परसताविा

ठवदयाथथी ठतरानो,

इतता सातवीचा वगाटत तमहा सवााच सवागत आह नवीन अभासकरावर आधाररत ह साान ठवजानाच पाठयपसतक आपला हाती िताना आमहाला ठवशष आनि होत आह इतता ठतसरी त पाचवीपात तमही पररसर अभास ा ठवषाचा पाठयपसतकातयन ठवजानाची ाठहती अभासली आह तर ागील वषथी इतता सहावीत साान ठवजान ा सवततर पाठयपसतकातयन ठवजानाचा अभासाला सरवात कली आह

ठवजानाचा ा पाठयपसतकाचा यळ हतय “सजयन घा व इतराना सजवा” हा आह ‘ठनरीकषण व चचाट करा’, ‘जरा डोक चालवा’, ‘शोधा पाह’, ‘ठवचार करा’ अशा अनक कतीतयन तमही ठवजान ठशकणार आहात ा सवट कतीध भाग घा ‘थोड आिवा’, ‘सागा पाह’ ा कतीचा उपोग उजळणीसािी करा पाठयपसतकात ‘करन पहा’, ‘करन पाहा’ अशा अनक कतीचा आठण परोगाचा सावश कलला आह ा ठवठवध कती, परोग, ठनरीकषण तमही सवतः काळजीपयवटक करा तसच आवशक तथ त चा ठशकषकाची, पालकाची व वगाटतील सहकाऱाची ित घा पािाध काही ठिकाणी तमहाला ाठहती शोधावी लागल, ती शोधणासािी गथाल, ततरजान जस इररनर ाचीही ित घा िनठिन जीवनात ठिसणाऱा ठवजान, उलगडणाऱा पषकळ कती इथ ठिलला आहत तमही सदा िनठिन जीवनात ठवजान वापरणाचा परतन करत राहा तमही अभासलला पािाचा आधार पढील इतताचा अभास तर सोपा होणारच आह ठशवा ठळालला ाठहतीचा आधार नवीन गोषीही तमहाला करता तील

पाठयपसतकातील ठवठवध कती व परोग करताना काळजी घा व इतरानाही ती िकषता घाला सागा ठवजान का आह ह जाणयन ताचा ोग वापर करा वनसपती, पराणी ाचा सिभाटत असणाऱा कती, ठनरीकषण करताना ताना इजा पोहोचणार नाही ाची काळजी घण तर आवशकच आह

ह पाठयपसतक वाचताना, अभासताना आठण सजयन घताना तमहाला तातील आवडलला भाग तसच अभास करताना णाऱा अडचणी, ठनाटण होणार परशन आमहाला जरर कळवा

तमहाला तचा शकषठणक परगतीसािी हाठिटक शभचा

(डॉ सठनल बा गर)सचालक

हाराषटर राज पाठयपसतक ठनठटती व अभासकर सशोधन डळ, पणपण

ठिनाक : २८ ाचट २०१७

l ठवजान ठशकताना अनक नवीन गोषीची ाठहती होत, नवीन तथ सजतात ताळ नात कतयहलअसलला लहान लाना हा ठवष रजक वारतो तथाठप, जगाठवषी, तात घडणाऱा घरनाठवषीतककठनषठ व ठववकबदीन ठवचार करता ावा व ता आधार आतठवशवासान व आनिान जीवन जगतााव ह खर ठवजान ठशकषणाच उि ठिष आह सााठजक जाठणवा, पाटवरण सवधटनाठवषी जागरकता ाचाठवकास वहावा, तसच ततरजान वापरणात सहजता ावी हही ठवजान ठशकषणातयन अपठकषत आह

l आपला जगाची परशी वसतठनषठ ाठहती व सज ण आवशक असत; परत झपाटान बिलता जगातअशा चौफर वककततव ठवकासासािी जीवनाचा एका रपपावर ठळवलल जान आषभर परण अशकगोष आह, महणयन ाठहती ठळवणाच कौशल ठशकण हतवाच िरत ठवजान ठशकणाचा परठकरतनकी हीच कौशल उपोगी पडतात

l ठवजान ठवषातील अनक बाबी वाचयन सजणापकषा थर ठनरीकषणान सहज लकषात तात काही अयतटकलपना ताचा होणाऱा पररणााळ दश होतात, महणयन तासबधी परोग कल जातात अशा कतीतयनठनषकषट काढण व त पडताळन पाहण अशी कौशलही आतसात होतात ताळ ठवजान ठशकताना ाठहतीठळवणाचा ा कौशलाचा सहज सराव होतो आठण ती अगवळणी पडतात ही कौशल ठवदयाथााचाजीवनपदतीचा एक अठवभाज भाग होण ह ठवजान ठशकषणाच हतवाच उि ठिष आह

l ज ठवजान ठशकलो त शबिात ाडन इतराना सागता ाव, ता आधार पढचा अभास करता ावा आठणशवरी ठळवलला ा जानाळ ोग तो बिल परतकाचा आचरणातही ावा, अशा अपकषा ठवजानठशकषणातयन आहत, महणयनच पाि ठशकवताना ठवजानाचा आशाबरोबर ा कौशलाचाही ठवकास होतआह की नाही ाची खातरी करण गरजच िरत

l पयवटजानाचा आढावा घणासािी ोड आठवा तर लाच अनभवान ठळालल जान व ताची अवातराठहती एकठतरत करन पािाची परसतावना करणासािी पाठयाशाचा सरवातीला सागा पाह हा भाग आहठवठशष पयवाटनभव िणासािी करि पहा आह तर हा अनभव ठशकषकानी करन दयाचा असलास करिपाहया आह पाठयाश व पयवटजानाचा एकठतरत उपोजनासािी जरा डोक चालवा आह, ह िहमी लकषातठवा ातयन ठवदयाथााना काही हतवाचा सयचना ठकवा यल ठिली आहत शोध घया, मानहती नमळवा,माहीत आह का तमहाला? ही सिर पाठयपसतकाबाहरील ाठहतीची कलपना िणासािी, आणखी ाठहतीठळवणासािी सवततरपण सिभट शोधन करणाची सव लागावी ासािी आहत

l सिर पाठयपसतक ह कवळ वगाटत वाचयन, सजावयन ठशकवणासािी नाही, तर तानसार कती करनठवदयाथाानी जान कस ठळवाव ह ागटिशटन करणासािी आह ह ताचा सहज लकषात ईल ा कती वतावर आधाररत सपषीकरण व वगाटतील चचचनतर ठवदयाथाानी पसतक वाचलास ताना त किीण वारणारनाही, तसच पािातयन ठळालला जानाच एकतरीकरण व दढीकरण सहज होईल पाठयाशाबरोबर ठिललापरशा व आकषटक ठचतराची पाि सजयन घणास ित होईल

l ठशकषकानी सागा पाह, जरा डोक चालवा इतािी ि दयासिभाटत तसच कती व परोग करणासािी पयवटतारीकरावी तासबधी वगाटत चचाट सर असताना अनौपचाररक वातावरण असाव जासतीत जासत ठवदयाथाानाचचचत भाग घणास परोतसाहन दयाव ठवदयाथाानी कलला परोग, उपकर इतािीठवषी वगाटत अहवालसािर करण, परिशटन ाडण, ठवजान ठिवस साजरा करण अशा काटकराच आवजयटन आोजन कराव

नशकषकासाठी

मखपषठ : ठवठवध कती, परोगाची ठचतर मलपषठ : पण ठजलहातील ठभगवण थ णार फठगो व इतर पकषी

सजीव सषी1. वनसपतीचा अववातील ठवठवधता तसच वठशषट

ओळखयन ताची ाडणी व तलना करता ण.2. वनसपतीचा अववाच ठनरीकषण व परोग तसच कतीदार

ाठहती व काट सपष करता ण.3. पाटवरणानसार व भौगोठलक पररकसथतीनसार सजीवाध

झालल ठवठवध बिल ओळखता ण व त सपष करता ण.

4. सयकिशटकाचा साहायान सजीवाचा अतरगातील यलभयत घरकाच ठनरीकषण करता ण.

5. सजीवातील ठवठवध पशीची ठनरीकषणादार तलना करता ण.

6. पशीचा रचना अचयकपण काढन ताठवषी सपषीकरण िता ण .

7. िनठिन जीवनातील ठवठवध ठकराध असणारी सयकजीवाची भयठका सकारण सपष करता ण.

8. सजीवाचा ठवठवधतधील एकता शोधयन ताच कल गलल वगथीकरण नकपणान सपष करता ण.

9. शारीररक हालचाली व सनायचा सहसबध ओळखता ण.10. अननगहण त अननपचन परठकरा अचयक रचनसह करवार

सपष करता ण.

सामानय नवजािनवषयक कषमता ः इयतता सातवी

आहार व पोषण1. अननगहण त अननपचन परठकरा अचयक रचनसह

करवार सपष करता ण.2. िनठिन जीवनातील अननपिाथट सरकषठवषी

वजाठनक दकषकोनातयन हतव सागता ण.3. अननठबघाड व अनननासाडीची कारण ओळखता

ऊन तावर उपाोजना सचवता ण.4. परोगाआधार अननपिाथााध झालली भसळ

ओळखयन ताआधार जाणीवजागती करता ण. 5. परसगानरप अननसरकषा व अननबचत करता ण.6. अननगहण व पोषणासिभाटत असणारी सजीवाधील

ठवठवधता ठनरीकषणाआधार सपष करता ण.7. अननघरकाअभावी होणार ठवकार ओळखयन

तावरील उपाोजना सागता ण.8. आरोगाठवषी जागरक राहन इतराना ताकड

परवतत करता ण.

िसनगमिक साधिसपतती व आपतती वयवसापि1. सभोवतालचा नसठगटक साधनसपततीची ओळख, ताच

गणधट, रचना व ताच परसपर तसच ानवी जीवनावरील पररणा सपषपण ाडता ण.

2. हवा, पाणी व िा ाचा गणधााची परोगाचा आधार पडताळणी करता ण.

3. िा पररकषण व पीक उतपािन ाचा सहसबध सपष करता ण.

4. नसठगटक साधनसपततीचा ानवी जीवनास होणारा उपोग सपष करता ण.

5. नसठगटक साधनसपततीच जतन व सवधटनासािी उपकराध सहभागी होऊन सािरीकरण करता ण.

6. भोवताली घडलला आपततीागील शासतरी कारणीासा करन तासािी करणात णार ववसथापन ाबाबत जागरकता ठनाटण करता ण.

ऊजामि1. काट व ऊजाट ातील सबध सपष करता ण.2. ऊजचच ठवठवध परकार ओळखता ऊन तासबधी

इधनाची उपकतता सपष करता ण.3. इधनाचा अठतवापराळ ठनाटण झालला

सकरावर उपाोजना सचवयन इतराच लकष ताकड वधता ण.

4. ठवदयत ऊजचची ठनठटती व िनठिन जीवनातील उपकतता ाागील ठवजान सपष करता ण .

5. ऊजचची ठवठवध रप जस, उषणता, धवनी, परकाश, चबक ाचा गणधााठवषी परोगादार ठनषकषट काढन अन ान करता ण.

6. चबकाचा वठशषटावर आधाररत ठवठवध उपकरण तार करता ण.

7. धवनीचा तीवरतवरन ताच परकार िरवता ण. 8. नसठगटक घरनाागील परकाशाचा गणधााचा

काटकारणभाव सपष करन साजातील अधशदा िर करणासािी परतन करता ण.

9. उषणता सकरणाचा ठवठवध ठिकाणी होणारा वापर पडताळन पाहता ण.

A.H« . nmRmMo Zmd n¥îR H« .

1. सजीव सषी : अिकलि व वगगीकरण .............................................................. 12. विसपती ः रचिा व कायय ..........................................................................103. िसनगमिक ससाधिाच गणधममि .......................................................................164. सजीवातील पोषण ................................................................................265. अननपिाााची सरकषा .............................................................................346. भौनतक राशीच मापि ..............................................................................417. गती, बल व कायमि .................................................................................468. चसनतक नवदत ..................................................................................519. उषणता ............................................................................................5810. आपतती वयवसापि ..............................................................................6411. पशीरचिा आनण सकमजीव ........................................................................7112. मािवी सिाय व पचिससा ........................................................................8113. बिल ः भौनतक व रासायनिक .....................................................................8814. मलदरवय, सयग आनण नमशण .....................................................................9215. पिामि ः आपलया वापरातील .................................................................... 10016. िसनगमिक साधिसपतती ........................................................................... 10417. परकाशाच पररणाम ............................................................................... 11318. धविी ः धविीची निनममिती ......................................................................... 11819. चबकीय कषतराच गणधममि ......................................................................... 12620. तारकाचया िनियत ............................................................................... 131

AZwH« ‘{UH m

पिामि1. आपला िनठिन वापराच सवरप, गणधट, अवसथा व ताच होणार

पररणा ाबाबतची ाठहती सपष करता ण.2. िनठिन वापरातील पिाथट व तातील ठवठवध घरक वजाठनक पदतीचा

आधार वगळ करता ण.3. पिाथााध घडन आलला ठवठवध बिला ागील शासतरी

कारणीासा सपष करन बिलाच वगथीकरण करता ण.4. गणधाानसार ठवठवध बिलाधील सहसबध सागता ण.5. िनठिन वापरातील पिाथााचा ठनठ टतीागील ठवजान सजावयन सागता

ण.6. िनठिन वापरातील पिाथााचा वापराच फाि व तोर सपष करता ण.7. िनठिन वापरासािी काही पिाथााची ठनठटती करता ण.

गती, बल व यतर1. िनठिन जीवनातील भौठतक राशीचा

ापनपदती व ताच परसपरसबध, तसच तावर आधाररत ठवठवध वावहाररक साधनाची ाठहती सागता ण.

2. ापनात होणारी चयक व ताची कारणीासा सपष करता ण.

3. अतर, अतराच ापन व गतीची सापकषता ा सकलपनाचा िनठिन जीवनात वापर करता ण.

4. चाल व वग ातील सबधावरील गठणती उिाहरण सोडवता ण.

नवशव1. खगोली ठवजानातील ठवठवध सकलपनाची ाठहती घऊन अाकाश ठनरीकषणाच हतव सजावयन िता ण.2. अाकाश ठनरीकषणान तारकासयहाचा शोध घता ण.3. राशी, नकषतराबाबत असलल गरसज िर करणासािी परतन करता ण.

1

वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in plants)ननरीकषण करा व तका पणण करा.(तमचा पररसरातील इतर वनसपतीचीही उदाहरण घा.)

वनसपती निकाण मळाचा परकार पानाची नवशषता खोडाची नवशषता

कमळ पाणी ततमय गोलाकार, पसरट, मोठी, मणचट थर जाडसर कदनिवडगवड

जली वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in aquatic plants )

करन पहा.

1.1 वाळवटी परदश

सजीवामधील नवनवधता कोणकोणतया बाबीमळ लकात यत?

पथवीवर अिक परकारचया विसपती आहत. काही विसपतीिा नवनवधरगी फल आहत. काही विसपती पाणयात अाढळतात, तर काही पाणयाच दनभिक असललया वाळवटी परदशात आढळतात. काही विसपती सकमदशभिक यतानशवाय नदसत िाहीत, तर काही मात परचड मोठा आकाराचया आहत. काही विसपती बफाभिळ परदशात आढळतात. विसपतीसारखीच पराणयामधय नवनवधता आह. काही एकपशीय तर काही बहपशीय, काही अपषठवशीय तर काही पषठवशीय; तसच जलचर, चर, उयचर, िचर, सरपटणार अशा नकतीतरी परकारचया पराणयािी आपल जग रल आह. ह पाहि आपलयाला परशि पडतो, की सजीवामधय एवढी नवनवधता कशामळ निमाभिण झाली असावी?

काशमीर व राजसथाि या परदशात आढळणार पराणी व विसपती एकाच परकारचया आहत का? तयामधय कोणता फरक तमही साग शकाल?

काशमीरसारखया नहमपरदशात दवदार, पाईि अस सचीपणणी वक मोठा परमाणात आढळतात. राजसथािसारखया वाळवटी परदशात मात बाळ, निवडगासारखया विसपती मोठा परमाणात आढळतात, तसच वाळवटात आढळणारा उट हा काशमीरमधय आढळि यत िाही. अस का? अनकलन (Adaptation) परतयक सजीव जया पररसरात व वातावरणात राहतो, तयाचयाशी जळवि घणयासाठी तयाचया शरीराचया अवयवामधय तसच जीवि जगणयाचया पदधतीमधय कालािरप घडि आललया बदलाला ‘अनकलन’ महणतात.

तमचया पररसरातील िदी, ओढ, तलाव, सरावर अशा जलाशयािा ट दा. जनमिीवरील व पाणयातील विसपतीमधय काय फरक जाणवतो?

1. सजीव सषी : अनकलन व वरगीकरण

थोड आिवा.

सारा पाह !

2

जलाशयामधय असणाऱया विसपतीपकी काही विसपतीची मळ तळातील मातीशी घट ट रजलली असतात. तयाची खोड पाणयात बडालली तर पाि, फल पाणयावर तरगत असतात. काही विसपती तर मळासनहत पाणयावर तरगतात.

1.2 जली वनसपती

1.3 कमळाचा दि

काही विसपतीची पाि अरद, ररनबिीसारखी पातळ असतात. तयामळ या विसपती पाणयाचा वगवाि परवाह सहि कर शकतात. खोड व पािाच दठ यामधय असललया हवचया पोकळा विसपतीिा पाणयावर तरगणयासाठी उपयोगी पडतात.

1. अळ, कमळाचया पािाचया पषठागावरि पाणी का ओघळि जात?2. या विसपतीची पाि पाणयामळ सडि का जात िाहीत?3. या विसपतीची मळ आकाराि लहाि व ततमय का असतात?वाळवटी परदशातील वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in desert plants )

एक निवडगाची व एक रपर पाि असणारी विसपती अशा दोि कडा घया. दोनही कडामधील विसपतीचया पािाोवती पलससटकचया नपशवया सलसर बाधि कडा सकाळपासि उनहात ठवा. दपारी तया कडा वगाभित आणि निरीकण करा.

दोनही नपशवयातील पाणयाच परमाण सारख नदसत का? वाळवटी विसपतीिा पाि िसतात नकवा ती खप बारीक सईसारखी असतात नकवा तयाच काटामधय रपातर झालल असत. या रचिमळ तयाचया शरीरातील अगदी कमी पाणी वाफचया रपात बाहर टाकल जात. खोड ह पाणी व अनन साठवि ठवत तयामळ त मासल बित. पािाचया अावामळ खोडािा परकाश सशलषण कराव लागत, महणि ती नहरवी असतात. या विसपतीची मळ पाणयाचया शोधात जनमिीत खप खोलवर जातात. या विसपतीचया खोडावरदखील मणचट पदाथााचा जाड थर असतो. 1.4 ननवडर

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

पाणयाचया तळाशी पानहल की तथही काही विसपती नदसि यतात. कमळ, जलपणणी अशा विसपतीच दठ, मऊ, पोकळ व लवचीक असतात. बऱयाचशा जलीय विसपतीचया पाि, खोड या अवयवावर मणचट पदाथााचा पातळ थर असतो.

3

नहमपरदशातील वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in snowy region plants )

बटाटा, ईमग, सरण, जलपणणी, कोरफड, बाळ, गाजर, कादा, बीट, कारल, दाकवल तसच तमचया सोवताली असणाऱया विसपतीचया कोणतया अवयवात अिकलि झालल आह, त निरीकणाि नलहा.

ननरीकषण करा व चचाण करा.

सारा पाह ! नहमपरदशातील विसपतीचया उतरतया फादाचा तयािा काय उपयोग होतो?

नहमपरदशामधील विसपतीमधय परामखयाि दवदार, पाईि अशा सनचपणणी वकाचा समावश होतो. तयाचा आकार शकसारखा असतो. फादाची रचिा उतरती असत. या परदशामधय खप नहमवषी होत तसच थडीही खप असत. शकचया आकारामळ या विसपतीवर बफफ साचि राहात िाही, तसच तयाचया जाड सालीमळ तया थडीतही तग धर शकतात.

जरल परदशातील वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in forest plants )

या परदशात वक, झडप, रोपट अस नवनवध परकार आढळतात. सयभिपरकाश नमळवणयासाठी या सवभि विसपतीमधय सपधाभि असत. जगलात सयभिपरकाश नमळवणयासाठी वक उच वाढतात तसच तयाचया आधाराि वलीही उच वाढतात. काही वलीचया खोडावर असणार तणाव महणज खोडाच अिकलिच होय.

रवताळ परदशातील वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in grassland plants) गवताळ परदशात मोठा परमाणावर खरटी झडप व गवताच नवनवध परकार वाढतात. ह गवत ततमय मळामळ जनमिीची धप थाबवत. नवषववततीय परदशात आढळणार गवत खप उच असत. तयामधय वाघ, नसह, हतती, हररण अस पराणी लपि राह शकतात; तथानप थड परदशात आढळणार गवत उचीि खज असत, तयामळ यात सशासारख पराणी आढळतात. डोगरउतारावर, पठारी व मदािी परदशात मोठा परमाणावर करण आढळतात.

1.6 जरल

1.7

1.5 दवदार वकष

सरण व बटाटा

4

अननगरहणासािी वनसपतीमध झालल अनकलन (Adaptation for food in plants)

1.8 अमरवल

1.9 वहीनस फाटरप

1.10 मासा

बहतक सवभि विसपती या जनमिीवर ससथर व सवयपोषी असतात, मात अमरवलीसारखया काही विसपती परपोषी असतात. अमरवलीच शरीर महणज फकत नपवळा ततमय काडासारखया खोडाच जाळ असत. पाि िसलयाि अमरवल सवतःच अनन सवतः निमाभिण कर शकत िाही; परत आधारक विसपतीचया खोडाति पोषकदवय शोषि घणयासाठी नतला चषक मळ असतात. ती आधारक विसपतीचया रसवानहनया, जलवानहनयापयात पोहोचतात व अनन, पाणी शोषि घतात. बरशीमधय हररतदवय िसलयामळ ती परकाश सशलषण कर शकत िाही. ती ाकरी, पाव यासारखया नपषमय अननपदाथाापासि अनन नमळवत. अनन शोषि घणयासाठी बरशीला मळासारख तत असतात. विसपतीचया वाढीसाठी िायटोजि, फॉसफरस व पोटलनशयम या घटकाची आवशयकता असत. जया जनमिीत िायटोजिची कमतरता असत अशा नठकाणी वाढणाऱया काही विसपती, जशा घटपणणी, वहीिस फायटलप, डॉसरा या कीटकाच कण करि सवतःची िायटोजिची गरज ागवतात. अशा विसपतीमधय कीटकािा आकनषभित करणयासाठी व त पकडि ठवणयासाठी पाि नकवा फलामधय अिकलि झालल असत.

पराणामधील अनकलन (Adaptation in animals)

इटरनट माझा नमतर या सकतसथळावरि िवसपतीमधील अिकिलाची मानहती नमळवा.

तमचया आजबाजला असणाऱया व तमही पानहललया पराणयाची यादी बिवा. आता समहात बसि नमतािी कलली यादी अानण तमची यादी यातील पराणयाचया नवनवधतची तलिा करा. कोण कठ राहतो, काय खातो, तयािा पाठीचा कणा आह काय, तयािा पख, कल, शपट आह काय, या मद दाचया आधार चचाभि करा व तकता बिवा.

