Billy Aronson - Bilimsel Gaflar

8/13/2019 Billy Aronson - Bilimsel Gaflar

http://slidepdf.com/reader/full/billy-aronson-bilimsel-gaflar 1/105



TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 16Çocuk Kitapl ığı 1

ilimsel GaflarDoğruya Giden Hğri Yolda Serüvenler

Billy AronsonScientific Goofs

Adventures Along the Crooked Trail to TruthÇeviri: Nermin Arık

© Türkiye Bi l imsel ve Teknik Araş t ı rma Kuruımı , 1997TÜBİTAK Popü le r B i l im Ki t ap la r ın ın Seç imi ve Değer l end i r i lmes i

T Ü B İ TA K Ya y ı n K o m i s y o n u Ta r a f ı n d a n Ya p ı l m a k t a d ı r

First published in the United Statesby

W.H. FREEMAN AND COMPANY, New York, New York and Oxford.Cop yright 1994 All-Rights Reserv ed

İlk olarak A.B.D'de W.H. FREEMAN AND COMPANY(New York, New York ve Oxford) tarafından

(1994 - bü tün hak ları saklı olara k) ba sılmıştır.

ISBN 973-403-028-6

1. Basım2. Basım3. Basım4. Basım5. Basım6. Basım7. Basım8. Basım

AğustosEylülKasımOcakAralıkŞubatKasımAralık

1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)

• 1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)1997 (2500 adet)

Yayın Koordinatörü: Cemil KoçakYayın Yönetmeni: Zafer Karaca

Yayına Hazırlayan: Zeynep TozarTeknik Yönetmen: Duran Akça

Sanat Yönetmeni: Ödül Evren TöngürUygulama: Yılmaz Özben

TÜBİTAKAtatürk Bulvarı No: 221 Kavaklıdere-AnkaraTel: 0.312. 427 33 21 Fax: 0.312. 427 13 36

e-mail:[email protected] İnternet:www.biltek.tubitak.gov.tr

Nurol Matbaacılık - Ankara

mailto:[email protected]

http://www.biltek.tubitak.gov.tr/

http://www.biltek.tubitak.gov.tr/

mailto:[email protected]



&İLİM6E.L ÇATLAR.

Dûğruya Çıden

E_ğri Y<?Lda

òemJexLsc









içindekiler

Helvada Gaf Var 1

Yukarıda Ne Var Ne Yok? 5

Altın Gibi 15

Nerede? 22

Kıpır Kıpır Yaratıklar 32 Öğrenme Ateşi 43

Düşlere Doğru 50

Mars 'ın Kanalları 61

Danseden Bacaklar 72 Maymun Adam 79

Gaflara Koş Başarıya Ulaş 89





Helvada Gaf Var

Kendiniz i b i rdenbire üzer inde renk renkyumrular bulunan kocaman bi r kaya parça-sının üstünde uzayda yol a l ı rken buluyorsu-nuz. Aklınızdan hızla birsürü soru geçiyor."Buraya nasıl geldim? Bu yumrular neredengeldi? Bu kaya nereden geldi , nereye gidi-yor?" Ancak heps inden önce üs tünde dur-manız gereken bir soru var: "Ne yiyeceğim?"

1



Herşeyi göze a l ıp k ı rmızı yumrulardan bi rlokma ıs ı r ıyorsunuz. Berbat birşey — tükü-rüyorsunuz. Büyük mavi yumrudan bir ıs ı r ık

—öff Daha da berbat Sonra sar ı yumrudanbir parça ısır ıyorsunuz. Fena değil Sonra birbaşka sar ı yumru. Nef is Üç sar ı yumrunundaha tadına bakt ıktan sonra şu sonuca varı-yorsunuz: Sarı yumrular har ika — haydi sof-raya Böylece sarı renkli olanları seçip yum-

ru üs tüne yumru yiyorsunuz. Derken büyükbir tanesini ısırıyorsunuz; ama o da sizi geriısır ıyor ve y er e deviriyor Karnınızın ü stü n-de tepiniyor, tüyler iyle yüzünüzü bir güzelfırçalayıp hoplaya zıplaya uzaklaşıyor. İştegaf yaptınız

Ancak yapt ığınız bu gaf özel türden: ya-taktan düşmek, ç iklet üstüne basmak, panta-lon giymeyi unutup bir part iye iç çamaşırla-r ınızla gi tmek gibi gaf lardan farkl ı . Yumruısırma konusunda yaptığınız bu gaf bil imselbir gaftır.

Hangi yumruyu yiyeceğinizi seçme sürecineden bilimseldir? Çünkü bilim, doğayı anla-ma veya ona egemen o lma çabamızda kul -landığımız yöntemdir (Burada doğa derkenpapatyalar ı deği l , dünyadaki ve tüm evren-dek i he r şey i kas ted iyoruz ) . Çevremizdek idünyayı an lamaya ça l ı ş ı rken her se fe r indegerçeğe erişmeyi ümidett iğimiz bil imsel biryolculuğa çıkarız.

2



Bilimsel kitaplar bilimsel gerçeklerle dolu-dur. Bilimciler bu gerçekleri bulmak için bil-gilerini, cesaretlerini, sabırlarını ve önsezile-

rini hepbirlikte kullanırlar. Ancak bilimsel ki-tap la r b i l imse l gaf la rdan pek söze tmezler.Oysa bilimciler, bu gafların bazıları için deyine bilgi, cesaret ve önsezilerini kullanmış-lardı . Öyleyse fark nerede? Fark şurada: Ger-çe kle r iç in "Hah " d e rk e n g afla r iç in "H ah

hah hah" diyoruz.Evet, bilimsel gaflar komik, ama komik ol-dukları kadar da önemlidirler. Sarı yumrularıısırmak kuralı iyi bir fikir gibi görünüyordu;denendi ve sonuç bir süre iç in gerçekten deolumluydu. Ama daha sonra kura l ın gülünç

denecek ölçüde yanlış olduğu anlaşı ldı , çün-kü ç izg i f i lmler indekine benzer durumlaraneden o lmuş tu . Ya ln ız unu tmamal ı k i buyanlış kural gelişme için de yolu hazırladı:kayanın üstünde canlı varl ıklar olduğu keşfi-ne yolaçtı .

Bizim ilkel atalarımızın ateş, kürk, tarımyapma gibi önemli keşifleri, büyük olasılıkla,bu tü r b i l imse l gaf la r ın sonucunda or tayaçıkmıştır. Tarihöncesi çağlardg^ı bu yana in-sanların yaptığı en gülünç gaflar en değerl ibil imsel gerçeklerin bulunmasına yol açmış-lardır.

Bu nedenle bi l imin geçmişindeki en gör-kemli , en şanlı , en cesur, en komik gafları

3



gelin kutlayalım Bu kitap, bize öğrenecek veg ü l e c e k ç o k şe y v e r e n b ü y ü k g a f l a r ı nbazı lar ına bir teşekkür sunmaktadır.

Bu gaf lara hem saygımızı sunup hem degülmek nasıl mı oluyur? Basit . Gaflara güler-k e n k e n d i m i z e d e g ü l ü y o r u z . Ü z e r i n d eyaşayıp uzayda yol aldığımız bu acayip kayaparçasını anlamak için gösterdiğimiz cesur,kaçını lmaz ve komik çabaya gülüyoruz.

\ \ t

S1

4



Y ukarıda N e VarN e Yok? *

Hiç gökyüzüne bakıp korkuyla çığlık attığı-nız olur mu? Her baktığımızda başka bir yer-de olan büyük, sarı bir yuvarlak var yukarı-

da. Bu yuvarlak birden batar, gözden kaybo-lur ve ışık saçan binlerce noktacık görünme-ye başlar.



Gökyüzüne bakt ığınızda paniğe kapı l -mıyorsunuz herhalde. Bu parlak şeyler in neold uk lar ını bi l iy ors un uz . Ufak v e yakın gö-

rünmeler ine karş ın gerçekte Güneş , Ay veyıldızların çok büyük ve çok uzak olduklarınıda biliyorsunuz. Ancak bu bilgileri kendi ba-ş ın ıza ed inmedin iz . Evren hakkında ş imdibi ldiğimiz şeyler i öğrenmek için bi l imcilerbinlerce yı ldır, çoğu kez karmaşık aygı t lar

kul lanarak gökyüzünü inceleyip duruyorlar.Ancak şimdi gökyüzündeki o şekiller hak-kında bildiğiniz herşeyi bir

an için unutun ve sonrada sadece eski as t ronom-

ların kullandıkları ' iç-aygıtları 'y an i , göz l e r i n i z i ku l l an a ra k

onlar ı inceleyin . Gökyüzü-ne ba ka rk en k end in ize

"Yukarıdaki şu nesne-ler ne acaba? Ne kadaruzak ta la r? Ne büyük-

// l ük t e l e r ? D ön üy o r l a rm ı y o k s a d u r u y o r l a rmı?" diye sorun. Sonra

da bunlar ı merak eden herke-sin yaptığı gibi şu soruyu so-

run: "Bütün bunlar arasındabenim yerim ne?"

