk edebiyatının klasiklerinden sayılabilecek adet okuma kitabı ile T“rkiye hakkında yapılacak araştırmalarda temel kaynak kabul edilen 1000 eserden ve toplamda 2000 kitaptan

13 http://yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-faaliyetlerimiz, Erişim Tarihi: 25.08.2014. 14 http://balkanyazmalari.yee.org.tr , Erişim Tarihi: 27.08.2014. 15 http://ustadanciraga.yee.org.tr , Erişim Tarihi: 27.08.2014.

http://yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-faaliyetlerimiz

http://balkanyazmalari.yee.org.tr/

http://ustadanciraga.yee.org.tr/



318

oluşturulması planlanmış ve bu doğrultuda - yıllarında farklı yerde T“rkiye K“t“phaneleri kurulmuştur.16

Sonuç Yunus Emre Enstit“s“ yurtdışında gerçekleştirdiği eğitim-öğretim ve k“lt“r-sanat faaliyetleri ile T“rkiye nin tanıtımına önemli katkılarda bulunmaktadır. Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde T“rkiye nin zengin k“lt“rel birikimini paylaşmak amacıyla konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne gösterileri, film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar vb. pek çok faaliyet d“zenlenmektedir. Bu faaliyetlerin T“rkiye nin yurt dışında en doğru şekilde tanınmasında, T“rkiye hakkındaki olumsuz algı ve d“ş“ncelerin kırılmasında önemli katkılarının olacağı muhakkaktır. Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretimi hususunda da önemli çalışmalar gerçekleştirmiş, T“rkçenin bir d“nya dili olması yolunda b“y“k katkılar ortaya koymuştur. Bunlarla birlikte TİKA dan devraldığı T“rkoloji Projesi kapsamında gerçekleştirdiği faaliyetlerle T“rkolojinin yeniden g“ndeme gelmesi, gelişip g“çlenmesi ve d“nyada yaygınlaşması anlamında önemli işlere imza atmıştır.

KAYNAKÇA DEMİRCİ, Cihan, T“rkçeyi, T“rkiye yi Tanıyarak Öğreniyorlar (aber . 19.08.2014. http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi-

taniyarak-ogreniyorlar-6393121-haberi/ , Erişim Tarihi: 16.08.2014. OKUMUŞ, Salih, S. Yılmaz, Ö. Akbaş, Kosova da Yabancı Dil Olarak T“rkçe Öğretimi ve Yunus Emre Modeli , . Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı )), Tiran/Arnavutluk, -16 Kasım , s. -282. Yunus Emre Enstit“s“ B“lteni, Sayı , MG Ajans Özyurt Matbaacılık, Ankara, Ekim 2013 Yunus Emre Enstit“s“ Yılı Faaliyet Raporu. Yunus Emre Enstit“s“ T“rkçe Eğitim ve Sınav M“d“rl“ğ“ Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Haziran 2014. Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji Koordinatörl“ğ“ Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Aralık .

16 http://yee.org.tr/turkiye/tr/projeler/devam-eden-

projeler/100-turkiye-kutuphanesi-projesi-1 , Erişim Tarihi: 18.08.2014.



http://yee.org.tr/turkiye/tr/projeler/devam-eden-projeler/100-turkiye-kutuphanesi-projesi-1

http://yee.org.tr/turkiye/tr/projeler/devam-eden-projeler/100-turkiye-kutuphanesi-projesi-1



319

http://www.yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-universiteler, Erişim Tarihi: 27.08.2014

http://balkanyazmalari.yee.org.tr/balkanlarda-kulturel-mirasin-

yeniden-insasi-projesi/projehakkinda/, Erişim Tarihi:

27.08.2014

http://ustadanciraga.yee.org.tr/balkanlarda-geleneksel-turk-el-

sanatlarinin-ihyasi/proje-hakkinda/, Erişim Tarihi: . .

http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5653.doc, Erişim Tarihi: 16.08.2014

http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz, Erişim Tarihi: 20.08.2014.

http://www.yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-universiteler

http://balkanyazmalari.yee.org.tr/balkanlarda-kulturel-mirasin-yeniden-insasi-projesi/projehakkinda/

http://balkanyazmalari.yee.org.tr/balkanlarda-kulturel-mirasin-yeniden-insasi-projesi/projehakkinda/

http://ustadanciraga.yee.org.tr/balkanlarda-geleneksel-turk-el-sanatlarinin-ihyasi/proje-hakkinda/

http://ustadanciraga.yee.org.tr/balkanlarda-geleneksel-turk-el-sanatlarinin-ihyasi/proje-hakkinda/

http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5653.doc

http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz



320

0-7 YAŞ ARASINDA BABASI TÜRK ANNESİ ARNAVUT OLAN ÇOCUKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN

TUTUMU

Oğuz AKYÜZ (ëna e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Lisans Öğrencisi [email protected]

ÖZET

G“n“m“zde toplumlar ve “lkeler arasında yaşanan ekonomik, k“lt“rel ve ticari gelişmeler bireylerin anadilleri dışındaki dilleri öğrenmelerini bir zorunluluk haline getirmiştir. Toplumlar eğitim sistemlerini geliştirmek için teknolojik araçların da gelişmesiyle dil öğretiminde görsel, işitsel ve m“ziksel yöntemler kullanmaya başlamıştır. Dil öğreniminde çeşitli yöntemlerin kullanılması çocukların öğrenmesini kolaylaştırdığı gibi öğrendiklerini g“nl“k hayatta uygulamalarını da sağlamıştır. Yabancı dil öğretiminde dış etkenler kadar ailenin de etkisi vardır. Makalenin amacı, 0- yaş arasında annesi Arnavut, babası T“rk olan çocuklara T“rkçe öğretimi konusunda ailenin tutumunu röportajlar eşliğinde incelemektir. T“rkçe dili öğretiminde hangi yöntem ve materyallerin kullanılması gerektiği, kullanılan bu materyallerin çocukların öğrenimini nasıl etkilediği ve çocukların öğrenmelerinin nasıl kalıcı hale geldiğini araştırmaktır.

Anahtar kelimeler: Eğitim, eğitimde yöntemler, T“rkçe öğretimi

THE ATTITUDES OF TURKISH-ALBANIAN FAMILIES WITH

CHILDREN BETWEEN THE AGES OF 0-7 TOWARD TEACHING

TURKISH

ABSTRACT

Nowadays, learning another language apart from one s mother tongue has become a must due to economic, cultural and commercial ties among

countries. With the advancement of the technology, nations commenced to

use visual, auditory and musical tools in language teaching in order to

improve their overall education systems. Using a variety of methods in

language teaching has not only made language learning easier for

children, it also enabled them to practice the language within their daily



321

lives. Family is another important factor to consider as much as external

factors about foreign language teaching. The purpose of this study is to

research the attitudes of Turkish - Albanian families (with Turkish fathers

and Albanian mothers) with the children aging from 0-7 toward their

children s Turkish learning, accompanied by interviews. Besides, the right methods and techniques of teaching Turkish, the effects of these materials

on children s language learning, the sustainability of the language learnt and other factors in language learning are researched.

Key words: Education, Methods in Education, Teaching Turkish as a

Foreign Language

GİRİŞ

Dil insanlar arasında iletişim kurmak için kullanılan en önemli araçtır. T“rkçeyi Yabancı dil olarak ele aldığımızda T“rkçe öğretimi on birinci y“zyıla dayanmaktadır. Kaşgarlı Mahmud Araplara T“rkçe öğretmek ve Arapçanın T“rkçeden “st“n bir dil olmadığını anlatmak amacıyla Divan“ L“gati t T“rk adlı eseri yazmıştır. Bu eserden de anlaşıldığı “zere dil öğretiminin bu kadar eskilere dayanması bireylerin, milletlerin ihtiyaçlarından kaynaklanmıştır. (engirmen, :

Dil “lkelere, milletlere ve bölgelere göre farklılık gösteren k“lt“rel bir mirastır. (er birey bu mirası bir sonraki kuşağa aktarır. Böylece dil y“zyıllar boyunca nesilden nesile gelişerek devam eder. (er geçtiği y“zyıl ve toplumdan içine bir şeyler alır. Bu tıpkı her geçtiği topraktan bir şeyler alan akarsu gibidir. Aldığı toprakları ovada bırakır. Orada her t“rl“ bitki yetişmesi gibi bu denli zengin bir dil ve k“lt“rde de çok iyi şair ve yazarlar yetişir.

Dil iletişim kurmak ve d“ş“ncelerin ifadelere dök“lmesiyle gerçekleşmektedir. Bireyler, dil kullanma becerileri ile d“nyaya gelirler(Turan, 2000; Aktaran: Özer, : ). Bu beceriler ileride semboller şeklinde ifadelere dök“lecek olan beden diline aktarımı ile gerçekleşmektedir. (er bireyin dil edinimi ailede başlayıp sosyal çevrede ve okul hayatında devam eden kesintisiz bir s“reçtir. Bebekler kendi ebeveynlerinin konuştuğu dili doğuştan itibaren içselleştirirler. Bebekler dil öğrenimlerini ilk dönemlerde dinleme, çeşitli sesler çıkarma ve taklit etme şeklinde gerçekleştirirler. Bu seslerin ileride kişilerin ağızlarından dök“len ilk heceler olması muhtemeldir Kıran, 2002:114).

Ailenin ve arkadaş çevresinin de etkisiyle bu öğrenimler gelişir. Dilin gelişim s“recinde çocukların hayatta yaşadıkları sıkıntılar,mutluluklar vb. gelişmeler dil öğrenimini doğrudan etkilemektedir.



322

0- yaş arasındaki çocuklara yabancı dil olarak T“rkçe öğretiminde görsel, işitsel yöntemler kullanılması çocukların öğrenmelerini kalıcı hale getirmektedir. Örneğin; çizgi filmlerden gör“p işittiği, araba, ev, gemi gibi kavramları somut şekilde görd“ğ“nde, bu arabadır, bu evdir, bu gemidir demesi olağandır. İnce, bu bakımdan T“rkçe kelime öğretiminde şu yolları önerir: , m“zik, resim, oyun, gözlem. Yabancı dil olarak T“rkçe öğrenenler bu metotlardan

kendilerine kolay gelen birini veya birilerini seçerek kelime bilgilerini geliştirebilirler. İnce, : ; Aktaran: Arslan ve G“rdal, : Ticari ve ekonomik gelişmelerin arttığı g“n“m“zde uluslar bir başka ulusun dilini öğrenmeye ihtiyaç duymuştur. Yaşamını yurtdışında s“rd“ren bireyler her gittikleri “lkeye kendi kimlikerini simgeleyen dinini, k“lt“r“n“, örf adet ve geleneklerini göt“rm“şlerdir. Bu unsurlar her topluma göre farklılık gösterir.

Tahsil için Üniversitelere giden bireylerin evlatları gittikleri “lkelerde başka ulustan olan bireylerin evlatlarıyla arkadaşlık kurmuşlardır. Bu ilişkilerden evlilikle neticelenenleri de vardır. Bir s“re sonra evliliğin meyvesi olan çocuklar d“nyaya gelmiştir. Bu çocukların iki farklı dili öğrenmesi ebeveynlerin aile içinde konuştukları dille ilişkilidir. Kimi ailelerde anne etkinken kimi ailelerde baba daha etkindir. Arnavutçanın ve T“rkçenin yoğun olarak konuşulduğu bir ailede çocuklar her iki dili de öğrenirler. Fakat tek dilin konuşulması durumunda çocuklar ikinci bir dil öğrenmekte zorlanmaktadır. Bu öğrenimler aileye ve yaşanılan “lkeye göre farklılık göstermektedir. Bireylerin çocukları Arnavutlukta yaşıyorsa Arnavutçaları, T“rkiyede yaşıyorlarsa T“rkçeleri gelişmektedir. Fakat aile içinde iki dildede iletişim kuran ebeveynlerin çocukları iki dilde iletişim kurarlar. Bu bireylerin çocukları hangi “lkede yaşıyorlarsa o “lkenin dilini benimserler. Bu bildiride babası T“rk annesi Arnavut olan çocuklara T“rkçe öğretimi konusunda ailelerin tutumu ele alınacaktır.

Bireyler çocuklarını T“rkçe öğrenmeleri için T“rk okulları adı altında toplanmış olan Turgut Özal, Mehmet Akif ve Mist okullarının kreşlerine göndermişlerdir. Çocukların en fazla T“rkçe öğrendiği kolej Memorial )nternational School of Tirana olarak belirlenmiştir. Bu kolejde T“rkçe öğreniminin fazla olamasının nedeni akran çocukların içerisinde T“rk çocukların olması okul yönetimi tarafından belirtildi. Bu çalışmada röportaj yaparak - yaş arası bireylerin çocuklarının T“rkçe dilini öğrenimleri “zerinde durulmuştur.



323

1- Evinizde hangi televizyon kanalları mevcut ve çocuğa televizyon hangi dilde izlemektilmektedir?

2- Çocuğun dil öğrenimi için çizgi film tercihinde bulunuyor musunuz?

3- Çocuk izlemekte olduğu çizgi filimlerden dil kullanımı edinebildi mi? Eğer edindi ise bu s“reci anlatır mısınız?

4- Çocuklar tv de iyi dilde bildiği yayınlarımı yoksa az dilde bildiği yayınlarımı izlemek istiyor?

5- Çocuk kaç yaşında konuşmaya başladı? Arnavutça olarakmı T“rkçe olarakmı konuştu?

6-Çocuk konuşurken hangi dili tercih ediyor?

7- Aile içinde iletşim diliniz nedir? Çocukla hangi dille konuşuluyor? Baba,anne ve varsa hangi dille çocuğa yaklaşmaktadır?

8- Çocuğun T“rk arkadaşları varmı? Komşularınız arasında T“rk aileler var mı?

9- Çocuklar dijital oyunlar da hangi oyun sitelerini tercih etmektedir?

10- Çocuk iki dilin farklı olduğunun farkına vardığında terc“me edebiliyor muydu?

Farklı meslek gruplarından olan sekiz ebeveynle yaptığım röportajlarda ailelerin hepsinin evlerinde T“rkçe ve Arnavutça kanalların olduğu belirtildi. Her bireyin kendi ana dili, annenin konuştuğu dildir gör“ş“nde olan altı aile çocuklarına T“rkçe kanallarda çizgi filim izletmişlerdir. Dil öğreniminde anne dilinin çok önemli olmadığını d“ş“nen ebeveynler ise çocuklarının dil öğreniminde her hangi bir kanal seçiminde bulunmamışlardır. Kanal seçimini çocuklara bırakmışlardır. Çocukları hangi kanallarda çizgi film izlemek istediyseler, o kanalları izletmişlerdir. Ailelerden kimi ise çocuklarına ingilizce çizgi filmler izletmişlerdir.

Genel olarak her aile çocuklarına kendi ana dilleri dışında dil öğretebilmek için eğitici g“c“ y“ksek olan televizyon ve ipad tarzı cihazları tercih etmişlerdir. Bu cihazların da yardımıyla çocuklara hangi dillerde tv izletildiyse, çocuklar o dilleri içselleştirmişlerdir.

Ailelerden altısı çocukların T“rkçe öğrenimleri için Pepe, Caillou, Keloğlan ve Niloya adlı çizgi filmler tercihinde bulunurken, bir aile İngilizce çizgi film tercihinde bulunmuştur. Fakat ailelerden biri de çocuklarının dil öğrenimleri için herhangi bir çizgi film tercihinde bulunmamıştır. Bu tutumlar altı ailede benzerlik gösterirken, iki ailede farklılık göstermesinin sebebi ebeveynlerin eğitim durumu ve meslekleriyle ilgilidir.

Eğitim durumlarına göre kanal seçiminde bulunan aileler



324

(er çocuk izlemiş olduğu kanallardan dil kullanımı edinmiştir. Bu kullanımlar yaşlara, ailede kardeş olup olmamasına ve çevreye göre farklılık göstermiştir. Kardeşli ailelerde çocuklar abisi veya ablası ile aynı ortamlarda yetiştiklerinden dolayı bu durum çocukların dil gelişmini doğrudan etkilemiştir. Çocuklar izlemiş oldukları T“rkçe çizgi filmler aracılığıyla kuzu, s“t, inek kavramlarını öğrendiklerinde bu kelimeleri kardeşleri aracılığıyla ineğe bak, s“t“ ver şeklinde telaffuz etmiştir. Tek çocuklu ailelerde ise çocuk izlemiş olduğu çizgi filmlere göre araba,ev gibi tek kelimelik ifadeleri kullanmışlardır. Bu tip ailelerin çocukları yaş sonrasında c“mle kurarken kardeşli aileler , yaş sonrasında c“mle kurmuşlardır.

Üç ve altı yaşında iki çocuklu bir aile çocuklarının dil gelişimi dönemini anlatırken izlemiş olduğu Pepe, Caillou ve Keloğlan çizgi filmlerinden dil kullanımı edinmişlerdir. B“y“k oğullarının altı yaşında olduğunu belirten aile, çocuklarına bir yaşından itibaren sadece T“rk kanalları izletmişlerdir. Fakat çocuk kreşte ve evde Arnavutça konuşmuştur. Bu s“reç içerisinde çocuk Arnavutça iletişim kurmuştur. Çocuk “ç buçuk yaşında iken aile T“rkiyeye yaz tatiline gitmiştir. Çocuk burada akran çocuklarla dört g“n içinde T“rkçe konuşmaya başlamıştır. Böyle bir durumun oluşmasında seyrettiği T“rkçe kanallarının payı b“y“kt“r. Çocuk Arnavutluk a geldiğinde iki hafta Arnavut çocuklarla T“rkçe olarak iletişime geçmek istemiştir. Bu geçiş döneminde aile çocuklarının Arnavutça kullanmaları için zorlamamıştır. Çocuk bir hafta

0

1

2

3

4

5

6

7

Lise mezunu Ü üverste ezu u Dilci

İ gilizce

Türkçe

Farketmez



325

sonra kendisi Arnavutçaya dönm“şt“r. Böylece çocuk her iki dilide rahatlıkla kullanmıştır. K“ç“k olan çocuk ise şu an “ç yaşındadır ve abisi ile aynı ortamlarda b“y“mesi çocuğun dil becerisini etkilemiştir. Bunlar neticesinde çocuklar her iki dilide konuşmaya başlamışlardır. Çocuklarına İngilizce çizgi filmler izleten ailelerin evlatları ise ingilizce sayıları saymayı öğrenmişlerdir. B“t“n çocuklar izlemekte olduğu kanallardan dil kullanımı edinmişlerdir. Bu kullanımlar çocukların yaşlarına ve bulundukları ortama göre farklılık göstermiştir. (er iki dilin konuşulduğu ortamlarda yetişen çocuklar bu dilleri öğrenmişlerdir. Fakat çocuklar okul öncesi dönemde gönderildikleri kreşlerin Arnavut çocuklardan oluşması T“rkçe öğrenimlerini zorlaştırmıştır. Böyle bir sorun karşısında aileler evlatlarını T“rk çocuklarının da yoğun olarak bulunduğu okullarından olan Memorial )nternational School of Tirana kolejine göndermişlerdir. Bu kolejlerde akran T“rk arkadaşlar edinen bireylerin evlatları T“rkçe öğrenebilmişlerdir.

Dil öğrenimi ve bir dili anlamak yaşlara ve çizgi filmdeki olaylara göre farklılık gösterir. Çocuklar genellikle anlayabildikleri dillerdeki çizgi filmleri izlemek istemişlerdir. Fakat bu durum çocukların yaşlarına göre farklılık göstermiştir. - yaş arası çocuklar çizgi filmleri anlamadıkları halde izlerken, 2- yaş aralığındaki çocuklar anladıkları dillerdeki çizgi filimleri izlemek istemişlerdir. Çocukların konuşmaya başlama dönemleri genellikle ay ile aylık dönemlerde olmuştur. Fakat iki veya daha fazla kardeşli olan ailelerde konuşma daha erken yaşlarda başlamıştır. Ç“nk“ k“ç“k olan çocuk abisi ile veya ablasıyla s“rekli etkileşim halinde olmuşlardır. Annesi Arnavut, babası T“rk olan ebeveynlerle yaptığım anket verilerine göre çocukların ilk olarak Arnavutça konuşmayı tercih ettikleri sonucuna ulaşılmıştır. Fakat bu konuşmalar izlenilen çizgi filmler ve çocukların bulunduğu çevreyle ilişkilidir. Arnavutların olduğu çevrede oturan ebeveynlerin çocukları Arnavutça konuşmayı tercih ederken, T“rklerin olduğu çevrede oturan çocuklar ise T“rkçe konuşmayı tercih etmişlerdir. (er iki dilin de konuşulduğu ortamlarda b“y“yen çocuklar, bu dillerin ikisini de konuşmuşlardır. Çocukların arkadaş edinimleri yaşlara göre farklılık göstermiştir. Genellikle dört yaşından sonraki dönemlerde T“rk arkadaşları edinen çocukların dil edinimi hızlıdır.



326

Ebeveynlerin aile içinde kullandıkları diller dört ailede Arnavutça olarak benzerlik gösterirken, “ç ailede T“rkçe ve Arnavutça şeklinde sağlanmıştır. Bir ailede ise iletişim dili ingilizce olarak gerçekleştirilmiştir. Bu t“r farklılıklar eşlerden birinin kendine yabancı olan dili bilmesi ile ilişkilidir. İngilizce iletişim kuran bireyler ise bu dilde iletişim kurmalarında dilci olmalarının payı b“y“kt“r. Genel itibariyle anneler çocukları ile Arnavutça olarak iletişime geçerken, babalar T“rkçe olarak iletişime geçmişlerdir. Böylece çocuklar konuşmaya başladıkları dönemlerde anne ve babalarına iki dildede hitap etmişlerdir. Bu durum çocukların iki dilin farlı olduğunu anlayıncaya kadar devam etmiştir. Ebeveynlerin verdikleri cevaplar neticesinde çocukların oyun sitelerine girecek yaşlarda olmadığı sonucunu çıkardım. Kardeşli olan ailelerde durum biraz daha farklıdır. Çocuklardan k“ç“k olan b“y“k olan kardeşiyle s“rekli etkileşim halinde olmuştur. Bunun neticesinde k“ç“k olan çocukta oyun sitelerine girmiştir. Çocukların diller arasındaki farkı anlamaları yaşlara göre farklılık göstermiştir. - yaş aralığındaki çocuklar iki dilin farklı olduğunu anlamazken, ila yaş arsındaki çocuklar bu diller arasında kelime terc“meleri yapmışlardır. Arnavutçada gota, pirun, lugı terimlerini, T“rkçeye bardak, çatal, kaşık diye terc“me etmiştir. Çocuğa dolabı aç dediğinde çocuk açmak ifadesini Arnavutçada hape terimiyle ifade etmiştir. Fakat altı ve yedi yaş aralığındaki çocuklar iki dil arasında kelime terc“meleri yapmışlardır.

Sonuç

Sonuç olarak araştırmaya katılan ebeveynler çocuklarının dil öğrenimleri için eğitici g“c“ y“ksek olan görsel ve işitsel araçları tercih etmişlerdir. Bu araçlar yardımıyla çocuklar kendilerine yabancı olan bir dili rahatlıkla öğrenmişlerdir. Bu öğrenimler çevreye ve çocukların bulundukları ortama göre farklılık göstermiştir. Bu gör“ş doğrultusunda ebeveynler çocuklarına T“rkçe dili öğretebilmek için T“rkçe çizgi film izletmişlerdir. Ayrıca T“rk arkadaşlar edinebilecekleri ortamlar oluştumuşlardır.

Kaynakça

Arslan, M. ; G“rdal, A. . Yabancılara Görsel ve İşitsel Araçlarla T“rkçe Kelime Öğretim Yöntemi, Kastamonu Eğitim Dergisi, Ocak Sayısı, Cilt:20, No:1, ss. 255-270.



327

(engirmen, M. . T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi Sayı , A.Ü.TÖMER Dil Dergisi, Ankara , s.5 İnce, (. G. . T“rkçede Kelime Öğretimi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi, Y“ksek Lisans Tezi, s. -102 Kıran, Z. . Dilbilime Giriş. . bs , Seçkin yayıncılık. ss. -115 Özer (. . Okul Öncesi Eğitim Kurumuna Devam Eden Çocukların Ana Dil Gelişimleri İle İkinci Dil Öğrenmeleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi, ss.11-12.

Turan, A. (2000). Sevgi Dili Konuşan Çocuklar (1. bs), İstanbul: Sistem

Yayıncılık.



328

MAKEDONYA VE KOSOVA DA TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK DERGİLERİ

Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova

Yrd.Doç.Dr. Esat CAN Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğretim Üyesi, Türkiye

(.(“seyin DEMİR Beder Üniversitesi

Eğitim Fakültesi Yüksek Lisans Öğrencisi, Arnavutluk

ÖZET

Balkanlar T“rkçe açısından önemli bir bölgedir. Osmanlının geri çekilmesiyle bölgede başlayan olumsuzluklar, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla d“zelmeye başlar. Bu gelişmelerin en çok tezah“r ettiği alan da basın-yayındır. Bu çerçevede, Üsk“p'te Birlik (1944), Priştine'de Tan Yayın şirketi kurulur. Bu kuruluşlar çeşitli gazete ve dergilerin yanında bazı kitaplar da yayımlar. Dergiler içerisinde bilhassa çocuklara yönelik olanlar dikkate değerdir. Bu bakımdan Üsk“pte, Sevinç, Tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar ve T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Bu dergilerin bazıları bağımsızlıktan sonra yayımlanmıştır. Ayrıca diğer k“lt“r sanat ve toplum içerikli gazete ve dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır.

Bu çalışma ile amacımız, Makedonya ve Kosova'da T“rkçe yayımlanan çocuk dergilerinin tespitini yapmak, onların varlığını ilim ve edebiyat d“nyasına duyurmaktır.

Anahtar Kelimeler: Balkanlar, T“rkçe Dergiler, Sevinç, Tomurcuk, Kuş, T“rkçem, Bahar.

CHILDREN MAGAZINES PUBLISHED IN TURKISH LANGUAGE IN

MACEDONIA AND KOSOVO

ASTRACT



329

Balkans is an important region in terms of Turkish. issued starting

with the withdrawal of Ottomans started to be resolved with the

establishment of Federal Republic of Yugoslavia. These developments

especially appeared in publishing. In this frame, there were founded

Birlik in Skopje and Tan publishing company in Pristina. Apart from the various newspapers and magazines these bodies published

books as well. Within the magazines the one targeting children are worth

of attention. In this aspect, Sevinc and Tomurcuk in Skopje and Kus, Inci,

Bahar and Turkcem in Kosovo are of special significance. Some of these

magazines were not published after the independence. Apart of this other

culture, art and socially thematic newspapers and magazines include

pages for children.

The objective of this work is identification of children magazines

published in Turkish language in Makedonia and Kosovo thus announcing

them to world of science and literature.

Key Words: Balkans, Turkish magazines, Sevinç, Tomurcuk, Kuş, T“rkçem, Bahar.

1. Giriş: Balkanlar T“rk tarihi için önemli bir bölgedir. T“rklerin Balkanlara yerleşmesi çok eski olmasına rağmen, kalıcı ilişkiler Osmanlı ile sağlanmıştır. Ancak Osmanlının bu coğrafyadan çekilmesi, bölgede yaşayan T“rkler için olumsuz gelişmelere zemin hazırlar. Sahipsiz kalan T“rkler, herg“n yeni bir baskıyla karşılaşır ve azınlık durumuna d“şerler. Bu durum, anavatana doğru b“y“k göçleri başlatır. Ancak Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'nin kurulması, T“rkler açısından yeni bir başlangıç olur. T“rkçe resmi dil olarak ilan edilir, başta T“rkçe eğitim olmak “zere, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik alanlarda önemli adımlar atılır. Bu gelişmelerin en çok tezah“r ettiği alan basın-yayındır. Bu çerçevede, yılında Üsk“p'te kurulan

Birlik yayınları aynı adla bir gazete çıkarır. Bu tarihten kısa bir s“re sonra Priştine'de yine bir devlet kuruluşu olarak kurulan Tan yayın şirketi de, Birlik yayınlarının Makedonya da yaptığı T“rkçe eğitim ve k“lt“r hizmetinin aynısını Kosova genelinde yapar. Bu kuruluşlar çeşitli kitapların yanında bazı gazete ve dergiler de yayımlar. Yayımlanan dergiler içerisinde edebiyat, k“lt“r-sanat, toplum ve çocuk dergileri dikkate değerdir. (atta incelemeyi amaçladığız çocuk dergileri de bölge için önemli bir sayıya ve niteliğe ulaşmıştır denilebilir. Bu bakımdan Üsk“pte, sevinç ve tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar ve T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Ayrıca diğer k“lt“r sanat ve



330

toplum içerikli dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır. (atta Makedonyada yayınlanan Birlik, Kosovada yayınlanan Tan ve Yeni Dönem Gazetelerinin Çocuk böl“mleri bulunmaktadır. Bu böl“mlerde çocukların gelişimine yardımcı olacak her t“rl“ k“lt“r, sanat ve edebiyat eserleri yayımlanmıştır. Ayrıca bölgedeki T“rk çocuklarının gelişimine ciddi önem veren Tan Yayınları da - yılları arasında civarında kitap yayınlar. Bu kitapların önemli bir kısmı da çocuklara yöneliktir. Bu dergilerden T“rkçem, Bahar ve İnci bağımsızlıktan sonra yayımlanır. Bu yayın organları T“rk aydınlarının, seslerini duyurabilecekleri bir platform olurken onların yetişmesine zemin hazırlar. Birçok Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçısı ilk kitaplarını

buradan yayımlar. Bu dergiler çocuklar için de bilhassa okuma ve yazma alışkanlığı ile bilgi ve görg“lerini artırmada b“y“k bir rol oynar. Balkanlarda çocuk edebiyatı, Yugoslavya döneminden beri hiç ihmal edilmemiştir. Bilhssa T“rkçenin doğru biçimde öğretilmesi ve çocukların/gençlerin yetiştirilmesi için s“reli yayınlarla desteklenir. Bu yayınlar içerisinde de en etkilisi ve devamlı olanı çocuk dergileridir. Bu dergiler, bir yandan Balkanlardaki T“rk edebiyatını desteklerken bir yandan da en çok eser verilen edebiyat alanını oluşturmuşlardır. Balkanlarda T“rkçe çocuk edebiyatından söz etmek, bu yöredeki T“rk edebiyatından söz etmek anlamına gelmektedir.1

2. Kosova ve Makedonya da T“rkçe Yayınlanan Çocuk Dergileri:

a. Makedonya da Yayınlanan Çocuk Dergileri: 1. Sevinç Dergisi: Sevinç, Birlik Medya tarafından Yugoslavya da yayınlanan ilk çocuk-gençlik dergisidir. yılında yayın hayatına başlayan dergi, çıkış amacını Makedonya ve Kosova bölgesindeki T“rk çocuklarının eğitimlerine katkıda bulunmak olarak belirler. Sevinç, aylık yayınlanan bir dergidir. Ancak Mayıs ve (aziran sayıları ortak yayınlanır. Temmuz ve Ağustos aylarında ise basılmaz. Yılda toplam on sayı yayınlanan derginin yönetim merkezi Üsk“pt“r.2 Sevinç dergisi daha çok orta okul çağındaki ve daha yukarı yaş grubundaki gençlere hitap eden bir dergidir. Derginin kurucusu ve sahibi Remzi Cenova dır.

1 Reyhan İsen, Ayşe Esra Kireççi, Balkanlarda Türk Çocuk Şiiri, Varlık Yayınları, İstanbul 2008. 2 http://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx



331

Derginin dış kapağı her zaman canlı resimlerle s“sl“d“r. Kapakta içeriğe ve derginin g“ndemine göre resimler kullanılır. Sevinç in sayfa sayısı genellikle -35 sayfadır. Ön ve arka kapakta kuşe, iç sayfalarda ise birinci hamur kâğıt kullanılır. Sevinç Dergisi nin en önemli özelliği çocuk ve gençlik edebiyatı merkezli olmasıdır. Bu yaş gruplarına hitap eden dergide farklı t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde pop“ler k“lt“r, edebî metinler ve bilgi içerikli metinler bulunur.3 Sevinç dergisi çocuk dergisi olması nedeniyle çocuklara hitap eden fotoğraf, karikat“r ve desenlerle renklendirilmiş yazılar kullanılmıştır. Şiir, hikâye, masal örnekleri tamamen çocuk ve gençlerin zihinsel d“zeylerine ve yaşlarına yöneliktir.4 Makedonya ve Kosovada yayınlanan çocuk dergileri şiir ağırlıklı dergilerdir. Dergide s“rekli şiir yazan şairler vardır. Bununla birlikte çocukların da şiirlerine yer verilir. Şiirler genellikle hece ölç“s“ ve serbest ölç“yle yazılır. Dergide genç şairlerin yanı sıra, Ş“kr“ Enis Reg“, Arife (ancı, Aka G“nd“z, Suat Eng“ll“, Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“, Zeynel Beksaç, Orhan Seyfi Orhon, Ümit Yaşar Oğuzcan, Yalvaç Ural, Fahri Ali, (asan Ali Y“cel, Melih Cevdet Anday, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer verilmiştir. Sevinç dergisinde şiir dışında makale, masal, hikâye, deneme, gezi yazısı, röportaj, tiyatro, fıkra, bilmece, bulmaca, olmak “zere edebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer verilir. Konu bakımından çeşitlilik arz etse de, derginin en önemli yazıları dil ve edebiyat “zerinedir. Derginin çocuklara yönelik olması nedeniyle dili çok sade, yalın ve anlaşılırdır. Birkaç sayı dışında, t“m sayılarda karikat“rlere, bilmecelere, deyimlere, fıkralara yer verilir. Ayrıca az da olsa makale d“zeyinde bilimsel yazılar da vardır. Dergide yer alan böl“mler şunlardır: Ünl“ Kişiler Köşesi, Posterler, Gıcır Ali Köşesi, K“ç“k Sahne Köşesi, Oyun eğlence, bilmece köşesi, Okulları Geziyoruz Köşesi, (ikâye, Masal, Destan, Bilim Teknik, Sağlık, Spor, M“zik tir.

3 Salih Okumuş-Duygu Güner, “Makedonya'dan Uzanan Çocuk ve Gençlik eli: Sevinç (Şekil, Muhteva ve yazar

kadrosu bakımından Bir İnceleme)”, Uluslararası Çocuk Edebiayatı Sempozyumu, Qafqas Üniveritesi, Bakü 2012. 4 Okumuş, Yön, (2012:410)



332

Dergi, bazı aylarda özel sayı şeklinde yayımlanır. Nisan özel sayısı, Mayıs sayısı Gençlik ve Spor Bayramı özel sayısı, Aralık sayısı da Yılbaşı Özel sayısıdır. Dergide çok sayıda isimle karşılaşılır. Ayrıca derginin şiir ve edebiyattan başka, tıptan resme, eğitimden turizme ve sağlığa kadar birçok alanla ilgili yazılar bulunur. Pek çok usta kalem yazıları ve şiirleriyle dergiyi destekler. Cahit Sıtkı Tarancı, Nusret Dişo Ülk“, Zeynel Beksaç, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fahri Ali, Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi şiir alanında; Enver Baki, Recep Bugariç, Ömer Seyfettin, Behiç Duygulu hikâye alanında en çok yazı veren isimlerdir. Sayfalarında başta şiir olmak “zere tarih, sağlık, spor, m“zik, eğitim gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verir. Çok sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesinde önemli katkılarda bulunur. Sevinç Dergisi birçok şair ve yazarı bir araya getirerek çocukların her alanda gelişmesini öngör“r. Genç yeteneklerin yetiştirilmesi konusunda da önemli katkıları vardır. 2. Tomurcuk Dergisi: Tomurcuk dergisi, yayın hayatına yılında başlar. - tarihleri arasında fasılalı olarak yayımlanan Tomurcuk, bir dönem Birlik yayınevi b“nyesinde yayın hayatını s“rd“ren Sevinç dergisiyle birleşerek Sevinç&Tomurcuk adıyla da yayımlanır. Daha sonra yeniden yayın hayatına tek başına devam eder. Tomurcuk dergisi, ana sınıfı ve ilkokul çağındaki çocuklara yönelik bir dergidir. Dergi çocukların eğitim hayatı için çok önemlidir. Milli benlik ve kimliğin g“çlenmesi için çok emek sarfeder. Ayrıca bölgedeki bir çok şair ve yazarın ilk eserleri de bu dergide yayınlanır. Tomurcuk, yayın hayatına yılının eyl“l ayında başlar.

Derginin sahibi ve kurucusu Necati Zekeriya dır. Dergi ilkokul çağındaki çocukların T“rkçe yi doğru öğrenmeleri ve kullanmaları amacıyla çıkarılır. Aylık olarak yayımlanan dergi Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda sayı basılır. Derginin kapağı o ayın konusuna göre resimlenir. Genellikle çok canlı bir resimleme kullanılır. Dergi k“ç“k çocukları esas aldığı için sayfa sayısı da çok fazla tutulmamıştır. (er ay sayfa olarak yayınlanır. Dergide edebi t“r olarak en çok şiir kullanılmıştır. Kullanılan diğer t“rler arasında; hikâye, tiyatro, bilmece-bulmaca ve fıkrayı saymak m“mk“nd“r.



333

Tomurcuk Dergisi nin en önemli özelliği çocuk edebiyatı merkezli olmasıdır. İlkokul çağındaki çocuklara hitap eden dergide farklı t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde eğitim-öğretim yer alır. Dergi eğitim dönemi içerisinde yılda genellikle sayı çıkar. Konular okul m“fredatına uygun seçilir. Eyl“l sayısı okulların açılması konusunu işlerken (aziran sayısında tatil ve tatilde dikkat edilmesi gereken hususlar anlatılır. Tomurcuk adeta ilkokul öğrencilerinin bir okul arkadaşı gibi vazife gör“r.5 Tomurcuk dergisi, şiir ağırlıklı bir dergidir. (ece ölç“s“ ve serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir görmek m“mk“nd“r. Dergide öğretmen ve öğrencilerin gönderdiği şiirlere yer verilmiştir. Ayrıca dergide genç şairlerin yanı sıra; Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“, Necati Zekeriya, Fahri Kaya, Cahit K“lebi, Behçet Kemal Çağlar, Tevfik Fikret, Orhan Veli Kanık, Cahit Sıtkı Tarancı, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Nazım Hikmet gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer verilmiştir.6

Bu isimler arasında T“rkiye kökenli şairlerin isimleri dikkat çeker. Onlardan çok sayıda şiir okuyucuya ulaştırılır. Başta çocuklar olmak “zere bölgede yaşayan T“rk okuyucusu, Anadolu insanıyla ve burada gelişen T“rk edebiyatıyla tanıştırılır. Böylece çocukların zihnindeki anavatan kavramı da kuvvetlendirimiş olur.7 (ikâyeler, şiirden sonra en çok kullanılan t“rd“r. Burada çocukların okuma alışkanlığı kazanmasından başka, onların eğitimi de dikkate alınır. Ayrıca çocuklara yönelik yazma denemelri de eğitimin bir parçası olarak algılanır. (ikâyeler, kurgu ve anlatım bakımından oldukça basit ve sadedir. Dergideki hikâyeler/öyk“ler yerli ve yabancı olmak “zere iki başlık altında toplanabilir. Yerli öyk“ler daha çok Makedonya ve çevresinde yaşayan yazarlar tarafından kaleme alınan Bizim Eve Gel, Tuhaf Koku, Korku gibi öyk“lerdir. Ancak yerli hikâyelerin yanında, başka milletlere ait metinlerle de karşılaşırız. Bilhassa Azeri, Beyazrus, Çin, Afgan, Rus, Mısır, Suriye, Afrika, Moğol, Japon ve Sırp k“lt“r“ne ait halk hikâyelerine sık sık yer verilir. Bu bakımdan Kurnaz Maymun adlı Mısır halk hikâyesi önemli bir örnek olarak gösterilebilir. Şiir ve hikâye dışında masallara da ver verilir. Ayrıca dil, edebiyat, k“lt“r ve sanat alanında yazılan d“z yazılar da bulunmaktadır. Tomurcuk, Makedonya T“rk çocuk edebiyatının kurulmasında son derece önemli bir yere sahip dergidir. Çocukların eğitimine yaptığı katkılar ile yeni kalemlerin yetişmesindeki çabaları alkışlanmaya

5 Salih Okumuş, Hakan Kaçar, Elif Kaçar, “Makedonya’da Türkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk”, Uluslararası Dil Edebiyat Konferansı, Bedér Üniversitesi, s.271, Tiran, 2013. 6 Okumuş-Kaçar, (2013:272 ) 7 Okumuş-Kaçar, (2013:272 )



334

değerdir. Çok sayıdaki yerli yabancı şair ve yazarla çocukların d“ş“nce ve ruh d“nyasına misafir olmak “zere yola çıkan dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz. yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır.

b. Kosova da Yayinlanan Çocuk Dergileri: 1. Boncuk: Boncuk , Tan gazetesinin yılından itibaren bir ek olarak yayınladığı çocuk dergisidir. )lkokul . Sınıftan . sınıfa kadar olan öğrencileri hedef alir. Genellikle gazetenin - . sayfalarında yer alır. Boncuk, mizampaj bakımından sayfa ikiye ayrılarak basilir. Çocuk dergilerinin ebadi d“s“n“l“rse, Tomurcuk sayfalık bir hacime ulaşmış

olur. Boncuk, kendi içerisinde çeştitli böl“mlere ayrılır. Ayrıca s“rekli devam eden bazı koşelere de sahiptir. Bunlar içerisinde; Sizden Gelenler, Calişkan Çocuklar, Dil Köşemiz ve önemli tarihleri anlatan köşeler bulunur. Bu köşelerde genellikle, başarılı okullar ve sınıflar tanıtılır, çocuklardan gelen şiir, hikâye ve diğer yazılara yer verilir, notları y“ksek olan çocuklar kisaca tanıtılır, yerel T“rkçe de kullanılan yanlış ifadeler “zerinde durulur ve kelimelerin doğruları gösterilir. Çesitli fikralara da yer verilen dergide, Üsk“p, Kalkandelen ve Ohriden gelen yazıların çokluğu da dikkat çekmektedir. Boncuk, Kosova da T“rkçe olarak yayınlanan ilk çocuk dergisi Kuş un yayınlanmasına da ilham kaynağı olur. Çeşitli okul etkinlikleri, şiirler, öyk“ler, gezi notları gibi yazılar yayınlayan Boncuk , kapsamını genişleterek yılı Ocak ayında m“stakil bir dergi olan Kuş çocuk dergisine dön“ş“r. 2. Kuş Dergisi: Kuş dergisi 1974- yıllarında Kosova'da yayımlanan uzun soluklu bir çocuk dergisidir. Sayfalarında başta şiir olmak “zere eğitim, k“lt“r, edebiyat ve tarih gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verilir. Amacı çocukların eğitimine destek olmaktır. Dergide bir çok önemli isme rastlanır. Çocuklar için evlerde adeta bir okul kuran Tomurcuk, çok sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesine de katkıda bulunur. Kuş, Kosova da yayınlanan ilk çocuk dergisidir. Tan gazetesinin çocuk yayını olarak çıkar. yılından itibaren Tan gazetesinin iki sayfası k“ç“k yaşlardaki çocuklara ayrılır. Boncuk adı verilen bu böl“mde okul etkinlikleri, çocukların şiirleri, öyk“leri, gezi notları



335

sergilenir. Boncuk kapsamını genişleterek yılı Ocak ayında m“stakil bir dergi olan Kuş çocuk dergisine dön“ş“r.8 Enver Baki bu s“reci şöyle anlatır: ... Boncuk, bug“n artık daldan dala uçarak bilimden, fizikten,

matematikten, d“nyanın değişik ulus ve halklarından, en ilginç kentlerinden, hayvanat d“nyasından, t“m ulus ve halklarımızın yazınından en seçkin, en değerli yazı, şiir, öyk“, röportaj, yazılar içine alıp, Kuş dergisine dönm“şt“. Böylelikle k“ç“klerimiz yeni bir bilgi kaynağına daha sahip oldu. 9 Dergi, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı olmaktır. Derginin yayın yönetmeni Nevzat (“daverdi, derginin amacını şu c“mlelerle açıklar: Derginin başlıca amacı eğitim ve öğretimdir. Ama bunun dışında çocuklar d“zeyinde toplum yazılarına da yer veriliyor. (erşeyden önce toplum çalışmaları içinde öğretmenlere bir yardım olarak bunu d“ş“nm“şt“k. 10 A formatında basılan derginin sayfası siyah-beyaz, 16 sayfası ise renkli olmak “zere toplam sayfadan oluşur. Aylık olarak yayımlanan dergi, Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda veya sayı basılır. Bazı yıllar iki ay bir sayı olarak yayımlanır. Dergi, Priştinede basılır. Tan Yayınları, dergiyi Kosova ve Makedonya'daki T“rkçe eğitim yapan b“t“n okullara dağıtarak b“y“k bir k“lt“r hizmeti sunar. Dergi kısa s“rede okuyucularının beğenisini kazanır, hatta okullarda yardımcı ders kitabı olarak kullanılır. Kuş, yalnız Yugoslavya da değil Almanya, (ollanda, Mısır, ABD gibi “lkelerde yaşayan bölge insanının her ay sabırsızlıkla beklediği bir dergi olmuştur.11 Kuş dergisi, de Yugoslavya dağıldıktan sonra maddi problemler yaşamaya başlar. Bazı aylar çıkarılamaz. da . sayısıyla yaşına girer, ancak bu sayı derginin son sayısı olur.

8 Salih Okumuş, Zabit Yön, “Kosova’da Türkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Kuş”, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Cilt:II, s.2130, Niğde Üniversitesi, Niğde 2014. 9 Kuş, Sayı 5-6, Mayıs-Haziran 1979, s.5

10 Ali Sirmen, Kosova’da Türk Dili Ve Kültürü, Cumhuriyet Gazetesi, Röportaj, Türkiye 02.10.1981. 11 Kuş, Sayı:129, Nisan 1992, s.3



336

Dergide en çok kullanılan edebi t“r, diğer çocuk dergilerinden biraz farklı olarak hikâyedir. Bunun dışında şiir, masal, tiyatro, çizgi roman, deneme, köşe yazısı gibi t“rlerin yanında çocuklara yönelik bulmacalar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı pop“ler magazin haberlerine, spor, sağlık. Trafik, doğa olayları, fizik ve kimya konuları, hayvanlar alemi, mitolojik konular, “lke ve şehir tanıtımları, yazar, bilim adamı biyografileri gibi genel k“lt“r konularına da yer verilir.12 Kuş dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. Bununla birlikte Yugoslavya yı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da gör“l“r. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavya da yaşayan yazar ve şairler değil, T“rkiye den ve d“nya edebiyatından de yazar ve şairler bulunur. Derginin dikkat çeken bir özelliği de hikâye, masal, şiir gibi eserlerin temasına uygun çizimlerin ve resimlerin kalitesinin y“ksek olmasıdır.13 Kuş dergisinde eserleri yayımlanan isimlerinden bazıları şunlardır: Şairler arasında; Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Nimetullah (afız, İlhami Emin, Nusret D“şo Ülk“, Arif Bozacı, İskender Muzbeğ, (asan Mercan, Osman Baymak, Zeynel Beksaç, Naim Şaban, Mehmet B“t“ç, T“rkiye den, Melih Cevdet Anday, Nazım (ikmet, Behçet Necatigil, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Yalvaç Ural, talip Apaydın, Rıfkı Kaymaz, (asan Ali y“cel, Namık Gökçay, B“lent Ecevit, Mevlana İdris Zengin, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat, Ziya Gökalp, Yugoslavya dan İsmet Bekriç, Zdravko Ostoyiç, Nasih Kapiçiç-(açiç Bosna (ersek , Gregor Vitez, Zvonimir Balog (ırvatistan, France Filipiç, Niko Grantauer Slovenya , Dobrıca Eriç Sırbistan , Duşan Curişiç Karadağ , Vidoe Podgoreç Makedonya gibi şairlerin çeviri şiirleri yayımlanır. (ikaye yazarları: Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Enver Baki, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, S“reya Yusuf, Altay Suroy, Nusret Dişo Ülk“,Tarık Dursun K., Aziz Nesin, Bekir Yıldız, Selim İleri. Diğer alanlarda ise, (“seyin S“leyman, Orhan Veli, La Fontene, Carlo Collodi, Grimm Kardeşler, Şerafettin Nebi, L“tf“ Seyfullah, Enver Baki, G“lten Nobırda, Dr. Salih T“rkyılmaz, Dr. Ahmet Sınav dır. 3. T“rkçem Dergisi:

12 Okumuş-Yön, (2014:2137) 13 Okumuş-Yön, (2014: 2142)



337

yılında Kosovada ilk çocuk dergisi Kuş yayınlanır. Dergi yıllarca Kosovadaki T“rk çocuklarının vazgeçilmez bir alışkanlığı olur. Ancak yılında derginin faaliyetine son verilir. Bu alanda b“y“k bir boşluk doğar. Bu ihtiyacı karşılamak “zere, Kosova Çocuk K“lt“r“ ve Edebiyatı Araştırmaları Derneği KÇKEAD tarafından, Zeynel Beksaç yönetiminde T“rkçem çocuk dergisinin çıkarılmasına karar verilir. Ocak da yayın hayatına başlayan T“rkçem Dergisi, yılı, .sayısı ile yayın hayatına devam etmektedir. Yayın merkezi Prizrendir. Dergi ilk sayılarında Çocuk Dergisi , sonraki sayılarında ise Aylık Pop“ler Çocuk Dergisi “nvanını kullanır. Balkanlarda Anadili Zevkini Beraber Yaşatalım sloganıyla Kosovalı çocukların ilgiyle takip ettiği bir dergi olarak yoluna devam etmektedir. Sahibi ve yazı işleri m“d“rl“ğ“n“ Zeynel Beksaç, yayın koordinatörl“ğ“n“ Attila Beksaç yapar. Derginin ebadı, A formatında olup sayfa olarak yayımlanır. Derginin dış kapak ve iç sayfaları çok renkli ve çok canlıdır. Kapakta, genel olarak T“rkçeyle ilgili ve ya çocukların hoşuna gidecek hayvan ve manzara resimleri ile bilgisayarda oluşturulmuş resimler ve çizimler kullanılır. T“rkçem dergisi bir çocuk dergisi olması nedeniyle derginin t“m tasarımlarında çocuk d“nyasına ait fiğ“rler ön plana çıkar.14 Dergide yer alan edebi t“r genel olarak şiir olmakla beraber hikâye, masal, tiyatro, mani gibi t“rlere de yer verilir. Kosova daki eser veren şair ve yazarların bir çoğu bu dergide yer alır. T“rkiye ve diğer Balkan “lkelerinde de çok sayıda yazar ve şairin eserleri dergide yayınlanır. Ayrıca derginin sayfaları k“ç“k yazar ve şairlere de açıktır. Sizden Gelenler köşesinde her yaştaki çocuktan eser yayınlanır. Dergi, internet ortamında da yayınlanmaktadır. Ayrıca Facebook gibi sosyal medyada da çok takip edilen bir dergidir. T“rkçem dergisi, çocukların d“nyasına çok yönl“ olarak seslenmektedir. Çocuklarda T“rkçe zevkinin oluşmasına zemin hazırlayan şiir, hikâye masal gibi edebi t“rlerin yanında öğrencilerin okulda faydalanabilecekleri bilgilere de genişçe yer verilir. Bilim-teknoloji, bilgisayar, ansiklopedik bilgi, d“nyadan ilginç haberler, spor, beslenme, sağlık gibi genel bilgilerle beraber çocukların ilgiyle takip edecekleri bilmece, bulmaca gibi eğlence unsurlarına da yer verilir.15 Dergi, yayın hayatına başladığı dan bu yana, çocuk edebiyatının gelişmesine katkı sunanlara her yıl T“rkçem Dergisi Yılın Öd“n“ n“ verir. Bu öd“l“ alanlar arasında, Mustafa Ruhi Şirin, Prof.Dr. Mustafa İsen, Yalvaç Ural, Mevlana İdris Zengin, Mevl“t Kaplan, G“lten

14 Salih Okumuş, Hasan H. Demir, Murat Çoban, “Kosova'da

Yayımlanan Türkçe Gazete Ve Dergiler”, Hëna e Plotë “Beder” Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, s.260, Tiran 2013. 15 Okumuş, (2013:261)



338

Dayıoğlu, Fatih Erdoğan, Fahri Kaya, İlhami Emin gibi isimler yer alır. T“rkçem dergisi, birçok derginin yayın hayatını devam ettiremediği Kosovada çok önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Dergi, son yıllarda, neredeyse tek başına Balkanlardaki T“rk çocuk edebiyatının devam etmesi adına da çok önemli bir misyonu y“r“tmektedir. 4. Bahar Dergisi: Bahar Dergisi, Nisan yılında yayın hayatına başlar. Bahar, Kosova T“rk Eğitim Derneği'nin KOTED bir yayınıdır. Çocuk ve K“lt“r Dergisi “nvanıyla yayınlanan derginin vizyonu, Kosova T“rk çocuklarının hak ettikleri nitelikte bir dergi oluşturmak, misyonu ise Kosova da T“rkçe konuşan t“m çocukların ellerine dergiyi ulaştırmaktır.16 T“rkçe eğitim gören öğrencilere eğlence yoluyla kimi bilgileri kazandırmak, yaşadıkları ortam ve koşullarda sahip oldukları kimlik bilincini canlı tutmak ve erdemli davranışlar kazandırmak amacını g“der.17

Bahar dergisini diğer çocuk dergilerinden farklı kılan; görsel tasarım bakımından göze hoş gelen, içerik bakımından merak uyandırıcı ve hitap ettiği okuyucu kitlesi bakımından t“m çocukları kapsamasıdır. İlk sayının dağıtımını Yanova dan başlatıp T“rkçenin konuşulduğu Prizren, Mamuşa, Dobırçan, Gilan, Priştine, Vıçıtıran, Mitroviça ve İpek e, Kosova dışında ise İstanbul ve Edirne ye kadar ulaştırılır. Derginin, editörl“ğ“n“ İsa S“lçevsi, redaktörl“ğ“n“ -18. sayılarda Nebahat S“lçevsi, ve . sayılarda ise, Esin (“daverdi yapar. Basım yeri Priştine dir. Bahar Dergisi, aylık olarak yayımlanır. Dergi eğitim öğretim yılı esas alınarak yıllık sayı olarak hazırlanır. Okulların tatil olduğu Temmuz ve Ağustos aylarında çıkarılmaz. Mayıs-(aziran aylarında ise yılı hariç tek sayı olarak basılır. Bahar dergisinin her sayısında sayfa mevcuttur. Bahar, sayı çıktıktan sonra yılının Aralık ayında –maddi imkânsızlıklar nedeniyle- yayın hayatına son verir. Bug“n“n çocuklarını; yarının gençleri, öğretmenleri, yöneticileri, toplumun rehberleri olarak gör“r. Bu y“zden öğrencilere, bilimsel ve k“lt“rel gelişmeleri aktarmaya çalışır. Dergi okumayı sadece hoş vakit geçirmenin yanı sıra k“lt“rel ve d“ş“nsel anlamda kendini geliştirmek ve dar veya geniş çevremizde olup bitenleri takip etmek açısından da yararlı olarak görd“ğ“n“ ifade eder ve derginin içeriğini eğlence, bilgi ve

16 İsa Sülçevsi, Editörden, Bahar, Sayı 2, s.2, Mayıs 2007. 17 İsa Sülçevci, Editörden, Bahar, Sayı:1, s.2, Nisan 2007.



339

k“lt“r konularıyla zenginleştirmeye çalışır.18 Bahar Dergisinde genelde tanınmış yazarların şiirleri ve hikâyeleri yer alır. Anonim eserlere de b“y“k ölç“de yer verilir. Yazarların çoğu öğretmendir. Çocuklara özel hazırlanan Bahar çocuk dergisi öğretmenlerin de yardımıyla içerik olarak m“fredata uygun bir şekilde hazırlanır. Özellikle çocuklara edebiyatı sevdirmek için değişik yöntemlerden faydalanır. Ayrıca, dergiyle aynı adı taşıyan k“lt“r, sanat merkezinde bir k“t“phane bulunur. Öğrenciler, çocuklar hatta gençler buradan “cretsiz yayarlanır. Okul dışı eğitim faaliyetlerinin yanı sıra dil, boyama, bilgisayar ve başka kurslar d“zenlenir. B“t“n amaç bu yolla Kosova da T“rk bilincini genişletmek ve çocuklara Kosova nın çokulusluluğunu tanıtmaktır. 19 Bahar dergisinin t“m sayıları incelendiğinde içeriğiyle ilgili aşağıda sıralanan başlıklar öne çıkar. Çizgi-Roman, Kitap Tanıtımları, Şiir, Masallar, (ikâye, Fıkra, Bilmece-Bulmaca, Ülke, Şehir, Mekan Tanıtımları, Çocuk Oyunları, Biyografi, Doğa ve Fen Bilimleri, Röportaj. Dergide bu böl“mlerden başka; Zeynep in G“nl“ğ“, Bilim Köşesi, Deney Yapalım, Garip Bilgiler, Dilbilgisi, Sağlık Köşesi, (ayatın İçinden, Okullarımız, Anı Defterinden, Trafik Köşesi, Atasözleri ve Deyimlerin (ikâyesi, TDK Bulmaca, Ayın Konusu, Eğlenceli Matematik, Uğurböceğim, Çevremiz, Tuncay ın Laboratuvarından, Gramafon gibi böl“mler de yer alır. Bahar dergisi, takipçisi olan öğrencilerin dergiye yazı, şiir, hikaye, anı, gezi yazısı gibi t“rlerle destek olmasını ister. Öğrencilerden gelen bu eserlerin dergide yayımlanacağı sıklıkla duyurulur. Sizden Gelenler böl“m“ öğrenci yazar ve şairlere aittir. Başarılı öğrencilerle söyleşiler yapılır. Ayrıca Ayın Özeti Yarışmalar gibi etkinlikler d“zenlenir ve öd“ller dağıtılır. Bu yolla, öğrenciler, okumaya ve yazmaya teşvik edilir. Dergi öğrencilerin farlılık arz eden bireysel ilgi ve gereksinimlerine yanıt verebilecek bir içeriğe sahiptir. Y“reklerinde ve belleklerinde sevgi, dostluk ve barış anlayışının gelişmesine katkı sağlar. Mantığını geliştirici, yeni bilgilere ve deneyimlere açık, dikkat çekici konular içerir. Çalışkanlık, doğruluk, adalet, yardımseverlik, şefkat gibi evrensel ve ahlaki değerleri işler. İdeolojik fikirler dayatmaz.20

5. Diğer Çocuk Dergileri: Kosava ve Makedonyada yayınlanan çocuk dergileri sadece bunlarla sınırlı değildir. Burada ele alınan dergiler, yayın hayatını uzun

18 Salih Okumuş-Zabit Yön, “Kosova’da Türkçe Yayımlanan Çocuk Dergisi: Bahar (Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu Açısından Bir İnceleme)”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu (UTEK), C.2, s.319, Burch Üniversitesi, Saraybosna 2013. 19 Yeni Dönem, Perşembe, s.16, 24 Ocak 2008. 20 Okumuş-Yön, (2013:326).



340

s“re devam ettiren ve okuyucu kitlesi tarafından beğenilen, takip edilen dergilerdir. Makedonyada yayın hayatına başlayan Birlik Yayınlarını Balkanlardaki T“rkçe yayın hayatı için başlangıç kabul edersek, bu yayından sonra çok sayıda bilim, k“lt“r, sanat, edebiyat ve çocuk dergileri bu coğrafyada yayın yapar. Bunlardan bazıları uzun soluklu olur bazıları ise kısa zaman içerisinde yayın hayatına son verilir. Kısa zaman da olsa yayınlanan İnci ve Filiz Cocuk dergilerinin adlarini da zikretmek yerinde olacaktir. İnci: BAY Balkan Aydınlar ve Yazarlar derneğinin çocuk yayınıdır. Sahibi ve yazı işleri m“d“r“ yazar ve şair olan Osman Baymak tır. Balkan T“rk Edebiyatına çok önemli katkıları olan Osman Baymak, Bay ve Dost adlı iki dergi daha çıkarmaktadır. Bay dergisi K“lt“r, sanat, edebiyat içeriklidir ve yetişkinlere yöneliktir. Dost dergisinin hedef kitlesi ise gençlerdir. Filiz Çocuk: yılında Zeynel Beksaç tarafından çocuk dergisi olarak yayınlanır.

3. Sonuç: Bu çalışmada Makedonya ve Kosova da T“rkçe yayınlanan çocuk dergileri “zerinde durulmaya çalıştık. Elde edilen sonuçları, konunun daha iyi anlaşılması ve okuyucuya yardımcı olması bakımından maddeler halinde vermeyi uygun gör“yoruz: 1. Dergiler, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı olmaktır. Ayrıca ana dili öğretimi, kelime hazinesinin çoğaltılması, hayal g“c“ ve okuma alışkanlığı gibi konular ele alınır. 2. Çocuk dergileri, Balkanlardaki T“rk çocuk edebiyatında edebî çalışmalara g“ç kazandırmıştır. Özellikle T“rkçe edebî çalışmaların sınırlandırıldığı dönemlerde Balkanlar daki T“rk edebiyatçıların s“reli yayınlardan yararlanarak faaliyetlerine devam ettiği gör“l“yor. 3. Balkanlardaki T“rk edebiyatında çocuk hiç bir zaman ihmal edilmemiştir. (er dönemde çocuklarla ilgili edebi çalışmalar yapılmış. Bu alandaki en önemli çalışmalar ise çocuk dergileridir. 4. Yugoslavya da yayınlanan çocuk dergileri hem çocuklara yönelik eserler verirken hem de çocukların eserlerini yayınlayarak onların edebi açıdan gelişmesine yardımcı olmuştur. 5. Dergiler, karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, m“ziği, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili



341

çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. 6. Çocuk dergilerinde en çok kullanılan edebi t“r şiirdir. Sonra hikaye, masal, tiyatro, ninni, mani gibi t“rler kullanılır. 7. Dergilerde geniş bir şair ve yazar kadrosu bulunur. Yugoslavyanın her yanından ve her milletten T“rk, Arnavut, Boşnak, Makedon ve Karadağlı şair ve yazarın eserleri çocuk dergilerinde yayınlanmıştır. Yayınlanan eserler arasında terc“me eserlere de yer

verilir.

8. Çocuk dergilerinde yayımlanan şiir ve yazılar kadar, çizim ve desenler de önemlidir. B“t“n dergiler çocukların d“nyasını yakalamak için özel resimler, çizimler ve fig“rler kullanmışlardır. 9. Dergiler aylık olarak çıkartılır. Ancak okul sezonunu esas aldıkları için genellikle yılda on sayı çıkartılır. Çocuk dergileri Temmuz ve Ağustos aylarında yayınlanmaz. 10. Makedonya ve Kosovada yayın yapan çocuk dergilerinin çoğu kapanmıştır. Dergilerin yayınlarını s“rd“rememesinin en önemli sebebi maddi imkânların yetersizliğidir. Sonuç olarak denilebilir ki, Balkanlarda T“rkçe çocuk dergileri her zaman önemli bir ihtiyacı karşılamak “zere var oldular. Bilhassa T“rk çocuklarının dil öğrenme, dil zevki oluşturma ve eser vermelerini sağlama adına çok b“y“k katkı sağladılar. Ancak devamlılık konusunda çok başarılı olamadılar. Ümit ederiz dergilerin maddi problemleri giderilir ve Balkanlardaki T“rk k“lt“r, sanat ve edebiyat ortamına geçmişte yaptığı katkıları sunmaya devam ederler.

Kaynakça: http://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx İsa S“lçevci, Editörden, Bahar, Sayı: , Nisan . İsa S“lçevsi, Editörden, Bahar, Sayı , Mayıs . İsen Reyhan, Kireççi Ayşe Esra, Balkanlarda T“rk Çocuk Şiiri, Varlık Yayınları, İstanbul . Kuş, Sayı: , Nisan . Okumuş Salih, Demir (asan, Çoban Murat, Kosova'da Yayımlanan T“rkçe Gazete Ve Dergiler , (ëna e Plotë Beder Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, Tiran

2013. Okumuş Salih, G“ner Duygu, Makedonya'dan Uzanan Çocuk ve Gençlik Eli: Sevinç Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Bakımından Bir İnceleme , Uluslararası Çocuk Edebiyatı Sempozyumu, Qafqas Üniveritesi, Bak“ . Okumuş Salih, Kaçar (akan, Kaçar Elif, Makedonya da T“rkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk , Uluslararası Dil Edebiyat Konferansı, Bedér Üniversitesi, Tiran, .



342

Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosova da T“rkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Kuş , Uluslararası T“rk D“nyası Araştırmaları Sempozyumu, Niğde Üniversitesi, Niğde . Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosova da T“rkçe Yayımlanan Çocuk Dergisi: Bahar (Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu Açısından Bir İnceleme , Uluslararası T“rk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu UTEK), Burch Üniversitesi, Saraybosna . Sirmen, Ali, Kosova da T“rk Dili ve K“lt“r“ , Cumhuriyet Gazetesi, Röportaj, T“rkiye . . . Yeni Dönem, Perşembe, s. , Ocak .



343

MAKEDONYA DA TÜRKÇE YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ: SESLER Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Açısından İnceleme

Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova

MA. Ayhan ALATAŞ H. Prishtina Üniversitesi, Filoloji Fakultesi,

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, Kosova.