जनमिीवरील व पाणयात राहणाऱया पराणयाचया शरीरात काणता वगळपणा नदसि यतो? जनमिीवरील पराणयापका पाणयात राहणाऱया पराणयाची तवचा, शरीराचा आकार यामधय बदल झालल नदसि यतात. माशाचया तवचवर खवल तसच शरीरावर पर असतात. शरीराचा आकार दोनही टोकािा निमळता असतो. शवसिासाठी िाकाऐवजी कल असतात. पापणया पारदशभिक असतात. या पराणयाचया शरीरात हवचया नपशवया असतात.

कल खवल

परबडक, बदक, कासव याचया शरीराच निरीकण करा.

1. पायाचा तयािा कशासाठी उपयोग होतो?2. बडक पाणयात असतािा कशादार शवसि

करतो?3. बडकाचया मागचया लाब पायाचा कशासाठी

उपयोग होतो?4. बदक पाणयात असतािा ओल का होत िाही?

5

बडक, बदक याचया पायाचया बाटामधय पडद असलयानपायाचातयानावलहापरमाणउपयोगहोता.बदक,पाणकोबडीअशापकयाचपखवपपसतलकटअसलयानपाणीतयावरनओघळनजात.बडकाचया पायातील बोटातील पडद, बळबळीत तवचा, परिकोणीडोकयामळतोपाणयातसहजपोहतो.पाणयाततसचजपमनीखालीअसतानातोतवचदारशवसनकरतोतरजपमनीवरअसतानानाकवफपफसादवार, महणन तो पाणयातवजपमनीवर दोनही पिकाणी राहशकतो.बडकाचीवपशषटयपणणपाितयालागवतातलपणयासमदतकरत. तमहाला माहीतअसणाऱयाआणखीकाही उभयचरपराणयाचीनावसागा.तयाचयामधीलअनकलनअभयासा.

वाळवटी परदशातील पराणाच अनकलन (Adaptation in desert animals)

1.12 सिह

1.11 बदक

जगल व गवताळ परदश ा सिकाणी आढळणाऱा पराणामधील अनकलन (Adaptation in Forest and Grassland animals) जगलीकरिा,कोलहा, वाघ, पसहासारखयामासाहारी पराणयाच पायमजबतअसतातवतयानानखयाअसतात.यापराणयानाअणकचीदारसळअसतात.तयाचातयानाकशासािीउपयोगहोतो? वाघाचया पायाचया तळवयाना गादी असत, तयामळ तयाची चाहलभकयासलागतनाहीवसहजतनभकयपकडतायत.मासाहारीपराणयाचयाडोळाच सान डोकयाचया पनमळतया बाजस समोर असत. तयामळ दरअतरावरीलभकयनजरसपडत. शाकाहारी पराणयाचया डोळाच सानकपाळाचयाखाली व बाजसअसत.तयामळतयानाखपमोिापररसरपदसतोवशरिपासनबचावकरणयाससधीपमळत.शाकाहारीपराणयाचपायपनमळतवबारीकतसचखरमजबतअसतात तयामळ तयाना वगान उडा मारत धावता यत. अशा पराणयाचहलणारलाबकानदरअतरावरीलआवाजाचावधघऊशकतात.हररण,काळवीट याचा रग पररसराशी पमळताजळता असतो. वनसपतीची खोडचावनखाणयासािीतयानामजबतदातअसतात.

1.13 काळवीट

वाळवटी परदशात पाणयाची तीवर कमतरता असत. शरीरातीलपाणीपटकवनिवणयासािीतराहणाऱयापराणयाचीतवचाजाडअसत.पायलाबवतळवगादीसारखवपसरटअसतात.नाकावरतवचचीघडी असत. पापणया लाब व जाड असतात. वाळवटी परदशातीलउदीर, साप, कोळी, सरड अस पराणी खोलवर पबळ करन तयातराहतात.

1.14 वाळवटातील पराणी

बोटामधील पडदा

6

नहमपरदशातील पराणाच अनकलन (Adaptation in snowy region animals)

1.16 पकातील अनकलन

याक, धवीय असवल, पाढरा कोलहा, पवभितीय शळी, चदरी कोलहा, सायबररयि हसकी कता, नहमनबबटा या पराणयाची व नवषववततीय जगलातील याच जातीचया पराणयाची इटरिटवरि नचत नमळवि तयाची तलिा करा. नहमपरदशात राहणाऱया वरील सवभि पराणयाच तयाचया तवचवरील लाब व दाट कस, पाढर नकवा चदरी रग ह वनशषट आह. तयाचा तयािा काय उपयोग होत असल?

सारा पाह !

हवत सचार करणाऱा पराणाच अनकलन (Adaptation in aerial animals)

रसतयावरि धावणारी वाहि व आकाशात उडणारी नवमाि याचया रचितील मखय फरक कोणता आह? पकयाची शरीरदखील दोनही टोकािा निमळती असलयाि तयािा उडतािा हवचा नवरोध होत िाही. शरीरावरील नपसाच आवरण, पढचया पायाच पखात झालल रपातर, पोकळ हाड यामळ तयाची शरीर हलकी व उडणयासाठी अिकनलत झाली आहत. कीटकाची शरीरही निमळती, हलकी असतात. पखाचया दोि जोडा व काडीसारख सहा पाय अशा रचिमळ कीटक हवत उड शकतात, तसच तयािा चालतािाही तमही पानहल असलच. वटवाघळ तयाचया पढचया पायाचया बोटामधय तवचच पडद असलयाि उड शकत.

तमचया पररसरातील नवनवध पकी तसच कीटकाच निरीकण करा.

सरपटणाऱा पराणामधील अनकलन (Adaptation in reptiles) साप, गाडळ कस सरपटतात याच दरि निरीकण करा. सरपटतािा कोणतया अवयवाचा वापर करतात? तयासाठी काही नवशष बदल झालल नदसतात का? या बदलाची िोद करा. पाल, सरडा, मगर यासारख पराणी सिायचा वनशषटपणभि वापर करि सरपटतात. तयाचबरोबर तयाची तवचा, पज, नवनशष रग यामधय अिकलि झालल असत. जस, पाल, घोरपड याच पज िखयकत व पातळ असतात, तर सापाची तवचा खवलयकत असत.

पख

नखक पा

ननमळत शरीर

1.15 नहमपरदशातील पराणी

1.17 सरपटणार पराणी

7

अननगरहणासािी पराणामध झालल अनकलन (Adaptation for food in animals)

पराणयाच शाकाहारी व मासाहारी अशा दोि गटात वगणीकरण करता यत. तयासाठी नवनशष अस बदल झालल असतात. तया आधार पराणयािा अननगरहण करण सोप जात. तयाबाबत अनधक मानहती आपण ‘पोषण’ या पाठात घणार आहोत. बडक, साप, पकी, डास, फलपाखर अस सवभि पराणी तयाच कय कस नमळवतात व खातात, तयानवषयी अनधक मानहती नमळवणयासाठी नडसकवहरी, िलशिल नजओगरानफक या वानहनयावरील नवनवध कायभिकरम पहा.

पररसर साधराणसािी पराणामध झालल अनकलन (Adaptation for environment similarities)

ह नहमी लकषात िवा.

अिकलि ही लगच होणारी परनकरया िाही. ही परनकरया निरतर असत. हजारो वषाापवणी अससततवात असलल पराणी आनण आजच पराणी याचया शरीरात नदसणार बदल ह पररससथतीिसार झालल अिकलिच होय. ह वनवधय जपण आपल कतभिवय आह.

ननरीकषणाचा आधार खालील तका पणण करा. (पररसरातील इतरही पराणाची ननरीकषण करा.)झालल अनकलन पराणी अनकलनाचा उपोर

तीकण सळ नसह, वाघ मास फाडि खाणयासाठीटोकदार लाब चोचआखड चोचलाब नचकट जीलाब माि

अनधवासािसार, ौगोनलक पररससथतीिसार नवनशष पररसरात जगण, पिरतपादि करि सवतःला नटकवण, अनन नमळवण, शतपासि सवतःच रकण करण अशा अिक बाबीसाठी वगवगळा अवयवामधय व शरीरनकरयामधय झालल बदल महणज अिकलि होय.

1.18 अननगरहणासािीची काही अनकलन

नवनवध रगाच सरड व िाकतोड आपलयाला सहजरीतया नदसत िाहीत. विसपतीवर, गवतामधय अथवा झाडाचया खोडावर असतािा तयाचया शरीराचा रग तया नठकाणचया रगाशी नमळताजळता राहतो.

8

डानवणनचा उतकाती नसद धानत (Darwin’s theory of evolution) चालसभि डानवभिि या जीवशासतजाि अिक परकारचया पराणयाचा आनण विसपतीचा अभयास करि अस सचवल, की ज सजीव तया वळचया पयाभिवरणात जगणयास सवाात जासत सकम होत, तच सजीव पढील काळात नटकणयाची शकयता सवाात जासत असत. यालाच सकषम तोच नटकल नसदधानत महणतात. हा डानवभििचा पनहला नसदधानत आह. एखादा सजीव तयाला फायदशीर ठरणार एखाद वनशषट घऊि जनमाला आला व नटक शकला, तर तयाची पढची नपढी तयाचयासारखीच बित. यालाच डानवभििचा दसरा नसनरणक ननवडीचा नसद धानत अस महणतात.

कालण नलननसची द नवनाम पदधती कलपिा करा, की एका वगाभित ‘कबीर’ नकवा ‘नकरण’ िावाच चार नवदाथणी आहत. तयापकी एकाच नवदाथयाभिबददल तमही बोलत आहात त इतरािा निःसनदगधपण कळाव महणि तमही काय कराल? आपण तयाच पणभि िाव साग. जस, िाव व आडिाव. यालाच द नवनाम पदधती महणतात. परतयक सजीव ओळखणयासाठी द नविाम पद धतीचा अवलब कला जातो. तयािसार परतयक सजीवाला एक वजानिक िाव दणयात आल आह. या िावात दोि सजा आहत. पनहली सजा परजाती दशभिवत, तर दसरी सजा जाती दशभिवत. आतरराषीय िामकरण सनहतचया नियमािसार सवभि सजीवािा द नविाम पदधतीि वजानिक िाव दणयात आली आहत. एका जातीमधील सवभि सजीव इतक सारख असतात, की तयाचयात रग, उची, शपटीची लाबी अस काही द असल तरी सकर होतो, परजिि व वशवद धी होऊ शकत. उदाहरणाथभि, जगरातील सवभि माजर एकाच परजातीत मोडतात. तसच पराणयात कोबडी, गाय, कता इतयादी आनण विसपतीमधय आबा, मका, गह.

विसपती व पराणयाच वगणीकरण का व कोणकोणतया निकषाचया आधार कल जात?

सजीवाच वरगीकरण (Classification of living organisms)

अस होऊन गल

आपलया सोवतालचया या वनवधयपणभि सजीव सषीतील सजीवाचा एकाच वळी अभयास करण, तयािा लकात ठवण ह अवघड असत. आजवर अिक शासतजािी विसपतीच व पराणयाच सवततपण वगणीकरण वगवगळा गणधमााच निकष लावि कल आह. यासाठी वगणीकरणाची एक उतरड बिवली जात. याची सरवात पराणी सषी अथवा

पदानकम आबा मानव

सषी (Kingdom) Plantae Animalia

सघ (Phylum) Anthophyla Chordata

वगभि (Class) Dicotyledonae Mammalian

गण (Order) Sapindales Primates

कल (Family) Anacardiaceae Hominidae

परजाती (Genus) Mangifera Homo

जाती (Species) indica sapiens

थोड आिवा.

विसपती सषी यथि होत. पढ सजीवाचया गणधमाातील ठळक आनण मलत सामय व द याचया आधार तयाच ठळक गट तयार होतात. यालाच ‘वरगीकरणाचा पदानकम’ (Hierarchy of classification) महणतात.

9

वनसपती व पराणी सषीतील द नवनाम पदधतीन वरगीकरण कलली काही उदाहरण पढ नदली आहत.

सजीव वजाननक नावकता कनिस फनमलयररसगाय बोस टालअरसजासवद नहनबसकस रोझा-सायिसनसस

जवारी सॉघभिम वहलगर

सवाधा

1. शोधा पाह माझा जोडीदार !‘अ’ रट ‘ब’ रट

१. कमळ अ. फल व पाि कीटकािा आकनषभित करतात.२. कोरफड आ. अननगरहणासाठी चषक मळ असतात.३. अमरवल इ. वाळवटात राहणयासाठी अिकनलत४. घटपणणी ई. पाणयात राहणयासाठी अिकनलत

2. पररचद वाचा व खाली नदलला परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा. मी पसगवि, बफाभिळ परदशात राहतो माझया शरीराची पोटाकडील बाज पाढरी आह माझी तवचा जाड असि तवचखाली चरबीच आवरण अाह माझ शरीर दोनही टोकािा निमळत अाह माझ पख आकाराि लहाि आहत माझी बोट पातळ तवचि जोडलली आहत आमही िहमी थवयाि राहतोअ माझी तवचा जाड, पाढऱया रगाची व तया खाली

चरबीच आवरण कशासाठी असाव?आ आमही िहमी थवयाि एकमकािा नचकटि का

राहतो?इ धवीय परदशात कायमसवरपी वासतवय

करणयासाठी तमचयामधय कोणत अिकलि हव आनण का?

ई मी कोणतया ौगोनलक परदशात राहतो? का?

3. खोट कोण बोलतो?अ झरळ ः मला पाच पाय आहतआ कोबडी ः माझी बोट तवचि जोडलली आहतइ निवडग ः माझा मासल नहरवा ाग ह पाि आह

4. खालील नवधान वाचन ताआधार अनकलनसदराणत पररचद लखन करा.अ वाळवटात खप उषणता आहआ गवताळ परदश नहरवागार असतोइ कीटक जासत परमाणात आढळतातई आमही लपि बसतोउ आमच काि लाब असतात

5. खालील परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा.अ उटाला ‘वाळवटातील जहाज’ का महणतात?आ निवडग, बाळ व इतर वाळवटी विसपती कमी

पाणयाचया परदशात सहज का जग शकतात?इ सजीवामधील अिकलि आनण तयाचया

सोवतालची पररससथती याचयात काय सबध आह?

ई सजीवाच वगणीकरण कस कल जात?

उपकम ः आनदमािवापासि आजचया मािवापयात झालल अिकलि कस घडत गल असल, याची मानहती नमळवा

29 एनपरल हा ‘जागनतक बडक सरकण नदवस’ अाह. वनय जीव सरकण कायदािसार तयािा मारण, इजा पोहोचवण यावर बदी आह.

याचपरमाण आपलया सोवताली आढळणाऱया पराणयाची व विसपतीची वजानिक िाव शोधा व वगाभित चचाभि करा.

t t t

10

पराथनमक मळ

उपमळ

मलरोम

मलटोपी

मलागर

2.2 सोटमळ

1. पररसरातील नवनवध विसपती आपणास कशामळ सहज ओळखता यतात?2. विसपतीच नवनवध अवयव कोणत?

वगवगळा विसपतीच मळ, खोड, पाि, फल, फळ इतयादी वगवगळी असतात. या नवशष गणधमााचा वापर करि आपण विसपतीिा ओळखतो. आपण विसपतीचया या अवयवाची आता सनवसतर ओळख करि घऊया.मळ (Root)

बीचया आति जनमिीचया नदशि वाढणाऱया ागास आनदमळ (Radicle), तर जनमिीचया वर वाढणाऱया ागास अकर (Plumule) महणतात. आनदमळापासि बिललया मळाची वाढ जनमिीखाली होत. मळाचा जनमिीलगतचा ाग जाडसर असतो. पढ तो निमळता होत जाऊि टोकदार होतो. जनमिीखाली आधारासाठी वाढणाऱया विसपतीचया या अवयवास मळ महणतात. जनमिीमधय काही विसपतीचया मळािा उपमळ फटतात व ती नतरपी वाढि जनमिीत दरवर पसरतात. मळ झाडाला आधार दतात. अशा परकारचया मळािा सोटमळ (Tap root) अस महणतात. मळाचया टोकाचया ागावर कसासारख धाग असतात. तयािा मलरोम (Root hair) महणतात. मळाचया टोकाचा ाग िाजक असतो. मळाची वाढ याच ागात होत असत. तयाला इजा होऊ िय महणि तयावर टोपीसारख आवरण असत. तयाला मलटोपी (Root cap) महणतात.

करन पहा.1. काचचया चचपातात वतभिमािपताचा बोळा ठवा. पाणी नशपडि बोळा ओलसर करा.काच आनण कागद यामधय नजवलल हरर / मटकीच दाण ठवा. दोि-तीि नदवसािीनबयामधय होणाऱया बदलाची िोद करा.

2. काचचया बरणीत पाणी घऊि तयाचया तोडावर एक कादा,तयाची मळ पाणयाचया नदशत राहतील, असा ठवा. आठ नदवसवाढणाऱया मळाच निरीकण करा.

खोडापासि फटणाऱया ततसारखया मळािा ततम मळ (Fibrous roots) महणतात.

मळाच सोटमळ व ततम मळ ह दोन परमख परकार असन द नवदल वनसपतीमध सोटमळ असत, तर एकदल वनसपतीमध ततम मळ असतात.

2.1 मळनननमणती

2.3 ततम मळ

थोड आिवा.

2. वनसपती ः रचना व काय

अकर

आनदमळ

11

3. एका कडीत वाटाणा, मोहरी, जवारी, मका, धि याच दाण परा. आठ नदवस काळजीपवभिक वाढवा. शवटी रोप वीतर उचीची झालयाितर कडीतील माती ओली असतािा अलगद उपटा आनण पाणी रललया काचचया मोठा शकपातात ठवा जणकरि मळािा इजा ि होता मळावरील माती निघि जाईल. आता या मळाच काळजीपवभिक निरीकण करा. कोणतया विसपतीच सोटमळ व कोणतया विसपतीच ततमय मळ आह त पहा. मका, ऊस, जवारी यािा जनमिीत वाढणारी मळ व जनमिीचया वरील खोडापासि वाढणारी आरतक मळ अशी दोि परकारची मळ असतात. माती घट ट धरि ठवण, पाणी, खनिज व कार शोषि घण, आधार दण अशी नवनवध कायय मळािा करावी लागतात, तयासाठी तयाचयामधय झाललया बदलामळ तयािा रपातररत मळ महणतात. यामधय परामखयाि हवाई मळ, आधार मळ, धावती मळ, शवसि मळ याचा समावश हातो.

4. काचचया एका लहाि बरणीत पाणी रि घया. तयात एक रोपट ठवा. रोपटाची मळ पाणयात बडतील अशी ठवा. पाणयाचया पातळीची खण करा. आता तयावर 5 नमली तल टाका. दसऱया नदवशी पाणयाचया पातळीची िोद करा. अस का झाल, याची वगाभित चचाभि करा.

1. नचच, आबा या विसपतीची मळ ततमय असती तर काय झाल असत?2. मळाचया टोकाला इजा झाली तर काय होईल?3. मथी, पालक, कादा या विसपतीची मळ कोणतया परकारची आहत?

2.4 मकाच ताट

माहीत आह का तरहाला?

वडाचया खोडावर फटलली मळ जनमिीचया नदशि वाढतात. तयािा पारबया महणतात. या पारबयाचा कोणता उपयोग होत असल? वटवकाला सरवातीचया काळात थोडाच पारबया असतात. कालातराि या पारबयाची सखया वाढि तयाच जगलच तयार होत. कोलकाता यथील इनडयि बोटलनिकल गाडभििमधय समार 250 वषााच वडाच झाड खप मोठा पररसरात पसरल आह. या झाडाला हजारो पारबया आहत. अस वक अापलया पररसरात आहत का?

2.5 पाणाची पातळी

मळा, गाजर, बीट याच जनमिीखालील ाग जाड, मासल आनण फगीर का असतात? ह विसपतीच कोणत अवयव आहत?

जोड ततरजानाची. नवनवध परकारचया मळाची छायानचत नमळवा व तमचया नमतािा ई-मल दार पाठवा.

जरा डोक चालवा.

मानहती नमळवा.

12

तका पणण करा. (पररसरातील इतर वनसपतीचाही खोडाची मानहती नमळवा.)वनसपतीच खोड पर जाडी (नममी) काड लाबी (नममी)

1. ऊस2. मथी3. .........

पान (Leaf) खोडाला पराचया जागी पाि असतात. सामानयतः ती पातळ, पसरट आनण नहरवया रगाची असतात. पािाचया पसरट ागाला पणणपतर (Leaf blade) महणतात. पणभिपताचया कडला पणणधारा (Leaf margin) महणतात. पणभिधारा या परामखयाि सलग, खनडत नकवा दतरी असतात.

खोड (Stem) रजणाऱया बीजातील जनमिीचया वर वाढणाऱया अकरापासि खोडाची वाढ जनमिीचया वर होत. अकर जसजसा वाढतो तसतशी खोडाची लाबी वाढत. खोडावर पर (Node) असतात. जया नठकाणी पर असतात तथ पाि फटतात. खोडाचया दोि परातील अतराला काड (Internode) महणतात. खोडाचया अगरागाला मकल (Bud) अस महणतात. एक फादी घऊि आकतीत दाखवलयापरमाण तयातील नवनवध ाग शोधा.

2.7 पानाच नवनवध रार

पर

काड

मकल

सलर दतरी खनडत

पणभिपताचया पढचया टोकाला पणाणगर (Leaf apex) महणतात. यात मखयतः निमळत, टोकदार व गोलाकार अस परकार असतात. काही विसपतीचया पािािा दि (Petiole) असतात, तर काही विसपतीचया पािािा दठ िसतात. पणभिपताचा खोडाशी जोडलला ाग महणज पणणतल (Leaf base) होय. काही पािाचया पणभितलापाशी छोटासा पािासारखा ाग नदसतो. तयाला उपपणय (Stipules) महणतात. उपपणय सवभिच विसपतीमधय असतात का? काही विसपतीचया पािामधय एकच पणभिपत असि एकच मधयशीर असत, अशा पािािा साध पान महणतात तर काही पािामधय मखय नशरोवती पणभिपत अिक लहाि लहाि पनणभिकामधय (Leaflet) नवागलल असत, अशा पािािा सक पान महणतात. साध पाि व सयकत पाि ह पािाच मखय परकार आहत.

पान

पणाणगर

पणणधारा

शीर

मधशीर

पणणतल

दिउपपणण

मकल

वाढणार टोक

2.6 खोडाच नवनवध रार

13

करन पहा.

खोडावरील पािाचया माडणीिसार तीच परामखयाि एकातररत, आवतणी, समख, वतभिळाकार अस परकार पडतात; तर आकारािसार पणभिपत परामखयाि गोलाकार, हसताकार, तरफदार, लबाकार अशा परकारची अाढळि यतात.

एक नपपळाच व एक मकयाच पाि घया. दोनही पािाचया पणभिपताच काळजीपवभिक निरीकण करा.

ननरीकषण करा व चचाण करा.

नपपळाचया पणभिपताचया मधोमध एक जाड शीर (vein) असत. यामळ मखय पणभिपत दोि ागात नवागलयासारख नदसत. या मखय नशरस उपनशरा फटि तयाच एक जाळच तयार होत, तर मकयाचया पणभिपताचया सवभि नशरा या पणभिपताचया खोडाला नचकटललया ागापासि त टोकाकड अशा एकमकास समातर असतात. नपपळाच पणभिपत ह जाळीदार नशरानवनास (Reticulate venation) असणार, तर मकयाच पणभिपत समातर नशरानवनास (Parallel venation) असणार असत. पररसरातील आणखी काही झाडाचया पािाच काळजीपवभिक निरीकण करि तयाचया पािाचा नशरानवनयास ओळखा.