Eğer herşeyin merke-z inde o lduğunuzu h isse-

6



d e r s e n i z , b ö y hhisseden ilk kişi so lmayacaks ın ız . E

esk i ç a ğ la rd a n ya- " i dk ı n d i y e b i l e c e ğ i m i zz a m a n l a r a k a d a r i n s a -noğlu , Dünya 'n ın evrenin merkezinde

2

o l d u ğ u n u v e h e r şe y i n o n u n ç e v r e s i n d edöndüğünü düşünüyordu . İnsan la r ın böyle

d ü ş ü n m e s i n i n b i r n e d e n i g ö z l e m l e r i n b udoğrultuda olmasıydı. Düşünün bir kere. Gü-neş doğudan doğup tepemizden geçip bat ı -da ba ta rken Dünya çevres inde dönüyormuşgibi görünüyor. Dünya ise size ayaklarınızına l t ında k ıp ı rdanıp dönüyormuş g ib i ge lmi-

yor (eğer Kaliforniya 'da yaşamıyorsanız ) .İnsanın, Dünya'nın herşeyin merkezi oldu-ğunu düşünmesinin bir başka nedeni de ken-dini beğenmişliğidir. Yaşadığımız yerin yaşa-nılabilecek en önemli yer, bütün hareket veheyecanın merkezi olduğuna kendimizi inan-dırmak kolaydır.

Ancak bu düşünceye bu kadar uzun süreve bu kadar yaygın biçimde inanılmasının enönemli nedeni Roma İmparator luğu 'nda ya-şayan Batlamyus (Ptolemaeus) isimli bir bi-limcinin çalışmalarıdır.

Düşündükleri pek uzaklara yayılmış çoğudüşünür g ibi Bat lamyus da doğru zamandadoğru yerde o lma şans ın ı yaka lamış t ı . Bu

7



onun için, ikinci yüzyılda ve Mısır 'daki İs-kender iye 'de o lmak demekt i . Büyük Romaİmparator luğu'nun resmî başşehri Roma ol-

duğu halde o dönemin bütün ünlü i l im ve bi-l im adamlarının çalışmak ve f ikir lerini pay-laşmak için geldikleri yer İskenderiye'ydi —günümüzde New York ve Paris gibi şehirleregeldikleri gibi.

Kuzey Afrika sahil indeki bu heyecan veri-

ci şehirde Bat lamyus Dünya-merkezl i evre-nin nasıl çalıştığının ayrıntılı bir resmini ge-liştirdi ve bunu destekleyici bazı bilimsel dü-şünceler or taya sürdü.

Batlamyus'u etkileyen, sizin de hemen ya-pabi leceğiniz bir deneyin sonucuydu: bir ta-

şı bırakmak. Bir taş parçasını elinizden bıra-kırsanız havada süzülerek uzaklaşmaz, Dün-ya'ya düşer. Bu Batlamyus'a Güneş'in, Ay'ın,gezegenler in ve yı ldızlar ın da havada süzü-lüp Dünya 'dan uzaklaşmadıklar ını , her güngeri geldiklerini anımsatıyordu.

Bat lamyus Dünya 'daki nesne le r le gökyü-zündeki nesnelerin aynı kuralı izledikleri so-nucunu ç ıkardı . Taş ın hareket i Dünya-mer-kezl i o lduğuna göre gökyüzündeki nesnele-rin hareketleri de Dünya-merkezli olmalıydı.

Bat lamyus 'a göre Ay, Güneş , gezegenlerve yı ldızlar çevresinde dönerken Dünya 'nınhareketsiz durduğu, bu olgularla kanıt lanmışoluyordu.

8



Evrenin ayr ın t ı l ı b i r be t imlemes in i yap-mak iç in Bat lamyus Mars , Satürn , Jüpi ter,Venüs ve Merkür (o çağda bil inen gezegen-ler bunlardı) gezegenleri i le yüzden fazla yıl-dızın hareketlerini kaydetti . Yıldızlar Batlam-yus 'un beklediği gibi , Dünya-merkezl i çem-berler üzerinde hareket ediyorlar, ancak ge-zegenler, bazen kusursuz bir çember üzerin-de döner gibi görünmüyorlardı . Böylece Bat-lamyus gezegenler in, büyük çemberler üze-r indeki hareket ler i s ı rasında, "epicycle" de-ni len küçük çember ler üzer inde de dönmele-ri gerektiği sonucuna vardı .

9



B a t l a m y u s ' u n ç a l ı şm a l a r ı İs k e n d e r i -ye 'den bütün Roma İmpara tor luğu 'na , ayr ı -ca Arapçaya çevr i l ip bü tün Or tadoğu 'ya ya-y ı ld ı . B u ra da B a t l am yu s ' u n ça l ı şm a la r ın ıbüyük i lgiyle karşı layan Müslümanlar, onunf iki r ler in i içeren ki tabı "En Büyük" olarak

ni teledi ler. Bu sonuçlar Hır is t iyanlarcai da be nim sen ere k d in adam lar ı ve

araş t ı rmalar ın ı ge l i ş t i rd ikçe gezegenler in ,Bat lamyus 'un fa rke tmediğ i baz ı hareke t le ryap t ıklar ını farket t i ler. A ncak B at la m yu s 'unmodelini dış lamak yerine, eğri büğrü, karga-cık burgacık bir sürü i laveler le yörüngeler iaya r l ad ı l a r. Ba t l amyus mode l in i ko rumakuğruna b i l imci le r b i raz tav izden kaç ınma-

şa i r l e r t a ra f ından bü tün Avru-

pa 'ya yayı ld ı ve bu e tk ibin yıl sürdü. Bir gökbi-l imcinin gözlemler ine t ı -

pa t ıp uyan , bu kadaryalın bir güzelli-

' ğ i o l a n v e in-

s a n l a r ı h e r ş e y i nm e r k e z i n e o t u r -L JJ s ta n bö yle bir ev-

r e n m o d e l i d ü n y a -da yaşayan herkes ta -

r a f ı n d a n ç e k i c i b u l u n -

B i l i m c i l e r g ö k y ü z ü

10



mışlardı . En sonunda, 1400 ' lü y ı l larda Ko-pe rn ik (Cope rn i cus ) ad ında b i r Po lonya l ıbu i laveler i yapmaksızın, gezegenler in hare-ket ler ini açıklayabi lecek bir yol buldu —an-c a k b u n u y a p m a k iç in B a t l a m y u s ' a t e r sdüşmesi ve yepyeni b i r model ç izmesi gere-kiyordu.

Ba t l amyus ' a cephe a lmak çok ü rkü tücübi rşeydi . Ancak Kopern ik , Rönesans deni -

l en ve Avrupa 'n ın he r ye r inde insan la r ın ,yüzyı l lar boyu gerçek olarak kabul edi lmişinançları sorguladıkları , yepyeni şaşır t ıcı f i-kir ler or taya at t ıklar ı bir devirde yaşıyordu.O çağda yaşayan bi rçok büyük düşünür g i -

b i Kopern ik de f a rk l ı b i rkaç

a l a n d a b e c e r i s a h i b i y d i .Geç imini b i r k i l i sen inm u h a s e b e d e f t e r i n it u t a r ak s ağ l amas ına

k a r ş ı n , t ı p , h u k u k ,m a t e m a t i k , r e s i m v e

hobis i o lan as t ronomi ça l ışma-lar ı iç in de zaman bulabi l iyor-du.

Yı ld ız la r ı ince le rken Koper-nik'in aklına bir fikir geldi. Bat-lamyus model ine g iderek dahakarmaş ık i l ave le r ye r ine t ek

bir değişiklik yapıl ırsa model

11



çok daha basit olacaktı . Ya Güneş ve geze-g e n l er D ü n y a ç e v r e s i n d e d ö n m ü y o r l a r s a ?Ya gez ege nler v e Dün ya, G ün eş çe v re sin dedönüyor la r sa? Kopern ik ' e göre Güneş he rne kadar hareket eder g ibi görünüyorsa da ,hareketsiz de olabil irdi ve belki de ası l ha-reket eden Dünya'ydı. Başka bir deyişle Gü-neş a l ça l ıyor g ib i göründüğünde be lk i deD ü n y a y ü k s e l i y o r d u D ü n y a ' n ı n h e r şe y i n

merkez i o lmad ığ ı düşünces i insan la r ı çokö fk e l en d i rm i şt i : K ope rn ik D ün ya 'n ın gö r-keml i Güneş in çevres inde dönen , öy les inebir gezeg en ol du ğ un u n ası l söyleyebil irdi ?Dünya 'da yaşayan insanlar ın evrendeki ko-numunu nas ı l bu denl i önemsiz gös te reb i -

lird i ? An cak K opern ik ' in ö lü m ün d en sad e-ce birkaç on-yıl sonra bil imciler yeni keşfe-di lmiş te leskoplar ını gökyüzüne çevir ip Ko-pe rn ik ' i n ile ri sü rd üğ ü dü şün ce n i n do ğ ruo lduğunu kan ı t l ad ı l a r. On la r ın bu kan ı t ı ,Bat lamyus gafının sonu oldu.

Günümüzde mi lya r l a rca mi lya r l a rca mi lö te d en bilgi top lay an uy du te leskoplar ı sa-yes inde ev rendek i ye r imiz hakk ında dahada fazla şey biliyoruz. Kopernik'in ileri sür-düğü gibi Dünya 'n ın Güneş çevres inde dön-düğünü bi l iyoruz. Ama biz Kopernik ' in bi l -mediği bir şey de bi l iyoruz —bizim görkem-li Güneşimiz de evrenin merkezi değil ; Sa-manyolu gökadas ın ı o luş turan mi lyar la rca

12



yı ld ızdan bi r i . Samanyolu ise h iç b i rşeyinmerkezi değil . Belki de sınırsız olan bir ev-rende gez ip duran say ıs ız y ı ld ız kümes in-den biri yalnızca. Evrenin geri kalanıyla kı-yas landığ ında sevgi l i gezegenimiz min ic ikb i r kozmik toz pa rças ı . . . Sonuç ta ev ren ingerçekten de b iz im çevremizdedönmediğ in i söy leyeb i l i r i zhe rh ald e, ne dersiniz ^

B atla m yu s gaf ya pm ış- /t ı . Ancak evrenebi l im se l o l a r ak »b a k a r a k b u -gü nk ü m odeli- ^ "Tm i z i n ö ğ e l e r i n d e n

b i r ç o ğ u n u i ç e r e n b i rmodeli gelişt iren de oy-du. Biz hâlâ evreni ge-zegen l e rden ve y ı l d ı z -lardan oluşan, yerçeki-mi denilen bir kuvvetin

e tk i s iy le ha re ke t e d enbi r düzen o la rak görü-yoruz .