ÖZET

Sesler, Birlik Yayın Şirketi tarfından Üsk“p te T“rkçe yayımlanan bir edebiyat, sanat ve toplum dergisidir. 1965- tarihleri arasında, toplam sayı yayımlanır. Dergi, Balkan coğrafyasında yaşayan T“rk

halkının edebi alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil yetiştirmek amacıyla yola çıkar. Şiir, hikâye, deneme ve eleştiri gibi bir çok alanda yazılar yayımlar. Bilhassa folklor araştırmalarına önemli olç“de yer veren dergi, toplumsal konulara da uzak kalmaz. Bu yolla bir yandan

Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf“, adetleri, gelenekleri ve k“lt“r“n“ anlatarak yeni neslin yetişmesine katkıda bulunur, bir yandan da bu neslin ilk yazılarının ortaya çıkmasına zemin hazirlar.

Bu çalışma ile amacımız, Makedonya da T“rkçe olarak yayımlanan Sesler Dergisini şekil, muhteva ve yazar kadrosu bakımından incelemektir.

Anahtar Kelimeler: Sesler, Dergi, Makedonya, Edebiyat-Sanat,

Şekil, Muhteva, Yazar Kadrosu

SUMMARY

A LITERATURE MAGAZINE PUBLISHED IN TURKISH IN MACEDONIA:

SESLER

(Analysis from the point of the structure, content and authors)



344

Sesler was a literature, art and society magazine published in

Turkish by Birlik Yayın Sirketi in Skopje. )t had issues between -

2001. The magazine set forth to address the need of literature for the

Turks living in the Balkans and raise a new generation in the field of

literature. It published articles in many fields of literature as poetry,

narrative, essay and critique. It did not only give great importance to

Balkan folklore studies in particular, but also dealt with social issues. In

that way, while contributing to raise a new generation by giving voice to

history, custom, folkway, tradition and culture of Macedonian Turks, it

accommodated them to develop their early works.

The authors purpose of this study is to analyze the magazine, Sesler, published in Turkish in Macedonia, from the point of structure,

content and authors.

Key Words: Sesler, Magazine, Macadonia, Literature-Art, Form,

Content, Authors

. Giriş:

Sesler Dergisi, 1965- yılları arasında toplam sayı yayımlanan Balkanların en uzun soluklu dergisidir. yılının aralık ayında ilk sayısını çıkarır. Bazı aylar, derginin basımında aksaklıklar gör“lse de, yılının Nisan aynına kadar yayım hayatını s“rd“r“r. Toplum-Sanat dergisi “nvanıyla yayım hayatına başlayan Sesler, . sayısından itibaren kendisini K“lt“r-Sanat dergisi olarak tanımlar. Eski Yugoslav coğrafyasında, daha cok T“rklerin yoğun olarak bulundugu Makedonya ve Kosova da dağıtılır. T“rk aydınları arasında yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının milli benlik ve kimliklerinin g“çlenmesine katkıda bulunma amacındadır. Dergide şiir, hikâye, deneme, köşe yazısı gibi t“rler yanında bibiliyografya çalışmaları da bulur. Öte yandan bazı pop“ler yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir. Dergi karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rkleri nin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r.

2. Sesler Dergisinin Şekil Muhteva ve Yazar Kadrosu Bakımından İncelenmesi:

a. Sesler Dergisinin Kimlik Bilgileri:

1965- yılları arsında toplam sayıya ulaşan Sesler, aylara göre değişse de - sayfa civarındadır. Derginin hangi yılda çıktığı ve kaçıncı sayısı olduğu derginin ön kapağında, ilk sayfasında ve k“nye bilgilerinin bulunduğu sayfada gösterilir. K“nyede yıl, sayı, ay, sahibi, yönetmen, ve iletişim gibi daha detaylı bilgilere yer verilir. Derginin ilk yönetim kurulu başkanı Fahri Kayadır. . sayıdan itibaren yönetim kurulu başkanılığını Kamuran Tahir, . sayıdan sonra



345

ise, Ş“kr“ Ramo “stlenir. . sayıdan sonra yönetim kurulu başkanının ismine yer verilmez. Derginin ilk yönetim kurulu “yeleri, İlhami Emin, Kemal Lila Lidiya Yaşar, Necati Zekeriya, N. Dişo Ülk“, S“reyya Yusuf, Şerafettin Nebi ve Ş“kr“ Ramo dur. . Sayıya kadar bu “yeler görevlerine devam eder. . Sayıdan . Sayıya kadar isim belirtilmez. Ardından, (urşit Rifat, İsmail Zekeriya, Avni Eng“ll“, Mustafa Yaşar ve Hasan Mercan görev yapar. Derginin yçnetim kurulu “yeleri zaman zaman değişmekle birlikte bazı “yeler hiç değişmeden görevlerine devam eder. Son sayılarda ise, bu görevi Nikola Tasev tek başına y“r“t“r. Yönetim kurulu “yeleri, derginin yayın hayati boyunca onaltı defa değişir. sayının tanesinde ise, yönetim kurulu “yelerinin ismi belirtilmez. Derginin ilk editor“ Nusret Dişo Ülk“ d“r. Ülk“, derginin ilk sayısının editörl“ğ“n“ “stlenir. . sayıdan . Sayıya kadar herhangi bir editör ismi belirtilmez. . sayıdan . sayıya kadar Remziye Morina, G“lseren (ayrullah ikilisinin ismi verilir. - . sayılarda ise, G. Talip R. Morina ve A. Ali nin ismi geçer. . sayıda G. Talip, G. Hayrullah; 235- . sayılarda G. Talip; - . sayılarda G. Talip, G. Halim G. Hayrullah; 277- . sayılarda ise, G. Talip, G. (ayrullah derginin editörl“ğ“n“ “stlenirler. . sayıdan son sayıya kadar yine editör“n ismi verilmez. Yazı işleri kurulu başkanlığına ilk İlhami Emin getirilir. Daha sonra Fahri Kaya, S“reyya Yusuf, Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Arif Ago, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Suat Eng“ll“, Fahri Ali, Vefki (asan, Avni Abdullah ve Drita Karahasan derginin farklı sayılarında yazı işleri kurulu başkanlığı görevinde bulunurlar. Kapak d“zeni ve teknik sorumluların isimleri . sayıdan sonra k“nyede verilmeye başlanmıştır. İsmet Ramiçeviç, Nur Gökbulut, L.G“zelova, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç isimleri geçen kişilerdir. Derginin son sayfasında basıldığı yer, fiyatı, banka hesap numarası ve adres bilgilerine yer verilir. . sayıya kadar basıldığı yer ve basıldığı yerin adresi Nova Makedonya, Üsk“p-Makedonya olarak gösterilir. Bu sayıdan son sayıya kadar Reçatnica BEEO N)P RO Nova Makedonya, Üsk“p şeklinde gösterilir. Yazışma adres bilgileri SESLER NİP Nova Makedoniya Mito (acivasilev – Yasmin bb. şeklinde verilir. Sesler dergisinin İlk sayısında fiyatı dinar olarak gösterilir. Bu fiyatlandırma . sayıya kadar aynıdır. - . sayılar , -151. sayılar , - . sayılar , - . sayılar dinardir. Yıllık abone “creti ise, dinar olarak verilir. Derginin fiyati . sayıdan sonra tekrar asağiya çekilir. Buna göre, - . sayılar , -251. sayılar , - . sayılar ise, dinardan satışa sunulur.



346

Dergiye abone olanlar için banka hesap numarası da verilmiştir. Banka hesab numarası – 601 – d“r. Derginin basım adresi ise Nova Makedoniya Üsk“p olarak verilir. Derginin kimlik bilgilerini gösteren tablo aşağıdaki gibidir:1

1 Künye bilgileri değişmeyen sayılar aralığına göre verilmiştir.

Say

ı Ara

lğı

Yıllık

abo

ne

“creti

(Din

ar

Cins

inde

n)

Basıldığı Yer

Yönetim

Kuru

lu

Başkanı

Yönetim Kurulu

Üyeleri

Editör

Yazı İşleri Kuru

lu

Başkanı

Yazı İşleri

Kurulu

Üyeleri

Kapak

d“zeni ve

teknik

Sorum

lu

1 -

19 15

Nova

Maked

onya Üsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin,

Kemal Lila

Lidiya Yaşar Necati

Zekeriya N. Dişo Ülk“ S“reyya Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

N. Dişo Ülk“ İlhami

Emin

İlhami Emin

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a

S. Yusuf Ş“kr“ Ramo

20 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin,

Kemal Lila



N.Dişo Ülk“

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


21 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


N.Dişo Ülk“

S“reyya

Yusuf

İlhami Emin

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy



347


a


22-

23 15

Nova

Maked

onya Üsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya N. Dişo Ülk“ S“reyya

Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

N.Dişo Ülk“

Necat

i

Zeker

iya

İlhami Emin

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


24-

25 15

Nova

Maked

onya Üsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya

Nusret Dişo Ülk“ S“reyya Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

N.Dişo Ülk“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a S.

Yusuf

26 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya

N. Dişo Ülk“ S“reyya Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

N.Dişo Ülk“

Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya Ş“kr“ Ramo S.

Yusuf

27 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila

Lidiya

N. Dişo Ülk“ İlhami

Emin

İlhami Emin

Fahri

Kaya



348

Yaşar Necati


N.

Zekeriy

a


28 15

Nova

Maked

onya, Üsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya S“reyya Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


29 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya


30-

31 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



S“reyya

Yusuf

Fahri

Kaya

N.

Zekeriya Ş“kr“ Ramo

32 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila

Lidiya

Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya

S. Yusuf Ş“kr“



349

Yaşar Necati

Zekeriya


Ramo

33-

34 15

Nova

Maked

onya Üsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


35 15

Nova

Maked

onyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya


36-

37 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila

Lidiya Yaşar

Necati


S“reyya

Yusuf

Fahri

Kaya

N.


38 15 Nova

Maked

Fahri

Kaya

İlhami Emin

S“rey

ya

Fahri

Kaya



350

onya Üsk“p

Kemal Lila


Zekeriya


Yusuf N.


39-

40 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


41 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya


42 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya


Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a




351

43 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila




Ş“kr“ Ramo

N.

Zekeriy

a

S. Yusuf

Fahri

Kaya

44 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


45 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri

Kaya


46 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya N. Dişo Ülk“ S“reyya Yusuf Şerafettin

S“reyya

Yusuf

Fahri

Kaya

N.




352

Nebi Ş“kr“ Ramo

47-

48 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya


Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


48 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


49 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri


Yusuf

50 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a

S. Yusuf



353


51 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a


52 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri


Yusuf

53 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila



Necat

i

Zeker

iya

Fahri


Yusuf

54-

68 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

Fahri

Kaya

İlhami Emin

Kemal Lila


Zekeriya N. Dişo

Fahri

Kaya

N.

Zekeriy

a




354

Ülk“ S“reyya Yusuf Şerafettin Nebi Ş“kr“ Ramo

69 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

K.

Tahir

Arif

Ago

Fahri

Kaya N.Dişo Ülk“ Suat Eng“ll“

70 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

K.

Tahir

Hasa

n

Merc

an

Arif Ago

Fahri


71 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

K.Ta

hir

Hasa

n

Merc

an

Arif Ago

Fahri


72-

81 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

K.

Tahir

Alaet

tin

Tahir

H.

Mercan

Fahri

Kaya

82-

88 15

Nova

MakedonyaÜsk“p

K.

Tahir

İlhami

Emin

89-

106 15

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

(urşit Rifat İsmail

Zekeriya

Avni Eng“ll“ Mustafa Yaşar Hasan

Mercan

İlhami

Emin

107

-

111

20

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo


Zekeriya


Mercan

İlhami

Emin



355

112

-

113

20

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski

Arif Ago İlhami Emin (urşit Rifat İsmail

Zekeriya

Avni

Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan

Mercan

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

114

-

115

50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo


Zekeriya


Mercan

İlhami

Emin

116

-

119

50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan

Mercan

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

120 50

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim



356

Mercan

121 50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski

Arif Ago İlhami Emin (urşit Rifat

İsmail Zekeriya

Avni Eng“ll“

M.

Karahasan

Hasan

Mercan

Fahri

Ali

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

122

-

143

50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan

Mercan

Suat Eng“ll“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

Arif Ago

145

-

147

50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski

Arif Ago İlhami Emin İsmail

Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan

Mercan Ş“kr“ Ramo

Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago



357

148 50

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

Vefki

Hasa

n

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago

149

-

151

50

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago

152

-

156

100

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago



358

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

157 100

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

Vefki

Hasa

n

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago

158

-

159

100

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago



359

Adem

Gaytani

160

-

161

100

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

İlhami

Emin

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim

Arif Ago

162

-

173

100

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo

V.

Apostolski


Zekeriya

Avni Eng“ll“ M.

Karahasan

Hasan


Erol

Hayrettin

Hamdi

Hasan

S. Yanevski

Adem

Gaytani

Suat Eng“ll“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

Arif Ago

174

-

176

100

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

Pançe Mihalov Vanço Boşkov İlhami

Emin

Milka

Zdraveva

Suat Eng“ll“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Vefki

Hasan

A. Tahir



360

Avni Eng“ll“ Suat Eng“ll“ Vefki

Hasan

Salaettin

Bilal Firuz

Demir

M.

Aluşevski

177

-

181

100

Nova

Maked

onya Üsk“p

Ş“kr“ Ramo


Emin

Milka

Zdraveva


Hasan

Salaettin

Bilal Firuz

Demir

M. Aluşevski

Suat Eng“ll“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

Arif Ago

182

-

200

200

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo


Emin

Milka

Zdraveva


Hasan

Salaettin

Bilal Firuz

Demir

M. Aluşevski

R.Morina

G.Hayrull

ah

Suat Eng“ll“

Ş“kr“ Ramo

Fahri

Kaya

Hilat

Selim İlhami Emin

Arif Ago

201

-

210

200

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

R.

Ognyanovski İlhami Emin Suat Eng“ll“

R.

Morina

G.

Hayrulla

h

Suat Eng“ll“

(urşit Rifat

R. Bugariç İrfan



361

Vefki

Hasan İrfan Belnur

Recep Bugariç Hamdi

Hasan

Emin Salih

Vlado İvanovski Fahri

B.Nurettin

Bellur

Vefki

Hasan

211

-

221

200

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Ş“kr“ Ramo

R.

Ognyanovski İlhami Emin

Suat Eng“ll“ Vefki

Hasan İrfan Belnur


Hasan

Emin Salih


B.Nurettin

R.

Morina

G.

Hayrulla

h

Suat Eng“ll“

(urşit Rifat

R. Bugariç İrfan Bellur

Vefki

Hasan

222

-

229

200

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

R.Ognyanovski İlhami Emin

Suat Eng“ll“ Vefki

Hasan İrfan

Belnur


Hasan

Emin Salih


B.Nurettin

R.

Morina

G.

Hayrulla

h

Suat Eng“ll“

(urşit Rifat


Vefki

Hasan

230

-

233

200

Reçatnica

BEEO

NIP RO

R.

Ognyanovs

ki Drita

Karahasan

G. Talip

R.

Morina Abd“l Ali Suat Eng“ll“



362

Nova

MakedonyaÜsk“p

(urşit Rifat

Yusuf

Hamza

Vasil

Totinovski

Sena Arif

Recep Bugariç Atilla Klinçe İsa Emin

Sabit yusuf

Suat Eng“ll“

234 200

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

Maked

onya Üsk“p

P. Kolemişevski Drita

Karahasan (urşit Rifat

Yusuf

Hamza

Vasil

Totinovski

Sena Arif


Sabit yusuf

Suat Eng“ll“

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Suat Eng“ll“

(urşit Rifat


Suat Eng“ll“ D.Karah

asan

235

-

236

200

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

P. Kolemişevski Drita


Yusuf

Hamza

V.

Totinovski

Sena Arif


Sabit yusuf

Suat Eng“ll“

G“listan Talip

Suat Eng“ll“



363

237

-

243

2

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

Maked

onyaÜsk“p

P.Kolemişevsi

Drita


Yusuf

Hamza

Vasil

Totinovski

Sena Arif


Sabit yusuf

Suat Eng“ll“

G“listan Talip

Avni

Abdu

llah

R. Bugariç A. Tahir

AvniEng“ll“ D.Karah

asan

244

-

251

10

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

P.Kolemişevski Drita


Yusuf

Hamza

V.

Totinovski

Sena Arif


Sabit yusuf

Avni

Abdullah

G“listan Talip

Avni

Abdu

llah

R. Bugariç A. Tahir


asan

252

-

271

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

P.Kolemişevski

D.Karahasan (urşit Rifat

Yusuf

Hamza

V.

Totinovski

Sena Arif

Recep Bugariç Atilla Klinçe İsa

E.Sabit

yusuf

Avni

G“listan Talip

Avni

Abdu

llah

R.

Bugariç A. Tahir


asan



364

Abdullah

272

-

276

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G. Halim

G.

Hayrulla

h

277

-

300

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

301

ile

311

50

Reçatni

ca

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ.Ramiçeviç

312

-

313

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ. Ramiçeviç N. Gökbulut

314

-

315

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ. Ramiçeviç

316

-

317

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

Maked

onya Üsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ. Ramiçeviç L. G“zelova

318

- 50

Reçatnica

G. Talip

G.

Fahri

Ali

İ. Ramiçe



365

319 BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Hayrulla

h

viç B. Erdoğan

320

-

323

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ. Ramiçeviç A. Y“celsoy

324

-

327

50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

Maked

onya, Üsk“p

G. Talip

G.

Hayrulla

h

Fahri

Ali

İ. Ramiçeviç A.İ.Drahşan

328 50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Nikola

Tasev

Drita

Kara

hasan

İ. Ramiçeviç M. Asım

329 50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Nikola

Tasev

Drita

Kara

hasan

İ. Ramiçeviç B. İbrahim

330 50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Nikola

Tasev

Drita

Kara

hasan

İ. Ramiçeviç

331 50

Reçatnica

BEEO

NIP RO

Nova

MakedonyaÜsk“p

Nikola

Tasev

Drita

Kara

hasan

İ. Ramiçeviç P.Ramiçeviç



366

b. Sesler Dergisinin Şekil Özellikleri: 1. Kapak Kompozisyonu: Sesler dergisi uzun öm“rl“ bir dergidir. Derginin kapak tasarımı . sayıya kadar aynıdır. (er sayinin kapak tasarımı aynıdır, ancak kapak renkleri değişmektedir. Derginin adı, kapağın alt kısmını ortalayacak şekilde ve k“ç“k harflerle yazılır. Sesler kelimesinde bulunan l harfinin “zerinde dikey biçimde Toplum Sanat Dergisi ifadesi bulunur. Devamında dergimin sayısı ile yayımlandığı aya ve yıla yer verilir. Derginin ismi b“t“n sayılarda aynı yazı tipi ve puntoyla verilir. Derginin kapağı her ay farklı renk olarak basılır, arka sayfası ise renksizdir. Kapaklarda sarı, mavi, kırmızı, pembe, gri, mor, koyu yeşil gibi tek ve sade renkler kullanılır. Derginin, . sayısından itibaren ebadında ve kapak komposizyonunda değişikliğe gidilir. Farklı resim ve desenler kullanılmaya başlanır. Bu yeni tasarım son sayıya kadar devam eder. Kapaklarda zaman zaman önemli g“nlerin ve şahısların tanıtımını da yapılır. Bu başlıklar genellikle kırmızı renkte ve derginin sayısının hemen altında verilir. 301. sayısından itibaren arka kapağın sol “st köşesinde )SSN numarası verilir. Kapak tasarımı . sayısından itibaren farklı kişiler tarafından hazırlanır. Derginin kapak ve teknik sorumlusu İsmet Ramiçeviçtir. İsmet Ramiçeviç in adı . sayıdan itibaren k“nyede de

verilir.

. Dizgi ve Baskı Tekniği: 1965- yılları arasında yıl yayın hayatına devam eden Sesler dergisi, Nova Makedonya, Üsk“p-Makedonya matbaası tarafından basılır. Sesler, latin harfleriyle ve T“rkçe olarak basılır. Ancak . sayı T“rkçe ve Makedon dillerinde basılır. (atta bu yönde bir karar alındığı da belirtilir. Ne var ki, bu karar hiçbir sayıda uygulanmaz. Dizgi ve mizanpaji k“nyede isimleri geçen İsmet Ramiçeviç, Nur Gökbulut, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç tarafından yapılır. Dergi kapak sayfaları dahil ikinci hamur sarı kâğıda basılır. Baskı kalitesinde farklılık pek fazla gör“lmez. yılından itibaren Yugoslavya nın dağılmasıyla maddi imkânsızlıklar yaşanır. Dergide yer alan başlıklarda ve metin kısımlarında farklı puntolar kullanılır. Başlıklar genellikle koyu fakat desenlerin arasında kaybolacak şekilde verilir. Sayfa numaraları ikinci sayfadan başlatılır, ön kapak birinci sayfa olarak kabul edilir.

. Fotoğraf ve Desen Çizim : Toplamda sayı olan bu dergide “n “zerinde resim bulunur. Bilhassa yazar, şair, sanatçı, bilim ve devlet adamlarına yönelik yazılarda zaman zaman fotoğraf ve resim kullanılır. Özellikle dönemin Yugoslavya Devlet Başkanı Broz Yosip Tito ya ait resimlerin çokluğu dikkati çeker.



367

Dergi, desen ve çizimler açısından da oldukça zengindir. Dergide yayımlanan hikâye, masal ve şiirlerle ilgili çizimler bulunur. . Sayıdan itibaren kapakta da fotoğraf ve desenler kullanılmaya başlanır. İç sayfalarda ise, yazıların temasına uygun fotoğraflara yer verilir. Başlıklar için farklı şekiller ve desenler kullanılır. Bunların derginin b“t“n sayfalarına yayılması da dikkat çekicidir. . Sayfa Yapısı: Sesler, sayfa sayısı bakımından -150 sayfa

civarındadır. Derginin ilk sayfasında k“nye, sonraki sayfasında içindekiler böl“m“ bulunur. Son sayfada ise adres, fiyat, banka hesap numarası, matbaa ve adresi bilgilerine yer verilir. Dergi, . sayıdan . sayıya kadar hikâye kitabı boyutunda olup ebadı , x cm dir. İkinci hamur, sarı kâğıt kullanılır. Bazen bu ebada uymayan sayılara da rastlanır. Bu durum derginin ciltlenmesi sırasındaki traşlanmayla ilgilidir. . sayıdan itibaren derginin ebadı ve kullanılan kâğıdın kalitesi de değişir. Bu sayıdan itibaren fotoğraf alb“m“ boyutunda çıkarılan derginin ebadı, , x cm dir. Ayrıca kâğıt kalitesi de artırılarak birinci hamur beyaz renk kâğıt kullanılır.

c. Sesler Dergisinin Muhteva Özellikleri: Sesler, toplum-k“lt“r-sanat dergisidir. Bu nedenle b“nyesinde şiir, hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı ve folklor “r“nleri, dil ve edebiyat yazıları, tiyatro ve tiyatro yazıları, tarih yazıları, siyasi-sosyal konularda yazılmış yazılar, Olaylar, m“lakatlar, bibliyogragya, biyografi, çeviri, deneme, değini, eleştiri ve tanıtım yazıları ile çeşitli haber barındırır. Dergide en çok şiir t“r“n“n yer aldığı gör“lur. Buna gore, civarında şiir ve civarında hikâye bulunur. Bunların yarıya yakını Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçılarına aittir. Ayrıca dergide, dil araştırmalarından tarih ve sanat araştırmalarına kadar çok geniş bir yelpazede yazılar yer almaktadır. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine yapılan derleme ve değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer tutmaktadır. Derginin, belirli alanlarda farkındalık uyandırmak, yeni nesillerin yetenekli olduğu alanlarda bilgi sahibi olmalarını sağlamak yön“ndeki hedeflerinin, t“r çeşitliliğindeki bu zenginliğin en önemli sebebi olduğunu söyleyebiliriz. 2

1. Şiir: Sesler, hiç ş“phesiz şiir ağırlıklı bir dergidir. Balkan T“rklerinin şiire önem vermesi, derginin de genç kalemlere kapılarını açmasında etkisi gözlerden kaçmamaz. Genç yazarlar kendilerini göstermek için şiir dışındaki t“rlere pek ilgi duymamışlardır. Dergide

2 Ertuğrul Karakuş, “Makedonya ve Kosova Türk Edebî Üreticiliğinin Devamında Sesler Dergisinin Rolü”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı “Balkanlarda Türkçe”, Cilt:1, s. 105, Hëna e Plotë Beder Universitesi 14-16 Kasım 2013 Tiran.



368

s“rekli yazan bir şair kadrosunun varlığı dikkat çeker. Ancak derginin asıl amaçlarından biri de genç yeteneklerin ön“n“ açmaktır. çıkarmaktır. Bu maksatla daha ilk sayıdan itibaren dergide genç kalemler adına umutlar köşesi ayrılır. Sesler dergisinin yıllık ser“veni boyunca; edebiyat ve sanatla ilgilenen birçok genç yetenek, “rettiklerini bu dergiye ulaştırır. Bu yazılardan kimisi Umutlar kimisi İlk , kimisi Genç Umutlar , kimisi de Genç Şairler adı altında yayımlanmıştır. 3 Dergide den fazla şiir bulunur. Bunların yarıya yakını bölgede yaşayan T“rklere aittir. Bir kısmı T“rkiyede yaşayan şairlerden, bir kısmı da önemli Balkan ve d“nya şairlerinden yapılan çevirilerden oluşur. Şiirlerin çoğunluğunun altında şairlerinin imzası bulunur. Sesler dergisi, şiirin önemini vurgulamak, Balkanlardaki halk şairlerine ve şiirlerine sahip çıkmak için , ve . sayılarını Struga Şiir Akşamları , - . sayısını Çağdaş T“rk Şiiri ve . sayısını da Çağdaş Bosna-(ersek Şiiri adında özel sayı olarak yayımlar. Dergide yayımlanan şiirlerde, genellikle belirli bir nazım şekline ve ölç“ye bağlı kalınmaz. Ancak hece vezni ve halk edebiyatı nazım şekilleri ağırlıktadır. Bu durum, derginin milli edebiyat çizgisinde olmasına dayandılılabilir. (eceyle yazılan şiirlerin çokluğuna rağmen serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir de vardır. 2. (ikâye-Roman: Sesler dergisinde şiirden sonra en çok hikâye t“r“ne yer verilir. Dergide e yakın hikâye bulunmaktadır. Kosovalı T“rklerin yazdığı hikâyelere sıklıkla rastlanır. (ikâyelerde köy hayatı, hasret, macera, komşuluk gibi temalar işlenir. (ikâyelerde genellikle eğitici konular “zerinde durulur. Kullanılan mekânlar da okurun yakından tanıdığı köyler ve kasabalardır. Enver Baki, Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, S“reya Yusuf, Avni Eng“ll“, Suat Eng“ll“, Recep Murat Bugariç, Mehdi (alıcı, Abdulkadir (eyber, Erol (ayrettin, Leyla (“seyin, Enver İlyas, Mustafa Karahasan, Şecaattin Koka, Ş“kr“ Ramo, Bayram İ. Rogovalı, G“ler Selim, Mustafa Yaşar, Agim Rıfat Yeşeren gibi yazarların hikâyelerine sıklıkla rastlanır. Ayrıca T“rkiyeden Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Bekir Yıldız, Zeyyat Selimoğlu, Ömer Seyfettin, Selim İleri, Ömer Faruk Toprak, Tarık Dursun K. Talip Apaydın, Sabahattin Ali, Necati Cumalı gibi önemli

isimlere de yer verilir.

Yugoslavya nın diğer uluslarının hikâyecileri arasında Niyaz Alispahiç, İvo Adnriç, (orje Luis Borges, Boşko Bogotiç, Jovan Boşkovski, Miodrag Bulatoviç, Vera Bujarovska, Jivko Çinko, Branko Çopiç, Maksim Gorki, Sotir Guleski, Ernest (amingvey, Ali İsakoviç, Aldo Kliman gibi yazarların eserleri çeviri olarak derginin takipçilerine sunulur.

3 Karakuş, (2013:107)



369

Sesler dergisinde romana pek yer verilmez. Romanların hacimli olması ve konu b“t“nl“ğ“n“n kaybolması buna sebep olarak gösterilebilir. Ancak defa romanlardan alınmış çesitli böl“mlere yer verildiğine şahit oluruz. Bunların yirmi dokuz tanesi çeviridir. Dergide, İvo Andriç, Miodrag Bulatoviç, Taşko Georgiyevski, Neşat Nuri G“ntekin, Nazım (ikmet, Blagonya İvanov gibi yerli ve yabancı toplam yazarın romanlarına yer verilir. Bunlar arasinda, İvo Andriç in D“ş , Miodrag Bulatoviç in Dalmaçya'lı Kadın Karadağ'da Nasıl Doğum Yapıyordu , Nuri Reşat G“ntekin in, Miskinler Tekkesi nden , Nâzım (ikmet in, Duruyorum Kımıldamadan Lenin in Başucunda , Nâzım (ikmet in Yaşamak G“zel Şey Be Kardeşim'den , Yakup Kadri Karaosmanoglu nun Yaban , Vlado Maleski nin Savaş Arkadaşları , Bojin Pavlovski nin Çinli Miladin Meşa Selimoviç in İnsan Olmak İstiyorum Kostas Valetas ın Göçebeler gibi ismini zikretmediğimiz sosyal içerikli birçok roman dikkat çeker.

3. Tiyatro ve Tiyatro Yazıları: Sesler dergisi tiyatro oyunu olarak esere yer vermiştir. İlhami Emin, (asan Mercan, Şerafettin Nebi, Sabit Yusuf ve S“reyya Yusuf tiyatro eseri alanında isim yapmış, yazdıkları oyunlarla insanların beğenilerini kazanmış kişilerdir. Yazılan eserler daha çok trajedi ve drama şeklindedir. Dergi çeviri tiyarto eserlerine pek yer vemez. Sadece on dört çeviri tiyatro eseri bulunur. Ayrıca beş tane de radyo oyununa yer verilir. Bunlardan ikisi çeviridir. Dergide yayımlanan tiyatro oyunlarında göze ilk çarpan, yazarların toplumsal konuları ele almalarıdır. İlhami Emin in od , Memed , Yunus Emre , Konuk , Yabancı , Nasrettin , Kuş Ahmet gibi oyunlarında olaylar dramatik şekilde anlatılır. (asan Mercan ın oyunlarında duygusallık ön plandadır. Mercan ın Kartallar Bayramına Elveda 1-2- , Dullar Evi , Çiçekçi Ali , Aşk Y“z“nden , Deliler , Anne , Dağ Gelini , Bir Avuç Mavi gibi eserleri buna örnek olarak gösterilebilir. Dergide tiyatro edebiyatı alanında yazılmış tane de yazı vardır. Bu alanda en çok Avni Eng“ll“, Şerafettin Nebi, İvan İvanovski, Fahri Kaya, Kemal Lila gibi yazarların isimleri dikkati çeker. Avni Eng“ll“, Fadıl (aciç in Tarak adlı g“ld“r“s“ ile (alklar Tiyatrosunun T“rk Dramı Kolunda Yeni Soluklar ve M“ffettişi Bir Yenice Yaşamak ; Vindsor un Şen Kadınları Üsk“p'te , (alklar Tiyatrosu T“rk Dramı T“rkiye Yolculuğundan Başarı ile Dönd“ ; İrfan Bell“r “n Memet Oyununu D“ş“n“rken ; İvo Andriç in )rgat Siman ı Sahnede , Yazınımızda Tiyatro T“r“nde Aliş , Zoraki (ekim mi, Zoraki G“ld“r“ m“? gibi yazılarıyla tiyatro oyunlarının hem tanıtımını hem eleştirisini yapar, eksiklerin giderilmesi hususunda çeşitli önerilerilerde bulunur. Şerafettin Nebi Anılarımda B“y“k Kalpler , İlk Oyunun (atıraları , Otuz Yıl Önceki Yeni Yol un Dram Grubu , Sahne



370

Notlarımdan ve Turne G“ncemden başlıklı yazılarında oyunculuk hatıralarından bahseder. 4. Dil ve Edebiyat Yazıları: Sesler dergisinde, muhtelif alanlarda birçok yazı kaleme alınır. Makale, hikâye, deneme, anı, mektup, şiir olmak “zere edebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer verilir. Dergi konu bakımından çeşitlilik arz etse de, en önemli yazılar dil

ve edebiyat “zerinedir. Dergide dil ve dil öğretimi ile alakalı yazı bulunmaktadır. Bunların arasında T“rkçe eğitim-öğretimde yaşanan zorluklar ile dilbilgisi kuralları ve kullanımı, T“rk dilinin tarihi gelişimi, dil özellikleri, yabancı dillere geçmiş T“rkçe kelimeler gibi birçok makale bulunur. Başta S“reyya Yusuf, İsmail Zekeriya, Arif Ago, Necati Zekeriyya, Veli Ahmet gibi birçok yazar dil ve dil öğretimi ile alakalı bir birinden değerli makaleler yayımlarlar. Yazılan makaleler ağırlıklı olarak okul çağındaki kişilerin dil öğrenimi ve öğretimi ile alakalı olması dikkatlerden kaçmaz. İsmail Zekeriya, Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi 4 adlı makalesinde konuşma dili ile yazışma dilindeki farkları ve çöz“m yollarını oraya koyar. İlkokullarda Edebiyat Derslerinin Amacı 5 adlı makalesinde ise edebiyat derslerindeki dil öğretimi uzerinde durur. T“rkçe eğitim-öğretimle ilgili Arif Ago nun Okullarımızda Anadili ve Edebiyat öğretiminin Birliği ve Makedonya T“rk (alkının Anadil Üzerinde Eğitim-Öğretim ve Sorunları , Recep Murat Bugariç in Öğrencilerin Konuşma ve Yazı K“lt“r“ , İsmail Tevfik in Manastır T“rk Çocuklarının Öğrenimi , Gligor Todorovski nin Balkan Savaşlarından Sonra Makedonya da T“rk Çocuklarının Eğitimi , Necati Zekeriya nın Öğretmenlerin Dil Sorumluluğu gibi makaleleri önemlidir. Sesler dergisinde edebiyat alanında yazılmış çok sayıda yazı bulunmaktadır. Bu yazılarda, T“rk ve d“nya edebiyatından çeşitli konulara değinilir, biyografiler ve tanıtım yazılarına yer verilir. Ayrıca edebiyatla ilgili çeşitli dosyalara ve araştırmalara da rastlamak m“mk“nd“r. Bu bakımdan dergi, edebiyat tarihimize ışık tutabilecek önemli bir kaynak olarak da değerlendirilebilir. Sesler dergisi dikkatle incelendiğinde Çağdaş Yugoslavya T“rk Edebiyatından Çizgiler ile Makedonya ve Kosova T“rklerinin Edebiyatı Üzerine adlı seri yazılar dikkati çeker. Bu böl“mlerde Abd“lkadir (eyber, Enver Tuzcu, Ş“kr“ Ramo, İlhami Emin, Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Naim Şaban, S“reyya Yusuf, (“seyin S“leyman, Nimetullah (afız, Avni Abdullah, Ever Baki, Nusret Dişo Ülk“, (asan Mercan ve Mustafa Karahasan gibi isimlerin yazıları bulunur. L“tfi Seyfullah ın

4 İsmail Zekeriya, “Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi”, Ocak 1974, S. 82 s. 23-26 5 İsmail Zekeriya, “İlkokullarda Edebiyat Derslerinin amacı”, Ekim 1977 S. 119 s. 47



371

1979- yılları arasında kaleme aldığı yazılarda çok sayıda sanatkârın hayatı, sanatı ve eserleri “zerinde durulur. Ayrıca dış T“rkler, yabancı yazarlar, bilim adamları, m“zisyenler ve ressamlar için de bu tarz araştırma ve tanıtım yazıları bulunur. Dergide, çeviri edebiyat yazılarına da yer verilir. Fakat bu alandaki yazılar oldukça azdır. e yakın edebiyat yazısı içinde sadece on sekiz çeviri yazı vardır. Çeviri yazılar içerisinde Sırpça-T“rkçe sözl“k hazırlayan Slavoylup Çinciç in dil ve Edebiyat terc“meleri dikkate değerdir.

5. Halk edebiyati ve Folklor Yazıları: Sesler, halk edebiyatı ve folklor alanında çok sayıda yazıya yer verir. Bunların bir kısmı araştırma ve derlemelerden oluşur. Bilhassa sözl“ k“lt“rden derlenerek yazıya geçirilen t“rk“ler, maniler, ninniler, atasözleri, deyimler, adetler, d“ğ“nler, bilmeceler, masallar ve çeşitli oyunlar bu sayede kaybolmaktan kurtulur. Derleme alanında yapılan çalışmalarda Avni Eng“ll“, İrfan Ünver Nasrettinoğlu, (asan Mercan, Sabit Yusuf, Aziz Buş, Nimetulla (afız, İskender Muzbeg Şefikoğlu ve (amdi (asan önde gelen isimlerdendir. Avni Eng“ll“, halk edebiyatı “r“nleri derlemelerinde ilk göze çarpan kişidir. Eng“ll“ n“n Y“r“klerde D“ğ“n , Evlenme Bir de D“ğ“ne ilişkin Atasözleri ile deyimler , Makedonya T“rklerinde Ramazan Davulcu Manileri adlı çalışmaları ile Kozara konulu seri yazılarından oluşan çok sayıda derlemesi bulunur. Bunlara çeşitli zamanlarda yayınlanmış kutlamalar, merasimler ve adetlerle alkalı yedi adet derlemeyi de ilave etmek gerekir. Sesler dergisinde, folklor ile alakalı yazıya yer verilir. Bu yazıların altında en çok İrfan Ünver Nasrattinoğlu ve (amdi (asan ın ismi geçer. Bu alanda Nasrattinoğlu nun , (asan ın makalesi bulunmaktadır. Nasrattinoğlu yazılarında daha çok Nasrettin hoca ve fıkraları “zerinde durur. (amdi (asan ise, Balkanlarda yaşayan T“rk folklorunu inceler. Makedonyada ikamet eden Hasan, Sesler dergisinin . Sayısında Yugoslavya da T“rk (alk Edebiyarı Üzerinde Yapılan Derleme, Çeviri ve Araştırmalar Üzerinde Bir Bibliyografya Denemesi adlı bibliyografyası ile Balkanlarda halk bilimi araştırması yapacaklar için çok değerli bir kaynaktır. Bunların dışında, Nimetullah (afız, Sevim Piliçkova, İsmail Eren, Avni Eng“ll“, Saim Sakaoğlu ve Lyubnika Raykoviç in de Balkan folkloruna dair çok sayıda yazısı bulunur. 6. Tarih Yazıları: Sesler dergisinde tarih yazıları ile alakalı toplam 90 makale bulunur. Bu makalelerde genellikle, Balkanların durumu, Osmanlının Balkalardaki etkisi, Yugovlasya nın kuruluşu ve dağılması, Atat“rk ve Kemalizm, Makedonya, Makedonya T“rkleri, Makedonya Arnavutları ve bazı tanınmış tarihi kişiliklerin tarihçe-i hayatları gibi konular ele alınır.



372

Tarih konulu yazıları yayınlanan yazarlar arasında Mustafa Karahasan, Yusuf (amza, Nimetullah (afız, Enver İlyas, İsmail T. İsmail Muzaffer Tufan gibi yazarların isimleri çne çıkar. Dergide ayrıca, Milla Zdraveva, Edvard Kardly, Gligor Todorovski, Orde İvanovski gibi yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir.

Mustafa Karahasan 1975- yılları arasında yazdığı Tanzimatı ile Başlıyan Osmanlı Toplumunda Reformlar (em de Parteniya Zografski , - Yılları Arasında Sırp Basınında Makedonya , Mart Olaylarının Önemi , - S“resince Pirlepe Parti Örg“t“n“n T“rk ile Arnavut (alklarına İlişkin Tutumu , (arp Yönetimi ve Atat“rk , Tarihsel Kişinin Tarihsel Eseri , T“rk Tarihinde İlinden Ayaklanması ve Kurşova Cumhuriyeti gibi yazıları ile farklı alanlarda tarihe ışık tutar. Edvard Kardely in Suat Eng“ll“ tarafından T“rkçeye çevirilen Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri başlığıyla yılında basılan dergilerde altı seri seklinde yayımlanır. Bu yazı Kardely'in, İkinci D“nya Savaşının sona ermesinin . yıldön“m“ dolayısiyle - Eyl“l tarihleri arasında Zagrep'te d“zenlenen Savaş ve Barışın G“çleri ve Yolları adlı bilimsel konferansta sunduğu rapordur.6 Eserde Bağlantızlık hareketlerinin “zerinde durulur.

7. Siyasi-Sosyal Konularda Yazılmış Yazılar: Bir toplum ve sanat dergisi olan Sesler, siyasi ve sosyal konular “zerine yazılmış çok sayıda makaleye yer verir. Bu alanda yazılmış e yakın makale bulunmaktadır. Dergi, başta Broz Yosip Tito, Vefki (asan ve Mustafa Karahasan olmak “zere Ş“kr“ Ramo, Kemal Seyfullah, Firuz Demir, Fahri Kaya, Salih Emin, Vefki (asan Özg“n, (“rşit Rifat, Edvard Kardelly, Kamuran Tahir, İsmail İsmail, İlhami Emin, Verko Vlahoviç, Cemal S“leyman, İfran Ünver Nasrattin gibi yazarların eserleri dikkat çeker. Broz Yosip Tito nun Sesler dergisinde siyasi ve sosyal konular alanında ellinin “zerinde yazısı bulunmaktadır. Bu yazılar dergi yazarları tarafından terc“me edilmiştir. Tito un kaleme aldığı yazıların yarısını devrim, Bağlantısızlık hareketi, Sosyalizm, Kom“nizm gibi siyasi ve ideolojik d“ş“nce merkezli konular teşkil eder. Tito dan sonra bu alanda yazdığı a yakın makale ile Vefki (asan dikkati çeker. (asan, yazılarında genellikle özyönetim başta olmak “zere devrim, sozyalizm ve Tito nun siyasi d“ş“n“rl“ğ“ gibi konular “zerinde durur. Siyasi ve sosyal yazılar dikkatle incelendiğinde sosyalizm ve Tito temalarının ağırlıkta olduğu gör“lecektir. Deginin basım yeri, hitap

6 KARDELY Edvard, “Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri”, (Çeviren: Suat ENGÜLLÜ), Ocak 1983, S: 172, s. 5



373

ettiği kitle ve yayımlandığı dönem dikkate alınırsa, sosyalizm ve Broz Yosip Tito ile alakalı yazıların çokluğu şaşırtıcı olmayacaktır. 8. M“lakatlar: Sesler dergisinin yayımlandığı coğrafyada T“rkçe yayın yapan radyo ve televizyon olmasına rağmen konuşma-söyleşi tarzında yazılara pek yer vermez. dergiden sadece dört tanesinde m“lakat tarzında diyebileceğimiz yazı vardır. Bu dört yazıdan biri de çeviridir. Bunlar; Adalet Ağaoğlu nun İvo Andriç i Tanımak İçin Nobelci Olmasını Beklemeliydim adlı söyleşisi, Avni Eng“ll“ n“n Radyo Konuşması , Enver Ahmet in Belki Bir T“rk D“nyası Şiirinden Söz Edilecek başlıklı Tuğrul Tanyol ile yaptığı söyleşi, De Simon Beavoir in Jean Paul Sartre la Söyleşi başlıklı soyleşisi, Avni Eng“ll“ n“n Emin Salih le yaptığı K“lt“r (âzineleri, Ülkenin Özel Zenginliği Olarak

Sayılmaktadır başlıklı söyleşidir. 9. Olaylar: Dergi toplum-k“lt“r ve sanat olayları ile alakalı yazı bulunmaktadır. Bu alandaki yazılar genellikle Olaylar , Olaylar-

Dergiler-Kitaplar , Ayın K“lt“r Olayları , Ayın K“lt“r-Sanat Olayları gibi başlıklar altında verilir. Bu alandaki ilk yazı, Necati Zekeriya nın . sayıda yer alan Ayın K“lt“r-Sanat Olayları başlıklı tanıtımıdır.7 Ayrıca Suat Eng“ll“, Enver İlyas, Biba İsmail, Fahri Kaya, (asan Mercan, Alâettin Tahir, Necati Zekeriya, Saadet Nebi, Erih Koş ve Fahri Ali nin k“lt“r ve sanat alanındaki olayları/faaliyetleri kaleme aldıkları yazıları bulunmaktadır. 10. Bibliyogragya: Dergide 13 tane bibliyografya bulunur. Bunlardan yedi tanesi Sesler dergisinin çeşitli ciltlerine ait bibliyografyalardır. Bunlar arasında, Ayşe Mehmed in Sesler -

1975, S: 1- Bibliografı , Bibliyografya Sesler - , Sayı: -, Seslerin - Yıllarında Yayınlanan - Sayılarındaki Yazıların Bibliografısi ; Suat Eng“ll“ n“n Sesler Dergisinin Yılı Bibliyografyası ; Enver Ahmet in Sesler Dergisinin Yılı Bibliyografyası ve Sesler Dergisinin Yılı Bibliyografisi ile dergi tarafından hazırlanan Sesler Dergisinin Yılı Bibliografyası gösterilebilir.

11. Biyografi: Sesler dergisi sanat, edebiyat, bilim gibi tarihe mal olmuş kişilerin hayatlarını konu alan yazılara da yer verir. Fakat bu biyografi yazıları bir elin parmağını geçmez. Tanıtılan kişiler arasında Tahir Alangu nun kaleme aldığı Sait Faik in (ayatı Üzerine , Nimettullah (afız ın Dr. Riza Moilov un (ayatı ve Eserlerinin Bibliyografyası , Ferdane Elmazoviç Altanay ın Miroslav Kırleja- Yaşamı ve Sanatçı Kişiliği ve Vanço Boşkov un Üsk“p l“ T“rk Şairi İshak Çelebi nin (ayatı ve Eserleri biyografi alanında yazılmış yazılara örnek olarak gösterilebilir.

7 Necati Zekeriya, “Ayın Kültür-Sanat Olayları”, Eylül 1968, S: 28, s. 83-84.



374

12. Çeviri Yazılar: Dergide e yakın çeviri eser bulunmaktadır. Dergide şiir, hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı “r“nleri, edebiyat yazıları, dil ve dil öğetimi yazıları, folklor yazıları, tiyatro yazıları, tarih yazıları, siyasi-sosyal konularda yazılmış yazılar, m“lakatlar, deneme, değini ve tanıtım yazıları gibi hemen hemen her alanda çeviri yazılara rastanır. Çevirileri yayınlanan isimler arasında; Aleksander Soljenitsin, Aleksey Tolstoy, Atanas Vangelov, Bahtiyar Vahapzade, Bernard Şov, Branislav Petroviç, Cemaluddin Aliç, Çe Ge Vara Ernesto, Edvard Kardely, Eliot Tomas, Ernest Hemingvey, Fikret Koca, Frensis Artur, Gal lazlo, (amdi (asan, (asan Kaleşi, )liç Vladimir Lenin, )smet Dizdareviç, )vo Andriç, )zzet Sarayliç, Karl Maks, Lazar Lazarov, Luis Borges, Maksim Gorki, Mehmet Selimoviç, Meşa Selimoviç, Mevlana, Mihail Lermantov, Mihail Sholov, Milan Kundera, Necati Zekeriya, Niyaz Alispahiç, Pablo Neruda, Radoslav Miloşeviç, Radovan Karaçiç, Resul Rıza, Sergey Yesenin, S“reyya Yusuf, Thomas Man, Vladimir Mayakovski, Yevgeni Yevtişenko, Yian Lu, Yong Sam Kim, Yosip Broz Tito, Yusuf S“leyman sayılabilir. Dikkat edilirse, başta tanınmış bir çok yazar şair olmak “zere, bazı devlet adamları, psikoloklar ve tarihçilerden de çeviriler yapıldığı gör“l“r. Balkan ve Rus coğrafyası başta olmak “zere d“nyanın pek çok bölgesinden isme yer verilmiştir.

13. Deneme, Değini ve Tanıtım yazıları: Deneme, değini ve tanıtım alanında çok eser bulunmaz. Ancak bu alanda en çok Oktay Ahmed, Oktay Akbal, Fahri Ali, İbrahim Armağan, Meral Dalip, İlhami Emin, Avni Eng“ll“, İsmail Eren, Yakup (ayro, Fahri Kaya, Lidiya Kumbaracı, (“seyin Özbay, (ilât Selim, Alâettin Tahir, Kiril Temkov, Rifat Agim Yeşeren, Nada Yukurova, İsmail Zekeriya gibi yazarların isimleri geçer. Deneme ve değini t“r“ndeki yazılar daha çok g“ncel ve toplumsal meseleler “zerinedir. Buna örnek olarak Bayram İbrahim in Öld“rmek Üst“ne , Necati Zekeriya tarafından çevirilen Lamia (acıosmanoviç ve Fehim Nametak ın, Kapetanoviç in Şarkiyat Çalışmaları Üst“ne , Kudret Sabahattin Aksal ın Eleştiri Üst“ne , Oktay Akbal ın Pikaso Üzerine , Ahmet Arslan ın Denemeyi Denemek , İlhami Emin in Kasım dan Kalanlar ve Şubat tan Kalanlar , Avni Eng“ll“ n“n Yenig“n Sanat, K“lt“rel Yaşamanın Yeni Zenginliği gibi yazılarını örnek olarak gösterebiliriz.

14. Yarışmalar: Dergi, Eyl“l ve Şubat yıllarında öyk“ yaratıcılığını teşvik etmek amacıyla öd“ll“ öyk“ yarışması d“zenler. Yarışma şartları ilgili sayıda bildirilir.8 Gönderilen eserler

8 “Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Eylül 1984, S: 188, s. 127-128; “Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Şubat 1983, S: 173, s. 139-140.



375

değerlendirildikten sonra yarışmada ilk “çe giren isimler öd“llendirilir. Birinciye . , ikinciye . , “ç“nc“ye ise . dinar para öd“l“ verilir.

15. Özel Sayılar ve Ekler: Dergi, T“rkçe bilincinin gelişmesini, ana dilin unutulmamasını kendine görev olarak belirlediğini söyleyebiliriz. Bu çerçevede şiir, edebiyat ve sanat alanında yapılan çesitli etkinlikleri özel sayilarla duyurmaya çalışır. yınının Temmuz ve Ağustos aylarında Struga Şiir Akşamları adı altında şiir programları d“zenlenir. Buna atfen yayımlanan . Sayısı Şiir Özel Sayımız olarak adlandırılır. yınının Ağustos ve Eyl“l aylarındaki Struga Şiir Akşamları da derginin . sayısında Şiir Özel Sayımız başlıgıyla yer alır. Eyl“l yılında yayımlanan . Sayı Struga Şiir Akşamları gösterisi-Miladinov Kardeşler Öd“l“ adlı özel sayı olarak basılır. Ocak-Şubat yılında yayımlanan - . sayı Çağdaş T“rk Şiiri Özel Sayısı adıyla basılır. Nisan yılında yayımlanan . sayı Sarayova Şiir G“nleri programına adanır. Mayıs yılında yayımlanan . sayı dönemin Yugoslavya Başkanı Yosif Bros Tito ya adanmıştır. Ekim yılında yayımlanan . sayı . yıl m“nasbetiyle Bağlantısız Ülkelerin Yazınlarından adlı özel sayı olarak basılır. Ocak-Şubat yılında yayımlanan - . sayı Fahri Kaya tarafından hazırlanır. Boşnak Edebiyatı başlığını taşıyan bu sayıda, M“bera Muyagiç, Abdullah Sidran, İbrahim Kayan, Fehim Kayeviç, M“bera Paşiç, Meho Barakoviç, İrfan Orozoviç, Cemaluddin Altiç, Enes Kişeviç, Safet Sariç, Yasna Şamiç, Manib Delaliç, Cenaluddin Latiç, Ferida Durakoviç, Zilhad Kluçanin ve Selim Arnaut gibi yazar ve şairlerin eserlerine yer verilir. Ekim yılında yayımlanan . sayı ise, bu bölgede T“rkçe basılan Üç“nc“ler dergisi için özel olarak çıkarılır.

d. Yazar Kadrosu Sesler dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova ve Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. Bununla birlikte Yugoslavya yı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da gör“l“r. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavya da yaşayan yazar ve şairler değil, T“rkiye den ve d“nya edebiyatından de yazar ve şairler bulunur. Sesler dergisinde eserleri yayımlanan isimleri aşağıda zikredilmiştir. İsimler alfabetik sıraya göre sıralıdır. Biliyografik olarak verilir.

1. Şiir: ABASIYANIK Sait Faik, ABDULLAH Able, ABDULLAH

Arzu, ABDULLAH Akan, ABDULLAH Avni, ABDULLAZADE Arif, ABDUSSABUR Salâh, ABRAŞEVİÇ Kosta, ABUŞOĞLU Tamer, AÇ Karol, AÇİN Yovitsa, AFANASYEV Yeji, ADEM Rahmi, AG İştvan, AGEYE



376

Vasayan, AGNON Şmuel Josef, A(MATOVA Ana, A(MED Selda, A(MET Ayten, A(MET İrfan, A(MET Oktay, A(MET Suad, A(METNAFİ İbrahim, AKAY Abdullah, AKBAL Oktay, AKBAŞ Ali, AKDAĞ Mehmet Zeki, AKENGİN Yahya, AKGÜN Nahit Ulvi, AK)N G“lten, AK)N Sunay, AKP)NAR Zafer, AKSAL Sabahattin Kudret, AKSOY Özbeyin, AKTAN Feriha, AKYOL Sina, ALANYAL) M. Rauf, ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ Snejana, ALEMDAR (“seyin, AL-FEİTURİ Muhammed, ALÎ Durhan, ALİ Fahri, ALİ Mustafa, ALİ Sabahattin, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ Aişa ALİKADİÇ Bisera, ALİYE Zeynep, ALMAJAN Slavko, ALPER Yusuf ANASOVSKİ Miho, ANDAY Melih Cevdet, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ M. Petre, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Miroslav, ARAGON Lui, RBULEVSKA Olga, AR)K (“seyin, ARİON İon, ARNAUT Selim, ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila, ARTUKOVİÇ Zlatka, ARSOVSKİ Georgi, ARUÇ Selâettin, ASUMANE Sembene, ASAF Özdemir, ASYA Arif Nihat, ÂŞ)K VEYSEL, AŞİKFERKİ Şerafettin, ATAMURADOV İkram, ATAY Alim, AVRAMESKU Mihay, AVTİLA Eduardo Antonio, AYBEK, AY)C)N Bedrettin, AYD)N Mehmed, AYRAL C“neyt, AYVAZ Salaettin, AZİZ Vahit, BABİNKA Mihail, BAL A. Metin, BALAN Duşan, BALAŞ Olipiu, BALC)OĞLU A. Rahmi, BALDEV Mirza, BALİKA Kornel, BALTAC)OĞLU Şehmeran, BALTİC Svetozar, BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N., BATALVİ Şiv Kumar, BATU Selahattin, BATUR Enis, BAYMAK Ethem, BAYMAK Osman, BAYRAKTAR Z“mr“t, BAYRAKÇ) Kemal, BAYRAKTAREVİÇ Radomir, BAYRAM Esad, BAYRAM İrfan, BAYRAM Kemal, BAYRAM Osman, BE(ER Ferenç, BE(RAMOĞLU Ataol, BEKSAÇ Zeynel, BEKTAŞ Cengiz, BEKTEŞ Şerafettin, BELLÜR İrfan, BELLİ Şemsi, BENDEROĞLU Abd“llatif, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova, BERFE S“reyya, BERK İlhan, BERİŞA Budim, BEYATL) Yahya Kemal, BİLOSNİÇ Mariyan Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BLAGOYEYİÇ Slobodan, BODLER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOĞA Çetin, BOGETİÇ Boşko, BO(UŞ Paylo, BOLMABA, BONEFOY İv, BOR Matey, BOROVSKİ Tadeuş, BOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T. Petar, BOŞKOVSKİ Yozo, BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU Berta, BOZAC) Arif, BREÇA Fahriye, BRE(T Bertolt, BROVİNA Flora, BUGARİÇ Recep M., BUKLA Fevziy, BULUT Abd“lkadir, BULUT Recep, BURAZER Diana, BUŞRA Murteza, BUYUKLİEV Kiril, CABRAL Tristan, CAMBO Yozo, CANBERK Eray, CANSEVER Edip, MATUTİNOVİÇ CARROL Levis, CARDOSO Antonio, CEMAL Suat, CERCEKU Enver, CEVDET Melih, CLARKE Peter, CORAEVA G“lçehre, COŞİ Umaşankar Gacrati , CUMAEV Yusuf, CUMAL) Necati, CURANOVİÇ Petar, CURCİÇ Yovitsa, ÇAĞLAR Ali Özenç, CUROVİÇ Yarko, CUVER Bogdan, ÇAĞLAR Behçet Kemal, ÇAK)R (idayet, ÇAKO G“lfer, ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇAML)BEL Faruk Nafiz, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan, ÇAR Lerka, ÇATİÇ Musa, ÇE GE VARA Ernesto, ÇELEBİ Asaf (alet, ÇERKEZ Vladimir, ÇERKEZ Nedime, Ç)NARL) (asan, Ç)NARL) Mehmet, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç,



377

ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOPİÇ Branko, ÇULAVKOVA Katica, ÇVETAYEVA Marina, DABEVSKİ Petko, DAĞLARCA Fasıl (“sn“, DALAL Sureş, DALAMAN Meral, DAMAR Arif, DAMOYLİÇ Miça, DAUT (“lya, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVSKA Lubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman, DEDİN AÇ Milan, DEİ-Anang, DELALİÇ Munib, DEMİRLAŞ Metin, DEMSTER, DENGAL), DERTLİ, DERVİŞ Mahmut, DERVİŞ Saad, DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayuh, DERVİŞ Şemsi, DETELAYure, DOÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİL Şahinkaya, DİNAMO (asan İzettin, DİNKAR Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David, DİRYAN Lilyana, DİZDAR Mak, DİZDAR (amid, DOBRANYA S“zan, DONESKA Vera, DOS SANTOS Marçelino, DOYRAN Turhan, DRANAS Ahmet Muhip, DRETAR Tomislav, DRİTERO Agoli, DURAK Alnur, DURAKOVİÇ Ferida, DURBAŞ Refik, DUTİNA Todor, DÜNDAR Suca, ECEVİT B“lent, EDELFELT Karen Marle, EDİBOĞLU Baki S“ha, EDİP Cemal, EDİP Yusuf, EDİRNELİ (ayriye, ELÇİN Ş“kr“, EL-HAC Unsi, ELİOT T. S. , ELİOT Tomas, ELİYOP Tayipcan, ELMAZOVİÇ ALTANAY Ferdane, ELOĞLU Metin, ELUARD Pol, EMİN Enis, EMİN İlhami, EMİN Nurettin, EMİN Rifat, EMRE Yunus, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat, ENGÜLLÜ Suat, ENTSENSBERGER (ans Magnus, ENVEROĞLU İlham Ahmet, ERDİNÇ Fahri, ERDÖNMEZ Melisa, ERGUN Abdullah Rıza, ER(AN Ahmet, ERSOY Mehmet Akif, ERTEP)NAR Coşkun, ET(EM Elken, EVLİYAGİL Necdet, EYÜBOĞLU Bedri Rahmi, FA Mariya, FAZLİ Nida, FE(ER Ferens, FE(ER Kalmam, FELDMAN Miroslav, FERENÇ Feher, F)RONYETS Vikâzoslav, FİKRET Tevfik, FİŞEKÇİ Turgay, FLORA Radu, FRAŞİK Yuzef Ancey, FRENAUD Andre, FÜRUZAN, GAFFAR İbrahim Abd“l, GAL Laslo, GARDAŞ (amdi, GAYTAN Fikri, GAŞİ Alirizah, GAYTANİ Adem, GENÇTÜRK İsmail, GENÇTÜRK İsmail, GENEY Oben, GETE Yohan, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret, GORKİ Maksim, GOROSTIZA Jose, GÖNSALVES Egito, GROZDANOV Davidoviç Stoyanka, GRAFENAUER Niko, GRUEVSKİ Lubomir, GULMAN Gafur, GUNGA Fahredin, GUTALY Deyan, GÜLDAL B“lent, GÜLK)Z) Valentina Karanfil, GÜN Nurengiz, GÜZEL Bogomil, (ACKADİÇ Adnan, (AD)RCANAY Sadri, (AFİZ Nimetullah, (AL)C) Feyzi, (AL)C) Gön“l, (ALİM Nurten, (ANCİÇ Raziya, HALMAN Talat Sait, HASAN Hamdi, HASAN Remzi, HASAN Servet, (ASAN Vefki, (ASANOĞLU Kenan, (AV Nas, (AYDAR Esma, (AYDAR (“seyin, (AYDAR Recep, (AYDAR Remziye, (AYDAR Rezan, (AYRETTİN Muhammed, (AZRİ Nebi, ()VZ) Aşık, (İCAZİ Ahmet Abdulmuti, (İKMET Nâzım, (İLAR Malgojata, (OLUB Miroslav, (O-Şİ-MİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ Svetlana, (UDAVERD)EVA (alime, (UERTA Efrain, (UGUES Langston, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ Nevzat, (ÜNALP Ayhan, (ÜSEYİN (ASAN, (ÜSEYİN Leyla, (ÜSEYİN Maber, (ÜSEYİN Nil“fer, (ÜSEYİN Zeynep, )LGAZ Rıfat, )RGAT Cahit, )Ş)K(AN Ü. Yaşar, )Ş)K(AN Ü. Yaşar, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Emel, İBRA(İM T“lay, İBRİÇ (avva, İDRİZ Şahin, İGO



378

Viktor, İKONOMOV Vasil, İL(AN Atilla, İLİEVSKA Vesna Domçevska, İLYAS Enver, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNAL Ayhan, İNANÇ Esin, İNCE Özdemir, İSAKU Murat, İSMAİL Biba, İTENGÜ Turgut, İVANOVSKİ Gogo, İVANOVSKİ Sırbo, JABLE Afrim, JALİTSA Miyodrag, JİJOVİÇ Budimir, JUBİ Zehra, JUPANÇİÇ Oton, KABBANİ Nizar, KAÇAMAK Melehat, KADİR A. , KAMAR Kemal. KA( Yuriy, KAMİL Amin, KAMİL Suphi M., KAMU Kemalettin, KAMYENSKA Ana, KANIK Orhan Veli, KANSU Ceyhun Atuf, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ Radovan, KARAER Mustafa Necati, KARAER Mustafa Necati,

KARAHASAN Mustafa, KARA(ASANOĞLU Subutay (ikmet, KARAKOÇ Sezai, KARAKUŞ (idayet, KARAOĞLU İbrahim, KAROVSKİ Lazo, KAŞTELAN Yure, KAYA Fahri, KAYA Rahmi, KAYACAN Feyyaz, KAYAN İbrahim, KAYAOĞLU Ömer, KAYİN Meral, KÂZ)M (ayrullah, KEBO Aliya, KEMİNE Memmedveli, KERAMETTİN Şaban, K)R)ML) M. Sadık, K)RKLEÇ Gustav, K)RKUL Raif, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ Vesna, K)RNYEVİÇ Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)SAKÜREK Necip Fazıl, KİRDU Petru, KİRVEŞİ Muhammed, KİŞEVİÇ Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV Eftim, KNE Mayda, KOKA Şecaettin, KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça, KONESKA Elizabeta, KONESKİ Blaje, KORDİÇ Zdravko, KORDİÇ ivan, KORAY Yunus, KORO Cemali, KORO Seylan, KOROMAN Veselko, KOSTİÇ Duşan, KOSTİÇ Zvonimir, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ Yovan, KOVAÇİÇ İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR Loyze, KRAMBERGER Mariyan, KRALY Milo, KRİSTENSEN İnger, KRİSTENSEN Tom, KSUEFENG Feng, KUBYAK Tadeuş, KUKUBAYSKA Mariya, KUL (İMMET, KULAVKOVA Katiça, KULENOVİÇ Skender, KUMANBAY İbrahim Abay, KUMBAROVSKİ Razme, KUNTNER Tone, KUPA Nesrin, KURBAN Ş“k“r, KURBAN Tursun, KURDAKUL Ş“kran, KUSUMAG DRAYA Marati, KUTLAR Onat, KÜLAFKOVA Katitsa, KÜLEBİ Cahit, KVAZİMODO Salvadore, KVİNG Ai, LÂÇİN Yusuf, LADİN İliya, LAKO Nataşa, LATİÇ Cemaluddin, LALETİN Voyislav, LAZAREVİÇ V. Branko, LAZAROV Risto, LJONDO Bardul, LORKA Garsiya, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur, LÜTFÜ (acı Ömer, MAC(ADO Antonio, MADALİYEV Şabit, MADEN Sait, MAGAREŞEVİC Mirko, MA(APATRA Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKAL Tahir Kutsi, MAKEDONSKA Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MAKSUT Nadire, MAKSUT Suzan, MANEVSKİ Mile, MANEV Evtim, MALKOÇ Saida, MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe, MAR)NKOVİÇ Radovan, MARİNOV-LAMAR Lalyu, MARKOVİÇ Vito, MARTİÇ Nikola, MATEVSKİ Mateya, MAZREK Ş“kr“, MAYAKOVSKİ Vladimir, MATİÇ Duşan, ME(MET Şehriban, MEKA MUSTAFA Mehmet, MENART Yanez, MERCAN (asan, MERMER Fahri, M)RVEÇ Lalib, MEVLANA, MİCALAR Özcan, Mİ(AYLOVA-BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLENKOVİÇ Dimitriye, MİLADİNOV Konstantin, İLEKOVİÇ-ŞUM Milorad, MİLKOVİÇ Branko, MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir, MİNATİ İvan, MİRAÇ Yaşar, MİRANOVİÇ Nevenka, MO(ANT) Bramotrı, MONTALE Eucenio,



379

MUNGAN Murathan, MUNTEANU Feliçiya Marina, MUSA Sevim, MUSLİ Fatime, MUYAGİÇ Mubera, MUSTAFA Ahmed Antar, MÜRTEZA Emel, NABİ Yaşar, NAPESKİ Core, NAPOLETANO Pietro, NASTİÇ Vladimir, NAZOR Vladimir, NEBİ G“ler, NEDELKOVSKİ Kole, NENADİÇ Milan, NERUDA Pablo, NEŞAT Kemal, NETO Agostino, NİKOLOVSKA Snejana, NOGO Rayko Petrov, OBRADOVİÇ Tomislav, OĞUZCAN Ümit Yaşar, OKARA Gabriyel, OLİVERA Jose Antonio, ORAŞANSKİ Borçe, OR(ON Orhan Seyfı, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ Lubiça, OY Aydın, OZANSOY (alit Fahri, ÖMERİ Uçkuncan, ÖZDEMİR Nurettin, ÖZELLİ Fergun, ÖZER Adnan, ÖZTURNAL) Murat, PAKSOY Abd“lkadır, PANÇO Şukriya, PANDUKLU Şenaver, PAP(AR(AYİ Gyura, PAPUGA (elena, PARUN Vesna, PAŞİÇ Mubera, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone, PAVLOSKİ Radovan, PAVLOVİÇ Vladimir, PERSE Saint-Yohn, PAYİÇ Miliya, PETRESKİ (risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇ Vladislav Dis, PETROVİÇ Yovan, PETROVSKİ Trayan, PETROVSKİ Trayan, P)RLİÇEV Grigor, PİNCUR-MANÇEVSKİ, PİR(ASAN Barış, PODRİMYA Ali, POPA Vasko, POPOVSKİ Ante, POTOK Bahise, PREVER Jak, PRİTAM Amrita, PUŞİÇ Bosilka, RAÇİN Koço, RADANOVİÇ Nenad, RA() Camunda Presad, RAİÇKOVİÇ Stevan, RAMO Ş“kr“, RAVİ Ravinder, RECEPOĞLU Altay Suroy, RENCOV Mihail, REŞİT Nizam, ROGOVAL) Bayram İbrahim, ROJDETVENSKİ Robert, SAD)K Fikret, SADRİ Sadun, RUMENOVA MİSİRKOVA Kata, SAİT Orhan, SALÂ Bahtiyar, SALİ( Emin, SALİ( Meyrem, SAMET Semra, SAMSAK Turdu, SANTUR Sehar, SARAÇ Tahsin, SARAYLİÇ İzet, SCOTT) Giacomo, SEANS Yean, SEKULİÇ Dara, SELİMKO Adem, SELMAN Neyat, SEZAİR Sabahattin, SEZER Sennur, SİDRAN Abdullah, SİLYAN Rade, SİPA(İ Zekir, SKOTİ Cokomo, SOKOL İzzet, SPA(İU Mustafa, SPASEVSKA Eleonora, STANOYEVİÇ Lyuba, STOYÇEVSKİ Sande, STREZOVSKİ Yovan, SUROY Afrim, SÜLEYMAN Şaban, ŞABAN Naim, ŞALA Bahtiyar, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENFİLDOLYAÇA Komeliya, ŞEYTİNATS Radivoye, ŞİMŞEK İsa, ŞİŞKO Fikri, ŞOPOV Aç, ŞTEFAN Florika, TABLADA Jose Juan, TAGORE Rabindrant, TA(İR Alâettin, TA(MİŞCİÇ (“seyin, TAK) Gizime, TAN Kamuran, TANESKİ Antonio, TARANC) Cahit Sıtkı, TAŞK)N M“mtaz Zeki, TAŞKOVSKİ Lyubişa, TATL)K Erişiddin, UFER Jiri, TAUFER Vida, TELLİ Ozan, T)ĞL) Erhan, İMOTİYEVİÇ Bojidar, TOCİLİ Afrodita, TODOROVSKİ Gane, TOPRAK Ömer Faruk, TRENÇEVA Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TSVİYETİÇ Lyubomir, UĞURLU Kamil, UKALO Rezak, TUZCU Enver, UROŞEVİÇ Draginya, UROŞEVİÇ Vlado, UYAR Tomris, UYAROĞLU İsmail, ÜLKÜ Nusret Dişo, VAG)F Molla Penah, VANGELOV Atanas, VAPSAROV Nikola, VEGRİ Şaşa, V)RMİÇA Raif, VİNAVER Stanislav, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko, VUKANOVİÇ Slobodan, VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ Vyera, YAÇEV Risto, YAĞC) Semiha, YAKİMOVSKİ Çedo, YANEVSKİ Slavko, YAŞAR Mustafa, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, YEVRİÇ



380

Darinka, YEVTUŞENKO Yevgeni, YUSUF lker, YUSUF Sabit, ZEKERİYA Necati, ZEYNULLA( Sevim, ZİYA Aysan, ZİYALAN Nihat, ZLOBEÇ Çiril, ZORLUTUNA Halide Nustret.