गलाब, कडनिब, कोनथबीर, जासवद इतयादीची छोटी फादी घऊि निरीकण करा.

एकातररत आवतगी समख वतणळाकार

पररसरातील वनसपतीच ननरीकषण करन तका पणण करा.कर. विसपतीच

पािपािाचापरकार

पणभिपताचाआकार

नशराचीमाडणी

पणभिधारचा आकार

पणाभिगराचाआकार

पणभिदठआह/ िाही

उपपणभिआह/िाही

खोडावरीलरचिा परकार

1. मका2. कदभिळ3. नपपळ4. रई

थोडी रमत ! जनमिीवर पडलल नपपळाच एक पाि घऊि त 15 त 20 नदवस पाणयात टाकि ठवा. पाणयाबाहर काढि सकवा. तयार झाललया पािाचया जाळीपासि टकाडभि तयार करा.

2.9 पान

2.8 पानाची माडणी

तरहाला आढळलला वनशषटयपणण पानाच नचतर थ काढा.

14

करन पहा.

फल (Flower)

1. जासवदीच पणभि उमललल फल घऊि तयाच निरीकण करा. फलाला लाब नकवा आखड दठ (Pedicel) असतो. दठाच एक टोक खोडाला जोडलल असत. फल जया नठकाणी दठाला यत, तो ाग सामानयतः पसरट व फगीर असतो. तयाला पषपाधार (Receptacle) अस महणतात. फलाचया पाकळा आनण इतर ाग या पषपाधारावर असतात. ननदलपज (Calyx) ः कळी अवसथत पाकळा नहरवया रगाचया पािासारखया ागाि झाकललया असतात. ह आवरण महणज निदलपज होय. दलपज (Corolla) ः दलपज पाकळािी (Petals) बिलला असतो. वगवगळा फलाच दलपज जस गलाब, मोगरा, शवती, जासवद, तगर, कणहर या फलाचया दलपजाच आकार, गध व रग याच निरीकण करा. पमर (Androecium) ः फलाचा हा पसलगी ाग असि तो पकसराचा (Stamen) बिलला असतो. तयात परागकोष व वत असतात. जाार ः (Gynoecium) ः फलाचा हा सतीनलगी ाग असि तो सतरीकसराचा (Carpel) बिलला असतो तयात ककी, ककीवत व अडाशय असत. 2. एक चागल बलड घया आनण फलाचया ककषीपासि (Stigma) दठापयात उा छद घया. या दोि ागापकी परतयक ागामधय सारखीच रचिा तमहाला नदसल. परागकोष पकव झालयावर फटतो आनण तयातील परागकण ह ककीवर जाऊि पडतात. या नकरयला परारीरवन (Pollination) अस महणतात. या परागीविापासि पढ अडाशयातील बीजाडाच फलि होऊि तयाच रपातर बीमधय होत, तर अडाशयाच रपातर फळात होत.

नवनवध फलाच ननरीकषण करा व खालीलपरमाण तका तार करा.

फलाच नाव

ननदल सखा

ननदल जोडलली नकवा सवततर

दलसखा

दल जोडलली नकवा सवततर

पमर व जाार ाच सवरप

जरा डोक चालवा.

2.10 जासवदीचा फलाचा उरा द

ककषी ककषीवतपरारकोष

वतदलपज

ननदलपज

दि

अडाश

पाकळी

दि

ककषीपरारकोष

फलावर नरनरणाऱया फलपाखराचा विसपतीिा कोणता उपयोग होतो?

15

सवाधा

1. वनसपतीची तीन उदाहरण दा. अ काटरी आवरणाची फळ असणाऱया - आ खोडावर काट असणाऱया - इ लाल फल असणाऱया - ई नपवळी फल असणाऱया - उ राती पाि नमटणाऱया - ऊ एकच बी असणारी फळ असणाऱया - ए फळामधय अिक नबया असणाऱया -2. कोणताही एका फलाच ननरीकषण करा. ताच

नवनवध रार अभासा व ताच वणणन तमचा शबदात नलहन आकती काढा.

3. का सारख? का वरळ? अ जवारी आनण मग आ कादा आनण कोनथबीर इ कळीच पाि व आबयाच पाि ई िारळाच झाड व जवारीच ताट4. खालील नचतरानवषीच सपषीकरण तमचा शबदात

नलहा.

5. वनसपतीचा अववाची का य सपष करा. 6. खाली पानाच काही रणधमण नदलल आहत. परतक

रणधमाणच एक पान शोधन वनसपतीच वणणन नलहा. गळगळीत पषठाग, खडबडीत पषठाग, मासल

पणभिपत, पणभिपतावर काट7. तरही अभासलला वनसपतीचा नवनवध राराची

नाव खालील चौकटीत शोधा.

उपकम ः सगणकावर पटबरशचया साहाययाि नवनवध पािाची नचत काढा व तमचया िावाि फोलडर मधय सवह करा

आपण दिनदि जीविात वगवगळी फळ वापरतो. परतयक फळ ह वनशषटपणभि आह. तयाचा आकार, रग, चव यामधय नवनवधता आढळि यत. आबयात एकच कोय असत, तर फणसात असखय गर व नबया असतात. बोर, आबा, नचक, सफरचद अशा फळाची निरीकण करा. काय नदसत? तयामधय कवचाची, गराची व नबयाची रचिा, सखया वगवगळी असत. काजसारखया काही फळामधय बी थोडस बाहरचया बाजस आलल असत. शगदाण, वाटाणा, गह, जवारी या नबया तीि त चार तास पाणयात नजवा. नचमटीि बी दाबा. कोणतया बी च दोि समाि ाग होतात त पहा. जयाच दोि समाि ाग होतात तयािा द नवदल बी (Dicotyledons) महणतात, तर जयाच दोि समाि ाग होत िाहीत तयािा एकदल बी (Monocotyledons) महणतात. 2.11 नवनवध फळ व नबा

फळ (Fruit)

अ सो ट म ळ फ म बी बा क शी क ल ल ळ जा की प र ल खो रो फ ड अ डा श य गर ड म द जा द ठ णाभि ए क द ल पा या प णभि त ल का प प म ग पा क ळी ड ज

अ आ t t t

16

1. हवमधय कोणकोणत वाय असतात? हवला एकनजिसी नमशरण का महणतात? 2. हवमधय असललया वगवगळा वायच उपयोग कोणत आहत?

हवच रणधमण (Properties of air) आपलया सोवताली हवा असली तरी ती आपलया डोळािा नदसत िाही, तरी हवच अससततव आपलयाला जाणवत. जवहा आपण शवास घतो तवहा िाकावाट हवा आत घतली जात. तोडासमोर हात धरि फकर मारलयास आपलयाला हवचा सपशभि जाणवतो.

1. झाडची एक काडी नकवा शीतपय नपणयासाठी वापरतात ती सटॉ घया. काडीला मधयागी दोरा बाधि अशा परकार टागा की ती बरोबर आडवया रषत राहील. काडीचया दोि टोकािा दोि सारखया आकाराच रबरी फग बाधा. काडी आडवया रषत राहील अस पहा. आता तयातील एक फगा काढा आनण तो फगवि परत काडीला पवणीचया जागी बाधा. आता काडी आडवया रषत राहत का? फगवलला फगा बाधलल काडीच टोक खाली जात असलयाच आढळल. महणज हवला वजि असत. हवा ह वायच नमशरण असलयाि इतर पदाथाापरमाणच हवलासदधा वसतमान आनण वजन आह. 2. सई िसलली इजकशिची एक नसररज घया. नतचा दट टा ओढा व तया वळी दट टाच निरीकण करा. दट टा सहजपण बाहर ओढता यतो. बाहर ओढलला दट टा हात सोडलयावरही तसाच राहतो. आता नसररजच नछद अगठाि घट ट बद करा व दट टा बाहर ओढा व ितर हात सोडि दा. दट टा बाहर ओढणयासाठी जासत जोर लावावा लागतो का कमी? हात सोडलयावर दट टा तसाच राहतो का? हवमधील वायच रण सतत हालचाल करत असतात. ह रण जवहा एखादा वसतवर आदळतात तवहा तया वसतवर त दाब निमाभिण करतात. हवचया या दाबालाच आपण ‘वातावरणाचा दाब’ अस महणतो. नसररजच नछद बद करि दट टा खचलयावर नसररजमधलया हवला जासत जागा उपलबध होत आनण ती नवरळ होत. तयामळ नसररजमधलया हवचा दाब कमी होतो. बाहरचा दाब मात तलिि खप जासत असतो. महणिच बाहर खचलला दट टा सोडि नदला की तो लगच आत ढकलला जातो. ही नसररज उी, आडवी, नतरकी अशा वगवगळा ससथतीमधय धरि हाच परयोग कलयास परतयक वळी दट टा तवढाच आत गलयाच आढळल. यावरि वातावरणाचा दाब सवण नदशानी समान असतो, ह आपलया लकात यईल.

करन पहा.

3.1 फर

3.2 हवचा दाब

थोड आिवा.

नदर

दटटा

3. नसनरणक ससाधनाच रणधमण

17

माहीत आह का तरहाला?

चदावर वातावरणाचा दाब असल का?

अस होऊन गल डलनिअल बिाभिली या सवीनडश शासतजाि 1726 साली महतवाच ततव माडल, की हवचा वग वाढला तर नतचा दाब कमी होतो आनण याउलट जर हवचा वग कमी झाला, तर दाब वाढतो. एखादी वसत हवमधि गनतमाि असलयास तया वसतचया गतीचया लब नदशला हवचा दाब कमी होतो आनण मग आजबाजची हवा जासत दाबाकडि कमी दाबाकड जोराि वाह लागत.

एका पलससटकचया कपामधय पाणी घऊि तयामधय एक सटॉ उी धरा. दसऱया एका सटॉचा लहाि तकडा पनहलया सटॉचया वरचया तोडाजवळ काटकोिात धरा. सटॉचया लहाि तकडाति जोराि फकर मारा. तमहाला पाणयाचा फवारा उडतािा नदसल. अस का घडल? सटॉमधि फकर मारलयावर तयाचयासमोर असलली हवा दर ढकलली जात आनण तयामळ तया नठकाणी असलला हवचा दाब कमी होतो. सटॉचया वरचया तोडाजवळ असललया हवचा दाब वातावरणाचया दाबापका कमी झालयाि कपमधील पाणी जासत दाबाकडि कमी दाबाकड महणज वरचया नदशि ढकलल जात व पाणी फवाऱयाचया रपात बाहर पडत. जवढा जोरात फकर माराल, तवढा मोठा परमाणात फवारा उडत असलयाच लकात यईल. सटॉचा हा फवारा बिनोलीचया ततवावर कायभि करतो.

डरननल बननोलीच ाानचतर इटरनटवरन घा

व थ नचकटवा. ह करणासािी तरही

सरणकावर कोणकोणता कती कला?

थोडी रमत ! पाणयाि पणभि रललया पलयाचया तोडावर पठठाचा तकडा बसवा. पठठाला हाताि आधार दऊि पला झटकि उलटा करा. हाताचा आधार काढि घया. काय लकात यत?

सवभिसामानय ससथतीमधय समदसपाटीला वातावरणाचा दाब हा समार 101400 नयटि परनतचौरस मीटर इतका असतो. वायदाबमापकाि तो मोजता यतो. वातावरणाचा दाब समदसपाटीपासि उच जातािा कमी कमी हात जातो.

3.3 हवचा दाबाचा पररणाम

ननरीकषण करा व चचाण करा.

जरा डोक चालवा. हवच तापमाि वाढल की, तयाचा हवचया दाबावर काय पररणाम होतो?

मानहती नमळवा.

पाणाचा फवारा

सटरॉ

पाणी

18

जवहा दोि नठकाणचया हवतलया दाबामधय फरक पडतो, तवहा हवा जासत दाबाचया नठकाणापासि कमी दाब असललया नठकाणी वाह लागत. अशा वळी आपलयाला वारा सटलयाच जाणवत, महणजच हवतलया दाबात पडललया फरकाचा पररणाम महणज वाहणार वार होय. यानवषयी अनधक मानहती तमही गोलाचया ‘वार’ या पाठाति घणार आहात.

दपारी जवहा हवच तापमाि वाढलल असत तवहा हवची बाषप धरि ठवणयाची कमतासदधा वाढत. हवचया कमतचया मािाि हवतील बाषपाच परमाण कमी होत. अशा वळी आपलयाला हवा कोरडी असलयाच जाणवत. पावसाळात तसच समदनकिारी हवतलया बाषपाच परमाण रपर असत, अशा वळी आपलयाला दमटपणा जाणवतो.

उनहाळात ओल कपड चटकि वाळतात, पण पावसाळात मात त लवकर वाळत िाहीत. अस का घडत?

एका गलासमधय पाऊण उचीपयात बफाभिच खड घया. आता निरीकण करा. गलासचया बाहर पाणी कस आल? गलासमधय बफाभिच खड ठवलयाि गलासोवती असललया हवला थडावा नमळतो. हवमधय बाषपाचया रपात असललया पाणयाला थडावा नमळाला, की नवनशष तापमािाला तयाच सघिि होत आनण तयामळ बाषपाच रपातर पाणयात होत व ह पाणी गलासचया बाहरील पषठागावर जमा हात. हवतलया आदभितच परमाण वगवगळा नठकाणी वगवगळ असत. तयाचपरमाण, नदवसराचया कालावधीतही हवतलया आदभितच परमाण बदलत. हवतलया आदभितच परमाण ह नतचया बाषप धरि ठवणयाचया कमतिसार ठरत. राती नकवा पहाट जवहा हवच तापमाि कमी असत तवहा नतची बाषप धरि ठवणयाची कमता कमी हात. अशा वळी हवतलया जासतीचया बाषपाच पाणयाचया थबात रपातर होत. हालाच आपण दवनबद महणतो.

3.4 गलासबाहर जमा झालल पाणाच थब

3.5 हवच रणधमण

करन पहा.

करन पहा.1. ररकामी बाटली बच ि लावता उलटी करि पाणयाचया पसरट ाडात

नतरपी धरा. तमहाला काय नदसल?

2. फगयात हवा रली की तयामधय काय बदल होतो?

वरील नवनवध कतीमधि आपलया अस लकात यत, की जागा वयापण, नवनशष आकारमाि असण, वजि व वसतमाि असण अस हवच नवनवध गणधमभि आहत. हवा ह काही वाय तसच धळ, धर व बाषप याचया अनतसकम कणाच नमशरण आह. जवहा परकाशनकरण हवतील या सकम कणावर पडतात तवहा त परकाशाला सवभि नदशि नवखरतात. या िसनगभिक घटिस परकाशाच नवनकरण (Scattering of light) अस महणतात.

जरा डोक चालवा.

19

तापमान ननतरण (Temperature control) पथवीला सयाभिकडि ऊजाभि नमळत. ही ऊजाभि पथवी उषणतचया रपात परत फकत. पथवीोवती असललया हवतील बाषप काबभिि डायऑकसाइड यासारख घटक या उषणतचा काही ाग शोषि घऊि तो इतर घटकािा दतात. तयामळ पथवीचा पषठाग उबदार राहतो व पथवीवरील जीवसषीला अिकल होतो. पथवीवर हवाच िसती तर पथवीचया पषठागाच सरासरी तापमाि खपच कमी झाल असत. धवननपरसारण (Sound transmission) आपलयाला ऐक यणार सवभि आवाज ोवतालचया हवति आपणापयात यऊि पोहोचलल असतात. तापमािातील बदलामळ हवची घितासदधा बदलत. थडीमधय हवची घिता वाढत. थडीत पहाट दरचया आगगाडीचा आवाज सपष ऐक यतो. यावरि समजत, की धविीच परसारण होणयासाठी हवचा माधयम महणि उपयोग होतो.

थोड आिवा.

3.6 पाणाच रणधमण

1. पलससटकचया एका बाटलीत अधयाभिपका जासत पाणी घया. बाटलीवर पाणयाचया पातळीशी खण करा. ही बाटली बफफ तयार करणयासाठी फीझरमधय उी ठवा. काही तासाितर फीझर उघडि पहा. पाणयाचा बफफ झालला नदसल. बफाभिचया पातळीची िोद करा. ती पाणयाचया पातळीचया खणपका वाढलली नदसल. यावरि काय लकात आल? पाणयाच बफफ होतािा पाणी गोठत, तवहा त परसरण पावत व तयाचया आकारमािात वाढ होत. पाणी गोठलयावर पाणयाचया मळ आकारमािात नकती वाढ झाली? नकती परमाणात?

करन पहा.

पाणी कोणकोणतया अवसथामधय आढळत?

जरा डोक चालवा.

1. आपलया अवती- ोवतीची सवभि हवा जर काढि टाकली तर काय होईल?

2. अवकाशात आवाज ऐक यईल का?

पाणाच रणधमण (Properties of water)

शजारील नचतावरि तमही काय निषकषभि काढाल? सामानय तापमािाला पाणी दव अवसथत आढळत. पाणी हा एक परवाही पदाथभि आह. पाणयाला सवतःचा आकार िाही, परत आकारमाि आह. सकम नछदामधि नकवा अनतसकम फटीतिही त पार होत/ नझरपत. तलाि माखललया ताटलीत थोडस पाणी ओतलयाितर पाणी ताटलीत ि पसरता पाणयाच अिक छोट छोट गोलाकार थब तयार होतात. अस का होत?

20

नवचार करा ः दवरप पाणयाच बफाभित अवसथातर होतािा तयाचया वसतमािात फरक होईल का?

2. एक बादली घया आनण नतचयात पाणी रा. तयात पषकळ वगवगळा वसत टाका. पाणयामधय कोणतया वसत बडतात व कोणतया तरगतात तयाची यादी करा. 3. एक गलास घया. तयात थोड पाणी ओता. आता बफाभिच काही खड टाका व निरीकण करा. बफफ पाणयावर तरगतािा का नदसतो? बफफ पाणयापका हलका असतो. जवहा पाणी गोठि तयाचा घिरप बफफ होतो तवहा मळचया दवरपापका तो हलका होतो. पाणी गोठतािा महणज तयाच सथायत अवसथातर होतािा तयाच आकारमाि वाढत व बफाभिची घिता कमी होत. महणि बफाभिच खड पाणयावर तरगतात.

पाणाची घनता पदाथाभिच आकारमाि व वसतमाि याचा परसपरसबधः एखादा वसति वयापलली जागा महणज नतच आकारमाि. पदाथाभितील दवयसचय महणज वसतमाि.

वसतमाि ह गरलममधय तर आकारमाि घिसमीमधय मोजतात.

महणि घितच एकक गरलम परती घिसमी आह.

एक लीटर पाणयाच वसतमाि १ नकलोगरलम एवढ आह तर पाणयाची घिता नकती?

3.8 असरत वतणन

3.7 पाणाची घनता

पाणाच असरत वतणन (Anomalous behaviour of water)

पाणयाचया घितच एक वनशषट आह. िहमीचया तापमािाच पाणी थड होऊ लागलयावर सवभिसाधारण दवापरमाण तयाची घिता वाढत जात. मात 4 0C तापमािाचया खाली तापमाि गलयास पाणयाची घिता कमी होऊ लागत. महणजच 4 0C हा तापमािाला पाणयाची घिता सवाात जासत असत व 4 0C चया पाणयाच तापमाि कमी कलयास तयाची घिता कमी होऊि आकारमाि वाढत. महणजच 4 0C चया खाली तापमाि जाऊ लागलयावर पाणी परसरण पावत. यालाच पाणयाच असरत वतणन महणतात.

साधारणपण पदाथाभिच तापमाि कमी कलयास तयाची घिता वाढत व आकारमाि कमी होत, परत पाणी याला अपवाद आह. 4. गलासर पाणी पाच त दहा नमनिट फीझरमधय ठवा. ितर तो गलास बाहर काढा व काळजीपवभिक निरीकण करा. पाणी गोठणयाची सरवात कोठि कोठ / कोणतया नदशि झाली आह?

1 0C0 0C

-1 0C

2 0C3 0C

4 0C

बफफ

घिता = वसतमाि

आकारमाि

घिता = गरलम

घिसमी

21

दोि मोठ पल घया. तयात पाणी घाला. एका पलयातील पाणयात 4-5 चमच मीठ घालि त पणभिपण नवरघळि टाका. आता दसऱया पलयातील पाणयात एक बटाटा टाका. बटाटा पाणयात बडल. बटाटा तया पलयाति बाहर काढि नमठाचया पाणयात टाका व निरीकण करा.

मीठ पाणयात नवरघळल असलयाि तया पलयातील पाणयाची घिता वाढली व तया वाढललया घितमळच बटाटा पाणयात तरग लागला.

नवहीर/तलावाचया पाणयामधय पोहणयापका समदात पोहण का सोप जात?

वरील कतीमधय पलयातील पाणयात मीठ टाकलयावर त नवरघळत, महणजच नदसिास होत. अशा परकार िाहीस होत महणज िमक काय होत?

पाणयात नवरघळतािा नमठाच कण पाणयात पसरतात. हळहळ त आणखी लहाि होत होत शवटी इतक लहाि होतात की त नदसिास होतात, महणजच त पणभिपण पाणयात नमसळतात. यालाच नवरघळण अस महणतात.दराव ः जो पदाथभि नवरघळतो - मीिदरावक ः जया पदाथाभित दावय नवरघळत - पाणीदरावण ः जवहा दावय दावकात सपणभिपण नमसळत.

करन पहा.

रणधमाानसार पाणाचा वापर

1. पाणयाचया परवानहतमळ तयाचा जलवाहतकीसाठी उपयोग होतो. उचावरि खाली पडणाऱया पाणयाचा उपयोग करि जनिताचया साहाययाि वीजनिनमभिती करतात.

2. पाणी ह उततम शीतक असि गाडाचया रनडएटसभिच तापमाि नियनतत करणयासाठी वापरल जात.

3. पाणयात अिक परकारच पदाथभि नवरघळतात. पाणी ह वसशवक दावक आह. दावक महणि पाणयाचा उपयोग कारखानयामधय, परयोगशाळामधय, अननपदाथाामधय, शरीराचया अतगभित होणाऱया पचि, उतसजभिि इतयादी अिक परकारचया जनवक परनकरयामधय होतो.

4. अघोळ करण, कपड धण, ाडी सवचछ करण इतयादीसाठी पाणयाचा उपयोग होतो.

अनतथड परदशात िदी, तलाव गोठलयावरही जलचर नजवत का राह शकतात?जरा डोक चालवा.

थोड आिवा.1. मदा महणज काय? मदा कशी तयार होत? 2. मदतील नवनवध घटक कोणत?

3.9 घनतचा पररणाम

अ

आ

नमिाच दरावण

पाणी

22

मदच रणधमण (Properties of soil) रग हा मदचा एक महतवाचा गणधमभि आह. अिक परनकरयाचा पररणाम होऊि मातीला रग परापत होतो. जनमिीचया पषठागाची महणज मदची रगछटा खालचया थराचया रगछटपका गडद असत. मदा वगवगळा रगाची असत. जस-काळी, लाल, ताबस, नपवळी, राखाडी. मदच रग जनमिीच वगणीकरण करणयाकररता उपयोगी पडतात; तसच जनमिीच अिक गणधमभि दाखवणयात अपरतयकपण उपयकत ठरतात. अशा परकार मदचया रगावरि नतचा कस/ सपीकता, पाणयाचा निचरा, पाणी धरि ठवणयाची कमता याबाबत सपषता यत. मदचा रग नतचया पोतावर, जवघटकावर तसच लाह, चिा अशा रासायनिक घटकावर अवलबि असतो.