U n u t m a y a l ı m k i a n -cak Bat lamyus model in igörüp, ona tapınıp , son-

r a d a B a t l a m y u s ' u ndikkat l i gözlem yön-



t emin i ku l lanarak ona meydan okuyup onubi r yana b ı rak t ık tan sonra kendi model im-ize er işebi ldik. "Muhteşem" gaflar arasındaBa t l amyus ' unk i ge r çek t en de "En Büyük"olanıdır.

14



Altın gibi

Altıbin yı l kadar önce bir gün, bir grupm ağ ara a da m ına h er şeyi taşlard an , sop alar-dan ve toprağı kazarak çıkardıkları metaller-den yapmak tan g ına ge lmi ş t i . Tenekedenbardaklar ı pas lanıyordu. Ucu bakır la kapl ı

mızraklar ı bükülüyordu. Sonunda kalayla ba-kırı eri t ip karışt ırarak bronz dediğimiz yep-yeni bir metal üretti ler. Ağızlarına götürdük-leri yeni bro nz bardak lar ın çep erle r in de pa syoktu. Bronz uçlu mızraklarını düşmanlarınaba t ı rd ık la r ında ucu bükü lmüyordu . Yaşam

ne kadar da güzeldi

15



Maddeleri karışt ırarak siz de yaşamı dahagüzel yapabil irsiniz. Bir bardak sütün içinebir kaşık şeker ve bir kaşık kakao koyup ka-

rıştırın. Büyük olasılıkla sonuçtan hoşnut ka-lacaksınız —kakaolu sütü sevmeyen var mıki?

Ta r i h ö n c e s i ç a ğ l a r d a n b e r i i n s a n l a r ı nbronz veya kakaolu süt ten çok daha fazla is-tedikleri birşey vardır: altın. Belki çok güzel

o lduğu i ç in , be lk i çokender olduğu için, belkid e h i ç p a s l a n m a d ı ğ ı ,k a r a r m a d ı ğ ı v e h e pışıltılı olduğu için. Ne-den ne olursa olsun, in-

san la r uzun sü re a l t ı -n ın kusursuz b i r mad-de, dünyadaki en güzel

şey olduğunu düşündüler.Alt ın bulmak uğruna anaka-

ralar geçip denizleri aşıp savaş-lara girdiler.

Ancak al t ın bulmak için yaşamıtehlikeye atmanın en iyi yöntem ol-mad ığ ın ı düşünen le r, uygun baz ı

madde le r i b i r l e ş t i r e rek a l t ın e ldeedi leb i leceğine inananlar da vard ı .Simyacı denilen bu kişiler yaşamları-

nı bu amaca adadı lar. Bütün s im-yacılar içinde en adanmış ve yete-

16



nekli olanı ikinci yüzyılda İskenderiye'de ya-şayan (Batlamyus'un yıldızları araştırdığı ay-nı yerde ve aynı zamanda) Maria adında bir

kadındı.Maria al t ın yapma düşünü çok ciddi ola-

rak ele aldı. Bir sürü şeyi karıştırarak şansı-n ın yaver g i tmesini beklemeyecekt i . Böylekusursuz b i r madde ya ra tmak büyük emekgerektir iyordu. Karışt ırma işlemini dikkatle

adım adım gerçekleşt i rmek, her aşamada s ı-caklığı, safl ığı, h at ta m ad de ler in ko nu m un ukontrol e tmek is t iyordu.

O d e v i r d e , M a r i a ' n ı n y a p m a k i s t e d i ğ iözenl i kar ış t ı rma iş lemini gerçekleşt i recekalet ler yoktu; ancak bu Maria 'yı durdurmadı

—kendi alet lerini kendisi yaratt ıSıvıyı dikkatle ve yavaş yavaş ısıtabilmekiç in M a r i a s u b a n y o s u n ui c a d e t t i . S u b a n y o s u n d a (j^tA—^- metalbir kap içinde su ısıtılır, busu da, iç ine yerleşt i r i lmiş

küçük bi t kapta bulunan s ı-vıyı ısıt ır. Şimdilerde bunabenmar i d iyoruz . Annenizbenmari yöntemi i le pas takremasını , d ib ine tu t turma-d a n ı s ı t a r a k h a z ı r l a r k e nMaria 'nın neredeyse ikibiny ı l önce bu lduğu yöntemikullanmaktadır.

Q<

ssssss

t, K

— elek

şıvı

ateş

kerot kis

17



Altın bulma çabası sırasındaMaria'nın en önemli icadı kerotakis-tir. Maria bakır, kurşun kalay gibi sı-radan bir metalden bir parça alıp

bunu, yukarıya yerleştirdiği bir lev-hanın üstüne koydu. Sonra, bu me-tali altına dönüştüreceğini ümidetti-ği bir sıvıyı da en alta yerleştirdi.Bu sıvıyı ısıttığı zaman, sıvı buhar-laşıyor ve buharlar yükselip me-tali yalayarak geçiriyordu. Bu-har, aygıtın kubbesine varın-ca da soğuyarak sıvılaşıyor,bu sıvı damlacıklar halindeaşağıya iniyor ve tekrar ısıtılıyordu. Böylece ke-rotakis, amaca erişilene kadar çalışmayı sürdüre-biliyordu.

Maria, doğru metali ve doğru sıvıyı bulur bul-maz amacına erişeceğinden de emindi: Peki, bukadar emin olmasının nedeni neydi? Neden, mad-deler konusundaki varsayımlarıydı. Maria mad-delerin hayvanlarınkine benzer tepkiler verdikle-rine inanıyordu. Bazı hayvan ikilileri, örneğin kö-pek ile eşek birbirleriyle hiç ilgilenmezler. Onlarıberaberce bir yere koyunca öylece otururlar ve-

18



ya uyurlar veya yürüyüp başka yere giderler. An-cak bir dişi ve bir erkek köpeği yanyana getirdiği-nizde bir$eyler olur Heyecanlanırlar, hoplayıp

zıplamaya başlarlar, birbirlerine yaklaşırlar, vs.Maria eğer tam uyumlu iki madde bulunursa on-ların da aynı şekilde uyum sağlayacaklarına vebu kusursuz uyumun sonucunun da kusursuz birmadde —altın— olacağına inanıyordu.

Kerotakis aygıtında sıvı olarak arsenik sülfit,

metal olarak da bakır ve kurşun karışı-mını kullandığında Maria köpekle-r in i bu lm uştu B uh ar larmetale çarptıkça metalkararıyordu. Derken si-yahlık aşağıya aktı , azsonra da metal a l t ınrengine dönüştü Altı-na dönüşmediyse dealt ın rengini aldı .Maria bunu doğruyo lda o lduğununbir işareti olarak al-gılamıştı. Bunun üzerine arsenik sülfide benze-yen başka sıvılar, bakır ve kurşuna benzeyenbaşka metaller denedi. Denemelerin çoğundametaller altın rengini aldılarsa da hiç bir zamanaltın olmadılar. Sonraki yüzyıllarda Maria'nın ça-lışmaları tüm dünyaya yayıldı. Başkaları onunbuluşlarından yararlandılar —gerçi Maria bu tür'yararlanmalardan' pek hoşnut olmazdı. Bu sim-

19



yacılar zamanlarının çoğunu gerçekten altın yap-mak için çalışmak yerine, diğer insanları altınyaptıklarına inandırmak için harcadılar. Bilimci-

ler gibi değil, sihirbazlar gibi davrandılar.Maria neden altın yapmayı başaramamıştı?Bunun yanıtı için 1600'lü yılların sonunu bekle-mek gerekecekti. Rönesans devri artık kapanmış-tı ama onunla gelen merak duygusu var olmayısürdürüyordu. Avrupa'nın her yanında, bilimcile-

rin eski düşünceleri sorgulayıp yeni fikirleri tar-tıştıkları büyük ünivers iteler kuruluyordu . Busorgulamalar yeni teorilere, yeni hamlelere venesnelerin neden ve nasıl birleştiğini açıklayanyeni bir alanın, çağdaş kimyanın doğmasına yolaçtı. Bu yeni kimyanın kurallarına göre başka me-talleri birleştirerek altın yapmak olanaksızdır;çünkü altın bir elementtir.

İnşaatlardaki yapı taşlarına benzetebileceği-miz elementler, bütün maddeleri oluşturan temelbirimlerdir.

Tahta küpler kullanarak bir kule yapabilirsi-niz; aynı küpleri bir köprü yapmak için düzenle-yebilirsiniz; veya bir kale. Belki de bir tünel...Ama ne yaparsanız yapın tahta küpünüzü bir Le-go'ya dönüştüremezsiniz

Ancak Maria'nın yapmaya çalıştığı şey buydu.Altının bronz veya kakaolu süt gibi başka şeyle-rin bir bileşimi olmadığını, element denilen te-mel bir yapı taşı olduğunu bilmiyordu. İçinde al-tın bulunan bir madde ile çalışmıyorsa altın elde

20



edemeyeceğini bilmiyordu. Maddeleri karıştıra-rak altın yapmaya çalışmak bir gaftı...