2. (ikâye-Roman: ABACİEV Gorgi, ABAS)YAN)K Faik Sait, ABDULLAH Arzu, ABDULLAH Avni, ACHEBE Chinua, ADIVAR Halide Edip, AĞABEGÜM Ayla, AĞAOĞLU Adalet, AHMED Oktay, AHMED Selda, AKBAL Oktay, ALUJAİLİ Abdel-Salam, AKP)NAR Savaş, AKSOY Erdem, ALANYAL) M. Rauf, ALBA(ARİ David, ALİ Sabahattin, ALİSPA(İÇ Niyaz, ALİYE Zeynep, ANÇEVSK) Zoran, ALTAY Vecdi, ANDREEVSKİ Petre, ANDRİÇ İvo, ANT(ONY Michael, APAYD)N Talip, ARAL İnci, ARENAS Reinaldo, ASTURİAS Miguel, ATİK Suade, AY Behzat, AYVAZ Ülk“, BAKİ Enver, BALEL Mustafa, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BARAN Selçuk, BAYKURT Fakir, BAYMAK Osman, BAYRAM Esad, BAYSAL Faik, BEKSAÇ Zeynel, BELEVA Lilyana, BELLÜR İrfan, BİGA Vesna, BİTENTS Yadranko, BLAGOYEVİÇ Spasoye Payo, BOGETİÇ Boşko, BORGES (orhe Luis, BOŞKOVSKİ Yovan, BOŞNAKOVSKA Gordana, BÖL (aynrih, BUGARİÇ Recep Murat, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag, BÜTÜÇ Mehmet, BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı, CLEİN Carmen, COMEY Ellis, CORTAZAR Julio, COYS Cems, CUMAL) Necati, ÇAŞULE Kole, ÇATALOLUK Suzan, ÇAU Nguyen Minh, ÇE(OV Anton, ÇELEBİ Asaf (alet, ÇİNGO Jivko, ÇOKUM Sevinç, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOPİÇ Branko, ÇOLAKOVİÇ Rodolyub, DALİP Meral, DESNİÇA Vladan, DİNESEN İsak, DİZDAREVİÇ Ziya, DOMANOVİÇ Radoye, DURAK Alnur, DURSUN K. Tarık, EFEOĞLU Ertuğrul, ELLİSON (arlan, ELMAZOVİÇ ALTANAY Ferdane, EMİN Rifat, EMİR Sabahat, ENER G“ner, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, ERAY Nazlı, ERDİ İsmail, ERDİNÇ Fahri, FAİK Sait, FARZAN Massud, FAULKNER Villiam, FÜRUZAN, GAMZATOV Rasul, GARGİ Baluant, GEORGİEVSKİ Taşko, GORKİ Maksim, GİDE Andre, GULESKİ Sotir, GÜLER Nalan, GÜNEL Burhan, GÜNGÖR Necati, GÜNTEKİN R.Nuri, GÜREL Nazlı Rana, GÜRSEL Nedim, GÜRSES Ali Nurettin, HAKKI Yahya, HALICI Mehdi, (ALİKARNAS BAL)KÇ)S), (AMZA İdris, (ASAN Vefki, (AŞEK Yaroslav, (AYBER Abd“lkadir, (AYRETTİN Erol, (EMİNGVEY Ernest, (EPÇİLİNGİRLER Feyza, ()D)R Muhammed, (İDAYET Sadık, (İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang, (OROZOVİÇ İrfan, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ Nevzat, (ÜSEYİN Leyla, İBRA(İM Bayram, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İĞCİLER Ahmet S., İLERİ Selim, İLEŞ Bela, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan, İLYAS Enver, İSAKOVİÇ Ali, İNFANTE Çuhermo Kabrera, İSAKOVİÇ Antoniye, İVANOV Blagoya, İZGÜ Muzaffer, KAÇAMAK Melahat, JOYCE James, KAFKA Franz, KAİN Maral, KALEB Yekoslav, KAM) Albert, KÂMİL İlhami, KANSU Ceyhun Atuf, KARABEY Zeynep, KARAHASAN Mustafa, KARAS Nursen, KARASU

Bilge, KAVABATA Yasunari, KAYA Fahri, KAYNAR Sevda, KEMAL Orhan, KEMAL Yaşar, KESTEL Serhat, KEZER Uğur Aysun, KIRATLI Mahmut D., K)RLEJA Miroslav, KİKİÇ (asan, KİLİMCİ Ayşe, K)RLEJA Miroslav,



381

KLİMAN Aldo, KOÇOSKİ Nikola, KOKA Şecaettin, KONESKİ Blaje, KOSTOV Vladimir, KRANYEÇ Mişko, KRSTEVKİ Trayçe, KUNDERA Milan, KVESİÇ Pero, LÂÇ (ebib, LALİÇ Mihaylo, LE GUİN K. Ursula, LENERO Vincente, LENZ Zigfrid, LUKŞİÇ İrena, MACUNKOV Mitko, MAKAL Mahmut, MAKAL Tahir Kutsi, MAKSUT Nadire, MALENKO Dimçe, MALESKİ Vlado, MANÇEV Vase, MANEVSKİ Mile, MARKEZ Gabriel Garsia, MARKOV Mladen, MARTİSON Moa, MAUG(AM Somerst, MAZREK Ş“kr“, ME(METİ Kim, MERCAN (asan, NEBİ Fadil, NEBİ Saadet, NEBİ Şerafettin, NEDELKOVSKİ Velko, NESİN Aziz, NEYÇESKA Dragica, NİL Sadık, NOVESKİ Jivko, O CONNOR Flanery, OĞUZ Zeki, OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA Mladen, OKAN Yasemin, OZAMU Dazai, ÖZAK)N Aysel, ÖZLÜ Demir, ÖZYALÇ)NER Adnan, PANTİÇ Mihaylo, PAŞKU Anton, PAVEZE Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVLOVSKİ Bojin, PAVON Francisko Garsia, PETRESKİ (risto, PETRO Micko, PİSAREV Görce, POPOVSKA Solzitsa, POTOK Bahise, REMC(AND, PROKOPİEV Aleksandar, PUŞİNA S. Dervo, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADİÇEVİÇ V. Branko, RAN N.(ikmet, RAMO Ş“kr“, R(YS Jean, REŞİT Nizam, RİNSER Luis, ROGOVAL) Bayram İbrarim, SALİ( Emin, SAKA Zekeriya, SAROT Natali, SARTRE Jean Paul, SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİMOĞLU Zeyyat, SELENİÇ Slobodan, SELİMOVİÇ Mehmet, SELİMOVİÇ Meşa, SEYFETTİN Ömer, SEYFULLA( L“tf“, SEZAİR Sabahattin, S(İGA Naoya, SÎLYANOVSKİ Lyupço, SİMYONOVSKİ Stoymir, SİMSKİ Stevo, SİPA(İ Zekir, SİYARİÇ Kamil, SOLEV Dimitar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SOYSAL Sevgi, SÖZER Önay, STREZOVSKİ Yovan, SUKSİN Vasiliy, SUPERVİELLE Jules, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENAY Mine, ŞENEL Asumen, ŞİMŞEK L“mniye, ŞİNKO Ervin, ŞİPAL Kamuran, ŞİRİLOV Petar, ŞOLO(OV Mihail, ŞTAYNBEK Con, TA(İR Alâettin, TA(İR Kemal, TAKOVSKİ Eftim, TAMER Ülk“, TANER (aldun, TASEVSKİ Atanas, TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, TİMUR Saadet, TOÇİNOVSKİ Vasil, TOÇKO İvan, TOLSTOY Aleksey, TOPOYAN Necdet, TOPRAK Firuzan, TOPRAK Ömer Faruk, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRİFUNOVSKA Radmila, TSEROVİÇ Vuk, TÜMER Özkan, UGREŞİÇ Dubravka, TWEN Mark, USLU Y“ksel, UYAR Tomris, ÜLKER Nadir, ÜLKÜ Nusret Dişo, VALETAS Kostas, VARDAR (“maşah, VİAN Boris, VİŞİNSKİ Boris, VLADOVA Yadranka, VYSKOCİL İvan, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko, YAŞAR Mustafa, YEBLEV, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Bekir, YILMENİÇKİ Peter, YOUNCENAR Marguerite, YOKİÇ Lilyana, YOVANOVSKİ Meto, YUSUF Nâlân, YUSUF S“reyya, YÜCEL Tahsin, ZEKERİYA Necati, ZDRAVKOVSKİ Tsane, ZORLU Niyazi, ZORİÇ Voyislav

. Tiyatro ve Tiyatro Yazıları: A(MED Oktay, ALİ Fahri, ANDRİÇ İvo, ARSOVSKİ Tome, AVDOVİÇ Şuko, AYVAZ Ülk“, BALEL Mustafa, BEGOVSKA Bedia, BELLÜR İrfan, BİLG)NER Recep, BRE(T Bertolt, EMİN İlhami, ENGÜLLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, GAYTANİ Adem, GENET Jean, GORKİ Maksim, (AMİT Nedim, (İKMET Nâzım, (OCİÇ



382

Cevat, FEYZİÇ Fehriye, İBRA(İM Bayram, İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ Aliya, İSMAİL Biba, İVANOVSKİ İvan, KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri, K)RLEJA Miroslav, KLİNÇE Atilla, KUDRET Cevdet, LİLA Kemal, MAKSUT Cemail, MERCAN (asan, MİLANOVİÇ Slavko, NEBİ Saadet, NEBİ Şerafettin, OBRENOVİÇ Aleksandar, OFLAZOĞLU A. Turan, ÖZBAY (“seyin, SAROYAN Villiam, SEYFULLA( L“tf“, SMYT(E Norman, SONTAG Susan, STEFANOVSKİ Risto, SÜLEYMAN (“seyin, TANEVSKİ Stefan, URAZ Ulvi, VİŞİNSKİ Boris, YEATS Viliam Butler, YONESKO Ejen, YUSUF Sabit, YUSUF S“reyya. 4. Dil ve Edebiyat Yazıları: ABDULLA( Avni, ABDÜL Asude,

ADA Ahmet, AGO Arif, AHMED Oktay, AHMET Enver, AHMET Veli, AKBAL Oktay, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSAN Doğan, AKSOY A. Ömer, ALAİN, ALANGU Tahir, ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALİU Ali, ALTANAY Ferdane Elmazoviç, ALT)NKAYAK (ikmet, ALTUN Kudret, ANDAÇ Feridun, ANDAY Melih Cevdet, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Vera, ARAGON Lui, ARD)Ç Engin, ARİF Sena, ARSOVSKİ Georgi, ARUÇ Muhammed, ASTUR)AS Miguel Angel, ATAÇ Nurullah, AYD)N Mehmet, AY(AN Ece, BABAYEV Ekber, BALDEV Mirza, BALEL Mustafa, BAŞARAN Mehmet, BAŞKAN Özcan, BAYAR Z“ht“, BAYD)R Yakup Suat, BAYMAK Ethem, BE(RAMOĞLU Ataol, BERK İlhan, BERKOZ Egemen, BEZİRCİ Asım, BİENEK (orst, BİNYAZAR Adnan, BİRİNCİ Necat, BİRSEL Salah, BLEÇİÇ Milorad R., BOGETİÇ Boşko, BORİ İmre, BOŞKOV Vanço, BOYOVİÇ Rade,BOZAC) Arif, BOZYİĞİT A. Esat, BUGAR)Ç Recep Murat, BULAT Recep, BUR)ON Orhan, BUŞ Aziz, BUYRUKÇU Muzaffer, BUYÜKŞEKERCİ (ilmi, BÜYÜKDÜVENCİ Sabri, CAFEROĞLU A., CANBERK Eray, CANPOLAT Mustafa, CİNCİÇ Slavolyub, CUKANOVİÇ Mariya, ÇAPAN Cevat, ÇAVUŞ İsmail A., ÇETİN İsmet, Ç)NARL) Mehmet, ÇOLAK Veysel, ÇONDUR (. Ridvan, ÇOTUKSÖKEN Yusuf, DEMİRAY Kemal, ECLERC Pierre Robert, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN İsmail, ERENBURG İlya, ERGİN Muharrem, ERGÜN Mehmet, ERGÜVEN Abdullah Rıza, ERTOP Konur, ERURİ Nasır, EYÜBOĞLU Sabahattin, FİSC(ER Ernest, FUAT Mehmet, GABAİN Annemarie Von, GEGA Cevat, GENÇTÜRK İsmail,GERÇEKU Enver, G)RÇEVA Ranka, GİLEVSKİ Paskal, GOFEN Robert, GOLUBOVİÇ Kseniya, GÖKŞEN Naci Enver, GÖKTÜRK Akşit, GÖLP)NARL) Abdulbaki, GÜLEL Mehmet Ali, GÜLENSOY Tuncer, GÜNER Semih, GÜNGÖR Zehra, GÜNYOL Vedat, GÜREL Nazlı Rana, GÜREL Zeki, GÜVENLİ Zahir, (AC)OSMANOVİÇ Lamia, (AF)Z Nimetullah, (AL)C) Mehdi, (ALİM G“lten, (ALMAN Talât S., (AMZA Melahat, HAMZA Yusuf, HASAN Hamdi, HASAN Hamdi, HAYBER Abd“lkadir, ()ZLAN Doğan, (İKMET Nâzım, (OCA Fadil, (UGNES Langston, (ÜSEYİN Maber, (ÜSEYİN Nalân, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Nazım, İDİL A. M“mtaz, İLERİ Selim, İNCE Özdemir, İSEN Mustafa, İSMAİL İsmail, JİD Andre, KALEŞİ (asan, KAN)K Orhan Veli, KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri, KAYA G“ven, KEMAL Yaşar, K)RLEJA



383

Miroslav, KOCAGÖZ Samim, KOCATÜRK Vasfı Mahir, KONESKİ Blaje, KÖKTÜRK A. Şefket, KUBEŞ Ludyek, KUBUR Ali, KUÇURADİ Joann, KUDRET Cevdet, KURDAKUL Ş“kran, KÜLEBİ Cahit, LAVRENSE Jems Kuper, LEONTİÇ Mariya, LEOV Yordan, LİKA Salih, LİLA Kemal, LOKAN Faruk, LUKAÇ Core, LUKİÇ Duşanka Boyaniç, MA(MUT Sabahat, MAN Thomas, MARKEZ Gabrial Garcia, MARKOV Boris, MAZ)OĞLU (asibe, ME(MED Ayşe, ME(MET (“samettin, MEMİYA Minka, MENEMENCİOĞLU Nermin, MERCAN (acan, MİDDLETON Christopher, MİLOŞEVİÇ Nikola, MİNARECİOĞLU Minaceddin, MOLOF Riza, MU(İÇ Ferid, MUTLUAY Rauf, MUZBEG İskender, NAMETAK Fehim, NANEVSKİ Duşko, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, NAUMÇEVSKİ Volçe, NAY)R Nabi Yaşar, NEBİ Saadet, NECATİGİL Behçet, NEDRET Mahmut, NESİN Aziz, NEYMAN K. Aleksandar, NİKOLOVSKA İskra, NİKOLOVSKİ Tanas, NUREDDİN Vâlâ, NUTKU Özdemir, OFLAZOĞLU A. Turan, OGNYANOVİÇ Tomislav, ORVEL Corc, ÖNDER Ali Riza, ÖNDER Mehmet, ÖZBAY (“seyin, ÖZDEMİR Emin, ÖZERDİM Sami, ÖZYALÇ)NER Adnan, PANOVSKİ Dane, PEİ Mario, PERVİÇ Muharrem, POPOVİÇ Anton, POPOVİÇ Çedomir, RAMO Ş“kr“, RAYKOVİÇ Lyubinka, RECEPOĞLU Altay Suroy, ROGOVAL) Bayram İbrahim, RUŞİT Suat, SAĞLAM Feyyaz, SAİT Nermin, SARAÇ Tahsin, SEG(ERS Anna, SELİM Bedri, SELİM (ilât, SERTEL Sabiha, SEZER Sennur, SİYARİÇ Kamil, SOLAK Adem Mehmet, SOLEV Dimitar, SOYKAN Ömer Naci, SÖZER Ersan, SPASOV Aleksandar, STANKOVİÇ Yoşko, STARASTOV L. N., STARDELOV Georgi, STERYOVSKİ Aleksandar, SÜLEYMAN Perihan, SÜLKER Kemal, ŞALP Volftgang, TAMER Ülk“, TANASKOVİÇ Darko, TANER (aldun, TAN)Ş Asım, TEMKOV Kiril, TEVFİK İsmail, TEVFİKOĞLU Muhtar, TİMUROĞLU Vecihi, TİVANOVSKİ İvan, TODOROVSKİ Gane, TODOROVSKİ Gligor, TOPRAK Ömer Faruk, TUFAN Muzaffer, TUNA Celal, TUNÇ ER (“seyin, TÜRKAY Osman, UGRİNOVA SKALOVSKA Radmila, UYGUNER Muzaffer, UYSAL Sami Sermet, ÜLKÜ Nusret Dişo, VENTURA A., VLADOVA Yadranka, VULF Virciniya, WEİSS Peter, YAĞC) Öner, YAŞ)N Mehmet, YONESKO Ejen, YUSUF Sabit, YUSUF S“reyya, YÜCE Kemal, YÜCEL Tahsin, YÜCEY)LMAZ Muhterem, ZACİN Mirçea, ZAFER Zeynep, ZEKERİYA İsmail. ZEKERİYA Necati.

5. (alk Edebiyatı ve Folklor Yazarları: ABDULLAH Kevser, AGO Arif, ALEKSİÇ Deyan, ALİ (aşime, ATANOVSKİ Aleksandar, BAYMAK Ethem, BAYRAM Esad, BİCİK Mehmet, BİLALOGLU İdris, BOYL Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer, DİZDAREVİÇ İsmet, DOĞAN İsmail, DORUK Yaşar, EMECEN Feridun, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, EREN İsmail, GORGİEV Gorgi M., GÖKALP Ziya, (AF)Z Nimetullah, (AMZA Yusuf, (ASAN (amdi, (ASANOĞLU Kenan, İLYAS Enver, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado, KARA(ASAN Mustafa, KARDELY Edvard, KARTAL Numan, KATON Emil, KAYA Fahri, KLİNÇE G“lser, KORO Mr. Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, MEMİŞ Zekeriya,



384

NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ İskender, ÖZYALÇ)NER Adnan, PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA Margarita, PİLİÇKOVA Sevim, RAMO Ş“kr“, STOYANOVSKİ Alekasandar, SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B., ŞPİLYAK Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ Rastislav, TEVFİK İsmail, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, TOYGAR Kâmil, TUFAN Muzaffer, ÜLKÜTAŞ)R M. Şakir, ÜNER Ragıp, ÜSKÜBİ M. Zihni, VANKU Milan, YAK)C) Ali, YURUKOVA Nada, YUSUF Muharrem, YUSUF Sabit, ZDRAVEVA Milka.

. Tarih Yazıları: ALEKSİÇ Deyan, ATANOVSKİ Aleksandar, BOYL Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer, DİZDAREVİÇ İsmet, DOĞAN İsmail, EMECEN Feridun, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, (AF)Z Nimetullah, (AMZA Yusuf, (ASAN (amdi, İLYAS Enver, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado, KARAHASAN Mustafa, KARDELY Edvard, KAYA Fahri, KORO Mr. Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ İskender, ÖZYALÇ)NER Adnan, PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA Margarita, RAMO Ş“kr“, STOYANOVSKİ Alekasandar, SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim, ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞPİLYAK Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ Rastislav, TEVFİK İsmail, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, TUFAN Muzaffer, ÜLKÜTAŞ)R M. Şakir, ÜNER Ragıp, ÜSKÜBİ M. Zihni, VANKU Milan, YAKICI Ali, YURUKOVA Nada, ZDRAVEVA Milka.

7. Siyasi-Sosyal Konularda Yazılmış Yazılar: ADEMİ Emine, AGO Arif, A(MET Enver, A(MET Veli, ALİ Melahat, ANDREEVİÇ Slavka Georgieva, ANDREEVSKİ Uroş, ANTİÇ Vera, APOSTOLSKİ Mihaylo, ARSOV Lyupço, AVDOVİÇ Şuko, BAKAR)Ç Vladimir, BALKAÇ Zerrin, BALTAC)OĞLU İsmail (akkı, BAYRAMİ Aida, BELOVSKİ Dimçe, BEYZAT Esen, BEYZAT Mugbil, BİLGİN Beyza, CANOVA Remzi, CENGİZ İsmail, ÇATALTEPE Sipahi, ÇEMERSKİ Angel, Ç)RVENKOVSKİ Kirşte, ÇOLAKOVİÇ Radolyub, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DAVİÇO Oskar, DEMİR Firuz, DİDA Ali, DOLANÇ Stane, DORONSKİ Stevan, DRAGOLYUB Stavrev, DRAGOSAVAÇ Duşan, EGELİ Sabahattin, ELİOT T. S., EMİN İdris, EMİN İlhami, EMİN Rifat, ENGELS Fridrih, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat, ENGÜLLÜ Suat, ERDÜL Mehmet, ERİÇ Mihaylo, EYÜBOĞLU Sabahattin, FRENSİS Artur, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar, GLİGOROV Kiro, GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe, (ACİSALİYEV Mito-Yasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, FRENSİS Artur, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar, GLİGOROV Kiro, GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe, (ACİSALİYEV Mito-Yasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (OCA Fadil, İBRA(İM Mehmet Zeki, İSMAİL Biba, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde,



385

İVANOVSKİ Vlado, JİVKOVİÇ Duşan, KA(RAMAN (asan B., KARA(ASAN Drita, KARA(ASAN Mustafa, KARAL Enver Ziya, KARAOSMANOĞLU Yakup Kadri, KARAYANOV İliya, KARDELY Edvard, KARTAL Numan, KAŞTELAN Yure, KATARC)EV İvan, KAYA Fahri, KERİM Şerif, K)L)ÇBAY M. Ali, KIRATINA H“seyin, K)RLEJA Miroslav, K)RTOVA Rayna, K)V)LC)ML) (ikmet, KİRYAZOVSKİ Risto, KOLİŞEVSKİ Lazar, ONESKİ Blaje, KORUCUOĞLU Nevin, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KÖKNEL Özcan, KRAYGER Sergey, KURTOVİÇ Todo, KUŞEVSKİ Voyo, LA(TOVA Kata, LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LENİN İliç Vladimir, LUKŞİÇ İrena, LYUBİÇİÇ Nikola, MA(MUT Kenan, MAKSİMOVİÇ Dragiça, MAKSUT Şakir, MARKOVSKİ Kırşte, MARKS Kari, MARKS, ENGELS, MATES Leo, MATİÇ Duşan, MERCAN (asan, M)NÇEV Nikola, Mİ(AYLOV Pançe, MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOVSKA Desa, MİNÇEV Nikola, MİTREVSKİ Coko, MOMİROVSKİ Tome, MORİNA Adnan, MOYSOV Lazar, MUSTAFA İlker, MUSTAFA Sait, MUZBEG İskender, NASRETT)NOĞLU İrfan Ünver, NAUMOVSKİ Borçen, NAY)R Nabi Yaşar, NOB)RDAL) Beyto, ÖZCAN Zafer, ÖZGÜ Melahat, ÖZGÜN Vefki Hasan, ÖZLÜ Demir, ÖZÖNDE M. Cihat, PANÇEVSKİ Milan, PANDEVSKİ Manol, PANZOVA Violeta, PARLAT)R İsmail, PETKOVİÇ Ranko, PETROVİÇ Duşan Şane, PETRUŞEVA İlindenka, POLVANSKİ Andonov (risto, POPOVİÇ Blagoy, POPOVİÇ Çedomir, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ Vasko, RADOYKOVİÇ Miloş, RAMO Ş“kr“, RASEL Bertrand, RECEPOĞLU Altay Suroy, RİBAR İvan, RİFAT (“rşit, RİSTOVSKİ Blaje, SALİ( Emin, SC(AFF Adam, SEKULİÇ İsidora, SELİM G“ler, SELİM (ilât, SEYFULLA( Kemal, SEYFULLA( Kevser, SİMOPULOS İlia, SİNADİNOVSKİ Yakim, SKAROS Zissis, STANKOVSKİ Boşko, STAVREV Dragolyub, SUPEK İvan, SÜLEYMAN Cemal, SÜLEYMAN Perihan, SÜLEYMAN Yusuf, SÜLEYMAN') Seyfedin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞE(U Şaban, ŞPİLYAK Mika, ŞTAUBRİNGER Zvonko, TA(İR Alâettin, TA(İR Kâmuran, TALEVSKİ Blagova, TASEVA Lençe, TİMUÇİN Avşar, TİTO Yosip Broz, TODOROVSKİ Mile, TOPOYAN Necdet, TUFAN Muzaffer, UGRİNOV Pavle, UNAT Faik Reşit, URDİN Koço, UZELLİ Gön“l, VELYANOVSKİ Çvetko, VELYANOVSKİ Noviça, VİDMAR Yosip, İNTER(ALTER Velko, VLA(OVİÇ Velko, VRAJİNOVSKİ Tanas, YAVUZ (ilmi, YURUKOVA Nada, ZAFİROVSKİ Goko, ZDRAVEVA Milka, ZEKERİYA Necati.

. M“lakatlar: AĞAOĞLU Adalet, A(MET Enver, BEAVOİR De Simon, ENGÜLLÜ Avni 9. Olaylar: ALİ Fahri, ENGÜLLÜ Suat, İLYAS Enver, İSMAİL Biba, KAYA Fahri, KOŞ Erih, MERCAN (asan, NEBİ Saadet, TA(İR Alâettin, ZEKERİYA Necati 10. Bibliyogragya: A(MET Enver, ENGÜLLÜ Suat, (AF)Z Nimettullah, (ASAN (amdi, ME(MED Ayşe, ZEKERİYA İsmail. 11. Biyografi: ALANGU Tahir, HAFIZ Nimettullah, ALTANAY Ferdane Elmazoviç, BOŞKOV Vanço.



386

12. Çeviriler: AÇ Karol, AÇİN Yovitsa, AG İştvan, AGEYE Vasayan, A(MATOVA Ana, AL UJAİLİ Abdel-Salam, ALBA(ARİ David, ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ Deyan, ALEKSİÇ Snejana, AL-FEİTURİ Muhammed, ALİ Fahri, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ Aişa, ALİKADÎÇ Bisera, ALİSPA(İÇ Niyaz, ALİU Ali, ALMAJAN Slavko, ANASOVSKİ Miho, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ M. Petre, ANDREEVİÇ Slavka Georgieva, ANDREEVSKİ Çane, ANDREEVSKİ M. Petre, ANDREEVSKİ Tsane, ANDREEVSKİ Uroş, ANDRİÇ İvo, ANT(ONY Michael, ANTİÇ Miroslav, ANTİÇ Vera, APOLİNER, APOSTOLSKİ Mihaylo, ARAGON Lui, ARBULYEVSKA Olga, ARENAS Reinaldo, ARNAUT Selim, ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila, ARNAUTOVİÇ Mustafa Tsitso, ARSOV Lyupço, ARSOVSKİ Georgi, ARTUKOVİÇ Zlatka, ASTALOS Georges, ASTURİAS Miguel, ASUMANE Sembene, ATANASOVSKİ Miho, ATANOVSKİ Aleksandar, AVRAMESKU Mihay, AVTİLA Eduardo Antonio, AZİZ Vahit, BABİNKA Mihail, BAĞ)R YANA Elisaveta, BAKAR)Ç Vladimir, BAKEVSKİ Petre, BALAN Yon, BALAŞ Olipiu, BALDEV Mirza, BALİKA Kornel, BALTİC Svetozar, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BANYEVİÇ Mirko, BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BART(ES Ronald, BAŞAGİÇ Safet Bey, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N., BATALVİ Şiv Kumar, BAYRAKTAREVİÇ Radomir, BEAVOİR De Simon, BE(ER Ferenç, BELEVA Lilyana, BELOVSKİ Dimçe, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova, BEYZAT Mugbil, BİENEK (orst, BİGA Vesna, BİLOSNİÇ Mariyan Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BİTENTS Yadranko, BLAGOYEVİÇ Spasoye Payo, BLAGOYEYİÇ Slobodan, BLAJEVİÇ Miranda Neda, BLEÇİÇ Milorad R., BODELER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOGETİÇ Boşko, BO(UŞ Paylo, BOLMABA, BONNEFOY Claude, BOR Matey, BORGES Horhe Luis, BORGES Jorge LuisBOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T. Petar, BOŞKOVSKİ Yozo T., BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU Berta, BOYOVİÇ Rade, BÖL (aynrih, BRAYKOVİÇ Dragomir, BRE(T Bertolt, BROVİNA Flora, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag, BURAZER Diana, BUYUKLİEV Kiril, BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı, CABRAL Tristan, CANTERS Robert, CAR MATUTİNOVİÇ Lerka, CARDOSO Antonio, CARROL Levis, CCLAMUR(), CERÇEKU Enver, CİLO (asan, CİNCİÇ Slavolyub, CLEİN Carmen, COMEY Ellis, CORTAZAR Julio, COŞİ Umaşankar, CUKANOVİÇ Mariya, CURCİÇ Yovitsa, CUVER Bogdan, ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan, ÇAR Lerka, ÇAŞULE Kole, ÇATİÇ Musa Çâzim, ÇAU Nguyen Minh, ÇE GE VARA Ernesto, ÇEMERSKİ Angel, ÇERKEZ Vladimir, Ç)RVENKOVSKİ Kirşte, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç, ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİNGO Jivko, ÇİRO Dİ Maçio Cuzepe, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOLAKOVİÇ Radolyub, ÇOPİÇ Branko, ÇOSİÇ Dobriça, ÇUCAK Branko, ÇULAVKOVA Katica, ÇVETAYEVA Marina, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DABEVSKİ Petko, DALAL Sureş, DAMOYLİÇ Miça, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVİÇ Stoyanka Grozdanov, DAVİDOVSKA Lyubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman, DEDİN



387

AÇ Milan, DELALİÇ Munib, DEMİR Firuz, DENGAL), DERVİŞ Mahmut, DERVİŞ Saad, DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayuh, DETELAYURE, DGÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİNESEN İsak, DİNKAR Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David, DİRYAN Lilyana, DİZDAR (amid, DİZDAR Mak, DİZDAREVİÇ İsmet, DİZDAREVİÇ Ziya, DOMANOVİÇ Radoye, DOMONKOŞ İştvan, DONESKA Vera, DORONSKİ Stevan, DOS SANTOS Marçelino, DRAGOLYUB Stavrev, DRAGOSAVAÇ Duşan, DRETAR Tomislav, DRİTERO Agoli, DURAKOVİÇ Ferida, DUTİNA Todor, DUVANCFEELLE D., EDELFELT Karen Marle, EL-(AC Unsi, ELİOT T. S., ELİOT Tomas, ELLİSON (arlan, ELUARD Pol, EMİN İdris, ENGELS Fridrih, ENGÜLLÜ Suat, ENTSENSBERGER Hans Magnus, ERENBURG İlya, ERİÇ Mihaylo, ERURİ Nasır, FARZAN Massud, FAZLİ Nida, FE(ER Ferens, FE(ER Kalmam, FERENÇ Feher, F)RONYETS Vikâzoslav, FİSC(ER Ernest, FLORA Radu, FLORA Yoan, FRENAUD Andre, FRENSİS Artur, FUAT Mehmet, GAFFAR İbrahim Abd“l, GAL Laslo, GAMZATOV Rasul, GARGİ Baluant, GAŞİ Alirizah, GAYTANİ Adem, GEGA Cevat, GENET Jean, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GEORGİEVSKİ Taşko, GERASİMOVSKİ Dimitar, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret, GOLUBOVİÇ Kseniya, GORGİEV Gorgi M., GORKİ Maksim, GOŞEV Petar, GÖNSALVES Egito, GRAFENAUER Niko, GROZDANOV Davidoviç Stoyanka, GROZDANOVİÇ S“leyman, GRUEVSKİ Lubomir, GRUYESK) Trayçe, GULESKİ Sotir, GUNGA Fahredin, GUTALY Deyan, GÜZEL Bogomil, GYORGİEV Gyorgi M., (AC)OSMANOVİÇ Lamia, (ACİSALİYEV

Mito-Yasmin, (AD)RCANAY Sadri, (ANCİÇ Raziya, (ASAN (amdi, (AŞEK Yaroslav, (AV Nas, (AYRETTİN Muhammed, (EMİNGVEY Ernest, ()D)R Muhammed, (İCAZİ Ahmet Abdulmuti, (İDAYET Sadık, (İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang, (OCİÇ Cevat-FEYZİÇ Fehriye, (OROZOVİÇ İrfan, (O-Şİ-MİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ Svetlana, (UGNES Langston, (UMO (amza, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İLEŞ Bela, İLİEVSKA Vesna Domçevska, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan, İLYEŞ Gyula, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNFANTE Çuhermo Kabrera, İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ Ali, İSAKOVİÇ Aliya, İSAKOVİÇ Antoniye, İVANOV Blagoya, İVANOVSKİ Gogo, İVANOVSKİ İvan, İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Sırbo, İVANOVSKİ Vlado, JALİTSA Miyodrag, Jİ Feng, JİD Andre, JİJOVİÇ Budimir, JİVKOVİÇ Duşan, JUPANÇİÇ Oton, KABBANİ Nizar, KALEB Yekoslav, KALEŞİ (asan, KAMAR Kemal, KAMİ Albert, KAMİL Amin, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ Radovan, KARAYANOV İliya, KARDELY Edvard, KAROVSKİ Lazlo, KAŞTELAN Yure, KATARC)EV İvan, KAVABATA Yasunari, KAYAN İbrahim, KAYEVİÇ Fehim, KEBO Aliya, K)RKLEÇ Gustav, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ Vesna, K)RNYEVİÇ Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)RTOVA Rayna, KİKİÇ (asan, KİRDU Petru, KİRLEJA Miroslav, KİRYAZOVSKİ Risto, KİŞEVİÇ Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV Eftim, KLİMAN Aldo, KLUÇANİN Zilhad, KOCA Fikret, KOÇOSKİ Nikola, KOLİŞEVSKİ Lazar,



388

KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça, KONESKA Elizabeta, KONESKİ Blaje, KOPOROVSKİ Lupço, KORDİÇ ivan, KORDİÇ Zdravko, KOROMAN Veselko, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KOSTİÇ Duşan, KOSTİÇ Zvonimir, KOSTOV Vladimir, KOŞ Erih, KOŞ Karoly, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ Yovan, KOVACS Gyöngyi, KOVAÇİÇ İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR Loyze, KRAMBERGER Mariyan, KRANYEÇ Mişko, KRİSTENSEN İnger, KRİSTENSEN Tom, KROPOTKİN Pyotr A., KRUNİÇ Milovan, KSİNDİ Vang, KSUEFENG Feng, KUBUR Ali, KULAVKOVA Katiça, KULENOVİÇ Skender, KUMBARAC) Lidiya, KUMBAROVSKİ Razme, KUNDERA Milan, KUNTNER Tone, KURTOVİÇ Todo, KUSUMAG DRAYA Marati, KUŞEVSKİ Voyo, KÜLAFKOVA Katitsa, KVAZİMODO Salvadore, KVESİÇ Pero, KVİNG Ai, LADİN İliya, LA(TOVA Kata, LAKO Nataşa, LALETİN Voyislav, LALİÇ Mihaylo, LATİÇ Cemaluddin, LAVRENSE Jems Kuper, LAZAREVİÇ V. Branko, LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LAZAROV Risto, LAZAROVSKİ Yakov, LAZİÇ Laza, LE GUİN K. Ursula, LECLERC Pierre Robert, LENERO Vincente, LENİN İliç Vladimir, LENZ Zigfrid, LERMONTOV Mihail, Lİ Lu, LJONDO Bardul, LORKA Garsiya, LUKİÇ Duşanka Boyaniç, LUKŞİÇ İrena, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur, MAC(ADO Antonio, MACUNKOV Mitko, MAGAREŞEVİC Mirko, MA(APATRA Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKEDONSKA Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MALENKO Dimçe, MALESKİ Vlado, MALKOÇ Saida, MAN Thomas, MANEV Evtim, MANEVSKİ Mile, MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe Tung, MAR)NKOVİÇ Radovan, MARİNOV-LAMAR Lalyu, MARKEZ Gabrial Garcia, MARKOV Boris, MARKOV Mladen, MARKOVİÇ Vito, MARKS Karl, MARTİÇ Nikola, MARTİSON Moa, MATEVSKİ Mateya, MATİÇ Duşan, MAYAKOVSKİ Vladimir, MAY(ROVSKİ Aleksandar, ME(METİ Kim, MEKULİ Esad, MELVİNGER Yasna, MEMİYA Minka, MENART Yanez, MEVLANA, M)NÇEV Nikola, MİCENİ, MİDDLETON Christopher, Mİ(ALİÇ Slavko, Mİ(AYLOV Pançe, Mİ(AYLOVA-BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLADİNOV Konstantin, MİLANOVİÇ Slavko, MİLEKOVİÇ-ŞUM Milorad, MİLENKOVİÇ Dimitriye, MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOŞ Miodrag, MİLOŞEVİÇ Nikola, MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir, MİLOVSKA Desa, MİNATİ İvan, MİNÇEV Nikola, MİRANOVİÇ Nevenka, MİRKULOVSKA Bistrica, MİSİRKOVA RUMENOVA Kata, MİTREVSKİ Coko, MO(ANT) Bramotrı, MOLOKVU Bendili, MOMİROVSKİ Tome, MONTALE Eucenio, MORİNA Adnan, MOYSOV Lazar, MU(İÇ Ferid, MUKOPADYAY Subas, MUKTİBOD( Gjanan Madhav, MUNTEANU Feliçiya Marina, MUSTAFA Ahmed Antar, MUSTAFA İlker, MUYAGİÇ Mubera, NADİM Dina Nat, NAMETAK Fehim, NAPESKİ Core, NAPOLETANO Pietro, NASTİÇ Vladimir, NAZOR Vladimir, NEDELKOVSKİ Kole, NEDELKOVSKİ Mile, NEDELKOVSKİ Velko, NENADİÇ Milan, NERUDA Pablo, NETO Agostino, NEYÇESKA Dragica, N)KOLOVSKİ Vselenov Vaso, NİKİÇ Valentin, NİKİLESVAR, NİKOLOV



389

Stefan, NİKOLOVSKA Snejana, NOB)RDAL) Beyto, NOGO Rayko Petrov, NOVESKİ Jivko, O CONNOR Flanery, OBRADOVİÇ Tomislav, OBRENOVİÇ Aleksandar, OBRENOVİÇ Rade, OGNYANOVİÇ Tomislav, OKARA Gabriyel, OKİGBO, OLİVERA Jose Antonio, OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA Mladen, ORİYA, ORVEL Corc, OSMANLİ Tomislav, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ Lubiça, OSTOYİÇ Lyubitsa, OZAMU Dazai, PALİKRUŞEVA Galaba, PANÇEVSKİ Milan, PANÇO Şukriya, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PANOVSKİ Dane, PANTİÇ Mihaylo, PANZOVA Violeta, PAP Yojef, PAP Yojez, PAP(AR(AYİ Gyura, PARUN Vesna, PAŞİÇ M“berra, PAŞKU Anton, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone, PAVEZE Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVİÇEVİÇ Slobodan, PAVLOSKİ Radovan, PAVLOSKİ Yovan, PAVLOVİÇ Duşan, PAVLOVİÇ Miodrag, PAVLOVİÇ Vladimir, PAVON Francisko Garsia, PAYDOS Kİ Blaje, PAYİÇ Miliya, PEİ Mario, PEREİRA, PEROVİÇ Sreten, PERS Sant Yon, PERSE Saint-Yohn, PEŞEVSKA Margarita, PEŞİÇ Milovan Slavko, PEŞİÇ Radivoye, PEŞORDA Mile, PETKOVİÇ Ranko, PETKOVSKİ Boris, PETÖFİ Şandor, PETRESKİ (risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇ Miodrag, PETROVİÇ Rastko, PETROVİÇ Vladislav Dis, PETROVİÇ Yovan, PETROVSKA İvanka, PETROVSKİ Trayan, PETRUŞEVA İlindenka, P)RLİÇEV Grigor, PİLİÇKOVA Sevim, PİNCUR-MANÇEVSKİ Lazar, PİSAREV Görce, PODRİMYA Ali, PODRİMYA AR, POGGİOLİ Renato, POLVANSKİ Andonov (rist, POPA Vasko, POPİTOVA Viera Benkova, POPOVA Dr. Faniya, POPOVİÇ Anton, POPOVİÇ Çedomir, POPOVİÇ Pavle, POPOVSKA Solzitsa, POPOVSKİ Ante, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ Vasko, PREMC(AND, PREVER Jak, PRİMOJİÇ Vera, PRİTAM Amrita, PROŞİÇ Luka, PULYİÇ Vlado, PURCAR Petko Voyniç, PUŞİÇ Bosilka, PUŞİNA S. Dervo, PÜLYİÇ Vlada, RAB Juja, RABEAR)VELO, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADANOVİÇ Nenad, RADİÇEVİÇ V. Branko, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RADOSAVLEVİÇ Vukman, RA() Camunda Presad, RA)ÇKOVİÇ Stevan, RAKİÇ Milan, RAMAÇ Mihail, RASEL Bertrand, RASUL Şepar, RAVİ Ravinder, REMBO Artur, RENCOV Mihail, RESUL Adem, REŞYPJA Frederik, REXROT( Kenneth, R(YS Jean, R)ZA Resul, RİFAT (“rşit, RİLKE Rayner Mana, RİNSER Luis, RİSOYEVİÇ Ranko, RİSTİÇ Marko, RİSTOVSKİ Blaje, RİTSOS Janis, RİZVANOVİÇ Meho, ROJDETVENSKİ Robert, ROLAND Roman, ROZEVİÇ Tadeus, RÖVŞEN Ramiz, RUDİÇ Ayşa, RUMENOVA MİSİRKOVA Kata, SAD)K Fikret, SAFET Sariç, SAKS Neli, SALİ( Emin, SALİ(BEGOVİÇ Melika, SAMOKOVLİYA İsak, SAN Ksiao, SANT İndira, SAP(O, SARAYLİÇ İzzet, SARİÇ Safet, SAROT Natali, SAROYAN Viliyam, SATR Pol Jan, SAXENA Sarvveshvvar Dayal, SAYFERT Yaroslav, SAYİG Tefık, SAZDOV Tome, SAZDOVSKİ M. Tode, SC(AFF Adam, SCOTTI Giacomo, SEANS Yean, SEFERİS Core, SEFERİSYorgo, SEG(ERS Anna, SEKULİÇ Dara, SEKULİÇ İsidora, SELENİÇ Slobodan, SELİM Bedri, SELİMOVİÇ Mehmet, SELİMOVİÇ Meşa, SEMA Muhammed İbrahim Abu, SENGOR Leopold Sedar, SENGOR Leopold, S(İGA Naoya, SİDRAN Abdullah, SİLYAN Rade,



390

SİLYANOVSKİ Lyupço, SİMSKİ Stevo, SİMYONOVSKİ Stoymir, SİNADİNOVSKİ Yakim, SİNG( Şaşmer Bahadır, SİYARİÇ Kamil, SKALA İvan, SKENDERİ Fehbi, SKOTİ Cokomo, SLAVİÇ Zoran, SLAVİÇEK Milivoy, SMİLEVSKİ Vele, SMYT(E Norman, SOLAMUN Tomaş, SOLEV Dimitar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SONE Yorgen, SONTAG Susan, SORESCU Marin, SPA(İU Cevahir, SPA(İU Mustafa, SPASEVSKA Eleonora, STANESKU Nikita, STANKOVSKİ Boşko, STANOYEVİÇ Lyuba, STARASTOV L. N., STARDELOV Georgi, STAVREV Dragolyub, STEFANOVİÇ Miryana, STEFANOVSKİ Milovan, STEFANOVSKİ Mirko, STEFANOVSKİ Risto, STEİNER George, STERYOVSKİ Aleksandar, ST)NUS Erik, STOYANOVSKİ Alekasandar, STOYÇEVSKİ Sande, STOYİÇ Mile, STOYKOVSKA Elena, STOYKOVSKİ Gligor, STREZOVSKİ Yovan, STRİBER Miroslav, SUBAYA Şanmuga, SUKSİN Vasiliy, SULEYMANİ Seyfedin, SUPERVİELLE Jules, SÜLEYMAN Yusuf, ŞABANİ Resul, ŞABANOVİÇ (azim, ŞALP Volftgang, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa, ŞANTİÇ Slavko, ŞÇEPANOVİÇ Blajo, ŞEGO Kreşimir, ŞE(U Şaban, ŞENFİLD OLYAÇA Komeliya, ŞERBAN Nada, ŞEYTİNATS Radivoye, ŞİNKO Ervin, ŞİRİLOV Petar, ŞİYAÇKİ Olivera, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞOLO(OV Mihail, ŞOPOV Aço, ŞOPOV Atso, ŞOV Bernard, ŞPİLYAK Mika, ŞTAUBRİNGER Zvonko, ŞTAYNBEK Con, ŞTEFAN Florika, ŞUPLİNOVA Evgeniya, ŞUŞKO Mario, ŞUYİTSA Bojidar, TAGORE Rabindrant, TAGORE Rahindranat, TA(İR Kâmuran, TA(MİŞCİÇ (“seyin, TALEVSKİ Blagova, TAMAŞ Yuliyan, TANASKOVİÇ Darko, TANESKİ Antonio, TANEVSKİ Bogoya, TASEVSKİ Atanas, TAŞKOVSKİ Dragan, TAUFER Jıri, TAUFER Vida, TAUFER Yirji, TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, T(EADORU Viktoriya, THOMAS Dylan, TİMOTİYEVİÇ Bojidar, TİTO Yosip Broz, TOCİLİ Afrodita, TOÇİNOVSKİ Vasil, TOÇKO İvan, TODOROVİÇ Gordana, TODOROVSKA Duşiça, TODOROVSKİ Gane, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, TO(OLY Miroslav, TOLNAİ Oto, TOLSTOY Aleksey, TONTİÇ Stevan, TORKA Miguel, TOŞOVİÇ Risto, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRENÇEVA Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TRİTS Ervin, TRUMİÇ Marina, TSEROVİÇ Vuk, TSEŞAR)Ç Dobrişa, TSUKARO Kate, TSVETKOVSKİ Branko, TSVETKOVSKİ Radovan P., TSVİYETİÇ Lyubomir, TUFAN Muzaffer, TULYAKOVA (İKMET Vera, UGREŞİÇ Dubravka, UGRİNOV Pavle, UGRİNOVA SKALOVSKA Radmila, URDİN Koço, UROŞEVİÇ Vlado, UYEVİÇ Tin, UYKO Vorea, VA(ABZADE Bahtiyar, VANGELOV Atanas, VANKU Milan, VAPTSAROV Nikola, VEGRİ Şaşa, VEKENTARAMU, VEKİLOF Vakif, VELKOV Tome, VELYANOVSKİ Çvetko, VELYANOVSKİ Noviça, VENTURA A., VEREŞ Şaşa, VEŞOVİÇ Marko, VETMO Duşko, VİAN Boris, VİDENOVİÇ Radomir, VİDMAR Yosip, VİDOYKOVİÇ Jivorad, VİMAL Ganga Prasad, VİNAVER Stanislav, VİNTER(ALTER Velko, VİŞİNSKİ Boris, VİTEZ Grigor, VLADOVA Yadranka, VLA(OVİÇ Velko, VOGEL (erman, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko, VOZNESENSKİ Andrey, VR(OVAÇ Duşka, VUKANOVİÇ Slobodan,



391

VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ Vyera, VULETİÇ Ancelko, VULF Virciniya, VYSKOCİL İvan, WEİSS Peter, YAÇEV Risto, YAKİMOVSKİ Çedo, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko, YANKOV Stoyne, YANSEN Yohannes V., YAŞAR NASTEVA Olivera, YEATS Viliam Butler, YEGER Frenk, YEKNİÇ Dragolyub, YESENİN Sergey, YEVRİÇ Darinka, YEVTİÇ Dobrivoye, YEVTUŞENKO Yevgeni, Y)LMAZ E. , Y)LMENİÇKİ Peter, YİAN Lu, YİAN Tian, YOKİÇ Lilyana, YONESKO Ejen, YONG SAM Kim, YORUBA, YOSİÇ Lubişa, YOSİFOVSKİ Yonçe, YOUNCENAR Marguerite, YOVANOVİÇ Boyan, YOVANOVSKİ Meto, YUKİÇ MARYANOVİÇ Vaska, YUNG C. G., YUR)ŞİÇ Yakov, YURUKOVA Nada, YUSUF S“reyya, ZAGORİÇNİK İfigeniya, ZA(İROVİÇ Ayşa, ZAYÇ Dane, ZDRAVEVA Milka, ZDRAVKOVSKİ Tsane, ZEKERİYA Necati, ZEKO Moikom, ZLOBEÇ Çiril, ZORİÇ Voyislav. 13. Deneme, Değini ve Tanıtım yazıları: ABDULLAH Arzu,

AGO Arif, AHMED Oktay, AHMED Selda, AHMET Enver, AHMET Veli, AKATL) F“sun, AKBAL Oktay, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSOY Fahir, ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALTANAY Erbil, ARMAĞAN İbrahim, ARSLAN Ahmet, ASTALOS Georges, ATAÖV T“rkkaya, ATİK Suade, BANYEVİÇ Mirko, BART(ES Ronald, BAYRAKTAREVİÇ Fehim, BAYRAM Esat, BE(RAMOĞLU Ataol, BEKTAŞ Cengiz, BELLÜR İrfan, BEYZAT Esen, BEYZAT Mugbil, BİLBAŞAR Kemal, BİNGÖL Abdulkudd“s, BOGDANOVİÇ Deyan, BONNEFOY Claude, BREHT Bertolt, CANBERK Eray, CANTERS Robert, CİLO (ASAN, CİNCİÇ Slavolyub, CONTURK (“seyin, CUKANOVİÇ Mariya, Ç)NARL) (ASAN Maksut, ÇİRO Dİ Maçio Cuzepe, DAĞLARCA Fazıl (“sn“, DALİP Kerim, DALİP Meral, DİZDAREVİÇ İsmet, DURAK Alnur, DUVANCFEELLE D, EMİN Bilge, EMİN İlhami, EMİN Rifat, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN İsmail, ERENBURG İlya, ER(AT Azra, GÜLER Mehmet, (AC)OSMANOVİÇ, (ALİKARNAS BAL)KÇ)S), (ALİM Nurten, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (AYRO Yakup, (ÜSEYİN Leyla, (ÜSEYYİN M“edin, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Mehmet, İLYAS Enver, İSLAM Ayşenur, KAİN Maral, KALEŞİ (asan, KAMİ Albert, KAPLAN Mehmed, KARAHASAN Drita, KARAHASAN Mustafa, KAYA

Fahri, KOPOROVSKİ Lupço, KOŞ Karoly, KOVACS Gyöngyi, KUBUR Ali, KUMBARAC) Lidiya, MAKAL Oğuz, MERCAN (asan, MİLER (enri, MORİNA İrfan, MUTLU AY Rauf, NACİ Fethi, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, NEBİ Saadet, ONUR Bekir, OSMANLİ Tomislav, OY Aydın, ÖZBAY (“seyin, ÖZDEMİR Alişan, PETKOVSKİ Boris, PİKASO Pablo, POGGİOLİ Renato, POLENAKOVİÇ (aralampiya, POPOVSKİ Pande, PROŞİÇ Luka, PULUR (asan, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RAMO Ş“kr“, RİTSOS Janis, ROGOVAL) Bayram İbrahim, ROLAND Roman, SAİT Nermin, SATR Pol Jan, SAVİÇ Momçilo D., SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİM (ilât, SELMAN Leyla, STEFANOVSKİ Mirko, STOYKOVSKA Elena, SULEYMANİ Seyfedin, SUPO Filip, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENER Sevda, ŞOV Bernard, TAÇİ (ilmi, TA(İR Alâettin, TANASKOVİÇ



392

Darko, TANYOL Tuğrul, TASNADİ Edit, TEKDİL (ulusi, TEMKOV Kiril, TEVFİK İsmail, TİTİZ Tiho, TOMOVSKİ Krum, TUFAN Erol, TÜMER G“lhan, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Mustafa, YOSİFOVSKİ Yonçe, YUNG C. G., YURUKOVA Nada, ZA()ROVİÇ RUDİÇ Ayşa, ZDRAVEVA Milka, ZEKERİYA İsmail.

. SONUÇ

Sesler, 1965- yılları arsında toplam sayı yayimlanan Balkanlarin en uzun soluklu dergisidir. Balkan T“rkleri ile alakalı şiir, dil, edebiyat, tarih, k“lt“r, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi alanlarda çok sayıda yazı bulunur. Eski Yugoslav cografyasında daha çok T“rklerin yoğun olarak bulunduğu Makedonya ve Kosova da dağıtılır. T“rk aydınları arasında yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının milli benlik ve kimliklerinin g“çlenmesine katkıda bulunma amacındadır. Dergi, Balkan coğrafyasında yaşayan T“rk halkının edebi alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil yetiştirmek amacıyla yola çıkar. Genç neslin yetişmesinde önemli katkılarda bulunur. İlk yazılarını bu dergide yayınlayan bir çok önemli isme rastlanır. Başta Balkanlarda yaşayan T“rkler olmak “zere yerli ve yabancı zengin bir şair-yazar kadrosuna sahiptir. Dergide geniş bir şair ve yazar kadrosu bulunur. Başta Makedonyada yaşayan T“rk kökenli isimler olmak “zre, Yugoslavya ve T“rkiye'den de çok sayı da isim bulunur. Dergide şiir, hikâye, roman, tiyatro, makale, deneme, değini, eleştiri, m“lakat, biyografi, bibliyografya gibi bir çok edebi t“rde yazılar bulunurç Ayrıca bazı pop“ler yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine yapılan derleme ve değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer tutar. Dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz. yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır. Umarız, bu derginin eksikliği hissedilmeden balkanlarda yaşayan T“k halkının eserlerıne sahip çıkacak nice yeni dergiler yayın hayatına katırlır.

KAYNAKÇA Karakuş Ertuğrul, Sesler Dergisi Bibliyografyası, Paradigma Akademi Yayınları, Temmuz . Karakuş Ertuğrul, Makedonya Ve Kosova T“rk Edebî Üreticiliğinin Devamında Sesler Dergisinin Rol“ , Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, (ëna e Plotë "Beder" Universitesi

Tiran 2013.

İsmail Zekeriya, İlkokullarda Edebiyat Derslerinin amacı , Ekim S. .



393

İsmail Zekeriya, Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi , Ocak 1974, S. 82.

Kardely Edvard, Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri , Çeviren:Suat ENGÜLLÜ , Ocak , S: . Nebi Şerafettin, Anılarımda B“y“k Kalpler , Kasım-Aralık , S: -251.

Sesler, Öd“ll“ Öyk“ Yarışması , Eyl“l , S: . Sesler, Öd“ll“ Öyk“ Yarışması , Şubat , S: . Sesler, Mart 1986, S: 204.

Sesler, Sesler Aylık Toplumsal Sanat Dergisinin Edebiyatımızın Gelişimindeki Katkısı ve Rol“ Sesler Aylık Toplumsal Sanat Dergisinin 20. Yıldön“m“ Dolayısıyla D“zenlenen Yuvarlak Masa Karşılaşması , Sesler, S: , Ocak .

Zekeriya Necati, Ayın K“lt“r-Sanat Olayları , Eyl“l , S: 28.

www. halkkulturu. org

http://www.halkkulturu.org/



394

TÜRBE ve YAT)RLAR ETRAF)NDA OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA RÜYA MOTİFİNİN İŞLEVLERİ

Yrd. Doç. Dr. Oğuz ERDOĞAN Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

[email protected]

ÖZET

Geçmişten g“n“m“ze T“rk k“lt“r“nde önemli bir yer işgal eden ve toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan t“rbe ve yatırlar etrafında canlı bir folklorik hayat yaşandığı dikkatlerden kaçmamaktadır. (alk tarafından kutsal kabul edilen t“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifi, gerek ziyaretgâhın anlamlandırılmasında gerekse o ziyaretgâhta icra edilen inanç ve pratiklerin şekillenmesinde önemli bir işlev “stlenmektedir.

Bu bildiride öncelikle k“lt“r“m“zde t“rbeler etrafında oluşan folklorik unsurların temelini teşkil eden velî/velî k“lt“, sonrasında t“rbe/yatır, motif kavramı ve r“ya motifi hakkında bilgi verilecektir. Ardından sözl“ ve yazılı kaynaklardan derlenen efsane, memorat vb., halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin t“rbe ve yatırlar etrafında ziyaret rit“eline bağlı olarak varlığını s“rd“ren folklorun oluşumu ve devamlılığı açısından ne gibi işlevler yerine getirdiğine işaret edilecektir.

Böylelikle toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan önemli çekim merkezlerinden biri olarak t“rbelerin ziyaretgâh olmasında ve maddi manevi b“t“nl“klerinin korunmasında r“yaların yeri incelenecektir. Diğer yandan r“yaların ziyaretçiler için motivasyon sağlayan, onların mekânı anlamlandırmasında ve bu mekâna bağlılıklarının oluşmasında da etkili olduğu irdelenmeye çalışılacaktır. Ayrıca bu mekânların ve mekânların sahipleri olan velîlerin propagandasının yapılmasında; değişik yoğunlukta ziyaret edilen t“rbe ve yatırların pop“laritesinin artmasında; özellikle de halkın g“ncel olarak psikolojik durumu ve velî k“lt“ne ne derece bağlı olduğunun anlaşılmasında önemli bir işlev yerine getirdiği ortaya konmaya çalışılacaktır.

ABSTRACT

It is not overlook that active living stlyle around tombs and

entombed saint which is very importand in Turkish culture and have

visitor from every sites of society until now. Dream pattern that taked



395

part folk narrations which formed around tombs and entombed saint that

is sacred by folks. Dream pattern have very important function not only

about meaning of visiting sites but also shaping of belief and applications

which made in there.

In the article will give information about Saint factor that is bacic

of folk elements which shaped around tombs, then tombs/entombed Saint,

then pattern concept, then dream pattern. Afterwards, it will indicate

dream pattern taked part in folk narration which collected from legends

have how functions about folklor being and during.

In this way, importans of dreams will be examined about beening

visiting site of tombs which are very important centers have very most

visitor from every part of society and protecting of completeness about

spiritual and material. Also it will try to analyse that dream is not only a

motivation factor for visitors but also meaning of this places and being

dependent for this places. Separately, it will try to present that dreams are

how important about propaganda of saints are owner this places and

about popularite rising of tombs and entombed saint which have been

visited in varied density and about actual statue of folk psychological and

about understanding of how are folks devote to saint cult.

Giriş Geçmişten g“n“m“ze halkın kutsal kabul ederek ziyaret ettiği önemli çekim merkezleri arasında t“rbe ve yatırlar oldukça dikkat çekicidir. Anadolu nun her yerinde bulunan ve halk tarafından periyodik ya da periyodik olmamak kaydıyla çeşitli zaman dilimlerinde ziyaret edilen t“rbeler, velî k“lt“n“n halk muhayyilesindeki yerinin somut göstergesi olarak gör“lmektedir. Bu çalışmada t“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevleri ele alınacaktır. Söz konusu halk anlatılarındaki kahramanlar, yatır ve t“rbe sahibi olan velîler ve onlarla r“ya yoluyla iletişime geçen şahıslardır. Verilen örneklerde adı geçen geçen dinî şahsiyetler t“rbe ya da yatır sahibi olarak bilinen şahsiyetlerdir. Bir başka ifadeyle çalışmamızın hareket noktası maddi varlığı olan t“rbe ve yatırlar olduğundan somut bir t“rbe ya da yatıra bağlanamayan halk anlatıları göz ardı edilmiştir. Bu anlatılarda adı geçen şahsiyetlerin bir kısmının t“rbesi ya da yatırı halen b“t“nl“ğ“n“ korurken bir kısmının “zerine herhangi bir yapı inşa edilmiş olabilmektedir. Burada dikkate aldığımız husus söz konusu evliyanın mezarının ziyaret edilmesi ya da bilinip saygı gösterilmesidir. T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevlerine geçmeden t“rbe ve yatırların oluşumunun sebebi olan velîler ve velî k“lt“ hakkında kısaca açıklama yapılacaktır.



396

Sonrasında velîlerin sahip oldukları t“rbe ve yatırlar hakkında bilgi verilecektir.