रताड मदा (Sandy soil) ः रताड मदत वाळच / मोठा कणाच परमाण अनधक असत. याति पाणयाचा जलद निचरा होतो. अशी मदा मशागत करणयासाठी फार सोपी असत. यातील वाळच कण नसनलकॉि डायऑकसाइड (कवाटभि झ) या खनिजाच बिलल असतात. त पाणयात ि नवरघळणार असलयाि या मदची अननदवय परवणयाची कमता खपच कमी असत.पोटा मदा (Silt soil) ः पोयटा मदतील कणाचा आकार मधयम असतो. पोयटा मदायकत जनमिी रताड जनमिीपरमाण मशागत करणयास सोपया िसतात, परत नचकणमातीचया जनमिीपरमाण मशागत करणयास जडही जात िाहीत. या मदत जव घटक मोठा परमाणावर असतात. या मदची अनयदवय परवणयाची कमता खप जासत असत. या मदला ‘गाळाची मदा’ असही महणतात.नचकण मदा (Clay soil) ः या मदमधय मातीचया सकम कणाच परमाण सवाभिनधक असत. नचकणमातीचया कणािा सपशभि कला तर त गळगळीत लागतात. नचकणमातीमधय पाणी धरि ठवणयाची कमता अनधक असत.

करन पहा. सानहत ः तीि मोजपात, काचची तीि िरसाळी, गाळणकागद, पाणी, बारीक वाळ, जाड वाळ, कडीतील माती, इतयादी. कती ः काचचया तीि िरसाळामधय गाळणकागद बसवा. या कागदापकी एकावर (अ) वाळ, दसऱयावर (ब) रताड माती, नतसऱयावर (क) नचकणमाती समाि परमाणात रा. परतयक िरसाळात समपरमाणात पाणी घाला व तयाखाली ठवललया परतयक मोजपातात नकती पाणी जमा होत त पहा. यावरि तमही काय निषकषभि काढाल?

मदचा पोत (Soil texture) मदतील नवनवध आकारमािाचया कणाचया परमाणावरि मदचा पोत ठरतो. तया आधार मदच पढील परकार पडतात.

3.10 जमा होणार पाणीअ ब क

3.11 मदच परकार

रताड मदा

पोटा मदा

नचकणमदा

23

1. नचकण मदला ‘मशागतीला जड’ मदा अस का महणतात? 2. रताड मदला ‘मशागतीला हलकी’ मदा अस का महणतात? 3. पोयटा मदची जलधारण कमता कशी असत? 4. कोणती मदा नपकासाठी योगय अाह? का?

मदची रचना (Soil structure) मदतील कणाचया रचििसार सतरीय, कणसवरप, सताकार व ठोकळाचया सवरपात मदची रचिा आढळि यत.

मदच उपोर (Uses of soil)1. वनसपती सवधणन ः विसपतीची वाढ करण.2. जलसधारण ः मदा पाणी धरि ठवत. यामळ बधार, तळी या

माधयमाति पाणयाचा आपलयाला बाराही मनहि उपयोग करता यतो.

3. अाकाणता ः मदला हवा तसा आकार दता यतो. मदचया या गणधमाभिला आकायभिता महणतात. या गणधमाभिमळ मदपासि आपलयाला नवनवध आकाराचया वसत बिवता यतात. या वसत ाजि टणक बिवता यतात. उदाहरणाथभि, माठ, राजण, पणतया, मतणी, नवटा.

उपक मदच काही परकार 1. नचनी मदा (कआनलि) ः ही पाढऱया रगाची असत. या मदपासि

कपबशया, सिािगहातील फरशया, टाकया, परयोगशाळतील उपकरण, मखवट, बरणया इतयादी बिवतात.

2. शाडची मदा ः ही पाढरट रगाची असि पतळ, मतणी बिवणयासाठी वापरली जात.

3. टराकोटा मदा ः या मदपासि कडा, सजावटीचया वसत बिवलया जातात.

4. मलतानी मदा ः सौदयभिपरसाधिात वापरली जात.

जरा डोक चालवा.

मदारचनच महतव मदचया रचिवरच जनमिीची सपीकता अवलबि असत. चागलया मदारचिमळ खालीलपरमाण फायद होतात. 1. मळािा परसा ऑसकसजिचा परवठा होतो.2. पाणयाचा निचरा चागला होता, तयामळ

विसपतीचया मळाची योगय वाढ होत.

3.12 मदा रचना

3.13 मदच उपोर

24

ह नहमी लकषात िवा.

मदापरीकषण (Soil testing) मदच परीकण कलयाि जनमिीतील नवनवध घटकाच परमाण लकात यत. मदचा रग, पोत तसच तयातील सदीय पदाथााच परमाण मदापरीकणामधय तपासल जात. मदमधय कोणतया घटकाची कमतरता अाह व ती दर करणयासाठी कोणत उपाय योजावत ह ठरवणयासाठी मदापरीकण कल जात.

मदापरीकणासाठी जमा कलला मातीचा िमिा आठ त दहा नदवस मोकळा नठकाणी सकवावा. (उनहात ि ठवता सावलीत सकवावा.) ितर चाळणीति चाळि घयावा. मातीच गणधमभि लकात यणयासाठी pH (साम) आनण नवदतवाहकता या दोि परीकणाचा नवशष उपयोग होतो. नवनवध परयोगाचया आधार तमचया शतातील मदची सपीकता तमहाला ठरवता यईल.

अस होऊन गल डनमाकफचा शासतज सोरनसि याि हायडोजि आयिाचया सहतीवर अाधाररत pH (साम) सकलपिा माडली. मातीचा साम ठरवणयासाठी पाणी व माती याच 1:2 या परमाणात नमशरण करि तयाच नवनवध दशभिकाचया साहाययाि परीकण करतात. तयािसार मदच तीि परकार आढळतात.1. आमलयकत मदा - pH 6.5 पका कमी 2. उदासीि मदा - pH 6.5 त 7.5 3. आमलारीधमणी मदा - pH 7.5 पका जासत

मदची सपीकता कमी होणाची कारण1. मदचा साम (pH) 6 पका कमी / 8 पका जासत.2. सनदय पदाथााच परमाण कमी.3. जनमिीतील पाणयाचा निचरा ि होण.4. सतत एकच पीक घण.5. खाऱया पाणयाचा सतत वापर.6. रासायनिक खत व कीटकिाशक याचा अनतवापर.

रासायनिक खत अनधक परमाणात वापरलयास जनमिीचा पोत नबघडतो आनण ती जमीि परणीयोगय राहत िाही. जनमिीची सपीकता नटकवि ठवणयासाठी नपकाची अलटापालट करावी. उदाहरणाथभि, गवहाच पीक काढलयावर जनमिीचा कस कमी होतो. तयाितर ईमग, मग, मटकी, वाटाणा, तर, हररा, सोयाबीि यासारखी नपक घयावी. यामळ जनमिीचा कमी झालला कस रि निघतो.

जारनतक मदा नदन ः 5 नडसबर मदासवधणनासािी परतन करण.

माहीत आह का तरहाला?

नचिी माती ह ‘कओनलिाइट’ या परकारच एक औदोनगक खनिज आह. ह चीिमधय सापडत महणि याला नचिी माती महणतात. या मातीला उषणता नदलयावर नतला चकाकी, तसच कानठणय परापत होत, महणि याचा वापर ाडी बिवणयासाठी करतात.

25

सवाधा

1. ररकारा जारी कसातील ोग शबद नलहा. (तापमाि, अाकारमाि, वसतमाि, घिता, आदभिता,

आमलधमणी, वजि, उदासीि, आकार) अ हवची बाषप धरि ठवणयाची कमता हवचया

परमाण ठरत आ पाणयाला सवतःचा िाही, परत

निसशचत व आहत इ पाणी गोठतािा तयाच वाढत ई मदचा pH 7 असतो2. अस का रहणतात? अ हवा ह वगवगळा वायच एकनजिसी नमशरण

आह आ पाणयाला वसशवक दावक महटल जात इ सवचछतसाठी पाणयानशवाय दसरा पयाभिय िाही3. का होईल त सारा. अ हवतील बाषपाच परमाण वाढल आ जनमिीत साततयाि एकच पीक घतल4. सारा, मी कोणाशी जोडी लाव? ‘अ’ रट ‘ब’ रट 1 हवा अ उतसजभिि नकरया 2 पाणी आ परकाशाच नवकीरण 3 मदा इ आकायभिता 5. खालील नवधान चक की बरोबर त सारा. अ रताड मदची जलधारण कमता कमी असत आ समदाच पाणी नवजच दवाभिहक आह इ जया पदाथाभित दावय नवरघळत तयाला दावक

महणतात ई हवमळ पडणाऱया दाबाला वातावरणीय दाब

महणतात

6. खालील नचतरानवषी सपषीकरण तमचा शबदात नलहा.

पाणीबफफ

7. खालील परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा. अ हवमळ परकाशाच नवनकरण कस होत? आ पाणयाच नवनवध गणधमभि सपष करा इ समदाचया पाणयाची घिता पावसाचया

पाणयापका जासत का असत? ई चागलया मदारचिच महतव काय आह? उ मदच नवनवध उपयोग कोणत? ऊ मदा परीकणाची शतकऱयाचया दषीि गरज व

महतव काय आह? ए धविीचया परसारणामधय हवच महतव काय? ऐ पाणयाि पणभि रलली काचची बाटली कधीही

फीझरमधय का ठव िय? उपकम ः मदापरीकण परयोगशाळस ट दा

मदा परीकणाची परनकरया जाणि घया व इतरािा सागा

अ अा

t t t

26

1. कपोषण महणज काय?2. कपोषण रोखणयाच उपाय कोणत?

पोषण (Nutrition) सजीवामधय काही जीविपरनकरया अखडपण सर असतात. आपलया शरीराची वाढ होणयासाठी व निरोगी राखणयासाठी जया पदाथााच पचन (Digestion) आनण सातमीकरण (Assimilation) होऊि ऊजाभि परापत होत, तया पदाथाािा अननपदाथभि अस महणतात. अनन आपलयाला नवनवध परकारच अननघटक परवत. ह अननघटक महणजच पोषकदवय होय. पोषकदवयाच दोि गटात वगणीकरण कल जात. बहत पोषक दरव (Macro nutrients) आनण सकमपोषक दरव (Micro nutrients). कबनोदक, परनथि व ससिगध पदाथभि याची शरीराला मोठा परमाणात आवशयकता असत, तर खनिज, कार व जीविसतव याची शरीराला अलप परमाणात आवशयकता असत.

सारा पाह !

4.1 परकाशसशलषण

पोषकदवय शरीरात घऊि तयाचा वापर करणयाचया सजीवाचया परनकरयला पोषण अस महणतात. पोषणाची ररज 1. काम करणयासाठी ऊजयचा परवठा करण. 2. शरीराची वाढ व नवकास 3. पशीची झीज रि काढण व ऊती दरसत करण. 4. शरीराला रोगापासि वाचवण.सवपोषण (Autotrophic nutrition) काही सजीव सवत:च अनन सवतः तयार करि तयावर सवत:च पोषण करतात. या पोषणपदधतीला सवपोषण महणतात. परपोषण (Heterotrophic nutrition) काही सजीव अननासाठी इतर सजीवावर महणजच विसपती नकवा पराणी यावर अवलबि राहि सवतःच पोषण करतात. या पोषणपदधतीला परपोषण महणतात. सवपोषी वनसपती (Autotrophic plants)

थोड आिवा.

सणपरकाश

पानामधील हररतदरव

काबणन डाऑकसाइड

ऑककसजन

पाणी, खननज, कषार

काबभिि डायआलकसाइड +पाणी परकाश ऊजाभि अनन(गलकोज) + ऑसकसजि 6 CO

2 + 6H

2O

हररतदवय C

6 H

12 O

6 + 6O

2

4. सजीवातील पोषण

विसपती सवत:च अनन सवतः कस तयार करतात? विसपतीिासदधा वाढीसाठी अननाची गरज असत. विसपती सवत:ला लागणार अनन सवतः तयार करतात. जनमिीतील पाणी, पोषकततव व हवतील काबभिि डायऑकसाइडचा उपयोग करि हररतदरव (Chlorophyll) व सयभिपरकाशाचया साहाययाि विसपती पािामधय अनन तयार करतात. या नकरयला ‘परकाशसशलषण’ (Photosynthesis) महणतात.

27

विसपती परकाश ऊजयच रपातर रासायनिक ऊजयमधय करतात व ही ऊजाभि अननाचया सवरपात साठवि ठवतात. मळ ह पाणी, खनिज व कार जनमिीति शोषणयाच कायभि करत; तर खोड ह पाणी व कार पािापयात पोहोचवत. पािामधय असणाऱया सकम नछदावाट हवतील CO2 घतला जातो. पािावरील नछदािा पणभिरध (Stomata) महणतात. पािामधील हररतलवकात (Chloroplast) हररतदवय असत. त सयभिपरकाश शोषि तयादार अननपदाथभि तयार करणयास मदत करत. या परनकरयत ऑसकसजि बाहर सोडला जातो. पािाबरोबरच परकाशसशलषणाची नकरया विसपतीच इतर ाग, जस नहरव खोड यामधय सदधा होत, कारण तयात हररतदवय असत.

4.3 वनसपतीमधील वहनववसथा

हररतलवक

वनसपतीमधील वहनववसथा(Transportation in plants) ोपळाचया वलाचा 2-3 पािासह एक तकडा घऊि तयाचा खोडाचा ाग चाकि पाणयाखाली कापा. एका चचपातात थोड पाणी घऊि तयामधय शाईच 7-8 थब टाका. वल उा ठवा व तयात होणाऱया बदलाच निरीकण करा, चचाभि करा. विसपतीमधय जलवानहना (Xylem) व रसवानहना (Phloem) अशा सवरपात दोि वहि वयवसथा असतात. जलवानहनयामाफफत मळाकडि पाणी व कार विसपतीचया वरील सवभि ागाकड पोहोचवल जातात, तर परकाश सशलषणाति पािामधय तयार झालल अनन (शकफरा व अनय घटक) रसवानहनयामाफफत विसपतीचया इतर ागाकड वापरणयासाठी व साठवण करणयासाठी वाहि िल जात. अशा परकारची वहिवयवसथा विसपतीमधय असली तरी विसपतीमधय सवतत पचिससथा व उतसजभिि ससथा िसत.

थोड आिवा.

रासायनिक सशलषण महणज काय? कोणतया विसपती या नकरयति अनन तयार करतात?

विसपती कोणकोणत पदाथभि उतसनजभित करतात? का?

4.2 पानातील हररतलवक

मानहती नमळवा.

मानहती नमळवा.

मळाचा द

पानाचा द

खोडाचा द

ßß

ßßß

ß

ß

ßß

ßß

ß

ßß

ßßß

ß

रसवानहनी

नपवळा, जा ळा तसच ताबडा रगाचया पािामधय परकाशसशलषण नकरया कशी होत?

जलवानहनी

28

परकाश सशलषण नकरयमधय विसपती कबनोदक तयार करतात. कबनोदक ही काबभिि, हायडोजि व ऑसकसजि यापासि तयार होतात. परनथि ही काबभिि, हायडोजि, ऑसकसजि व िायटोजिपासि बितात. परनथि तयार होणयासाठी आवशयक असलला हा िायटोजि विसपती कोठि नमळवतात?

4.4 नशबावरगी वनसपतीच मळ

4.5 दरडफल

माहीत आह का तरहाला? नाटोजनच वातावरणी कसथरीकरण ः पावसाळात आकाशामधय जवहा वीज चमकत तवहा हवतील िायटोजि आनण ऑसकसजिचा सयोग होऊि िायनटक ऑकसाइड तयार हात व तयाच पनहा ऑसकसडीकरण होऊि िायटोजि डायऑकसाइड बित. पावसाचया पाणयात ह िायटोजि डायऑकसाइड नवरघळत व तयाच िायनटक आमलात रपातर होत. ह आमल पावसाचया पाणयाबराबर जनमिीवर यत. विसपती या िायटोजिचा उपयोग सवतःचया वाढीसाठी करतात.

सहजीवी पोषण (Symbiotic nutrition) दोि नकवा अनधक सजीवाचया निकट सहसबधाति पोषण, सरकण, आधार इतयादी बाबी साधय होतात. यालाच सहजीवी पोषण महणतात. काही झाडाचया मळाजवळ बरशी वाढत. झाड बरशीला पाषकततव परवत. या बदलयात बरशी झाडाचया मळािा कार व पाणी परवत. तसच शवाल व बरशी एकत राहतात. तया वळी बरशी शवालाला निवारा, पाणी व कार परवत. तया बदलयात शवाल बरशीला अनन परवत. या परकाराति तयार होणारी सहजीवी विसपती महणजच दरडफल (Lichen) होय.

हवमधय िायटोजि वायरपात असतो, परत विसपती हा वायरपातील िायटोजि शोषि घऊ शकत िाहीत. तयासाठी तयाच ससथरीकरण होण महणजच सयगात रपातर होण आवशयक असत. िायटोजिच ससथरीकरण जनवक आनण वातावरणीय अशा दोनही पद धतीिी होत.नाटोजनच जनवक कसथरीकरण या पदधतीत दोि परकारच सकमजीव िायटोजिच ससथरीकरण घडवि आणतात. रायझोनबअम ह सकमजीव द नवदल नशबावगणीय विसपतीचया मळावरील असललया गाठीमधय असतात. ह सकमजीव हवतील िायटोजि शोषि घतात व तयाच िायटोजिचया सयगात रपातर करतात. मातीमधील अनझटोबलकटर ह सकमजीव हवतील िायटोजिच तयाचया सयगात रपातर करतात.

29

4.6 बाडरळ

कीटकरकषी वनसपती (Insectivorous plants) काही विसपती कीटककण करि तयाचया शरीरापासि अननघटक नमळवतात, ह आपण मागील इयततत अभयासल आह. या विसपती परामखयाि िायटोजि सयगाचा अाव असणाऱया जनमिीत नकवा पाणयात वाढतात. डॉसरा बमाभििी या कीटककी विसपतीची रचिा एखादा फलासारखी असत. ती जनमिीलगत वाढत. नतची पाि आकषभिक, गलाबी, लाल रगाची असतात आनण तयाचया कडािा बारीक कसतत असि तयावर कीटकािा आकषभिणार नचकट दवाच नबद असतात. इ.स. 1737 मधय शरीलकत जोहानस बमभिि या शासतजाि या विसपतीचा शोध लावला. तयाचया सनमािाथभि या विसपतीच िाव बमाभििी अस आह.

1. बाडगळ विसपतीमधय परकाशसशलषण नकरया कोणामाफफत होत? 2. तयािा पाणी व कार कोठि नमळतात? 3. बाडगळ विसपती ही अधभिपरजीवी विसपती महणि का ओळखली जात?

परपोषी वनसपती (Heterotrophic plants) परपोषी विसपतीमधय हररतदवय िसत. परपोषी विसपती कशा जगत असतील? तया काठि अनन नमळवत असतील? एखादा मोठा झाडावर वाढणारी नपवळा रगाची, पाि िसलली दोरीसारखी वल तमही पानहली अाह का? तया वलीच िाव काय आह? जया विसपती इतर सजीवाचया शरीरात नकवा शरीरावर वाढतात व तयाचयाकडि आपल अनन नमळवतात तयािा परजीवी (Parasitic) विसपती महणतात. उदाहरणाथभि, बाडगळ, अमरवल इतयादी. हररतदवय िसलयाि अमरवल सपणभिपण आशरयी विसपतीवरच अवलबि असत, महणि नतला सपणभि परजीवी विसपती महणतात. झाडावर वाढणार बाडगळ तमही पानहल असलच.

4.7 डरॉसरा बमाणनी

घटपणणीमधय परकाशसशलषण नकरया होत असिही ती कीटककण का करत?

4.8 मतोपजीवी वनसपती

मतोपजीवी वनसपती (Saprophytic plants) सजीवाचया कजललया मत अवशषावर अवलबि असणाऱया विसपतीिा मतोपजीवी विसपती अस महणतात. कवक गटातील काही बरशी व छत या मत अवशषावर जगणाऱया विसपती अाहत. या मत अवशषावर पाचकरस सोडतात आनण तयातील काबभििी पदाथााच नवघटि करि तयापासि तयार होणार दावण शोषि घऊि पोषकदवय नमळवतात.

जरा डोक चालवा.

जरा डोक चालवा.

30

वनसपतीमधील पोषकदरवाची काय व अरावाच पररणाम पोषकदरव काय अरावामळ होणार पररणामिायटोजि परनथि, हररतदवय व पशीदव याचयातील

महतवाचा घटक आह.वाढ खटण, पाि नपवळी होण.

फॉसफरस परकाश ऊजयच रासायनिक ऊजयत रपातर अकाली पाि गळण, उनशरा फल यण, मळाची वाढ खटण

पोटलनशअम चयापचयाचया कायाभिसाठी आवशयक खोड बारीक होण, पाि कोमजण, नपषमय पदाथभि तयार ि होण.

मलगनशअम हररतदवय निमाभिण करण. सथ वाढ होण. पाि नपवळी होण.लोह हररतदवय निमाभिण करण. पाि नपवळी पडण.

मगिीज परमख सपररक घटक निमाभिण करण. वाढ खटण, पािावर डाग पडण.नझक सपररक व तयातील घटक निमाभिण करण. वाढ खटण, पाि नपवळी होण.

* पररसरातील वनसपतीचा ननरीकषणातन ताना कोणती पोषकदरव नमळत नाहीत, त िरवा.

ह नहमी लकषात िवा.

थोड आिवा.

पराणामधील पोषण (Nutrition in animals) पराणयामधील पोषण या सकलपित पोषकततवाची शरीराला असणारी गरज, अननगरहणाची पद धत व तयाचा शरीरामधय होणारा वापर याचा समावश होतो.

अननामधय असणारी नवनवध पोषकततव कोणती? तयाचा काय उपयोग होतो?

काही बरशीमळ अनन दनषत होत. तसच तयामळ नवनवध परकारच रोग/आजार होतात, तर काही बरशीमधय औषधी गणधमभि आढळि यतात. यीसट व काही छत उपयोगी आहत. यीसट ह नकणव बरड तयार करण आनण आबवणयाचया परनकरयासाठी वापरल जात. छतामधय जीविसतव व लोह रपर परमाणात असत.

शरीराचया सवभि नकरया सरळीतपण होणयासाठी आवशयक असणार घटक अननाति नमळतात. रकताद वार ह घटक शरीराचया सवभि ागािा परवल जातात. आपण खालल अनन जसचया तस रकतात नमसळत िाही. तयासाठी अननाच रपातर रकतात नमसळ शकतील अशा नवदावय घटकात वहाव लागत. पराणयामधय पोषणनकरयच अननगरहणापासि उतसजभििापयात नवनवध टपप आढळि यतात.