Maria altın yapamadı ama bazı maddelerin

birbirleriyle bağdaştığı yolundaki kuramı doğ-ruydu. Elementlerden canlı varlıklarmış gibi sö-zetmeyi hâlâ sürdürüyor, onları "aileler" şeklindegruplandırıyoruz. Bazı ailelerdeki elementlerin

başka bir ailedekilerle yanyana gelince du-man, sıcaklık ve ışık ortaya çıkacağını bili-yoruz; bunlar dişi ve erkek köpekler ka-

• dar çabuk tepki veriyorlar. Daha da ^

tarak maddeleri dikkatle birleştirme yönte- Y yönemlisi, Maria'nın bilimsel ortamlar yara

mi günümüzde de kullanılmaktadır. Modernbilimciler maddeleri birleştirip daha daya-nıklı kumaşlardan yaşam kurtarıcı ilaçla- , ,ra kadar herşeyi üretirken Maria'nın izin-den gitmektedirler.

Öyleyse altın gibi bir gafyaptığı için Maria'ya şapkala-

rımızı çıkaralım... ^/ /

X J

21



Nerede?

Yaşad ığ ın ız bö lgedek i yüzme havuzunagi tm ek için d a h a iyi bir yo l olmalı İlkö ncesola dönüp t ren is tasyonunu çevre leyeceksi -n i z , son ra s ağa dönüp çöp lüğü geç t i k t ensonra tekrar sağa dönüp sivr is inekler le dolu

ba tak l ık b i r bö lgeyi geçeceks in iz . Havuzaulaş ıyorsunuz, ama üs tünüz baş ınız çamuriçinde; deli gibi kaşınıyorsunuz.. . ve yüzeme-yecek kadar da yorgunsunuz.

Ormandan geçen kes t i rmeyi denemeyi dü-şünüyorsunuz. Ama ormanın iç inde ne var?

Dik bir dağ? Geniş bir nehir? Veya sizi, tek-rar doğruca evinize götürecek bir patika mı?Kesin olan tek şey var: Eğer bir haritanız ol-s a y d ı b u k e s t i r m e k o n u s u n d a d a h a r a h a tolurdunuz

Her yerdeki kestirme meraklı larının şansı-na , bü tün dünya har i ta lanmış t ı r ; bu geze-gendeki her şehrin, eyaletin ve ülkenin hari-tası bulunmaktadır.

En yakınınızdaki dünya hari tasına bir gözatın. Herhangi bir boşluk, soru işareti görü-yor musunuz? Hayı r ; top bü tünüyle do ldu-rulmuştur. Okyanusun mavi zemini ufak ka-barcıklar ve iki de büyük kabart ıyla doludur:Avrupa-Asya-Afrika ile Kuzey ve Güney Ame-

22



r ika kabar t ı lar ı . Ancak bu küre her zamanböyle dolu değildi . Tarihin büyük bir bölü-münde, bu iki büyük kabart ı üstünde yaşa-yan insan la r kendi le r in ink inden başka ka-bartı olduğunu bilmiyorlardı. Her ikisi de di-ğerinin varl ığından habersizdi .

Nasıl bilebilirlerdi ki? Bu kabartılar büyükokyanuslar la ayrı lmışlardı . Herbir inde yete-r ince toprak vardı . Her ik i kabar t ıda yaşa-yanlar için de, kabart ı aramaya çıkmak içinneden yoktu. Hatta 1400'lü yıllara gelene ka-dar h iç k imsenin kabar t ıdak i kendi küçükbölgesinin dışına çıkması için bile pek birneden yoktu .

O devirde Avrupalı lar kendi kabart ı larınaDünya Adası d iyor lardı , çünkü bütün karaparças ın ın ondan ibare t o lduğunu san ıyor-

23



l a r, ada la r ın ın Okyanus Den iz i ded ik le r i ,dünyadaki tek okyanusla çevrelendiğini dü-şünüyorlardı .

Birçok Avrupal ıya bu ada birden çok bü-yük göründü. Artık Doğu Asya'ya, Çin'e, Ja-ponya 'ya ve H ind i s t an ' a g i tmek , o r a l a rdabol bo l bu lunan k ıymet l i a l t ın ve bahara tiçin takasa girişmek istiyorlardı.

Bu yolculuğu yapmak için Avrupalı lar bir

denizden diğer ine seyre tmek zorundaydı lar.Daha sonra da büyük çöl ler ve çok yüksekdağlarla kaplı karada miller sürecek bir yol-culuk yapmaları , dahası t»ir de Osmanlı larla(Avrupalılarla sık sık savaşan bir Asya impa-ra tor luğunun insanlar ı ) başetmeler i gereki -

yordu .

Dünya Adası

OkyanusDenizi

S

24



Ancak Kristof Kolomb adında bir İ talyandenizc i kes t i rme b i r yo l bu lunabi leceğin idüşündü. Kristof Kolomb eğer Avru-

pa 'dan ba t ıya doğru yo la ç ı -karsa b i rkaç haf ta g ibi k ısab i r sü r e d e dü ny an ın öb ü ruc un a va rab i l eceğ in i dü -şündü. Kolomb'un te-o r i s i n i de s t ek l eyenbazı gözlemler de var-dı. Başka denizciler Ko-lomb'a Asyalı olduğu izle-nimini veren çekik gözlü ikicesedin bat ı yönünden kara-ya vurduğunu söylemişlerdi .

Ancak Kolomb Hint Adala-rı 'nın uzak olmadığına bilim-sel olmayan nedenler le de inanıyordu. O dö-nemde yaşayan çoğu insan gibi ona da dün-yanın, insanların yararı için yaratıldığı öğre-tilmişti . Dünyadaki herşey insanlar için yiye-cek, barınak, rahatl ık ve keyif kaynağı idi .Öyleyse dünyanın yar ıs ın ın , insanlar ın h içbir iş ine yaramayan okyanusla kaplı olmasıan lam l ı değ i ld i O ky an us un bu gez ege n inyalnızca küçük bir bölümünü kapladığını dü-şündüğü iç in Kolomb, onu geçmenin faz lazaman almayacağı sonucuna varmışt ı .

Kristof Kolomb haklı olduğundan emindi.Ancak emin olmak yeterli değildi. Zengin bir

25



/

kişiyi (bir kral veya kraliçe gi-bi) kendisine yolculuk için ge-reken b i r gemi ve tayfas ın ı

v e r m e y e i k n a e t m e s i g er e k i-yordu. Böylece Kris tof Kolombünlü bilginlerden bilgi alarak, kendi

inandıklar ına uygun gelen kanı t lar ı toparla-maya girişti.

Dünyanın büyüklüğü konusunda bi lg i a l -

maya ge l ince Kolomb iç in b i rçok seçenekvardı . Binlerce yı ldır bi l imciler bu konuyuaraş t ı r ıyor lardı . Eski Yunan bi l imcis iEratos thenes , güneşin hareket iy legölgelerin nasıl değiştiğini ölçerekdünyan ın büyük lüğünü hesap l a -

maya çalışmış ve şimdi neredey-se tam doğru diyebileceğimiz birso n u ç bu lm uştu Dah a yakın za-manda Arap bilgini Alfragan, da-ha büyük bir sayı bulmuştu. An-cak bu sonuç Avrupa miliyle değil ,Arap miliyle verilmişti. Kristof Ko-lomb Alfragan ' ın rakamını Avrupamil ine çevir i rken hesap hatası yapt ıve çok küçük bir sayı buldu. Bu 'gaflı 'sonuç —küçük b i r dünya— onu çoksevindirdi ve savını des teklemek iç inde bunu kullandı.

Kristof Kolomb Paolo Toscanelli 'nin hari-tasını da aynı nedenle tercih etmişti : Onun

26



inanmış olduğu şeyid o ğ r u l u y o r d u .To s c a n e l l i J a p o n -

y a ' n ı n , ö b ü r h a r i t ayapımcı lar ın ın düşün-d ü ğ ü n d e n d a h a d o -ğuda o lduğunudüşünüyordu , bunedenle de onun ha-

r i tas ı Japonya 'yı Avrupa 'ya da-ha yakın gösteriyordu. Kristof Ko-lomb okyanusun geç i l emeyecek kada r byük o lduğunu , ha t t a h i ç sonu o lmad ığ ısöyleyen o devrin diğer düşünürler ini dumak is temiyordu.

Modern bi l imsel ölçüt ler le kıyaslandığıda Kristof Kolomb'un coğrafya bilgisi derçatma sayılırdı; ama en azından bir kişiyi, panya Kral içes i 'n i ikna e tmeyi başarmış tKraliçe ona üç gemi, bu gemiler için tayfa Çin İmparatoru 'na vermek üzere bir de metup teslim etti .

Yola çıktıktan bir süre sonra Kristof Klomb'un gemici ler i okyanusun gerçekten nu o lup o lmadığ ın ı düşünmeye baş lad ı laAncak Kristof Kolomb vazgeçmiyordu. Kdisi ve gemicileri dalgaları aşarak ne bir ku

ne suda yüzen bir yaprak ne de herhanbaşka bir kara bel i r t is i görmeden ik

27



ay boyunca gi t t i ler Sonra bir sabah güneşdoğarken tayfalardan bir i karayı gördü.

Sahile vardıklarında bizim Avrupalılar, ne-

redeyse ç ıp lak o lan insan la r, dahas ı tü tüniçen insanlar görünce çok şaşırdılar. Yerlilerde havanın çok sıcak olmasına karşın kat katgiysiler içindeki insanları görünce şaşırmış-lardı.