1. Velî- Velî K“lt“ Arapça velâ yahut velîye fiilinden gelen velî sözc“ğ“ lûgatlarda Karîb, ibni “mm, yar ve dost. Ahterî Mustafa Efendi, , s. 1084) ve Yakın, yanında olan; bitişik, komşu; yardımcı, destek veren, arka çıkan; dost; akraba. Mutçalı, , s. anlamlarıyla karşılanmaktadır. Kâmus-ı T“rkî de (ak Teâlâ'ya vasıl ve kurbet-i

İlâhiye ye nail olan zat, Azîz. Şemseddin Sami, , s. olarak geçmektedir. "Evliyâ" ise bu kelimenin çoğulu olmakla birlikte halk arasında tekil olarak kullanılmaktadır. Tasavvufî gelenekte ise velî Allah ın ilgi, himaye, yardım ve sevgisine mazhar olmuş ermiş

kimse. Furat, , s. anlamında kullanılmaktadır. Ahmet Yaşar Ocak, bu terimin ilk olarak ne zaman kullanıldığının tespitinin tam olarak yapılamasının g“çl“ğ“n“ belirtmekle beraber )X. y“zyıla kadar geçen zaman içinde velî kavramının epeyce işlenerek gelişme imkânı bulduğunu ifade etmektedir Ocak, , s. . Ahmet Yaşar Ocak, IX-X))). y“zyıllara kadar oluşan baız kaynaklara dayanarak velî kavramının tamamen S“nnî bir tabana oturtulduğunu belirtir. Velî olabilmenin ilk ve temel şartının şeriat esaslarına tam bir bağlılık içinde olmaktır Ocak, , s. . Ancak bu durum gayri S“nnî anlayış içerisinde farklı gelişmiştir. Özellikle Şiî çevrelerde velî anlayışında önemli olanın hakikatin zahirde değil batında olduğu; peygamberlerin zahiri, velîlerin ise batını temsil ettiği d“ş“n“lm“şt“r. Böylece Peygamber şeriatı, Ali ve ondan sonraki imamlar da hakikati temsil etmektedirler. (akikatın ise şeriatın “zerinde olması itibarıyla velînin nebiye “st“nl“ğ“ söz konusu olmaktadır G“ngör, , s. . (alk anlayışında ise velî kavramı oldukça geniş bir zemine oturmaktadır. (alk dindarlığı olarak kavramsallaştırılan anlayış içerisinde İslam öğretilerinin yanında eski T“rk inanışlarından beslenerek teşekk“l eden velî anlayışı kompleks bir yapıya sahip olmuştur. T“rk-İslam coğrafyasında velî anlayışının temelleri İslam öncesi inanç sistemlerine dayanır. T“rklerde velî inancının kökeni Atalar K“lt“ ve Şamanizm dönemine kadar göt“r“lebilmektedir. Ata ruhlarından fayda bekleme ya da zarar geleceğine dair inanışın yanında Şamanlarla velîlerin benzerlikleri bu d“ş“nceyi desteklemektedir. Şamanlar gelecekten haber verme, hava şartlarını değiştirme, hastaları iyileştirme, göğe çıkma, uçma, ateşte yanmama gibi vasıflarıyla özellikle Bektaşî menâkıbnâmelerindeki velîlerle oldukça benzeşirler.



397

Jean-Paul Roux, T“rkçeye T“rklerin ve Moğolların Eski Dini adıyla çevrilen eserinde İslâmî dönemdeki velîlerin Şamanlarla olan bu benzerliklerini çeşitli velîlerin kerâmet motiflerinden örneklerle açıklamış ve M“sl“man T“rk velîlerini M“sl“man şekline b“r“nm“ş Şaman olarak nitelemiştir Roux, , s. -73).

Roux, Şamanist inanç sistemi içinde T“rklerin Şamanların birtakım olağan“st“ g“çleri olduğuna inandıklarını belirtir. Şamanlar onlara Gök Tanrı'dan mesajlar getiren “st“n kişilerdir. Roux; Gerdizî ve Mervazî nin Kırgız Şamanlarına Tanrının Peygamberi anlamına gelen Soğdça bir kelimenin bozulmuş şekli olan faghinun ismini verdiklerini belirtir (Roux, 2002, s. 67). T“rk velî telakkisinin zamanla T“rkler arasında gelişiminde özellikle Yesevîye nin b“y“k etkisi söz konusudur. Yesevîlikle birlikte Ahmed Yesevî ve m“ritlerinin etrafında oluşan menkabelerle göçebe T“rk boyları arasında velî k“lt“ hızla yayılmıştır. X)). y“zyıldan itibaren Anadolu ya gelen T“rk boyları beraberinde velî k“lt“n“ de getirmişlerdir. Anadolu ya T“rk boylarıyla eş zamanlı olarak gelen Yesevîye ye mensup velîler Anadolu da velî k“lt“n“n yerleşmesine katkı sağlamışlardır. Özellikle X))). y“zyılda Moğol istilasından kaçan ve Anadolu ya gelen şeyh ve m“ritler velî k“lt“n“n oluşmasında hususi bir yer işgal etmişlerdir.1 Bu velîler Selçuklular tarafından hoşgör“yle karşılanmış ve söz konusu velîlerin faaliyetlerine engel olunmamıştır Barkan, . Velî olarak kabul edilen şahsiyetler toplum tarafından idealize edilen tutum ve davranışlarla adeta bir model olarak karşımıza çıkmaktadır. O, Allah a olan yakınlığı ve örnek davranışları “zerinde taşımasıyla ideal insanı temsil eder. Velîler temsil ettikleri m“essesenin olmazsa olmazı olarak kabul edilen kerâmetlerin hikâyeleriyle toplumda n“fuz sahibi şahsiyetler halini alırlar. "Allah'ın salih, takva sahibi velî kullarından zuhur eden olağan“st“ hâl." Uludağ, , s. olarak da tarif edilen kerâmetlerin velî öld“kten sonra da devam ettiği noktasındaki inanç oldukça önemlidir. Yukarıda adı geçen ve halk dindarlığı ya da halk M“sl“manlığı içinde önemli bir yeri olan velî k“lt“ ise fevkalade kuvvet ve kudretle

m“cehhez olup Tanrı ya yakın kabul edilen bir şahsiyetin herhangi bir konuda sağ veya öl“ iken yardımının dokunacağına inanılması ve bunu temin için rit“el yollarla başvurulmasıdır. Ocak, , s. şeklinde tarif edilmektedir.

1 Bu konuda geniş bilgi için bkz. M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (Ankara 2007) ve

Anadolu’da İslamiyet (Ankara 2005).



398

Ahmet Yaşar Ocak, bir velînin k“lt konusu olup olmadığının velî adına yapılmış bir mezar yahut t“rbenin var olmasının yanında söz konusu velînin kendisinden kaldığına inanılan bir kısım eşyaların bulunmasına; söz konusu mezar ve t“rbenin belli amaçlarla ziyaret edilip bu ziyaretlerin adak ve kurbanlara sahne olmasına; dua mahiyetinde velî ile ilgili ve onun adının geçtiği sözlerin bulunmasına bağlı olarak tespit edilebileceğini kaydeder. Bu “ç unsurdan özellikle birincisine diğerlerine nazaran daha sık rastlanır. Velîye ait olan t“rbe ve mezarın özenle yapılmış ve aynı şekilde korunuyor olması velînin de halk nazarında ne kadar itibarlı olduğunun en basit göstergesidir. Velîye ait olan mezar ve t“rbe normal mezarlardan farklı mekânlarda, dikkat çekici noktalarda, yol kavşaklarında ve işlek yerlerde konumlanır. Ayrıca t“rbeler çoğu zaman velîye ait olan eşyaların da korunduğu yerlerdir (Ocak, 2010, s. 9-10).

2. T“rbeler-Yatırlar T“rbe kelimesi Arapça "t“râb" kelimesinden gelmektedir. "T“râb" toprak anlamına gelmektedir. T“rbe kelimesinin anlamı sözl“klerde: . "Bir âdemin medfun bulunduğu toprak, mezar, merkad." 2.

"Kibâr u mazanne-i Kirâmın merkadları “zerine tesis olunan bina ki ekseriya ziyaretgâh olur" Şemseddin Sami, , s. ; . "Mezar." 2.

"Mezar “zerine çatılmış yapı." Devellioğlu, , s. şeklinde geçer. Anadolu'da velîlerin yattığı kutlu mezarlara ad olan t“rbe kelimesinin yerine "yatır" kelimesinin yanı sıra "dede mezarı", "eren", "evliya" ve ziyaret kavramı “zerine yapılan bir çalışmada olduğu gibi "tekke" kelimesi de kullanılabilmektedir Ünver G“nay, , s. . İsmail Orman, İslam tarihi içerisinde ilk devirlerde mezar mimarisinin olmadığından bahseder ve İslam da en makbul mezarın en çabuk kaybolan mezar olduğunu söyler. İlk iki y“z elli yıl içerisinde tipolojik değeri olmayan ve Abbâsî halifelerinden M“ntasır-Billâh için Rum asıllı annesi tarafından Sâmerrâ da inşa edilen sekizgen yapılı Kubbet“ s- S“leybiye nin İslam tarihinin ilk mezar yapısı olduğunu belirtir Orman, , s. . Daha sonraki devirlerde çeşitli mimari özellikleriyle İslam coğrafyasında t“rbeler inşa ettirilmiş ve birçoğu g“n“m“ze kadar gelmiştir. T“rk k“lt“r“nde ise temeli çok eski dönemlere dayanan t“rbeler, Orhun Kitabeleri nde "bark" Ünver G“nay, , s. olarak yerini almıştır. Abd“lkadir İnan tarafından dilimize T“rklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair başlığıyla çevrilen çalışmasında Barthold, Wilhem Rubruk un aktardıklarına göre



399

Kıpçakların mezarların “zerine yapılan sivri tepeli t“rbe yahut tuğladan bir kule, bazan da taştan bir ev inşa edildiğinden söz eder Barthold, , s. . Abd“lkadir İnan, Wilhem Rubruk un tarifine göre X))). y“zyıl Kıpçak-Kuman boylarının mezarlar “zerine yaptıkları bu y“ksek tepelerin Kurgan İbn Fadlan ın )X. y“zyıl Oğuz boylarının defin merasimlerine dair vermiş olduğu bilgilerde yer alan mezar “zerindeki kubbe gibi döşeme nin aynı olduğunu kaydeder İnan, , s. . T“rklerin Anadolu ya gelmelerinden sonraki devirlerde S“nnî ya da gayri S“nnî özellik gösteren çeşitli tarikatların başında bulunan ve t“m Anadolu da şöhret yapan Mevlânâ, (acı Bektaş Velî gibi şahsiyetlerin öl“mlerinin ardından birtakım t“rbeler inşa edilmiştir. Bu t“rbelerde zamanla bazı rit“eller oluşmuştur. Bu t“rbelerde yatan şahıslar olağan“st“ vasıflarla donatılmış, “st“n g“çleri olan manevi şahsiyetler halini alarak velî k“lt“n“n yerleşmesinde etkili olmuşlardır. Aynı zamanda tarihî birer şahsiyet olan Mevlânâ, (acı Bektaş Velî gibi velîlerin t“rbelerinin yanında tarihî şahsiyet olmayan velîler ve onlara ait t“rbelerin de zaman içinde Anadolu nun her yanında var olmaya başladıkları gör“lm“şt“r Ocak, , s. -17). Bug“n itibariyle de Anadolu nun her köşesinde halk tarafından ziyaret edilen çok sayıda t“rbe ve yatır bulunmaktadır. Bu t“rbelere halk çeşitli amaçlarla ziyarete gitmekte, maddi manevi beklentilerinin yerine gelmesini ummaktadır. Böylece temeli çok eski devirlere dayanan velî k“lt“ ziyaret rit“eli bağlamında varlığını s“rd“rmektedir.

3. Motif-R“ya Motifi

3.1.Motif (alk anlatılarında en işlek motiflerden olan r“ya motifi ile ilgili kavramsal açıklamalara geçmeden önce motif kavramı ile ilgili olarak halk bilimciler tarafından yapılan tariflerden bazılarını vermek yerinde olacaktır. (alk Bilimi çalışmalarında sıkça kullanılan Motif Index of

Folk Literature adlı eserin sahibi S. Thompson, The Folktale adlı çalışmasında motifle ilgili olarak; Motif bir masaldaki en k“ç“k unsur olup, bu unsur gelenekte s“rekli bir varoluş g“c“ne sahiptir. Bu g“ce sahip olabilmek için bu unsur gör“lmemiş ve çarpıcı bir özelliğe sahip olmak zorundadır. ifadelerini kullanır. Thompson, motifleri “ç gurupta toplar. Buna göre: Birinci gurupta yer alanlar; tanrılar, olağan“st“ hayvanlar, cadılar, devler ve periler gibi şahane yaratıklar ve hatta gözde olan en k“ç“k çocuk veya hain “vey anne gibi gelenek tarafından bilinen insan karakterleri de içine alan masalların aktörleridir. İkinci gurupta ise, bir hareketin arkasındaki b“y“l“ objeler, olağan“st“ görenekler, acayip



400

inanmalar ve benzeri gibi unsurlar. Üç“nc“ gurupta ise; tek tek olaylar yer alır. Ekici, 2011, s. 112). S. Thompson, bir masaldaki her şeyin motif olamayacağı fikrindedir. Bir unsurun motif olabilmesi için farklı bazı özelliklere sahip olması gerektiğini belirterek bu özellikleri; motif terimi çok esnek bir şekilde bir masaldaki herhangi bir unsur için kullanıldığında kesinlikle unutulmamalıdır ki, geleneğin bir parçası olabilmek için bir unsur insanların onu hatırlayacağı ve tekrar edeceği geleneğe has bir özelliğe sahip olmak zorundadır. Sahip olunan bu özellik sıradan ve bayağı bir özellik değil, farklılığı gösteren bir özelliktir. şeklinde sıralar Ekici, 2011, s. 112). S. Thompson a göre, Masalda bir anne olmak motif değildir. (ain “vey anne ise bir motif olabilir, ç“nk“ o en azından gör“lmemiş bir şey olarak d“ş“n“lm“şt“r. (ayatın gelişig“zel olayları motif değildir. John giyindi ve kasabaya doğru y“r“d“ demek hatırlamaya değer bir tek motif bile ihtiva etmez, fakat kahraman kendisini gör“nmez yapan şapkasını giydi; b“y“l“, uçan halısına oturdu ve g“neşin doğusundaki, ayın batısındaki “lkeye gitti demek en azından dört motifi, yani şapkayı, halıyı, şahane “lkeyi ve b“y“l“ hava yolculuğundan oluşan motifleri, ihtiva eder. Aslan, , s. . Max L“thi motifi Kendisini an anede muhafaza etme g“c“ne sahip olan, hikâye etmenin en k“ç“k unsuru. Sakaoğlu, , s. olarak tarif eder. Linda Dégh in motif tarifi ise Motifler anlatıları oluşturan detaylardır. Ayrıca halk anlatısındaki en k“ç“k sabit parçalarıdır. Belirli bir karakter tipi “zerinde odaklanabilirler; bazen bir harekete, bazen de hareketin başka durumları “zerine. Ona göre, motif sırası masalın anlatı parçalarından biridir Degh, , s. .

Ferhat Aslan, Naki Tezel in İstanbul dan Derlediği Masallar İnceleme – Metin adlı çalışmasında araştırmacıların motif konusundaki tariflerini sıralayıp motifin anlatmanın en k“ç“k parçası olarak vurgulandığına dikkati çekmektedir. Aslan a göre bu durum, motifin yapısal özelliklerinden hareketle tanımlandığını göstermektedir. Aslan, motifin masal içindeki işlevleri de göz ön“nde bulundurulduğunda bu tanımlara yenilerinin de eklenebileceğini belirtmektedir (Aslan, 2012, s. 305).

. . R“ya-R“ya Motifi İlahiyat, psikoloji, sosyoloji, tıp gibi çeşitli bilim dallarının çalışma alanları içerisinde inceleme konusu olan r“ya, folklor açısından da son derece işlevsel bir motiftir. Motif-Index of Folk Literature de



401

F. numaralı motif olarak yerini almış olan r“ya motifi halk anlatılarında araştırmacıların en çok karşılaştığı motiflerdendir. Görmek anlamındaki ru yet kök“nden t“remiş olan r“ya, uyku sırasında kişinin zihninde canlanan hayal ya da hayaller dizisi olarak tarif edilebilir. Yani r“ya bir zihin faaliyetidir. Umay G“nay, r“yanın zihinde oluşumu hakkında bilgi verirken yılında beynin faaliyetlerini izleyen elektroencephalogram adı verilen cihazın bulunuşunun bu konuda önemli bir yerinin olduğunu kaydeder. Bu cihazın icadıyla birlikte insan beyninin uyku esnasında takip edilmesiyle r“yanın uyku halinin hangi safhasında oluştuğu sorusunun da cevap bulunmuş olmaktadır. Bu konuda yapılan çalışmalar uykunun her anının aynı derinlikte olmadığını, uykuya dalıştan uyanana kadar ortalama doksan dakikalık beş evrenin varlığını ortaya koymuştur. İşte r“yalar bu beş evrenin geçiş noktalarında uyku ile uyanıklık arası bir halde gör“lmektedir G“nay, , s. -116). Çeşitli toplumlarda bağlı bulunan inanç sistemine göre, farklı inançlara konu olan r“ya2 T“rk k“lt“r“nde de en eski çağlardan bu yana çeşitli gelenekler içerisinde önemli bir yer işgal etmektedir. Şamanlık geleneğinde bireyin Şaman olmadan önceki Şaman hastalığı esnasında yaşadığı mistik parçalanma r“yada gerçekleşir Eliade, , s. 55- . Destan anlatma geleneğinde de r“ya şamanlıkta olduğu gibi mesleğe giriş için son derece önemli bir fonksiyon icra eder Reichl, 2011, s. 56-62). Diğer yandan âşıklık geleneğinde de kaynağını eski inanış ve k“lt“r“m“zden aldığı şekliyle bireyi âşık stat“s“ne taşıyan bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Bu gelenekler içinde kişiyi bir stat“den diğer stat“ye taşıyan r“yalara, halk hekimliği m“essesinde de karşılaşılabilmektedir Alptekin, , s. . B“t“n bu bilgiler r“yaların kişiye stat“ kazandırması bakımından dikkate değer bir k“lt“r ögesi olduğunu göstermektedir. Bunun yanında, r“yalar vasıtasıyla kutsala ulaşmanın m“mk“n olduğu inancını da görmek m“mk“n olmaktadır. Folklor açısından önemli bir motif olan r“ya, İslam d“nyasında Z“mer suresinde geçen Allah, ölmekte olan canları alır, ölmeyenleri de uykularında bedenlerinden alıp kendilerinden geçirir ; sonra öl“m“ne h“kmettiğini yanında tutar, ötekilerini de belli bir s“reye kadar salıverir. Ş“phesiz bunda d“ş“nen bir topluluk için ibretler vardır. ayetine dayalı olarak ele alınmıştır Schimmel, , s. . R“ya öl“m“n kardeşi olan uykuda oluşmaktadır.

Zihnin bir faaliyeti olan bu kavramı karşılamak için kullanılan

2 Bu konuda bkz. Umay Günay, A.g.e., s. 117-122.



402

kelime genelde r“ya dır. Bunun yanında çoğulu ahlam olan hulm sözc“ğ“ de kullanılan kelimeler arasındadır. Ancak bu kelime genellikle köt“ anlamıyla zihinde yer etmiş bir kelimedir. (z. Peygamber in bir hadisine göre hulm şeytandandır Çelebi, , s. . Bunun dışında r“ya için menam , vak a , vakıa , hâb , d“ş , seyr , ehâdis ve

m“beşşirat gibi kelimeler de kullanılmaktadır.3 R“ya ile ilgili olarak onun, İslam d“nyasında bir bilgi kaynağı, bir hakikat olarak gör“ld“ğ“ rahatlıkla söylenebilir. (z. Peygamber in peygamberliğinin ilk altı ayında vahiyler r“ya yoluyla indirilmiştir Çelebi, , s. . (z Peygamber bir hadisinde bu altı aylık zaman dilimini kastederek M“minin sadık r“yası n“b“vvetin kırk altıda biridir Buharî, tabir ; İbn Mace, tabir ; Tirmizî, R“ ya -3) ifadelerini kullanır. R“ya, r“yayı görenin maddi koşulları, arzu ve endişelerine bağlı olarak şekillenmektedir. Yani r“yada kişilerin g“nl“k hayatları da etkili olabilmektedir (Schimmel, 2005, s. 33). İbn Sînâ ya göre, r“yalar yalnız metafizik âlemden nefse gelen etkilere dayanmaz; ayrıca insanın fizyolojik durumundan kaynaklanan r“yalar da söz konusudur. Aç kimsenin r“yada yiyecek, “ş“yenin ateş görmesi buna örnek olarak verilebilir Çelebi, , s. . Freud a göre, r“yayı şartlandıran unsurlar işte bu g“nl“k hayatın içinde yaşananlardır. Freud, R“yaların Yorumu adıyla dilimize çevrilen eserinde r“yaların gerçek hayatla ilişkili olup olmadığını çeşitli araştırmacılardan alıntı yaparak tartışmış ve bu konuda d“ş“ncesini (erhangi bir r“ya, konusunu meydana getiren verilerin tamamını şu veya bu şekilde gerçek hayattan alır. Yani bu veriler bilinçaltında kaybolmayarak r“yada yeniden t“remiş veya hatırlanmıştır; en azından bu kadarını hiç tartışmadan bir gerçek olarak kabul edebiliriz. Freud, , s. şeklinde dile getirmiştir. Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi Freud, r“yaya g“nl“k hayatta yaşanılanların kaynaklık ettiğini vurgulamaktadır. Ancak g“nl“k hayatta yaşanılanlarla r“yada gör“lenlerin hemen kolaylıkla bağdaştırılamayabileceğini de dile getirmektedir. Ona göre, Sonunda ve sık sık uzunca bir aralıktan sonra bazı yeni yaşantılar diğer olaya ilişkin kaybolan belleği canlandırır ve aynı zamanda r“yanın kaynağını da

ortaya çıkarır. Freud, , s. . Freud, bu ifadeleriyle g“nl“k hayatta yaşadıklarımızın bilinçaltına yerleştirildiğini fakat bunların

3 Bu konuda bkz. İlyas Çelebi, “Rüya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 35, s. 306; Annemarie Schimmel, Halifenin

Rüyaları, İslam’da Rüya ve Rüya Tabiri Çev. Tuba Erkmen, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2005, s.41-42; Mustafa Tatçı, Halil Çeltik, Türk Edebiyatında Tasavvufî Rü’yâ Ta’birnâmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara 1995, s. XIII.



403

hemen hatırlanamadığını belirtir. Kitabında bu konuda örnekler de verir. Bazen çok k“ç“k bir ayrıntı olarak zihne yerleşen olayların ya da gör“nt“lerin çok sonradan anlam kazandığını anlatır Freud, , s. 20).

İslam d“nyasında Freud un g“nl“k hayatta yaşananların r“yada yeniden hatırlanmasına dayalı gör“ş“nden farklı olarak r“yada görd“klerimizin levh-i mahfuz da yazılı olanlar olduğu gör“ş“ de dikkate değerdir. R“yada görd“klerimiz yaşadıklarımız değil yaşayacaklarımızdır. Gazalî den yola çıkarak Schimmel, levh-i mahfuz u ve kalbi birer aynaya benzetir. Levh-i mahfuz “zerinde b“t“n suretlerin var olduğu bir aynadır. Bu aynanın karşısında kalp de bir aynadır ve bu iki ayna arasında insanın aklını çelen g“ndelik uğraşlar olarak karşılayabileceğimiz bir perde vardır. Uyku esnasında bu perde aralanır ve melekût âleminin sırlarından bazıları kalpte canlanır. Levh-i

mahfuz dan kalbe yansıyanlar hayal g“c“ tarafından bir misal ile hikâye edilir. Kalp aynasında yansıyanlar tahayy“lat tarafından korunur (Schimmel, 2005, s. 34-35). İşte bu y“zden İslam d“nyasında r“ya bir bilgi kaynağı olarak gör“lmektedir. Kerâmet olarak da algılanan r“ya tasavvufî d“ş“ncede "“ç çeşittir. Allah'tan olan r“ya, melekten olan r“ya, şeytandan olan r“ya. Birincisi açık olduğundan yoruma ihtiyaç göstermez. İkincisi r“ya-yı sadıka olup yoruma muhtaçtır. Üç“nc“s“n“n aslı yoktur." "(z. Peygamber görd“ğ“ r“yaları anlatır, sahabenin görd“ğ“ r“yaları tabir ederdi. Bu s“nnet şeyhler arasında da devam eder. Tasavvufî menkabelerin çoğu r“yalara dayanır. Şeyhler ölen insanların ahiretteki durumları hakkında da bilgi verir." Uludağ, , s. R“ya sufinin makamının tayin edilmesi için bir vesiledir Tatçı, , s. . Mutasavvıflara göre, r“ya misal âlemindendir. R“ya gaybî hakikatin, misal âlemi vasıtasıyla şehadet âlemine yansıması olarak gör“lm“şt“r Tatçı, Çeltik, , s. XX)V .

. T“rbe ve Yatırlar Etrafında Oluşan (alk Anlatılarında R“ya Motifinin İşlevleri

İşlev konusu, (alkbilimi çalışmalarında İşlevsel (alkbilimi Kuramıyla birlikte dikkatleri “zerine çekmeye başlamıştır. İşlevsel (alkbilimi Kuramı halk anlatılarının metinlerinden ziyade bu metinlerin bağlamına dikkatleri çekmiştir. Bu kuram halk edebiyatı yaratmasının anlatılması ve söylenmesindeki temel nedenin ne olduğu; anlatıcı/icracılar tarafından bir halk edebiyatı “r“n“n“ yaratılması,



404

aktarılması ve kullanılmasının nedenleri; söz konusu folklor “r“n“n“n dinleyici/izleyicilerinin dinleme, anlama ve kullanma nedenleri gibi konular “zerinde yoğunlaşmıştır Ekici, , s. . Metin Ekici, folklor araştırmacıları tarafından göz ardı edilen işlev konusunun halk edebiyatı metinlerindeki değişkenlik, hacim ve içerik farklılaşması gibi sorunların çöz“m“nde etkili olabileceğini belirtir. Ayrıca halk edebiyatı yaratmalarının yaratılıp nakledilme nedenlerinin yanında bu yaratılıp nakledilmenin nasıl gerçekleştiğinin incelenmesi ve bu yaratmaların bir sosyal ilişkinin “r“n“ olduğunun ortaya konmasında son derece önemli olduğunu ifade eder Ekici, , s. 124).

Şeref Boyraz, yapı ve işlev arasında bulunan döng“sel ilişkiden bahsetmekte ve işlevin yapıyı belirlediğini; yapının da işleve bağlı olarak şekillendiğini belirtmektedir. Diğer yandan folklor “r“nlerinin, k“lt“r hayatımızda yer alması konusunda bu “r“nlerin işlevlerinin önemine değinmiştir. Ona göre (erhangi bir unsur, insan hayatında herhangi bir fonksiyon icra etmiyorsa k“lt“r içerisinde onun varlığından söz etmek pek m“mk“n değildir. Boyraz, , s. . William R. Bascom, halk anlatılarının da içinde bulunduğu folklorun işlevleri “zerine çalışmalar yapmış ve genel olarak eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme; toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme; eğitim ve k“lt“r“n genç kuşaklara aktarılması; toplumsal baskılardan kurtulma şeklinde dört maddede toplamıştır.4

Bazı folklor “r“nlerinde Bascom un ileri s“rd“ğ“ söz konusu dört işlevin tamamı bulunamayabileceği gibi bu dört işlevden farklı işlevler de tespit edilebilir. Bu durumu şartlandıracak olan, elde edilen folklor “r“nleridir.

. . Velîye Ait Olduğu D“ş“n“len Mezarın Bulunuşu ve İnşası (alk arasında velîlerin k“lt konusu olmasını sağlayan en önemli maddi unsur, onlara ait olan t“rbe veya yatırlardır. (erhangi bir coğrafyada bir velînin k“lt konusu olması çoğunlukla bu mezarlara bağlı olmaktadır. Diğer yandan söz konusu velî zatlara ait birden fazla coğrafyada t“rbe ya da yatır bulunabilmektedir. Farklı coğrafyalarda bulunan t“rbelerden çoğu makam t“rbesi olmaktadır.

4 Bascom’un Folklorun Dört İşlevi” başlığıyla çevrilen ilgili çalışması için bkz. William R. Bascom, “Folklorun Dört İşlevi”, Çev. Feryal Çalış, Halkbiliminde Kuramlar ve

Yaklaşımlar 2, Geleneksel Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2010, s. 71-86.



405

T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevleri arasında bizce en önemli işlev söz konusu coğrafyada kimi velîye ait olduğu d“ş“n“len mezarların bulunuşudur. Bu işlevi yerine getiren r“yalar pek çok velî ile ilgili teşekk“l eden anlatılarda yer almaktadır. Balkanlarda ve Anadolu da çok g“çl“ bir şöhrete sahip olan Sarı Saltık ın mezarı böyle bir r“ya ile bulunmuştur. Sultan )). Beyazıt, Kili ve Akkirman “zerine sefere çıktığında Babadağ a uğrar. Burada halk ona, Babadağ da Sarı Saltık a ait olan bir t“rbe bulunduğunu ve zamanla bu t“rbenin çöpl“ğe dön“şerek kaybolduğunu anlatır. Sultan Beyazıt ile veziri Kara Şemseddin söz konusu çöpl“ğ“n “st“nde seccade serip namaz kılarlar ve istiareye yatarlar. Sultan Beyazıt r“yasında Sarı Saltık ı gör“r. Sarı Saltık, Sultan a Kili ve Akkirman ı savaşmadan alacağını m“jdeler ve ondan kendisini bu çöpl“kten kurtarmasını ister. O gece vezir de aynı r“yayı görm“şt“r. Şeyh“lislam gör“len bu iki r“ya “zerine bir asitane yaptırılmasını ister. Sultan Beyazıt çöpl“ğ“ temizletir. Toprak kazılınca Sarı Saltık a ait olduğu “zerindeki yazıdan belli olan bir sanduka çıkar. Sandukanın “zerine t“rbe inşa edilir Evliya Çelebi, , s. -207). Akşemseddin, benzer bir r“ya vasıtasıyla İstanbul un fethinden sonra Eyy“b-el Ensari nin t“rbesini bulmuştur. Anlatıya göre, İstanbul un fethinden sonra Akşemseddin, Eyy“b-el Ensarî nin o g“n kaybolmuş durumda olan t“rbesini bulmak için istihareye yatmış ve şu anki t“rbenin yerini tespit etmiştir Uyanıker, , s. -135). Yine Anadolu coğrafyasında Battal Gazi nin silah arkadaşı olması ile tanınan ve şöhret bulan Abd“lvehhab Gazi nin Sivas taki mezarı böyle bir r“ya ile bulunmuştur. Battal Gazi nin diğer bir silah arkadaşı olan Ahmet Turan ile birlikte şehit olduktan sonra akarsu cesedini şimdi t“rbesinin bulunduğu Yukarıtekke mevkiine getirmiştir.5 Mersin de bulunan Muğdat Dede T“rbesinin tespit edilişi de r“ya “zerine olmuştur. Mustafa Arif Yavuz isimli şahıs, Muğdat Dede yi r“yasında gör“r. Muğdat Dede ondan şu an t“rbesinin bulunduğu yere “st“ açık bir t“rbe yaptırmasını ister. Mustafa Arif Yavuz önceleri önemsemez. Ancak aynı r“yayı defalarca gör“nce t“rbeyi yaptırır. Ancak t“rbeyi Muğdat Dede nin istediği gibi yaptırmaz. T“rbeyi “st“ açık t“rbe olarak yaptırması istenmiştir. Fakat o “zeri kapalı bir t“rbe yaptırır. Bunun “zerine t“rbenin tavanı kendiliğinden yıkılır. Mustafa Arif Yavuz bu hadisenin “zerine t“rbenin “zerini açık bırakır Coşkun, , s.

1210).

5Doğan Kaya, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati

r.pdf)

http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yatir.pdf




406

Bu konuya verilebilecek bir diğer örnek de Ali Berat Alptekin in Fırat (avzası Efsaneleri adlı çalışmasında yer alan Şeyh Ömer e ait mezarın bulunuşunu anlatan efsanedir. Şeyh Ömer, Birinci D“nya Savaşı na katılmış ve şehit olmuştur. Daha sonra Solhan ın Onbirevler Köy“ ne televizyon aktarıcısı kurulurken burada nöbet tutan askerlerden biri r“yasında Şeyh Ömer i gör“r. Şeyh Ömer ona Ey Allah ın kulu, ben sizin kurduğunuz aktarıcının iki y“z metre kıble tarafında defnedilmiş durumdayım. der. Asker ertesi g“n mezarı bulur. Şeyh Ömer in cansız bedeni oradadır. Mezarın bulunduğu yere t“rbe yapılır Alptekin, , s. .

. . Velîye Ait Olan T“rbe/Yatırı Koruma T“rbe/yatır ziyaretçileri tarafından gör“ld“ğ“ söylenen r“yaların işlevleri arasında dikkati çeken bir diğer işlev veliye ait olan t“rbe/yatırın korunmasını sağlamaktır. Bu t“r r“yalar t“rbe/yatırın maddi varlığının ve b“t“nl“ğ“n“n tehdidini ortadan kaldırmaya yönelik inancı temellendirir. T“rbenin kaldırılması ya da yerinin değiştirilmesi; t“rbe ve civarından bir nesnenin alınıp göt“r“lmesi; t“rbenin yapısına zarar verilmesi toplum tarafından asla hoş karşılanmayan davranışlardandır. Bu algının temel dayanağı t“rbe/yatırın sahibi olan velinin bu davranışları sergileyenleri uyardığı ya da onları cezalandırdığına olan inançtır. Sivas ta bulunan yatırlardan Şehitler Yatırı ile ilgili rivayet bu konuya önemli bir örnektir. Yatırı ortadan kaldırıp d“kkân yapmak isteyen şahıs r“yasında çok kere ikaz edilmesine rağmen vazgeçmemiştir. Bunun “zerine söz konusu şahıs orada çalışırken d“ş“p ölm“şt“r.6 Yine Adana da bulunan Çoban Dede Yatırıyla ilgili olarak aktarılan rivayete göre yol yapımı için Çoban Dede nin mezarının kaldırılmaya çalışıldığı sırada Çoban Dede çalışanların r“yasına girip mezarın korunmasını sağlamıştır Özen, , s. . Bu t“r r“yalara bir diğer örnek Erzurum da bir evin içerisinde bulunan Nurullah Baba yatırı ile ilgilidir. Nurullah Baba nın ört“s“ bir ziyaretçi tarafından değiştirilir. Ziyaretçinin r“yasına giren Nurullah Baba eski ört“y“ geri ister. Yine şifa bulabilmek için t“rbeden toprak alan kadın Nurullah Baba tarafından cezalandırılır Seyidoğlu, , s. 55).

6Doğan Kaya,

http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati

r.pdf.





407

Alanya da Payallar kasabasında bulunan Çomaklı T“rbesi ile ilgili rivayetlere göre, yatırın sahibi olan ve halk inanışlarına göre (orasan dan geldiğine inanılan zat antika eşya aramak için mezarını kazan ve b“y“k bir bıçak bulan iki kişinin r“yalarına girerek aldıkları bıçağı geri getirmelerini söylemiştir. Bu iki kişi r“yaya aldırmadan bıçağı satmışlar ve biri çok yakın zamanda kör olmuş diğeri de yatalak hasta olmuşlardır. Kendilerini affettirmek için t“rbeyi onartmış, etrafını temizletmişlerdir. (astalıklarından tamamen kurtulmamışlarsa da hastalıkları biraz hafiflemiştir T“rktaş, , s. . Yine Alanya da bulunan Mahmut Seydi Köy“ nde bulunan Mahmud Seydî Evliyası nın ağaçlık olan mezarının bulunduğu yerden bir ağaç kesen (“seyin Tıkmak adında bir vatandaş o gece r“yasında Mahmud Seydî yi gör“r. Mahmud Seydî ondan odunu geri göt“rmesini ister T“rktaş, , s. 44). Erzincan da Tercan a bağlı Beğendik Köy“ nde bulunan Üzerlik Baba yatırının etrafından ağaç kesen bir adamın çocukları öl“r. Üzerlik Baba adamın r“yasına girer ve ona Sen, benim çocuklarımı öld“rd“n. Ben de senin çocuklarını öld“rd“m. der. Yatır etrafından ağaç kesen bu adamın çocuklarının öl“m“ Üzerlik Baba nın kerameti olarak algılanmıştır Kara, , s. . Denizli de Dede Ağacı olarak bilinen bir ağacın civarında köy“n çobanı koyun otlatmaktadır. Bir gece köyl“lerden biri r“yasında bir ihtiyarı gör“r. İhtiyar ona çobanın koyunlarını başka yerde otlatmasını söyler. Çoban bu durumu ciddiye almaz ve kısa zaman sonra s“r“n“n b“y“k bir böl“m“ telef olur Metin T“rktaş, , s. .

4. 3. Ziyaret Motivasyonu R“ya motifinin en dikkat çekici yanlarından biri de ziyaret motivasyonu sağlamasıdır. Ziyaretçiler kimi zaman r“yada t“rbenin kendisini ya da t“rbede yatan velîyi görerek ziyaret motivasyonu kazanmaktadır. İstanbul da Aziz Mahmud (“dâyî T“rbesi nin ziyaretçilerinden bir kadın, görd“ğ“ r“ya “zerine t“rbeye gelir. R“yasında Aziz Mahmud (“dâyî onu t“rbeye kendisini ziyaret etmeye çağırır. Ziyaretçi ikamet ettiği yer olan İzmir den çıkıp İstanbul a gelir t“rbeyi ziyaret eder Erdoğan, , s. . Burada dikkat çeken husus ziyaretçinin doğrudan t“rbeye çağrılmasıdır. Ziyaretçilerin özellikle sıkıntı içinde oldukları dönemde t“rbeyi ya da t“rbede yatan velîyi r“yada görd“kleri ve sıkıntılarının t“rbe yoluyla giderilebileceği inancını taşıdıkları gör“lmektedir. İstanbul



408

Merkez Efendi T“rbesi nin ziyaretçilerinden bir kadının anlattıkları oldukça ilgi çekicidir. Kadın eşinin y“z“nde yaralar çıktığı bir zamanda r“yasında kendine Merkez Efendi T“rbesi nin gösterildiğini anlatmıştır. Eşinin y“z“ndeki yaraların, orada şifalı olduğuna dair kuvvetli bir inanç bulunan suyla iyileşeceğine itimadı tamdır Köse-Ayten, 2010, s. 80). Bu konuda bir diğer örnek Denizli nin Çardak ilçesine bağlı Beylerli kasabasında İrebiye Bılla adında kadın bir yatırla ilgilidir. Bu yatırın askere giden gençleri koruduğuna inanılmaktadır. Bu y“zden kasabadan askere gidecek olan gençler ona uğramakta ve dua edip ondan sonra askere gitmektedirler. Uğramadan gidenlerin ise yatırın gece r“yalarına girdiği ve onlara sitem ettiği söylenmektedir Metin T“rktaş, , s. .

. . Sağaltıcılık T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“ya motifinin sağaltıcı etkiye sahip olduğuna dair halk inancı oldukça dikkat çekicidir. (“seyin T“rk “n (atay t“rbeleri ile ilgili yapmış olduğu çalışmasında verdiği bilgiler r“yada tedavi olma yön“ndeki inancın boyutlarını gözler ön“ne sermektedir. (“seyin T“rk, söz konusu çalışmasında Şeyh Yusuf el-(ekim t“rbesinde bu inancın çok yaygın olduğunu haber vermektedir. R“yada ameliyat edilip iyileşebilmek için hastalar “ç hafta perşembe gecesi dua ettikten sonra t“rbede yatmaktadır. İnanışa göre, bu şekilde tedavi olmak isteyenlerin iyileşeceğine inanmaları şarttır. T“rbenin sahibi olan Yusuf el- Hekim tarafından r“yada ameliyat edilip iyileştiğini söyleyen çok sayıda ziyaretçi vardır T“rk, , s.97).

Yusuf el-(ekim T“rbesini ziyaret edip r“yada ameliyat olduğunu anlatan Nuray Acar isimli ziyaretçi bu konuda örnek olarak verilebilir. Nuray Acar ın anlattığına göre, Yusuf el-(ekim kendisini r“yada ameliyat etmiştir. Nuray Acar dizinden rahatsızdır. Doktorlar derdine çare bulamamıştır. Yusuf el-(ekim T“rbesi ni ziyaret etmiş ve birkaç g“n sonra r“yada ameliyat olmuştur. Söylediğine göre, bu r“yadan sonra dizindeki rahatsızlığı iyileşmiştir K.K. Nuray Acar . Bu konuda bir başka örnek Abdulvahap Gazi ile ilgilidir. Anlatıda uzun yıllar hasta yatan bir şahsın r“yasına Abdulvahap Gazi girmiştir. Kendisine hastalığının geçtiğini söyler. Ayrıca t“rbesini ziyaret etmesini ister. Anlatıcı bu r“yadan sonra olağan“st“ bir şekilde iyileşir ve Malatya da bulunan t“rbeyi ziyaret eder Alptekin, , s. .

. . Dinî (ayatı Yönlendirme



409

T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında r“ya motifinin bir diğer işlevi olarak dinî hayatı yönlendirme karşımıza çıkmaktadır. R“yada iletişime geçtikleri kutsal şahsiyetler telkin yoluyla r“yayı görenin dinî hayatına yön verebilmektedir. Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Abdullah Tarkun isimli şahsiyet, anlattığına göre Aziz Mahmûd (“dâyî yi r“yada görene kadar din dışı bir hayat yaşamaktadır. Öyle ki o dönemde kendisi madde bağımlısıdır. Ancak Aziz Mahmûd (“dâyî yi r“yada görd“kten sonra hayatı tamamen değişmiş köt“ alışkanlıkları bırakmış ve din eksenli bir hayat yaşamaya başlamıştır Erdoğan, , s. . Diğer bir örnekte evin konumlandığı yerde var olduğuna inanılan yatırın bayram g“n“ içki içmeyi hoş görmediği ve ev sahibini bu y“zden cezalandırdığını görmekteyiz. Kaynak kişinin anlattığına göre Kurban Bayramında eşi eve sarhoş gelmiştir. Eskiden evin olduğu yerde yatır bulunmaktadır ve bu yatırın sahibi olan zatın eşini tokatlamıştır. Kaynak kişi dinen uygun gör“lmeyen bir davranış sergileyen eşinin yatırın sahibi olan zat tarafından cezalandırıldığına inanmaktadır Çobanoğlu, , s. . Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Mediha Çakır isimli şahıs r“yasında Aziz Mahmûd (“dâyî yi görd“kten sonra hacca gitmeye karar vermiştir. Kaynak kişinin anlattığına göre, Aziz Mahmûd (“dâyî nin r“yada telkini etkili olmuştur Erdoğan, , s. . İnanışa göre köt“ yolda olan, bundan içten içe vicdani rahatsızlık duyan kişiler r“yalarında Şeyh Şaban-Veli yi görmektedirler. R“yalarında Şeyh Şaban-Veli onları t“rbesine çağırmakta ve doğru yola girmeleri gerektiğini söylemektedir. Özellikle ahlak dışı yollarla geçimini sağlayan kadınlar ile hırsızlar Şeyh Şaban-ı Veli yi r“yalarında görmektedirler. R“yayı gören kişi t“rbeye gelip tövbe etmekte ve inanışa göre t“rbenin bahçesinde akan zemzem suyunu eve göt“r“p, bu suyla yıkandıktan sonra annelerinden yeni doğdukları gibi g“nahsız olmaktadır Y“ksel, , s. .

4. . Gelecekle İlgili (aber Verme T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“yaların işlevleri arasında kehanet önemli bir yer işgal eder. T“rbenin sahibi olan şahsiyet r“yasına girdiği insanlara gelecek hakkında kehanet içeren sözler söylemektedir. Kocaeli de bulunan Sultan Baba T“rbesinin t“rbedarı olan Fatma G“nel İkinci D“nya Savaşı nın biteceğini t“rbede yatan Sultan Baba dan



410

r“ya vasıtasıyla haber almıştır. Sultan Baba ona savaşın biteceğini ve kocasının döneceğini önceden haber vermiştir (Altun, 2008, s. 178). Nevşehir in G“lşehir ilçesinde t“rbesi bulunan Şeyh Ahmed-i G“lşehrî kendisini ziyaret eden hamile kadınlara doğacak çocuklarının cinsiyetlerini r“yalarına girerek söylemektedir Kalafat, , s. . Giresun da t“rbesi bulunan Şeyh Kerameddin, İstiklal Savaşı esnasında r“yasına girdiği (oca ya Rusların (arşit Çayı nı geçemeyeceğini haber vermiştir Kalafat, , s. . Denizli Servergazi T“rbesi nin t“rbedarının oğlunun r“yasına Servergazi girer. R“yada çocuğa ertesi g“n öğle vakti öleceğini söyler. Çocuğa babasının onu kendisinin Servergazi yanına gömmesini söylemesini öğ“tler. Çocuk r“yasını babasına anlatır. Rivayete göre, çocuk ertesi g“n öğle vaktinde öl“r ve Servergazi nin yanına defnedilir T“rktaş, , s. . 4. 7. Olağan“st“ Yardıma Erişme T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında geçen r“ya motifinin bir diğer işlevi de r“yada olağan“st“ yardıma erişmedir. Anlatı metinlerinde velîlerin r“ya vasıtasıyla r“yayı görenlere olağan“st“ bir şekilde yardım edebildikleri gör“lmektedir. Onları içinde bulundukları tehlikelerden kurtarabilmektedirler. Bu t“r r“yalara örnek olarak )V. Murat ın görd“ğ“ r“ya verilebilir. Dörd“nc“ Murat uyuduğu esnada çadırına kadar gelen suikastçılardan Aziz Mahmud (“dâyî nin kendisini r“yada uyarmasıyla kurtulmuştur Erdoğan, , s. .

. . Velî K“lt“n“n Devamlılığını ve Yayılımını Sağlama T“rbeler etrafında oluşan anlatı metinlerinde karşımıza çıkan r“ya motifinin önemli bir işlevi de söz konusu velînin ve biliniyorsa dolaylı olarak tarikatının propagandasını yapmaktır. Velîler ve t“rbelerle ilgili yaratılan halk anlatılarının en dikkat çekici işlevi işaret ettiğimiz bu propaganda işlevidir. Anlatılarda yer alan r“ya motifi bu yolla velî k“lt“n“n devamlılığı ve yayılımına katkı sağlamaktadır. Velînin r“yada gör“lmesi velînin t“rbesine olan itibarı da artırmakta ve t“rbeyi cazibe merkezi haline getirmektedir. Özellikle r“yayı gören kişilerden dinlenen anlatılar ziyaretçiler açısından söz konusu velîye ve velî k“lt“ne olan inancı g“çlendirmektedir. (atay da bulunan yatırlarla ilgili yapılan tez çalışmasında Şeyh

Muhammed el-Garip ile ilgili rivayette Şeyh in yaşadığı dönemde, “lkede



411

açlık ve sefaletin hâkim olduğu nakledilmektedir. Şeyh Muhammed el-Garip, yiyecek bulmak için Üçg“ll“k Köy“ ne gelmiştir. Burada, köy halkı tarafından yanlış anlaşılmış ve öld“r“lm“şt“r. İyi bir insan olduğu öl“m“nden sonra idrak edilmiştir. Rivayete göre gece köyl“lerin r“yasına girmiş ve kim olduğunu ve ne için geldiğini açıklamıştır. Bu olaydan sonra, köy halkı Şeyh Muhammed el-Garip in t“rbesini yaptırıp, onun adına adaklar sunarak kendilerini affettirebilmek için uğraşmışlardır İnce, , s. . Örnekte gör“ld“ğ“ gibi hak dostu bir velîye köt“ davranan belde halkının hatasını anlaması ve söz konusu velîye t“rbe yaptırmaları velî inancına vurgu yapmaktadır. Allah dostlarına karşı h“rmetkâr olunması gerektiği mesajı verilmektedir. Böylece velî k“lt“ne bağlılık artırılmaktadır.

. . Kutsala Ulaştırma R“yalar vasıtasıyla insanlar kutsal kabul edilen şahsiyetlerle iletişime geçebilmektedir. R“yada (z. Peygamber i ve din ulularını gör“p onlarla iletişime geçtiğini anlatan insanlar hiç de az değildir. İşte bu kutsal şahsiyetlerle iletişime geçme kişiyi kutsala ulaştırmakta ve ona toplum içerisinde de stat“ kazandırabilmektedir. Aşağıdaki örnekte anlatıcı r“ya yoluyla Aziz Mahmud (“dâyî ile iletişime geçmiş ve bu yolla da kutsala ulaşmış olmaktadır. Anlatıcımızın aktardığına göre, Aziz Mahmud (“dâyî r“yasına girmiştir. Ondan “ç tane mor s“mb“l istemiştir. Anlatıcımız mevsimi olmamakla birlikte zor da olsa çiçekleri bulabilmiştir. Anlatıcımız bu olayı yaşamakla kutsal olarak kabul edilen velî zatla iletişime geçmiştir. Bu yolla da kutsala ulaşmış olmaktadır Erdoğan, , s. .

Sonuç

T“rbe ve yatırlar geçmişten g“n“m“ze halkın yoğun olarak tevecc“h ettiği sosyal mekânlardır. Ziyaret rit“eli bağlamında zengin bir folklor potansiyeline sahip olan bu mekânlar halk tarafından kutsal kabul edilmektedir.

T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevleri incelendiğinde en önemli işlevin veliye ait olan mezarın bulunuşu olduğu gözden kaçmamaktadır. Söz konusu mezarın bulunuşuyla somut bir varlık olan t“rbe ya da yatır ortaya çıkmış olmaktadır. Böylece bu t“rbe ve yatırlar etrafında folklor malzemesi oluşmaktadır. Bir başka ifadeyle halkın zihninde velî inancı somutlaşmakta, halk muhayyilesi harekete geçmekte böylece söz konusu inanç folklor malzemesine dön“şmektedir.



412

R“ya motifinin bu bağlamda diğer önemli işlevi t“rbenin maddi manevi varlık ve b“t“nl“ğ“n“ korumaktır. R“ya yoluyla t“rbe ve yatırların varlık ve b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin uyarıldığı ya da cezalandırıldığına dair oluşan anlatılar ziyaretçileri bu konuda hassas olmaya itmektedir. Ziyaretçiler anlatılarda t“rbe ve yatırların varlık ve b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin cezalandırıldıklarını dinlemekle t“rbe ve yatırlara korkuyla karışık saygı duymak durumunda kalmaktadır. Bu işleviyle r“ya motifi t“rbenin somut varlığını korumakla velî inancının ve bu mekânlarda oluşan folklorun ayakta kalmasına katkı sağlamaktadır. Ziyaretçiler açısından r“ya motifinin gelecekten haber verme işlevi oldukça dikkate değerdir. İnsan doğasında var olan gelecekten haberdar olma isteği bu işlevi önemli kılmaktadır. İnsanın bu konudaki acziyeti t“rbe ve yatırın sahibi olan velînin karşısında daha belirgin hale gelmektedir. Diğer yandan bu sayede halkın nazarında “st“n g“c“ temsil eden velîlere olan saygı daha da artmaktadır. T“rbe ve yatırların halkın nazarında önemli olmasının bir sebebi de maddi manevi sıkıntı ve hastalıklardan kurtulma “mididir. R“ya motifinin sağaltıcılık işlevi bu konuda önem kazanmaktadır. R“yada velîlerin insanları sağaltması halkın onlara ve onların medfun bulunduğu t“rbe ve yatırlara yönelişine ivme kazandırmaktadır. Diğer yandan r“yada iletişime geçtikleri t“rbe ve yatırların sahipleri kutsal kabul edildiğinden r“ya motifi onları kutsala ulaştırmaktadır. Ayrıca iletişime geçtikleri zatlardan olağan“st“ yardım görmeleri r“yayı görenlerin velîye bağlılığını artırmaktadır. R“ya motifinin yukarıda örneklerle ele aldığımız işlevleri özetle velî k“lt“n“n oluşumu, yayılımı ve devamlılığına; halkın kutsalla ilişki kurup bunu devam ettirmesine ve dinî hayatını kutsalın yönlendirmesine; velînin ve velîye ait tarikatın propagandasına doğrudan ya da dolaylı olarak etki etmektedir. Kısaca velî k“lt“n“n hayatiyetini devam ettirmesi açısından r“ya motifi halk anlatılarının en önemli motifleri arasındadır.

KAYNAKÇA A(TERÎ MUSTAFA EFENDİ, Ahterî-i Kebir (Haz: Ahmet Kırkkılıç, Yusuf Sancak), Ankara, T“rk Dil Kurumu Yayınları, . ALPTEKİN, Ali Berat, Fırat (avzası Efsaneleri (Metinler),

Antakya, 1983. ALPTEKİN, Ali Berat, (alk Bilimi Araştırmaları, Akçağ Yayınları, . bs., Ankara, , s. .



413

ALTUN, )şıl, Kocaeli de T“rbelerle ilgili İnanış ve Uygulamalara Örnek: Sultan Baba , Atat“rk Üniversitesi T“rkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 37, Erzurum 2008.

ASLAN, Ferhat, Naki Tezel in İstanbul dan Derlediği Masallar İnceleme – Metin , Bilge K“lt“r Sanat, . bs., İstanbul, . BARKAN, Ömer L“tfi, İstila Devirlerinin Kolonizatör T“rk Dervişleri ve Zaviyeler , Vakıflar Dergisi, C. XI, 1942, s. 279-304. BART(OLD, W., T“rklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair , Çev. Abd“lkadir İnan, T“rk Tarih Kurumu Belleten,

C. 11, S. 43, Y. 1947. BOYRAZ, Şeref, Anonim (alk Edebiyatı Araştırmalarının Tanım ve Tasnif Sorunları Bağlamında Söylemelik ve Konuşmalık T“rler le İlgili Çalışmaların Durumu , Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 36, S. 1, 2012, s. 31-55. COŞKUN, Nilg“n Çıblak, Yatır ve Ziyaretlerin (alk K“lt“r“ Üzerindeki Rol“ Bağlamında Mersin deki Muğdat Dede T“rbesinin İncelenmesi, Turkish Studies, S. 8/1, 2013, s.1205-1219. ÇELEBİ, İlyas, R“ya , TDV İslam Ansiklopedisi, C. 35, Ankara,

2008, s. 306-309. ÇOBANOĞLU, Özkul, T“rk (alk K“lt“r“nde Memoratlar ve (alk İnançları, Akçağ Yayınları, . bs., Ankara . DEG(, Linda, (alk Anlatısı , Halkbiliminde Kuramlar ve

Yaklaşımlar , Geleneksel Yayınları, Ankara, DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-T“rkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Yayınları, . bs., Ankara, . EKİCİ, Metin, (alk Bilgisi Folklor Derleme ve İnceleme Yöntemleri, Geleneksel Yayınları, . bs., Ankara . ELİADE, Mircea, Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, . bs., Ankara, 2006. ERDOĞAN, Oğuz, Aziz Mahmûd ve (“dâyî T“rbesi Etrafındaki Folklorik Unsurların İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, . EVLİYA ÇELEBİ b. DERVİŞ ME(EMMED Z)LLÎ, Seyahatnâme, C. ))), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, .

FREUD, Sigmund, R“yaların Yorumu , Alter Yayıncılık, . bs., Ankara 2013.



414

FURAT, Ahmed Subhi, Velî , MEB İslâm Ansiklopedisi, C. XIII., İstanbul, , s. -292. GÜNAY, Ünver, "T“rk (alk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dinî Ziyaret Yerleri", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Dergisi, Yıl , / , s. -36. GÜNGÖR, Erol, İslam Tasavvufunun Meseleleri, Öt“ken Yayınları, . bs, İstanbul, . İMAM NEVEVÎ, Riyâzu's Sâlihîn, )şık Yayınları, İstanbul, 2011. İNAN, Abd“lkadir, Tarihte ve Bug“n Şamanizm, (Materyaller Araştırmalar , T“rk Tarih Kurumu Yayınları, . bs., Ankara, . İNCE, G“l, (atay da Bulunan Ziyaret-Yatır Yerleri İle İlgili İnanışlar Ve Bu Ziyaretler Etrafında Oluşan Efsaneler, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, Sakarya, 2009. KALAFAT, Yaşar, Ahi T“rbeleri Etrafında Oluşan (alk İnançları Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre , TÜBAR-XIV, Y. 2003,

s. 177-186. KALAFAT, Yaşar, Siirt Yöresinde Yatırlar Etrafında Şekillenmiş (alk İnançları ve Kesik Baş Motifi, Prof Dr. Yavuz Ercan Armağanı, (az. (aldun Eroğlu, Melek Sarı G“ven, Seyit Sertçelik , Turhan Kitabevi, Ankara, 2008, s. 563-570.

KARA, Ruhi, Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yayınları, Ankara, 1993 KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Anadolu da İslamiyet, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005. KÖPRÜLÜ, M. Fuad, T“rk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007. KÖSE, Ali-Ayten, Ali, T“rbeler Pop“ler Dindarlığın Durakları, Timaş Yayınları, . bs., İstanbul, . MUTÇAL), Serdar, Arapça-T“rkçe Sözl“k, İstanbul, Dağarcık, 1995. OCAK, Ahmet Yaşar, K“lt“r Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnameler, Metodolojik Bir Yaklaşım , . bs., Ankara, T“rk Tarih Kurumu Yayınları, . ORMAN, İsmail, T“rbe , TDV İslam Ansiklopedisi, C. 41,

Ankara 2012, s. 464-466.



415

ÖNAL, M. Naci, Romanya Dobrucası nda Yedi T“rbe , T“rk K“lt“r“ Araştırmaları 1998, K“lt“r Bakanlığı Yayınları, Ankara, , s. 31-48. ÖZEN, Kutlu, Adana Yöresinde Üç Adak Yeri: Çoban Dede, (asan Dede ve Durhasan Dede Yatırları, ))). Uluslararası Çukurova (alk K“lt“r“ Bilgi Şöleni, Adana 1999, s. 553-563. REİC(L, Karl, T“rk Boylarının Destanları, Çev. Metin Ekici, T“rk Dil Kurumu Yayınları, . bs., Ankara, .

ROUX, Jean-Paul, T“rklerin ve Moğolların Eski Dinî, Kabalcı Yayınları, . bs., İstanbul, . SAKAOĞLU, Saim, Anadolu-T“rk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, K“lt“r Bakanlığı Milli Folklor Dairesi Yayınları: , Ankara, . SC(İMMEL, Annemarie, (alifenin R“yaları, İslamda R“ya ve R“ya Tabiri Çev. Tuba Erkmen, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, . SEYİDOĞLU, Bilge, Erzurum Efsaneleri, Erzurum Kitaplığı, . bs., İstanbul, . ŞEMSEDDİN SAMİ, Kamus-ı T“rkî, İstanbul, Alfa Basım Yayım Dağıtım, . TATÇ), Mustafa, Çeltik, (alil, T“rk Edebiyatında Tasavvufî R“ yâ Ta birnâmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara . TATÇ), Mustafa, Yunus Emre Divânı, Tahlil, . bs., İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, . TÜRK, (“seyin, (atay T“rbe İnancının Sağlık Antropolojisi Açısından İncelenmesi , Milli Folklor, Y. 24 (2012), S., 94, s. 91-104. TÜRKTAŞ, Metin, Alanya ve Köylerinde T“rbe Yatır ve Adak Yerleri (I), PAÜ Eğitim Fak“ltesi Dergisi, S. 3, 1997, s. 41-46. TÜRKTAŞ, M. Metin, Denizli Efsaneleri, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Doktora Tezi, Denizli, . ULUDAĞ, S“leyman, "Kerâmet", TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25,

Ankara, 2002, s. 265-268. ULUDAĞ, S“leyman, Tasavvufi Terimler Sözl“ğ“, . bs., Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005.

UYANIKER, Nursel, Ey“p Sultan T“rbesi Etrafında Teşekk“l Eden Efsanelerin Tespiti ve İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, .



416

YÜKSEL, G“lşah, Kastamonu Efsaneleri, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, Yozgat, . ACAR, Nuray, , İlkokul, Ev (anımı, İskenderun. . . tarihinde (anime Aklan tarafından yapılan gör“şmelerin kayıtları kişisel arşivimizdedir. http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yatir.p

df.





417

TÜRK- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER

G“l M“kerrem SEZGİN ÖZTÜRK Batum Şota Rustaveli Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fak“ltesi Edebiyat Böl“m“ doktora öğrencisi

ÖZET

G“rcistan ve T“rkiye nin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır. Ancak bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır. T“rk edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis Devlet Üniversitesi ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış T“rkologların hizmetleri sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları T“rkçenin gramer kurallarını, T“rk-G“rc“ dilleri arasındaki ilişkileri, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş G“rc“ce kelimeler, G“rcistan da yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini, T“rkiye de yaşayan G“rc“leri halk dilini vs. incelemişlerdir. G“rc“ edebiyatı ise T“rk toplumuna daha geç erişebilmiştir. yılında Niyazi Ahmet Banoğlu G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmişse de onun bu çabaları yeteri kadar dikkat görmemiştir. da Nodar Dumbadze nin G“neşi Gör“yorum eseri Almancadan T“rkçeye terc“me edilmiştir.

Bug“n G“rc“–T“rk k“lt“r ilişkilerini yayma girişimi Çveneburi dergisiyle başlamıştır. Çveneburi, T“rkiye Cumhuriyetinde yayınlanan ve T“rkiye de yaşayan G“rc“ler için öngör“len ve G“rcistan la ilgilenen T“rkler için iki ayda bir yayınlanan bir dergidir. G“rcistan da, T“rk tarihine, T“rk dili ve edebiyatına olan ilgi her zaman vardı ve bu ilgi bug“nde devam etmektedir. Sayısız birçok monografi, tez, makale, araştırma, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeler, G“rc“-T“rk tarihi ya da edebi ilişkileri, G“rc“ce ve T“rkçe deyimler topolojisi T“rk dilin özelliklerine göre yazılmıştır. yılında G“rc“ edebiyatın önemli yazarlarından Şota Rustaveli nin Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye adlı eseri Prof.Dr. Bilal Dindar tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu terc“me doğrudan G“rc“ceden değil Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca terc“melerden çevirmiştir. Dede Korkut Masalları, Köroğlu, Celalettin Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet (aşim, Mihri (atun, Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik Fikret, Hayrullah

Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi ve diğer “nl“ yazarlar ve şairlerin hayatıyla ilgili eserler G“rc“ceye çevrilmiştir.

Bug“n iki “lke arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin geliştirilmesinde her iki “lke yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı



418

olarak çevrilmesi b“y“k önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin k“lt“rel boyutu geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini daha yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.

ABSTRACT

SOME CONCERNS ABOUT TURKISH- GEORGIAN LITERARY

RELATIONS

Turkish-Georgian relations go back a long way but literary

relations between these countries have started recently. Georgian readers

make acquainted with Turkish literature thanks to the services of

known Turcologists at Tbilisi State University and Institute Of Oriental

Sciences. These scientists have researched Turkish grammar rules,

relationships between Turkish and Georgian, Turkish words used in

Georgian, Georgian words used in Turkish, Turkish people living in

Georgia and their accent and dialect, Georgian living in Turkey etc.

However Georgian Literature has reached Turkish society lately. Although

Niyazi Ahmet Banoğlu was interested in Georgian Literature in , his attempt didn t draw enough attention. )n G“neş i Gör“yorum written by Nodar Dumbadze was translated from German to Turkish.

Nowadays the attempt of spreading Turkish- Georgian culture

relations has started with Çveneburi Journal. Çveneburi is a bimonthly journal which is published in Turkish Republic for Turkish being interested

in Georgian and envisioned for Georgian living in Turkey. Georgian was

always interested in Turkish language, history and literature and their

interest continues. Numerous monographies, thesis, essays, researches,

Turkish words used in Georgian, Turkish- Georgian history and literary

relations, Turkish- Georgian idioms topology have been written according

to Turkish language properties. Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye written by Şota Rustaveli was translated into Turkish by Prof.Dr. Bilal Dindar in 1991. But this translation is not directly from Georgian, but

Azerbaijani and French. Dada Gorgud Epic and literal works about lives of

Köroğlu, Celalettin Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet (aşim, Mihri (atun, Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik Fikret, Hayrullah Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi and other well-known authors and poets have been translated into Georgian.

Today, mutually translating works of writers and poets from both

countries is important in developing cultural and literary relationships

between these countries. Thus on the one hand cultural dimension of

bilateral relations is developed; on the other hand, both societies know

each other well.



419

G“rcistan ve T“rkiye nin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır. Ancak bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır. İlk olarak G“rc“ edebiyatının T“rk okuyucularla tanışmasını ele alırsak G“rc“ edebiyatı T“rk toplumuna daha geç dönemlerde erişebilme fırsatı bulmuştur. yılında Niyazi Ahmet Banoğlu G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmiş fakat onun bu çabaları yeteri kadar dikkat görmemiştir. G“rc“ edebiyatıyla ciddi temaslar yılından itibaren baş göstermiştir. yılında Ahmet Melaşvili G“rcistan1 adlı bir kitap yayınlamıştır. Bu kitapta okuyuculara G“rcistan ve G“rc“ edebiyatıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. yılında ise G“rc“ yazar Nodar Dumbadze nin G“neşi Gör“yorum eseri Mehçure Karaören tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Mehçure Karaören daha sonra G“rc“ceden çevrilen Nodar Dumbadze nin diğer eserlerinin T“rkçesi “zerine de çalışmıştır. Bunlardan Sonsuzluk Yasası ve Kukaraça yılında yayınlanmıştır. Ben, Ninem, İliko ve İlarion , G“neşli Gece ve Beyaz Yapraklar eserleri “zerinde de çalışmaya devam etmektedir. Ahmet Özkan Melaşvili yılında G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından olan Aleksandre Yazbeki nin Mzağo ile Elguca 2 adlı eserini T“rkçeye çevirmiş ve yayınlamıştır. Ahmet Özkan Melaşvili nin mesleği mimarlıktır. Ataları - yılları arasında Rusya-Osmanlı savaşında G“rcistan dan T“rkiye ye göç etmişlerdir. O G“rcistan tarihine, G“rc“ edebiyatına, G“rc“ sanatına, G“rc“ halk bilimine ilgi duyan bir kişidir. Bug“n G“rc“-T“rk edebi ilişkilerini geliştirme girişimi Çveneburi dergisiyle başlamıştır. Çveneburi dergisi T“rkiye de yayınlanan, T“rkiye de yaşayan G“rc“ler ve G“rcistan la ilgilenen T“rkler için iki ayda bir yayınlanan bir dergidir. İlk sayısı yılında T“rkçe olarak ve T“rkiye de yaşayan G“rc“ k“lt“r temsilcileri önderliğinde Stockholm de yayınlanmıştır. Derginin editör“ Ahmet Özkan Melaşvili dir. O yıllarda derginin . ve . sayısı çıkmıştır ve daha sonraki yıllarda da . ve . sayısı yayınlanmıştır. yılında da Ahmet Melaşvili tarafından . ve . sayısı yayınlanmıştır. Bu sırada Ahmet Melaşvili, Çveneburi dergisinde G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından Şota Rustaveli nin Vephisyaosani Kaplan Poslu Şovalye adlı eserinin birkaç böl“m“n“ çevirerek yayınlamıştır. (aziran yılında öl“m“nden sonra Çveneburi dergisinin yayını durmuştur. Öl“m“nden yıl sonra derginin yeninden yayınlanması için birtakım girişimler olmuştur. Uzun s“re Fahrettin Çiloğlu editörl“ğ“nde tekrar yayınlanmaya başlamıştır.