पोषणाच टपप 1. अननगरहण (Ingestion) - अनन शरीरात घण.2. पचि (Digestion) - अननाच रपातर नवदावय घटकात होण यास ‘अननपचि’ अस महणतात. 3. शोषण (Absorption) - पचिाति तयार झालल नवदावय रकतात शोषल जाण. 4. सातमीकरण (Assimilation) - शोषललया दावणीय अननाच शरीरातील पशी व ऊतीमधय वहि व ऊजाभिनिनमभिती कली जाण. 5. उतसजभिि (Egestion) - पचि व शोषण ि झालल उवभिररत अननघटक शरीराबाहर टाकल जातात.

31

अ. समरकषी पोषण (Holozoic nutrition)

सारा पाह !

सरोवतालचा पराणाची ननरीकषण नमद करन खालील तका पणण करा. क. पराणाच नाव अननाचा परकार/नाव अननगरहणाची पदधत

1. गाय2. बडक

खरवडण, चघळण, चषकादार शोषण यावरि तमचया लकात आल असल, की अननगरहणाचया नवनवध पदधती सजीवात आढळतात.

अमीबामधय हात, तोड अस ाग िसतात. हा एकपशीय पराणी आह. तो शरीराचया महणज पशीचया कोणतयाही पषठागाति अनन आत घऊ शकतो. अननकणाला सवभि बाजिी वढि तो कण आपलया पशीमधय समानवष करतो. तयाितर अननकणावर नवनवध नवकराची नकरया घडि तयाच पचि होत. ि पचलला उरलला ाग तथच माग सोडि छद मपादाचया साहाययाि अमीबा पढ सरकतो. अमीबा, यगलीिा, पलरामनशअम यासारखया एकपशीय सजीवात पोषणासबधीचया सवभि नकरया तयाचया पशीत होत असतात. बहपशीय पराणयामधय तोडाि अननगरहण होत. नकटकामधय अननगरहणाकरीता मखावयव असतात. उदाहरणाथभि झरळ व िाकतोडासारख ‘करतड’ नकटकामधय जबडासारख मखावयव महतवाच असतात. फलपाखर िळीसारखी सोड वापरि अननगरहण करत. डास व ढकण ह ‘चषक’ सईसारख मखावयव टोचणयाकरीता वापरि िळीसारखया मखावयािी रकत अथवा रस गरहण करतात.

कदरकअननकण

अननकण

कदरक

4.9. अमीबा

4.10 अननपरकारानसार नवनवध सजीव

अमीबासारखया एकपशीय सजीवामधय अननगरहण कस होत?

ननरीकषण करा व चचाण करा.खालील सजीवाच वगणीकरण अननपरकारािसार कोणतया परकारात होईल?

32

अननपरकारानसार पराणाच परकार खालीलपरमाण आहत.1. शाकाहारी पराणी (Herbivores) : शाकाहारी पराणी परतयक विसपतीचा अनन महणि उपयोग करतात. जस गवत खाणार, नबया खाणार, फळ खाणार.2. मासाहारी पराणी (Carnivores) : काही पराणी अननासाठी इतर पराणयावर अवलबि असतात. मासाहारी पराणी अननासाठी अपरतयकपण विसपतीवर अवलबि असतात. जस शाकाहारी पराणयािा खाणार, कीटक खाणार.3. नमशाहारी पराणी (Omnivores) : काही पराणी अननासाठी विसपती तसच पराणी अस दोनहीवर अवलबि असतात. जस वािर, नचपाझी, मािव.

काही कीटक, एकपशीय सकमजीव ह मत शरीरातील नकवा आजबाजचया वातावरणातील दवरप सदीय पदाथााच शोषण करि तयाचा अनन महणि वापर करतात. यालाच ‘मतोपजीवी पोषण’ अस महणतात. जस कोळी, मगया, घरमाशया.

क. परजीवी पोषण (Parasitic nutrition)1. घरातील कता, गोठातील महस अशा पराणयाचया शरीरावर

तमही लहाि लहाि पराणी पानहल आहत का? त कोणत?2. ह पराणी तयाच अनन कोठि नमळवत असतील?3. पोटामधय झालल जत तयाच अनन कोठि नमळवतात?

आपलया सोवताली आढळणार काही सजीव ह तयाचया अननगरहणाबरोबर पयाभिवरण सवचछता व सवधभििाच कायभिही करत असतात.तयािसार तयािा सवचताकमगी व नवघटक असही ओळखल जात.4. सवचताकमगी (Scavengers) : ह मत पराणयाचया शरीरापासि अनन नमळवि जगतात. जस तरस, नगधाड, कावळ. 5. नवघटक (Decomposers) : महणजच काही सकमजीव ह मत शरीराचया अवशष तसच काही पदाथभि कजवि तया पासि अनन नमळवतात. िसनगभिक पदाथााचया कजणयाचया परनकरयमधि सकमजीवाच पोषण होत.ब. मतोपजीवी पोषण (Saprozoic nutrition)

4.11 परजीवी पराणी

काही पराणी ह इतर सजीवावर अननासाठी अवलबि असतात. त तयाचयाकडिच अनन परापत करतात. यालाच पराणयाच परजीवी पोषण अस महणतात. इतर पराणयाचया शरीराचया पषठागावर राहि तयाच रकत शोषि तयाद वार अनन परापत करणयाचया पदधतीला बाहयपरजीवी पोषण (Ectoparasitic nutrition) अस महणतात. जस उवा, नलखा, गोचीड, ढकण. पटटकमी, गोलकमी अस जत आपलया शरीराचया आतमधय राहि रकताद वार अननाच अथवा परतयक अननाच शोषण करतात. या पद धतीला अतःपरजीवी पोषण (Endoparasitic nutrition) अस महणतात. ह पराणी अतःपरजीवी पराणी महणि अोळखल जातात.

ॲनट इटर हा मधय व दनकण अमररका ह मळसथाि असणारा पराणी असि तो मगी असवल या िावाि ओळखला जातो. ारतात उदमाजर हा मगया खाणारा पराणी आढळतो. तयाची नचत इटरिटवरि नमळवा.

33

सवाधा

1. अननपरकारानसार वरगीकरण करा. वाघ, गाय, नगधाड, जीवाण, हररण, शळी, मािव,

कवक, नसह, महस, नचमणी, बडक, झरळ, गोचीड2. ोग जोडा जळवा. ‘अ’ रट ‘ब’ रट 1 परजीवी विसपती अ छत 2 कीटककी विसपती ब दगडफल 3 मतोपजीवी विसपती क डॉसरा 4 सहजीवी विसपती ड अमरवल3. खालील परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा. अ सजीवािा पोषणाची गरज का असत? आ विसपतीची अनन तयार करणयाची परनकरया सपष

करा इ परपोषी विसपती महणज काय? परपोषी

विसपतीच नवनवध परकार उदाहरणासह नलहा ई पराणयामधील पोषणाच नवनवध टपप/पायऱया

सपष करा उ एकाच पशीत सवभि जीविनकरया होणार एकपशीय

सजीव कोणत?4. कारण नलहा. अ कीटककी विसपतीचा रग आकषभिक असतो आ फलपाखराला िळीसारखी लाब सोड असत5. वनसपती आनण पराणी ाचा पोषणपदधतीनसार

ओघतका तार करा.

6. नवचार करा व खालील परशनाची उततर दा. अ आपण वगवगळ अननपदाथभि घरात तयार करतो,

महणज आपण सवयपोषी आहोत का? आ सवयपोषी व परपोषी सजीवापकी कोणाची

सखया जासत असत? का? इ वाळवटी ागात परपोषीची सखया कमी

आढळत, मात समदामधय जासत सखयि परपोषी आढळतात अस का?

ई नहरवया ागावयनतररकत विसपतीचया इतर अवयवात अनन का तयार होत िाही?

उ बाह परजीवी व अतःपरजीवी पराणयामळ काय िकसाि होत?

उपकम : 1. पररसरात असललया एकाच विसपतीवर

जगणाऱया वगवगळा परपोषीबददल मानहती घया या परपोषीचा अनन महणि वापर करणाऱया इतर सजीवाची निरीकण करि िोदी घया

2. ‘सजीवातील पोषण’ यावर Powerpoint Presentation तयार करा

विसपती पराणी

पाषण

सवयपोषी

कीटककी

परजीवी

बाहपरजीवी

t t t

34

अ.क. पदाथण (सोत) आपला शरीराला नमळणार घटक

काण

1. जवारी, गह, बाजरी, तादळ इतयादी.

2. कडधानय, सवभि डाळी 3. तल, तप इतयादी. 4. फळ / ाजीपाला

कबनोदक, ससिगधपदाथभि, परनथि, जीविसतव, खनिज, ततमय पदाथभि, पाणी ह सवभि घटक आपलया शरीराचया योगय वाढीसाठी आवशयक आहत. पण ह अननघटक जया पदाथााति नमळतात जस- गह, जवारी, डाळी, तादळ, ाजया, फळ इतयादी खराब नकवा नकडलल असतील तर काय होईल?अनननबघाड (Food Spoilage)

थोड आिवा.

ननरीकषण करा व चचाण करा.

खालील तकता योगय मानहती रि पणभि करा.

5.1 पररसरातील नवनवध घटनाअनननबघाडास कारणीरत घटक काही वळा फळ-फळाचया साली काळपट पडतात. काही पदाथाािा कडवट नकवा िकोसा वाटणारा घाणरडा वास यतो. ह पदाथभि खाणयास अयोगय असतात. काही वळा निसगभितः नमळणार पदाथभि मािवी परनकरयमळ नबघडतात उदाहरणाथभि, जासत नशजवण, ओलसर जागी ठवण, अयोगय साठवणक यामळ पदाथााचा दजाभि नबघडतो. एका नठकाणाहि दसऱया नठकाणी वाहतक करतािा त खराब होतात. यानवषयीची अनधक उदाहरण तमहाला दता यतील का?

अ

आ

इ ई

5. अननपदाथााची सरकषा

35

सट टीचया नदवशी बाहर गलयावर आपण आपलया पररवारासोबत/नमतमनतणीसोबत पाणीपरी, वडापाव, नपझझा, बगभिर, शवपरी, पावाजी अस तोडाला पाणी आणणार पदाथभि आवडीि खातो, पण ह पदाथभि कोठ बिवल जातात? कोणतया नठकाणी नवकरीस ठवलल असतात? आपणास ह पदाथभि दणाऱया वयकतीच हात सवचछ होत का? यासाठी कोणत पाणी वापरल होत? या सवााचा आपण नवचार करतो का? या सवभि बाबीची तमचया नवजाि नशककासोबत चचाभि करा.

सारा पाह !

ननरीकषण करा. नचतातील कोणती फळ खाणयायोगय वाटतात? का?

फळाचा रग काळपट होण, चव बदलण, मासाला आबट वास यण, शगदाण खवट लागण अशा परकारच बदल अननपदाथाात घडतात. ह सवभि बदल अतःसथ घटकामळच होतात. शतात अननपदाथभि तयार होतािा अिक वळा तयािा इजा पोचत. जस, अयोगय हाताळणी, अयोगय साठवण, अयोगय वाहतक इतयादीमळ त खराब होतात. काही अननपदाथभि, उदा., दध, मास इतयादी आमल नकवा आमलारीयकत असतात. काही अननपदाथााचा धातशी सपकफ झालयास रासायनिक परनकरयमळ त नबघडतात. बऱयाच वळा हवा, पाणी, जमीि यामधील सकमजीव नकवा कीटकाचा अननामधय परवश होऊिही अनन नबघडत. अनननबघाड करणार आणखी कोणत घटक तमहाला सागता यतील ?

अनननासाडी (Food Wastage)

अनन कोठ कोठ व कस वाया जात?

नवजाि व ततजािाचया मदतीि आपलया दशाि नवनवध परकारची अननधानय, फळ, ाजया, मतसय उतपादि तसच दध व दगधजनय पदाथााचया उतपादिात परचड आघाडी घतली आह. अस जरी असल तरी आजही आपलया दशात व सपणभि जगात अिक लोक दररोज अननानशवाय झोपी जातात. तयािा एकवळच जवणही नमळत िाही. अशा पररससथतीमधय जया जया नठकाणी अनन वाया जात त टाळण आपल परथम कतभिवय आह. सखातमक अनननासाडी (Quantitative wastage of food) ः चकीचया पदधतीि शती करण. उदाहरणाथभि, मठीि परण, अवयवससथत मळणी करण, अयोगय साठवण व नवतरणाचया चकीचया पदधतीचा वापर करण तसच पगतीसारखया पारपररक जवण पदधतीत अिावशयक आगरह कलयाि सदधा अनन वाया जात. यामळ सखयातमकरीतया अननिासाडी होत कारण वाया गलल अनन इतरािा दता आल असत.

5.3 नवनवध फळ

5.2 आपली आवड

आपण ज विसपनतजनय व परानणजनय अननपदाथभि खातो त चागल व उततम दजाभिचच असण आवशयक आह. अनयथा आपण रोगास बळी पड नकवा आपली परकती नबघडल. अननपदाथााचा रग, वास, पोत, दजाभि, चव यामधय बदल होण व तयातील पोषकदवयाचा िाश होण महणजच अनननबघाड होय.

नवचार करा व चचाण करा.

36

रणातमक अनननासाडी (Qualitative wastage of food) ः अननरकण करतािा अननसरकचया चकीचया पद धती वापरण, परररककाचा अनतरकी वापर करण, अनन अनत नशजवण, ाजया नचरि ितर धण, अनन तयार होऊि त गराहकापयात पोहोचणयास लागणाऱया वळचा अदाज चकण, तसच दाक, आब याची अयागय हाताळणी इतयादी गोषी अननाचया गणातमक िासाडीला कारणीत ठरतात.

लगसमारात अकता महणि वापरणयात यणार तादळ व अननपदाथााचा अपवयय कसा टाळता यईल?

नवचार करा व चचाण करा.

अननसािवण व सरकषा(Food storage and preservation) अननपदाथभि थड करण, वाळवण, सकवण, उकळण, हवाबद डबयात ठवण. अशा अननपदाथभि सरनकतपण साठवणयाचया पदधतीची मानहती आपण मागील इयततत घतली आह. या नवनवध पदधतीमळ अननपदाथाात होणारी सकमजीवाची वाढ रोखली जात आनण त खराब होत िाहीत.अननरकषण व परररकषण अननरकषण ः वगवगळा कारणािी अननातील सकमजीव वाढि त खराब होण, कीड लागण यापासि अनन सरनकत ठवण महणज अननरकण होय. अननपरररकषण ः अननामधील अतगभित घटकामळ होणारा नबघाड टाळि अनन दीघभिकाळ नटकवणयासाठी तयामधय वगवगळा परररककाचा वापर कला जातो. या पदधतीला अननपरररकण अस महणतात.

अनन वाा जाऊ न, अननाची नासाडी होऊ न ासािी तमची रनमका का असल?1. आवशयक तवढच अनन ताटात वाढि घयाव.2. अनन जासत वळ नशजव िका.3. नशलक अनन टाकि दऊ िका, योगय पद धतीि त

पनहा वापरा. 4. आवशयक तवढच अननधानय, फळ, ाजया याची

खरदी करा. अनधक खरदीचा मोह टाळा.5. अननधानय व इतर ततसम पदाथााची योगय पदधतीि

साठवणक करा. उदा. फळ, ाजया, दध इतयादी.6. हवाबद डब, बाटलयामधील पदाथााची वापरणयायोगय

तारीख पाहि घया व तया तारख पवणीच ह पदाथभि वापरा.7. ताटात घतलल सवभि पदाथभि सपवा.

कोण काय करत?अनन अानण औषध परशासन (FDA) अनन आनण औषध याच परमाणीकरण करि तयाचया निनमभितीवर व वाटपावर नियतण ठ वणारी ह ी श ासकीय यतणा आह. अननसरनकतता आनण मािाकि कायदा 2006 अिसार ारतीय अननसरनकतता आनण मािाकि परानधकरण (FSSAI) या ससथची सथापिा करणयात आलली आह. सकतसथळ ः

जारनतक अननसरकषा नदन 16 ऑकटोबर

अननसरकषा करण व अनननासाडी टाळण.

37

अस होऊन गल

माहीत आह का तरहाला?

महाराषात लासलगाव यथ काद व बटाट यावर व िवी मबई यथ मसालयाचया पदाथाावर नकरणीयि करणारी सयत असलली कद उारलली आहत.

वाढललया तापमािाचा वापर करि अननपदाथाामधय सकमजीवाची वाढ रोखि तयाची गणवतता नटकवि ठवणयाची पदधती जीवाण शासतज लई पाशचर यािी नवकनसत कली.

अननरकषण पदधती

नकरणीन या पद धतीत अननपदाथाावर आयिीवि करणाऱया नकरणाचा मारा करतात उदा., उचच ऊजाभियकत इलकटॉि, तवरकाद वारा (ॲसकसलरटर) निनमभित क- नकरण वा नकरणोतसारी समसथानिकाद वार उतसनजभित गलमानकरण. या परनकरयमळ सकमजीव, बरशी व कीटकाचा िाश होतो. फळाचया नपकणयाचा कालावधी वाढलयामळ तयाची हािी कमी होत. तसच अकरणयाची परनकरया मद झालयामळ बटाट, काद इतयादी अननपदाथभि जासत कालावधीसाठी नटक शकतात.

कीटकनाशकाचा वापर पोतयात धानय रलयावर मललनथऑिचा फवारा पोतयावर मारतात.

धरीकरण यामधय धर दऊि अनन सरनकत कल जात. यासाठी ॲलयनमनिअम फॉसफाइड वापरतात.

पाशचरीकरण या पद धतीि दध नकवा ततसम पदाथभि नवनशष तापमािापयात उदा., दध 80०

ससलसअसला 15 नमनिट तापवल जात व ितर ताबडतोब त थड कल जात. यामळ दधातील सकमजीवाचा िाश होऊि त दीघभिकाळ नटकत.

रािणीकरण कमी तापमािाला अननपदाथाातील जनवक व रासायनिक परनकरयाचा वग मदावतो तयामळ अननपदाथभि खप काळ नटक शकतात. यासाठीच घरातील शीतकपाटाचा (रनफजरटर) उपयोग करतात.

वाचा वापर वफसभि व इतर खादपदाथभि हवाबद नपशवयामधय बद करतािा िायटोजि वायचा उपयोग करि तयातील कीटक व बरशीचया वाढीला आळा घातला जातो.

परररकषकाचा वापरनसनरणक परररकषक निसगभितः उपलबध असणार पदाथभि यात परामखयाि मीठ, साखर, तल वापरि बिवलली लोणची, जाम, मराब, पठा इतयादी पदाथभि तयार करतात.रासाननक परररकषक यात परामखयाि ॲसनटक आमल (सवहिगर), सायनटक आमल, सोनडअम बनझोएट तसच काही िायटट व िायटाइट काराचा वापर करि सॉस, जली, जाम, नशजवणयास तयार ाजया व अननाची तयार पानकट इतयादी खप कालावधी- साठी नटकवि ठवता यतात.

38

खालील तका पणण करा.अ. क. अननपदाथण रसळीच पदाथण

1. दध .......................

2. लाल नतखट .......................

3. ................ पपईचया नबया4. आइसकरीम ....................

सळयकत अननामळ लहाि-मोठ, गरीब-शरीमत सवााचयाच आरोगयाला धोका पोहोचतो. अननातील वगवगळा सळीच वगवगळ पररणाम असतात. काही सळीचया पदाथाामळ पोटाच आजार नकवा नवषबाधा होऊ शकत. काही परकारच सळयकत अनन दीघभिकाळपयात खाललयाि शरीरातील अवयवाचया कायाभिवर नवपरीत पररणाम होतात. तसच कनसरसारख दधभिर रोग होणयाचा धोका स वतो.

अननसळ महणज काय?थोड आिवा.

अननरसळ अशीही होत.1. अननपदाथाातील काही महतवाच घटक काढि

घण. उदा., दधातील ससिगधाश तसच लवग, वलदोड याच अकफ काढि घण.

2. कमी परतीचा, सवसत नकवा अखाद पदाथभिनकवा अपायकारक रग नमसळण.

3. अपायकारक पदाथभि वापरण. उदा., बारीकदगड, खड, लोखडी चरा, घोडाची लीद,यररया, लाकडी सा इतयादी.

अननपदाथण रसळ चाचणी ननषकषणदध पाणी दधाचा एक थब काचपट टीवर ठवि

काचपट टी थोडी नतरकस करा, जणकरि दधाचा थब खाली ओघळल.

काचपट टीवर ओघळणयाची पाढरी खण ि नदसलयास दधात पाणी नमसळलल असत.

नमरची पावडर

नवटाची कटी

एक चमचा नमरची पावडर चचपातात घऊि तयात अधय चचपात रल एवढ पाणी घया. दावण ढवळि पाच नमनिट ससथर करणयासाठी ठवा.

जर पाणयाचया तळाशी लाल थराचा साठा जमा झाला असल, तर नमरची पावडरमधय नवटाची कटी नमसळलली आह ह समजाव.

हळद पावडर मटलनिल यलो

परीकािळीत नचमटर हळद पावडर घऊि तयात थोड पाणी टाका व नमशरण ढवळा. तयात थाड तीवर हायडोकोररक आमल टाका.

तीवर हायडोकोररक आमलामळ नमशरणाला लालसर रग यतो. हळद पावडरमधय मटलनिल यलोची सळ असलयास लालसर रग कायम राहतो.

रवा लाहकण रवयाति एक चबक नफरवा. चबकास लोहकीस नचकटलयास रवयात लोहकीसाची सळ असत.

नवचार करा. आपण आपलया दिनदि जीविात िमक काय खात आहोत व आपल अनन सकस आह का याचा परतयकाि नवचार करण आवशयक आह.

अननरसळ कशी शोधाल?

इटरनट माझा नमतर. वर अननसळ ओळखणयाच सवहनडओ पहा व तया आधार अननसळ ओळखपटी तयार करा.

39

माहीत आह का तरहाला?

1954 मधय लोकसि अननसळ परनतबधक कायदा समत कला. यामधय वळोवळी सधारणा करि 1976 मधय कायदातील तरतदीिसार अपायकारक पदाथााची सळ करणाऱयास जनमठपची तरतद करणयात अाली आह. अननाची साठवण योगय नठकाणी व योगय परकार वहावी, अननपदाथाावरील वषि अननाला व औषधाला घातक िसाव, तयावर निनमभितीचा नदिाक, कालावधी व साठवणयासबधी सचिा सपषपण नलनहललया असावयात अशा अिक तरतदी कलया आहत.

पसतक माझा नमतर. अननपदाथाभितील सळ यासदाभित अनधक मानहती दणारी पसतक नमळवा, वाचा व अननसळ ओळखा.

ह नहमी लकषात िवा.

1. फळािा अनधक सवानदष व आकषभिक बिवणयासाठीतयािा रासायनिक पदाथााच इजकशि नदल जात.

2. दधनवकरत दधाची ससिगधता वाढावी महणि दधातयररया नमसळतात.

3. आपल िकसाि कमी होणयासाठी नवकरत नकतयकहवाबद डब आनण पानकट याचयावरची ‘एकसपायरीडट’ बदलतात.

4. आकषभिक व नपवळीधमक नपकलयासारखी नदसणारीकळी, तसच अनय काही फळ नपकवणयासाठीकसलशअम काबाभिइड व इतर काही रसायिाचा वापरकलला असतो.

5. शीतपयामधय अिकदा काबनोिटड सोडा, फॉसफररकॲनसड इतयादी घातक पदाथभि वापरलल असतात.