Böyle b i r durumda bi l imci ler hemen işe

baş la r, t eor i le r in in doğru o lup o lmadığ ın ıanlamak için sorular sorar, ayrınt ı lar ı ince-lerler. Eğer yeni bilgiler teorilerin yanlış ol-duğunu ortaya çıkarırsa , o zaman teoriyi dü-zeltirler. Ama Kristof Kolomb teoriyi düzelt-meye niyetli değildi. Hint Adaları 'na vardık-

larından emindi ve yerlilere de Hintli diyor-du. Hafif bir kokunun yayıldığı çalıları kokla-



diktan sonra bunların da Çinbaha ra t ı t a r ç ın o lduğun-d a n k u şk u s u k a l m a d ı .

Yerl i ler ona yakındaki Kübadenen b i r karadan sözedinceçok s e v in d i , çü n k ü on l a r ın j \Çin 'i ka sd et t ik ler in i d ü şü n - rdü. Tayfalardan bazı lar ı As-ya'da olduklarından kuşkulanınca Kristof

Kolomb o kadar öfkelendi ki onları dillerinikesmekle tehdit et t i .Gözlemlerle, bir teoriyi destekleyecek bi-

çimde oynamaya "yaldızlama" denir. KristofKolomb Avrupa 'ya Asya bahara t ıy la deği l ,çok mik ta rda "Kolomb ya ld ız ı "y la döndü .

Birçok in sa n o n u n Çin 'e va rd ığ ın a in an dı ,birçoğu da buna kuşkuyla baktı . Kuşkuculararasında bazı kaşifler de vardı; gidip herşeyikendi gözleriyle görmeye karar verdiler.

Kris tof Kolomb'un ölümünden sonra Ma-ce l l an , gemi le r iy le okyanusu geç ip "Hin t

Adalar ın ı" , sonra da yo luna devam ederekbaşka bir okyanus geçip gerçek Asya'nın kı-yılarını dolaştı . Bu yolculuk sorunu halletti .Kristof Kolomb Asya'ya değil, bir başka ana-karaya ulaşmıştı. Kristof Kolomb gaf yapmış-tı...

Ama ne gaf Kristof Kolomb Avrupalılarınvar o lduğundan b i le haber le r in in o lmadığ ıkocaman bir kabart ıya çarpmışt ı . Kısa süre

29



sonra kürenin bütün önemli parçalar ı yer le-rini aldılar. Güney Amerika, Kuzey Amerika,Pasifik, Atlantik.. . Kolomb'un Asya'ya kestir-

me bir yol bulmak arayışıyla batıya yelkenaçması, Yerküre hakkında bir bilgi seline yo-laçan bir gaftı.

Günümüzde dünya tümüyle ha r i -ta lanmış o lduğu iç in göz le r imiz i

uzaya çevirdik. Uzaya, milyonlar-

la ca mil öte m ize birço k uy d u gön-derdiğimiz halde henüz yaşamarast layamadık. Bu nedenle Kris-

t o f Ko lomb 'un den i z s e f e r in inyol açtığı ölçüde şaşırtıcı bilgi ve-rebi lecek bi r uzay yolculuğu ha-

yal etmek oldukça zor.Ancak k imb i l i r. . . . B i rj gün ge zeg en -•k

30



ler arasında rutin seferini yapan bir uzay ge-mimiz, har i ta lar ımızda olmayan, uzayda sey-reden büyük bir kabart ıya çarpabi l i r. Belki

de orada kültürleri , di l leri ve uzay hari talarıb i z i m k i n d e n t ü m ü y l e f a r k l ı y a r a t ı k l a ryaşıyordur.

Veya belki de bir uzay yaratığı yanlış kav-şaktan dönüp biz i keşfedecekt i r ; neden ol -masın?

31



Kıpır Kıpır Yaratıklar

'•••* Ayy Y erd ek i şe k e r l e m e n i n ü s t ü n ükar ınca la r kap lamış Çöp ku tusun-

i-Vj'1' da ki f ıs t ık ez m es i art ı ğı vızır vızır'^-'.î?' k u r t l a r la d o lm u ş Y oldaki s i n c a pV ö lü sü nü n ü s t ü n d e b i r sü rü•î» . «*

:v- •-. si n ek u çu şu y o r B ü tü n b u vv_ v, i.. iğ re n ç k ü ç ü k ya ra t ık - v "

•T- v 1ar d a n e r e d e n çıktı ?* , . . İns an lar b in le rc e yıl, :. V' b u kü çü k ya ra tık lar ın baz ı

• • v # y er le rd e nas ı l b i rd en bi -

'<' '''' re o r ta y a çık ıverdik le-r in i merak edip dur-du . D üşün ür se n i z bu

oldukça garip birşey.Ki tap l ığ ın ız ın a rkas ındak i şu şeker i e le

a l a l ım . Odada başka h i çb i r ye rde ka r ınca

görmüyorsunuz. Veya evin başka h içbi r bö-lümünde. Ama şeker in üs tü kar ıncayla kay-nıyor. Bu kadar çok karınca nası l tek bir yer-de toplanıverdi?

32



Bu sürüngen yaratıkların böyle top-lanmalar ına bir açıklama olarak in-sanlar "bir-anda oluşum" fikrini orta-

ya attılar. Bir-anda bir şey yapmayakarar verirseniz bu kararı birdenbi-re ve kendi başınıza alırsınız. Bir

hayvan birdenbire, başka hiçbircanlı hayvan işe karışmadan or-taya çıkarsa "bir-anda oluşum"

gerçekleşmiş olur.Bu kurama göre, şekerdekikarıncalar şekerden, çöp kutu-sundaki kurtlar çöplerden, ölü

bir sincap çevresindeki sinek-ler de ölü sincaptan bir-

^ an d a y a şam a geç -mişlerdir.İnsan la r uzun

yıllar çeşitli hay-van la r ın an idenortaya çıkmasına

bir-anda oluşu-mun neden o l -duğunu varsay-

dı. Bazı kişilerkazlar ın ağaçlar-

dan hayata geldiği-ne ve ya ku zu l a r ın

k a r p u z d a n ç ı k t ı ğ ı n a/ " inanıyorlardı. Bazılarıysa

33



ki kurbağalar ın yağ-mur bulut lar ından bi

bir su birikintisinde-

da oluştuklarına ve yağmurla toprağadüştüklerine inanıyorlardı.Sonunda 1600'lü yıllarda, Van Helmont adın-

da Belçikalı bir bilimci bir-anda oluşum kura-mını sınamaya karar verdi. Kirli, terli bir göm-lek yığınının üstünü buğdayla kapladı ve hay-

vanların burada oluşup oluşmayacaklarını göz-lem eye koyuldu. Oluştular 21 gün sonra Hel-mont gömleklerin arasında birsürü fare buldu.Bundan çıkardığı sonuç şu oldu: Terli gömlek-ler ve buğday karışımı fare doğuruyordu

Bazı bilimciler Van Helmont'un bu buluşuy-

la tarihe bir sayfa eklediği kanısındaydı. Diğerbazıları da tarihe sayfa değil, safsata eklediğiniileri sürdüler. Onun bulduğu sonuçları kanıtla-maya çalışan bilimcilerle yanıldığını kanıtlama-ya çalışan bilimciler arasında ikiyüz yıl sürenbir gel-git savaşı başladı.

Alman bilimci Athanasius Kircher, aynı so-nuca varan başka bir yol denedi. Bir avuç si-nek ölüsünün üstüne bal döktü ve çok geçme-den ölü sineklerin üstü, uçuşan sineklerle kap-landı. Kircher bundan, ölü sineklerle balın si-nek doğurduğu sonucunu çıkardı.

Ancak, İtalyan bilimci Francesco Redi 'ninbütün bu deneyler konusunda aklını karıştıranbirşey vardı. Ölü nesnelerin gerçekten canlı

34



hayvanlar ın doğumuna yol aç ıp açmadığınıgörmek için ölü yılanlar, ölü güvercinler, danapirzoloları, at eti ve kuzu yüreklerini biraraya

getirdi. Ancak Helmont ve Kircher 'den farklıolarak Redi, küçük hayvanların girmesini önle-mek için bunları kapalı bir kutuya koydu.

Redi 'nin deneye eklemiş olduğu, nesnelerikutuya kapatma aşaması nedeniyle onun dene-yine kontrollü deneme diyebil ir iz. Kontrollü

bir denemede bilimci problemin yalnızca biryönünün sınanmasını güvence altına alır.Redi, Van Helmont 'un deneyinin, aynı an-

da bir değil , iki şey sınadığı kanısındaydı:acaba bu maddelerden hayvanlar doğabi l i rmiydi ve acaba bu hayvanlar maddelere cez-

b

35



Redi haklıydı. İlave ettiği kontrol, farklı so-nuçlara yol açtı: Ortada ne fare, ne sinek, ne dekurt vardı. Görünen tek şey, gerçekte kutunun

dışından içeriye girmeye çalışan sineklerdi.Ancak mikroskobun bulunmasıyla bilimcile-rin bir-anda oluşum kuramına tekrar inanmala-rına yol açan bazı şeyler ortaya çıktı. Bir sudamlasına mikroskopla baktıklarında bilimcilerortalıkta yüzen binlerce kıpır kıpır, oval hay-

vancıklar gördüler. Bunlar kurbağaların iç or-ganlarında, farelerin dışkılarında da bulunuyor-lardı. Bu kadar gözden uzak, minicik yerlerdegörüldüklerine göre ancak bir anda oluşumlaortaya çıkıyor olmaları gerekirdi.