1 MELAŞVİLİ Ahmet, “Gürcistan”, Bursa Yayınları, 1968. 2 KAZBEKİ Aleksandre, “Mzağo ile Elguca”, Çeviren: Ahmet Özkan Melaşvili, İstanbul Yayınları, 1973.



420

Fahrettin Çiloğlu Ordu nun Ünye ilçesinde doğmuş ve İstanbul Üniversitesi gazetecilik böl“m“n“ bitirmiştir. Yazar ve şairdir. Çiloğlu birkaç tarihi kitap, G“rc“ şairlerin şiirlerini, d“zyazı eserlerini çevirmiştir. G“rcistan tarihiyle, G“rc“ k“lt“r“yle ve G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmiştir. Çveneburi3 dergisi; hem şair, hem yazar hem de terc“man için G“rcistan ile bağlantı kuran işlevdedir. Çveneburi ismi bizden anlamındadır. G“rcistan da yaşayan M“sl“man G“rc“lere verilen isimdir. Buradan hareketle derginin başlığı bu şekilde oluşmuştur. Derginin içeriği çok kapsamlıdır. Okuyucular G“rc“ edebiyatıyla, G“rc“ halk bilimiyle, sanatıyla, k“lt“r“yle, tarihiyle, etnografyasıyla, sosyal ve ekonomik durumuyla ilgili bilgilerle karşılaşmaktadır. Ayrıca çocuklar içinde G“rc“ çocuk yazarlığından hikâyelere ve şairlerin şiirlerine yer verilmiştir. Bu dergiyle G“rcistan ile T“rkiye arasındaki ilişkiler daha da gelişmeye başlamıştır. Derginin edebiyat kısmını da ele alırsak Fahrettin Çiloğlu nun . Y“zyıldan Bug“ne Kadar G“rc“ Edebiyatı adlı yazısı yer almaktadır. Ayrıca Ahmet Melaşvili nin Svaneti Destanları adlı çalışmasının T“rkçe çevirisine de yer verilmiştir. Akaki Tsereteli, Nikoloz Barataşvili, Galaktion Tabidze, Ana Kalandadze, Otar Çiladze, Tamaz Çiladze gibi önemli G“rc“ yazarlarının şiirleri (asan Çelik T“rkçeye çevirmesiyle dergide yayınlanmıştır. Çveneburi dergisinden sonra T“rkiye de yayınlanan Mamuli dergisidir. İstanbul da Ocak - Mayıs yıllarında T“rkçe olarak beş sayısı yayınlanmıştır. Bu dergide yine Çveneburi dergisinin devamı niteliğindedir. Dergide G“rcistan ve Kafkasya ya ait yazılar ve makaleler yer almaktadır. Ayrıca Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi nden Kafkasya hakkındaki böl“mlere de yer verilmiştir. G“rc“ bilim adamı Şuşana Putkaradze, Levan Cioşvili ve Tina Sioşvili nin İstanbul da Fransız Anadolu Araştırmaları Enstit“s“nde verdikleri seminer metinlerini de yayınlamıştır. yılında İsmail Yerguz un G“rc“ edebiyatının romantik şiir önc“s“ Nikoloz Baratşvili nin Sevgilim ve Dostlarıma adlı şiirini T“rkçe ye çevrisi, G“rc“ yazar K.Salia nın Bedi Kartlisa dergisinden önemli G“rc“ yazar İlya Çavçavadze hakkındaki yazıyı Fransızcadan T“rkçeye çevirisi, önemli G“rc“ yazarlardan Şota Rustaveli ve Kaplan Poslu Şovalye vephisyaosani eserini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar Aleksandre Kazbeki hakkındaki makale çevirisi, Bedi Kartlisa dergisinde G“rc“ yazar Akaki Tsereteli adlı yazıyı Fransızçadan T“rkçeye çevirerek Mamuli dergisinde yer almıştır.

3 “ Çveneburi” dergisi, İstanbul, 1993 Yıl.



421

Yine yılında dergide Fahrettin Çiloğlun un G“rc“ yazar Otar Çiladze nin şiirlerini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar Galaktion Tabidze nin şiirlerinin T“rkçeye çevirisi, Köroğlu nun G“rc“ versiyonunun T“rkçeye çevirisi yer almaktadır. yılında Mamuli dergisinde Ali Altun un G“rc“ yazar Nodar Dumbdze nin Sonsuzluk Yasası adlı eserinin T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. Mamuli dergisinden sonra Pirosmani dergisi T“rkiye de T“rkçe ve G“rc“ce iki dili olarak yılının Temmuz ayında yayınlanmaya başlamıştır. Bu g“ne kadar sayısı çıkmıştır. Bu derginin editörl“ğ“n“ Fahrettin Çiloğlu ve Şenol Taban yapmaktaydı. Son sayısı yılında çıkmış ve ekonomik sebeplerden dolayı yayınlanması sona ermiştir. Bu dergide diğer iki k“lt“rel dergi gibi G“rc“ sanatı, G“rc“ edebiyatı, G“rc“ k“lt“r“, G“rc“ dili “zerine konular içermektedir. Bu dergide İbrahim Goradze nin T“rkçeye çevirdiği Yusuf Pağava nın Sönmeyen Ocak adlı eseri, G“rc“ yazar Miheil Cvahişvili nin Şeytan Taşı adlı eserinin T“rkçe çevirisi, G“rc“ yazar Simon Kvarani nin B“y“k Savaşçı – Giorgi Saakadze adlı eserini T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. Dergide (ayri (ayrioğlu G“rc“ masallarından Tembel Adam ve G“neşin Kızı eserleri T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. (ayri (ayrioğlu nun ailesi G“rcistan Açara bölgesinden T“rkiye ye yerleşmiştir. G“rc“ceyi ailesinden öğrenmiştir. Sanat Enstit“s“ Mimarlık fak“ltesinden mezun olmuştur. Şiirler, bilimsel makaleler, araştırmalar yapmıştır. Daha sonra da bilimsel çalışmalarına Kafkasya alanında ilgilenmeye başlamıştır. Fahrettin Çiloğlu yine dergide G“rc“ bilim adamı İvane Caiani nin Borkça Mektupları adlı eserini T“rkçeye çevirerek yayınlanmıştır. Bu eser M“sl“man G“rc“lerle yaşadığı dönemdeki durumları ve oradaki halkla ilgili bir kitaptır. Doktor Mehmet Arif İsmetzade tarafından Sinatle yayınevinde yılında G“rc“ Köyleri adlı kitabı yayınlanmıştır. Bu iki kitapta T“rkiye de yaşayan G“rc“ler hakkındaki izlenimlerini ele almaktadır. Fahrettin Çiloğlu Abdul Mikaladze nin Açara dan Mektuplar adlı eserini G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Abdul Mikaladze yılında aşağı Çara bölgesinde doğmuş ve ailesi halk hekimliği yapmıştır. Mikaladze Trabzon da medrese de eğitim görm“ş sonradan o da halk hekimliğiyle ilgilenmiştir. G“rc“ce okuma yazma bilmiyordu, fakat G“rc“ce harfleri biliyordu. Daha sonra G“rc“ce okuma yazmayı da öğrenmişti. - yıllarında G“rc“ edebiyatı önemli şair ve yazar İlia Çavçavadze ve önc“ yazarların eserleriyle tanışmıştır.



422

yılında İstanbul da yayınlanan Nodar Dumbadze nin Sonsuzluk Yasası eserini Ali Altun G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Ali Altun G“rcistan da G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“n“ bitirmiş T“rkiyeli G“rc“lerdendir. G“rc“ yazar Pridon (alvaşi nin En Sonunda4 adlı eserini yılında Fakir Baykurt ve Abdurrahman Çetinkaya T“rkçeye çevirmiştir. Prof. Dr. İlyas Üst“nyer in G“rc“ dili ve Edebiyatı Üzerine okumalar adlı eseri yılında yayınlanmıştır. İlyas Üst“nyer G“rcistan da yaşamaktadır. Aslen Bartınlıdır. G“rcistan Uluslararası Karadeniz Üniversitesi nde T“rk dili hocasıdır. G“rc“ce biliyor ve G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmiştir. Ayrıca Kaf Dağının G“ney Y“z“ G“rcistan ve G“rcistan da T“rk Edebiyatı Üzerine Çalışmaları Lisans“st“ Tezler adlı kitabı da yayınlanmıştır. G“rc“ yazar İlia Çavçavadze nin şiirlerini, Fahrettin Çiloğlu, Osman Nuri Mercan, Tahsin Saraç, (asan Çelik, Asmat Japaridze Yolcunun Mektupları T“rkçeye çevirmişlerdir. Ali Altun İlia Çavçavadze nin Rahip adlı şiirini T“rkçeye çevirmiş ve G“rc“ yazar Akaki Tsereteli nin (oca şiirini de T“rkçeye çevirmiştir. T“rkiye den G“rc“ sanatıyla, tiyatrosuyla, yazarlığıyla ilgilenen T“rk yazarlar da G“rcistan da bulunmuşlardır. Örneğin, yılında Temmuz ayında T“rk yazar Ömer Faruk Toprak Politika adlı gazetede G“rcistan daki anılarının yer aldığı bir makalesi yayınlanmıştır. T“rk yazar Zeynep Oral Sanat dergisinde, ayrıca Refik Erduran ise G“neş gazetesinde G“rc“ tiyatroları “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Necati Cumali Revizonis kitabında, Tarık Dursun, Yeni Ortam gazetesinde ve (aldun Taner de G“rcistan anılarını yayınlayan yazarlardır. (ayati Asılyazıcı Mayıs dergisinde yılında Ocak-Ağustos sayılarında G“rc“ tiyatrosu ve yazarlığı “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Ayrıca yılında (ayati Asılyazıcı ve Aziz Çalışlar İlia Çavçavadze nin Tiflis teki . doğum yılı anma töreninde bulunmuş ve T“rkiye ye dönd“klerinde oradaki izlenimleri ve gör“şleri Broy dergisinde, Kasım sayısında, yılının Ocak-Şubat . ve . sayılarında ise Yolculuk İzlenimleri ni yayınlanmıştır. T“rk yazarlardan Fakir Baykurt İlia Çavçavadze nin doğum yılının anma töreninde bulunmuştur. Onun teşebb“s“yle Ekim yılında Batı Almanya da çıkan T“rkiye Postası İlia Çavçavadze hakkındaki yazısıyla G“rc“ yazarlığı Alman okuyucusuyla tanışmıştır. G“rc“ yazar Şota Nişnianidze nin Sen ve ben , Anımsa adlı şiirini, G“rc“ yazar Tamaz Çiladze nin Tbilisi adlı şiirini, G“rc“ yazar Muhran Mcavariani nin O An ve Sessiz Çağrı adlı eserini, Ana Kalandaze nin Dut ve Öl“lerin G“neşiyim adlı eserini,

4 PRİDON Halvaşi, “Eninde Sonunda”, Çeviren: Fakir Baykurt-Abdurrahman Çetinkaya, 1988.



423

Tsitsian Tabidze nin Doğuyor, Aydınlatıyor ve Karmaşa adlı eserini Fahrettin Çiloğlu G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Önemli G“rc“ edebiyatı yazarı Şota Rustaveli nin Kaplan Poslu Şovalye adlı eserini yılında Prof. Dr. Bilal Dindar tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu terc“me doğrudan G“rc“den değil Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca terc“melerden çevrilmiştir. İlia Çavçavadze nin Mum adlı şiirini (“seyin Uygun T“rkçeye çevirmiş ve Cumhuriyet- Kitap da yayınlanmıştır. T“rkiye tarihi, T“rk dili ve edebiyatı her zaman için G“rcistan da da ilgi odağı olmuştur. Bug“n de aynı ilgi devam etmektedir. Çok sayıda monografi, tezler, makaleler, bilimsel araştırmalar, T“rk dilinin özellikleri ve T“rk diline girmiş T“rkçe kelimeleri, G“rc“-T“rk tarihi ve edebi ilişkileri hakkında yazılar yazılmıştır. T“rk edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis Devlet Üniversitesi ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış T“rkologların hizmetleri sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları, T“rkçenin gramer kurallarını, T“rkçe ve G“rc“ arasındaki ilişkileri, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş G“rc“ce kelimeleri, G“rcistan da yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini ve yine T“rkiye de yaşayan G“rc“lerin halk dilini T“rk arşiv kaynaklarındaki dilsel açıdan ve Orhun yazıtlarının dilini incelemişlerdir. G“rc“ T“rkologlar Tiflis Devlet arşivinde bulunan Osmanlıca kaynakları dilsel açıdan öğrendiler ve ilginç monografileri yayınladılar. Arşivde korunan . Y“zyıla ait T“rk dili kitabı, G“rc“ alfabesiyle yazılmış Köroğlu ve Kuranı Kerim in G“rc“ce versiyonlarını ve daha başka çeşit kaynakları bu şekilde incelemişler. T“rkçe-G“rc“ce ve G“rc“ce-T“rkçe sözl“kler, konuşma kılavuzları ve kitapları oluşturdular. yılında iki ciltlik T“rkçe-G“rc“ce sözl“ğ“ ve T“rkçe-G“rc“ce deyimler yayımlanmıştır. T“rk edebiyatına değinecek olursak Dede Korkut Kitabı , Köroğlu destanı, Celalettin Rumi nin, Ruhi Bağdadi nin Yunus Emre nin, Muhammet Fuzuli nin, Nefi nin, Ahmet (aşim in, Mihri (atun un, Mehmet Emin in Yakup Kadri nin Sabahattin Ali nin, Tevfik Fikret in, (ayrullah Efendi nin, Fakir Baykurt un, (aldun Taner in, Suat Derviş in ve başka “nl“ yazar ve şairlerin hayatını ve şiir sanatını öğrenmişlerdir. G“rc“ceye yapılan çevirilere olarak T“rk masallar, Nasrettin (oca nın Fıkraları, Dede Korkut kitabını, Nazım (ikmet in şiirlerini, Sabahattin Ali nin, Ömer Seyfettin in, Orhan (ançerlioğlu nun, (aldun Taner in İstanbul a Yağmur Yağıyordu eserlerini, ayrıca Aziz Nesin in, Suat Derviş in, İsa Necati nin, Reşat Nuri G“ntekin in, Yakup Kadri Karaosmanoğlu nun, Ahmet (aşim in, Bekir



424

Yıldız ın, Fazıl (“sn“ Dağlarca nın, Adalet Ağaoğlu nun, Oktay Rıfat ın, Orhan Pamuk ve diğer “nl“ yazılarını gösterebiliriz. T“m bunları dikkate aldığımızda T“rk-G“rc“ edebi ilişkileri konusunda şöyle bir değerlendirmede bulunabiliriz: İkili edebi ilişkilerin tarihi oldukça yeni sayılabilir. Zira uzun s“re G“rc“ edebiyatı T“rk toplumunda daha geç dönemlerde tanınmaya başlamıştır. Fakat lardan sonra T“rkiye nin eski Sovyet cumhuriyetleri, özellikle komşu devletlerle ilişkilerinde yeni dönem başlamıştır. Bu ilişkiler sadece ekonomik ve siyasi değil, aynı zamanda k“lt“rel ilişkileri de kapsamaktadır. T“rkiye de yılında başta Kafkas Üniversitesi Kars , daha sonra Ardahan Üniversitesi, D“zce Üniversitesi ve Rize Recep Tayyip Erdoğan Üniversiteleri olmak “zere ilde G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“ yer almaktadır. Bunlardan sadece D“zce Üniversitesi ve Kafkas Üniversitesinde G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“ aktif bir şekilde devam etmektedir. Bu böl“mlerde okuyanlar sayesinde de G“rc“- T“rk edebi ilişkiler daha da g“çlenecektir. Ayrıca bug“n iki “lke arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin geliştirilmesinde her iki “lke yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı olarak çevrilmesi de b“y“k önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin k“lt“rel boyutu geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini daha yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.

KAYNAKÇA

TÜRKÇE VE GÜRCÜCE YAY)NLANM)Ş EDEBİ ESERLER

.BAYKURT Fakir, Çilli Kadın , Çev.: İbrahim Gorgadze, Batum1982. .CAVALİDZE Elizbar, Ruhi Bağdadi: Yaşam, D“nya Gör“ş“ , Lirik Şiiri/ Doğu Bilimleri Enstit“s“, Tiflis , s. . .CAVALİDZE Elizbar, Fuzuli , Tiflis 1972 .CAVALİDZE Elizbar, T“rkçe Şiir Sanatı , Yönetmen: A. Silagadze, E. Sarişvili: Tiflis , s. . .CAVALİDZE Elene, T“rkçe Sembolizm Tarihi için Ahmet (aşim in şiir anlayışı için , Doğu Bilimleri Enstit“s“, Dil ve Edebiyat, Tiflis 2006, s.243.



425

. M“kemmel Ayna T“rk (alk Masalları Çev.: E. Gudiaşvili; L. Gudiaşvili, Tiflis , s. . .CİKİA Sergi, T“rkçe Okuma Kitabı , Tiflis . .CİKİA Sergi, T“rkçe Okuma Kitabı , Tiflis 1965, s. 1-2.. .ÇİLOĞLU Fahrettin, Sınırdışı D“ş“nceler , Çev.: Lela Dadianma, Nana Kaçarava, Mirian Maharadze, Artanuci Yay., Tiflis , s. 150. .ÇLAİDZE Lia, Köroğlu Destanı nın G“rc“ce versiyonu , Tiflis 1978. .DERVİŞ Suat, Fosforlu Cevriye , Çev.: Nana Canaşia, Tiflis

1967, s. 248. . Dede Korkut Kitabı , Çev.: Elizbar Cavalidze ve Giorgi shayulaşvili, G“rcistan , s. . 13.EMRE Yunus(1240- , D“ş“ncenin Doruk Noktası , Çev.: İmid Mamedli, Redaktör: Mayvala Gonaşvili, Tiflis , s. .

Fıkralar ve (oca Nasrettin , . შ ხ ც ,

Kutaisi 1926, s.15. .Reşat Nuri, Çalıkuşu , Çev.: Nana Gvarişvili, Batum 1961,

161 .GÜNTEKİN Reşat Nuri, Tanrı Misafiri , Çev.:Sergi Cikia, ღ „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis , s. -227 .GÜNTEKİN Reşad Nuri, Bir G“mr“k Kaçakçılığı , Çev.: Viktor Çikaidze, ღ „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis

1988, s. 195-198. .GÜNTEKİN Reşat Nuri, Tehdit , Çev.: Maka Sonia, ღ „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis , s. -193. .(İKMET Nazım, Şiirler , Batum 1956, s. 124. .(İKMET Nazım, Yaşam İyi şeydir, Arkadaş , Çev.: Guram Batiaşvili, Tiflis , s. .

21.KANIK Adnan Veli, Y“ksek Toplum , Çev.: Mzia Gurgenidze; ღ dergisi. Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis , s. -205. .KEMAL Orhan, Köt“ yol , Çev.: Nana Gvarişvili, Batum . .KEMAL Orhan, (anımın Çiftliği , Çev.: İbrahim Goradze, Batum, Açara 1978, s. 276. .KEMAL Orhan, El Kızı , Çev.: İbrahim Goradze ve Niko

Baraidze, Batum 1990, s. 399. .KEMAL Yaşar, İnce Memed , Çev.: Niko Baramidze ve İbrahim Goradze, Tiflis 1986. .NESİN Aziz, Futbolcular Kralı , Çev.: G.Batiaşvili, Tiflis , s. 184. .NESİN Aziz, Adamı Zorla Deli Ederler Çev.: Osiko Gvarişvili, Batum Açara , s. .NESİN Aziz, Ah Biz Eşekleriz , Çev.: Osiko Gvarişvili, Yön: Nugzar Caparidze]- Batum 1998, s. 190.



426

.PAMUK Orhan, Gizli y“z , Çev.: Tamar Alpanidze, Tiflis

2008, s. 112. .PAMUK Orhan, Beyaz Kale , Çev.: Ketevan Tomaradze, Tiflis 2008, s. 218. .PAMUK Orhan, Cevdet Bey ve Oğulları , Çev.: Nana Canaşia, 2009. .PAMUK Orhan, Sessiz Ev ,Çev.: Lia Çlaidze, . .PAMUK Orhan, Kara Kitap ,Çev.: Nana Canaşia, . .PAMUK Orhan, Masumiyet M“zesi , Çev.: Ekaterine Axvlediani. .SABA(ATTİN Ali, Doğum Belgesi , Çev.:Nodar Canaşia,Tiflis 1961. SABA(ATTİN Ali, Kurt ve Kuzu , Çev.: Nodar Canaşia, Tiflis 1961; .SABA(ATTİN Ali, İçimizdeki Şeytan , Çev.:Guram Batiaşvili,Tiflis . SABA(ATTİN Ali, Sıcak Su , Çev.:Venera Cangidze, Tiflis 1988, s.198-202. .TANER (aldun, İstanbul Şişhane a Yağmur Yağıyordu , Çev.: Lia Çlaidze, Tiflis , s. . .TAR(AN Abd“lhak (amit, Mezar , Çev.: Sergi Cikia,

ღ „ dergisi, Doğu Yazarlığı örnekleri, Tiflis , s. -537. .TODUA M, Armağan [ Doğu yazarlığı Örnekleri , Tiflis 1988, s. 443. . T“rkçe (ikayeler , Çev.: Nana Canaşia, Tiflis . . T“rkçe Masallar , Çev.: L. Çlaidze, Tiflis 1972. .Y)LD)Z Bekir, Kara Çarşaflı Gelin , Çev.: İrine Gotsiridze,

ღ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis , s. -215. .Y)LD)Z Bekir, Kesik El , Çev.: İrine Gotsiridze, ღ „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis , s. 206-211.



427

MURAT(AN MUNGAN )N SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR), TAMARON İLE OĞUZ ATAY )N KORKUYU BEKLERKEN ADLI

(İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA MEKÂN KULLAN)M) BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)

Okt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fak“ltesi Ardahan, T“rkiye

[email protected]

[email protected]

ÖZET

(ikâyede, karakter yaratmada mekân kullanımı belirleyici bir role sahiptir. Mekân, kişiyi yaratan, onun varoluş sınırlarını çizen ve varlığını d“nya “zerinde bir yere konumlandırmasını sağlayan kurucu bir değerdir. Karakterin mekânla olan ilişkisi onun hayatla olan ilişkisini de belirler. Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân, geçmişin köt“c“l anılarını y“klenerek içinde yaşayan kimselere h“z“n ve mutsuzluk veren, onların geçmişin karanlık tortularını ruhlarında taşımalarına sebep olan ve kişilerin varoluşların engelleyerek onları geçmişe hapseden bir yer olarak, hikâye atmosferini yaratır ve hikâye kişilerinin karakter özelliklerini yansıtarak kişileşir. Korkuyu Beklerken adlı hikâyede ise mekân, hikâye kişisinin hayatla olan hastalıklı ilişkisinin birebir yansıdığı bir yerdir. Dış d“nyaya ait mekânların bir bunaltı imgesine dön“şt“ğ“ hikâyede ev ise, bir aidiyet mekânı olarak y“celtilir.

Ev, hikâye kişisinin dış d“nyanın yok ediciliğine karşılık kendini g“vende hissettiği ancak bu duyguyu zamanla derinleştirerek, dış d“nyayla t“m ilişkisini kestiği, kendi varoluşunu ancak yaşadığı evde gerçekleştirebileceği hissine kapılarak benlik algısını yitirdiği, değişen ruh hâline göre her defasında yaniden anlamlandırılan bir mekân olarak kurgulanması bakımından hikâye kişisinin yaratılmasında önemli bir yer tutmaktadır. (er iki hikâyede de karakter yaratmada yadsınamaz bir yere sahip olan mekânın, karakter yaratmadaki etkisi irdelenerek; kişilerin kendileriyle, çevreleriyle ve varoluşlarıyla ilgili meselelerinde tuttuğu yer araştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler: (ikâye, Mekân, İnsan, Varoluş



428

GİRİŞ

Genel olarak kurucu bir değere sahip olan mekân, özel olarak da mekânın karakteristik bir yansıması olan ev, hikâyelerde karakterlerin ruhsal durumlarını somut bir d“zleme taşımada önemli bir işleve sahiptir. Kuşkusuz, sahip olduğu tikel değerlerin t“m“n“ temel bir değere katmaya çalışarak, evi hem birliği hem de karmaşıklığı içinde ele almak koşuluyla, iç uzamın mahremiyet değerlerinin fenomenolojisini inceleyebilmek açısından evin ayrıcalıklı bir varlık olduğu apaçıktır Bachelard : s. . Kişilerin mahrem d“nyalarının taşıyıcısı olan ev, hem onları hayat gör“şleriyle, benlik algılarıyla yansıtır; hem de sahip olduğu s“regelen değerleriyle onları biçimlendirir. Mekânı çevre ile özdeşleştiren Wellek ve Warren : s. , özellikle ev içlerinin anlatı kahramanını yansıtmada ve anlatmada önemli bir yer tuttuğunu, evin insanı tamamlayan bir mekân olduğunu, evin tasvirinin anlatı kişisinin tasviriyle özdeş olduğunu dile getirir. Anlatılarda kişi ve mekân karşılıklı etkileşim hâlindedir. Mekân kişinin “zerinde değiştirici ve dön“şt“r“c“ bir işleve sahip olduğu gibi, kişi de varlığıyla mekâna farklı anlamlar katabilir. Korkmaz : , İnsan ve mekân arasındaki ilişki göreceli bir ilişkidir, kişinin psikolojik durumuna göre mekân algılaması değişebildiği gibi, mekânın da “zerinde yaşayanın duygu ve d“ş“nceleri “zerinde etkileri vardır diyerek, insan ve mekân arasındaki karşılıklı birbirini içeren ilişkiye işaret eder. Karakter yaratmada mekânın etkisinin irdelendiği çalışmada ilkin Murathan Mungan ın Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyesi incelenerek, mekânın kişi “zerindeki şekillendirici etkisi belirlenmiştir. İkinci hikâye olarak seçilen Oğuz Atay ın Korkuyu

Beklerken adlı hikâyesi ise, kişinin ruhsal durumuna göre mekân algısının değişerek, mekânın her defasında yeniden anlamlandırılmasına örnek olarak okunmuştur. (er iki hikâyede de kişilerin ruh hâllerinin, hayat algılarının ve varoluşsal sıkıntılarının yansıtılmasında mekân, özellikle de kişinin varoluşunun önemli bir mekânsal yansıması olan ev, kurucu bir işleve sahiptir.

. Bunaltı Mekânına Dön“şen Ev: Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron

Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâye, geçmişin anıları ile hapsolunan bir evde yaşayan insanların hikâyesinin, evlenen kız kardeşini görmek “zere Almanya dan Samsun a gelen Şeng“l “n hikâyesi ile kesişimidir. Yıllar önce anne ve babalarının ayrılmasıyla



429

yolları ayrılan iki kız kardeşten Şeng“l, annesi ile birlikte Almanya ya giderek orada hem çalışır hem de geç yaşta “niversite eğitimine başlar. Song“l ise, Ankara da babası ile kalmayı tercih eder ve erken yaşta evlenir. Sınavları sebebiyle kardeşinin d“ğ“n“ne yetişemeyen Şeng“l, sınavlardan sonra, kocası ve kayınpederiyle yaşadığı yeni evinde kardeşini ziyaret eder. Şeng“l bu ziyaretle eşzamanlı olarak kendisinin geçmişine ve ait olduğu k“lt“rden izler taşıyan bir mekâna, kardeşinin kocası (“seyin ve kayınpederi Eşref Bey in içinde yaşadıkları zamandan kopuk, geçmiş zamanda bir yerde kalan hayatlarına ve Song“l “n b“y“k bir adanmışlıkla hizmet ettiği bu ailenin içinde y“z“n“ dönd“ğ“ var olmayan bir geleceğe de yolculuk yapar. (“seyin in annesinin intiharı sonucu, evde asılı kalan öl“m“n karanlığı, evin içinde yaşayanların ruhlarına sinerek, onların kendi d“nyalarını kurmalarını ve varoluşlarını gerçekleştirmelerini engeller. Şeng“l yolculuğun sonunda acıyla t“m yolların kapalı olduğunu fark eder ve kendi hayatındaki ikilemin kaynağı olan Almanya yı özleyerek bir an önce oraya dönmek ister. Manfred Jahn : s. , edebî mekânı, nesnelerin ve karakterlerin yerleştirildiği ortam başka bir ifadeyle karakterlerin içinde yaşadığı ve hareket ettiği çevre olarak tanımlamaktadır. Jahn ın mekân tanımı, bir yön“yle edebi eserde bulunan kişileri ve eşyaları bulundukları ortam bağlamında ele alırken; diğer yön“yle de kişi “zerinde yadsınamaz bir etkiye sahip olan çevrenin, değiştirici ve dön“şt“r“c“ g“c“ne göndermede bulunur. Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân, olayların “zerinde geçtiği bir fon olmaktan ziyede, kişileri yaratmada ve roman atmosferi oluşturmada çok yönl“ bir yapıya sahiptir ve fiziksel mekân konumundan sıyrılarak algısal mekân olarak kendisine yer bulur. Korkmaz : s. , algısal mekânları kişi-yer ilişkisini sorunsal açıdan yansıtan, dön“şt“r“lm“ş, anılaştırılmış yerler; yalnızca topografik bir yer değil, anlam “reten, anıları barındıran, kişilerin içd“nyasını yansıtan bir değer olarak tanımlar. Algısal mekânlar, labirentleşen d“nya ya da kapalı ve dar mekânlar ve sınırları sonsuza açılan mekânlar; açık ya da geniş mekânlar olmak “zere ikiye ayrılır. (ikâyeye söz konusu olan mekân, Samsun ile Bafra arasında t“t“n tarlalarının içinde Rumlardan kalma taş bir kır evidir. Evin çevresindeki yeşillikler ve doğa canlılığıyla yaşamı simgelerken, ev içinde yaşanan mutsuzlukların cisimleştiği, karanlık ve h“z“nl“ bir mekânı imler: Geniş bir bahçe içinde b“y“k bir taş ev. Kendi başına hikâyesi olan, suskun gör“n“şl“ bu ev, belki hava kapalı olduğu için, daha h“z“nl“ gör“nm“şt“ göz“ne. İçinde oturanların, her an birlikte



430

oldukları hâlde, birbirlerinden sakladıklarıyla mutsuz yıllar geçirdikleri romanlardaki gibi sırlarına göm“lm“ş taşra evlerine benzetmişti burayı Mungan : s. . Şeng“l “n evi ilk gör“ş anını anlatan satırlar, adeta evde yaşanmış olayların habercisidir. Nitekim Şeng“l “n evle ilgili d“ş“ncelerinde yanılmadığı, Bu evde zehir acısı bir mutsuzluğun havada bir top karaduman gibi asılı olduğunu ve herkesin boğazını d“ğ“mlediğini gör“yor. (em de geldiğinin daha ikinci g“n“nde Mungan : s. c“mleleriyle hikâyenin ilerleyen kısımlarında doğrulanır. (ikâyedeki taş ev, yuva ve ocak işlevi göstermez, sağaltıcı bir g“c“ yoktur. Orada asılı kalan geçmişten gelen köt“ anıların etkisiyle daralarak labirent bir mekâna dön“şen ev, içinde yaşayanların benliklerini ezerek, kendileri olmalarına izin vermez. Labirent teması, d“nyada kendi yerini tam olarak bulamamış insandaki sıkıntıyı ifade etmektedir Bourneur ve Quellet : s. . Mekânın algısal olarak daralıp kapandığı anlatılarda, roman kişisi varlığını konumlandıracağı k“ç“c“k bir köşe dahi bulamaz, sahip olduğu olumsuz ruhsal duruma paralel olarak mekânın t“m ağırlığını “zerinde hisseder ve bu ağırlık altında ezilen benliği ufalarak k“ç“c“k kalır. Mekânın darlaşması, psikolojik açıdan çıkmazda olan karakterin, “zerine d“nyanın y“r“d“ğ“n“ hissetmesidir. Anlatı kişisinin kendini kuşatılmış, sıkıştırılmış bulduğu her durumda mekân darlaşır Korkmaz : s. . (ikâyede, Birden geldiğinden beri zamanının çoğunu kapı ön“nde geçirdiğini fark etti Şeng“l. Ev, onu almıyordu Mungan : s. sözleriyle anlatılan Şeng“l “n eve sığamayışı, evin daralarak kapandığının ve Şeng“l için bir bunaltı mekânına dön“şt“ğ“n“n göstergesidir. (“seyin in annesinin kendi benliğiyle ilgili sorunları vardır. O, adeta yaşadığı eve sığamaz, geçmişi bulabileceği umuduyla her fırsatta doğduğu eve kaçar ve orada çocukluğunun b“t“nl“k arz eden g“nlerini yeniden yaşamayı bekler. Doğduğumuz ev bizi barındıran bir çatı olmaktan çok, d“şleri barındıran bir çatıdır Bachelard : s. . Nitekim kadın da, kaybolan geçmişini, geçmişteki umutlarını ve d“şlerini yeniden bulmak amacıyla, s“rekli olarak, kocası ve çocuklarıyla birlikte yaşadığı evden kaçar. Anasının evine gider, denkten çocukken yattığı yatağı indirip “st“ne oturur, saatlerce duvara bakarmış, bazen ocağın ateşine Mungan : s. . Ocak, aidiyeti, devamlılığı ve bir arada olmayı imler. Bachelard : s. , insanın gittiği her yeni eve ocak tanrılarını da göt“rd“ğ“n“ söyler. Onun bu sözleri, evin birleştiriciliğinin yanı sıra, bir d“ş imgesi olan ocağa dön“şmesinin, ocağın insan varoluşunun anlamlandırılmasındaki konumuna işaret etmesi bakımından önem taşır. Ateşin s“rekli yandığı bu ocak; soğukta ısı, karanlıkta ışık, acıkınca yemek ve korkulu



431

zamanlarda umuttur Korkmaz 2007b: s.127). Zor durumda olan insanoğlu için her zaman d“şsel değerler katılarak hayal edilen bir kurtarıcı niteliğindeki ocak, bug“n“n geleceğe aktarılmasında önemli bir işleve sahiptir. Ancak hikâyedeki kadını iyi etmek için ocağın dahi g“c“ yetmez, ocak onu sağaltıp iyileştiremez. Varoluşunu d“nya “zerinde hiçbir mekâna konumlandıramayan kadın, çareyi kendini öld“rmekte bulur. (er intihar eni sonu toplumsal yapıya/d“zene bir saldırıdır ve sarsıcı bir mesaj içerir. Kıstırılmışlığı, kendini feda ederek deklare eder ve toplumdan bir anlamda intikam alır Tosun : s. . Varlığını yaşayarak ifade edemeyen kadın, intiharıyla yaşadığı evin b“t“nl“ğ“n“ bozarak, geride kalanları öl“m“n getirdiği yokluk, acı, yalnızlık ve mutsuzlukla yaşamaya mahkum eder. Ne eşi ve çocuklarıyla yaşadığı evde, ne de baba evinde kendini iyi edecek g“c“ ve umudu bulabilen kadın, evinde eşi ve çocuklarının gözleri ön“nde yaşamına son vererek, evi temelinden sarsar ve ailesini bir bunaltı mekânına dön“şen bu evde kararan d“nyalarıyla başbaşa bırakır. Öl“m“n soğukluğuyla, algısal olarak daralan ve kapanan bir d“nyanın işaretçisine dön“şen ev, içinde barınan insanların olumsuz d“nya algılarının da kaynağını oluşturur.

2. Durmaksızın Değişen Mekân Algısı: Korkuyu Beklerken

Korkuyu Beklerken adlı hikâyede isim içerik ilişkisi, öyk“n“n izleksel kurgusuna işaret etmesi bakımından önemli bir yere sahiptir. Olumsuz bir değer d“nyasına işaret eden korku kelimesinin, bekleme eylemi aracılığıyla gör“n“r kılınması, içinde bulunulan zamandan geleceğe doğru akacak olan hikâye zamanında yaşanacakların, algısal olarak olumlu olmayan bir yaşam alanının göstergesi olarak okunmasına olanak sağlar. Necip Tosun : s. , Oğuz Atay ın hikâyelerinde yabancılaşmayı, yozlaşmayı, aydın eleştirisini g“ndeme getir diğini , ruhsal çöz“mlemelere ve y“zleşmeye yer verdiğini ifade eder. Korkuyu Beklerken adlı hikayenin isimsiz kişisi, uyumsuz, yalnız, başarısız, içinde yaşadığı topluma yabancılaşmış ve karamsardır. Ecevit : s. , onun her şeyden korktuğuna, paranoid endişeler içinde kendini yiyip bitiren bir anlatı kişisi olduğuna dikkat çeker. Bireysel olarak çeşitli sıkıntılara sahip olan hikâye kişisinin toplumla da arası iyi değildir. Toplumsal d“zene uyum sağlayamaz ve kendine ait bir d“nya kurduğu şehir dışındaki -diğer insanlardan uzaktaki- evinde toplumdan koparak iç d“nyasına çekilir ve yalnızlaşır. Eve kapanarak toplumla olan ilişkisini en alt seviyeye indiren hikâye kişisi varoluşunun devamlılığını içsel konuşma yoluyla sağlar. Bayraktar : s. , öyk“ kişisinin aldığı mektup sebebiyle eve kapandığını, mektubu ve hayatı sorgularken, evin onun için önemli bir kurtarıcı mekâna dön“şt“ğ“n“



432

ifade eder. Mektubu aldıktan sonra eve kapanan ve olacakları korkuyla beklemeye başlayan hikâye kişisinin, evde geçireceği zamanı doldurma telaşına d“şerek, geçmişten içinde bulunduğu zamana kadar, yapmayı istediği, başladığı veya yarım bıraktığı pek çok eylemi tamamlamaya çabaladığı gör“l“r. Bu eylemler, onun içinde bulunduğu korku hâlini geçici olarak unutmasına yarar sağlarmış gibi gör“nse de geçmiş, yapmak ve olmak istedikleri ile y“zleşmesine de sebep olarak, evin ilk anda sahip olduğu dış d“nya karşısındaki g“çl“ konumunu sarsar, hikâye kişisinin kendini bunalmış ve kuşatılmış hissetmesine sebep olur. Modern insan için var olmak, y“ce bir anlamdan yoksun, Tanrı nın olmadığı karanlık bir d“nyada yaşamanın yanı sıra, hiç bulunamayacak da olsa anlam arayışının s“rd“ğ“ bunalımlı bir varoluştur Yağcıoğlu : s. . (ikâyedeki kişinin anlam arayışı, kendisini daha yakından tanımasına ve hayatındaki eksiklikleri fark etmesine neden olduğu için, başlangıçta dışarı ile özdeşleştirdiği yabanılaşma, yalnızlık, korku, g“vensizlik gibi duyguları evin içine de taşır. Korkuyu Beklerken, Çelişkileriyle, onulamayan yalnızlığıyla, baş edemediği korkularıyla, yaşadığı toplumla arasındaki uçurumlarla cebelleşen modern insanın anlatısıdır Karabay : s. . Dış d“nyaya uyum sağlayamayan hikâye kişisi için, dışarısı yabancılarla ve anlaşılmazlıklarla dolu, kişinin kendisini yalnız ve kaybolmuş hissetmesine sebep olan uçsuz bucaksız bir mekândır. )rzık : s. , onun dış d“nyanın dışarılığının fazlasıyla farkında olduğunu ve d“nyada evinde olmadığını bildiğini dile getirir. Bu sebeple hikâye kişisi çareyi evine kapanmakta, orayı kendisi için bir sığınağa dön“şt“rmekte bulur. Ecevit : s. , Atay ın varoluş krizi yaşayan t“m anlatı kişilerinin, uyuşamadıkları toplum d“zenini terk etme eğilimi gösterdiğinden, kendi iç d“nyalarına kapandığından ve kendilerine yeni bir yaşam kurgulandığından söz eder. Toplum içinde rahat edemeyen hikâye kişisinin şehrin dışında adeta dağ başında olan evi, konumu itibarıyla onun hayata bakış açısını yansıtan bir yerdir. İnsanların arasında rahat edemeyen hikâye kişisinin evi, adeta onun yalnızlığının cisimleşmiş şekli olarak hikâyedeki yerini almıştır. (ikâyede mekân, başlangıçta dış d“nyanın s“rekli değişimine karşılık aynı kalmanın, alışılan d“zende yaşamanın teyminatı gibidir. Bir bunaltı imgesine dön“şen dış d“nyaya karşılık ev, her t“rl“ yıkıcılığın ve yok ediciliğin sona erdiği, sınırları hikaye kişisi tarafından belirlenmiş g“venli bir yuva, bir sığınaktır. Dışarısı ile olan ilişkisi oldukça sorunlu olan hikâye kişisi, gizli bir mezhep tarafından bilinmeyen bir dilde yazılan ve kendisine evden çıkmamasını söyleyen mektubu aldıktan sonra eve kapanarak dışarısı ile ilişkisini en aza indirir ve korkuyla beklemeye başlar. İlkin bir kaçış mekânı olarak konumlandırılan ev, eve gelen zarftan sonra hikâye kişisinin bozulan benlik b“t“nl“ğ“n“n



433

yansıyarak, değişen ruh hallerine göre her defasında yeniden anlamlandırılan bir mekân olarak yer bulmuştur. (ikâye kişisinin kendini eve hapsettiği g“nler boyunca s“rekli olarak değişen ruhsal durumu, onun eve bakış açısını s“rekli değiştirmiştir. Bu yolla mekân, hikâye kişisinin duygu d“nyasını anlamada kurucu bir işleve sahip olmuştur. (ikâyenin başında dış d“nyanın kuşatıcılığından ve köt“c“l d“nyasından bir an önce uzaklaşarak sığınılmak istenen bir mekan olarak konumlandırılan ev hikâye kişisi tarafından: B“t“n köpeklerin ve yabancıların canı cehenneme! Ben buraya, korkularımı gizlemeye geldim Atay : s. sözleriyle bir kaçış mekânı olarak ifade bulur. Eve gelen mektuptan sonra ise hikaye kişisinin ruh hali tamamen değişir ve takip edildiği, izlenildiği endişesine kapılır. Mektubu yakarak ondan kurtulmayı dener ancak yanan mektup yerde iz bırakır: Yere baktım: Bu lekeyi ya da dalgayı ya da gölgeyi taşın “st“nden silebilmek uğruna herkesi öld“rmeye, b“t“n d“nyayı yok etmeye hazırdım Atay : s. . Somut d“zlemde mekânı kirleterek evde iz bırakan mektup, soyut d“zlemde de evinde t“m köt“l“klerden uzakta olduğunu d“ş“nen hikâye kişisinin benlik b“t“nl“ğ“n“ bozmuştur. (ikâyenin başında, g“venle dön“len bir aidiyet mekânı olan ev, eve gelen mektuptan sonra Bana, hiç çıkma dediler; fakat öl demediler. Merak ediyorum: (iç çıkmadan nasıl yaşar insan bir evde? Atay : s. sorusuyla y“zleşmek zorunda kalır. Evde kalırsa öleceğini d“ş“nen hikâye kişisi her şeye rağmen evden çıkmayı da göze alamaz. Bu onun topluma uyum sağlayamaması, herkes gibi olamaması, toplumun beklentilerini karşılayamamasıyla yakından ilgilidir. Sadece kendisine ait bir mekân olan evinde, kimseye açıklama yapma zorunluluğu olmadan, istediği biçimde davranabilmesi, onun evle olan ilişkisinin temel dayanağıdır. Dışarıda toplum ile y“zleşmek yerine evde kendisiyle y“zleşmeyi tercih eder. (ikâye kişisi Birdenbire kendimi bu evde bulmuştum sanki. Daha önce ne olmuştu? Sanki, kime yazıldığı bile belli olmayan bu mektubu almadan önce yaşamamıştım, şimdi zaten yaşamıyordum. B“t“n hafızamı, hayal g“c“m“ zorluyordum; geçmişe ait bir şeyler hatırlamak, bir şeyler görmek istiyordum. Olmuyordu Atay : s. . Sözleriyle köks“zl“ğ“n“ dile getirmektedir. (ayatı, geçmiş, şimdi ve gelecek olmak “zere ayırmayan, zamansal kopuş yaşayan hikâye kişisinin d“nya “zerindeki varlığı mekân aracılığıyla gör“n“r kılınır. Somut d“zlemde sadece yaşadığı ev aracılığıyla gör“n“r olan hikâye kişisinin hayatı yalnızlık, eksiklik duygusu ve başkaları tarafından daima yanlış anlaşılmaktan ibarettir. Nitekim g“n geçtikçe yalnızlığı derinleşen hikâye kişisi, isyan eder. Onun isyanı, evde hayattan ve diğer insanlardan soyutlanmış olarak yaşamak zorunda bırakılmasınadır:



434

Ben, burada gizli bir mezhebin kurbanı olarak bir saksı çiçeği gibi kuruyup gidiyorum. Ben, çiçeklere bakmasını bilmediğim gibi, kendime bakmasını da bilmiyorum. Ben, yalnızlığı istemekle suçlanıp yalnızlığa mahkum edildim. Bu karara b“t“n g“c“mle muhalefet ediyorum. Ben yalnızlığa dayanamıyorum, ben insanların arasında olmak istiyorum (Atay 2014: s.78). (ayatı bir çıkmaz hâlini alan hikâye kişisi en sonuda gizli mezhebe karşı çıkmaya karar verir. Ancak bu karşı çıkış yeniden evden dışarıya çıkmak ile değil, kendisi için bir an önce kurtulmak istediği bir bunaltı mekânına dön“şen evi yakmak ile gerçekleştirilecektir. Evi yakmaya karar veren adam, eve gaz dökerken ona mektup gönderen gizli mezhebin “yelerinin tutuklandığını yazan gazeteyi gör“r. Kuşatılmışlık hissi adeta delilik boyutuna ulaşan hikâye kişisinin ruhsal durumu, evi yakmak eylemi ile tezah“r ederek hikâyede mekân aracılığıyla somutlanır. Bu haberi aldıktan sonra kendini sokaklara atan hikâye kişisi dışarının soluklaştığını, yalnızlaştığını, sevgisizleştiğini d“ş“n“r: Eve kapanmalıydı insan, bir daha hiç çıkmamalıydı, gerçekten çıkmamalıydı. Çok yoruldum, diye söylendim, bir ağacın gövdesine yaslanıp; dolaşacak, evden çıkacak g“c“m kalmadı Atay : s. . (ikâyenin sonunda evinin yıkıldığını öğrenen hikâye kişisinin hayatının merkezi de kaybolur. (ikâye boyunca, isimsiz kişisinin ruh halini somutlamada bir araç olarak kullanılan mekân, en sonunda yıkılıp gitmesiyle, onun hayatın içinde kaybolup gitmesini imler.

SONUÇ

Murathan Mungan ın Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyesi ile Oğuz Atay ın Korkuyu Beklerken adlı hikâyelerinin karakter yaratmada mekân kullanımı bakımından karşılaştırıldığı bu çalışmada, her iki hikâyede de mekânın karakterlerin ortaya konmasında ve karakterlerin ruhsal durumlarının anlatılmasında önemli bir yere sahip olduğu tespit edilmiştir. Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân geçmişten içinde bulunduğu zamana kadar içinde yaşanan t“m karanlık ve köt“c“l olayları taşıyarak hâlihazırda orada yaşamakta olan insanların ruhlarına sirayet ettirmiş, bu yolla evin içinde yaşamakta olanlara h“z“n, mutsuzluk, sessizlik ve



435

yalnızlığın miras kalmasına sebep olmuştur. Korkuyu Beklerken adlı hikayede ise mekân, hikâye kişisinin ruh haline paralel olarak her defasında yeniden anlamlandırılarak, kişinin ruhsal durumunu gör“n“r kılma aracı olarak kullanılmış, bu yolla hikâye kişisinin anlam arayışı somut bir d“zleme taşınmıştır. Mungan ın hikâyesinde mekân kişilerin “zerinde baskı kurarak, onları belirlerken; Atay ın hikâyesinde mekân kişinin değişen ruhsal durumunu yansıtmada bir araç olarak kullanılmıştır.

KAYNAKÇA Atay, Oğuz , Korkuyu Beklerken, . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. Bachelard, Gaston (2008), Uzamın Poetikası, Çev. Alp T“mertekin , . Baskı, İstanbul: İthaki Yayınları. Bayraktar, )şıl , Korkuyu Beklerken D“şmek, D“şerken (ayatı D“şlemek , (ilmi Tezgör Der. , Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı içinde - , İstanbul: İletişim Yayınları. Bourneur, Roland ve Quellet Réal , Roman D“nyası ve İncelemesi, Çev. (“seyin G“m“ş , . Baskı, Ankara: K“lt“r Bakanlığı Yayınları. Ecevit, Yıldız , Kurmaca Bir D“nyadan, . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. Ecevit, Yıldız , Ben Burdayım… Oğuz Atay ın Biyografik ve Kurmaca D“nyası , . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. )rzık, Sibel , Korkuyu Beklerken: Ya Eşya Bir G“n Delirirse? , (andan İnci- Elif T“rker (az. , Oğuz Atay İçin bir Sempozyum, 2. Baskı içinde - , İstanbul: İletişim Yayınları. Jahn, Manfred (2012), Anlatıbilim, Çev. Bahar Dervişcemaloğlu , . Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları. Korkmaz, Ramazan , Yaratıcı Bir Kimliğin Mekân Poetikası: Necatigil ve Ev , T“rkl“k Bilgisi Araştırmaları Orhan Okay Armağanı , 30/2 s. 223-230.

Korkmaz, Ramazan , Romanda Mekânın Poetiği , Ayşenur K“lahlıoğlu İslam, S“er Eker Ed. , Edebiyat ve Dil Yazıları, 399-415, Ankara: Grafiker Yayınları. Korkmaz, Ramazan (2007b), Çatı Romanında Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi , Erdem Dergisi, Mustafa Necati Sepetçioğlu Özel Sayısı, 17/49, 123-134.



436

Mungan, Murathan (2008), Kadından Kentler, . Baskı, İstanbul: Metis Yayınları. Tosun, Necip , Yabancılaşma, Aydın Eleştirisi ve İroni: Oğuz Atay Öyk“leri , (ilmi Tezgör Der. , Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı içinde - , İstanbul: İletişim Yayınları. Wellek, Réne ve Warren, Austin , Edebiyat Teorisi, Çev. Ö. Faruk (uyug“zel , . Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları. Yağcıoğlu, (“lya , Modern Bir Mesih Beyaz Mantolu Adam , (ilmi Tezgör (Der.), Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı içinde -, İstanbul: İletişim Yayınları.



437

YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN ÖNEMİ VE KULLANIMI

Ümit GÜLSEVEN

Shkolla e Lartë "(ëna e Plotë" Bedër

T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

[email protected]

ÖZET

Son çeyrek asırdır T“rkçe nin yabancılara öğretimi d“nyanın dört bir yanında b“y“k bir ilerleme göstermiştir.Yabancı “lkelerdeki Üniversitelerin T“rkoloji böl“mleri,T“rk girişimcilerinin yurt dışında açtıkları Üniversitelerin T“rk Dili Edebiyatı Böl“mleri,Kolejler,Dil ve K“lt“r merkezleri ile yine T“rk Devleti nin açmış olduğu Yunus Emre K“lt“r Merkezleri vb. modern eğitim ortamlarında yapılmakta olan T“rkçe eğitimi son yıllarda da interaktif ders araç ve gereçlerinin de

kullanımıyla örnek başarı çizgisini daha da yukarılara çekmektedir. Dersliklerin donanımlarının bilgisayar destekli ve akıllı tahta

kullanılabilen ortamlardan oluşmaya başlamış olması beraberinde bu ortamlarda kullanılan ders materyellerinin de bu seviyeye uygun ve

alternatifli olabilmesini gerektirmektedir.G“n“m“zde bu ihtiyacı karşılayabilen pek çok özel eğitim-öğretim firmasının “r“nleri bu kurumlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çalışmada Yabancılara T“rkçe Öğretiminde görsel-işitsel materyellerin etkileri,filmlerin kullanım yeri ve önemi,avantajları ile uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlar “zerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:Yabancılara T“rkçe Öğretimi,İnteraktif ders araç ve gereçleri,filmler,

ABSTRACT

The last quarter-century Turkish teaching to foreigners around the

world of a big progress.Foreign countries Universities Turkology sections,

Turkish entrepreneurs Open Universities abroad of Turkish language and

Literature Departments, Colleges, language and cultural centres, the

Turkish State was opened again with Yunus Emre Culture Centers, etc. are



438

made of modern educational environments Turkish education in recent

years is the use of tools and equipment are also interactive lesson example

further up the line, attract success.

Classrooms on the hardware of the computer-aided and have begun to

form from the smart Board in the media that are available in these

environments suitable for this level of course materials used and require

participants to be alternatives.Today, so many that can meet the need for

special education-teaching company products are widely used in these

institutions.

Teaching Turkish to Foreigners In this study, the effects of audio-

visual materials, films, role and importance of use, advantages and

applications will focus on issues that need attention.

Key words: Teaching Turkish to foreigners, interactive classroom

tools, movies,

Giriş

T“rkçenin yabancılara öğretimi konusunda yazılmış, bilinen ilk eser olan Karahanlılar dönemindeki Kaşgarlı Mahmut un Divan“ L“gati t T“rk “nden bu yana Yabancılara T“rkçe Öğretimi konusunda çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.verilmektedir.D“nyada lehçeleriyle birlikte iki y“z elli milyon insan T“rkçe konuşmaktadır.En çok konuşulan diller sıralamasında ise T“rkçe altıncıdır.D“nyanın k“reselleşmeyle bir köy haline gelmesi benzetmesinin bile yetersiz kaldığı g“n“m“zde iletişim,ekonomi,turizm vb. alanlardaki başdönd“r“c“ gelişmeler yabancı dil eğitim ve öğretimini çok daha önemli hale getirmiştir. Ülkemize “niversite okumak için gelen yabancı öğrencilere yönelik dil öğretimi ile yurt dışında açılan k“lt“r merkezleri ve eğitim kurumlarında öğretilen T“rkçeyle dil tarihimizdeki önemli bir görev başarıyla yerine getirilmektedir.Yabancılara T“rkçe Öğretimi son yıllarda daha da po“ler bir alan haline gelmiş ve çok sayıda akademisyen, akademik çalışma, öğretim görevlisi ve dil öğretim materyali ortaya çıkmıştır. G“n“m“zde dil öğretiminde kullanılan metod ve materyaller oldukça zengin bir içerik sunabilmektedir.(afıza tiplerine göre dil eğitiminden ortaöğretim boyunca takip edilerek dil öğreten setlere kadar pek çok firma ve “r“n bulunmaktadır.



439

DİL ÖĞRETİMİNDE GÖRSEL-İŞİTSEL MATERYELLERİN ETKİLERİ

Öğretimde ders araç ve gereç teknolojilerinin gelişimiyle birlikte g“n“m“z insanının yeniliklere ve teknolojiye olan eğilimi kendini dil öğrenimindede görsel-işitsel materyallerin kullanımını zorunlu hale getirmiştir. Görselleştirme, hafızanızda çok derin izler bırakır. Görme duyumuz, öğrenme de en önemli duyumuzdur. Zihinsel imgeleme ile beyniniz hayali bile gerçek olarak algılar. Zihinsel imgeleme ile görselleştirdiğiniz bilgiler daha anlamlı hale gelir.

İnsan somutla ilişkisinde her zaman çok daha başarılı olmuştur. Ç“nk“ somut nesneleri akılda tutmak soyut kavramlara nazaran daha az bir zihinsel etkinlik gerektirir. Çoğu insanın aklında “lkelerin coğrafik şekilleri kalmaz. Oysa pek çok kişi İtalya nın haritadaki şeklini bilir. Ç“nk“ onu çizmeye benzetir ve somut olan bir şeyle ilişkilendirilmesi sonucu bunu unutmaz. Mutluluk göz ön“ne herhangi bir nesne getirmez ancak soba herkesin beyninde bir görsel oluşturur.

Degisimehazirim.com)

İnsan somut olan gör“nen şeylere inanır. Göz ile beyin arasındaki sinir yolları bildiğinizden daha g“çl“d“r. İşitme duyu organı olan kulağınız ile beyin arasındaki sinir hatları, göz ile beyin arasındaki sinir hatları - kat daha zayıftır. Bu sebeple görsel kayıtlar ve zihinsel imgeleme kalıcı izler bırakır. Zihninizde oluşturduğunuz gör“nt“ ve resimleri filmleştirdiğinizde görsel hafızanızı gereği gibi kullanmış olursunuz. Öğrenmede ve hafızanın gelişiminde gözlemleme ve görsel hafıza çok önemlidir. Bir resim gör“nt“ , bin sözc“ğe bedeldir. Zihinsel İmgeleme ile bilgiyi görselleştirmede Luciano Passuelloon a kulak verelim: Zihin dilimizi öğrenerek onu tam kapasitede kullanabilir ve olağan“st“ bir hafızaya sahip olabiliriz. İnanın bu sandığınızdan daha kolay! Zihnimiz resimlerle d“ş“n“r… Görme duyumuz en sofistike ve en gelişmiş duyumuzdur. Bu nedenle, beynimiz gör“nt“leri, özellikle de somut objeleri depolamada ve yönlendirmede son derece başarılıdır. Soyut sembolleri, mesela bir sayfada yazılı sözc“kleri hafızamıza kaydetmek genellikle g“çt“r. Sözc“kler sağlıklı iletişim kurmak için bizim oluşturduğumuz yapılardır ancak ne yazık ki beynimizin bilgiyi işlemesi açısından elverişli değildir. İmgeleme, zihnimizin kullandığı dildir. İmgeler zihnimizin sözc“kleri, zihin dilimizin tuğlalarıdır.Bir at d“ş“nmeniz istendiğinde, aklınıza ne gelir? At sözc“ğ“n“ oluşturan A ve T harfleri mi, yoksa ete kemiğe



440

b“r“nm“ş bir at mı? Elbette gerçek bir at gelir gözlerinizin ön“ne. R“yalar da her zaman gör“nt“lerden oluşmaz mı? Zihnimiz bizimle şekiller ve gör“nt“ler aracılığıyla iletişim kurar. Bu durumu avantaja çevirmek de bizim elimizdedir. Zihnimizde oluşturduğumuz imgeler ve gör“nt“ler m“thiş bir hafızaya sahip olma yolunda çok önemlidir.( Ferit

DELEN)

YABANC) DİL OLARAK TÜRKÇENİN ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN YERİ VE ÖNEMİ

Filmler, her d“zeyden insanla öğrendikleri dil arasında duygusal bağ kurar. Öğrenciler filmler sayesinde öğrendikleri dile yakınlık duyarlar. Ç“nk“, filmler aracılığıyla öğrenilen dile ait k“lt“rle, kitaplara göre doğrudan ve daha yakından tanışma fırsatı elde edilir.

Filmdeki senaryonun g“çl“ oluşu, sahnelerin çekiciliği, oyuncuların sempatik tavırları, filmin konusu gibi ögeler, bireyleri öğrendikleri dile ısındırabilir. ErolBARIN,2007:s.191)

Bir dilde dil bilgisini bilmekle kurulamayacak ifadeler, söz kalıpları vardır. Bu kalıplar dilin önemli bir böl“m“n“ oluşturur. Bu söz kalıpları, belirli bir bağlam içinde ve görmeye dayalı araçlarla sunulduğunda daha iyi kavranır. Birçok konunun öyle ifade edileceği asla insanın aklınıza gelmez. Sözgelimi Eli uzun. deyiminin hırsızlık ile ilgisini yabancı öğrencinin tahmin etmesini beklemek doğru olmaz. Baba bir hırsız tuttum.-Getir!-Gelmiyor; -Bırak! –Gitmiyor. söz“ de çok ilginçtir. T“rkçe burada âdeta bir tiyatro oyunundan bir sahne vermekte, kişilerin kimi zaman rastlanan davranışlarını çok somut bir biçimde ortaya koymaktadır. AKSAN, : . Dolayısıyla, özenle seçilmiş kısa filmler izletilerek dil bilgisi öğretimiyle elde edilemeyecek bir dil birikimi daha kısa bir s“rede oluşturulabilir. Filmler, eğitimin her t“r“nde yararlanılabilecek materyallerdendir. Önemli olan yapılan eğitime uygun filmlerin seçilmesidir. Eğitimde kullanılan her araç-gereç ve belge seçilerek kullanıldığına göre kısa filmler de özenle seçilerek kullanılmalıdır. Eğitimciler, her yön“n“ kavrayamadıkları bir materyali sevemedikleri ve yararlı bulmadıkları gibi filmlere de kuşkuyla bakarlar. Burada önemli olan işin çerçevesinin doğru çizilmesidir. Sinema filmlerinden neler beklenmektedir? Sinema filmleri seyredilirken her zaman her şeyin anlaşılması m“mk“n değildir. Bu açıdan ele alındığında konuları karmaşık filmler değil de biraz daha yalın konuları olan filmler seçilmelidir. Yabancıların T“rkçeyi bilme d“zeyleri ileriyse, elbette



441

konusu biraz daha karmaşık ve dili ağır filmler de seçilebilir. Ayrıca, içinde konuşma olmayan filmler de eğitimde kullanılmalıdır.Film seyretmeyi seven bir öğrenciye, kitap okuma alışkanlığı da kazandırılabilir. Seçilen filmlerde kitap okuma alışkanlığı olan kişiler varsa, bu durum öğrenciyi etkileyecektir. İzletilen bir filmle ilgi kurarak hikâyeler okutulup özetletilebilir. Elbette bu hikâyeler de öğrencilerin T“rkçeyi bilme d“zeylerine göre uyarlanmış olmalıdır.

Konular özenle seçildiğinde, kısa filmler öğrencilerin hem dil gelişimine hem de kişisel gelişimine katkıda bulunabilir. (areketli gör“nt“ ve sesin bir sentez içinde eş zamanlı sunumu öğretimde en iyi imkânı sağlamaktadır. Ç“nk“ başka hiçbir araç gerçekliği bu kadar kapsamlı ve gerçeğe yakın bir biçimde yansıtamaz. KAYA, 2005:190).

Yabancılara T“rkçe öğretimi sırasında en önemli etkinlik, kelime öğretimidir. Kelime öğretiminde kullanılabilecek rol yapma, drama ve gösteri teknikleri, zekâ t“rlerinin özelliklerine hitap eden öğretim teknikleridir. Ç“nk“, değişik zekâ alanlarına sahip olan öğrenciler, belli kelimelerin öğretilmesini amaçlayarak hazırlanmış k“ç“k piyesleri veya skeçleri izlemekten hoşlanırlar. Ayrıca, kısa metrajlı filmlerle pandomim filmleri kelime öğretiminde çok yararlıdır. Özellikle T“rkçeyi yeni öğrenmeye başlayan yabancılar için pandomim filmleri, isim ve fiil öğretiminde çok önemli bir materyaldir. Ç“nk“ kelime öğretimi, doğrudan yönteme dayalı olarak gerçekleştirilmelidir. Film kareleri de anlatılmak isteneni doğrudan verebilme özelliğine sahiptir.

G“nl“k konuşma dili, eksik c“mleler ve birçok hatayla doludur. İnsanlar bazen mırıldanır, bazen de garip bir ses tonuyla konuşurlar. Bu konuşmalar, bölgesel ve etnik yapı farklılığı gösterir. B“t“n bu söylenilenleri kitaplarda göstermek zordur. Fakat filmlerde bu t“r diyaloglara rastlamak olağandır. Bu bağlamda filmler, aktörlerin -uygun v“cut dili ve diğer pragmatik davranışları birleştirmeleriyle- doğal dili nasıl kullandıklarını gözleme fırsatı verir. Öğrenciler kelimelerin anlamları yerine filmdeki hikâyeye odaklanırlarsa yoğun biçimde dinleme pratiği yapma fırsatını bulabilirler. Liou, Katchen ve Wang : .Ayrıca, filmler; bilişsel, duyusal ve psikomotor niteliklerin öğrencilere kazandırılmasını kolaylaştıran materyallerin başında gelmektedir Demircioğlu : .