सवाधा

1. नदलला पाणापकी ोग पाण ननवडन नवधान पणण करा.(नकरणीयि, निजभिलीकरण, पाशचरीकरण, िसनगभिक

परररकक, रासायनिक परररकक)अ शतातील धानय परखर सयभिपरकाशात सकवण

याला अस महणतातआ दध व ततसम पदाथभि नवनशष तापमािापयात

तापवि ताबडतोब थड करतात अननपदाथााचया परररकणाचया या पदधतीला अस महणतात

इ मीठ ह आहइ सवहिगर ह आह

2. खालील परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा.अ दधाच पाशचरीकरण कस करतात?आ सळयकत अननपदाथभि का खाऊ ियत?

इ घरामधील अनन सरनकत राहणयासाठी तमच आईबाबा काय काळजी घतात?

ई अनननबघाड कसा होतो? अनननबघाड करणार नवनवध घटक कोणत?

उ अनन नटकवणयाचया कोणतया पदधतीचा वापर तमही कराल?

3. का कराव बर?अ बाजारात अिक नमठाईवाल उघडावर नमठाईची

नवकरी करतातआ पाणीपरी नवकरता असवचछ हातािच पाणीपरी

बिवत आहइ बाजाराति रपर ाजीपाला, फळ नवकत

आणली आहतई उदीर, झरळ, पाल यापासि अननपदाथााच रकण

करायच आह

40

4. आमचातील वरळा कोण ह शोधा.अ मीठ, सवहिगर, सायनटक आमल, सोनडअम

बनझोएटआ लाखीची डाळ, नवटाची कटी, मटलनिल यलो,

हळद पावडरइ कळी, सफरचद, पर, बदामई साठवण, गोठवण, निवळण, सकवण

5. खालील तका पणण करा.

कर. पदाथभि सळ1. ----- मटलनिल यलो2. नमरी -----3. ----- लोहकीस4. मध -----

6. अस का घडत त नलहन तावर का उपा करतातील त सारा.अ गणातमक अननिासाडी होत आहआ नशजवलला ात कचचा लागत आहइ बाजाराति आणलला गह थोडा ओलसर आहई दहाची चव आबट / कडवट लागत आहउ खप वळापवणी कापलल फळ काळ पडल आह

7. कारण नलहा.1 5० ससलसअस तापमािाला अननपदाथभि सरनकत

राहतात2 सधया मोठा समार ात बफ पदधतीचा वापर

करतातउपकम ः

1 तमचया घरातील सवयपाकघरात जाऊि तथीलअननसरका व अननिासाडी याबाबत िोदी करा

2 अननपदाथाातील सळ ओळखणयाची नवनवधउदाहरण नवजाि परदशभििात सादर करा

t t t

41

नचतात दाखवललया नवनवध वसत व पदाथााच मापि कस कल जात? ननरीकषण करा व चचाण करा.

रौनतक राशी (Physical Quantities ) दिनदि जीविात वगवगळा वसत व पदाथााच मापि कल जात. उदाहरणाथभि, फळाजया, धानय याच वसतमाि; शरीर, दवपदाथभि याच तापमाि; दव, सथाय, वाय याच आकारमाि; नवनवध पदाथााची घिता, वाहिाचा वग इतयादी. वसतमाि, वजि, अतर, वग, तापमाि, आकारमाि इतयादी राशीिा रौनतक राशी अस महटल जात. ौनतक राशीच पररमाण (Magnitude) सागणयासाठी मलय (Value) व एकक (Unit) याचा वापर करतात. उदाहरणाथभि, सवराली दररोज दोि नकलोमीटर चालत. या उदाहरणामधय अतर या ौनतक राशीच पररमाण सपष करतािा दोि ह अतराच मलय असि नकलोमीटर ह अतराच एकक वापरल आह.

वसतमान (Mass) पदाथाभितील दवयसचयाला वसतमाि महणतात. पदाथाभित िसनगभिकपण ससथतीबदलास नवरोध करणयाची परवतती असत महणजच जडतव असत. वसतमान ह वसतचया जडतवाच गणातमक माप आह. नजतक वसतमाि जासत नततक जडतवही जासत असत. वसतमान ही अनदश राशी आह. महणि जगात कोठही गल तरी त बदलत िाही मात वसतमाि आनण वजि या दोि ननन राशी आहत. वसतमाि गरलम नकवा नकलोगरलम या एककात मोजतात. दकािदाराकडील दोि पारडाचा तराज वापरि आपण दोि वसतमािाची तलिा करतो.वजन (Weight) जया वसत आपण गरलम, नकलोगरलममधय मोजतो त तयाच वजि िसि वसतमाि आह. या वसतमािावर जवढ गरतवीय बल कायभि करत तयाला वजन अस महणतात. एखादा वसतला पथवी जया गरतवीय बलाि आपलया कदाचया नदशि आकनषभित करत, तयाला वसतच वजि अस महणतात. महणि वजन ही सनदश राशी आह. ती पथवीवरील वगवगळा नठकाणी वगवगळी रत.

6.1 नवनवध वसत व पदाथण

अनदश राशी (Scalar Quantity) कवळ पररमाणाचया साहाययाि पणभिपण वयकत करता यणारी राशी महणज अनदश राशी होय. उदाहरणाथभि, लाबी, रदी, कतफळ, वसतमाि, तापमाि, घिता, कालावधी, कायभि इतयादी राशी वयकत करणयासाठी कवळ पररमाणाचा महणजच मलय व एककाचा वापर होतो. उदाहरणाथभि रसतयाची लाबी दोि नकलोमीटर, 101० फरिहाइट ताप इतयादी.सनदश राशी (Vector Quantity) पररमाण व नदशा याचया साहाययाि पणभिपण वयकत करता यणारी राशी महणज सनदश राशी होय. नवसथापि, वग या सनदश राशी आहत. उदाहरणाथभि, 20 नकलोमीटर नवसथापि उततर नदशस, मबईचया नदशि आकाशात 500 नकमी परनततास वगाि चाललल नवमाि.

6. रौनतक राशीच मापन

42

1. वसतच वजि धवावर जासतीत जासत, तर नवषववततावर सवाात कमी का राहील?

2. वसतच वजि उच जागवर समदसपाटीपका कमी का राहील?

जरा डोक चालवा.

वसतमाि, वजि, अतर, वग, तापमाि इतयादी ौनतक राशीच मोजमाप करत असतािा एकाच एककाचा वापर करता यईल का? दिनदि वयवहारात आपण वगवगळा ौनतक राशीच मोजमाप करत असतो. ौनतक राशी या एकमकापासि ननन असलयाि परतयक राशीच मोजमाप करणयासाठी नवनशष एकक वापरल जात, महणि वगवगळा राशीच मोजमाप करतािा तयािसार निरनिराळी एकक वापरतात.

माहीत आह का तरहाला?

आपलयाला पथवीचया गरतवीय बलामळ वजि असत. चदाच गरतवीय बल कमी असलयाि तथ पथवीपका आपल वजि कमी रत. वसतमाि मात दोनहीही नठकाणी सारखच असत.

करन पहा.ह नहमी लकषात िवा.

परचनलत मापन पदधती 1. एमकएस (MKS) पद धती - या मापि पदधतीत लाबी मीटरमधय वसतमाि नकलोगरलममधय व काळ (वळ) सकदात मोजतात. 2. सीजीएस (CGS) पदधती - या मापि पदधतीत लाबी सनटमीटरमधय, वसतमाि गरलममधय व काळ (वळ) सकदात मोजतात. एमकएस मापि पदधतीमधय लाबी, वसतमाि व काळ या राशी आधारत मािणयात यतात. तयाचा उपयोग करि इतर राशीच मापि होत.

खालील तका पणण करा.रौनतक राशी MKS CGS

वसतमाि नकलोगरलम गरलमलाबीवळचाल

परमानणत मापन (Standardized Measurement)

1. सतळीचा गडा घया. वगाभितील एका नवदाथयाभिि चार हात सतळी मोजि तथ ती कापावी. आता इतर नवदाथयाािी अशाच परकार 4-4 हात सतळी कापावी. आता सवभि तकड एकत जळवाव आनण तयाच एक टोक एकत पकडाव. आता सवभि तकड बरोबर एकाच लाबीच रतात का त पाहाव. काय आढळल? 2. वगाभितील कोणतयाही एका बाकाची लाबी तमही व तमच नमत नमळि परतयकाचया नवतीि माजा. परतयकाि मोजलली लाबी एकसारखी आली का? अस का झाल असल? मापिासाठी परमानणत मापाची आवशयकता असत. या मापािा परमानणत एकक महणतात. अचक मापि करतािा निरनिराळा राशीच मोजमाप कराव लागत. कोणतयाही राशीच मोजमाप तया राशीसाठी सनिसशचत कललया एककामधय आपण करतो. उदाहरणाथभि, लाबी मोजणयासाठी मीटर (m) ह एकक सनिसशचत कलल आह. तयासाठी एक नवनशष अतर महणज 1.0 मीटर अस परमाण मािल आह. अशा परमाण एककाची आवशयकता का बर आह? समजा, लाबी मोजणयासाठी ताणलला ‘हात’ ह एकक मािल. या एककाचा वापर करि दोि हात, तीि हात अशा परकार कापड मोजता यईल, मात अस कलयावर परतयकाि मोजललया कापडाची लाबी वगवगळी यईल. तयामळ लाबी मोजणयासाठी ‘हात’ ह परमाण एकक होऊ शकत िाही.

43

ौनतक राशी अिक आहत, परत तयापकी बहतक राशी एकमकाशी निगनडत आहत. जस, ‘चाल’ ही राशी ‘अतर’ आनण ‘काळ’ या राशीच गणोततर आह, ह तमही मागील वषणी नशकला आहात.

करन पहा.

तमचया वगाभिच कतफळ काढा. कतफळ काढणयासाठी तमही कोणतया राशी नवचारात घतलया आहत? पाारत राशी ः अिक राशीपकी काही राशी निवडि तयाच परमाण ठरवल तरी त परस आह. वरील उदाहरणावरि तमचया लकात यईल, की लाबी व काळ या राशीच परमाण ठरवण योगय ठरल. अशा राशीिा ‘पायात राशी’ व तयाचया परमाणास ‘पायात परमाण’ महणतात. अथाभितच पायात परमाण सवाािा उपलबध असल पानहज आनण त बदलत असता कामा िय.

एककाची आतरराषी पदधती ः सात पायात राशीवर आधाररत अशी एककाची आतरराषीय पदधती System International (SI) सधया जगरात वापरली जात. या पदधतीलाच मनटक पदधती असही महणतात. यािसार लाबी, वसतमाि व काळ या पायात राशीचया एककाची िाव आनण नचनह सोबतचया तकतयामधय नदली आहत.राशी एककाच नाव एकक नचनहलाबी मीटर mवसतमाि नकलोगरलम kgकाळ सकद s

पाारत राशीच परमाण वसतमािाच परमाण महणि पलनटिम-इररनडयम सनमशराचा एक रीव दडगोल पलररस यथील आतरराषीय वजिमाप ससथमधय ठवला आह. आतरराषीय करारािसार तयाचया वसतमािाला एक नकलोगरलम महणतात. हा आनदरपाचया अनधकत अचक अशा परती परमाणीकरण करणाऱया जगरातील परयागशाळा/ससथामधय ठवणयात आललया आहत. पलररस यथील आतरराषीय ससथमधय ठवललया पलनटिम-इररनडयम सनमशराचया या आनदरप पटटीवर दोि सकम रषा कोरललया आहत. या दोि रषामधील अतर ‘मीटर’ महणि परमाण मािल आह. या आनदरप पटटीचया अचक परती तयार करि जगरात परमाणीकरण करणाऱया परयोगशाळा/ससथामधय नदललया आहत. पथवीचया एका पररवलिास जो वळ लागतो, तो अचक साधिाि मोजि तयास 24 तास धरि एक नदवस परमानणत कला जात अस. तासाची 60 नमनिट व एक नमनिटाच 60 सकद यापरमाण एक सकद परमानणत कला जातो.

इततहासात डोकावताना..... मािवाला जवहा मोजमाप करणयाची महणजच मापिाची गरज ास लागली, तवहा तयाि पनहलयादा सवतःचया शरीराचया ागाचा वापर करण सर कल. पराचीि काळात इनजपतमधय माणसाचया कोपरापासि मधलया बोटाचया टोकापयातचया अतरास ‘कयनबट’ अस महणत. परतयक वयकतीिसार ह माप वगवगळ अस, महणि राजाच ‘कयनबट’ ह परमाण मािणयात यत अस. तसच पवणी आपलयाकड ‘गज’या मापाि सोि तोलत असत. कालमापिासाठी वाळच घडाळ वापरल जात अस. त तमही पानहल आह का?

मानहती नमळवा. १. अणघडाळ महणज काय? त कोठ ठवल आह?२. मीटर ह परमाण निसशचत करणयासाठी परकाशाचया वगाचा उपयोग कसा करतात?

44

ननरीकषण करा व चचाण करा. नचतातील चकीचया मापि पदधतीचा शोध घया व तयाच कारण सागा.

अचक मापनाच महतव मापि नकती अचक असाव, ह मापि कशासाठी होणार यावर ठरत. तयापरमाण योगय तया साधिाचा वापर मापिासाठी करावा लागतो.मौलयवाि, नवशष महतवाचया आनण अलप परमाणात वापरलया जाणाऱया पदाथााच मोजमाप िहमीच अनधक काटकोरपण आनण अचक कल जात. ततजािाचया परगतीमळ अतर, वसतमाि, काळ, तापमाि इतयादी राशीची सकम मापिही अचकपण करणारी साधि आता उपलबध आहत. जस, अतयत महतवाचया करीडासपधााशी निगनडत अतर व काळ, सोनयाच वसतमाि, शरीराच तापमाि. मोजमाप करत असतानाचा काही परमख तरटी

1. योगय साधिाचा वापर ि करण.2. साधिाचा योगय पदधतीि वापर ि करण.यानशवाय होणाऱया इतर तटीची यादी करा.पटोल पपावर जवढ लीटर पटोल घतलयाच दशभिवल जात, नततक

पटोल परतयकात नमळाल आह का याची खाती करणयासाठी परमानणत मापाि त अधिमधि तपासण गरजच असत, यालाच परमाणीकरण अस महणतात. बाजारातील वजि व माप वळोवळी परमानणत करण गरजच असत. नकराणा दकाि/ाजी मडईमधय वसत/ाजी नवकत घतािा तमही ह काळजीपवभिक पहा व तमचया पालकािाही सागा.1. तराजवर वजिमाप नवागाचा परमानणत छाप आह का?2. तराज ससथर आह का? तराजचा काटा सरळ आह का?3. माप धातचच आह का? तराज कसा धरला आह ?4. तराजचया पारडाची खालची बाज कशी आह?

कोण का करत?गराहकाची वजिमापामधय

फसवणक होऊ िय, यासाठी शासिाचया अनन, िागरी परवठा व गराहक सरकण नवागात वजिमाप उपनवाग कायभिरत असतो. या उपनवागाच अनधकारी नठकनठकाणी जाऊि योगय वजि वापरल जात आह की िाही, तराज योगय आह की िाही याची खाती करत असतात. परमानणत वजिमाप वापरण कायदाि बधिकारक कल आह. वजिमाप उतपादि, नवकरी व दरसती यासाठी आवशयक त परवाि दणयाच काम शासिाचा वजिमाप उपनवाग करतो.

इटरनट माझा नमतर

1. नवी नदली थ राषी रौनतकी रोरशाळत मीटर, नकलो ररम, सकद,

ककलवन, अन अर, कडला ह सहा मलरत एककाची रमाण िवली आहत.

6.2 नवनवध मापन पदधती

45

माहीत आह का तरहाला?

धरणामधय नकती पाणी साठत आह, नकती पाणी धरणाति सोडल आह, सधया धरणामधय नकती पाणीसाठा नशलक आह, या सदाातील बातमया पावसाळाचया काळात तमही ऐकलया, पानहलया तसच वाचलया असतील. याबाबतीत तमहाला खालील बाबी माहीत आहत का?1 TMC पाणी महणज one thousand million cubic feet महणज एक अबज घिफट पाणी होय.1 घि फट महणज 28.317 लीटर.1 TMC = 28316846592 लीटर महणजच समार 28.317 अबज लीटर.

1. खालील परशनाची उततर तमचा शबदात नलहा. अ परतयक गरहावर एकाच वसतच वजि वगवगळ का

रत? आ दिनदि जीविामधय अचक मापिासदाभित तमही

कोणती काळजी घयाल? इ वसतमाि व वजि यामधय काय फरक आह? 2 सारा लाव मी कोणाशी जोडी? ‘अ’ रट ‘ब’ रट 1 वग अ लीटर 2 कतफळ आ नकलोगरलम 3 आकारमाि इ मीटर/सकद 4 वसतमाि ई नकलोगरलम / घिमीटर 5 घिता उ चौरस मीटर3. उदाहरणासनहत सपष करा. अ अनदश राशी आ सनदश राशी

4. मापनात आढळणाऱा तरटी उदाहरणाचा साहायान सपष करा.

5. कारण नलहा. अ शरीराचया ागाचा वापर करि मोजमाप करण

योगय िाही आ ठरावीक कालावधीितर वजि व माप परमानणत

करि घण आवशयक असत6. अचक मापनाची आवशकता व तासािी

वापराची साधन कोणती त सपष करा.

उपकम ः दिनदि जीविामधय वापरात यणाऱया नवनवध ौनतक

राशी व तयाच मापि करणयासाठी असणारी साधि/सानहतय याचयानवषयी मानहती सगरनहत करा

सवाधा

वतणमानपतर माझा नमतर महाराषातील नवनवध धरणाची पाणीसाठवण कमता नकती आह? चाल वषणी नवनवध धरणाति ऑगसट, सपटबर व ऑकटोबरमधय झाललया पाणयाचया नवसगाभिची व तयाचया पररणामाची मानहती नमळवा.

t t t

46

ननरीकषण करा व चचाण करा.

7.1 काण

अतर व नवसथापन (Distance and displacement)

रणनजतच घर A या नठकाणी आह. D या नठकाणी तयाचया शाळत पोहोचणयासाठी तयाि कापलल अतर बाजचया नचतात दाखवल आह. रणनजति नदशचा नवचार ि करता AB+BC+CD अतर कापल. मात अस कलयावर तयाच नवसथापि AD इतक झाल. नचतामधय रणनजतच घरापासि शाळपयात झालल नवसथापि तटक रषा AD ि दाखवल आह. AD ह रणनजतचया घरापासि शाळपयातच सरळ रषतील कमीत कमी अतर आह. एका नवनशष नदशि सरळ रषत कापललया कमीत कमी अतरास नवसथापि अस महणतात.

चाल व वर (Speed and Velocity)1. चाल महणज काय?2. चाल काढणयाच सत कोणत आह? जवहा आपण एखादा गाडीची चाल 40 नकमी परनततास अस सागतो तवहा नदशा सागणयाची आवशयकता िसत, परत वादळ एखादा निसशचत नठकाणी यणार की िाही याची कलपिा यणयासाठी नदशचा उलख करण अनिवायभि ठरत.

थोड आिवा. गती महणज काय? गतीमधय बदल कशामळ होतो?

वसतवर बल कायभि करत तवहा नतचया गतीमधय नकवा आकारामधय बदल होतो. ह आपण पानहल अाह. आता बलाि कायभि कस घडत त पाह.

अतर ः एखादा गनतमाि वसति नदशचा नवचार ि करता, परतयक पणभि कललया मागाभिची लाबी महणज अतर होय. अतर ही अनदश राशी होय. नवसथापन ः एखादा गनतमाि वसति आरीचया नठकाणापासि अनतम नठकाणापयात पोहोचणयासाठी एका नदशि पार कलल कमीत कमी अतर महणज नवसथापि होय. नवसथापिामधय अतर व नदशा या दोनही गोषीचा नवचार होतो महणि नवसथापि ही सनदश राशी आह. अतर व नवसथापि या दोनही राशीच SI व MKS मापि पदधतीतील एकक मीटर (m) हच आह.

नवसथापिवग = नवसथापिाला लागलला वळ (कालावधी)

वर ः वग महणज नवनशष नदशि एकक कालावधीत वसति कापलल अतर होय. वसतचा वग खालील सताचया साहाययाि काढता यतो.

A

B

C

D

500 मीटर

(8 नम

ननट)

1000 मीटर

700 मीटर (11 नमननट)

300

मीटर

(6 नम

ननट)

7.2 अतर व नवसथापन

7. रती, बल व काण

47

चला एकक शोधा.कती चाल वरसत नलहा. चाल = वग =राशीची एकक नलहा. अतर ः --- कालावधीः --- नवसथापि ः --- कालावधीः ---सतामधय राशीऐवजी एकक ठवा. तमहाला चाल व वग याच एकक नमळल.

चाल नकवा वगाच एकक ह मीटर/सकद महणज (m/s) अस नलनहल जात. वरील सताचा वापर करि आकती 7.2 परमाण रणनजतचा शाळत जाणयाचा वग व चाल काढया.रणनजति घरापासि शाळपयात परतयक कापलल अतर = AB + BC + CD = 500 मीटर + 700 मीटर + 300 मीटर = 1500 मीटररणनजतला घरापासि शाळपयात पोहोचणयासाठी लागलला एकण वळ = 8 नमनिट + 11 नमनिट + 6 नमनिट = 25 नमनिट रणनजतच घरापासि शाळपयात झालल नवसथापि = 1000 मीटर अ. रणनजतचा शाळत जाणयाचा वग

ब. रणनजतची शाळत जाणयाची चाल

रणनजति शाळत जातािा कमीत कमी अतराचा सरळ मागभि घतला िाही. तयामळ तयाचा वग व चाल याच पररमाण वगवगळ अाल. जर रणनजत परतयकात AD या सरळ मागाभिि गला तर तयाचा वग व चाल याच पररमाण एकच असल. सरासरी वर व तातकानलक वर ः एखादी वसत सरळ रषत जातािा सदधा नतचा वग बदल शकतो. उदाहरणाथभि, एक टक A या नठकाणापासि D या नठकाणापयात 40 नकमी सरळ रषत जात आह. महणजच AD एवढ नवसथापि होईल.

आता BC व CD अतरासाठी वग काढा. याचा अथभि AB, BC व CD या ागासाठी टकचा वग वगवगळा आह, परत सपणभि रसतयासाठी सरासरी वग 40 नकमी /तास इतका आह. एका नवनशष कणी असललया वगाला तातकानलक वग अस महणतात. हा वगवगळा वळी वगवगळा अस शकतो.

= = 60 नकमी /तासAB अतराचा परनततास वग = 10 नकमी 60 नकमी

10 नमनिट 60 नमनिट

1000 मीटर= 25 नमनिट

40 मीटर= = 0.66 मीटर/सकद 60 सकद

नवसथापिवग = एकण लागलला वळ

1500 मीटर= 25 नमनिट

60 मीटर= = 1 मीटर/सकद 60 सकद

कापलल अतरचाल = वळ

तयाला लागणारा एकण कालावधी जर 1 तास असल, तर तयाचा सरासरी वग 40 नकमी/तास इतका होईल; परत AB ह 10 नकमी अतर टकि 10 नमनिटात, BC ह अतर 20 नमनिटात आनण CD ह अतर 30 नमनिटात पार कल असल, तर

A B C D 10 नकमी 10 नकमी 20 नकमी

7.3 नवसथापन

48

करन पहा.