İngiliz bilimci John Needham bu minicik, kı-

pır kıpır yaratıkların gerçekten bir-anda oluşumsonucu ortaya çıkıp çıkmadıklarını görmeye ka-rar verdi. Sebze suyunu, içinde bulunabilecekhayvancıkları öldürmek için ısıtarak bir deneytüpüne boşalttı ve öylece bıraktı. Az sonra Ne-edham sebze suyunda yüzen yeni hayvancıklargördü. Deney bir kez daha bir anda oluşum ku-ramını doğruluyor gibiydi.

Ama, her zaman olduğu gibi, busonucu da kabul lenmeyen b i r i

çıktı ortaya. İtalyan bilimci Laz-zaro Spallanzani, Needham'ınhayvancıklarının tüpe dışarı-dan girdiği kanısındaydı. Bunedenle sebze suyunu ısıtıp

36



bir deney tüpüne boşattı —ama tüpü de sıkı sı-kı kapattı . Kontrollü bir deney bir kez dahafarklı bir sonuç vermişti: hayvancıklar yoktu.

Spallanzani bir-anda oluşum kuramını çürüttü-ğünü açıkladı.Ancak bu, Needham'ı etkilemedi. Ona göre

tüpü sıkıca kapatmakla Spallanzani doğan hay-vancıkların nefes almasını, önlemişti. Needham 'a göre

Yıllar geçti y ö

H a t a b / r ş e y yok J Spa l l anzan i 'n in t ü p ü n d eönce bi r anda oluşum . . .sonra da bir anda boğulma ol-

muştuDaha sonra Fransız bi-

limci Louis Pasteur'ün ak-

lına, tüpte bulunabilecek1 hayvancıkların boğulmasınayol açmadan dışarıdaki hayvancıkların tü-

pe girmesini önleyecek çok parlak bir fikir geldi.Pasteur'ün deneyi Needham ve Spallanzani'nindeneylerine benziyordu, ancak arada önemli bir

fark vardı: Pasteur, sebze suyunu uzun, eğri bo-yunlu bir cam kaba koydu. Bu eğri boyun, hava-nın içeriye girmesini engellemez, kimse de Pas-teur 'ü hayvancıkları boğmakla suçlayamazdı.Ancak kabın uzun, aşağıya doğu kıvrılan boynu,bu minicik yaratıklar için fazla dik olduğundan,onların girişini engelleyebilirdi.

Pasteur, ısıt t ığı sebze suyunu bu uzun bo-yunlu cam kapta bekletti. Hiçbir hayvancık or-

37



taya çıkmadı. Sebze suyunu bekletmeyi sürdür-dü. Aylarca bekletti. Yine de hiçbir hayvancıkbulunamadı. Ancak eğri boyunun alt bölümün-

de hayvancıklar vardı Bu deney, hayvancıkla-rın sebze suyunda bir-anda oluşmayıp dışarı-dan geldiklerini kesin olarak kanıtlamış oldu.

Pasteur'ün cam kabının boynundaki o küçükeğri bölüm, bir-anda oluşum kuramı için binler-ce yıldır süregelen yaygın inanca ve yüzlerce

yıldır süregelen tartışmayabir so n vermişti. Artık bi-limciler canlı şeylerin ölüşeylerden değil, kendi tür-lerinden olan diğer canlışeylerden geldikleri konu-

sunda uz laşmaktad ı r l a r.Bazı hayvanlar tek başları-na yavru üretebilirler. 6irsolucan ortadan bölünerekbir başka solucan üretebi-lir. Diğer hayvanların yav-rulaması için iki birey gereklidir. Erkek bir fare,dişi farenin yumurtasını dölleyen spermi verir.Solucanlar ve fareler dışkıya, buğdaya veyasebze suyuna ilgi duyarlar. Ancak bu maddeleronların ana-babası değildir. Ana-babaları başkasolucanlar veya farelerdir.

Öyleyse çöp kutusunda neden bu kadar kurtoluyor? Sinekler sizin attığınız yiyecek artıkla-rıyla kend ilerine ziyafet çekerken yumurtaların ı

38



da salıverirler. Bu yumurtalardan sürünerek, çı-kan kurtlar —solucanlara benzeyen sinek yav-ruları— ana-babaları gibi çöple beslenmeye ko-

yulurlar. Çöplük sinekler için çok güzel bir yu-vadır. Ama, kuş yuvalarının yavru kuş doğurm a-dığı gibi, çöpler de sinek yavrusu doğurmaz.

Buğdayla kaplı kirli gömleklerde farelerin gö-rülmesi, çöplerde sineklerin görülmesiyle aynınedenledir: Fareler bunları kemirmeye gelirlerAncak, kola ve pizzaların gençleri doğurmadığıgibi, kirli gömlekler ve buğday da fare doğur-maz.

Bir şekerlemeye üşüşmüş karıncaları veyaballa kaplanmış ölü sinekler üstünde uçuşancanlı sinekleri açıklayabilir misiniz? Kuzularınkavundan çıktığı yolundaki inanışın nasıl orta-ya çıktığını? Veya kazların ağaçlardan? Veya subirikintisindeki kurbağaların yağmur bulutların-dan gelmesini? Yanıtlarınızı sınamak için ne türkontrollü denemeler yapabilirsiniz?

Sebze suyunda bulunan 'hayvancıklara' artıkbakteri diyoruz. Pasteur'ün kuşkulandığı gibibunlar Needham'ın cam kabına havadan, toz

f

rS



parçacıklarının üstünde girdiler. Bakterilerinüremesi fazla zaman gerektirmez; bir bakteriikiye ayrılıverir. Böylece bol besin bulunan bir

yerde biraraya gelen birkaç bakteriden kısa sü-rede büyük bir bakteri topluluğu oluşur. Sebzesuyuyla dolu bir şişe, harika bir bakteri kafeter-yasıdır. Ancak sebze suyu bakteri üretmez; bak-teri üreten, yalnızca bakteridir.

Eğer bir-anda oluşum olanaksızsa, bilimciler

neden habire onun "olanaklı" olduğunu "kanıt-lamaya" çalıştılar? Çünkü bunun doğru olduğuortada gibiydi Yiyecek parçalarını, ortalıktabaşka hiç bir yerde olmayan kıpır kıpır yaratık-

larla kaplanmış olarak görüyorlar-^ ^ dı ve bu yara tıkların yiyecek-

ten geldiğinden çok emin-diler. Bu bilimciler bir-anda oluşum kuramı-

na öyle inanmışlardı•v> ki in a n ç la r ın ı b ir

yana bırakıp onugerçekten s ına-maya girişmedi-ler. Bu yaratık-lar ın var l ığ ın ıaçıklayıcı baş-ka yolları dik-kate almadılar,veya olası baş-ka neden le r i

40



de dikkate alan kontrollü de-neyler tasar lamadılar. Bi-limcilerin, eğer gerçekleri

saptamak yerine gaf yap-mak i s t emiyo r-larsa kuramla-rını çokdikkat le 0 cve enineboyuna ince-lemeler i gere-kir —hatta doğru-luğundan kuşkuduymad ık l a r ı bö -lümlerini bile.

Ancak bir-andaoluşum kuramı, enaz bir yönden, gerçek-ten pek de uzak sayılma-yabilirdi. Günümüz bilimcilerinin birçoğu dün-yadaki ilk canlıların canlı olmayan şeylerden

geldiğine inanmaktadır. Bu canlılar çabucak,bir-anda oluşumla yaşam bulmadı. Yüzlercemilyon yıl boyunca, çok yavaş bir biçimde, bazıkimyasal maddeler çok küçük ve basit canlıvarlıklara dönüştüler ... bunlar da şimdi dünya-yı kaplayan varlıkların gelişmesine yol açtı .

Eğer iki dev uzay yaratığı, dünya onların burun-larının dibinden milyar yılda (bu devler içinmilyar yıl çok kısa bir süre sayılır) ilk defa ge-

41



çerken ona bakarlarsa, devlerden biri diğerineşöyle diyebilir: "Ayy Dünyada birden ortaya çı-kan şu acayip kıpır kıpır yaratıklara iyi bak. Buküçük yuvarlak onlarla dolu ama başka hiçbiryerde görünmüyorlar... Sen bana bir-anda olu-şum yoktur dememiş miydin?"

42



Öğrenme Ateşi

Bir saniyede boyu bir sant imden bir met-reye uzayıp sonra yok olan nedir? Yemeğini-zi pişirebilen, evinizi yokeden veya sizi uza-ya fırlatan nedir? Nefreti , sevgiyi, ölümü, ya-şamı, tehlikeyi, kuvveti veya sonsuza dek sü-

ren şeyleri temsil eden şey nedir? Dünyadabütün bunlar ı yapabi len hiçbir şey yoktur —ateş denilen o inanılmaz "şey" dışında...

Eski çağlarda insanlar ateşe tapardı . Onunyanardağların ağzından fır layışını , ormanlarıyakıp geçtiğini ve güneşin yüzünde parı lda-

dığını görüp, korkunç gücü karşıs ında deh-şete kapılırlardı.Kendileri ateş yakmayı öğrenip, bu



Çiğ e t ler i p işi r ip yu m uşata bi l iyo r, ça m u rusert leşt ir ip çanak çömlek yapabil iyor, güçlüsilahlar ve dayanıklı heykeller üretebil iyor,ayışığı olmayan geceleri aydınlatabil iyorlar-dı . Ateşin tanrı ların bir armağanı olduğunudüşünmeler ine şaşmamak gerekir.