442

VİDEONUN EĞİTİM AÇ)S)NDAN SAĞLAD)Ğ) YARARLAR ŞU ŞEKİLDE S)RALANABİLİR: . Erişilmesi veya temini m“mk“n olmayan ya da çok zor olan işlemleri, gereçleri, olayları yer, hız ve zaman değişimlerini kolaylıkla sınıf içine getirirler. . Kazanılan bilgi kapsamını koruyarak, bilgilerin kısa s“rede unutulmasını önlerler. . (assas ve tartışmaya açık konuların et“d“nde objektif gör“ş sağlarlar. . Araştırma ve okumaya karşı ilgi uyandırırlar. . Grup “yelerinin tamamına aynı olanakların tanınmasını sağlarlar. . Tutum ve davranış değişikliklerini kolaylaştırırlar. . (emen b“t“n öğrencilerin ilgilerinin uyanmasına ve bu ilginin devam etmesine yardım ederler. . İşlenen konunun uzmanlarını ve konuyla ilgili sayısız kaynakları sınıfa getirirler. . Öğrencilerin, yaşanılan sosyal ve fiziki çevre ile temasını sağlarlar. . Yaşları ve yetenekleri değişik de olsa, b“t“n gruplar için elverişlidirler Odabaşı-Namlu,1998;11-13).

G“n“m“zde derste film izlettirme aktivitesinde kullanılabilecek film materyalleri açısından en kaliteli ve zengin içeriğe sahip olunan dönemleri yaşıyoruz.Son yıllarda T“rk sinema,dizi,klip ve reklam filmlerinde yaşadığımız kalite,başarı ve pop“larite ;öğreticilere,dublajla seslendirilmiş materyallerin yerine derste kullanabilecekleri yerli,kaliteli ve pop“ler sinema,dizi, klip ve reklam filmi materyalleri yelpazesi sunuyor.

T“rk dizi filmleri sektör“ndeki ihracatın yaklaşık y“zde 'ini yapan Calinos (olding Yönetim Kurulu Başkanı Fırat G“lgen yaptığı açıklamada T“rk film sektör“ hakkında; yılında Deli Y“rek dizi filminin Kazakistan a satılmasıyla başlayan s“recin şuan da milyon dolarlık ihraç rekoru,böl“m başına ile dolar arası değişen “creti, den fazla “lkede şuan gösterimi devam etmesi ile katlanarak b“y“meye devam ettiğini bildiriyor.Bu başarıyı ve pop“lariteyi



443

yakalayan T“rk filmleri yabancılara T“rkçe öğretimindeki uygulayıcılarında işlerini kolaylaştırmıştır. Son yıllardaki Yabancılara T“rkçe Öğretimi setlerinde film materyali ihtiyacı;öğretici kitap setinin içinde bulunan,yerli oyuncu kadrosu ile çekilmiş kısa video film parçalarının izlettirilip kitap “zerinde sorularının cevaplatılarak ders işlenmesini sağlayan başarılı örneklerle karşılaşılmaya başlanmıştır. Ayrıca Yabancılara T“rkçe Öğretimi veren kurumların başında olan Tömer kursları,Yunus Emre K“lt“r Merkezleri ve yurt dışında açılmış olan özel eğitim kurumlarının derslik donanımlarında akıllı tahtalar kullanılmaya başlanmıştır.Bu sayede yapılacak olan film seyrettirme aktivitesi için sınıf ortamının derse hazırlanması adına teknik ekipman,ses sistemi, sinevizyon ihtiyacı dersliklerde hazır bulunmaktadır.Ders öğretmeni kullandığı T“rkçe kitap seti içersindeki video film parçalarını veya kendisinin seçip hazırlayacağı kısa sinema,dizi,klip ve reklam parçalarını izletip yapacağı uygulama dersi ile kitap “zerinde öğrettiklerini pekiştirmiş olacaktır. Yurt dışında den fazla “lkede bu pop“lariteyi yakalamış T“rk sinema ve dizileri bu eğitim kurumlarında eğitmenlere ders dışı zamanlarda da,talebe uygun olarak, seçilmiş sinema ve dizi filmlerle toplu gösterim saatleri uygulaması yapma imkanı vermektedir.

FİLM İZLETMEDE DİKKAT EDİLECEK (USUSLAR

-Film izletmede T“rk dizi,film,reklam ve klip beğenilirliği ve bilinirliliği sınıfta ders işlerken dil öğretiminin ön“ne geçmemeli. -Öğretmen bu pop“leriten faydalanarak -5 dakika ile 20 dakika aralığında hedeflediği konunun daha iyi anlaşılıp pekiştirilmesine yardım edecek film seçimi yapılmalıdır. -Ders öncesi,ders sırası ve sonrası yapacaklarını önceden planlamalı sınıfı ders s“resince sinema salonuna dön“şmesine yol açılmamalı. -Film izletiminde uzun s“re seyretmeyle geçmemeli öğretmen hazırladığı uygulamalar ve sorularla öğrencilerin dersten kopup filme dalmalarına m“saade etmemelidir. -Seçilecek film öğrencilerin ilgi ve anlama d“zeylerine uygun,eğitimini aldıkları kur seviyesinde temel,orta,ileri A ,B vb. olmalıdır.



444

-Filmin altyazılı veya altyazısız izlettirilmesi konusunda Öğrencilerin anlama seviyesi dikkate alınarak karar verilip uygulama yapılmalı.A -A kurunda olan öğrencilere altyazılı,B ve “zeri olanlara altyazısız film izlettirilmeli

-Film seçiminde öğrencilerin yetiştikleri k“lt“r, ahlak ortamları yaşam tarzları,d“nya gör“şleri,inançları vb. durumları göz ön“nde tutularak karar verilmelidir.

-Filmin içeriği önceden dikkatle incelenmeli.Genel ahlak kurallarına aykırı ses ve gör“nt“ içermediğinden emin olunmalıdır. -İzletirilecek dizi,reklam,klip ne ise dersten önce koridora, panoya asılacak bilgi notları ile öğrenciler meraklandırılıp derse motive edilmelidirler.

-Dersliğin teknik donanım yeterliliği,önceden kontrol edilip gözden geçirilmeli ders esnasında elektrik,ses veya gör“nt“ kesilmesi gibi arızalarla dikkatin dağılmasına,ders atmosferinin bozulmasına sebebiyet verilmemelidir.

-Dersliğin ısı,ışık ve havalandırılması dersin verimini etkileyeceği için önceden kontrol edip derse uygun hale getirilmeli. -Önceki derste işlenen konu hakkında hatırlatıcı kısa bir tekrar özeti izlettirmesi yapılıp yeni derse geçerken konuya motive edici,dikkat çeken bilgiler verilerek yeni film parçasının izletilmesine geçilmeli. -Derslik ders sonunda kontrol ederek teslim aldığımız gibi her yön“yle yeni derse hazır şekilde bırakıp teslim etmeliyiz.

Sonuç

Sonuç olarak diyebiliriz ki;Yabancılara T“rkçe Öğretiminde filmlerin kullanımı her seviyede A ,A ,B ,B ,C ,C ve her t“rde kelime öğretimi,okuma-anlama,dinleme,dil bilgisi vb. en önemli etkiye sahip vazgeçilmez metodtur. Gör“nt“l“ ve sesli kelime öğretiminden diyalog yaptırmaya deyim ve atasöz“ öğretimini içeren kısa filmlere oradan ileri seviye öğrencilerine altyazısız pop“ler T“rk sinema,dizi,klip ve reklamlarına kadar film yelpazesi;T“rkiye nin son yıllarda yıldızının parlamasıyla birlikte ,kitap seti “reticisi firma sahiplerinden T“rkçe ders öğretmenlerine kadar herkesten Yabancılara T“rkçe Öğretimini diğer pop“ler dillerin öğretimindeki seviyeden daha yukarılara çekmemizi beklemektedir.



445

Kaynaklar

-Degisimehazirim.com

- DEMİRCİOĞLU, İsmail . Tarih Öğretiminde Filmlerin Yeri ve Önemi , Bilig, : -93

- Doğan AKSAN, : . T“rkçenin G“c“, Ankara, Bilgi Yayınevi - ErolBARIN (22- Kasım Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fak“ltesi T“rkiye de Yabancı Dil Eğitimi Ulusal Kongresi, Kongre Bildiriler Kitabı s.191-195.

- Ferit [email protected]: www.gencgelisim.com)

-KAYA, Zeki; .Öğretim Teknolojileri Ve Materyal Geliştirme,

Ankara, PegemA

- LIOU,H.C.,Katchen J.E.and H.Wang (2003). Lingua Tsing Hua:221-236.

- ODABAŞ), Ferhan ve Aysel G“rcan Namlu. . "T“rkçe Öğretiminde Ortamlar." T“rkçe Öğretimi. Editör: Seyhun Topbaş. Eskişehir: Açıköğretim Fak“ltesi Yayınları.


http://www.gencgelisim.com/



446

UŞŞAKİLİKTE E(L-İ BEYT SEVGİSİ

MA.(akan KAÇAR

MA. Elif KAÇAR (ëna e Plotë-Bedër Üniversitesi Tiran/Albania

[email protected]

[email protected]

ÖZET

İnsanoğlunun yazı yazmaya başlamasıyla birlikte kendinden sonraki nesillere çok daha açık ve net mesajlar bırakması da m“mk“n olmuştur. Bu itibarla bizden önceki nesillerin yazdıklarını bulmak, okumak ve anlayabilmek onların yaşadığı çağı daha iyi kavrayabilmemiz için çok önemlidir. Osmanlı Devleti nin ).D“nya Savaşı ndan sonra parçalanması ve ardından gerçekleşen Dil Devrimi g“n“m“ze yakın y“zyıllarda yazılan eserleri bile bulup g“n y“z“ne çıkarmamızı ve okuyup anlamamızı zorlaştırmıştır. Bu eserlerden biri de Arnavutluk Milli K“t“phanesi Dr. D. numarada kayıtlı olan Sofracı Divanı dır. Eserin sahibi Uşşaki

tarikatına bağlı Sofracı mahlaslı Derviş Ali dir. Derviş Ali nin kim olduğu hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Sofracı nın Uşşaki olduğu ve Uşşaki şeyhi Cemâleddin Uşşâkî ö. döneminde ya da ondan sonraki dönemde yaşadığı anlaşılmaktadır. Şair şiirlerinde sade bir dil kullanmış ve dini tasavvufi şiirler yazmıştır.

Bu çalışmamızda Sofracı Divanı ndan yola çıkarak Uşşaki tarikatında ehl-i beyt sevgisinin nasıl olduğu “zerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Uşşakilik, (z.Ali, ehl-i beyt, tarikat

LOVE FOR AHL-AL BAYT IN USSAKI

SUMMARY

Since people started writing, it has been possible for them to leave a

lot more clear messages for upcoming generations. Keeping this in mind,

we need to find, read and understand what the earlier generations wrote

in order for us to have a better understanding of the era in which they

lived. Disintegration of the Ottoman Empire after the World War 1 and

Language Revolution afterwards made it extremely hard for us to find,



447

read and comprehend the literary works written in the last centuries. One

of those works is Sofraci Divani registered as Dr.7 D.19 in the National

Library of Albania. The owner (producer) of this work is Dervish Ali

nicknamed Sofraci, who was a member of the Ussaki Community. There is

no exact information about who Dervish Ali was. (owever, it s inferred from his work that he was an Ussaki who lived at the time of Cemaleddin

Ussaki, an Ussaki Sheyh (died in 1750), or during the period soon after his

death. The poet made use of a very simple language and wrote religious

and mystical poems.

In this work of ours, the focus will be on how love for Ahl-al Bayt in

Ussaki was, with the help of Sofraci Divani.

Keywords: Ussaki, Hz.Ali, Ahl-al Bayt, religious order

Giriş yılında gerçekleşen Birinci Kosova Meydan Muharebesi nden sonra Osmanlı Devleti Balkanlara tamamen hakim olmuştur. Bu tarihten sonra İslamiyetin ve tarikatlerin Balkanlara gelişi de hızlanmıştır. Balkanlara gelen tarikatlerden biri de Uşşaki tarikatıdır. B“t“n tarikatlar (z.Ebû Bekir ve (z.Ali vasıtasıyla silsilelerini (z.Peygamber e dayandırmaktadır. Tarikatlardaki (z.Ebû Bekir ve (z.Ali sevgisi en “st seviyededir. Sofracı da bu sevgisini divanının başından sonuna kadar Ali ve Ali nin meziyet ve sıfatlarını zikrederek göstermiştir. Sofracı Divanı nda ehl-i beyt ve (z.Ali sevgisini çalışmamıza konu ettiğimiz mısralarda şu şekilde görebilmekteyiz. [4a] 19. Ol Ebÿbekir èÖmer èOåmÀn ‘Álì

YÀr-ı peyàanberdir ol şÀh-ı velì

20. Hem èÁlìdir ol resÿlüň hemdemi Cümle serde odur anuň maóremi

21. Ol Muóammed laóm ki laómı diri

Cümleden ulu arslanı idi

22. ÙarìúÀt serveri merdÀnı èÁlì Óaúìúat maózeni ol kÀni èÁlì

23. Odur cümle ehl-i Óaúú’ıň rehberi



448

Yoluna cÀn fedÀ ider her biri

24. EvliyÀnıň şÀhıdır sulùÀnı èÁlì Cümle dertli derdine dermÀn èÁlì

25. Hem Óasan ile Óüseyin’iň óÀleti

Yardım ide dü cihÀnda himmeti

Sofracı Allah ve Peygamber’i övdüğü iki şiirden sonra bu üçüncü şiirde dört halifeden girizgâh yaparak sözü Hz.Ali’ye getirmektedir. Hz.Ali’nin peygamberin canından bir parça olduğunu ve tarikatlerin başı, serdarı olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberin “Ben ilmin/ hikmetin şehriyim, Ali de kapısıdır. İlim isteyen kimse bu kapıdan gelsin” hadisine telmih yapan Sofracı hakikatlerin Ali’de toplandığını, bütün dertlerin dermanının Ali’de olduğunu söylemektedir.

[9b]

9. Ey äofracı èaşú maúÀmı uludur O menzìli gören cümle velidir

SerfirÀzı ŞÀh-ı MerdÀn èÁlìdir èAşú ile bulunur ruóÀnì ãafÀ

Burada aşk makamının yüceliği vurgulanmakta ve bu makama ulaşanların en üstününün Hz.Ali olduğu dile getirilmektedir.

[17b] 1. CÀnım içindeki cÀnım èÁlìdir

Benim óamd ü şükrÀnım èÁlìdir 2. OõÀtı sevmeyenlerdir münÀfıú

Benim dÀ’im secdegÀhım èÁlìdir 3. LÀfeta geldi anıň şanında bil

Cümleden ulu dergÀhım èÁlìdir 4. Hem èÀlìdir õÀt-ı bÀki kibriyÀ

İki cihÀnda serdÀrım èÁlìdir



449

5. ÚurbÀn olam yolunda ben o şÀhıň Benim her yerde furúÀnım èÁlìdir

6. MuãùafÀ’nıň èaynıdır ol muóterem

Benim her demde bürhÀnım èÁlìdir 7. Nice sevmiyeyim ben anı cÀndan

Bu dìl içinde ìmÀnım èÁlìdir 8. Evvelì Àòir èÁlìdir nuùú iden

Benim mezóebi èirfÀnım èÁlìdir [18a]

9. Aňlamaz óÀlini münker u nÀdan Óaúìúat bildigim õÀtım èÁlìdir

10. ëalÀletde úalur nÀdan olanlar

Bu ten içre olan cÀnım èÁlìdir

11. Ne cesaretdir o şÀhı sevmeye Benim ol ulu raómÀnım èÁlìdir

12. Kendi óÀlim durur àayre söylemem

Úanda baúsam naôargÀhım èÁlìdir

13. İkilikde olan úalur ayaúda Benim server-i hünúÀrım èÁlìdir

14. Birlige gel bulam dirseň õÀtıňı

Benim göňlümde dìdÀrım èÁlìdir 15. áafleti úo elde fırãand var iken

Dü èÀlemde şeh-i şÀhım èÁlìdir

16. Bu sözlerden yezid münker güçlenir Benim derdime dermÀnım èÁlìdir

17. Óasan ile Hüseyin’e oldu mÀtem

Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir



450

18. Bu Dervìş äofracı àayet úuludur Benim ol şÀh-ı merdÀnım èÁlìdir

Sofracı, Alidir redifi ile yazdığı bu gazelinde Ali’nin kendisinin biricik sevgilisi olduğunu ve onu canından çok sevdiğini söylemektedir. İstikametinin ve iki cihanda komutanını Ali olduğunu ifade eden Sofracı bu sevginin abartılı olmadığını Ali’nin peygamberin aynısı olması yönüyle bu sevgiyi doğal olarak hak ettiğini dile getirmektedir.

Sofracı kendisindeki Ali sevgisini cahil veya Allah’ın razı olmadığı kişilerce anlaşılamayacağını bu kişilerin sapık ve kötü bir yolda olduklarını söylemektedir. Sofracı Hz. Ali’ye olan sevgisini ben onu canımda tenimde taşıyorum diyerek göstermektedir. Ali sevgisini canında taşıdığını söyleyen Sofracı ehl-i beyt için seve seve ölüme gideceğini “Óasan ile Hüseyin’e oldu mÀtem Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir” beyitinde ifade etmiştir.

[23a]

1. Eger şÀha ãorar iseň nedir farż KÀmiliň nuùúunı bilmek budur farż

2. Evveli bu dil sarayın pÀk idüp

Erenler izine gitmek durur farż [23b]

3. İkincisi cevÀhir ma’denin bul Anda olan dürri dermek odur farż

4. Üçüncüsi úademi èirfÀna baãmaú

Aňa göre èamel itmek budur farż

5. Óaúìúat menzìlin bilen äofracı Muóammed’le èÁlì sevmek durur farz

Bilindiği gibi farz terk edilmesi günah, yapılması ise sevap olan amellerdir. Sofracı; kalbi temiz tutmanın, bir kâmile talebe olmanın, ondaki üstün sıfatları derlemenin farz olduğunu ifade ederek tarikat öğretilerini sıralamaktadır. Bu öğretinin en önemlilerinden biri de peygamberi ve Ali’yi sevmek olduğu için şair son beyitte noktayı koymakta ve asıl Ali’yi sevmektir farz demektedir.



451

[18a] 1. Göňüllere dert naúş iden muóarremdir muóarrem

èÁşıúlarıň baàrın delen muóarremdir muóarrem

2. MÀtem günüdür ey àafil göňülden àayrı sever óÀãıl OşÀhı kendiňe yÀr úıl muóarremdir muóarrem

3. Eger peyganbere ümmet olmaú ister iseň elbet Bugün it sen ana raàbet muóarremdir muóarrem

4. Gel ey èÀşıú Àh idelim rÿz u şeb feryÀd idelim

Yüzümüzü òak idelim muóarremdir muóarrem [18b]

5. Ne dilerse bugün bulur her murÀda nÀ’il olur Dïst cemÀlin èayÀn görür muóarremdir muóarrem

6. Sever mü’min olan anı yoluna úor baş u cÀnı Bulur cÀn içinde cÀnÀnı muóarremdir muóarrem

7. Her demde o sulùÀna Àh iderim ol cÀna

La’net Yezid’i MervÀn’a muóarremdir muóarrem

8. Ùutan matemin her dem olur her sırrına mahrem èÁriflere olur hem dem muóarremdir muóarrem

9. Dilegi bu äofracı’nıň görmek ister òÿb cemÀliň

İrşÀdı derde dermÀnın muóarremdir muóarrem Kerbela hadisesi İslam âlemini birçok konuda etkileyip şekillendirdiği

gibi edebiyatımıza da kattıkları olmuştur. Öyle ki mersiye denince aklımıza Hz.Hüseyin ve Kerbela gelmektedir. Kalbi ehl-i beyt sevgisi ile dolu olan Sofracı’nın Kerbela için mersiye yazmaması düşünülemez. Yukarıda muóarremdir muóarrem redifi ile yazdığı mersiyede şair Kerbela olayından duyduğu üzüntüyü anlatmakta ve Yezid’e lanet etmektedir.

[39b]

1. EnbiyÀlar maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì



452

EvliyÀlar rehberisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì [40a]

2. Muóabbet eylerim dÀ’im cÀn u dilden murtażÀ èÁşıúın sen raómetisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

3. Maórum olmaz saňa èÀşıú olanlar dü cihÀnda

Sen seòÀvet maózenisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

4. İbn-i èammisiň ResÿlullÀh’ıň ey èÀl-ì cenÀb Hem resÿlüň hemdemisiň úıl şefÀèat yÀ èÁlì

5. YÀd iderler mü’min olan esmÀňı her ãubó u şam

MünÀfıúlar düşmÀnısıň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

6. KeremallÀhu veche seniň ol şanıňa geldi Sırr-ı Óaúú’ın maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

7. Gice gündüz äofracı èÀşıú saňa òïş cÀn u dìl

Sen cevÀhir ma’denisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

Sofracı Hz.Ali’nin fazilet ve üstünlüklerini sürekli zikretmektedir. Yukarıdaki beyitlerde de ahirette Ali’nin şefaatçi olmasını dileyen Sofracı gazelde “şefÀèÀt yÀ èÁlì” yi redif olarak kullanmıştır. Şair, Ali’nin peygamberin amcası oğlu olduğundan, ilmin sırrının onda bulunmasından söz ederek birçok hadise telmihte bulunmaktadır. Sofracı burada da Ali’nin Yezidiler ve münafıklarla olan mücadelesinden bahis açmakta ve bu mücadeleden dolayı müminlerin sabah akşam adını hayırla yâd ederek şefaatine nail olmaya çalıştıklarından bahsetmektedir.

[40b]

1. Yürü õÀhid mürşìdiň ùut elini Òiõmetiň úıl aňla anıň óÀlini

2. Delìl olmayacaú Óaúú’a ayrılmaz

Bu yolda mÀhv ider èÀşıú varıňı

3. èÁşıú ol kim ireseň maèşÿúuňa Serseri gezmekle bulmaz yÀrini



453

4. Eger bulmaú ister iseň Óaúú’ı sen Melìl olma ùut èÁlì’nin yolunı

5. Muóammed’le èÁlì birdir şüphesiz

Saèy idüp bunlarıň aňla óÀlini [41a]

6. Evvel Àòir Muóammed’le èÁlì’dir äıdú ile Óaúú’ı bil sen anlar yolunı

7. Ehl-i dìller mücrimisiň äofracı

Diňle èÀrifleriň óÀl u úÀlini

Divanının sonlarına doğru bu gazelde Sofracı bir mürşide bağlanarak ona hizmet edip haline muttali olmak gerektiği ile söze başlamaktadır. Gazelin sonuna doğru Muhammed’le Ali birdir anla bunların halini diyen Sofracı aslında bir pire, mürşide bağlanmaktaki maksadın peygambere bağlanmak anlamına geldiğini göstermek istemiştir.

[41b]

1. Maórem olam sırr-ı õÀta dir iseň Óayderì ol óayderì ol óayderì èAyÀn görem her eşyÀda dir iseň Óayderì ol óayderì ol óayderì

2. Óayderìdir derde dermÀn eyleyen

Óayderìdir úulu sulùÀn eyleyen [42a] Óayderìdir varı yeksÀn eyleyen Óayderì ol óayderì ol óayderì

3. Óayderìyle fetó olur her müşkilÀt

Óayderì oldı cihÀna nÿr õÀt Óayderìyle bulmaú isterseň necÀt Óayderì ol óayderì ol óayderì

4. Óayderìden murÀd ancaú ùarìúÀt



454

Óayderì-yle bulunur hep mÀèrifet Óayderì ol èayÀn olsun óaúìúat Óayderì ol óayderì ol óayderì

5. Óayderìniň äofracı úurbÀnıdır

Óayderì èÀlemleriň sulùÀnıdır Óayderì hem evliyÀ bürhÀnıdır Óayderì ol óayderì ol óayderì

Bilindiği gibi Hz.Ali’nin bir adı da Haydar’dır. Hz.Ali birçok savaşta gösterdiği cesaret ve döne döne kılıç sallamasından dolayı Haydar-ı Kerrar olarak nam salmıştır. Sofracı yukarıdaki kasidede fethedilmesi çok zor olan Hayber Kalesi’nin Hz. Ali’nin eli ile fethedilmesine telmihte bulunmuştur. Bu telmih ile her müşkülün fethinin, çözümünün Alileşmekle olacağını Ali’nin yolunu tarikatların takip ettiğini, Haydari olmanın bir tarikata bağlanmakla mümkün olabileceğini izah etmiştir.

Sonuç

Sofracı Divanı’nın 1750-1800 yılları arasında kaleme alındığı düşünülmektedir. Tasavvuf şairi olan Sofracı Allah aşkını, peygamber sevgisini ve Hz.Ali’ye olan bağlılığını şiirlerinde dile getirdiği görülmüştür. Divanda ehl-i beyt ve Hz.Ali birçok şiir, beyit ve mısraya konu olmuştur. Biz çalışmamıza bu konuların yoğun kullanıldığı veya tamamen ehl-i beyt ve Ali için yazılan şiirleri aldık. Konumuzu dağıtmamak için kimi uzun gazellerin sadece konumuzla ilgili olan kısımlarını tebliğimize dâhil ettik. İncelediğimiz bu el yazması divan ile divanın yazıldığı yüzyılın tarikat ehli insanları, onların Hz.Ali ve ehl-i beyt hakkındaki düşünceleri üzerine bir fikir edindiğimizi veya var olan düşüncelerimizi pekiştirdiğimizi düşünmekteyiz.

Kaynakça Akkuş, Mehmet . (“sameddin Uşşakî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.18, s. , İstanbul. Balaban, Adem, Çağlayan B“nyamin . Sofracı Divanı ve N“sha Tanıtımı . Uluslararasi T“rk Dili ve Edebiyatı Kongresi 2.2



455

Kaçar, Elif(2014). Sofracı Divanı, Metin ve Dil İncelemesi . Y“ksek Lisans Tezi, Beder Üniversitesi. Kaptan, Remzi. Sorularla Alevilik. http://www.alevitentum.de/Sorularla_Alevilik_Kitap.pdf Özdamar, Mustafa . (“sameddin Uşşaki ve Uşşakiler, Kırk Kandil Yayınları, İstanbul. Sofracı Divanı, Derviş Ali, Arnavutluk Milli K“t“phanesi Yazma Eserler Böl“m“, Nur: Dr. D.

Tosun, Necdet(2009). Silsile, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. , s.2, İstanbul. Tirmizi, Menâkıb, ; (akim, M“stedrek, (.No: , , ; Taberânî, el-Mu cem“ l-Kebîr, (.No:



456

TİRANL) DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN

Universiteti Hena e Plot Beder

Tiran/Albania

[email protected]

ÖZET

Osmanlı sanatı ve medeniyeti bu devleti meydana getiren b“t“n vatandaşlarının ortak çalışmaları sonucunda ortaya çıkarılmıştır. B“y“k bir devletin tebaası olarak farklı etnik gruplar her sahada h“nerlerini sergilemiş ve hak ettikleri y“ksek mevkilere ulaşabilmişlerdir. Malzemesi dil olan edebiyat sanatı da aynı gelişmeler çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Anadili farklı olan bir çok aydının başta T“rkçe olmak “zere imparatorluk içinde geçerli olan Arapça ve Farsça eserler verdiğine şahit olmaktayız. Balkanlar çok sayıda divan şairinin yetiştiği bir coğrafyadır. Bunlar arasında anadili T“rkçe olmayanlar da bulunmaktadır.

Arnavutluk ta da farklı dillerle eserler meydana getirmiş m“nevverler yetişmiştir. Tiran, ilim, sanat ve ticaretin geliştiği önemli merkez ve edebi muhitler arasındadır. T“rkçe şiirler yazan şairlerden birisi de Tiran lı (acı Ethem Bey (?- dir. Vefai ve Şehidi mahlasları ile yazdığı şiirlerini bir divanda toplamıştır. Adı ile anılan Ethem Bey Camii ve Saat Kulesi şehrin en merkezi alanında İskender Bey Meydanı yanında varlıklarını s“rd“rmeye devam etmektedirler. Ethem Bey in bir de

medrese de yaptırdığı ifade edilmektedir fakat şehrin bu kesiminin bir çok yıkıma maruz kalmasından dolayı ondan bir iz kalmamıştır.

Ethem Bey in herkes tarafından bilinen bu eserlerinden başka sanatçı yön“n“ gösteren T“rkçe bir divanı vardır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler K“t“phanesinde bulunan divan varaktan oluşmakta ve çoğu gazel nazım şekli ile yazılan şiir ve m“fred ihtiva etmektedir.

Bu çalışmamızda Ethem Bey in hayatı ve yaptırdığı eserler ile divanı hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar kelimeler: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi

ABSTRACT

D)VAN POET FROM T)RAN: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Ottoman art and civilization is formed as a result of collaboration

of all its citizens that make up this state. Different ethnic groups as citizen

of a great state has demonstrated his skills in every field and had access to



457

high positions they deserve. Literary art, language is its material has

emerged in the framework of the same material developments. We are

witnessing a lot of itellectuals of different etnic origin wrote Turkish,

Arabic or Persian books. The Balkans is a region which grows a large

number of Classical Ottoman poets. Among them there are also Turkish

non-native speakers.

There are intellectuals have written books in different language in

Albania too. Tirana is among the most important centers of art, science,

literary and commerce flourished. One of the poets who wrote poems in

Turkish is (acı Ethem Bey from Tiran ? -1848). He wrote poems with the

pseudonym of Vefâî and Şehîdî were collected in a book as named divan. Referred to by the name of Ethem Bey Mosque and the Clock Tower in the

central area of the city continue to keep their existing alongside

Skanderbeg Square. Ethem Bey is said to make a madrasa in the city but

due to the destruction of a lot of exposure to this part is no longer a trace

of it. Theese constructions belong to Ethem Bey are very well known by

everyone but his divan is not kown by many people.

We will inform about Ethem Bey s life, constructions belong to him

and his book as named divan in this study.

Key words: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi, Classical Ottoman Turkish Poetry

TİRANLI DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Tiran’ın güneyinde Petrella Kalesi yakınında bulunan Mullet

Köyü’nden Süleyman Bargjini’nin torunu ve Molla Bey’in oğludur. (Kiel,1990:25) Dedesi Süleyman Paşa Mulleti 1614 yılında Tiran’da bir cami, fırın ve hamamdan meydana gelen bir külliye yaptırmış ve beldenin gelişmesinde etkili olmuştur. Bundan dolayı şehrin kurucusu sayılan bir aileye mensuptur.

Ethem Bey iyi bir eğitim almış ve medrese eğitimini İstanbul’da yapmıştır. Venedik başta olmak üzere bir çok Avrupa şehrini ziyaret ettiği söylenmektedir. (Atmaca, 2005:17) Bir gazelindeki şu beyitte Necef’te de bulunduğu anlaşılır.

Ey Şehìdì dil ü cÀndan Necef-i eşrefde äıdú ile ãubó ü mesÀ eyle Şerìfìye duèÀ (Vefaî:5/b) Ahmet Bargjini’nin oğlu Kahraman Bey’in Kruja’lı Kaplan

Toptani’yi ziyarete gittiği sırada zehirlenerek ölmesi (Jasa, 1997:48) ile başlayan husumete bölgede etkili olmak için iki aile arasındaki rekabet de



458

eklenince yıllarca süren mücadeleler yaşanmıştır. Babası Molla Bey’in de katıldığı bu çatışmalara Ethem Bey de devam eder. 1831 yılında Toptani ailesine üstünlük sağlayan (Özkan, 2013:5) Ethem Bey’in mensubu olduğu Bargjini ailesinin sözü geçmeye başlar ve bölgedeki hakimiyeti ikiyüz yıl kadar devam eder. (Jasa, 1997:48)

Bargjini ailesinin bölgede yaşayan fakir insanlara toprak vermişler, yüksek vergiler ile hayatlarını zorlaştırmamışlardır. (Jasa,1997:48) Halkın rahat yaşadığı bir yönetim sergiledikleri için hakimiyetleri uzun sürer.

Ethem Bey’in ticaretle uğraştığı ve bazı şehirlere bundan dolayı gittiği söylenir. Tiran’a kazandırdığı eserlerin maliyeti düşünülürse zengin bir ticaret adamı olması gerekir. İstanbul’da medrese eğitimi almış olması devrinin münevverleri gibi Türkçe, Arapça ve Farsça’yı öğrenmesine ve doğu kültürünü daha yakından tanımasına imkan vermiştir. Farsçayı çok iyi bildiği, divanında diğer şairlerin kullanmadığı ölçüde ve seyrek kullanılan Farsça kelimelere şiirlerinde yer vermesinden anlaşılır.

Şiirlerinin çoğunda Vefâî, bir kısmında ise Şehîdî olmak üzere iki mahlas kullanmıştır. Atmaca cami duvarındaki resimlerden hareketle Kadiri tarikatına mensup olduğunu söyler.(Atmaca, 2005:20) Şiirlerinde en çok kullandığı kullandığı mahlasa bakılırsa İstanbul’da kendi adını taşıyan bir semtte 1491 yılında vefat eden ve Vefa mahlası ile şiirler de yazmış olan Şeyh Vefa’nın (Doğanay, 2006:75) müntesibi olması muhtemeldir. Cami mihrabının üst kısmının Mevlevi sikkesi şeklinde olması da mensubiyeti hakkında bir fikir verebilir.

Tiran’ı çok sevdiğini bu şehre kazandırdığı eserleri ile gösteren Ethem Bey’in burasını Irak’ta bulunan Kufe şehrine benzettiği ve Tiran halkının Krujalıların tahakkümünden kurtulamadıkları için üzüntüsünü ifade ettiği bir şiirinin tercümesi verilir. (Atmaca,2005:17; Özkan, 2013: 222)

İstanbul’u da çok seven Ethem Bey’in Venedik’ten getirdiği tezyinat ustalarından cami duvarlarını İstanbul resimleri ile süslemelerini istediği söylenir.

Camiye girişte sağ taraftaki mezar Ethem Bey’in eşine aittir. Kitabesinden öğrendiğimize göre Ethem Bey Sali Paşa’nın kızı Belkıs ile evlenmiş ve hanımı 33 yaşında 1260/1844 yılında vefat etmiştir. Kendisi de 1265/ 1848 yılında vefat eden Ethem Bey’in mezarı da cami giriş kapısının sol tarafında Belkıs Hanımınkinin karşısında bulunmaktadır. Bugün çeşitli bitki, çiçek ve meyve ağacı motifleri ile süslü olan Belkıs Hanıma ait mezar tam olarak korunabilmiştir. Aynı özellikleri taşıyan Ethem Bey’e ait olan mezar taşlarının bir kısmı 1972 yılında “Perballimi” filminin çekimleri için Vlora’ya götürülmüş ve bir daha geri getirilmemiştir. (Atmaca, 2005:22)



459

Ethem Bey’den bahseden kaynaklarda araştırmacıların dikkati daha çok caminin mimari yapısı ve süslemelerine odaklanmış ve bu hususta ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Fakat hayat hikayesi ve kişiliği, yaptırdığı eserlerin gölgesinde kalmış olduğundan kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

ESERLERİ ETHEM BEY CAMİİ: Ethem Bey’in günümüzde herkes tarafından bilinen bir şahsiyet

olmasında, kişiliği kadar şehre kazandırdığı mimari eserleri de etkili olmuştur. Şehrin en merkezi alanında yer alan camii ve saat kulesi herkes tarafından görülüp hayranlık uyandıran şirin birer hayır eseri olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Şehre gelen yabancıların dikkatini çeken yapılar arasında bulunan cami ve yakınındaki saat kulesi yerli ve yabancı misafirlerin ilgisine mazhar olmaya devam etmektedir. Zarif yapıları ile Tiran’ı süsleyen bu eserler Arnavutluk’un simgesi sayılan üç eserden ikisini teşkil ederler. (Özkan, 2013:1)

Caminin yapımı ile ilgili olarak iç ve dış kapı üzerinde bulunan Türkçe iki kitabede ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Kitabelere göre temeli H.1208/M.1793-1794 yılında Ethem Bey’in babası Molla Bey tarafından atılmış olan caminin inşaatı uzun zaman devam etmiştir. Molla Bey’in vefat ettiği H.1222/M. 1807-1808 yılında cami kubbesi yapılıp ibadet edilir hale getirilmiştir. Fakat tezyinatını ve minaresini yaptırma imkanı bulunamamıştır. Camini tezyinatı, doğu ve kuzey tarafta yer alan ahşap revaklar ve minare de Ethem Bey tarafından yaptırılmış ve cami H.1236/M. 1820/1821 yılında günümüzdeki şeklini almıştır. Yapımına Molla Bey tarafından başlanan fakat oğlu Ethem Bey tarafından tamamlanan cami inşaatı 28 yıl kadar sürmüştür. Ethem Bey Camii olarak anılır.

Camiin dış tarafı kesme taş iç kısımları moloz taşlarla inşa edilmiştir.Tek kubbeli olarak inşa edilen caminin, kuzey ve doğu tarafına bitişik durumdaki revaklı ahşap bölümleri ile barok üslubundaki duvar resimleri sonradan yapılmıştır. Zarif, tek şerefeli bir minaresi caminin kuzeybatı köşesindedir. Kuzeyindeki giriş kapısının hemen yakınında doğu tarafında Ethem Bey'in, batı tarafında ise eşinin mezarı yer alır. Birisi dış kapı diğeri iç kapısının üzerinde yer alan iki tane kitabesi vardır. Duvarlar, tavan, sütunların üst kısımları; manzara, evler, gemiler, çiçekler, meyvelerresimleri ile tezyin edilmiştir. Mihrap ve kadınlar mahfili ahşaptan yapılmıştır ve kalem işi süslemelerle bezelidir. Yakın zamanlarda son



460

cemaat yeri kalın camlarla kapatılmış ve kapalı mekân haline dönüştürülmüştür. (http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136)

Dış kapı üzerindeki kitabe şu şekildedir:

Cenâb-ı mîr-i azam sahibü’l-hayrât Molla Beg Edüb tarh-ı esâsiyle ibâdet-gâh-i cân-bahşâ O mîr-i bü’l-kerem hem-câh-ı alî-himmetin cûdı Bu dergâhın binâsiyle bu şehri eyledi ihyâ Şeref-yâb oldu itmâmiyle işbu kubbenin lîkin Muvaffak olmadı itmâmına minârenin amma Edüb tekmîl ü tezyîn etmeden azm-i bekâ kıldı Hüdâ cânın cinânda dem-be-dem şâd ede bî-pervâ Zehî dergâh-ı dil-keş ziver-efzâyı bildirir kim Müferrih cây-gâhda oldu tâatgâh-ı gam-fersâ Dedi te’sîsin bu câmiin târihini müznib: Ziyâ-i ayn-i ehl-i dil olub bu câmi-i zibâ” Cami iç duvarındaki metinde ise şunlar yazılmaktadır. Kitabenin son

kısmında cami yaptıranların, İstanbul’a güzellik veren Ayasofya Camii’nin bir benzerini Tiran’da yaptırmak istedikleri belirtilir:

Mekarim-kâr bül-hayrât kân-ı lutf Mollâ Beg Hulus-i niyyet-ile böyle hayra eyledi agâz Esâsen tarh u kubbenin binâsın eyleyüb tekmîl Velî olamayub bîrûn u enderûn tezyin-sâz Dedim bâ medd bismi’llâh mücevher târih-i rıhlet Safâ-gâh-ı cinâna murg-i ruhu eyledi pervaz (sene 1223) Bi-hamdi’llah irfân u kemâl-i câh u devletle

http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136



461

Bu dem mahdûmu Hacı Beg yerine eyledi ibrâz Bu câmiin minâresin nukûş u sakf-ı sofasın Muvaffak oldu hatmine okunur hamseye âvâz Binânın tarh-ı te’sîsine hem itmâmına târih Edübdür hâme-i Suzî birer mısraların perdâz Bu câmi-i acîbü’n nakş âlî-kubbe rûh-efzâ Kılub mânend-i Ayasofya bu şehri mehâsin-saz (28 sene 1208) (sene 1236) Diğer camilerle kıyaslandığında aşırı sayılabilecek derecedeki

süslemeleri içinde manzara resimleri de yer alır. İslam sanatında resmin hoş karşılanan bir sanat dalı olmamasından dolayı Ethem Camii bu özelliği ile örneği az bulunan camilerden biridir. Duvarlarını süsleyen resimler komünizm döneminde bu caminin yıkılmamasınada önemli bir rol oynamıştır. Ethem Bey Camii sahip olduğu sanat ve mimarî değerlerinden dolayı 2. Dünya Savaşı sonrasında kültürel anıt ilan edildi. Caminin kültürel anıt olarak ilan edilişi 1960’larda ibadet yerleri ve dinî kurumlara yönelik olarak yürütülen olumsuz politikalardan kurtulmasına neden oldu. (Atmaca, 2005:17)

Arnavutluk’ta komünizm döneminde dinin yasaklanması ile beraber 1967 ile 1991 yılları arasında ibadete kapatılan cami komünist idarecilerin izin vermemelerine rağmen ellerinde bayraklar taşıyan 10.000 kişinin önünde toplanarak içeri girmeleri ile cami yeniden ibadete açıldı. Bu hareket Arnavutluk’ta dini hayatın yeniden başlaması ve komünizmin çüküşü için bir dönüm noktası oldu. (Ross, Sudar , 1998: 57)

SAAT KULESİ: Saat kulesinin inşası Ethem Bey’in servetiyle başlatılmış olup bölge

halkının yardımlarıyla bitirilmiştir. Saat Kulesi caminin güneydoğu tarafında 20 m. uzaklığında, kare şeklinde (3.68m x 3.60m) tasarlanmış ve camide kullanılan taşların aynısıyla yapılmıştır. Kulenin iç kısmı 1.72×1.71 m genişliğindedir. Saat Kulesi’nin gövdesi iki bölüme ayrılmaktadır. Balkondan kule zirvesine kadar olan kısım 6.37 metre yüksekliğindedir. 1928 yılında kulenin üst kısmı tamir edildiğinde eski saatin yerine günümüze dek mevcut olan saat konuldu. (Atmaca, 2005:21) Kule 2010 yılında onarım görmüştür.



462

MEDRESE: Hayır sahipleri imkan bulurlarsa cami yakınında medrese, han,

hamam, şifahane, imarethane, kütüphane gibi yapılardan oluşan bir külliye meydana getirmeye çalışırlar. Bunlardan gelir getirebilir olanlarının vakıf olarak işletilmesi ile bunların işletme ve bakım onarım masraflarını düzenlemeye çalışırlar.

İnşaatına ne zaman başlandığı bilinmeyen medresenin yapım çalışmaları 1848 yılında Hacı Ethem Bey’in ölümü ile birlikte çalışmalar yarım kalır. Bu medresenin yerini Paşa Abdurrahman Toptani tarafından inşa ettirilen medrese ve kütüphane alır. 19. yüzyılın sonlarına doğru kütüphanede bulunan eser sayısı 158 olduğu kaydedilir.(Atmaca, 2005:21)

Arnavutluk’un bağımsız bir devlet olmasından sonra özellikle komünizm döneminde Tiran şehir merkezinde düzenlemeler yapılmıştır. Bunun sonucunda bugünkü İskender Meydanı ve yanında bulunan Opera binası ile onun doğusunda bulunan yeşil alan ve meydanda yer alan tarihi eserler kaybolmuştur. Mevcut olduğu söylenen medrese de bu alanda yok olan eserler arasındadır.

VEFA’Î DÎVÂNI: Ethem Bey’in edebi yönünü yansıtan divanı sadece varlığından

bahsedilen bir bilgi olarak aktarılmış, halk arasında sadece şair olduğu ve bir divanı olduğu bilgisi söylenti olarak kalmıştı.

Ethem Bey Tiran’a ikiyüz yıl kadar hükmetmiş varlıklı ve kudretli bir ailenin ferdi olarak hayırsever kişiliği yanında aynı zamanda divan sahibi bir kalem erbabıdır. Türkçe şiirlerinden oluşan orta hacimli divanının yazma bir nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde 1018 numara ile bulunmaktadır. 30 varaktan meydana gelen divan 190X278 mm. ölçülerindedir. Bordo renkli deri kaplamalı karton ciltlidir. Sayfalardaki satır sayısı çoğunluğu ondokuz veya yirmi olmak üzere farklılıklar gösterir. Yazılar siyah mürekkeple yazılmıştır. Divan sonunda 1228/1813 ve 1229/1814 tarihleri düşürülen beyitler vardır.

İlk varaktaki temellük kaydından İşkodralı Vezir ve Şeyhü’l-Harem-

i Hazret-i Nebevî (S.A.V.) Şerifi Mustafa Paşa’nın Oğlu Hasan Hakkı’nın kütüphanesinden intikal ettiği anlaşılır. (Min kütübi’l-faúìr Óasan Óaúúı İbn-



463

i İşúodravì Şerìfì MuãùafÀ Şeyòu’l-vüzerÀ ve Şeyòu’l-Óarem-i Óaøret-i Nebevì äallallÀh 6 Safer 1276)

Bir sonraki varakta divanda yer alan şiirlerin nazım şekillerini ve beyit sayılarını gösteren bir fihrist vardır. Gazellerin harflerine göre tertib edildiği divanda 154 gazel, 4 murabba, 3 tahmis ve bir kıta bulunmaktadır. Fihristte ara toplamlar da yapılarak divandaki toplam şiir sayısı 162, beyit sayısı ise 973 olarak belirtilir.

Ethem Bey çoğu şiirini Vefai mahlasıyle yazmıştır. Divanda bulunan 5/a, 5/b ve 8/a da yer alan üç gazelinde Şehidi mahlasını kullanır. Altı gazel Vefai mahlası ile yazıldığı halde yan taraflarında Şehidi notu bulunmaktadır. 8/a’daki bir gazelin satırları çizilmiştir ve yanında bulunan notta bu şiirin sehven buraya yazıldığı belirtilir. Bu not ile beraber fihristte baş tarafta “Tiranì Óacı Edhem Beğ Efendi Meróÿmuñ VefÀ’ì maólaãıyle tanôìm eylemiş oldıàı DìvÀn” şeklinde bir açıklamanın bulunması şairin Şehidî mahlaslı şiirlerini ayrı bir divan olarak düzenlemek istediğini düşündürmektedir. Şehidî mahlası ile yazdığı şiirlerin tasavvufî şiirler olması da bu ihtimali kuvvetlendirir.

Ethem Bey’in Vefaî mahlasını seçmesi Zeyniye tarikatının, Şeyh Vefa olarak tanınan Muslihiddin Mustafa Efendi (öl.896/191) (Öz, 2013:600) tarafından kurulan Vefaiye koluna müntesip olmasından kaynaklanmış oalabilir. Şair vefa kelimesini şiirlerinde dikkat çekecek ölçüde çok kullanır. Döneminde vefa kalmadığından şikayet eder. Burnunun mahlasından bile bir vefa kokusu almadığını söyler. Vefa mahlasını kullanmakla hem mensubiyetini belirtir hem de kendisinin bu konudaki eksikliğini anlatmak ister.

VefÀ’ì ism ü cismiyle vefÀ maèdÿm kim şimdi MeşÀmım mahlaãımdan daòi bir bÿy-i vefÀ almaz (Vefaî:19/b) Divanda 1 tevhid (2nolu gazel), 2 münacat ve bir na’t yer alır. Çoğu

divanda bu tür şiirler kaside nazım şekli ile yazıldığı halde Vefa’î gazel nazım şeklini tercih eder. Bu şiirleri için kasideye göre daha kısa olan gazel nazım şeklini seçmesi daha uzun yazamadığından değildir. Allah ve peygambere karşı sevgisini ifade etmek istediği şiirlerinde şairlerin kullandığı gizli bir dil sayılan (Yekbaş, 2012:2649) muvaşşah şiir tarzını kullanması yazdığı şiirdeki beyit sayısını sınırlı tutmasına sebep olur. Tevhidinde her beytin ilk mısraının ilk ve son harfleri ile ikinci mısraların ilk harflerini alt alta düşündüğümüzde “Allah Ehad” sözlerini teşkil edecek şekilde bir düzenleme yaparak şiir söylemedeki maharetini ortaya koyar. 154 nolu gazelini de “Ya Muhammed Mustafa” sözlerini gösterecek şekilde



464

düzenlemiştir. Bu uygulamanın bir başka örneğini de 27/a’daki bir gazelde “Ya Ali” sözleri ile görmekteyiz. Şair böylece Ehl-i Beyt sevgisini de ifade etmiş olur. Al-i Aba sevgisini ayrıca bir Kerbela mersiyesi ile de dile getirir. (Vefaî:26/b)

Divanda yer alan üç tahmis; Şerifî, Ragıp Paşa ve Nabi’nin gazelleri üzerine yazılmıştır. Şairlerin takdir ettiği şairlerin beğendiği şiirlerini esas alarak tahmis yazmaları bize Vefaî’nin adı geçen üç şairi takdir ettiğini gösterir. Bir şair, üstad kabul ettiği şairleri başka şekillerde de ifade edebilir. Şahin Giray’a yazdığı bir nazire (Vefaî:26/b) Vefaî’nin sevdiği şairler arasında onun da bulunduğunu gösterir. Hem kişiliği hem de şiirleri bakımından Vefaî’nin en beğendiği, kendisinden Veliyü’n-niam olarak söz ettiği Şerifî Mustafa Paşa’dır. Bir gazelini tahmis etmesine ek olarak hakkında bir methiye (Vefaî:26/a kaleme alır. İki müzeyyel gazelinde (Vefaî:5/b) de ona dua eder.

Divanın tamamı Türkçe şiirlerden meydana gelir. Kullandığı Farsça

kelimelerin diğer birçok şair tarafından pek fazla kullanılmayan kavramlardan seçilmiş olması şairin bu dili de çok iyi bildiğini gösterir. Bazı şiirlerde Türkçe kelimelerin imlası Arnavutça’daki söyleyişe uygun olarak kaleme alınmıştır.

Divanda nazım şekli bakımından fazla bir çeşitlilik görülmez. Gazel,

murabba, muhammes ve kıta olmak üzere dört farklı nazım şekline yer verilir. En çok kullandığı nazım şekli gazeldir. Hatta genellikle kaside şeklinde yazılması tercih edilen tevhid, münacat, naat, mersiye ve methiye gibi nazım türleri için gazeli seçer. Fakat gazel nazım şekli ile yapılan farklı uygulamaları gerçekleştirerek şiirdeki hünerini göstermeye çalışır. Bir gazeli (48 nolu gazel) musammat gazeldir. Bazı beyitleri musammat olan gazelleri de vardır. Şerifi Mustafa Paşa’yı övdüğü ve dua kısmı bulunan iki gazeli (Vefaî:5/b) müzeyyel gazeldir. Dört gazelde (Vefaî:2a-2/b), (Vefaî:5/b), (Vefaî:22/a), (Vefaî:26/a) matla beytinde kullandığı bir mısraı makta beytinde yeniden kullanarak redd-i matla yapar. İki gazelinde (Vefaî:5/a) beyitlerin son harfini, devamındaki beytin ilk harfi olarak kullanmak suretiyle “münkalibü’l-huruf musarra-ı ahar” yapmış olur. Gazellerde matla beytindeki kafiye düzeninin yani ilk iki mısraın birbiri ile kafiyeli olması durumunun ikinci beyitte de uygulanması böylece ilk iki beyti kafiye bakımından benzeşen gazellere dü matla gazel denilir. Vefai divanında bir gazel (Vefaî:17/a) dü matladır. Bir gazelde (Vefaî:18/b) ise beşinci beytin



465

kafiye düzenini matla beyti gibi düzenleyerek tecdid-i matla yapmayı andıran bir uygulama gerçekleştirir.

Şiir söylemedeki ustalığının işareti olarak edebi sanatları da kullanır.

Bir gazeli (Vefaî:4/b-5/a) tekrir sanatı ile bezenmiştir. Edebi sanatları kullandığını bazı beyitlerinde açık bir şekilde ifade eder. Sevgilinin yüzünü maha benzettiği şu beytindeki teşbihte onun güzelliğini mah kelimesinin tam olarak karşılamadığını belirtir. Bu sözü ile aynı zamanda benzeyen, benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatını ihtiva eden tam bir benzetme teşbih-i tam) olmadığını belirtir. “Maha benziyor.” sözü iki kelimeden meydana geldiği için benzetme yönü ve benzetme edatı olmayan bir teşbih-i beliğ (güzel benzetme) dir. Ay bir aylık zaman dilimi içinde çeşitli şekillere girdiği için şair önce söylediğinden vaz geçerek (rücu) böyle bir benzetmeyi uygun bulmadığını belirtmek ister. Beyitte aynı zamanda sevgiliye iltifat ederek yüzünün güzelliğini kaybetmeden her zaman dolunay gibi olduğunu söyler:

MÀha teşbih eyledim amma değil teşbih-i tÀm MÀhdır amma ki dÀyim bedrdir rÿyuñ senìñ (Vefaî:21/b-22/a) Şu beyitte ise Vefaî kelimesi hem birinci mısraın son kelimesi olarak

hem de ikinci mısraın ilk kelimesi olarak kullanılabilecek şekilde söylenmek suretiyle sihr-i halal yapılır.

SeóóÀr gözleriñden mesóÿrdur VefÀ’ì áamze füsÿnlar ile siór-i óalÀli èarż it (Vefaî:10/a) Vefaî diğer divan şairleri gibi çeşitli temaları işler. Bunlar arasında

beşeri aşk, sevgilinin özellikleri, rakibin kötülüğü, zamandan şikayet, vefasızlık, fahriye ve tasavvvufi düşünceler sayılabilir.

Zülfüñ açılub úırmızı rÿòsÀr ile oynar Hindÿ beçe-i şÿòdur ol nÀr ile oynar Almış eline zülfini ol yÀr-ı füsÿn-ger Efsÿnlar oúur àamzeleri mÀr ile oynar (Vefaî:18/b) Şair beyitlerde güzellik unsurları ile ilgili benzetmeler yaparken aynı

zamanda “ateşle oynamak” deyimini kullanır ve Hindlilerin ateşle gösteri



466

yapmaları, yılan oynatmaları ve yılandan korunmak için efsun yaptırılmasına işaret eder.

Şu beyitte ok ve güvercinin haber ulaştırmak maksadı ile

kullanılmaları hatırlatılarak orijinal bir şekilde sevgilinin cadı gözleri sevda güvercini olarak hayal edilirken aynı zamanda gözlerin fıldır fıldır hareketli oluşu, duyguların vücut dili ile anlatılması ve bakış ile karşısındakilerin etkilenmesi anlatılır:

Úavs ü sihÀm ebrÿ vü müjgÀndan iñleme SevdÀ kebÿteri dìde-i cÀdÿ dilÀ saña (Vefaî:3/b) Divanda rakipten çeşitli vesilelerle söz edilir. Onunla ilgili çeşitli

benzetmeler yapılır. Şu beyitte rakip pis olarak nitelenir ve sevgili köpekle oynamaktan hoşlanan bir genç olarak gösterilir:

AàyÀrı ãaúın ãanma sever yÀr VefÀ’ì Òoş ùabè civÀndır seg-i murdÀr ile oynar (Vefaî:18/b) Aruzu kullanmada yer yer hataları vardır. Farsça kelimelere çokça

yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler herkes tarafından sık kullanılan sözler değildir. Bir gazeli(Vefaî:5/a) bazı beyitleri Farsça olan mülemma bir gazeldir. Türkçeyi deyim ve atasözlerini de ustaca kullanacak ölçüde iyi bildiği görülür. Kullandığı deyimleri ihtiva eden beyitlerine şu örnekleri verebiliriz.

Ey VefÀ’ì ôulmetin bir ismi úalmış cismi yoú Ta cihÀna ãaldı pertev şuèle-i envÀr-ı dost (Vefaî:9/a) (Adı var kendi yok) İnanmazam ki VefÀ’ìye bir vefÀ idesin O muãòaf ruòuña and içer misin güzelim (Vefaî:23/a) (and içmek) Òÿn-ı şühedÀ ùutdı kÿh ü deşti ser-À-ser Gül-zÀra dönüp èarãa-i pehnÀ-yı maóabbet (Vefaî:9/b) (dağı taşı tutmak) Cibrìl-i emìn itmedi taòlìã-ı girìbÀn



467

Çeşm-i siyÀhıñ àamze-i fettÀnıñ elinden (Vefaî:23/b) (yakasını kurtarmak) Evvelde idüp ülfet ta göñlümi alınca İnkÀr úılup Àòir inkÀrıña èaşú olsun (Vefaî:23/b) (gönlünü almak) èAndelìb-ÀsÀ beni zÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr Pister-i firúatde bìmÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr DÀr-ı dünyÀ’i baña dar itdi çarò-ı nÀ-bekÀr DÀm-ı derde Àh giriftÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr Áh dirìàÀ ùurra-i ùarrÀrdan ayrılmışım (Vefaî:28/b) (dünyayı dar etmek) Atasözlerine yer verdiği beyitlerde bunu bazan darb-ı mesel veya

mesel sözünü kullanarak belirtir, bazan da bir açıkalma yapmaksızın doğrudan atasözünü söyler. Bir beyitte “dirler” kelimesini kullanarak bir atasözü nakleder. Atasözü örnekleri bulunan beyitlerden bazıları şunlardır:

ÇerÀàın zìr-i pÀyı şuèlesinden rÿşenÀ olmaz Raúìb olmakla aúreb yÀre feyż almaz cemÀlinden (Vefaî:22/a) (Mum dibine ışık vermez.) Gül bì-òÀr olmaz gerçi dirler bÀà-ı èÀlemde Gül ruòsÀrıñ amma òÀrsızdır sÀde èaşú olsun (Vefaî:22/b) (Gül dikensiz olmaz.) Ò Àr olmaz çekse õillet pÀk-gevher ehl-i dil Úıymet-i gevher kim olmaz òÀk-sÀr olmuş da ne (Vefaî:24/b) (Altın yere düşmekle pul olmaz.) Bir insanın kendi kendini övmesi pek hoş karşılanan bir

durum değildir. Buna rağmen divan şairleri kendilerini övmek, hatta diğer şairlerle karşılaştırma yaparak şiir sanatında üstün bir yeteneğe sahip olduklarını anlatmak isterler. Başka birini övmek maksadıyle söylenen methiyeler gibi, şairlerin kendilerini övmek için söyledikleri fahriyeler divan şiiri geleneği içinde çokça yer alır.

Şiir sonlarında mahlas bulunması gerekiliği şairlerde kendilerini övme düşüncesinin depreşmesine uygun bir zemin hazırlar. Ethem Bey de



468

diğer pek çok şair gibi şiirlerinde kendini över. Şu beyitte kalemini sihir yapan bir cadıya benzeterek şiirinin melekleri bile etkilediğini belirtir:

Tesòìr-i melek şièr-i VefÀ’ì ider bugün Destinde kilk-i cÀdu-yı siòr Àferìn ùutar (Vefaî:17/a) Şu beyitte kendisini şirin edalı bir şair olarak niteler : Dil-rübÀnıñ úÀmet-i mevzÿnını vÀsf eylemek Ben gibi bir şaèir-i şìrìn-edÀ ister gönül (Vefaî:22/b) Okuyucuların dilinden kendini öven şair, “aşk olsun” sözleriyle

şiirlerini takdir eden kimselerin kendisini şair-i İsî-dem olarak nitelediklerini söyler:

Her kim ki VefÀ’ìniñ eşèarını oúursa dir Ey şaèir-i èÌãì-dem eşèÀrıña èaşú olsun (Vefaî:23/b) Şahlara layık değeri yüksek inciye benzeyen sözlerinin kulaklara

küpe olduğunu söyleyen şair Zühre’nin bile bu küpeyi kullanmasına şaşılmaması gerektiğini belirtir:

Gevher-i şehvÀr naômım kim girÀndır úıymeti Zühre gÿşında VefÀ’ì gÿşvÀr olmuş da ne (Vefaî:25/a) Şu beyitte de rengîn şiirinin beyaz divana altın suyuyla yazılsa

yeri olacağını söyleyerek şairliğini över: SezÀ degil mi VefÀ’ì bu şièr-i rengìniñ Yazılsa Àb-ı zer ile beyÀż dìvÀna (Vefaî:24/a) Vaizler Cuma ve bayram namazı önceleri ile başka uygun gördükleri

vakitlerde halka dini konularda bilgi veren din görevlileridir. Diğer vakitlerde gidemeseler bile müslimanlar Cuma ve bayram namazlarını kılmak için camiye giderler ve böylece vaizlerin vaazlarına muhatap olurlar. Vaizlerin de diğer insanlar gibi telaffuz hataları, bilgi eksikliği veya yanlışlığı olabilir. İşlediği konu, ele alışındaki farklı tutumları, ses tonu ve tavırları gibi hususlar herkesin hoşuna gitmeyebilir. O yüzden zaman zaman cemaat ile vaizler arasında münakaşalar yaşandığı olur. Bu husus divan şiirinde de işlenen temalardan biridir. Divan şairleri de vaizleri çeşitli yönlerden tenkid ettikleri beyitler veya şiirler yazmışlardır.

Vefaî de bahs ve gelürsün redifleri yazdığı iki gazelinde vaazlarındaki üslubu sebebi ile vaizleri hicveder.



469

æaúìl vÀèiô ider èÀşıú-ı òarÀbla baóå İdermiş ancaú oña bÿs mest-i ò Àbla baóå (Vefaî:11/a) VÀèiô eyledigiñ derk-i seúrden ibÀret Ùoàrısını di ùoàrı o yerden mi gelürsüñ (Vefaî:23/b) Şairler, başka şairlerin şiirlerini okuyarak kendilerini geliştirirler.

Beğendikleri şiirlere nazireler yazarlar veya tahmis ederler. Bazan örnek aldıkları şairleri metheden ifade kullanır veya methiyeler yazarlar. Açıkça belirtmeseler de üslupları hangi şairleri okudukları ve beğendikleri şairler hakkında fikir verebilir. Her dönem birçok şairi etkileyen üstadlar arasında en başta geleni Fuzulî’dir. Ethem Bey’in bir murabbaındaki şu mısralar ile Fuzulî’nin bir gazelindeki meşhur matla beyti arasındaki benzerlik kolayca anlaşılabilir:

CÀnımdan uãandırdı beni cevr ü cefÀdan Ol yÀr-ı dil-ÀzÀr uãanmaz mı ezÀdan Gitmekde VefÀ’ì àam-ı hicrÀnla fenÀdan Lüùf eyle vedÀèa gelüp ey Àfet-i cÀnım (Vefaî:28/a) Beni cāndan usandırdı cefādan yār usanmaz mı Felekler yandı āhımdan murādım şem’i yanmaz mı (Gölpınarlı,

2005:141)

Bazan Baki ve Nedim’i andıran şûhane söyleyişleriyle, kimi zaman Fuzulî gibi ilahi aşk ve tasavvufu dile getirdiği gazelleriyle, bazan Nef’î’ tarzındaki fahriyeleri ile, bazan da Nabi’ye benzeyen hikemi ifadeleri ile farklı temaları işleyen Vefâî, dünyaya meyletmemiş Tiran halkına hala hizmet veren eserleri ve şiirleri ile adının dünyada yaşamasını sağlamıştır.

Bu gül-zÀr-ı fenÀda bülbül-ÀsÀ nÀleler itme ÇerÀà-ı èaşúa yan pervÀne-veş sÿzÀn ol gör geç VefÀsızdur VefÀ’ì devlet-i fÀnìye meyl itme äaúın dil-beste olma mihrine bì-gÀne ol gör geç (Vefaî:13/a) SONUÇ Tiran’da tamamladığı ve adını taşıyan bir cami ve saat kulesi ile

hayırsever kişiliği herkes tarafından bilinen Ethem Bey’in gerektiği kadar



470

bilinmeyen sanatçı bir yönü daha bulunmaktadır. Eserlerinin güzelliği karşısında dikkatler oraya yöneldiği için kaynaklarda hayatı hakkında yeterli bilgiye yer verilmemiştir. İyi bir eğitim görmüş, anadili Arnavutça’ya ek olarak Türkçe ve Farsça’yı da iyi bilen şair önemli şairleri inceleyerek edebi yönünü kuvvetlendirmiştir.

Meydana getirdiği Türkçe Divanı’nda yer alan şiirlerinin büyük bir

kısmında Vefaî, bir bölümünde de Şehidî olmak üzere iki mahlas kullanır. 163 şiir ve 6 müfredin yer aldığı eserin yazma bir nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Çoğunluğu gazellerden meydana gelen divan, tevhid, münacat, na’t, mersiye, methiye, fahriye, hicv v.b. türlerde şiirler ihtiva eder.

Kaside yazmamıştır. Nazım şekillerinden en çok rağbet ettiği gazeldir. Başka şairler tarafından daha çok kaside nazım şekli ile yazılan methiye v.b nazım türlerini Vefaî gazel olarak yazmayı tercih eder. Şiirdeki ustalığını musammat gazel, muvaşşah gazel, müzeyyel gazel, dü matla, redd-i matla, tecdid-i matla ve münkalibü’l-huruf yapmak suretiyle göstermeye çalışır.

Türkçeyi başarılı bir şekilde kullanır. Çeşitli deyim ve atasözlerine yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler diğer şairler tarafından sık kullanılan örnekler değildir. Bir gazeli Türkçe-Farsça mülemma bir gazeldir. Yer yer aruz hatalarına rastlanır.

Tiran 17. Yüzyıl başlarına kadar küçük bir yerleşim merkezi iken sonradan büyüyen bu şehirde divan sahibi bir şairin yetişmiş olması Tiran’ın da önemli bir edebi muhit haline geldiğini gösterir.

Bu araştırma ile Vefaî ve Şehidî mahlası ile şiirler yazmış olan Ethem Bey’in üzerinde pek fazla durulmayan edebi yönü ortaya konularak divanı hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Divanının yayınlanması ile Ethem Bey’in şair kimliği daha bilinir hale gelecektir.