वगातील बदलतवरण = बदलास लागलला कालावधी

तवरण (Acceleration)

मागील उदाहरणात AB ह अतर टकि 60 नकमी/तास इतकया वगाि, तर BC ह अतर 30 नकमी/तास इतकया वगाि पार कल आह व CD ह अतर 40 नकमी/तास वगाि कापल आह, महणज BC हा अतरासाठीचया वगापका CD अतरासाठीचा वग जासत आह. वगातील हा बदल नकती सकदामधय होतो, तयावरि परनतसकदात होणारा वगातील बदल काढता यतो. तयालाच तवरण अस महणतात. ह तवरण कशामळ घडत?

बल आनण तवरण (Force and Acceleration)

एका मोठा गळगळीत पषठागाचया टबलावर काचची खळातली गोटी घऊि ती घरगळत जाऊ दा. काही वळाितर नतचा वग मदावल व ती थाबल. करमबोडभिवर सटायकरि ढकललली सोगटीसदधा अशीच पढ जाऊि थाबल. करमबोडभिवर पावडर टाकि सोगटी ढकललयास ती जासत काळ पढ जात राहील व ितर थाबल.

यावरि काय लकात यत?

घषभिणबलामळ सोगटीचा वग कमी होतो व सोगटी थाबत. करमबोडभि व सोगटी याचयातील घषभिण कमी कल, तर सोगटी अनधक काळ चालत राहत. महणजच एखादा गनतमाि वसतवर कोणतही घषभिण बल कायभि करत िसल तर ती वसत एकसारखया वगाि चालत राहील. बल आनण तयामळ घडणाऱया तवरणासबधीचा अभयास परथम सर अायझलक नयटि या शासतजाि कला.

नटनचा रनतनवषक पनहला ननम ः एखादा वसतवर बल कायभि करत िसल, तर तया वसतचा वग बदलत िाही, अथाभित तया वसतच तवरण घडत िाही. वगळा शबदात सागायच झाल तर बल लावल िसतािा वसत जर ससथर असल तर ती ससथर राहील. नतला गती असल, तर ती एकाच वगाि व नदशि सतत पढ जात राहील.

तवरण हा सनदश राशीच एकक m/s2 अस आह. ह पडताळि पहा.जरा डोक चालवा.

टकचा चालक तवरकाचा (Accelerator) वापर करि वग जासत नकवा कमी करत असतो ह तमहाला माहीत आह. नसपरगवर चालणारी खळणयातील मोटार तमही पानहली असल. सपाट जनमिीवर चावी दऊि सोडलयावर ती सरळ जात, परत एका बाजि धका नदलयास नदशा बदलि ती पढ जात. पढ नतीला धडकलयास थाबत महणजच नतचया वगात बदल होतो. हा बदल कसा घडला? तया मोटारीचा बाहरील कशाशी तरी सपकफ आलयाि ह घडत. फटबॉलचया मदािावर सरळ जात असणाऱया चडची नदशा कशी बदलत? एखादा खळाड तो चड पायाि ढकलि तयाची नदशा बदलतािा आपण पाहतो. नदशा बदलणयामळ चडचा वग बदलतो, महणजच तवरण घडत. ह तवरण घडवणारी जी काही आतरनकरया आह, नतलाच बल अस महणतात. ह बल वसतवर कायभि करत.

7.4 बल आनण तवरण

49

बल महणज काय ह तमही समजि घतल आह. बलामळ वसतच तवरण घडत ह तमही पानहल. समजा, तमही ‘मापि’ या पाठात पानहलल एक नकलोगरलमच परमाण घषभिण िसललया पषठागावर ठवल आनण 1m/s2 इतकया तवरणाि ओढल, तर तयासाठी लावललया बलाला 1 N (1 नयटि) अस महणतात.

एका लाकडी गळगळीत टबलावर 1 नकलोगरलमच वजि ठवा. टबलावर थोडी टालकम पावडर टाकि वयवससथत पसरवा. आता 1 नकलोगरलमच वजि 1 m/s2. इतकया तवरणाि ओढा. पनहा 2 m/s2 इतकया तवरणाि ओढा. महणजच आता 2N इतक बल तमही लावल. या परयोगासाठी बऱयाच चाचणया करावया लागतील.

जरा डोक चालवा.

तवरण ही सनदश राशी आह. बल हीसदधा सनदश राशी आह का?

करन पहा.

वसतवर बल लावलयाि होणार नवसथापि आनण कायभि याचा सबध आपण मागील इयततत पानहला आह. कायभि-ऊजाभि सबधाची मानहती करि घतली आह. कायभि करणयाचया कमतलाच ऊजाभि महणतात, हही आपण नशकलो आहोत.

बल ह तयाि निमाभिण कललया तवरणाि मोजल जात.

बल, नवसथापन व काण (Force, Displacement and Work)

शजारील आकतीत लाकडी ठोकळा टबलावर ठवि दोरी लावि, ती कपपीवरि िऊि वजिाला बाधली आह. परस वजि लावल असता ठोकळा पढ सरकतािा नदसल. शजारील आकतीत कोणत बल लावल अाह? ह बल कस वाढवता यईल? अनधक बल लावल तर काय होईल? लावललया बलाि कायभि झाल अस कधी महणता यईल? ठोकळा पढ सरकलयास तयाच ‘नवसथापि’ झाल अस आपण महण शकतो. नवसथापि झालयामळ बलाि कायभि कल अस महणतात. ह कायभि मोजता यईल का? कायभि ह बल व नवसथापिावर अवलबि असलयाच आपलयाला माहीत आह, महणिच खालील सतामधय तयाचा सबध सपष कला आह.

बलाि कलल कायभि (W) = वसतला लावलल बल (F)Í बलाचया नदशत झालल वसतच नवसथापि (s)

W = F Í sSI पदधतीत कायाभिच एकक जयल (J) तर बलाच

एकक नयटि (N) आनण नवसथापिाच एकक मीटर (m) आह. CGS पदधतीत कायाभिच एकक अगभि (erg) आह.

टबलावरील लाकडी ठोकळाला टबलाचया पषठागाशी समातर अस 1 N इतक बल लावल आनण एक मीटर इतक ठोकळाच नवसथापि कल, तर 1 जयल इतक कायभि बलाि कल अस महणता यईल. या उदाहरणामधय झालल नवसथापि ह बलाचया नदशतच झालल आह.

7.5 काण

लाकडी िोकळाकपपी

वजन

50

सवाधा

1. ररकारा जारी कसातील ोग पाण नलहा. (ससथर, शनय, बदलती, एकसमाि, नवसथापि, वग,

चाल, तवरण, ससथर परत शनय िाही, वाढत) अ जर एखादी वसत वळचया समपरमाणात अतर

कापत असल, तर तया वसतची चाल असत

आ जर वसत एकसमाि वगाि जात असल तर नतच तवरण असत

इ ही राशी अनदश राशी आह ई महणज नवनशष नदशि एकक

कालावधीत वसति कापलल अतर2. आकतीच ननरीकषण करा व परशनाची उततर दा.

C

3 नकमी 3 नकमी

5 नकमी4 नकमी

3 नकमीA B D E

सनचि आनण समीर मोटरसायकलवरि A या नठकाणाहि निघाल B या फाटापाशी वळि C यथ काम करि CD मागय त D या फाटाशी आल व पढ E यथ पोहोचल तयािा एकण 1 तास एवढा वळ लागला तयाच A पासि E पयातच परतयक कापलल अतर व नवसथापि काढा तयावरि चाल काढा A पासि E पयात AE या नदशि तयाचा वग नकती होता? या वगाला सरासरी वग महणता यईल का?

3. खालील A रटामधील शबदाची ोग जोडी B व C रटातन ननवडा.

A B C

कायभि नयटि अगभि

बल मीटर समी.नवसथापि जयल डाईि

4. तारवर बसलला पकषी उडन एक नररकी घऊन पनहा बसलला जारी तो. तान एका नररकीत कापलल एकण अतर व ताच नवसथापन ाबाबत सपषीकरण दा.

5. बल, काण, नवसथापन, वर, तवरण, अतर ा नवनवध सकलपना तमचा शबदात दननदन जीवनातील उदाहरणासह सपष करा.

6. एका सपाट व रळरळीत पषठरारावर एक चड A पासन D कड घररळत जात आह. ताची चाल 2 समी/सकद इतकी असन B थ आलावर मारील बाजन C पात ताला सतत ढकलल. C पासन D थ रलावर ताची चाल 4 समी/सकद झाली. B पासन C पात जाणासािी चडला 2 सकद वळ लारला, तर B व C दररान चडच नकती तवरण घडल त सारा.

ACB

D

7. खालील उदाहरण सोडवा. अ एकसारखया वगाि चालललया मोटारीला

थाबवणयासाठी 1000 N बल लावल, तरीही मोटार 10 मीटर अतर चालि थाबली या नठकाणी कायभि नकती झाल?

आ 20 नकलोगरलम वसतमािाची गाडी सपाट व गळगळीत रसतयावरि 2N इतक बल लावलयावर 50 मीटर सरळ रषत गली, तवहा बलाि नकती कायभि कल?

उपकम ः सर आयझलक नयटि याचया बल व तवरण सदाातील

अभयासाचया नवनवध मानहतीचा सगरह करा व नशककाबरोबर चचाभि करा

t t t

51

करन पहा.

थोड आिवा. खालील परसग तमही अिवल आहत का? या परसगामधय तस का घडल?

1. कसावर घासलला पलससटकचा कगवा नकवा मोजपट टी कागदाचया कपटािा आकनषभित करत.2. पॉनलसटर पडदाचया जवळि सारख यण-जाण कलयास पडदा आपलयाकड आकनषभित होतो.3. अधारात बलकट हाताि घासि धातचया वसतजवळ िलयास नठणगी पडत.

अस आणखी कोणत परसग तमहाला माहीत आहत?नवदतपररार (Electric charge) वरील सवभि उदाहरणावरि आपलयाला काय समजल? ही उदाहरण महणज आपलया सोवतालचया वसतमधय रपर रि असलला जो ‘नवदतपरार’ असतो, तयाची एक लहािशी झलक होय. अगदी आपलया शरीरातही नवदतपरार साठवलला असतो. सवभि वसत अनतसकम कणाचया बिललया असतात. नवदतपरार हा तया कणाचा एक आतररक गणधमभि आह. अशा परकार जरी रपर नवदतपरार असला तरी तो िहमी लपललया ससथतीत असतो. कारण तया वसतत दोि नवरदध परकारच परार सारखयाच सखयि असतात. धिपरार(+) व ऋणपरार (-) ह दोनही जवहा समतोल असतात तवहा ती वसत ‘उदासीि’ असत, महणजच तया वसतवर कोणताही निववळ परार राहत िाही. जर ह दोनही परार समतोल िसतील, तर वसत ‘पराररत’ आह अस महटल जात.

दोि पराररत वसत एकमकावर कशा परकार पररणाम करत असतील?

8.1 परनतकषणण व आकषणण

एका काचचया काडीचा टोकाकडील ाग रशमी कापडावर घासा. घषभिणनकरयमळ थोडासा ‘परार’ एका वसतवरि दसरीवर जाईल. तयामळ दोनही वसत काहीशा ‘पराररत’ होतील. ही काडी एका दोरीि हवत लटकवि ठवा. आता वरील परकारच पराररत कलली काचची दसरी काडी लटकवललया काडीचया जवळ आणा. काय नदसल? दोनही काडा एकमकीिा दर ढकलतात. याितर पलससटकची एक काडी घऊि नतच एक टोक लोकरीचया कापडावर घासा आनण त टोक लटकललया काचकाडीजवळ नया. आता काय नदसल? दोनही काडा एकमकीकड ओढलया जातात. पनहलया परयोगात काय आढळल? एकाच परकारच परार असललया दोि काडा एकमकीिा दर ढकलतात. याला परनतकषणण महणतात. दसऱया परयोगाति आपलयाला समजल, की नवरदध परकारच परार असललया काडा एकमकाकड ओढलया जातात. यालाच अाकषणण महणतात.

नवदतपराराला धिपरार (+) आनण ऋणपरार (-) अशी िाव बजानमि फरकनलि या शासतजाि नदली.

आ

अ

8. कसथनतक नवदत

++++++++

++++++++

+

+++++++++

-----------+++

++++++

++++++

++

काचकाडी

काचकाडी

परकसटक काडी

52

नवदतपरराराचा उरम कसा होतो? सवभि पदाथभि ह कणाच बिलल असतात आनण ह कण अनतमत: अनतसकम अशा अणच बिलल असतात. अणचया सरचिनवषयी तपशील आपण पढ पाहणार आहोत. आता एवढ माहीत करि घण परस आह, की परतयक अणमधय ससथर असा धिपराररत ाग व चल असा ऋणपराररत ाग असतो. ह दोनही परार सतनलत असलयामळ अण हा नवदतदषटा उदासीि असतो. सवभि वसत अणचया बिललया असतात, महणजच तया नवदतदषटा उदासीि असतात. तर मग वसत नवदतपराररत कशा होतात? नवदतदषटा उदासीि असललया अणमधील पराराच काही कारणािी सतलि नबघडत. जस की, काही नवनशष वसत जवहा एकमकावर घासलया जातात तवहा एका वसतवरच ऋण पराररत कण दसऱया वसतवर जातात. त जया वसतवर गल ती वसत अनतररकत ऋण कणामळ ऋणपराररत होत. तसच जया वसतवरि ऋण कण गल ती वसत ऋण कणाचया कमतरतमळ धिपराररत बित. अथाभित घासलया जाणाऱया दोि वसतपकी एक धिपराररत तर दसरी ऋणपराररत बित.

सानहत ः कागद, पॉनलथीि, िायलॉि कापड, सती कापड, रशमी कापड इतयादी.

ह नहमी लकषात िवा.

परतयक अण हा नवदतदषटा उदासीि असतो. तयातील धि व ॠण पराराच परमाण समाि असत. ॠण परार काही कारणाि कमी झालयास अण धिपरारीत होतो.

करन पहा.

घासणासािी वापरलला पदाथण : ....................वसत कारदाच तकड

आकनषणत झाल / नाही.वसत परराररत झाली / नाही.

1. फगा2. ररनफल3. खोडरबर4. लाकडी सकल5. सटीलचा चमचा6. ताबयाची पट टी

सवभिच वसत घषभिणाि पराररत करता यतात का?

जरा डोक चालवा.

8.2 नवदतपररार

कती ः सारणीत नदललया वसत परथम कागदाचया तकडाजवळ नया. काय होत त पहा. ितर नदललया सानहतयावर करमाकरमाि घासा व कागदाचया तकडाजवळ नया. तमच निरीकण नदललया तकतयात िोदवा.

घषभिण

धनपररारऋणपररार

उदासीन

53

करन पहा.

माहीत आह का तरहाला?

समार 2500 वषाापवणी थलस या गरीक शासतजाचया अस लकात आल, की नपवळा रगाचा राळचा दाडा (अबर) लाकरी कापडाि घासला असता या दाडाकड नपस अाकनषभित होतात. अबरला गरीक ाषत ‘इलकटॉि’ महणतात, महणि अबरचया या आकषभिण गणधमाभिला थॉमस बराउिि 1646 साली ‘इलसकटनसटी’ ह िाव नदल.

घषणणनवदत (Frictional electricity) घषभिणामळ निमाभिण होणाऱया नवदतपराराला घषभिणनवदत महणतात. ह परार वसतवर घषभिण झाललया नठकाणीच असतात. तयामळ हा नवदतपराराला ससथनतक नवदत अस महणतात. वसतवर त थोडावळ पयात राहतात. ससथनतक नवदतमधील परार दमट व ओलसर हवत शोषल जातात. महणि नहवाळात कोरडा हवत ह परयोग करि पहावत.

थलस

8.3. सटरॉमधील बदल

कती आकषणण / परनतकषणण झाल ननषकषण परार िसणाऱया सटॉजवळ पराररत सटॉ िलयाससमाि नवदतपरार असणाऱया दोि सटॉ जवळ आणलयास

पराररत सटॉ व जयाि घासल त नवरदध पराररत कापड जवळ आणलयास

नवदतपरराररत वसत पररार नसणाऱा वसतना आकनषणत करतात. समान नवदतपररारामध परनतकषणण होत. नवरदध नवदतपररारामध आकषणण होत. नवदतपरराररत वसत ओळखणासािी परनतकषणण ही कसोटी वापरली जात.

कती ः बाटलीवर एक सटॉ ठवा, दसरी सटॉ नतचयाजवळ नया. काय होत त पहा. बाटलीवर सटॉ तशीच ठवा. दसरी सटॉ लोकरी कापडाि घासा व बाटलीवरील सटॉजवळ नया. काय होत त पहा. आता दोि सटॉ घऊि तया एकाच वळी लोकरी कापडाि घासा. तयातील एक सटॉ बाटलीवर ठवा व दसरी नतचयाजवळ नया. काय होत त बघा. बाटलीवरील घासलली सटॉ तशीच ठवा. आता जयाि घासल त लोकरी कापड सटॉजवळ नया व काय होत त पहा.वरील सवण कतीच ननरीकषण तकतात नोदवा.

थरॉमस बाउन

सानहत ः काही सटॉ, लोकरी कापड (पायमोजा/हातमोजा), काचची बाटली.

54

थमाभिकोलच बॉल नकवा मोहरीच दाण एका पलससटकचया बाटलीत घऊि बाटली जोरजोराि हलवा. दाण एकमकापासि दर जाणयाचा परयति करतात, पण बाटलीला नचकटि बसतात. अस का होत?

करन पहा.

ननरीकषण करा व चचाण करा.

नतीजवळ पराररत फगा िलयास तो नतीला का नचकटतो?

जरा डोक चालवा.

1. सपशाभिद वार वसत पराररत करण.

एका पलससटकचया कगवयाला कागदाि घासा. या कगवयाि दसऱया कगवयाला (परार िसललया) सपशभि करा व तो कगवा कागदाचया कपटाजवळ नया. काय होत? 2. परवतभििाि वसत पराररत करण. कगवा नकवा फगा कसावर घासा. नचतात दाखवलयापरमाण कगवा पाणयाचया बारीक धारजवळ नया. काय होत त पहा. आता कगवा पाणयाचया धारपासि दर नया व काय होत त पहा.ननरीकषणास (a) अशी खण करा.1. नवदतपराररत कगवा पाणयाचया धारजवळ िताच धार

आकनषभित / परनतकनषभित/पवभिवत होत.2. नवदतपराररत कगवा धारपासि दर िताच धार आकनषभित/

परनतकनषभित/पवभिवत होत. सरवातीस पाणयाची धार पराररनहत आह. ऋणाररत कगवा जवळ यताच पाणयाचया धारतील कगवयासमोरचया ागातील ऋण कण दर सारल जातात. ऋणपराराचया कमतरतमळ धारचा तवढा ाग धिपराररत बितो. कगवा ऋण, पाणयाची धार धि या नवजातीय परारातील आकषभिणामळ पाणयाची धार कगवयाकड आकषभिली जात. कगवा दर िताच पाणयाचया धारतील ऋण कण पनहा पवभिसथािी यतात. धि व ऋणपराराची सखया समाि असत, तयामळ पाणयाची धार पराररनहत होत व आकनषभित होण थाबत.

8.5 नरतीला नचकटलला फरा

8.4 नवदतपररार नननमणती

नळ

कारदाच कपट

पाणाची धार

कगवा

करवा

ह नहमी लकषात िवा.

1. परार िसणाऱया नकवा उदासीि वसतवर धि व ऋणपराराची सखया सारखी असत.

2. परवतभििाि (जवळ असतािा) निमाभिण झालला नवदतपरार फकत नवदतपराररत वसत जवळ असपयात नटकतो.

55

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

1. खराब झालली टबलाइटची िळी अधारात ठवा. पातळ पॉनलथीि नपशवी नतला जलदगतीि घासा. काय झाल? अस का घडल?

2. ऋणपराररत फगयाजवळ परार िसणारी ॲलयनमनिअमची गोळी आणलयास खालील नकरया घडतात.) ‘अ’ नचतात परवतभििामळ दसऱया वसतमधय नवरदध परार निमाभिण होतो व दोनही वसत एकमकाकड आकनषभित होतात.) ‘आ’ नचतात दोनही वसतचा एकमकािा सपशभि होताच दोनही वसत समाि पराररत होतात.) ‘इ’ नचतात समाि परार एकमकािा परनतकनषभित करतात.

अस होऊन गल

नवदतदशणीत सोनयाऐवजी दसऱया धातची पाि लावता यतील का? तया धातत कोणत गणधमभि असल पानहजत?

सि 1752 मधय बजानमि फरकनलिि आपला मलगा नवलयम याचयासोबत पतग उडवणयाचा परयोग कला. हा पतग रशीम कापड, दवदार झाडाच लाकड व धातची तार वापरि तयार कला होता. धातची तार अशा परकार जोडली, की नतच एक टोक पतगाचया वरचया बाजला तर दसर टोक पतगाचया दोराशी जोडल. जया नदवशी पतग उडवला तया नदवशी आकाशात नवजा चमकत होतया. पतगाची तार ढगािा सपशभि करताच नवदतपरार ढगाति पतगावर सथािातररत झाला. तवहा पतगाची सल दोरी ताठलली होती. हा नवदतपरार दोरीति जनमिीपयात पोहोचला व जनमिीला दोरीचा सपशभि होताच नठणगी पडली. वीज महणज नवदतपराराच रप आह ह तयाि सपष कल.

8.6 नवदतपरराराच पररणाम

सवणणपतर नवदतदशगी (Gold leaf electroscope)

ह वसतवरील नवदतपरार ओळखणयाच साध उपकरण आह. यात ताबयाचया दाडाला वरचया टोकाला धातची चकती असत, तर दसऱया बाजला सोनयाची दोि पातळ पाि असतात. हा दाडा बाटलीत ठवलला असतो, जणकरि चकती बाटलीचया वर राहील. परार िसणारी वसत चकतीजवळ िली, तर पाि नमटललीच राहतात. पराररत वसत चकतीजवळ िताच दोनही पाि सजातीय नवदतपरारामळ परनतकनषभित होतात, महणजच एकमकापासि दर जातात. हाताि चकतीला सपशभि करताच पाि जवळ यतात, कारण पािामधील परार सपशाभिमळ आपलया शरीराति जनमिीत जातो व पाि पराररनहत होतात.

फरा

ॲलनमननअमची रोळी

अ अा इ

56

वातावरणातील नवदतपररार (Atmospheric electric charge) आकाशातील ढग, मघगजभििा, नवजा चमकण या गोषीचा अिव आपण घतला आह. कधी कधी झाडावर नकवा इमारतीवर वीज पडि लोकाचा व जिावराचा मतय झालयाच आपण वाचतो. ह कस घडत व घड िय महणि काय उपाय करता यतील? आकाशात वीज चमकत, जनमिीवर वीज पडत महणज िमक काय घडत?वीज चमकण (Flash of Lightning) आकाशात जवहा हवा आनण ढग घासल जातात तवहा वर असणार काही ढग धिपराररत, तर खाली असणार काही ढग ऋणपराररत बितात.

जरा डोक चालवा.