Ateş in tanr ı verg is i o lduğunu söylemekonun varl ığının pek de bil imsel olmayan biraçıklaması . Siz daha iyis ini yapabi l i r misi-

niz?Ocakta yanan ateşe dikkat le bakıp yükse-l en bu t u runcu r enk l i a l ev l e r i n neden in iaçıklamaya çalışın. Neden, kütüklerin kabu-ğundaki bir şey mi? Yoksa içindeki bir şeymi? Öyleyse a levler neden yalnız bazı za-

manlar yükseliyor? Bir ağaç kütüğünün kesi-t ine bakt ığınızda, neden odundan başka birşey görünmüyor? Eğer alevler in nedeni odu-nun kabuğundaki veya içindeki bir şey değil-se, başka ne olabilir? Ocakta başka ne var?Ocağın yanında el lerinizi ıs ı tmak rahatlat ıcı

bir şey . . . ateşin nasıl olduğunu açıklamayaçalışmak ise insanı çileden çıkarıyor Ataları-mızın, ateşin sıcaklığı ve ışığından yararlan-makla yetinip, nasıl olduğu hakkında masal-lar uydurmalar ının nedeni de budur.

Ateşin gizemini bilimsel olarak çözme giri-

şimleri ancak 1600'lü yılların sonlarında baş-ladı. Alman bilimci G. E. Stahl ateşe "flojis-ton" adını verdiği görünmeyen bir maddenin

44



n e d e n o l d u ğ u n u i l e r i s ü r d ü .S ta hl 'a g ö re b i rşe y y an dığ ı za- / ^ Z Z ^ p T *m an flojiston o rt ay a çıkarıyor- f lojiston ctoiui

du ve a lev le r gerçekte yananflojiston patlamalarıydı.

S t a h l f l o j i s t o -nun ne o lduğunuveya neden o luş -t u ğ u n u b i l m i y o r d u a m a

neler yapabi leceği konusunda ba-zı fikirleri vardı. İlk olarak flojis-ton, nesnelerin içine girip çıkabi-liyordu. İçinde çok flojiston olanb i r ş e y, ç o k ç a b u k y a n ı y o r d uama flojistonu alınmış şeyler hiç

yanmıyordu . S tah l , f lo j i s tonunç o k k ü ç ü k p a r ç a c ı k l a r d a noluşması gerektiğine karar ver-di. Bu parçacıklar çok küçük olmalıydı çün-kü flojiston minicik şeylere girebiliyordu; enküçük tahta kıymıklar bile yanabil iyordu.

F lo j i s t on ku ram ı önce l e r i , gö z l em lenenherşeyle uyum içindeydi . Kütükler yanarkenküçülüyordu. Kağı t yanarken buruşuyor veküçülüyordu. Her iki durumda da yanan şey-lerden duman ç ıkıyordu. Bütün bunlar, in-sanlar ın yanan cis imleri terkeden bir şeyinateşe neden olduğuna inanmasına yolaçt ı .

Floj is ton kuramını destekleyen bir başkaşey de ateşin, üstü kapatı larak söndürülebil-

45



mesiydi —yanan bi r mumu bir f incanla ka-patarak veya ufak bir alevi bir yangın söndü-rücüden ç ıkan toz la kaplayarak söndürebi -lirsiniz. Eğer bir nesnenin yanmak için flojis-ton ç ıkarması gerekiyorsa , üs tü kapat ı ld ığ ızaman, yani f loj istonun çıkabileceği bir yerolmadığı zaman yanması da zorlaşır.

Ancak daha sonra f loj is ton kuramı bir en-gele çaptı . Bilimciler, metalleri yaktıklarında

onların buruşmadığını veya herhangi bir şe-kilde küçülmediğini farkett i ler. Gerçekte da-ha da ağırlaşıyorlardı Bir nesneden hem bir-şeyler çıkıp gidiyor, hem de ağırlığı artıyor-du. Bu nasıl olabilirdi?

Bu gözlem Stahl ' ın kuramını köşeye sıkış-

t ırdı . Ancak o, kuramını gözden çıkarmak ye-rine onu kurtarmak çabası i le çok tuhaf birkarara vardı: Flojistonun ağırlığı negatif, ya-ni eksi idi

Ne? Eksi ağırlık mı ? Bir dakikaEksi ağırlık fikrini bir düşünün. Eksi ağırlı-

ğı olan birşey sıfır kilodan daha da hafiftir.Eğer metal paraların eksi ağırlığı olsaydı on-ları cebinize koyduğunuzda hafif lerdiniz; bir-kaçını çıkarınca da ağırlaşırdınız. Ceplerini-ze bu çı lgın paralardan yeter ince doldurun-ca da uçmaya başlardınız

Bir helyum balonu, havadan daha hafif ol-duğu için, uçab ilir. A ncak ha v ad an hafif olanşeylerin ağırlığı da artıdır. Hiç hava bulun-

46



mayan b i r odada he lyum ba lonu b i le yeredüşer. Şimdiye dek eksi ağırlığı olan hiç birşeye rast lanmamıştır.

Ancak hiç kimse daha iyi bir açıklama dü-şünemediği iç in, daha iyis i bulunana kadarinsanlar neredeyse bir yüzyı l daha f loj is tonkuramını benimsemeyi sürdürdüler.

1700 ' lü y ı l lar ın sonuna doğru bi l imci lerhavanın tek bir arı gaz olmadığını, farklı bazı

gazların bir karışımı olduğunu keşfettiler. Bugazların birinde bir ateş yakıldığın-da, a teş normal havada olduğun-dan çok daha parlak bir şekil-de yanıyordu. Bu gaza "flojis-tonu alınmış hava" ismi veril-

di çünkü flojiston almaya pekheves l i gö rünüyordu —su i ç -meye çok i s tek l i o lduğunuzdainsanlar ın s ize "kurumuş" yani"suyu alınmış" dedikleri gibi.

Havadaki gazların bir başkasın-

da da, ateş yakıldığında hiç birşeyolmuyordu . Bu gaza da " f lo j i s ton-lanmış hava" dedi ler çünkü alabi le-ceği bütün flojistonla doyurulmuş gi-biydi.

Ateşin farklı gazlarda farklı biçim-de yanması f loj is ton kuramıyla açık-lanabil iyordu. Ancak bu farklı gazla-r ın bir indeki yanma sırasında yapı lan

47 My



şaşırtıcı bir keşif yepyeni bir kurama yol açtıve f loj is tonun yo lunu d a kapat t ı

Antoine Lavoisier oksijen adını verdiği flo-j is tonu al ınmış gazda bir metal yakt ığı za-man, metal in ağır l ığının gerçekten ar t t ığınıve oksi jen miktar ın ın azaldığını gördü BuLavo i s i e r ' i , nesne le r in f lo j i s ton ve rd ik le r iiçin değil, oksijen aldıkları için yandığına ke-sin olarak inandırdı.

Lavois ier ' in hakl ı o lduğunu, Stahl ' ın i sebunun tam tersini söylediğini art ık bil iyoruz.Bir nesnenin yanması için birşeyle dolu ol-ması gerekmez. Bir şeyle —oksijenle— çev-rilmiş olması gerekir. Bu, her ortamdaki yan-ma i ç in geçe r l i d i r ; o rmanda , yana rdağda ,

ocakta veya kestanenin içinde. . .Yanan bir kütük neden küçülür? Çünkü ya-nan odun oksijenle bir leşince küle dönüşür.Çıkan duman da odunun içindeki gizemli birmadde deği l , odunun oks i jen le b i r leşmes i -nin bir sonucudur.

Ateşi , ü s t ü n ü ö r t e re k sön dü reb i l i r s in iz ,çünkü sizin gibi ateşin de varolabilmek içinoks i jene gereks in imi vard ı r. "F lo j i s ton lan-mış" havada, yani oksijenden başka bir gaziçinde ateş yakamama nedeni de budur.

Demek oluyor ki flojiston diye birşey yok-tur. Flojiston bir uydurma, komik bir fantezi,ve bir gaftır Eksi ağırlığı olan ve görünme-yen bu garip madde hiç bir şeyin içinde gi-

48



r ip dış ına da çıkmamışt ı r —milyonlarca in-sanın aklından başka

Hiçbir zaman var o l -

mamasına karş ın f lo-j is tonun yaşamımızae t k i s i b ü y ü ko l m u ş t u r S t a h lf 1 o j i s t o nk u r a m ı n ı ö n e

s ü r m e k l e a t e ş im a s a l l a r v ee f sane le r l e aç ık -lamak yer ine in -s a n l a r ı g ö z l e m ,

. a ra ştı rm a ve ölç-

me yoluyla aç ık-l ama a ray ı ş ına yöne l t -miştir. Sonunda Stahl ' ın hayal

ürünü olan yanlış yanıt bilimcileridoğru yola, öğrenmek için yanıp tutuştuklarıateşin gizemine yöneltmiştir.

49



Düşlere Doğru

Gökyüzünden bir kuşun süzülerek geçişiniseyrett ikten sonra aynı şeyi sizin de yapmakistediğiniz hiç oldu mu? İnsanlar varolalı be-ri kuşlar gibi uçabilmeyi arzulamışlardır.

Bazıları bu arzularını, Eski Yunan tanrıları

veya günümüzün ç izg i kahramanla r ı g ib i ,uçab i l en ü s tün -kah raman la r hakk ında ma-sallar uydurarak gidermişlerdir. Diğer bazıla-r ı da bu kahramanlar ın masal lar ını okumak-la , resimlerini yapmakla veya karnaval lardaonlar gibi giyinmekle.. . veya gözlerini kapa-

yıp, kuşlar gibi uçabi ldikler ini düşlemekleyetinmişlerdir.Ancak uçmayı hayal e tmekle yet inmeyen

insanla r da o lmuş tur. Onlar bunun yer ineuçm ayı nas ı l ba şarab i lecek le r in i bu lm ay açalışmışlardır.