KAYNAKLAR

1. Özkan, Ali, Arnavutluk’un Üç Simgesi: Hacı Ethem Bey Cami, Saat Kulesi ve İskender Bey Heykeli, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 8/2, Winter 2013 2. Araslı, A. Avrupa’da Türk İzleri II, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2001



471

3. Ayverdi, E. H. Avrupa’da Osmanlı Eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk IV (4.,5.,6. Kitap), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2000, 403-404 4. Kiel, M. Otoman Architecture İn Albania (1385-1912), O.I.C. Ircıca Researches Centre For İslamic History, Art And Culture, İstanbul, 1990 5. Şanal, S. Gülşen, Şeyh Ebu'l Vefa Hazretleri, Http://Vefasemti.Blogspot.Com 6. Meksi, Aleksander, Xhamite e Tiranes, http://aleksandermeksi.com/wp-content/uploads/wp-post-to-pdf-cache/1/xhamite-e-tiranes.pdf, 7. Atmaca, Tayfun, Zamanın Durduğu Mekan...Hacı Ethem Bey Camii Ve Saat Kulesi, Avrasya Bülteni, Aralık, 2 0 0 5, S.16-22 8. Eyice, Semavi, Edhem Bey Camii, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1994, Cilt 10, S.415-416 9.Tuman, Nail, Tuhfe-i Naili, (Tıpkıbasım) 10. Atmaca, Tayfun,Hacı Ethem Bey Camii ve Saat Kulesi, Balkan Günlüğü, 28 Ağustos, 2014 11. Frasheri, Kristo,Historiku i Tiranes,Tiran, 2004 12. Jasa,Skender,TIRANA,Tiran,1997 13. Doğanay, Aziz, Şeyh Vefa Külliyesi, Divan, sayı 20, 2006/1, safya 75-98 14. Anthony Clunies Ross, Petar Sudar, Albania's Economy in Transition

and Turmoil (1990-97), 1998

15. Öz, Mustafa,Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Vefâiyye Maddesi), Cilt 42, s.600

16. Yekbaş, Hakan, Divan Şairinin Sessiz Ve Gizli Anlatımı: Muvaşşah Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic,Volume 7/3, Summer 2012, P. 2649-2700, Ankara-Turkey

http://books.google.com/books?id=pfWrAAAAIAAJ&q=Et%27hem+Bey+Mosque&dq=Et%27hem+Bey+Mosque&lr=&cd=17

http://books.google.com/books?id=pfWrAAAAIAAJ&q=Et%27hem+Bey+Mosque&dq=Et%27hem+Bey+Mosque&lr=&cd=17



472

17. Vakıflar Genel Müdürlüğü, (http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136) 18. Vefaî, Divan (Yazma), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no:1018 19. Gölpınarlı, Abdulbaki, Fuzuîlî Dîvânı, İstanbul, 2005 20. Aksoy, Ömer Asım , Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 2007

http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136

http://www.idefix.com/kitap/omer-asim-aksoy/urun_liste.asp?kid=1691



473

AN EXISTENTIAL APPROACH THE CELEBRATION OF SUMMER

DAY

Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Shkencave të Komunikimit

Universiteti “Hëna e Plotë – Bedër”

Adresa: Rr.: “Jordan Misja”, Tiranë - SHQIPËRI e-mail: [email protected]

ABSTRACT The celebration of Summer Day celebrated everywhere among the

Albanians. Penetration depth of knowledge of the Albanian people have to

start from the rummage of his spiritual world, full of mythical figures. With

hours in the mountains, numph, sylph recognition goes to the foundation of

the myth of Magna Mater, like an echo of Anatolian goddess cult. During its

celebration of the spirit and soul feels ancient myths and rituals allegory of

realization approaches the reality of Albanian world. Rite of activity

prevailing ideal of life, with the trend towards reality and national. Local

Colors of celebration of Summer Day indicate its practical character, while

the conventional subsistence activity differs. Ancient ritual feast strengthens

ties with nature, bringing man, especially one who lives in the city, full of

joy, joy, liveliness. Popular culture helps strengthen national identity, it

creates about the mystic of the holiday, which is esoteric religious belief.

Nature keeps man free, to freedom is an existential attitude. Albanian

ancient foundation has put in question the activities of its existence, believes

that as a fundamental human reality. The paper will aim acquainted

anthropological analysis, to shed light on the real social life in the past until

today. Our ethnological studies, being connected with the social reality of

politicized in the past, have given common image of "memorabilia research"

aimed at tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the

current ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and

literal interpretations. The study will aim to rise to anthropological and

sociological analysis.

Key words: Summer Day, Magna Mater, myth, mysticism, esoteric




474

ABSTRAKT NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS

Festa e Ditës së Verës kremtohet gjithkund ndër shqiptarë. Depërtimin në thellësitë e njohjes së popullit shqiptar duhet ta nisim nga zhbirimi i botës së tij shpirtërore, plot figura mitike. Me orët, zanat, shtojzovallet njohja shkon te themelet e mitit të Magna Mater, si jehonë e kultit të perëndeshës anatoliane. Gjatë festimit të saj ndihet fryma dhe shpirti i miteve të lashta, ndërsa alegoria e realizimit të riteve qaset me realitetin e botës shqiptare të kohës. Te veprimtaria e ritit mbizotëron ideali i jetës, me prirje drejt reales dhe kombëtares. Ngjyrat lokale të festës së Ditës së Verës flasin për karakterin praktik të saj, ndërsa te konvencionalja dallon veprimtaria ekzistenciale. Rituali i festës së lashtë forcon lidhjet me natyrën, duke i sjellë njeriut, veçmas atij që jeton në qytet, plot hare, gëzim, gjallëri. Kultura popullore i ndihmon forcimit të identitetit kombëtar, sepse krijon lidhje me mistikën e festës, që është besim i besimeve ezoterike. Natyra e ruan njeriun të lirë, ndaj liria është një qëndrim ekzistencial. Shqiptari i lashtë ka vënë në themel të veprimtarive të veta çështjen e ekzistencës, që e beson si realitetin themelor të njeriut. Punimi do të synojë analiza mirfilli antropologjike, që hedhin dritë mbi jetën reale sociale në të shkuarën deri sot. Studimet tona etnologjike, duke u lidhur me realitetin e politizuar social në të shkuarën, kanë dhënë shembëlltyrën e rëndomtë të “hulumtimit të relikeve” që synon gjurmimin e mbeturinave të lashtësisë. Gjetjet do të jenë një qartësim i studimeve të deritashme etnocentrike, empirike, me lidhje të ngushta me historizmin si dhe me interpretimet e fjalëpërfjalshme. Studimi do të synojë të ngrihet te analiza antropologjike dhe sociologjike. Fjalë çelës: Dita e Verës, Magna Mater, miti, mistika, ezoterika

Introduction

Not a few times and not a little of the history of our people have seen as it

was not ours. It is said that they have written to us that they envy us. Not a

few times and not a few of its stages have written up and they do not want us

ever, or as Gjergj Fishta generalizes: "n'mni t'shoshoqit kemi le - hatred of

each other have arisen". I can not accept fully, although when I make a

critical analysis of the key moments in our history once I find quite

conclusions that contradict historical truth. Its echoes are prevented from

growing normally, not knowing that we can not sow it out. Past have planted

our fathers and it has flourished on us and me. Now if we are convinced that

our history is written (so the documents proved genuine and not just say) and

we are still without official story. By observing their maximum historical

logic of "traditional Albanian resistance to survive" put us somewhere away



475

others singled us. Someone care to declare us different from others. It is true

that our nation has its own identity, they are distinctive, but are like everyone

else with whom our people have the same past, not least those nexus points

coming from antiquity or antiquity.

Our people fully conceived where we are and not had it easy. There is

nothing to say that it makes it yours does not, nor foe. Neighbors in the

recent past were frequently passing became jealous hostility. It is said also

that it makes his, it does not even enemy. In many cases they are unable to

requirements at the time. However were unable or was not closed in itself, as

they mean. He quickly falls segregation in the eye is the basic element of our

feature extreme individualism. By keeping critical attitude towards the past,

does not mean to put black stain. Achievements should be assessed,

identified weaknesses that need to restructure the perspective of our studies

with the objective to compete with dignity at the regional level and beyond.

Believing firmly in the ego really need to avoid nationalist trials. The object

of our paper will be the embodiment of the myth of the ancient ritual in

prehistory clot inside the Middle East that has managed to survive to our

time and to us and not only. In the era antique oriental philosophy was filled

with mythical beliefs that have live elements Sufi thought. (Kilic 2012) This

clearly proved particularly popular beliefs of examples of popular

imagination, legends, grotesque. Knowing better our popular culture, taking

as activities that are obedient life like everyone else. Mehdi Frashëri has given its opinion on this way of understanding: "... to understand the events

of today with all their reasons, no need to look past events on top of this

people, continuing thread of past works past the saw cut, from the oldest

times to the present day. In this journey of mind, displayed the psychology

of nation that mastered events ". (Frashëri Mehdi, 1928) The Summer Day holiday celebrated everywhere among the Albanians.

Starting from a rummage spiritual world will reach into the depths of the

soul of the people knowing full of mythical figures. With classes, craft,

sylph, goddesses of ancient myth was approaching foundations of Magna

Mater, like an echo of Anatolian goddess worship. Myth has it his rite of

celebration, where prevailing ideal of life. Local colors of Feast Summer Day

talk about its practical character, while the conventional subsistence activity

differs. Ritual strengthens ties with nature, bringing man, especially one who

lives in the city, full of joy, joy, liveliness. Popular culture between ancient

beliefs helps strengthen national identity, it creates mystique about the

holiday. The Nature keeps Albanian man free, to freedom is an existential

attitude. The ancient Alabanian has been the foundation of its activities the

issue of existence, believes that as a basic human reality. Access to ante

anthropological analysis sheds light on the real social life in the past until

today. Our ethnological studies, linking up with social reality politicized in

the past, have given ordinary image of "memorabilia research" aimed at

tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the current

ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and literal



476

interpretations. Writing will target rises to anthropological and sociological

analysis.

Illyrians and their descendants are native to eastern Europe for about four

thousand years. According to historical documents, their roots go much

deeper in the mists of antiquity. From a small herding community in the

deeper areas of the Balkans, Albanians grew in number and spread their

settlements around the southwest of the peninsula. (Elsie R. 2000) New

historical era put to the test many times. Invasions followed each other. The

site of the Roman Empire Byzantine would occupy it. Under the Albanian

history becomes more painful. A Byzantine emperor sells the right to go on

the Adriatic Slavs. After starting the endurance of the Illyrian tribes of North

following the game of life and death with them. When their weakened by

centuries of extermination wars in the Balkans, drew to a close, it appears as

a military force in the Ottoman Empire Balkan peninsula. In this regard,

empire Albanians saved from extinction. With time and patience with the

life they have in the blood, "and with luck", they take their place today

among the nation states of Europe.

In 1912 Albania becomes an independent state. Not the least of its

geographical areas remained outside the political boundary. So far,

communist state separately historiography, has blamed Europe for this

injustice. More editions of documents proving that the primary role of the

Albanians had. Under no less scholarly, most repeat each other, they have

been deprived of everything but the bare essentials to keep the spirit alive. In

not a few cases have been existential threshold. Writing gives Eqrem bej

Vlora make this judgment:

"The misery in which the Albanian people lived in the period of decadence,

the inability to understand the art and beauty that is encountered in the

affluent strata, not to give up the hamendësosh that at the time of the Ottoman feudal regime this nation has been one of the most fans, the most

affluent and the most mighty of all the Middle East and the subsequent

restructuring of his rule of life, social administration and turned it into a

bunch of beggars initially and then in a "hodgepodge" semi kokëgdhenj arsimuarish and fools "(Vlora E. bay. ).

Maxima above gives security that our people knew how to live life. Worked

has accomplished. The store could educate high moral values having its

traditional culture, which has been evolved over the centuries in "relative

isolation conditions". It offers a surprising wealth of features. Until our time

are brought figures of Albanian mythology, religions, communities, religious

orders and sects that have been present in Albania, saints and holy men and

women, who have played a role in Albanian beliefs, sacred sites and places

of worship, calendar holidays, rituals and popular superstitions. Along with

them have reached the docks and ancient folk customs, which are closely

related to the world of beliefs and superstitions.

Researchers agree that Albanian folk culture is today in a position

interesting. On the one hand, as mentioned above, it is also extremely rich.



477

Their traditional culture, with many elements of the beliefs that maybe are

not found elsewhere, continues to be a gold mine for ethnographers and

anthropologists. In some senses, the Albanian world is a living museum of

the past. Popular culture in Bangladesh was organized so impoverished half

a century of Stalinist dictatorship. During the time period 1944-1990

ideological adamantly tried to create "new man", which was formed only to

communist-leaning should not inherit anything from his past before. Under

the one-party state and propaganda, all pre-Marxist beliefs and habits were

thought to challenge and threaten the construction of socialism and the

power of the Party. With the motto fight back thoughts of the past was

erased from the minds, hearts and souls of many Albanians beliefs.

Fortunately that part of what has been lost in Albania is stored in more

traditional cultures of the Albanian communities in Kosovo and western

Macedonia. Ancient elements have been preserved over the centuries in

Arbëresh settlements in Italy and Greece. It is time that this traditional folk culture of archived and investigated thoroughly and where revitalize

conditions. Some achievements have been made over the years by native

Albanian scholars who have recorded, cataloged and published important

works, especially in Pristina Albanology Institute and the Institute of Folk

Culture in Tirana. Recent years has increased the interest of foreigners but

also for the international cultural institutions. Voices coming from so far we

have a duty to feel, to hear, to understand and then to appreciate, as the Latin

proverb recommends: Vox Popolum, vox Deum.

Analytical approach some calendar celebrations and Summer Day The Scottish writer Robert Louis Stevenson, one of the 26 most translated

authors in the world, admired by not a few of the greatest contemporary

authors, often remember the maxim: "The past me. The past is my story, my

thoughts seeds sown in the past present". With the object of this paper will

be the Feast Summer Day, descriptive writing away to think about this pagan

holiday where looking emanate our ancient thought. Critical analysis must

start with naming the ancient feast. Why it is called Feast Summer Day

calendar, when in fact the popular feast is spring?

This is because the solar calendar Illyrian / Albanian (and some other

people), has only two seasons, Summer (Behar) and Winter. Seasons begin

to equalize the night the day (equinoxes) in March and September and

culminate extreme (solstice) in June, the day and night in December, when

celebrated Mid-Summer and Mid-winter respectively.

Summer Day celebrated everywhere and not only Albanians in Albania.

Human memory is ancient and the man himself. Such celebration of ancient

origin have come up in our time in the city of Korça: Llazoret, Rusicat,

Carnival and Summer Day. They preserve their ancient core, but centuries

have bedded monotheistic layers.



478

The region of Korca resident Christian community and Muslim him. Time

stratification by type of beliefs could not eradicate the common origin and

many of these ancient folk beliefs.

The Llazore is a religious calendar feast with pagan origins. It comes from

the monotheistic Christian antiquity but has wearing a new garment and has

labeled it as a feast of St. Lazarus, denying and first name. The feast can fall

in late March or April, according to the day of the Great Easter celebration.

The lyrics of Llazore (from Lazarus) talks about the weather and convey

health, weddings and employment. Sing this song to vulnerable women in

the group that went from house to house and shop in the store, singing their

song:

Even the weather, health,

Llazore us keep to happy,

With girls and married guys.

Trap (so and so) desemno.

That (so and so) pruno us,

Fili trëndafiliko, Jare margarito.

The symbol of the ceremony was a puppet of thin tree branch about 30 cm.

long, lined with fabric, making her dress adorned with embellishments. The

female members of the group came in the chest. Stooge is female and looks

echo of a pagan female deity.

Rusicat celebrated 25 days after Easter Day celebration. It was celebrated in

a house where the women gathered relatives and neighbors, and drank

Rusicat wishing health. Water resources were part of the magic of

expression conveyed in time. Girls and young brides gathered in

neighborhood homes and collect flour, oil, sugar and sang:

Perpelugë small spoon, We sent Rusica

For a handful of meal

To make cake,

Making pogace,

Making wafer

To bring to church

Making nafor

For Lord St. Koll.

Qirje elejson.

With items collected preparing pancakes, serving the shit that's on the table

of the house where they were meeting. Although some verses of the song

have profanity, its symbol is associated with nature. Women like drinking

Rusicat out in the backyard and take the cook mud by hand. Devise with a



479

female doll. Her hair resembled the shape of sunrays. Rusica took the name

Mother of the Sun. Later reports put the bed a tile of baked clay and climb

the hills of the city where the grave of the territory of the church. Overlay is

monotheistic and popular meaning of the feast calendar is related to the

spring season and perhaps cult and water resources. Looks like they are

enjoying the magic leaving the drink Rusicat phraseological expression.

Even the word rusica now we do not mean anything, but it kind of hides the

ancient mentality.

Carnivals. This ancient pagan celebration of spring is about. Then he added

religious layers or elements of popular celebrations. Carnival in Korça associated with Lent which began after the Great Passover. Stopped eating

meat for Christian believers. All items cooking dishes washed and placed

aside. The arrival of spring vegetable consumption suggest, vegetables and

fresh fruit or dried as needed after winter. In our day the celebration was

moved from the last days of February or the first days of March in the days

when the tourist season begins.

Summer Day celebrated in Korca on the first day of March. Preparations to

begin a few days ago. They gathered bunch of dried branches in the hills

surrounding the city, the remaining kindling since autumn or broken by

snow and long winter winds. Drawn from the cellars of houses pieces from

old planks vat, pieces of leftover planks, broken chairs, mats and everything

that should not and can burn me. The piling on a street corner waiting eve of

the first day of March.

Lady of the house occupied the dough and make cakes, summer weave

camel hair yarn white and red, while the husband brought home from the

bazaar dry figs. Christian residents add wine, while those Muslims but also

add fruit juices and preserves various glycol, pekmez etc. In each outer gate

of homes put a tree branch with the free-blown buds.

Feast evening started at the end of February. Pile of items to be burned was

placed at the intersection of two streets and torched. Race between

neighborhood children had started. The sky of city streets shone from reflex

of large fires. Children enjoyed more, whereas adults standing around. Roof

reached when the young and the young people cross fire shouting "lice and

fleas." I leave the dirt to override clean and healthy new day, the first day of

spring is sunrise. Life experiences brought adage: "New Day, new luck".

When out on the road remained coal fires lit, gather in their homes to attend

the feast familisht. Oven baked carrot and string evaporated figs and other

dried fruits leave their scent, but they were not affected. Mothers were tied

Summer in the neck, hand and finger in children. All asleep with the dream

of pagan magic. Summer removed on March 21, hanged on a tree branch or

pink and accompanied by poetic verses:

Swallow sliders,

Take this summer to red,

Leads me along the sea,



480

Bring me bread 'of health.

Breakfast the first day of March blissful dawn. Children gather kindling

across the yard and brought in to the fire room. Faces were bathed receive

food and a dogwood bud become stronger as its wood, but red in the face as

the color of fruit of this tree to blossom and mature before last in this region

with a continental climate. Their branches thrown into the fire to "sing" or

"guide" luring songs of spring birds. Breakfast was the cake, olives and dried

figs necessarily.

The outer threshold of the house early clod of earth put grassland, issued a

day earlier by lawns free from snow, to cut and uprooted with planes. (Zico

V. 2012)

Summer, popular habit and Bektashi sect

On March 1, in the villages and cities of the province of Korça, children and bachelors boys and girls were given a bracelet as a pendant, made of camel

hair yarn spun red and white, a term that relates to the name of the season

"wine", then things wine. Late Summer Day, girls leave them in tree

branches or bushes. If the birds do get summer to nest, then thought that the

girl will marry within the year. This custom is still preserved for all ages.

The Bektashi believers usually give veroren two days later, on 23 March, the

day of Sultan Novruz and put it in trees Turan Tekke, a village near Korça, or first remove the first swallow or stork. If you do not go out in the masjid,

summer decided to remove a moment as a tree, when living in the

countryside, or in trees, flowers or roses gardens of houses in the city.

Day of Novruz or also called Sultan Novruz Day is a religious feast that is

celebrated in Albania on 22 March of each year. Sultan Novruz feast marks

the start of the new year, according to the Bektashi sect and coincides with

the birthday of Imam Ali in the Kaaba.

Novruz comes from Persian and means New Day, while the Sultan is the

title of the top that shows the importance of this day. Sultan Novrus feast

calendar has basically details Summer Day feast. Some of its new features

have arrived in Albanian areas along with the Bektashi faith, XIIV-XV

centuries. In Albania Sultan Novruz Day, the most important feast of the

Bektashi, was enacted as a national holiday in 1996.

Bektashi sect is located mainly in the south of the country, while it has a

significant stretch in the territory of the Republic of Albania. The Bektashi

are also prevalent in Kosovo and Macedonia. Besides those Sunnis constitute

Albanian Muslim population. Day of Novruz is celebrated in other countries

of the Muslim world, a day ranging from 20 to 26 March as Afghanistan

(March 21); Azerbaijan (20 to 26 March, 7 days); Georgia (March 21);

Kyrgyzstan (March 21); Kosovo (March 21); Iraq, de jure in Iraqi Kurdistan,

(March 21); Iran (20 to 24 March, five days for the entire population and 14

days for schools and universities); Kazakhstan (21 to 24 March, 4 days);



481

Tajikistan (20 to 23 March, 4 days); Turkmenistan (20 to 23 March, 4 days);

Uzbekistan (March 21); Turkey etc..

For this celebration of our greatest national poet Naim Frashëri said:

Today is a new day

Weather rolling,

Born Summer Day, born warmth,

Was born Ali, born Lord himself.

The feast has a special meaning for all believers Bektashi. Ancient couch

added this layer of Islamic monotheistic faith. It is the day of Imam Ali, the

Prophet Muhammad groom, the right wing of the Prophet. Therefore this

feast day Bektashi represents a remarkable and blessed year. He was born on

March 22.

Essence pagan holiday Summer Day Faith ancient Neolithic era was filled with antique other popular beliefs.

Worship of the sun, the main one in mitraism, a Persian belief was

widespread in pre-Christian Roman Empire. "Mitra was the soul of heavenly

Light, which disappeared darkness and gives us life and fertility". After his,

the manikeism (dual faith between God and Satan, but refuses to be a

follower of Jesus) the mitraism inherited from its core doctrine antagonistic

powers of light and darkness, symbolizing God and the Devil. (Pipa A.

2002)

Thus the celebration of the Day of Summer are followed elements of these

beliefs. Their magic dictated residents to celebrate with deep emotions.

Summer Day was the beginning of the year, according to the calendar very

ancient Albanians, many centuries before Christianity was born. It was

celebrated on March 1 the Julian calendar, the first day of the new year

(according to the Gregorian calendar or calendar ala Turk, March 14). It was

and continues to be a pan-calendar holiday that celebrated both the north and

the south, but with different shades, according to the region.

Celebration calendar came to our lands with the Aryan tribes who came to

Europe. (Frashëri s. S.) Aria was between Khorasani province and city of

Herat. Now these two points are located in two countries, Afghanistan and

Pakistan, but in ancient times were a geographical unit. Environment gave its

name to the inhabitants were called Arians. At first they appeared some basic

elements of civilization. Climate and geographic location appropriate

"helped them develop intelligence and ability to adapt." He left and formed

villages and nomadic life dealing with agriculture, farming and hunting

already. By increasing agricultural production possibility was added to the

population of this tribe. In search of other lands were divided into tribes of

nomadic inhabitants deterring other being located there eventually.

Migration and differentiation process lasted for centuries. By the time they



482

fell not only in East Asia, also came to the shores of the Black Sea. From

there broke the banks of the Danube. Aryan tribes thought to have lived in

the Caucasus. Thus continued moving towards the North, West and East

Europe. According to his hypothesis was formed nations and nationalities in

Europe: Celts in the north-west, south-east Pelasgians, Teutonia in the center

and skit in the north-east and east. All peoples who speak languages that

have this origin included in the Indo-European language family.

Summer Day has been associated with the first day of March. In antiquity,

March was the first month of the year. As is known, in Western Europe, the

Julian calendar was implemented in his place until he decides Gregorian

calendar. In today's Albanian tradition still preserved traces of the Julian

calendar. Calendar year should start to March in order in the seventh month

of the calendar year to be September, October eighth, ninth and tenth

November December. Such names have remained though, by 15 October

1582, at which time the Gregorian reform went into effect, they are

respectively nine months, tenth, eleventh and twelfth. This pagan holiday

could better resist overlay of religious beliefs in Elbasan and its suburbs.

Since ancient times, the temple of Summer Day, has been in town

Elbasan. Genesis celebration calendar takes in the Zana of Çermenika shrine,

built on the outskirts of the city of Elbasan, which was the goddess of

hunting, forestry and nature. According to legend, this fairy emerge from its

chapel one day of March (March 14 then). The inherited generation after

generation folk calendar feastas today identified themselves Elbasan.

Summer Day is taken from Arbëreshs of Italy, Arbneshs of Dalmatia and Aravanitas of Greece proving its ancientness centuries. Celebrated especially

by citizens (or Skampa the ancient Valm), Elbasan today's (Turkish, el -

ground + basan - violated; coat violated, touched) on 14 March. The feast

recently has become a national day of rest.

Today lighted torches at the tops of mountains and hills. In many provinces

made hay fires (juniper), relating snakes (thought to have closed lethargy),

outsourced knit summer, outdoor walks, families gather tribes, because it is

the day that evoke prosperity. As the celebration marks the end of winter and

beginning of summer all rites performed by the Sun Fire ignition.

Traditions say that the night before the Day of Summer, Elbasan people

quickly gathered in their homes to celebrate together with relatives this

holiday prologue. Awakening at dawn and become seniors, early in the

morning, open the door of the house for generosity, take shtamën and as filled with fresh water brought into the house with a green turf, they pull out

a lawn near. While young fertilizes olives, figs, oranges and lemons near the

home. Lunch this day admitted in nature and accompanied by humorous joy.

In Elbasan celebrated Summer Night, the last night before the coming of the

Day of Summer. Evening meals were plentiful: cock meat, turkey meat, beef

cattle, ballokume and other cakes. On this night residents of Elbasan



483

congratulate each other to be as long and happy. In Christian families lacked

not even alcoholic beverages, mostly wine or brandy, which produce them.

Summer Day is known as the feast of all Albanians, but Elbasan and the

ballokume are her heart. Recently went and stood in the temple of Elbasan

holiday. It should be emphasized once again that simply opens March 14

weeklong festival of fertility and rebirth of nature, leading to 21 March,

which is the Day of Summer solar calendar.

Aiming at such a day, each province according to its under climate sets a

date. Local climate is having the last word and this is necessary for

recognition of the area, after the celebration is organic and not artificial. For

this reason and manner of celebration varies according to the region, which

gives its beauty and feast festival Summer Day nationally.

The symbolism of the Day of Summer

From a historical standpoint, Summer Day in the Neolithic era begins

bringing up the elements in our times of antiquity or even earlier. Exfoliation

monotheist who are interfering in late. Geographically, it was celebrated by

all Albanians, in cities and villages, in the Highland area, at home or in exile.

The fact that the celebration of the Day of Summer is also made from

Arbëreshs (as much as some authors have called "Arbëresh feast"), is evidence of spread early among Albanians.

Summer Day symbolized the revival of nature. Traditionally emergence

from winter accompanied with a balance, especially for livestock. As far as

the everyday language of the Albanians, especially remote areas isolated

during the winter, was customary for people to ask each other: "Did you pass

the wine?", Or "The summer brought?" (as cattle?) etc.. So "go out in the

summer" meant to survive, to come that day to congratulate (Summer Day)

with people and livestock. The summer season symbolized the good,

blessings, prosperity, light, joy, life. All this was the antithesis of winter,

cold, endless difficulties and problems caused by it in terms of livestock -

agricultural societies.

Here are some words flying like to illustrate this idea: "It's like summer",

"There's a little guy like summer", "May your life summer / Behar", "It looks

boost orphaned summer life it","It was done summer work "(the led's

healed)," I not cried summer which went, not to cry the father" etc.

Traditionally Summer Day pilgrimages made to the highest peaks of the

Albanian mountains on the top of Tomorri, Çika, Gramoz, Korab, Deja, Kruja, Dajt, Gjallica, The tip of the Iron etc.. This, to be closer to the Sun

God, Giver, before whom prayed for prosperity throughout the new year.

Even their worship of their god "Sun", Albanians perpetuated by the name

"Sunday" (like the English), unlike other European nations, who have called

the Lord's Day.



484

To what extent Summer Day is a celebration of sound (around) Albanian? At

least to the extent that it (referring prof. Kristo Frashëri), has been an integral part of our ethnic identity.

When we say we think Summer Day goes to Elbasan. Over the centuries

Summer Day was fading. Remained rite of the feast being erased almost

completely its magic. Elsewhere it was not completely forgotten the most

celebrated, some added layers monotheistic religion, and in Elbasan it was

not ever fade. Elbasan, yet very different from the rest of Albania, is where

Summer Day felt and experienced in the fullest sense of the word.

Significant part of this symbolic the ballokume (Turkish: bal-honey and

lokum-pleasure, dessert) is characteristic only dessert in Elbasan becoming

synonymous Summer Day. There is a special formula cooking, known only

in this city.

Pagan celebration calendar has its ritual in Elbasan. Rites are inherited from

generation to generation. Once vows addressed the sun god or later Diana.

The first phase is preparatory. Start by gathering the necessary food stocks

for Summer Day. The second phase is the Summer Night, which starts on

March 13 evening with the fire. The third phase is Summer Day breakfast,

which starts on March 14 and the fourth phase, the last, followed by outdoor

picnic Summer Day at noon on March 14. On the eve of the Summer Night,

every house of this city is filled with a special joy. Outer gate of the house

decorated with flowers and green buds, which symbolize the introduction of

grace and nature. During this night, relatives, friends of friends, but also

come from other places, sing old songs, accompanied by the renowned

cuisine of Elbasan. Some of the food, which is not found elsewhere, are: the

pistil pans, casserole yogurt (Elbasan ceiling), kabunia, stew, rooster meat,

turkey meat, etc.. Residents of Elbasan waking up early on March 14 with a

special devotion to open the door to enter the best of today and yesterday out

of evil.

Bread of swine

Wash eyes with summer flowers, with purple, with karakafte (type of

flower) and then drink water "pork bread", which is a tuber that lies beneath

the earth in the forests and green areas. Water in the "bread of swine"

symbolizes a year of healthy and prosperous land products. Another habit

that preserved to this day, is cooking the eggs the night of 13 March and

washing the eyes with water boiled egg in the morning of Day of Summer.

In addition, relates that day at "summer" that removed when sees the

swallow first. It is cast in hell that I got to swallow nest.

On March 14, Elbasan pilgrimage back to the epicenter of the celebration.

Mystic feast has an impact on everyone.

Summer Day celebrated everywhere inhabited by Albanians



485

In Lezha Summer Day ignite fires to give purifying force of the sun in the

courtyard gardens. From women become magical rites against other human

pest, predatory (Father B. Palaj).

Some water droplets on your face when you open your eyes and see the first

flowers of summer on the pillow. This is the awakening of a child in villages

of Tropoja in Summer Day. Mothers who wake up early as usual to perform

household chores, collect flowers, leaves and grass. These then carefully cast

on the faces of children and on the pillow when they sleep yet. Children

throughout the day pluck juniper and combine them in one place in the form

of haycock. Despite the date change from what has been formalized in the

calendar, there symbolizes March 22 Summer Day. Juniper was burned with

fire in the evening and children cry, sing and dance around the flames

higher.

This season in Tropoja gathers crowds Luzha village where people still

superstitious seek help and success by monumental tombs or stones. The

large and small travel miles in mountainous terrain, to be brought around

them.

Skrapar and Lushnja. Summer symbolize the purity of the soul and health.

After ending their timeline thought a wish and then two color yarn with wool

camel jump on a blackberry or rose. On this day children go door to door

singing the song of Summer Day, while you are given as gifts of colored

eggs, which break through their heads. Cooking Skrapar typical for this feast

is anak (pie) with nettles. Juniper was burned with fire in the evening, to

make as much smoke. Smoke farewell to the old and evil, while the children

sing and dance around the fire in the presence of adults.

Kosovo and Macedonia celebrates Verëza Day (Small Summer Day). It is

celebrated in the province of Opoja with 19 Albanian villages, over 1,000

meters high above sea level, in the municipality of Sharr, as well as in other

localities of Prizren, in southern Kosovo, according to an ancient tradition,

similar to Summer Day in Elbasan. Exits are part of the celebrations of youth

and women in village squares, in the mountains, the first collection of

flowers, dancing and singing, igniting fires and special dishes. In these parts

of the developing animal husbandry, among meats that are raised in

mahogany and the sacrifice lamb. This celebration is done with the belief

that Verëza Day brings luck, health, prosperity, rejuvenation of human love. Rites associated with the awakening of vegetation, gjallimit and transition

from winter to spring.

Gostivar, Karshiaka, Kicevo, Skopje. Pagan spring equinox, called Summer

Day, knocking on 14 March. The transition from one season to the next

remains one of the holidays that Albanians continue to celebrate in different

shape and size. Somewhere less somewhere more tradition continues. More

villages and some cities, such as Gostivar, Karshiaka, Kicevo, Skopje and

others are some of the areas most celebrated. Family outings to parks and

other tourist spots are one of the most popular activities. In Skopje the

preferred destination is fortress of city.



486

The feast menu has traditional small cooking for these areas, specialty of

baked dough saci, sleep, as well as some types frosting. Typical for this day

are the attendees of the "best places", ie caves known for healing effects and

lucky. Visit different caves as: Cave of Vërtekica, or even what the Red Water. It is believed that its washing water, especially on summer days,

bring fertility and good luck for girls and women, health for children.

Discussion As proof, here are two descriptions are bringing understanding and Summer

Day celebration one for the southern regions, one for the northern highlands.

Faik Konica, termed so this feast: "Summer Day is the day in which our

ancestors, when Christianity was born s`kish, celebrate with the old Greeks

and Romans gods of flowers, the willows. When melting winter, when

summer approaches smiling, thin and long as Botticelli painting, the human

heart is removed from a burden, enjoys a calm, sweet bliss. joy in this our

ancestors felt a duty, tù pray to gods that brought these mirësira. daubed and just who call hiroshe feast Summer Day... ". According to the great writer,

this is a celebration of our old race. "It does not harm the man, bring home

pure joy. At a place where the life of the offspring is so sad, djelmuria and

girls have a rare occasion for laughter. For the largest, has Summer Day a

poetic taste, exquisite and rare ... ", writes Konica.

It is important that this holiday is common for Romans and Greeks. Also, it

is ancient, the ancient Greek and Roman cultures, which speaks for its

precocity before these cultures. The facts leading up to the time when their

ancestors were in line environment before you migrate to north-west

Description of the second, which speaks for the celebration of the Summer

Day from North Highlanders, by Father Berdardin Palaj have: "House to

house in the days of summers, join family members around the fire to

connect with witches, ... all pest animals: serpent not to take, rabbit not to eat

the bean and cabbage, the bird theme for the theme of earthworms ated not

to damage the field. Three days before the wines must sift hide, sieves, with

clear crawler springs, so as not to saw these items no house slave, though

otherwise unrelated thing. These days always fall among the first days of

March. After dinner, all members of the house unite around the flames. The

landlord gets a black wool yarn, string connects to a hub says these words:

"Connect Lord, last night and summer day! I bit and the Lord more! Yes

connect witches. "So repeat this action for each pernicious spirit soul,

disease, worms and hills that wants to connect ".

This description speaks louder about the magic that convey this holiday.

Items for agricultural production, capture and fountains, firewood indicates

its connection with infertility, water and resources, the sun.

All these are the number of magic and the number of feast appears in the

plural. Later they were replaced by elements of popular celebrations and



487

more were added later monotheistic religious stratification. It has reached

our time has elements of all these epochs.

Conclusions Proposal

These relics of antiquity income help to see the origin of this belief

manifested as pagan feast somewhere, but with layers of monotheistic

religions elsewhere. Archaeological findings to bring rich content to

rummage in their ancient history. At Butrint of Saranda found monument

Deas of Butrint and in some countries in various forms monuments Goddess

Dardan.

Goddess of Butrint for Apollos head with idealized features, praxitelian

school work. Marble head of a man who is in a woman's body. With that we

think Summer Day festivities associated with maternal worship will stand

the Goddess Dardan.

Analysis of symbols and iconography of monuments dedicated Goddess

Dardan provides opportunities for the study and understanding of the

functions and role of the goddess Dardan Dardan and wider society.

Multiplicity of functions that were attributed to the goddess in a timely

manner proved to Summer Day celebration with cock and lerth (wild garlic)

symbol.

This relates to custody in early Neolithic Great Mother (Magna Mater)

witnessed in Kosovo since the Neolithic era. Seen in this light, it seems the

successor of worship goddesses native Great Mother, the function of soil

fertility and, subsequently, the universal plleshmrisë. Similar records of this cult are also to other Illyrian goddess. Celtic goddesses Epona has close ties

with the Great Mother, expressed through soil fertility attributes (whole

grains, fruits and bread).

Goddess Dardan appears as hy resources, thermal waters and forests.

Presence of cock near the Goddess Dardan has apotropeik function, ie

protection from the evil general. In the region of Korca, to St. George,

derivative Summer Day, have slaughtered rooster, as ritual magic.

Analysis of attributes separately and the compositions of the monuments

dedicated Goddess Dardan enabled recognition of the goddess functions at

different times. It enabled the creation of a general overview of the journey

of faith and religion dardan. Thus, it can be said that belief in Illyrian

territories of Dardania went through similar steps of development as well as

to many other people. This was the general features and antique prehistory.

Thus the cult of animals and he solar (sun), was transformed into an

anthropomorphic belief and politeistik. Animism and later stages of

development totemism come dardan confidence in prehistory. (Shukriu E.

2004) Become the spirit the wood placed at the door of the house, the lawn

pieces bring home. The blood of sacrificial animals dispersed after assurance

that life gives residents of the house but also plants, livestock and property in

general will be under his protection. The elements of animism, that means

belief in supernatural forces and magic of reincarnation actions of these



488

forces, represented in the accompanying symbols of the Goddess, as cock

that seems to have been the animal that was sacrificed these forces.

Traces of totemistic phase, the deities in the form of animals or celestial

bodies, we find the symbol of the cock, which has been an attribute of

ancient Goddess and heavenly bodies (sun). Divine anthropomorphism or

polytheism is the stage that took place in antiquity for the IV century

Illyrian. Analysis of envy monument that represents Goddess Dardane helps

teach that faith is polytheistic monotheistic open the way. Since the launch

of Christianity in the lands of polytheism and monotheism Dardanian

coexisted for a time until the III century. Monotheism embraced beyond the

IV century, but it was time to feast vnedos to be followed from generation to

generation.

Analysis functions Goddess Dardan raises the issue of the fundamental role

of women in society Dardan, namely the importance of the feminine

principle in this society, for which there is no written sources. It must be said

that the dominance of the female principle, as a continuation of the cult of

the Great Mother, the phenomenon is not unknown in ancient societies.

BIBLIOGRAPHY AND REFERENCES

1 Elsie R., Albanian Lexicon of popular culture, books Skanderbeg, 2000.

2 Frashëri Mehdi, Albania and shqipëtarëvet History, Vol. I. Vlora, 1928. 3 Frashëri s. S., Camus-yl-alam, cild II, s. 164.

4 Kilic ME, Sufi poetry and poetics poezia- sufike Ottoman Pristina-Skopje-

Tirana, 2012.

5 A. Pipa, poetry and poetry of Camaj, Tirana, 2002.

6 Shukriu 24 E. Kosovo, Pristina, 2004.

7 E. Bey Vlora, Memoirs 1885-1925, edition III, Tirana.

8 Zico V., and memories Korça- City, 2012.



489

MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE

(-Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet e shkollave osmane-)

Dr.Hasan BELLO Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë-Tiranë

ABSTRACT

MODERNITY AND IDEOLOGY IN THE TEXTBOOKS OF THE

OTTOMAN EMPIRE

(-Albania And Albanians İn Ottoman-School Textbooks)

In school textbooks and literature of the Ottoman Empire observed that

reflected all stages of modernization and the official ideology of the time. So

in the Tanzimat period (1839-1876) in textbooks and school programs

devoted to identity important Ottoman Empire subjects. This policy was in

line with the policy of establishing imperial identities were being followed in

this period the European countries.

In the second stage, which covers the period of Sultan Abdylhamidit II

(1876-1909) in textbooks and school programs take place panislamiste

ideology as the unifying element of all the peoples of the Empire facing

nationalist currents (Turkish, Arabic, Albanian, Kurdish, etc.) that in

addition to their normal development as a result of historical circumstances,

driven by European countries, such as diversion and pressure on the

centralized policy Abdylhamidit II.

In the third stage, which covers the period after the promulgation of the

constitution of the second (1908) in school textbooks and literature of the

Ottoman Empire gets more and more important policy of building national

identity. A separate location in relation to the specific weight that occupied

within the Empire, the Ottoman occupied in textbooks the history of Albania

and the Albanians.

MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE

(-Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet e shkollave osmane-)



490

Në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane vihet re se janë pasqyruar të gjitha etapat e modernizimit dhe ideologjia zyrtare e kohës. Kështu, në periudhën e Tanzimatit (1839-1876) në tekstet dhe programet shkollore i kushtohet rëndësi e madhe identitetit osman të nënshtetasve të Perandorisë. Kjo politikë ishte në përputhje me zhvillimet e ngjashme të ndërtimit të identiteteve perandorake që kishin filluar të ndiqnin në këtë kohë edhe shtetet europiane.

Në etapën e dytë, e cila përfshin periudhën e Sulltan Abdylhamidit II (1876-

1909) në tekstet dhe programet shkollore zë vend ideologjia panislamiste si element përbashkues i të gjith popujve të Perandorisë përballë rrymave nacionaliste (turke, arabe, shqiptare, kurde, etj…) që krahas zhvillimit të tyre normal si rezultat i rrethanave historike, nxiteshin edhe nga shtetet europiane

si diversion dhe presion ndaj politikës centralizuese të Abdylhamidit II. Në etapën e tretë, e cila përfshin periudhën pas shpalljes së Kushtetutës së dytë (1908) në tekstet dhe literaturën shkollore të Perandorisë Osmane merr rëndësi gjithnjë e më të madhe politika e ndërtimit të identitetit kombëtar.1

Një trajtim pak a shumë të ngjashëm lidhur me këtë trajektore kishte bërë që në vitin 1904 edhe një nga themeluesit e nacionalizmit turk, Yusuf Akçura (Jusuf Akçura)*. Në një seri të gjatë shkrimesh të botuara në gazetën “Türk” (“Turk”) që aso kohe dilte në Kajro, ai shkruante se në periudhën e Tanzimatit ishin bërë përpjekje për të krijuar popullin osman, në periudhën e Abdylhamidit II popullin islam dhe se pas kësaj periudhe kishte filluar krijimi dhe ndërtimi i një identiteti të ri kombëtar, atij turk.2

Në periudhën e Tanzimatit përveç festave me karakter fetar si ditë pushimi ishte edhe data e hipjes në fron të sulltanit, ndërsa në periudhën e Abdylhamidit II u shtua si ditë pushimi edhe ditëlindja e tij. Ndryshime

1 Mehmet Ö.Alkan, “Osmanlı Imparatoluğu`nda Modernleşme ve Eğitim”, TALID, 6 (12), 2008, s.13-14.

*Yusuf Akçura (1876-1835) një nga themeluesit dhe teoricienët më të njohur të nacionalizmit turk. Autorë i disa librave dhe artikujve mbi këtë tematikë. 2 Këto teza dhe shkrime ai i përmblodhi në librin e tij të njohur Üç tarzı siayaset, Istanbul, 1912.

*Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanlılar”) janë pararendësit e Turqëve të Rinj ose xhonturqëve. Kjo shoqëri gjysëm ilegale u themelua në vitin 1865 nga një grup intelektualësh osmanë të cilët nën shembullin e Revolucionit Francez dhe zhvillimeve politike e kulturore në vendet europiane mendonin se, P-

Osmane mund të shpëtonte vetëm duke u demokratizuar. Një kërkesë tjetër e tyre ishte shpallja e kushtetutës dhe drejtimi i vendit nga një grup individësh të përzgjedhur siç ishte parlamenti.

*Namik Kemal (1840-1888) mendimtar dhe shkrimtar osman

me origjinë shqiptare i gjysmës së dytë të shek.XIX. Autor i disa veprave letrare dhe teatrale që kanë lënë gjurmë në historinë e letërsisë osmane. Në veprat e tij kultivohet dashuria për atdheun osman. Ai njihet gjithashtu edhe si një nga përfaqësuesit më të njohur të lëvizjes së Osmanëve të Rinj.



491

thelbësore ndodhën sidomos pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908 kur në kalendar u shtua si festë kombëtare edhe dita e shpalljes së Kushtetutës, ndërsa në tekstet shkollore u futën koncepte bashkohore të sistemit politik dhe shtetit kombëtar, si: atdheu, populli, shteti, kushtetuta, parlamenti,

zgjedhjet, legjislacioni, sistemi gjygjësor, etj. Zyrtarisht tekstet e para shkollore mbi historinë dhe gjuhën osmane filluan të shkruheshin në vitin 1850. Në periudhën e Tanzimatit në shkollat osmane bëhej përpjeke që brezi i ri të edukohej me dashurinë për “atdheun osman”. Koncepti “atdhe” (“vatan”) në literaturën shkollore të Perandorisë Osmane i përket kësaj periudhe. Ky koncept shumë shpejt do të bëhet një nga temat më të parapëlqyera dhe më të debatueshme nga Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanlılar”)*. Një përhapje të gjerë në masat e popullsisë dhe tek shtresa intelektuale e Perandorisë Osmane ai do të gjejë sidomos nga vepra teatrale e Namik Kemal-it* “Vatan yahut Silistre”, subjekti i së cilës fund e krye përshkruhet nga patriotizmi romantik. Sipas shumë studiuesve të historisë së letërsisë osmane kjo vepër është botuar në dy versione. Në versionin e paçensuruar të shtypur ilegalisht pjesa teatrale mbyllet me fjalët “Rroftë Atdheu. Rrofshin Osmanët” (“Yaşasın Vatan. Yaşasın Osmalılar”), ndërsa

në botimin zyrtar ajo mbyllet me urime drejtuar sovranit “Rroftë Sulltani! Rroftë Sulltani” (“Padişahım Çok Yaşa! Padişahım Çok Yaşa”). Si rezultat i ndikimit që kjo pjesë pati kur u vu në skenë, Namik Kemal-i u internua,

ndërsa vepra e tij u ndalua, për shkak se ajo tentonte të zëvendësonte dashurinë dhe bindjen ndaj sulltanit, me dashurinë për atdheun. Tek Osmanët e Rinj koncepti “atdhe” (“Vatan”) sinjifikohej me kërkesën për miratimin e Kushtetutës dhe hapjen e parlamentit, të cilat në thelb e kufizonin pushtetin e sulltanit dhe automatikisht e kthenin Perandorinë Osmane në Monarki Kushtetuese. Duke nisur nga viti 1880 në sistemin arsimor osman lëndët e besimit fetar morën rëndësi të madhe. Në programet dhe në tekste shkollore tani e tutje filloi të propogandohej politika panislamiste. Kjo për shkak se nga shkollat në të cilat lëndët shkencore-pozitiviste ishin futur që nga koha e Tanzimatit po dilnin çdo ditë e më shumë kundërshtar të regjimit. Prandaj, Abdylhamidi II u përpoq që sistemin arsimor osman ta përdorte në funksion të politikës së tij panislamiste, për të formuar nënpunës të lidhur me sulltanin dhe me islamin zyrtar. Ndërkohë që shtresa e dijetarëve (ulematë) u la jashtë këtij sistemi. Një dukuri e tillë nuk ishte specifike vetëm për Perandorinë Osmane, e njëjta gjë ishte duke ndodhur edhe në perandoritë fqinje dhe shtetet europiane. Kështu, duke nisur që nga viti 1884 Car Aleksandri i III e kishte shtuar numrin e orëve fetare në shkollat ruse.3

Nga një vështrim qoftë dhe i përciptë i teksteve osmane vihet re se çdo epokë ka lënë gjurmët e saj. Në kapakun e botimit të dytë të tekstit shkollor “Gjeografia osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) theksohej rëndësia që Sulltan Abdylhamidi II i jepte arsimit dhe se çdo “mrekulli industriale” që po

3 Robert Gilda, Barricades and Borders Europe 1800-1914,

Oxford: Oxford University Press, 1987, p.352.



492

ndodhte brenda Perandorisë në këtë periudhë ishte rezultat i sistemit arsimor të ngritur prej tij.4 Në parathënien tekstit “Ruajtja e Shëndetit” (“Hıfz-ı Sıhhat”) autori e quan Sulltan Abdylhamidin II si sundimtarin më të lavdishëm dhe më të drejtë të kohës.5

Në tekstet shkollore përgjithësisht ushqehej fryma e tolerancës fetare. Kjo për shkak se në Perandoria Osmane kishte edhe nënshtetas jo-myslimanë, të cilët që nga koha e Sulltan Mehmet Fatihut II (vitet) njiheshin si komunitete më vete (milete). Fëmijëve myslimanë u ndalohej që të kritikonin fetë e tjera dhe në vend që tù mësoheshin “gabimet” apo “mangësitë” e tyre, u mësoheshin urdhëresat, ndalesat dhe monoteizmi i pastër islam.6

Në periudhën e Abdylhamidit II superioriteti i qytetërimit perëndimor nëpër tekstet shkollore kishte filluar të pranohej haptazi. Në tekstin “Gjeografia e re” (“Yeni Coğrafya”), në kapitullin ku trajtohej kontinenti europian, autori i drejtohet nxënësve me fjalët: “Siç e shikoni edhe në hartë, megjithëse kontinenti europian krahasuar me katër kontinentet e tjerë është më i vogël, përsëri ai është më i qytetëruar. Popullsia e tij krahasuar me popullsinë e kontinenteve të tjerë është më e përparuar në shkencë, art dhe tregti”.7 Por

nëse nga një anë atyre iu sugjerohej që Europa dhe shoqëria pernëndimore të merreshin si shembull për përparimin që kishin arritur në fushën shkencore dhe teknologji, nga ana tjetër iu bëhej thirrje që të bënin kujdes për të ruajtur zakonet dhe traditat osmane, veshjet dhe moralin islam.8

Në kuadër të politikës panislamiste që ishte kthyer në doktrinë zyrtare të shtetit osman, në tekstet shkollore si sulltani më i lavdishëm nuk cilësohej më Sulltan Sulejman Kanuniu (1520-1566), por Sulltan Javuz Selimi (1512-

1520) sepse ky i fundit kishte qenë i pari që kishte transferuar qendrën e kalifatit nga Bagdati në Stamboll dhe, e kishte pastruar Anadollin nga shizmi duke e sunizuar.9 Besnikëria dhe bindja ndaj sulltanit në tekstet shkollore konsiderohej jo vetëm si detyrë patriotike, por edhe si obligim fetar për çdo shtetas osman. Qëllimi kryesor i sistemit arsimor mbi të gjitha ishte edukimi dhe përgatitja e kuadrove besnikë ndaj sulltanit e kalifatit.10 Krahasuar me

4 Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul: Mekteb-i

Harbiye Mat.,1316 (1900). 5 Besim Ömer, Hıfz-ı Sıhhat, Istanbul: Karabet Mat.,1318

(1902), s.1. 6 Ali Tevfik, Yeni Coğrafya, Istanbul, 1305, s.18. 7 Azmi, Yeni Coğrafya, Dersaadet: Kasbar Mat, 1314, s.58. 8 Ayşe Sıdıka, Usul-ü Talim ve Terbiye, Istanbul: Alem Mat,

1313, s.46. 9 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Istanbul: Homer

Kitabevi, 2006, s.228. 10 Namik Sinan Turan , “Osmanlı Toplumunda Modernleşme ve Eğitimin Ideolojik Dönüşümüne Dair Gözlemler”, Folklor

Edebiyat, Ankara 2008, c.14, sy.55, s.123.

*Shkolla juridike hanefite është një nga katër shkollat juridike të islamit suni. Kjo shkollë është themeluar nga juristi i njohur Ebu Hanife (v.767) dhe përfshin një sër rregullash të praktikimit të fesë islame më shumë të përshtatshme për zonat



493

periudhën e Tanzimatit ku vihej re një lloj liberalizmi, në epokën e Abdylhamidit II në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane iu kushtua rëndësi e madhe përhapjes së sunizmit e sidomos shkollës juridike hanefite*. Në disa tekste shkollore tani bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si “vacib” (obligim fetar pothuajse kategorik),11 e në disa të tjera si “farz” (obligim fetar kategorik).12

Pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908 partia “Bashkim dhe Përparim” u përball me një nevojë më të madhe se sa regjimi i vjetër që tì shpjegonte popullit të mirat që sillte Kushtetuta dhe sistemi parlamentar. Prandaj,

krahasuar me periudhën e mëparshme, tekstet shkollore osmane iu nënshtruan një kontrolli akoma dhe më të rreptë. Ato fillimisht u spastruan nga të gjitha simbolet e ideologjisë panislamiste të epokës së Abdylhamidit II; fjalët lavdëruese që shkruheshin për sulltanin tani u hoqën; ndërsa nga njëra anë ngrihej në qiell regjimi kushtetues, nga ana tjetër kritikohej ashpër Abdylhamidi II, i cili kishte shfuqizuar kushtetutën dhe kishte shpërndar parlamentin. Një dukuri tjetër që vihet re në tekstet shkollore të kësaj periudhe është edhe fakti se, ngjyrimi fetar tani zuri të zbehej dhe të zinte një vend gjithnjë e më të vogël se më parë. Në ndonjë tekst, indirekt ose duke përdorur një gjuhë të kujdeshme kishte filluar të mbahej qëndrim kritik ndaj sulltanatit dhe të propagandohej se republika ishte një formë më e përparuar se monarkia. Megjithatë, duke pasur parasysh rrethanat politike, kur pjesa dërrmuese e popullsisë ishte e lidhur prej shekujsh me dinastinë osmane e sulltanin bëhej kujdes që kjo të mos ngjallte reagimin e masës myslimane. Po në të njëjtin tekst ku vlerësohej forma republikane e regjimit ishte vendosur edhe një tregim në të cilin djali pyeste babain nëse kjo formë do të zbatohej edhe në Perandorinë Osmane. Përgjigjja ishte tej mase interesante, sipas “babait” ky regjim politik ishte i pamundur të zbatohej në Perandorinë Osmane. Në radhë të parë për shkak se kjo perandori përbëhej nga kombe të ndryshme, të cilët do të kërkonin që presidenti i republikës të ishte nga kombi i tyre dhe në radhë të dytë për shkak se ky shtet ishte themeluar nga dinastia osmane, e cila kishte sakrifikuar shumë dhe i kishte shërbyer prej shekujsh këtij populli. Prandaj, autori i këtij teksti konkludonte se shteti osman nuk mund të bëhej republikë.13

Në përputhje me zhvillimet politike që ndodhën pas Revolucionit Xhonturk në tekste tani theksohej kontributi i ushtrisë në realizimin e revolucionit dhe hyjnizohej roli i kushtetutës, duke e barazuar atë me lirinë. Koncepte të tilla si: atdheu, kombi, shteti, kushtetuta, parlamenti, zgjedhjet, ligji, gjykatat,

urbane. Në Perandorinë Osmane kjo shkollë ishte përcaktuar edhe si linjë zyrtare. 11 Ahmed Ziyaeddin, Vesitü`n-Necat, Dersaadet: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1317, s.5-6. 12 Ahmed Cevdet, Eser-i Ahd-ı Hamdi, Istanbul: Matbaa-i

Amire, 1309, s.26-29. 13 Ali Seyyidi, Musâhebat-ı Ahlâkiye, Istanbul: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1332, s.24.



494

etj., të cilat më shumë se sa perandorake ishin karakteristike për shtetet kombe ishin të pranishme kudo.14 Në tekstet shkollore tani filloi të propagandohej një ideologji e re, e cila nga studiuesit është emërtuar si një “sintezë turko-islame”. Nxënësit nuk ishin më të detyruar të brohorisnin “Rroftë Sulltani”, por recitonin vjersha fetare e patriotike për atdheun (“vatanin”) dhe kombin osman. Abdylhamidi II konsiderohej si despot dhe periudha e tij si diktaturë kur populli vuante nga shtypja e mungesa e lirisë. Tani apologjizohej kontributi i ushtrisë dhe i partisë “Bashkim dhe Përparim”, e cila pasi kishte rrëzuar sulltanin, kishte shpallur Kushtetutën dhe i kishte rikthyer popullit lirinë. Nga pikëpamja e kulturës politike, krahasuar me tekstet shkollore të periudhës së Abdylhamidit II, mbas vitit 1908 vihen re ndryshime thelbësore. Nëse më parë bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si obligim fetar, tani bëhej thirrje për besnikëri ndaj atdheut, Kushtetutës dhe ligjeve. Shkolla nuk konsiderohej më vetëm si institucion shtetëror, por edhe si mjet socializues-partiak me anë të së cilës xhonturqit propagandonin pikëpamjet e tyre politike. Bile, për të arritur objektivat e saj, partia “Bashkim dhe Përparim” në disa zona të caktuara hapi shkolla private me programe specifike.

Në tekstet e historisë tani shpaloseshin përpjekjet e bëra për demokratizimin e Perandorisë që nga koha e Tanzimatit; theksohej kontributi i Osmanëve të Rinj dhe i përfaqësuesve më të njohur të kësaj lëvizjeje, si: Fazëll Mustafa Pasha, Zija Pasha, Shinasiu, Namik Kemal-i, Ali Suavi-u, etj. Shpallja e

Kushtetutës dhe mbledhja e parlamentit të parë osman në vitin 1876-1877

konsideroheshin si data të rëndësishme historike, ndërsa shfuqizimi i tyre si

fatkeqsi. Një vend po aq të rëndësishëm zinin edhe përpjekjet e xhonturqëve përballë regjimit despotik të Abdylhamidit II, aktiviteti i tyre politik brenda dhe jasht vendit e sidomos Revolucioni i vitit 1908.15

Në këtë periudhë, e cila përkon me lindjen dhe zhvillimin e nacionalizmit

turk kemi një shtim të temave mbi rrënjët historike të popullit turk. Koncepte të tilla nacionaliste si: “ekonomia kombëtare”, “letërsia kombëtare”, “edukata kombëtare” filluan të artikuloheshin haptazi e të zinin vend çdo ditë e më shumë në të gjitha tekstet e shkollave osmane në mbar Perandorinë. Në funksion të kultivimit të kësaj fryme në tekste u vendosën copëza leximi letrar me anën e të cilave kultivohej ndjenja e sakrificës për atdheun, interesin kombëtar dhe dashuria për kombin.16 Bindja dhe dashuria

për sulltanin, tani kushtëzohej me faktin se ai duhej të ishte simpatizant i Kushtetutës dhe rrespektues i detyrimeve që buronin prej saj.17

14 Mustafa Gündüz, “II.Abdülhamid Dönemi Eğitimi ve Ideolojisi Üzerine Tartışmalar”, TALID, 6 (12), 2008, s.266. 15 Ahmed Hilmi, Resimli ve Haritalı Milli Küçük Osmanlı Tarihi, Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1330, s.134-140. 16 Halil Aytekin, Ittihad ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını, 1991. 17 Nuri Doğan, Ders kitapları ve sosyalleşme (1876-1918),

Istanbul: Bağlam, 1994, s.79.



495

Në kuadër të politikës së osmanizimit që xhonturqit filluan të ndiqnin, në

tekstet shkollore propagandohej me të madhe se të gjithë ata që jetonin nën flamurin e Perandorisë konsideroheshin si pjestarë të kombit osman. Ky i fundit përbëhej nga turqit, arabët, shqiptarët, grekët, hebrenjt, kurdët, bullgarët, etj. Anëtarët e këtij kombi quheshin osmanë dhe se gjuha e tyre zyrtare ishte osmanishtja. Prandaj, sipas tyre, të gjith fëmijët ishin të detyruar ta mësonin këtë gjuhë.18 Një anë pozitive e kësaj politike ishte fakti se partia “Bashkim dhe Përparim”, e cila synonte konsolidimin e unitetit të brendshëm dhe rritjen e kohezionit social, e kundërshtonte njësoj si ndarjen e rracave ashtu edhe diskriminimin fetar. Në tekste propagandohej se pas shpalljes së Kushtetutës ndarjet ishin zhdukur dhe se të gjith nënshtetasit osmanë, pavarësisht preardhjes së tyre etnike dhe fetare, ishin të barabartë. Myslimanët, të krishterët dhe hebrenjtë ishin të obliguar njësoj që të sakrifikonin për atdheun e tyre. Kombi osman konsiderohej si një komb me moral të lartë, brenda të cilit kishte pasur dhe kishte personalitete që duheshin marrë shembull, jo vetëm nga myslimanët por edhe nga të krishterët. Osmanizmi nuk i përkiste vetëm myslimanëve. Çdo kush që jetonte nën hijen e flamurit perandorak dhe që i bindej ligjeve të shtetit, quhej ose mund të bëhej osman.19 Në tekste, siç shihet, propagandohej vëllazërimi i të gjithë elementeve si një vullnet politik. Për ta ilustruar këtë po citojmë një pjesëz leximi nga teksti i shkollave fillore “Detyrat qytetare” (“Vezaif-i Medeniye”), në të cilin përshkruhet një stërvitje e improvizuar ushtarake ku merrnin pjesë fëmijë me përbërje të ndryshme fetare, myslimanë dhe të krishterë, të cilëve komandanti u drejtohet me fjalët: “Tani nuk ka më ndarje dhe përçarje. Të gjith jemi osmanë, të gjith jemi bijtë e këtij atdheu, të gjith jemi për përparimin e tij. Për tì shërbyer atdheut që të gjith do bëhemi ushtarë. Artin ushtarak duhet ta mësojmë që tani, që në të ardhmen të mos hasim vështirësi e të bëhemi ushtarë të mirë. Ushtrisë osmane duhet tìa zbardhim faqen edhe një kat më tepër. Hajdeni shokë, të vazhdojmë stërvitjen në emër të osmanizmit dhe atdheut”.20

Si ideologji, osmanizmi vazhdoi të propagandohej deri përfundim të Luftërave Ballkanike, rezultati tragjik i të cilave bëri që vendin e tij tà zinte nacionalizmi turk (turqizmi). Humbja e këtyre luftrave u shoqërua me humbjen territoreve europiane të Perandorisë Osmane, duke shkaktuar një zhgënjim të madh tek xhonturqit. Sipas tyre, Europa nuk e kishte mbajtur fjalën e dhënë se sido që të ishte përfundimi i tyre nuk do të kishte

18 Selim Kohen, Malumat-ı Eftal, Istanbul: A.Asadoryan ve

Mahdumları Matbaası, 1328, s.14. 19 Süleyman Şebahettin & Fuat Köprülü, Meşrutiyette Terbiye-

i Etfal, Istanbul: Necm-i Istikbal Matbaas-ı, 1327, s.98. 20 Ali Seyyidi, Vezaif-i Medeniye, Istanbul: Kaanat Matbaası, 1329, s.34-35.

*Zija Gokalp (1876-1924) sociolog, teoricien dhe themelues i

nacionalizmit bashkohor turk. Për disa vite me radhë ai shërbeu edhe si ideolog zyrtar i partisë xhonturke “Bashkim dhe Përparim”.



496

ndryshime të hartës së Perandorisë. Kjo shkaktoi një skepticizëm të përgjithshëm tek elita drejtuese osmane lidhur me perspektivën dhe unitetin që mund të sillte tani e tutje osmanizmi. Pas humbjes së pjesës më të madhe të Rumelisë, e vetmja shpresë për ta mbeti turqizmi. Në qoftë se më parë osmanizmi e refuzonte ndarjen dhe mbivendosjen e rracave, ideologjia e re tani filloi të ndërtohej mbi virtytet superiore të kombit turk. Pabesia e Europës së krishterë dhe dimensioni panortodoks i Luftërave Ballkanike bëri që vëllazërimit midis elementeve të ndryshëm fetarë brenda Perandorisë tì jepej fund. Në tekstet shkollore osmane tani filloi të mbizotëronte ligjërimi i luftës midis “kryqit” dhe “gjysmëhënës”. Pothuajse në të gjitha librat u vendosën shkrime dhe vjersha të Ziya Gökalp-

it (Zija Gokalpit)*, i cili i bënte thirrje rinisë osmane të kishte kujdes nga çdokush që sìshte i kombësisë turke.21 E vetmja gjë e përbashkët dhe që kishte njëfarë ngjashmërie me osmanizmin e propaganduar më parë tani ishte fakti se nacionalizmi turk mbarte një lloj identiteti islamik. Krahasuar me tekstet shkollore të periudhës së Abdylhamidit II, në të cilat superioriteti i qytetërimit europian në fushën e shkencës dhe teknologjisë pranohej hapur, por që nga ana tjetër bëhej thirrje për një lloj selektiviteti që nga ky i fundit zakonet të mos kopjoheshin traditat dhe veshjet, në tekstet shkollore të pas Revolucionit Xhonturk shoqërisë osmane i sugjerohej që Perëndimi të merrej si model pa rezerva edhe në këto aspekte.22

Si përshkruhej Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane?

Në tekstet shkollore osmane nuk mund të thuhet se flitej hapur mbi racat dhe kombet. Por, kishte raste kur në kuadër të trajtimit të aspekteve të veçanta me karakter gjeografik përshkruheshin edhe detaje me interes për kombin tonë. Kështu, në tekstin “Gjeografia osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) në të cilin trajtoheshin karakteristikat e disa krahinave dhe popujve të Perandorisë, si shembull i mikpritjes dhe bujarisë merrej populli shqiptar. Mungesën e bujtinave (haneve) në qytetet shqiptare, autori e shpjegonte me faktin se tek ky popull kjo traditë zinte një vend të rëndësishëm. Sipas tij, çdokush që udhëtonte nëpër Shqipëri dhe ngelte në mes të rrugës, qoftë ky mysliman ose

i krishterë, nëse trokiste në derën e shqiptarit bëhej misafir në shtëpinë e tij. Bujtësi ishte i detyruar që mikut tì siguronte ushqim për aq ditë sa ai do të qëndronte.23

21 Ahmet Cevat, Resimli Osmanlı Lisanı, Istanbul: Matbaa-yı Hayriye ve Şürekası, 1330, s.12. 22 Nuri Doğan, Ders kitapları ve…, s.101. 23 Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul,1311, s.86-87.