वीज चमकण व पडण यामागील नवजाि गतागतीच आह, महणि आपण सपाट जनमिीवरील आकाशातील एका ऋणपराररत तळ असललया ढगाचा नवचार कर. जवहा ढगाचया तळाचा ऋणपरार जनमिीवरील परारापका खप जासत होतो तवहा टपपयाटपपयाि ऋणपरार जनमिीकड वाह लागतो. अनतशय जलद-एका सकदापकाही खप कमी वळात ही घटिा घडत. या वळी नवदतपरवाहामळ उषणता, परकाश व धवनिऊजाभि निमाभिण होत. वीज पडण (Lightning Strike) नवदतपराररत ढग आकाशात असतािा उच इमारत, झाड याचयाकड वीज आकनषभित होत. ह तमहाला माहीतच असल. वीज पडत तवहा इमारतीचया छतावर नकवा झाडाचया शडावर परवतभििाि नवरदध नवदतपरार निमाभिण होतो. ढग आनण इमारत याचयातील नवरदधपरारातील आकषभिणामळ ढगातील परार इमारतीकड परवानहत होता यालाच वीज पडण अस महणतात.

8.7 वीज

माहीत आह का तरहाला?

1. वीज पडि कोणत िकसाि होत?2. वीज पडलयावर होणारी हािी टाळणयासाठी काय

उपाय कराल?

1. नवजमळ निमाभिण होणारी परचड उषणता व परकाशामळ हवतील िायटोजि व ऑसकसजि याचयात रासायनिक नकरया होऊि िायटोजि ऑकसाइड वाय तयार होतो. हा वाय पावसाचया पाणयात नमसळि जनमिीवर यतो व जनमिीची सपीकता वाढवणार ‘ित’ परवतो. 2. नवजचया ऊजयमळ हवतील ऑसकसजिच ओझोिमधय रपातर होत. हा ओझोि वाय सयाभिपासि यणाऱया हानिकारक अनतिील नकरणापासि आपल रकण करतो.

57

जरा डोक चालवा.

तनडतरकषक (Lightning protector)) ढगाति पडणाऱया नवजचया अाघातापासि बचाव करणयासाठी ज उपकरण वापरतात, तयाला तनडतरकक महणतात. तनडतरकक महणज ताबयाची एक लाब पट टी. इमारतीचया सवाात उच ागावर याच एक टोक असत. या टोकाला ालयापरमाण अगर असतात. पटटीच दसर टोक जनमिीचया आत नबडाचया जाड पतयाला जोडल जात. तयासाठी जनमिीत खडा करि तयात कोळसा व मीठ घालि हा जाड पता उा कला जातो. तयात पाणी टाकणयाची सोय करतात. यामळ वीज चटकि जनमिीत पसरली जात व िकसाि टळत.

सवाधा

1. ररकारा जारी कसातील ोग पाण नलहा. (सदव परनतकषभिण, सदव आकषभिण, ऋणपराराच

नवसथापि, धिपराराच नवसथापि, अण, रण, सटील, ताब, पलससटक, फगवलला फगा, पराररत वसत, साि)

अ सजातीय नवदत परारामधय हात आ एखादा वसतमधय नवदतपरार निमाभिण

होणयासाठी कारणीत असत इ तनडतरकक पट टीपासि बिवला जातो ई सहजपण घषभिणाि नवदतपराररत

होत िाही उ नवजातीय नवदतपरार जवळ आणलयास

होत ऊ नवदतदशणीि ओळखता यत2. मसळधार पाऊस, जोरान नवजा चमकण नकवा

कडकडण सर असताना तरी घऊन बाहर जाण ोग का नाही सपष करा.

3. तमचा शबदात उततर नलहा. अ नवजपासि सवतःचा बचाव कसा कराल? आ परार कस निमाभिण होतात? इ तनडतरककामधय वीज जनमिीत पसरणयासाठी

काय वयवसथा कलली असत? ई पावसाळी वातावरणात काम करतािा शतकरी

उघडावर लोखडी पहार का खोचि ठवतात? उ पावसाळात परतयक वळी नवजा चमकललया

का नदसत िाहीत?4. कसथनतक नवदतपरराराची वनशषटय कोणती?5. वीज पडन का नकसान होत? त न होणासािी

जनजारती कशी कराल?उपकम ः ॲलयनमनिअमचा पातळ पापदा वापरि सवतः

नवदतदशणी तयार करा व कोणकोणत पदाथभि नवदतपराररत होतात त तपासि पहा

8.8 तनडतरकषक

नवदतपराररत ढग इमारतीवरि जाताच ह इमारतीकड परवानहत होणार नवदतपरार ताबयाचया पट टीमाफफत जनमिीत पोहोचवल जातात व तयामळ इमारतीच िकसाि टळत. उच इमारतीवर असा तनडतरकक बसवलयाि आजबाजचया पररसराचही वीज पडणयापासि सरकण होत. तनडत आघातापासि बचाव कसा करावा याची मानहती तमहाला आपतती वयवसथापिाचया पाठाति नमळल.

1. तनडतरककाचा वरचा ाग टोकदार का असतो?2. जनमिीतील खडडात कोळसा व मीठ का टाकलल असत?

टोक

नबडाचा पतरा कोळसा व मीि

पट टी

t t t

58

हाताच तळव एकमकावर घासि आपलया गालावर ठवा व काय जाणवत त पहा.

ननरीकषण करा व चचाण करा.

करन पहा.

सारा पाह !1. कढईत बासदी ढवळणारा हलवाई झाऱयाचया टोकाला कापड का बाधि ठवतो?2. फलपाताति गरम दध नपतािा आपण फलपात रमालात का धरतो?

अशी इतर उदाहरण कोणती आहत? तयाची िोद करा.

जरा डोक चालवा.

जवहा आपण गरम वसत थड वसतचया सासननधयात ितो तवहा थड वसत गरम होत व गरम वसत थड होत. यावरि उषणतच सकरमण गरम वसतकडि थड वसतकड होत, ह आपलया लकात यत. उषणतच सकरमण महणज उषणतच एका सथािाकडि दसऱया सथािाकड जाण होय.

आपण नहवाळामधय लोकरीच कपड का घालतो?

9.1 नवनवध घटना

9. उषणता

नचतातील उदाहरणावरि आनण वरील कतीवरि आपलयाला उषणता ऊजयच काही गणधमभि लकात यतात. सयाभिपासि यणाऱया उषणतच अिक पररणाम व उपयोग आहत. ही उषणता पथवीवर कशी यऊि पोहोचत? उकळपयात तापवललया पाणयाची उषणता गलस बद कलयावर हळहळ का कमी होत जात? ही उषणता कोठ जात? गलासमधील बफाभिमळ आजबाजचया हवतील बाषप थड होऊि गलासबाहर जमा होत. पदाथााच तापमाि मोजणयासाठी तापमापी वापरतात. उषणतमळ पदाथाभिच होणार अवसथातर आपण मागील इयततत अभयासल आह. उषणतच सकमण (Heat Transfer)

नचतामधय नदसणाऱया नवनवध घटिामागील कारण कोणती? त नचताखालील चौकटीत नलहा.

59

करन पहा.

उषणता सकमणाच परकार ः उषणतच वहन, अनरसरण व परारण (Conduction, Convection and Radiation of heat)

9.3 उषणतच अनरसरण

अनरसरण दरव व वारप पदाथाामधच होऊ शकत. अनरसरणाला माधमाची आवशकता असत.

पोटरनशअम परमरनटच खड

परवाह

बनणर

चचपातर

उषणतच सकमण दरवपदाथाणमधन कस होत?

सानहत ः चचपात, पोटलनशअम परमगिटच खड, बिभिर, पाणी इतयादी.कती ः काचचया एका चचपातात पाणी घया. चचपाताला गलस बिभिरचया साहाययाि मद उषणता दा. पोटलनशअम परमगिटच काही खड तयात टाका. आता चचपातातील पाणयाकड िीट लक दऊि पहा. काय नदसत? पाणयात खालि वर व पनहा खाली यणार परवाह नदसतील. पोटलनशअम परमगिटमळ ह लाल-जा ळ परवाह लगचच ओळखता यतात. पाणयाला उषणता दणयास सरवात कलयाितर तळालगतच पाणी गरम होत व तयाची घिता कमी होऊि त वरील ागाकड जात व तयाची जागा वरि यणार थड पाणी घत. अशा परकार उषणतच सकरमण परवाहादार होत. या नकरयस उषणतच अनरसरण (Convection) अस महणतात.

9.2 उषणतच वहन

बनणर

धातपटटाटाचणीमणाच निपक

नतवई

सानहत ः सटिलस सटील नकवा लोखड, ॲलयनमनिअम, ताब याचया पटटा, मणबतती, बिभिर, टाचणया इतयादी.कती ः साधारणपण 30 समी लाबीचया समाि आकाराचया सटिलस सटील नकवा लोखड, ताब, ॲलयनमनिअमचया पटटा घया. परतयक पट टीवर 2-2 समी अतरावर मणबततीचया साहाययाि मणाच नठपक दा. परतयक नठपकयात एक एक टाचणी उी खोचा. आता सटील नकवा लोखडी, ॲलयनमनिअम व ताबयाचया पटटीची टोक एकाच वळी बिभिरचया जयोतीवर धरा. थोडा वळ निरीकण करा. काय नदसत? कोणतया पट टीवरील टाचणया लवकर पड लागतात? का? टाचणया बिभिरचया जयोतीचया बाजकडि पडतात. याचा अथभि उषणतच वहि पटटीचया उषण टोकापासि थड टोकाकड होत. पदाथाभिचया उषण ागाकडि थड ागाकड होणाऱया उषणतचया सकरमणास उषणतच वहन (Conduction) अस महणतात. ताबयाचया पटटीवरील टाचणया सवाात परथम पडत जातात. लोखडी पटटीवरील टाचणया तया तलित उनशरा पडतात. ताबयाति उषणता जलद वाहत. उषणतच पदाथाभितील वहि तया पदाथाभिचया गणधमाभिवर अवलबि आह. उषणतच वहि सथायरप पदाथाामधि होत महणजच उषणता वहिास पदाथाभिचया माधयमाची आवशयकता असत.

60

सानहत ः परीकािळी, बफाभिचा खडा, सटीलची जाळी, बिभिर, मणबतती इतयादी.कती ः एका परीकािळीत पाणी घया. सटीलचया एका जाळीत बफाभिचा एक तकडा गडाळि परीकािळीत सोडा. तो तळाशी जाईल. आता नचमटाि परीकािळी पकडि आकतीत दाखवलयापरमाण नतरकी धरि, नतचया वरचया ागाला बिभिरि उषणता दा. तया ागातील पाणी उकळ लागल, तवहा उषणता दण बद करा. आता तळाशी असललया बफाभिचया खडाच निरीकण करा. वरचया ागाला उषणता नदली, तरीही ती तळापयात पोहोचत िाही. ह कस घडत? उषणतमळ घिता कमी झालल पाणी खाली जाऊ शकत िाही. तयामळ अनसरण नकरया घडत िाही.कती ः एक मणबतती पटवि उी करा. नतचया दोनही बाजिी तळहात दर धरा. हात थोड थोड जवळ आणा. काय जाणवत? तमही शकोटीजवळ नकवा सकाळी कोवळा उनहात उ रानहल आहात का? सयभि आपलयापासि लाखो नकलोमीटर अतरावर आह. सयभि व पथवी या दरमयाि हवाही िाही. हवचा थर पथवीलगतच आह. मग ही उषणता आपलयापयात कशी आली? कोणतही माधयम िसतािा ही उषणता सकरनमत झाली. अशा परकार माधयम िसतािाही होणाऱया उषणतचया सकरमणास परारण (Radiation) महणतात.

नवजानाची नकमा ! निसगाभितील अिक वसत, उदाहरणाथभि, झाड, डोगर, दगडगोट, रसत यापासि उषणतच परारण होत असत. या परारणाचा वापर करि रातीचया वळी आजबाजचा पररसर नदस शकल असा कमरा नवकनसत झाला आह. तयाला अवरक कमरा महणतात. अशा कमऱयाचा वापर करि रातीचया वळस शतचया हालचालीवर िजर ठवता यत.

9.5 परारण

उषणतच परारण होत असतािा ही परारण जवहा एखादा वसतवर पडतात तवहा उषणतचा काही ाग हा वसतकडि शोषि घतला जातो, तर काही ाग परावनतभित कला जातो. एखादा पदाथाभिची उषणतची परारण शोषि घणयाची कमता ही तयाचया रगावर तसच अगत गणधमाभिवर अवलबि असत.

9.4 घनता व अनरसरण सबध

उकळणार पाणी

जाळीत रडाळलला बफाणचा खडा

बनणर

नचमटा

61

करन पाहा.

जरा डोक चालवा.

सानहत ः ॲलयनमनिअमच एकसारखया आकाराच दोि डब, दोि सारखच काचच लहाि गलास, पाणी, तापमापी, काळा रग, इतयादी.

करन पाहा.

उनहाळात पाढर तर नहवाळात गडद / काळा रगाच कपड का वापरतात?

कती ः एक डबा बाहरि काळा रगाि रगवा. तो वाळ दा. दसरा तसाच ठवा. ितर दोनही डबयामधय समाि तापमािाच पाणी रलल परतयकी 1-1 गलास ठवा. झाकण लावा. ह दोनही डब उनहात ठवा. उनहात दोि तास ठवलयाितर या दोनही डबयामधील गलासातील पाणयाच तापमाि मोजा. तापमािातील फरकाच कारण सागा.उषणतच सवाहक व दवाणहक (Good and bad conductors of heat) एका काचचया चचपातात सटीलचा चमचा, ताबयाची पट टी नकवा सळई, कपासमधील नडवहायडर, पसनसल, पलससटकची पट टी ठवा. तयामधय गरम कलल पाणी टाका. (60० त 70०C पयात तापलल). थोडा वळ थाबि तयातील परतयक वसतचया पाणयाबाहरील टोकाला सपशभि करा व तमची निरीकण खालील तकतयात िोदवा.

वसत टोकाला आलली उषणता (खप ररम, ररम, कोमट, वातावरणाइतकी थड)

यावरि काय निषकषभि काढाल? काही पदाथभि उषणतच सवाहक आहत तर काही दवाभिहक आहत. ताबयाचया पट टीति नकवा ाडाति उषणता सहजपण वाहि िली जात; परत पलससटक, लाकड यामधि उषणतच वहि सहजपण होत िाही. गरम चहा काचचया गलासमधय नकवा मातीचया कपात घतला तर तो आपण सहजपण हातात धर शकतो. पण तोच चहा सटीलचया गलासमधय नकवा ताबयाचया ाडात घतला तर तो गलास नकवा ाड आपण हातात घऊ शकत िाही.

9.6 सथा पदाथाणच परसरण व आकचन

उषणतमळ सथा पदाथाणच होणार परसरण व आकचन

सानहत ः धातच कड, धातचा गोळा, बिभिर, इतयादी.

उषणता नदलानतरउषणता दणापवगी

कती 1 ः एक धातच कड व एक धातचा गोळा अशा आकाराच घया, की गोळा कडाति जमतम आरपार जाईल. गोळा तापवा व तो कडाति आत जातो का त पहा. आता गोळा थड होऊ दा व तो कडाति जातो का त पहा. या परयोगावरि तमचया लकात यईल की उषणतमळ धात परसरण पावतात व उषणता काढि घतलयास आकचि पावतात. उषणतमळ सथायच परसरण होत व उषणता काढि घतलयास त पनहा मळ ससथतीत यतात, मात निरनिराळा सथायच परसरण पावणयाच परमाण निरनिराळ असत.

62

रलवच रळ, नसमट काकरीटच पल याचया साधयामधय फट का ठवलली असत? जरा डोक चालवा.

उषणतमळ दरवपदाथााच होणार परसरण व आकचन

सानहत ः 500 नमली च शकपात, दोि नछदाच रबरी बच, काचची पोकळ िळी, मोजपट टी, तापमापी, सटड, जाळी, बिभिर, आलख पपर, इतयादी.

कती ः शकपात पाणयाि पणभि रा. काचची िळी व तापमापी रबरी बचामधय बसवि शकपाताला बसवा. पाणयाला उषणता दण सर करा. मोजपटटीचया आधार काचचया िळीमधील पाणयाची पातळी तापमािाचया परतयक 20C वाढीितर िोदवा. साधारणपण 10 वाचि घया. तापमाि वाढत असतािा पाणयाचया पातळीत होणारा बदल दशभिनवणारा आलख काढा. उषणता दण थाबवलयाितर काय होत त पहा. दवाला उषणता नदली की दवाचया कणामधील अतर वाढत व तयाच आकारमाि वाढत. याला दवाच परसरण होण महणतात. तापमाि कमी कलयास तयाच आकचि होत.

उषणतमळ होणार वा पदाथााच परसरण व अाकचनसानहत ः काचची बाटली, फगा, गरम पाणी इतयादी.कती ः एका काचचया बाटलीवर फगा लावा. ही बाटली गरम पाणयामधय धरा. काय होत त पहा. उषणता नदलयामळ वायच आकारमाि वाढत. याला वायच परसरण महणतात, तर उषणता काढि घतलयास वायच आकारमाि कमी होत. याला वायच आकचि महणतात.

थमाणस फासक (डआर फासक) चहा, कॉफी, दध यासारख पदाथभि दीघभिकाळ गरम राहणयासाठी नकवा सरबतासारख पदाथभि थड राहणयासाठी वापरला जाणारा ‘थमाभिस’ तमही पानहला असल. तयाची रचिा व कायभि कस असत? हा दहरी नत असलला फासक असतो. यात एकात एक बसवललया काचचया सीलबद कललया िळा असतात. दोनही िळाच पषठाग चादीचा मलामा दऊि चकचकीत कलल असतात. दोनही िळादरमयािची हवा काढि घऊि निवाभित पोकळी कलली असत. िळाचया बाहर सरकक बरणी (धात नकवा पलससटकची) असत. ही बरणी व आतील फासक याचयामधय सपज नकवा रबराच तकड फासकचया सरकणासाठी लावलल असतात.

तापमापीमधय पारा, अलकोहोल याचा वापर का करतात?

9.7 दरवपदाथाणच परसरण व आकचन

तापमापी

पाणी

सटड

काचची पोकळ नळी

शकपातर

अस होऊन गलसर जमस डआर ह सकॉनटश वजानिक होत. तयािी 1892 मधय पनहला थमाभिस फासक तयार कला महणि तयाला डआर फासक अस महणतात. पदाथभि थड अथवा गरम राहणयासाठी डआर फासक आजही वापरात आह.

जरा डोक चालवा.

63

थमाणस फासकच काण ः जवहा एखादा उषण पदाथभि फासकमधय ठवला जातो तवहा आतील िळीचया चकचकीतपणामळ बाहर जाणारी उषणता पनहा आत परावनतभित होत महणजच नतच परारण होत िाही. निवाभितपोकळीमळ उषणतच वहि होऊ शकत िाही व अनसरणही होऊ शकत िाही. तयामळ उषणता बाहरील थड ागाकड सकरनमत होत िाही आनण आतलया आत दीघभिकाळ राहत. तरीही थोडी उषणता वरील झाकणाचया बाजकडि व काचति होणाऱया अलप वहिामळ बाहर यतच असत. तयामळ दोि-तीि तासाितर आतील उषण पदाथभि तवढा उषण राहत िाही.

सवाधा

1. ररकारा जारी कसातील ोग शबद नलहा. (परारण, पाढरा, वहि, निळा, अनसरण, दवाभिहकता,

सवाहक, काळा, परावतभिि) अ सवाभिनधक उषणता रगाचया

वसतकडि शोषली जात आ उषणतचया साठी माधयमाची

आवशयकता िसत इ उषणतच वहि पदाथाामधि होत ई थमाभिस फासकमधील चकाकणारा पषठाग

बाहर जाणारी उषणता नकरयि कमी करतो

उ अनन नशजवणयाची ाडी गणधमाभिमळ धातची बिवलली असतात

ऊ सयाभिपासि पथवीला मळ उषणता नमळत

2. कोण उषणता शोषन घईल? सटीलचा चमचा, लाकडी पोळपाट, काचच ाड,

तवा, काच, लाकडी चमचा, पलससटकची पट, माती, पाणी, मण

3. खालील परशनाची उततर नलहा. अ ताप आलयावर कपाळावर थड पाणयाची पट टी

ठवलयास ताप कमी का होतो?

आ राजसथािमधय घरािा पाढरा रग का दतात? इ उषणतचया सकरमणाच परकार नलहा ई खार वार व मतलई वार उषणता सकरमणाचया

कोणतया परकारावर आधारलल आहत त सपष करा

उ अटासकटभिका खडातील पसगवि पकयाचा रग वरि काळा का असतो?

ऊ खोलीमधय हीटर खाली व वातािकलि यत नतीवर उचावर का बसवलली असतात?

4. शासतरी कारण नलहा. अ साधया काचचया बाटलीत उकळत पाणी

टाकलयास ती तडकत, पण बोरोनसलि बिललया काचचया बाटलीत उकळत पाणी टाकलयास ती तडकत िाही

आ उनहाळात लोबकळणाऱया टनलफोिचया तारा नहवाळात समातर झाललया नदसतात

इ नहवाळात गवतावर दबनबद जमा होतात ई नहवाळात राती आपलया हाताला लोखडाचा

खाब लाकडी दाडापका थड लागतो

उपकम ः दिनदि जीविात आढळि यणाऱया उषणतचया सकरमणाचया नवनवध उदाहरणाचया िोदी घया

थमनोवअर महणज काय?

चादीचा मलामा नदलला काचचा पषठरार

नसपरर

धात / परकसटकच राड

ननवाणत पोकळी

रबरी आधारक

ररम नकवा थड दरव

9.8 थमाणस फासक

सपज

मानहती नमळवा.

t t t

64

1. वीज पडि होणारी जीनवतहािी टाळता यत का?2. पावसाळात शताच बाध वाहि जाऊ ियत महणि काय कराव? 3. पाणीटचाई का निमाभिण होत?

सारा पाह !

मागील इयततत आपण मािवनिनमभित व िसनगभिक आपतती ह आपततीच दोि परकार अभयासल अाहत. वरील बातमयामधील आपततीच या परकारात वगणीकरण करा.

काही आपतती आपण टाळ शकतो, तर काही आपततीमधय दकता घण आवशयक असत. निसगभिनिनमभित व मािवनिनमभित आपतती हा एकमकाशी सबनधत असतात.

हवामािातील बदलामळ दषकाळ, वीज पडण, ढगफटी, तसिामी, वादळ इतयादी निसगभिनिनमभित आपतती उद वतात. अशा िसनगभिक आपततीत जीनवत व नवततहािी होणयाची शकयता असत. तयाला जबाबदार कोण? तयासाठी आपण काय कर शकतो?दषकाळ (Famine)

अननधानयाचया व पाणयाचया परदीघभि तसच तीवर तटवडामळ उद वणारी पररससथती महणज दषकाळ. दषकाळाच सवभिसाधारणपण सौमय दषकाळ आनण तीवर दषकाळ अस वगणीकरण कल जात. दषकाळाच परमख कारण िसनगभिक असल, तरी काही मािवी कतीमळ, तर काही िसनगभिक कतीमळ दषकाळाची पररससथती निमाभिण होत.नवचार करा.

वषभिर शतात काहीच अनन नपकल िाही, तर काय होईल?

10.1 आपततीसदराणतील नवनवध बातरा

10.2 दषकाळ, टकरन पाणीपरविा

ननरीकषण करा व चचाण करा.

10. आपतती ववसथापन

WATER TANKER