* Ahmet Vefik Pasha (1813-1891) shkrimtar dhe burrë shteti osman. Në karrierën e tij të gjatë politike ai ka mbajtur disa poste të rëndësishme, si: kryeministër, kryetar parlamenti,

ministër arsimi, ministër drejtësie, etj. Ai njihet gjithashtu edhe si përkthyes dhe autor tekstesh. Për 36 vjet me radhë, nga



497

Në tekstin e parë shkollor të historisë osmane “Fezleke-i Tarih-i Osmanî” (“Përmbledhje e Historisë Osmane”) që u shkrua nga Ahmet Vefik Pasha* në vitin 1869, në kapitullin e nëntë ku autori trajton periudhën e Sulltan Mehmed Fatihut II përshkruan shkurtimisht edhe ekspansionin e ushtrisë osmane në territoret shqiptare,24 qëndresën njëzetepesëvjeçare të Skënderbeut në malet e Shqipërisë25 dhe rrethimin e Shkodrës.26 Një rëndësi më vete në këtë tekst ka edhe fakti se në kapitullin e gjashtëmbëdhjetë ku autori trajton ndarjen e vjetër të Perandorisë Osmane në ejalete, Shqipëria (“Arnautluk-u”) trajtohet si njësi administrative më vete, në përbërje të së cilës bënin pjesë sanxhaqet e Prizrenit, Shkodrës, Dukagjinit, Ohrit, Elbasanit, Vlorës, Delvinës dhe Janinës.27 Me përjashtim të Shkupit dhe Manastirit që bënin pjesë në një njësi tjetër administrative,

këto sanxhaqe që autori i ka përfshirë nën emrin “Arnavutluk” (“Shqipëria”) përputhen pak a shumë me arealin etno-linguistik shqiptar. Studimi i trajtimit

të historisë së Shqipërisë dhe shqiptarëve në tekstet shkollore osmane e sidomos, prania e këtyre dy koncepteve, gjeografik-Shqipëri (“Arnavutluk”) dhe etnik-shqiptar (“Arnavutlar”), në hartat e atlaset historiko-gjeografik

ndonëse deri tani e pahulumtuar siç duhet na bën të konkludojmë se: a) tek elita drejtuese (politike) dhe intelektuale e Perandorisë Osmane, Shqipëria si koncept gjeo-etno-linguistik ka qenë perceptuar qartë dhe saktë, b) trajtimi i historisë së Shqipërisë si koncept gjeo-etno-linguistik dhe e shqiptarëve (si p.sh Skënderbeu dhe qëndresa e tij, Ali Pashë Tepelena, veprimtaria e të cilit trajtohet shkurtimisht si nxitës i popullsisë së Moresë në kryengritje për të përmbushur qëllimet personale28) edhe pse si pjesë integrale të historisë së Perandorisë Osmane nuk mund të mos ketë ndikuar si tek nxënësit osmanë ashtu edhe tek nxënësit shqiptar që studionin në shkollat osmane për të krijuar një përfytyrim gjeo-etno-linguistik objektiv që më vonë me lindjen frymës kombëtare do të shndërrohet në vetëdije nacionale.

1869-1905 libri i historisë “Përmbledhje e Historisë Osmane” që ai hartoi për shkollat ryshtije shërbeu si tekst bazë duke u bërë model edhe për tekste të tjera që do të shkruhen më vonë. Nga të dhënat që na ofrojnë studiuesit e jetës dhe veprës së Ahmet Vefik Pashës thuhet se ky libër historie ka thyer të gjitha rekordet e kohës së tij duke u ribotuar mbi 15 herë. 24 Ahmet Vefik Paşa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, (Yayına Hazırlayan: Şakir Babacan), Istanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011, s.101. 25 Po aty, s.102. 26 Po aty, s.104-105. 27 Po aty, s.150. 28 Po aty, s.282: 287.



498

ARNAVUTLUK’TA YENI BİR DÖNEMİN BAŞLAMASI VE ARNAVUTLUK -TÜRKĺYE ĺLĺŞKĺLERĺ

Ph.D Ilirjana KACELI (DEMIRLIKA) (ëna e Plotë-Bedër Üniversitesi Tiran/Albania

[email protected]

ÖZET

Türk ve Arnavutluk halkları yüzyıllar boyunca aynı yönetim altında beraber

yaşadılar. Ama Osmanlı Devleti’nin çöküşüyle bu milletler, kendi ulus

devletlerini kurdular. Bundan sonra da bu halklar arasındaki dostluk

bağları devam etti. Bu iki ülke, ilişkileri güçlendirmek amacıyla çalışmalar

yaptı. Türkiye ile Arnavutluk’un diplomatik düzeydeki ilişkileri 1923 yılında

başlamıştır. 1920-1938 yılları arasında Türkiye ve Arnavutluk ilişkileri iki

kez kopukluğa uğradı. Bunun nedeni de o zamanda dünyadaki ve

Balkanlardaki siyasî durumdur. Bu kopukluklara rağmen Arnavutluk ve

Türkiye her zaman iki dost ülke olmuştur.

Anahtar kelimesi: Kral Zogu, dostluk, Türkiye, Atatürk, krallık

ABSTRACT

THE BEGINNING OF A NEW ERA IN ALBANIA AND LBANIAN-

TURKISH RELATIONS

Turks and Albanians lived together under the same government. After

collapsing of Ottoman State, these nations established their owns states.

Still, their connection never ended. These two countries did a lot of things to

make stronger their relations. The relations of this period between Albania

and Turkey started in 1923. In the years between 1920 -1938, the relations

of these two countries were broken off two times. The reason for this was the

political situation was not good in Balkanians also in the world on the time.

Turkish-Albanian had been kindly and friendly for a long time. The changes

in Albania and Turkish politic situation dissociated and separated these

countries but only in formal meaning secure this two friends countries

continued to be close in culture and solutions.

Key words: King Zog, friendship, Turkey, Ataturk, kingdom

Giriş Geçen yüzyılın yirmili yıllarında Arnavutluk siyasi bir kriz yaşıyordu.

İktidarda uzun süre kalacak parti olmadığı için halk onları sık sık değistirdi. 21-31 Ocak tarihleri arasında Luşnja’da bir kongre yapıldı. Luşnja Kongresin’de o zamanki Arnavutluk için önemli üç maddeden meydana




499

gelen kararlar alındı. Daha önceki bu kongrede ilk olarak Arnavutluğun parçalanmasıyla ilgili olan Paris Barış Konferansının planı gönüşüldü (Lufta

e Popullit Shqiptar per çlirim kombëtar 1918-1920, 1976). Ikinci olarak

Arnavutluk Devletinin eğemenliği teyid edildi. Bu kongrede Sülejman Delvina başkanlığında bir hükümet kurulması kararlaştırıldı. Bunun yanısıra

Yüce Meclis [Këshilli i Lartë] ve Milli Meclisin [Këshilli Kombëtar] parlamento olarak görev yapaması kararlaştırıldı. Üçüncü olarak “Lushnja

Statüsü” onaylandı. Bu statü devletinin hukuki temelini oluşturdu

(Arnavutlugun Tarihi, 1984).

1. Arnavutluk Politikasında Köklű Değişiklikler Bu yeni Luşnya statüsü monarşiyi geçici bir yönetim şekli olarak

onayladı. Yüce Meclis ya da hükümdarlık kralın ve onun fanksiyonunun

temsilcisiydi. Milli Meclis başka bir adıyla senato, tek basına parlamentoyu

temsil ediyordu (Bisedimet e Keshillit Kombetar, 1923). Bu meclis

devletinin kanun koyma vazifesini gőrüp, geniş yetkilere sahip olduğundan dolayı Yüce Meclisten bağımsızdı. Bőylece monarşi biçimsel mizaç alıyordu.Devletin düzeni, Cumhuriyet ve parlamentalizm şekilleri arasında

biçimleniyordu. Luşnya Statüsü sosyal hayatın demokratik düzeninin temelini koydu.

Süleyman Delvina’ nın hükümeti her yerde otoritesini tesis etti. Hükümete ve Milli Meclise őnemli gőrevler düşüyordu: 1) Bağımsız devletin

korunması; 2) Dünya çapında Arnavutluk devletinin tanınması ve toprakların

bütünleşmesi: 3) Tüm alanlarda ülkenin gelişmesi ve güçlenmesi.

Bu dönemde Arnavut hükümeti için toprakların korunması, komşu olan Sırp, Yunan ve ĺtalyan ordusu tarafından bölünmemesi büyük bir önem taşıyordu.

28 Mayıs 1920’de Kapshtica’da Yunanistan, ve Arnavutluk arasında Kapshtica Protokolü imzalandı (Cami, Shqiperia ne rrjedhat e historise

1912-1924, 2011). Bu protokol ile beraber ülkenin güneyindeki Yunan-

Arnavut anlaşmazlığı önlenmiş oldu, 1920 yazında yapılan Avlonya savaşı ve ĺtalyan ordusunun

Arnavutlara yenilmesi başarısızlığından sonra 2 Ağustos 1920’de iki ülke arasında protokol imzalandı.

Bu protokole göre İtalyan Hükümeti Arnavutluğun bağımsızlığını tanıyacaktı. Bunun yanısıra Sazan adası hariç, Avlonya ve diğer şehirlerini kapsayacak şekilde tüm bu topraklarda Arnavutluk Devletinin egemenliğini tanıyacaktı. Sırbistan da Yunanistan ve ĺtalya gibi Arnavutluk topraklarına hakim olmak istiyordu.

Sırbistan’ın bu amacına Dibra halkı Elez Isufi, Ramiz Dibra ve Ramiz Daci önderliğinde savaşarak karşılık verdi. Fakat burada da her zamanki gibi Süleyman Delvina hükümeti ülkesini savundu ve onların

Arnavutluk topraklarına sahip olmalarını engelledi (Cami, 2011).

Arnavutluk toprakların parçalanma riski dünya devlet arasına Arnavutluğun tezinin güçlenmesinde yardımcı oldu.



500

1920’nin sonbaharında Fan Noli Arnavutluğun Cemiyet-i

Akvama üye olması için çok çaba sarf etti. Arnavut hükümeti tarafından Fan Noli Geneva’ya temsilciler başkanı olarak gőnderildi. Genevadaki görüşmeleri sonucunda 17 Aralık 1920’de Arnavutluk Cemiyet-i Akvama üye oldu (Arnavutlugun Tarihi, 1984). İngiltere

Arnavutluğun üye olmasını en çok isteyen ülkeydi çünkü Balkanlarda barışın ancak Arnavutluğun üye olmasıyla sağlanacağını düşünüyordu. Arnavutluğun üye olması Fan Noli için çok büyük başarıydı.

9 Kasım 1921 tarihinde Paris’te yapılan büyükelçiler konferansı beyannamesinde iki önemli karar alındı (Arnavutlugun

Tarihi, 1984 ): 1. Arnavutluğun bağımsızlığı, 1913 Londra konferansı kararlarına göre tanınacaktı. 2. Arnavutluk toprakların bütünlüğü kabul edilecekti.

Paris Konferansında, 1913 Londra Konferansında

Arnavutlukun Kuzey ve Kuzeydoğusun’da Sırbistan lehine de

verilmiş olan kararlarda bazı değişikliler yapıldı. Kuzey, Kuzeydoğu ve Güney hudutları için kurulan

uluslararası komisyon “Mart 1922-Eylül 1923 tarihler arasında Arnavutluk’ta kaldı. Bu komisyonun başında Tüğgeneral İtalyan

Temini vardı. Bu komisyon Büyük Devletlerin maddelerini

gerçekleştirmeye karar verdi. Arnavutluk hükümeti diplomatik bir

mücadele yaptı ve başarılı oldu. Bu çabaları ile Arnavutluk kendi lehine uluslararası komisyonun doğru kararlar vermesini sağladı (Arnavutlugun Tarihi, 1984). Dış politikadaki bu başarıdan sonar Arnavutlukta devletin kuruluşu ve etkili bir hale gelmesi çetin iç siyasi mücadele sonunda gerçkleşti. İktidar olmak için muhafazakar ve liberal gruplar arasında büyük bir rekabet yaşandı. Bu rekabet Arnavutluğu siyasi krize itti ve devlete ait dairelerin kapanmasına neden oldu. 30 Ocak 1920 tarihinden Haziran 1921’e kadar oniki parti faaliyet gösterdi. Sadece Aralık 1921’de dört tane hükümet kuruldu ve düştü (Arnavutlugun Tarihi, 2000).

O zamanlar Arnavutluk’ta din, yöresel ve şive bakımından sosyal farklılıklar daha çoktu. Bunları beş grup olarak sayabiliriz.

a) Osmanlı zamanından beri Arnavutluk’ta sorunlara sebep olan beyler.

b) Güney tarafında sayısı çoğalmakta olan Ortodoks sınıfı. c) Beylerin yönetimini engellemek amacıyla Ortodokslar ile

antlaşma yapan kuzeydeki Katolik azınlık. d) Nüfusun çoğunluğunu teşkil ettiği aşırı derecede fakir ve

çoğu zaman bir karış toprağa sahip olamayan köylü halk.



501

e) Kuzeydeki dağlı halk (Skendi, 1954).

Siyasi mücadele, Osmanlı yönetim şeklini beğenen Müslüman beyler ve Arnavutluğun geleceğini Batı dünyasıyla işbirliği yapmakta gören azınlık Katolik ve Ortodokslar arasında oluyordu (Austin,

2000).

Göründüğü gibi Arnavutluk’ta siyasi ve sosyal hayat farklıları çok keskindi. Siyasi Partiler kuruldu, çeşitli gazeteler çıktı, fikir

alişverişi yapıldı ve Arnavutlar, o güne dek duyulmamış bir siyasi tartışmaya şahit oldu. Bu devirde ortaya iki siyasi parti çıktı: Halk

Partisi [Partia Popullore] ve Terakkiperver [Ilerleme] Partisi

(Arnavutluğun Tarihi, 2000). Ahmet Zogo ve Fan Noli, Halk

Partisinin üyelerinden. Bu parti modern, gelişmiş bir ülkeyi istiyordu ve bunun ancak batılılaşma yoluyla olabileceği tezini savunuyordu.

Terakkiperver Partisi ise beylerin partisiydi ve toprak

sahiplerinin menfaatlerini temsil ediyordu. Onun başında Şefket Bey Verlaci vardı, fakat Kosova bölgesinden bu partiye üye olan ünlü isimler vardı. Bajram Curri, Hoca Kadriu, Hasan Priştina gibi (Austin,

2000).

Partilerin yanı sıra çeşitler örgütler de vardı: “Atdheu” [Vatan], “Bashkimi” [Birlik], Komiteti i Kosovës [Kosova Komitesi], Vatra [Odak] ve “Ora e maleve” [Dağların saatı]. 1920’den 1928 senesine kadar yaşanan çelişkili bir dönem görüyoruz. Bu dönemde en önemli konuyu devletin ve yönetimin şekli oluşturmaktadır (Bashkurti, 2003). Geçen asrın 20-30 ’lu yılları Arnavut tarihinde Zog dönemi olarak tanınır.

“Atdheu” [Vatan] orgütü A.B.D’de kuruldu ve başkanı Faik

Konica idi. Luşnya Kongresinden sonra Amerika’ nın politik desteği Arnavutluktaki reformlar için büyük önem taşıdı. Onların Arnavutluğu

etkilemelerinin üç sebebi vardı: a. gurbet sayesinde çoğalmakta olan nüfus sayısı b) dünyanın diğer ülkelerinde bulunmayan siyasi

ozgürlük c) Fan Noli ve Faik Konica gibi vatansever insanların

bulunması (Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, 2000).

Kosova’da daha çetin bir siyasi mücadele yapmak üzere 1918 yılında “Kosova Komitesi” kuruldu. Başkanları Bayram Curri, Hasan

Prishtina, Ziya Dibra ve Hoxha Kadriu idi. Bu komitenin űyeleri Bayram Curri, Hasan Prishtina, Ziya Dibra ve Hoca Kadriu

diplomatik anlaşmaların yerine silahlı savaşı seçiyorlardı. “Ora e Maleve” [Dağların saatı] örgütü ise Luigj Gurakuqi’den yönetilen katolik grubun örgütüydü. “Bashkimi” [Birlik] örgütü 1922’de Tiran’da kuruldu. Siyasi parti olmamasına rağmen bu örgütün amacı Arnavutluğun ilerlemesiydi.



502

Görülüyor ki savaş eski ve yeniyi temsil edenler arasında

oluyordu ve çoğu zaman bu mücadele Noli-Zogu arasında oluyormuş gibi görünüyordu. Arnavutluk toprakları üzerinde daha geniş bir bölgeye hükmetme mücadelesi idi (Austin, Shtegu i pashkelur i Fan

Nolit, 2000). Bu çok önemli bir konu olmasına rağmen Noli’nin iktidarı ele geçirmesiyle sonuçlanmadı.

Monarşiyi ya da Cumhuriyet destekleyenler her iki tarafta da

bulunuyordu. Liberaller, Britanya, Fransa ile A.B.D ile bağların

güçlenmesini istiyordu. Diğerleri ise ĺtalya’nın yakın olması sebebiyle

daha fazla yardımcı olacağını düşünüyordu. Bunların yanında

Arnavutluk, kamuoyu çoğu zaman siyasi programlar üzerinde etkili

oluyordu.

Ahmet Zogu Arnavut halkının mentalitesini bilerek yavaş ve radikal değişiklikler istyordu. Savaştan sonraki zamanı, kendi siyasi

gücünü kuvetlendirmekte kullandı. Yeni bir hükűmet kurma fikri 1925

senesine kadar askıda kaldı. Cumhuriyetin kurulmasından sonra

Ahmet Zogo kendi menfaaatlerinden çok milletin menfaatlerini düşündüğünü göstermeye çalışıyordu (Fischer, 2000). Onun asıl amacı ancak 1928’de kendini kral ve Arnavutluğu krallık ilan ettiği zaman anlaşıldı.

1916’da Avusturya - Macaristan Ahmet Zogu’yu oyundan

çıkartmak için Viyana’ya davett etti. Zogu Birinci Karl tarafından hürmetle karşılandı. Birinci Karl onu kendi tarafina çekmeye çalışıyordu, bunun için rütbe teklif edildi, ama o teklifi kabul etmedi.

Avusturya- Macaristanın duruşuna bakarak Zogu Arnavutluğa dönemeyeceğini anladı ve Birinci Dünya Savaşının bitmesini bekledi.

Savaş biter bitmez memleketine döndü. Viyana’da olduğu zamanının

çoğunu batı siyasi organizma ve kültürünü inceleyerek geçirdi. Imparator Franc Jozef ve I Karl ile bire bir bağlantı kurdu (Dako,

1938).

Avusturya krallığının ihtişamı ve debdepesini gördükten sonra

içindeki kral olma hevesi daha çok depreşti. Faik Konica, bunun için bir kitapta şöyle yazımaktadır Zogu,

1916 senesinde Viyana’da İmparator I, Karl “Kral” unvanı alma

töreninde bulunduğu zaman kral olabilirdi. İmpartor I Karl’ın

muhteşem töreni Zogu’nun içindeki bir gün kral olma isteğini uyandırdı. Savaştan sonra Arnavutluğa döndűğűnde kral olma yoluna

girdi (Konica, 1957).

Noli’den farklı olarak Zogu Krallığın Arnavut halkının kültür ve mentalitesine uygun olduğunu düşünüyordu. O “Arnavut zihniyeti öyle kıt ki cumhuriyet yönetiminin amacını tam



503

gerçekliştermiyecektir. Onlar için vatanseverlik, gerçek ve monarşist bir Arnavut ile temsil edilmiyorsa hiçbir anlam taşımaz diye

düşünüyordu (Austin, 2000).

Arnavutluk’ta krallık tartışıldığı zamanlarda Zogu basit

sebepten dolayı cumhuriyetiçiydi. Onun kral olma şansı görülmüyordu. Bunun için önce siyasi hayatın içine girmesi gerekiyordu (Stefanaq Pollo, Arben Puto, 1981).

O sosyal ve siyasi alanlaradaki önemli insanları kendi etrafına

toplamayı ümit ediyordu. 1925 yılına kadar monarşinin ilan edilmeme sebebinden bir tanesi de yabancı űlkelerin bakışıydı. Fakat o, krallık

yönetimi formuna yakın bir hükümet kurdu. Onun ismi ve isminin

kısaltması her yere asıldı, tablolarda, pullarda, resmi dairelerde ve

İşkodra’da bir dağın yüzünde, her yere asıldı (Vlora, 2003).

O zamanın tarihçileri onu İskender Bey’e benzetmeye çalışıyordu. İkisinin de genç yaşta ve kısa bir süre içinde önder olmalarI unutulmamalı. Zogu’nun karşıtları onun nefsani duygulardan

dolayı kral olduğunu iddia ederler. Başlangıçta niyeti halis olmuş olsa bile sonradan egosunu tatmin etmek için kral oldu demişlerdir (Fischer, 2000). Zogu söyleyen sözleri önemsemedi aksine isyanları bastırmaya başladı ve güncel gazeteleri kontrol altına aldı.

Aydınların sayısı azdı. Halkın çoğu cahil olduğundan dolayı onun için zararsızdı. Dışarıda olan aydınlarsa onu kötülemekten öteye

gidemiyorlardı.Zogu için önemli olan sadece İtalyan Devleti’nin desteğiydi. Fakat İtalya bu desteği ancak bir şey karşılığında

verecekti.

1926’da Aloiz Baron(Fischer, 2000) Zogu’ya İtalyan kraliçe ile evlenmesini ve kral olma fikrini önerdi. Zogu’nun hoşuna gitmesine rağmen, Aloiz Arnavutluğun 1921 büyükelçiler

konferansının şartlarını kabul etmesini istediğinde kral olmayı reddetti. O şöyle cevap verdi: “Ben şahsen ölüm tehlikesi geçiren bir insanım ve ondan korkmam. Arnavutluğun menfaati söz konusu

olursa her tehlikeyi göze almaya razıyım (Ushtelenca, 1997). Böylece

o ĺtalyanların uşağı olmak istemiyordu. Aloizi Zogu hakkında

günlüğünde şöyle yazacaktı: Ondan 1921 yılları beyannamesini kabul

etmesini istemek öyle bir şey ki siyasi sahtekarlık yapmadan

olmayacak bir şeydi. Geleceğin kralı olarak kendi ülküsünü bağımsızlık planı üzerine kurmuştur.

Arnavutluk belki zayıf, fakir, ve düşmanlar tarafından kuşatılmış bir ülkeydi, fakat bağımsızı idi. Zaman zaman ĺtalya tarafında Zoguya tekrar kral olma teklifi gelecek fakat o hepsini reddedecekti (Ushtelenca, 1997).



504

1928 yılının başlarında ĺtalyan devletinin desteğini sağladıktan

sonra diğer Avrupa ülkelerinin desteğini olması gerektiğini düşündü. İngilizlere yöneldi ve böylece Arnavutluk üzerinde İngilizlerin etkisini

ve önemini gösterdi (Duka, 2011). Dışişleri Bakanı Hysen Bey

Vrioniyi Chamberlain ile görüşmeye göndermesiyle birlikte monarşiyi Arnavutluk için tek yol olarak göstermeye çalışıyordu. Zogu “savaştan yeni çıkan bir ülkenin güvenliğini ancak monarşi sistemi sağlayabilir”

diyordu. Arnavutluğa lazım olan hükümet, güçlü temeller üzerine bir devlet kurabilecek kapasitede olmalıydı. Krallık tacını şahsi menfaat

ve siyasi örgütlerin menfaatları üzerine bir hükűmdarlık olarak

tanıyordu ve Arnavutların ihtiyacı olan huzuru, mutluluğu devmalılık ile sağlayabileceğini düşünüyordu (Fischer, 2000).

İnglizler, değişik sebeplerden dolayı monarşinin Arnavutluk devletinin güvenliğini sağlayabilecek tek sistem olduğu konusunda ikna olmadılar. Sebeplerden bir tanesi belki de en önemlisi, Zogu’nun

bekar olduğuydu. Monarşinin ilanı ve varisleri sorunu Avrupa’da diğer űlkeler için bir sorun yaratıyordu. Üçüncü sebep de komşu ülkelerin sistem değişmesine alacakları tavırdı. Zogu, Sır Robert Hodgson’a İtalyan hükümetinin sistem değişimini iyi karşılayacakları açıklamasını yaptı. Yunanlıların da monarşiyi destekleyeceklerini

söyledi (Arkivi i Institutit te Historise , Tirane). Yugoslavya’ nın tavrı ise belirsizdi. Yugoslavya ’nın da monarşiyi destekledip

desteklemedeğini zaman gösterecekti. Yabancı ülkelerin kendisini destekleyeceği bir hükümet kurdu. Halk, hükümette yapılan

değişikliklerle Zogu’nun kral olma yolunda çalıştığına inanmaya

başladı. O “vatan kurtarıcısı” ilan edilmişti ve insanlar “Zogu” Cumhurbaşkanı ve Kral” pankartlarıyla yollara çıkmaya başlamıştı. Her yerde miting yapıldı ve telgraflar çekildi (Ceshtja e regjimit po

cilet serish, 1928). Telegraflarda onun kral olmasi isteniyordu. Bunu

başaribilmek için anayasayı değiştirmek lazımdı çünkü anayasa,

yönetim şeklinin değişmesini reddediyordu. Parlamento Ağustos 1928 ’te dağıldı ve meclis için seçimlere gidildi.

30 Ağustos’ta meclis yönetim şekli hakkındaki kanununun

değiştiğini açıkladı. 1 Eylül 1928 monarşi ve Ahmet Zogu ya da başka bir isimle birinci Zogu “Arnavutların Kralı” ilan edildi (Grup

autoresh, 1984).

Aralık 1928’de Arnavutluk krallığının anayasası kabul edildi

ve meclis parlamentoya dönüştü. Arnavut krallığı bütün dünya tarafindan tanındı. Sadece Turkiye ve Sırbistan bunu kabul etmedi.

Yugoslavya “Arnavutların kralı” unvanından, Kosovalıların da

haklarını arayacağından korktukları için yeni anayasayı kabul etmedi.



505

Mustafa Kemal önderliğinde bulunan Tűrkiye Cumhuriyeti 1931

senesine kadar siyasi ilişkilerini kesti (Zautner, 1939).

Ankara hariç birkaç başkentten tepki geldi fakat onların Arnavutluk üzerindeki etkisi. Türklerin etkisi kadar olmadığı için fazla umursanmadı. Prens Wied de Arnavutluk krallığından vazgeçtiğini açıkladı, fakat Büyük Devletlerin kararına karşı gelemedi. İlk başlarda krallık Arnavut halkı için sorun yaratmadı. Halk fakirdi

ve savaşlar onu daha da fakirleştirmişti. Cumhuriyeti destekleyen bazı beyler tarafindan bu değişim iyi karşılanmadı. Kendi menfaatlarına

aykırı gelecek düşüncesiyle toprak sahipleri ve zenginler de iyi

karşılamadılar.

Dışarıda bulunan Arnavutlar ise Zogu karşıtı protesto yaptılar.

Onlar Cemiyet-i Akvam ve Bűyűk devletlerin müdahale etmelerini istedi. Birçok örgütün programında krallığın devrilip onun yerine

cumhuriyetin kurulması çağrıları vardı. Onlar “Time” gazetesine bir telgraf gönderip Ahmet Zogu ‘yu krallıktan istifaya zorlamak

amacıyla ihtilal yapacaklarını açıkladılar (Fischer, 2000).

Amerika’da bulunan Arnavutlar krallık ilanına sesziz kaldılar. Sadece Fan Noli ve Boston’da basılan “Republika” (Cumhuriyet) gazetesi açıkça karşı çıktı. Fan Noli monarşi ilanının Roma tarafından

kurulan bir tuzak olduğunu düşünüyordu ve bunu Arnavutlara ve bütün Balkan devletleriyle yapılan bir harketin başlangıçı olarak kabul

etti (Fischer, 2000). Bu hareketin amacı monarşinin yıkılıp yerine

Cumhuriyetin kurulmasıydı. Bu hareket, Arnavutluk’ta Cumhuriyetin alternatifinin de olduğunun bir göstergesiydi (Arnavutlugun Tarihi,

1984). Zogu’nun iktidarı, toprak sahipleri ve beyler tarafindan

desteklendi Arnavutlugun Tarihi, 1984). Bu gerekleydi, çünkü o zaman ki güçlerden hiçbiri, tek başına ülkeyi yöntecek durumunda

değildi. Sonuç olarak, denebilir ki: Dış planda olduğu gibi içeride de Arnavutluk ‘taki anayasa değişikliği ve monarşiye geçiş pasif olarak karşlandı. Bu değişikliğe sadece zarar görecek ya da kazancı kaybolacak insanlar tepki gösterdi. Balkanların ve Avrupa’nın tepkisi

aynı faktörlerden kaynaklanıyordu. İtalya, bu değişiklikten en fazla menfaat sağlayacak ülke olduğu için iyi karşıladı. Diğer ülkeler Yugoslavya dahil, sustular ya da dostça davrandılar.

Krallık unvanı alınca Zogu’nun prestiji arttı. Fakat bu

değişimi sadece Avrupa tebrik etmekteydi. Avrupa’ nın bu tavrı fazla

önem taşımıyordu. Krallığın ilanıyla Arnavutlar Ahmet Zogu

önderliğinde ülkenin güvenliği için önemli bir adım atmış oldular (Fischer, 2000).



506

2. Arnavutluk’ta Cumhuriyet döneminde Arnavutluk ve

Türkiye ilişkileri. Arnavutluk Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında

diplomatik ilişkiler kurma koşulları Arnavutluk’ta 1920 yılında ulusal

devrimin ve Turkiye’de 1918-1923’ te ulusal kurtuluş savaşının kazanılması sonrasında kuruldu. Arnavutluk’ta bazı çevreler aynı zamanda asılsız iddialarda bulunarak Arnavut hükümetinin Mustafa Kemal’in hükümetiyle gerçekleştirilecek anlaşmalara kesinlikle karşı olduklarını açıkladılar (1922).

Mustafa Kemal 1 Mart 1922 günü, Türkiye Büyük Millet Meclisin üçüncü oturumunun açılısında yaptığı konuşmada, Arnavutluk halkının özgürlük ve demokrasi mücadelesiyle ilgili Türk halkının tutumunu belirterek, Arnavutluk’un güçleneceği ümidiyle Arnavutluk’la ilişkileri düzeltme isteğini dile getirdi (Alpan, 1975).

Diplomatik ilişkileri kurmak amacıyla yapılmış Arnavutluk-Türkiye görüşmeleri Arnavutluk tarafının ifade ettiği dilekten ve Türk hükümetinin davetinden sonra başladı

Bu görüşmelerin Türkiye Cumuriyeti’nin ilan edilmesi öncesinde

Ankara’da başlanması da bir rastlandı değildi. Arnavut tarafı Ingiliz

hükümetinin baskılarını ve antiemperyalist devrimden çıkmış Atatürkçü hükümetle ülkemizin ilişkilerinden korkdan büyük toprak sahibi gericiliğin tereddütleri ve itirazlarını aşıktan sonra görüşmelere gitti (Shpuza, 1994).

Bu arada, Ankara’da milletvekili Cevat Abas’in yönetimindeki 10

kişilik bir komisyonun, Arnavutluk ile diplomatik ilişkiler kurma girişimlerine başladığı haberi, resmi Arnavut organlarında duyuruldu. (1923)

13 Kasım 1923’ te Türk gazetesi “Vakit” Arnavutluk-Türkiye görüşmelerinin başladığını ilan etti. Türk tarafın Şükrü Kaya temsil ediyordu. Bu görüşmeler sonucunda iki ülke arasında dostluk anlaşması imzalaranarak, diplomatik ilişkilerin kurulduğuna işaret ediliyordu.

15 Aralık 1923’de Ankara’da imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile

Arnavutluk Hükümetini arasında “Daimi Dostluk Antlaşması” imzalandı. Bu

nedenle 1923 Aralığı başında İstanbul’da üç anlaşma daha imzanlandı: “Dostluk anlaşması” diye adlarından Diplomatik İlişkiler Kurma Anlaşması, Konsolosluk Anlaşması ve Yurtaşlık Anlaşması (1923). Ülkelerimiz arasında diplomatik ilişkilerin kurulması halklarımızın çıkarlarına uygun geldi (Traktatet turko-shqiptare, 1923).

Turkiye’de oturan Arnavutların yurttaşlığı sorunu ilişkin ortaya

çıkan görüş ayrılıklarını gidermek üzere ilk anlaşmayı sağlamak için üçüncü anlaşma kaldırdı.

6 Nisan 1924 tarih ve 602 sayılı kanunda bu “Mukarenet Muahedenamesi” nin gerekçesi ile birinci maddesi şöyledir (Alpan, 1994).

“Bir taraftan Türkiye Cumhuriyeti ve diğer yandan Arnavutluk Devleti, beş asır muddeti ile Arnavutluk arasında cereyan etmiş olan vehdet-i siyasiyenin

her iki millet hayat ve anavatanında tespit etmiş olduğu alaka ve rabıtayı nazar-i itibara aldıkları her iki millet arasındaki mukarenet-i samimiyenin



507

idamesi arzu-i mutekabilinde oldukları; ve her iki devlet arasında tesiş-i

munasebata fırsat hasıl olduğu anda işbu munasebatın tarafyın milletlerinin

saadet ve refahına hadim olacağı kanaatını her tarafta mutekabilen ve

Kemal–i hulul samimiyetle perverde ettikleri cihette bir Mukarenet

Muahedenamesi akabınde karar vermişler ve bu bapta…ahkamı, atiyeyi

kararlaştırmışlardır (1924).

Bu anlaşma her iki tarafca imzalanmasına rağmen görüşmeler değişik nedenlerden dolayı birkaç defa ertelendi. Anlaşma İstanbul’da

Dişişleri Bakanlığında iki dilde, Franzısca ve Türkçe olarak, imzalandı (1923).

24 Haziran 1924’ te demokratik-burjuva devriminin zaferi

Arnavutlukta yeni bir sayfa açmıştır (Alpan, 1975). Yeni demokratik

Hükümetin diğer ülkeler iyi ilişkiler de bulunacağına yönelik ifadeler

kullanıldı. Demokratik Hükümetinin başkanı Fan Stilian Noli, Türkiye başbakanına bir telgraf göndererek Türk Hükümetiyle ilişkiler kurmasını istemişti (Alpan, 1975).

Arnavutluğ’un yeni siyasi değişiklikleriyle ilgili Ankara

hükümetinin davranışları ve düşünceleriyle ilgili herhangi bir belge tespit

edemedik. Fan Noli altı ay iktidarda kalmıştı. Programı, Wilson’unkine benziyordu, barışcı ve humanist bir demokrasiyi amaçlıyordu. Bu program

içerideki feodallerin ve komşu ülkelerden ĺtalya ile Yugoslavyanın işine gelmiyordu. “Fan Noli Sovyetlere Birliğine yaptığı bir ziyaret, hükümetinin tanınmasi için bir bahane oldu. Belgrad’e sığınmış olan Zogo, burada Yugoslavya ordusunun ve Wrangel’in Beyaz Rusya ordusunun emekli

askerlerinin yardımıyla bir askeri müdahale planı hazırladı. 10 Aralık 1924’ te sınırı geçti ve dört gün sonra, Fan Noli’nin Cemiyet-i Akvam’dan ayrıldı ve diğer aydınlar yurt dışına çıktılar.

Ahmet Zogu 6 Ocak 1925’de “de jure” (fiilen) tüm iktidarı eline

geçirdi (Castelan, 1994). Parlamento’da yapılan seçim sonucunda Cumhuriyet ilan edildi ve Zogu yedi yıllığina Cumhurbaşkanı seçildi.

O Zamanlar, yirmi Balkan ükelesiyle iyi ilişkiler içinde olmasına

gayret ediyordu. 1925’ten sonra Ankara-Tiran diplomatik ilişkileri tam olarak kurulmuştu.Yapılan antlaşma ve sözleşmelerin kanunlaşması ile ilgili

rapor Bakanlar kurulu’nun 30 Kasım 1924 tarihli toplantısında kabul

edilerek, 1925 yılında yürürlüğe girdi ve 1926 yılında iki genç Cumhuriyet arasında diplomatik ilişkiler kuruldu (Oksuz, 1998).

Türkiye’nin ilk Tiran Büyükelçisi Tahir Lütfi Bey’di. Arnavutlu’ğun ilk Ankara Büyükelçisi ise Rauf Fico’di. Dışisleri Tahir Lütfi Bey’e ikamet, Ticaret ve Konsolosluk Mukavelenamelerinin düzenlenmesine dair geniş yetkiler vermekteydi. Nisan 1925 tarihinde Atatürk’e şu mektubu

yazdı: “Reisicumuhur Hazretleri, Milletlerimiz arasında ravabıtı muhadenet ve

meveddetin yeniden tesisini temin eden Muahedenamenin tarafeyn

Mecâlisince mütekabilen tasdik edilmesi üzere muamelâtı mütemmimesinin

ifası için Hükûmeti Cumhuriyemiz tarafından Ankara’ya sureti mahsusada



508

bir Komisyon izam olunmuştur. Bu kıymetli fırsattan bilistifade Büyük Türk

Milletinin saadet ve ikbali hakkındaki temenniyatı kalbiye ve samimemin arz

ve ilblâğını muhtevi olan işbu arîzayı takdim eylemeği ve muazzam bir ketbei

şan ve şerefle muhat olan Zatı Samilerini selâmlamağı fâtihai münâsebatı Hayriye olmak üsere mesud bir vesile addeyledim. Milletlerimizi yakın bir

mazide müştereken mütehassis eden revabıtı tarihiye âti için de emin vasıta

muhadenen ve müsâkemet olacağını kaviyyen ümit ederim.

Bu itminan ile meşhûn olduğum halde Zatı Sami Riyasetpenahileri hakında

perverde eylediğim ihtisâsâtı tâzmikâranenin lütfen karîni kabul olması istirhamile şerefyâb olurum. (N.Simsir, 1993)”

Türk-Arnavut Dostluğuna müstesna bir değer veren Mustafa

Kemala Pasa, 13 Mart 1926 tarihinde, Arnavutluk’taki Türk Büyükelçisine

Arnavutluk cumhurbaşkanına iletilmek üzere verdiği güven mektubunda

şöyle demiştir: “Tarihin hayli uzun devrelerinde birçok sahalarda teşriki mukadderat eylemiş olan iki millet arasındaki dostluk revabıtını teşyid

suretiyle iki memleketin menafine hizmet ve iki dost millet arasında sıkı bir

teşriki mesai devresi küşad etmek hususunda vaki olacak mesainizin benim

ve hükümeti cumhuriyenin muavenetine mashar olacağına emin

olabilirsiniz”.

3. Kralık döneminde Arnavutluk-Türkiye ilişkileri Zogu 1928’de kendisni kral olarak ilan etmesine rağmen daha

1920’li yıllardan itibaren monarşi idareciliğinin temellerini atmak içn

girişimlerde bulunmuştu. Ekonomiyle değil politikayla daha çok meşgul olmaya başladı. Roma yönetimi, Zogo’ya Arnavutluğun korunmasını sağlanması için ĺtalya’ya özel hak tanınması konusunda baskı yaptı ve

Tiranda 26 Kasım 1926 tarihinde “Dostluk ve güvenlik”antlaşması imzalandı. Yine Tiran’da 22 Kasım 1927’de tarihinde “savunma antlaşması ittifakı” konulu bir ikinci antlaşması izmalandı. ĺtalyanın desteğine güvenen

Cumhurbaşkanı kurucu meclisi toplayarak, 1 Eylül 1928 tarihinde,

Arnavutluğ’u oy birliği ile “Demokratik parlamenter, babadan oluna geçen

bir krallık” haline dönüştürdü” (Arnavutlugun Tarihi, 2000).

Zogo I, Zogu adını alarak Arnavutluk’ta 1928-1939 yılları arası kralık yaptı. Anayasa maddeleri değiştirildi, ancak hükümetinin işleyisi

aynen Zogu yönetimini sürdürebilmek için borç para ve dolgun hibe almak

suretiyle giderek İtalya’ya yaklaşmaya başladı (1928). Kendisine

Arnavutluk kralı değil, yurt dışında yaşayan Arnavutlarıda, kapsayan bir

tanım olan “Arnavutların kralı” ünvanı verdi. Kısa bir süre içinde dünyadan

25 kadar ülke Arnavutların kralını tanınmıştı. Fakat bir Balkan ülkesi ve

Arnavutluk’un dostu olan Türkiye Arnavutların kralını tanımadı. Mustafa

Kemal 5 Eylül’de Arnavutluk’un yeni rejimin asla tanımayacağını ifade etti

(Ushtelenca, 1997). Arnavutluk’un İstanbul konsolosuna göre, “Türkiye

Cumhuriyeti başkanı Arnavut halkının eserini ve isteğini, bir devlet

adamının onuruyla bağdaşmayan biçimde eleştirdi”.



509

Türkiye genç bir Cumhuriyetti ve Türk yöneticileri Cumhuriyet

konusunda çok duyarlıydılar. Saltanat heveslisi derebeyi Ahmet Zogo,

Cumhuriyet yönetimini yıkıp İtalya’ya yanaşarak, 1 Eylül 1928 de kral

olunca, Atatürk’ün gözünden düştü. Bu olay, Tiran Büyükelçiliği tarafından

şu mektupla Ankara’ya bildirildi: “Meclis-i Mebusan bu sabah saat 9:15 de

Krallık ilân ve Reisicumhur Ahmed Zogu’yu Arnavudlar Kralı Birinci Zogu

ünvanile Kral intihap etmiştir. Hariçte, Arnavutluk Kralı denilmesi

melhuzdur. Kralın validesi Ana Kraliçe ve kardeşleri ise Prens ve Prenses

ünvanlarını alacaklardır. Kralın bugün badezzuhur beşte Mecliste resmi

tahlifi icra edilecektir. Şeyhüssüferanın riyasetinde içtima etmiş olan Heyeti

Süfera Hariciye Nazırının sureti gayri resmiyede şifahen vaki olan davetinin

kabul olmasına ve işbu merasimde jaket ve yüksek şapka giyilerek nim resmî surette hazır bulunmasına karar vermiş ve işbu kararı Fransa, inglitere ve

küçük İtilâf süferası tasvip etmişlerdir. Heyeti süferaca ittihaz edilen işbu

karara tevfikan hareket edeceğim arzolunur efendim (Simsir, 1993).”

11 Ekim 1928’de Gazi Mustafa Kemal’i ziyaret eden “Le Petit Parisien” gazetesi yazarı Henry Berraux’ya cevaben Atatürk: Nasıl? Arnavut

krallığını tasdik etmek mi? Hayır, Hayır: Bana ondan bahsetmeyiniz, onu

tanımıyorum. İnsan ulusuna ihanet etmemelidir! demişti (Ushtelenca, 1997).

Bu konuyla ilgili, Türkiyede yaşayan Arnavutlar arasında Mustafa Kemal

Ataturk’ün ifadesini resmi olmayıp sadece sıradan bir ifade olduğuna yönelik sözler duyuluyordu. Fakat doğru olmadığıda hiçbir zaman yalanlanmadı (P.Alpan, 1975). Bu sıralarda yabancı basında özellikle, ingiliz

gazetelerinde, Gazi Mustafa Kemal de Zogo’yu izleyecek mi? Kemal de kral olacak mı? diye başlıklar atmışlardı. Bu haberlere Türkiye’den sert tepkiler yükseldi ve hemen yalanlandı (Simsir, 1993). Ahmet Zogo’nun bu hareketi

Türkiye tarafından “Cumhuriyet hainliği” olarak nitelendirildi ve Atatatürk, Tiran elçisi Tahir Lütfi Bey’i 3 ekim 1928 günü geri çekti. Atatürk, cumhuriyete bağlılık andını çiğnemiş olan Ahmet Zogo’yu sert bir biçimde eleştiriyor ve tek başına kalsa bile Zogo’nun Krallığını tanımayacagını açıklıyordu (1928). Böylece Türkiye ile Arnavutluk arasında bir çesit soğuk savaş dönemi başladı. Türk gazeteleri Arnavutluk krallığına karşı sert

yayınlara girişti. Türk gazetelerinin Arnavutluğa sokulması yasaklandı (1928).

Eski Arnavut Sefiri Rauf Fico gitmeden önce, Türk Dişisleri Bakanı tarafından bir çay daveti aldı, ama sefir buna katılmayarak Tiran’a döndü. Bir çok ülke Mustafa Kemal’in Arnavutluğa karşı tutumunu değiştirmesi için geirişimde bulundu. Havaş adlı Fransız haber ajansının bir haberinde şöyle yazıyor. ĺtalyan büyükelçisi Mussolini’den Mustafa Kemala’e bir mektup göndererek Arnavutluk krallığını tanıması konusunda aracılık teklif etti.

Daha sonra Türk Bakanı Tevfik Rüştü Roma’ya ziyaret esnasında gazeteciler

tarafından sıkıştırılınca bir bildiri sundu. Arnavutluk-ĺtalya ilişkileri dostluk özelliklerine sahiptir. Diplomatik ilişkilerin bulunması aramızda hiçbir anlaşmazlığın olmadığını gösterir. Fakat Ankara Hükümeti bazı iç meselelerden dolayı Arnavutluk krallığını tanımıyor (Ushtelenca, 1997).



510

Mustafa Kemal’in yanında birçok bakan araya girerek hatta, dışişleri bakanı olan Tevfik Ruştü Bey ricada bulunarak Arnavutluk krallığını tanımasını istediler. Mustafa Kemal isteklerine karşı çıkarak Tiran’da bulunan Türk büyükelçisi Tahir Lutfi’yi geri çağırarak onun yerine baş sekreter olan Fuat isimli kişiyi görevlendirdi. Kral Zogu buna kızdı. Buna karşılık Ankara’dan büyükelçisini alarak Belgrada gönderdi. Halbuki bu sıralarda Ankaradaki diğer bir Arnavut yetkili Cumhuriyet Bayramının altıncı kuruluşu için neler yapıldığını soruyordu. Bu ilişkiler kral Zogu’nun konsoloslukları kapatmasıyla son buldu. Bunu İstanbul Konsolosu Türk başkanına bildirdi.

Daha sonra sayın eski elçi Rauf Fico ocak 1929’dan itibaren Arnavutluk

Dışisleri Bakanı iken, Türk hükümetinin üyeleri ile dostluklar kurmaya

çalıştı. Türkiye başbakanı olan eski sınıf arkadaşı Ismet Inönü’ye resmi olmayan girişimlerde bulundu. Ayrıca, dişisleri bakanı Tevfik Ruştü Bey ile görüşerek mevcut Türk-Arnavut ilişkilerinin durumuna son vermek için bir yol bulunmasını istemişti. Fakat bu girişim de iyi karşılanmadı. Rauf Fico bir

bildiride, Turk hükümeti bu tavırlarla Arnavutları zor durumda bırakarak

Turkiye’deki Arnavutların Turkiye’de ki İtalyan konsolosluğuna emanet edildiğini söylemiştir. Rauf Orbay’a bir Türk yetkilisi, Mustafa Kemal’in bu konuda kararlı tutumunu bilerek, Rauf Fico ile yaptığı bir görüşmede şunları açıklamıştır: “…krallık rejiminin resmi tanınmasının açıkça ele alınması iki tarafın yüce menfaatleri açısından temkinli bir siyaset olmayacaktır, Bu sorun iç siyasetin bir gereğine bağlı kalmıştır, çözülmesi de salt biçimsel bir işlemdir. Bunun için, şimdilik, mevcut durumla yetinmeliyiz.”(AQSH, 1930)

Bu durum üç yıl boyunca devam etti, 1931 yılından itibaren ilişkiler normalleşmeye başladı. Tiran’daki Türkiye işgüderi Zeki Hakki bey

“Reisicumhurumuzun telgrafları Arnavutluğu hakikaten samimi bir süreç heyecanı içinde bıraktı. Yeni vaziyetin hududu şeklindeki incelik ve zarafete herkes hayran kaldı”, diyordu (Ushtelenca, 1997). Bir gün öncesine hiç kimsenin selam bile vermek istemediği Tiran’daki Türk işgüderi, birdenbire popüler oluverdi. Arnavutlar, Türkiye temsilcisinin etrafında pervane

oldular. Elçiğimize gelip kendisini kutlayanlar, Gazi Paşayı göklere

çıkaranlar, Arnavut-Türk dostluğunu yüceltenler birdenbire artıverdi.

Tiran’da tamamen boykot edilmiş durumdaki Türk işgüderi şimdi Kral Zogu tarafından da iltifatlarla ve samimiyetle kabul ediliyordu artık.

İşgüderi Zeki Hakkı bey Ankara’ya şunları yazıyordu. Dün kral tarafından sureti hususiyede kabul edilidim. Beliğ bir Türkçe ile ve istisnaî sürette yanında kimse olmayarak ve harikulade bir samimiyetle şöyle

söyledi: “Türkiye’ye bizi rapteden bağlar mukaddestir. Onlara asla dokunulmaz. Sui tefehhümün nihayet bulmasından mes’udum. Bi-nihaye

hürmet ettiğim Gazi hazretleri memleketi ihya hususunda unvana hayret veren bir deha göstermişlerdir. Bizim yapmaya çalıştığımız onunkinin

yanında hiçtir. Sizi ecnebi diplomat olarak görmüyorum. Hariciye Nezareti

ile halledemediğimiz ehemmiyetsiz bir iş için bile derhal bana geliniz”

(Simsir, Bizim diplomatlar, 1996). Bunları söyleyen Kral Zogu, Türkiye işgüderini kapıya kadar uğurlamış ve Atatürk’e saygılarını yollamıştı.



511

Aradan bir hafta geçmeden Türkiye İşgüderi Zeki Hakkı Bey’i yeniden kabul eden Zogu, bu defa Türkiye ile Arnavutluk arasında bir ittifaktan söz

etmiş ve şöyle demişti. “Türkiye Arnavutluğun ve Arnavutluk Türkiye’nin

tabii müttefikidir. Gazi’ye ebediyen merbut kalacağım. Bunları Tevfik Rüştü bey efendiye aynen iş’ar ediniz. Şahsınıza meveddet-i mahsusam var.

istediginiz zaman bana geliniz”. Atatürk, Arnavut Kralını tanıyınca Türkiye ile Arnavutluk arasında

yeniden dostluk dönemi başlamıştı1. Kral Zogu sık sık Ataturk’e hayralığını

belirtiyor, saygı ve selamlarını sunuyordu. Atatürk de bunlara karşılık

veriyordu. Türkiye Cumhuriyeti yıl dönümüne Kral Zogu, Ataturk’e kutlama telgrafı yolluyor, Atatürk de buna teşekkür ediyordu. Aynı biçimde Arnavutluk bağımsızlık bayramında da Atatürk Kral Zogu’ya kutlama mesajı yolluyordu. Ahmet Zogu 28 ocak 1932’de Ankara’da bir konsolosluğun açılmasını emretti.

Bu dönemde Ahmet Zogu ilişkilerin daha iyi gelişmesi açısından

Arnavutluğa İsmet İnönü ve Tevfik Rüştü beyin resmi bir ziyaret

gerçekleştirmelerini teklif etti. Ama bu ziyaret hiçbir zaman

gerçekleştirlemedi. Bundan sonra Ankara’daki Arnavutluk elçiliği açıldı. Arnavut hükümeti tarafından öğrenimini Türkiye’de yapmış, Türk

ordusunda görev almış Cavit Leskoviku elçi olarak atandı. Mustafa Kemal

14 Mayıs 1933 günü Çankaya’da yeni Arnavutluk Büyükelçisini kabul

ederek Arnavutluk’la ilişkilerin tekrar geliştirmesi gerektiğini açıkladı. Ve

bunun üzerine Atatürk kendisini 29 Ekim Cumhuriyet Bayramında kutlayan

Zogu’ya Arnavutluk’un bağımsızlık günü olan 28 Kasım 1933’te kutlama

mesajı gönderdi. Balkan ülkeleri arasinda başlatılan iş birliği süreci sonunda 9 subat

1934’e dört Balkan ülkesi arasında Balkan Paktı imzalanmıştır. Arnavutluk

bu Balkan Paktı dışında kalmıştı. Arnavutluk İtalya’nın kontrol alanı içeresinde bulunduğu için onun tesiriyle Pakt’a girmemişti. Balkan Paktı’nın

imzalanmasından sonra Atatürk, Ruşen Eşref Bey‘i Türkiyenin Tiran

elçiğine atamıştır. Bu görevle Arnavutluk’a giden Ruşen Eşref Bey, güven

mektubunu 15 Nisan 1934’te Kral Zogu’ya sunmuştur. Kral Zogu da kabul

sırasında, “Beş asır Türkiye ile silinmez sevgi ve minnet hisleri bırakmıştır.

Beş asır Arnavut milletinin vehdetini Türkiye muhafaza etmiştir. Türkiye

olmasaydı Arnavutluk kendini ne Slav istilasından kurtarabilirdi, ne de

Latinler’in Arnavutlug’u harita’i cihandan silmelerinin önüne geçilebilirdi. Varlığımızın esasını Türkiye’ye medyunuz. Biz necip Türk Milletine büyük

kardeş diye bakarız. O’nun devletini büyük kardeş devlet olarak gürürüz..”

demiş ve Türkiye hakkında iyi temennilerde bulunmuştur (Simsir, 1993). O

anda tekrar Arnavutluk konusuna geçiliyor. Kral Zogu, Cumhurbaşkanı seçilmiş iken neden krallığını ilan ettiğini elçimize anlatmak gereğini duyuyor. Arnavutluğun birliğini korumak için krallık ilan etmek gerektiğini söylüyor ve şöyle diyor: “ Bu asayış eskiden yoktu. Dahili tezebzübün



512

çokluğu, Arnavutluğun varlıgını tehlikeye düşürmüştü. Her yanımızdaki

yabancı faaliyetler bizi darmadağınık etmek tehlikesini gösteriyordu. Bunun

önüne ancak kendi şahşı gayretlerimizden fedakârlıkta bulunarak gecebildik.

Yoksa esasta ben de Cumhuriyet taraftarıyım. Gazi Hazretleri kadar

Cumhuriyetçiyim, emin olsunlar, fakat şeraitin icabı bizi bu yolda harekette

bulunarak dahili vaziyeti temine sevketti. Bunu böyle bilmelerini rica

ederim. Gazi Hazretelerinin ve eserlerinin hayranıyım. Kendilerine benim

derin ve kalbi hürmetlerini bildirin. Beni bir küçük kardeşleri telakki

etsinler. Beni nasıhatlarından ve ırşatlarından uzak bulundurmasınlar.

Terakkiyye giden memleketimizi memleketimize örnek sayıyoruz, biz sizi

numune alıyoruz. Ismet Paşa hazretlerine, Tevfik Rüştü Beyefendi

Hazretlerine de selamlarımı bildiriniz...” (Simsir, 1993).

Ahmet Zogu’nun Türkiye ile ilişkilerinin iyileşmesindeki sebep 1932-1934 yılları arasında Arnavutluk ve ĺtalya’ nın arasındaki ilişkilerin bozulamasında yatıyordu. Bu durumu Türk Diplomasisi Arnavutluk ile

yakınlaşmak için kullanıyordu. Zogu Musoli’nin baskılarından ve art niyetli

politikalarından kurtulmak istiyordu. Çünkü Arnavutluğu Balkanlara

yakınlaşmak için bir araç olarak kullanıyordu. Ahmet Zogu’nun bağımsız bir

politika kurma isteği Türk Medyasında Balkanlarda barışın sağlanmasına

yönelik kuvvetli bir adım olarak yer aldı. Arnavutluk ve ĺtalya arasında kriz

doruk noktasına 22 Haziran 1934’de 22 ĺtalyan askeri gemisinin

Arnavutluğun Dıraç kenti limanına yaklaşması ile ulaşmıştır. ĺngiltere

Arnavutluk Kralı’ na Mussolini ile antlaşmasını tavsiye ediyordu. O zamanki

Arnavutluk’un ekonomik durumu iyi değildi ve dışardan yardım istiyordu.

Yunanistan ĺtalya ile olan politikası yüzünden yardım etmeğe yanaşmıyordu.

Bundan dolayı Arnavutluk ĺtalya’dan borç almak zorunda kaldı. ĺtalya borç vermek için pek çok ön koşul öne sürdü. Maksadı Arnavutluğu ele geçirmekti. Bu sırada Arnavutluğun Türk elçiliğinde altı aydır görev yapan

Ruşen Eşref Bey’in yerine yazar, diplomat ve Ahmet Zogu tarafından saygı duyulan cumhuriyetçi Yakup Kadri Karaosmanoğlu getirildi. Yakup Kadri

Karaosmanoğlu Arnavutluğun içinde bulunduğu kötü ekonomik durumu görüyordu. Buna rağmen halk dilenmek için elini uzatmıyordu ama devlet

bir elini Doğu’ya bir elini Batı’ya uzatıyordu (Karaosmaoglu, 1998).

İki sene sonra 1936 yılının Ocak ayı başlarında Ahmet Zogu’nun kız

kardeşi olan Saniye Hanım’ın Abdülhamidin oğlu Prens Abid ile evleneceği ilan edildi. Medya bu evliliği destklediğini açıkladı. Türk hükümeti, bu

evlenmeye karşı olumsuz tutum takındı. Ankara hükümeti bu evliliğin

ĺtalyanın isteği üzerine yapıldığını biliyordu. Yunan medyasına göre, Ankara

hükümeti bu evliliği Kemalist Türkiye’nin zayıflayıp onun yerine

reaksiyoner gücün güçlenmesini isteyen büyük devletlerin kurduğu tuzağın

sonucu olarak tanımlıyordu. Bu işbirliği Türkiye Cumhuriyetinin

bağımsızlığına karşı yapılan bir hareketti ve bu yüzden protesto edildi

(Shpuza, 1994).

O dönemin Türk Büyükelçisi olan ünlü yazar Yakup Kadri

Karaosmanoğlu düğün törenine katılmadı ve daha sonra Türkiye Dışişleri



513

Bakanlığından aldığı emirle Tiran’dan ayrıldı. Büyükelçiliğin evlilik ile ilgili

davranışı Türk kamuoyuna duyurulmadı. Zogu hükümetinin dışişleri bakanı ise Büyükelçinin Tiran’dan ayrılışının Arnavutluk halkında çok kötü bir

izlenim uyandırdığını belirtti.

1936’da Zogu rejimi mali güçlükleri neden göstererek bir kere daha

Ankara Büyükelçiliğini kapattı. Arnavutluk Adriatik devleti olduğu kadar Balkan devletidir. Daha

sonra yeniden Türkiye-Arnavutluk ilişkileri düzelmeye başladı. Arnavutluğa

Türk büyükelçisi olarak Hulusi Fuat Turgay geldi. İki devlet başkanı arasında yazışmalar yapıldı ve bayram günlerine telgraflar çekildi.

7 Nisan 1939 Faşist İtalya Arnavutluğu işgal etti. Bu işgal Zogu’nun

Arnavutluk’tan ayrılması sonucunu getirdi ve onun için zor gurbet yılları başladı. 2 Mayıs’ta kraliyet ailesi özel bir trenle Yunanistan üzerinden

Türkiye’ye doğru yola çıktı. Kralın Turkiye’de ikatmetgahı çok rahat idi.

Türkler Kral ve ailesine karşı çok misafirperver davrandılar ve onlara özenle

baktılar. Bu dönemde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Kralın Ankara’ya

herhangi bir ziyareti yapmak düşüncesinden kaçınmasını tercih edeceğini belirti.

Kraliçe, Zog’un İstanbul’da kalacağını ümit ediyordu, çünkü

kendisini kendi evinde gibi hissediyordu. Kral mükemmel bir Türkçe

konuşuyordu ve gençlik yıllarında yaşadığı ortama uyum sağlaması uzun

sürmedi. Zog memnun görünmesine rağmen varır varmaz Türkiye’den

ayrılmaya karar vermişti (Dedet, 2000). Bu kararın önemli bir nedeni de onu

oldürtmek için adam yollandığına dair yayılan söylentilerdi. Fakat en önemli

neden kralın yeniden tahta çıkmasını ümit etmesiydi ve bu da sadece büyük

güçlerin yardımıyla mümkün olabilirdi. Gelişen olaylar sonucu, II. Dünya

savaşı başladı ve Avrupa’nın etkisi ile yönetimin ulusal bilinci gelişti. Zogu

dış siyasetinde Arnavutluk Devleti tarihinde hiçbir zaman görülmeyen ulusal

bilince dayalı sabit bir hedef noktası oluşturmayı başardı. Böylece o modern

bir ulusal devletin esaslarının temellerini attı.

Sonuç Arnavutluk-Turkiye ilişkilerinin bu zamanda gidişatı sürekli inişli çıkışlı olarak devam etmiştir. Bu bir yandan Ahmet Zogu’nun siyasetinden, diğer yandan da Atatürk’ün cumhuriyetçi tutumunun bir neticesiydi. Atatürk kendi idari prensiplerini ihlal etmeden Zog’un şahsına karşı değildi. Ahmet Zog’un, krallığını ilanı ve tarihe gömme savaşı verdikleri Osmanlının varisleriyle yaptığı işbirliğine karşı tavır koydu. Arnavut kamuoyu tüm bunlardan bağımsız olarak iki ülke arasındaki ilişkilerin iyi olmadığı dönemlerde bile, Atatürk’ün hayatını ve eserini doğru olarak değerlendirdi. İki ülke arasındaki ilişkiler, iki halkın yararına devamlı gelişen bir süreç

izlemiştir. Bu ilişkiler eğitim, bilim, kültür sanat ve ticaret gibi anlarda

bugün de devam ediyor.



514

Bibliografya

(1923). In Bisedimet e Keshillit Kombetar (Vol. Legjislacioni i pare, pp. 3-

10). Tirane: Nikaj.

(1923, Aralik 5). Paqja Gazetesine.

(1923, Aralik 9). Aksam Gazetesine.

(1924, Ocak 12). Shqiptari i Amerikes, no.70.

(1928, tetor 2). Demokratia gazetesine.

(n.d.). Document, AQSH, Fondi 151 (MPJ)Ministria e Puneve te Jashtme,

Tirane. Retrieved 1928, 1930)

Alpan, N. (1975). Tarihin Işığında Arnavutluk. Ankara: Kardeş yayınlari. Alpan, N. (1994). Türkiye ile Arnavutluğun Istiklal Savaşlarındaki

paralelizm doğrultusunda yaptıklari işbirligi. Türk Tarih Kongresi. X, p. 200. Ankara: TTK.

Arkivi i Institutit te Historise . (Tirane). Dokumenta Britanike.

Arnavutlugun Tarihi (Vol. III). (1984). Tirane

Arnavutlugun Tarihi. (2000). Tirane.

Austin, R. (2000). Shtegu i pashkelur i Fan Nolit (Demokracia ne vitet 1920-

1924),. Tirane: Albin.

Bashkurti, L. (2003). Shqiptaret ne rrjedhat e diplomacise. Tirane: Geer.

Cami, M. (2011). Shqiperia ne rrjedhat e historise 1912-1924 (Permbledhje

studimesh ed.). Tirane: Onufri.

Castelan, G. (1994). Balkan Tarihi. Tirane: Cabej.

Çështja e regjimit po çilet sërish. (1928, 09 05). Telgraf, nr.144, 1.

Dako, K. (1938). Ahmet Zogu'dan hayat ve çalışmaları dipnotları. Tirane.

Dedet, J. (2000). Geraldina Mbreteresha e Shqiptareve. Tirane: Globus S.R.

Duka, V. (2011). Nga Presidenca në Monarki. (QSA, Ed.) Tirane: Toena.

Fischer, B. J. (2000). King Zog and the struggle for stability in Albania.

Tirane: Cabej.

Karaosmaoglu, J. K. (1998). Zoraki Diplomat. Istanbul.

Konica, F. (1957). Albania the Roackgarden of Southeastern Europe.

Boston.

Lufta e Popullit Shqiptar për çlirim kombëtar1918-1920,. (1976). Tirane.

N. Simsir, B. (1996). Bizim diplomatlar. Ankara: Bilgi.

N.Simsir, B. (1993). Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları ( Cilt I). Istanbul.

Oksuz, H. (1998). Atatürk Dönemi Türk-Arnavut ilişkileri. Güney-Doğu Avrupa Araştırmalarıi Dergisi, no.12, p. 213.

Shpuza, G. (1994). Ataturku dhe Shqiptaret. Tirane: Dituria.

Skendi, S. (1954). The political Evolution of Albania. New York.

Stefanaq Pollo, Arben Puto. (1981). The history of Albania from its origins

to the Present day. London.

Traktatet turko-shqiptare. (1923, Shkurt 21). Gazeta e Korces, 23.

Ushtelenca, I. (1997). Kral Zogu'nun Diplomasisi. Tirane: 1997.



515

Vlora, E. B. (2003). Kujtime 1885-1925. Tirane: Shtepia e Librit dhe

Komunikimit.

Zautner, R. B. (1939). Shqiperia nën regjimin e Zogut. Leipzig.



2014

II





Proceedings Book


Volume

rd 3 I

nte

rnat

ion

al C

onfe

ren

ce o

n L

angu

age

and

Lit

erat

ure

“Tu

rkis

h i

n E

uro

pe

”

IIVolume



Date post:	17-Mar-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	5 times
Download:	0 times

3URFHHGLQJV%RRN - UDEKudek.beder.edu.al/docs/2014/udek 2014-cilt2.pdfProf. Asoc. Dr. Mustafa SARI...

Documents