Birçok bilimsel arayıştan farklı olarak buarayış öncel ikle herhangi prat ik bir amacayönelik değildi . Uçmanın sırr ını bulmaya ça-lışanlar bunu, hastalıkları iyileştirmek, alet-ler icadetmek veya ülkeler keşfe tmek iç indeğil , hayallerini gerçekleşt irmek için yapı-yorlardı .

Uçan-adam aday la r ın ın öncü le r i , çoğun-lukla kule atlayıcılarıydı. Kollarına tüyler ve-

50



lelerden atlıyorlardı. Düşerken kollarını deligibi ç ı rpmalar ı seyredenlere çok aptalca gö-

rünse gerek. Ancak bu gülünç at lamaları de-nemeye değer yapan birşey vardı . İnsanlarördek gibi yüzmeyi, maymun gibi ağaçlardasal lanmayı kolayca öğrenmiş lerdi . Kuşlarabakınca , yüksek b i r da ldan uçmak bunlar-dan da kolay bir hüner gibi görünüyordu.

Kule a t lay ıc ı la r ın ın i lk i Çin impara toruShun'du. Bundan üçbin yıl önce, kuş gibi gi-yinmiş, şapkasına kanatlar bağlanmış olarakbir kuleden at ladı . Shun'un ne ölçüde yara-landığını bilmiyoruz ama diğer kule atlayıcı-ları hakkında hayli bilgimiz var.

Bir kule atlayıcısı , havada süzülürken birki l i senin yan duvar ına çarpt ı . Bir başkas ı ,b i r nehr in üs tünden uçmaya çal ış ı rken ne-

51



hirdeki bir salad ü ş t ü . B udüş t u t -k u n 1 a r ı

d ü n y a n ı nçeşitli yerlerin-

de, boyunlarını , s ır t la-r ı n ı , ka f a l a r ı n ı k ı rd ı -lar... Şanslı bir atlayıcı,

durumu bir bacak kır ı -ğ ı y la k u r t a r d ı ç ü n k üyumuşak ve raha t b i rg ü b r e y ı ğ ı n ı n a d ü ş-müştü.

1800'lü yıllarda insanlar kule atlayıcıları-nın düşmesinin neden kaçını lmaz olduğunukeşfetti . Kuşların vücut yapısının iyice ince-

lenmesi, kuşların kanat çırpma ötesinde baş-ka birçok özell iklerinin var olduğunu ortayakoydu. İlk olarak kasları çok güçlüydü. Kuş-ların göğüs kasları , minicik vücutlarının ağır-lığıyla kıyaslandığında inanılmaz ölçüde güç-lüdür.. Ku şlar eğe r insan lar ın b o yu t la r ın d a

olsalar, insanlardan sekiz kat daha kuvvetl iolurlardı . Bizi minicik parçalara bölene dekgagalayabilirlerdi

52



Bu dikkatl i inceleme bir kuşun kanatları-nın, onun uçmasına iki yolla katkıda bulun-duğunu da bel i r ledi . Bir incis i havalanmayı ,

kuş uçarken onu yukarıya kaldıran kuvvet isağlıyordu. Kuşun altı düz, üstü kavisli olankanat şekli de bu işe yardımcı oluyordu.

İkinci olarak kuşun kanatları itmeyi; kuşui le r iye doğru i t en kuvvet i sağ l ıyordu . Bukuvvet sayes inde parmaklara benzeyen ka-

nat uçlarındaki tüyler rüzgarı yakalayıp son-ra da sapt ı rarak kuşun öne uçuşunu sağl ı -yordu.

Kuşların göğüs kaslarının olağanüstü güç-lü o lduğunun keşfedi lmesi b i rşeyi tümüyleaçıklığa kavuşturmuştu: İnsanların yalnızcavücutlarıyla, kuşların yaptıklarını yapmalarıo lanaksızdı . Uçmak is teyen in-san l a r kend i l e r i n i ka ld ı r ı pgötürecek b i r makine üre t -m ek z o r u n d a y d ıl a r. Bir ku- (O®)şun kanat lar ının sağla-dığı kuvvetlerin bilin-mes i bu mak ine le -rin nasıl yapılaca-ğı konusunda bi l -giyi de içer iyor-du . Uçan mak i -n e l e r i n k a l k ı ş ı n ı s a ğ l a m a kiçin insanlar, üst kıs ımlarıkavisli uzun ve düz uçaklar

53



yaptı lar. Uçaklar ı öne doğru i tmek için de,dönerken rüzgar ı yakalayan pervaneler kul -

landı lar. Bu uçaklar ı yaparak

uçmaya n iye t l enenkişiler kule at-l a y ı c ı l a r ı n d a nd a h a b i l i m s e l

d ü ş ü n c e l i y d i .A m a t o p l u mbunlara da ölü-

me g iden de l i le rolarak bakıyordu. İnsanlar, bir bi-

l im laboratuvar ından çok s i rke ya-raşır buldukları bu cesur insanlarla alay et-meye bayı l ıyordu.

Bu uçma adaylar ı , makineler inin masraf la-rını karşılamak için, bazen gerçekten de sirkçalışanları gibi davranıyorlardı; makinelerinibu bağır ıp çağıran , a lay eden, a lk ış layan,aşağılayan —ve bunun için para veren— ka-labalığın önünde sınıyorlardı .

Felaket beklent is iyle gelen seyirci ler en-der olarak düşkırıklığına uğrarlardı. İlk uçanmakineler tar la lar ın üs tünden pervas ızca sü-zülüp geçen ve rüzgarın en ufak bir değişimiile ye re d ü şü p parça lana n koc am an planör-lerdi.

Buharlı motorun icadı i le uçucular, maki-nelerini rüzgara karşı götürecek güç kayna-ğına kavuştular. Ancak buharlı bir motor, ay-

54



nı zamanda büyük ve ağır bir metal ocaktır.Güç sağlamakla beraber bu gücün büyük bö-lümünü kendini havalandırmak için kullanır.

Bu k o ca m an oc aklar ı ka ld ı rm ak için u ça nmakinelerin birçoğuna iki çif t veya daha faz-la kanat takıldı . Hele bir tanesinde o kadarçok kanat vardı ki dev bir tekerlekli jaluziyebenziyordu

İster iki, ister yirmi kanatlı olsun, bu bu-

har l ı uçan makine le r hava lanmak iç in çokgüçsüz ve b i r- ik i dak ikadan faz la hareke tedemeyecek kadar da ağırdı lar. Bu uçaklar,uçmada çok başarıs ız olsalar da parçalanıpdağı larak, a lay eden kalabal ıklar ı eğlendir-mek açısından harikaydılar.

B a z ı u ç u c u -l ar d ü ş l e r i n d e k i m a k i n e l e r i

yerden kaldırmak için başka güç kaynak-ları deneyerek piller, lastik bantlar, hatta sa-a t parçalar ından güç a lan uçaklar yapt ı lar.Bu güç kaynakları el fenerinizi, oyuncak pla-

55



n o r u n u z uveya kol saatinizi ̂ ça lıştırmak için ye te rli ola-bilirler. Ancak insanları gökyü-zünde uçur tacak güçler i yoktu .

Otomobil icadedi ldiğinde insanlar yol lar-da o tomobi l le gezmek iç in sabı rs ız lanıyor-lardı . Ancak uçucular da o tomobi l lere güçsağlayan bu inanı lmaz benzin-motorunu kul-lanarak gökyüzüne ç ık ıp dolaşmak iç in sa-bırsızlanıyorlardı . Bu motor güçlüydü ve ha-fifti. Geriye biraz b ek lem ek kalıyordu

Benzin-motorlu uçuşu ilk kimin gerçekleş-tireceği yarışı başlamıştı. Bu yarışın bitiş çiz-

gisine doğru atılan her adım başarısızlıklarladoluydu. Ancak her başarısızlık yeni bilgiyeyol açıyor ve bundan da başkaları yararlanı-yordu —bu bilgi yalnızca "Benim yaptığımısen yapma " şeklinde olsa bile.

Başarısız olmak olağan sayılırdı. Bütün şu

pervanelere , tahtalara , kapaklara , te l lere veteker leklere b i r bakın . Uçağın yapımındakien ufak bir hata uçağın sallanmasına, devri l-mes ine , yar ı lmas ına , k ı r ı lmas ına , düşmes i -ne , yuvar lanmasına veya düşüp yüz parçayaayr ı lmas ına yo l açar —uçak daha hava lan-

madan .Ancak uçak kusursuz olarak yapılmış olsabi le uçması 'gaf-geçirmez ' deği ldir. Uçağın

56



kullanımı da aynı ölçüde önemli ve edinilme-si daha zor olan birşeydir. Bir otomobile ve-ya bisiklete binerken düşünecek iki yön var-

dır: sol ve sağ. Ancak uçucular dört yön dü-şünmek zorundaydı: sol , sağ, aşağı ve yuka-rı . Ayrıca karar vermek için pek fazla zaman-ları da yoktu. En ufak bir gecikme onları dü-şürebilirdi.

Amerikal ı uçuculardan Orvi l le ve Wilbur

Wright ' i d iğer ler inden ayı ran , uçma becer i -lerinin çok üstün olmasıydı. Wright kardeş-ler başka uçaklardan da fazla kontrol gerek-t iren bir uçak yaptı lar. Uçaklarındaki kuman-dalar ı kul lanmak için oturmak yerine yüzüs-tü yatmak zorundaydılar.

Öze l l ik le bu uçakta uçma i le çuva l lamaarasındaki fark, kul lanma beceris ine bağl ıy-dı . Bu nedenle Wright kardeşler durmaksızınçalışt ı lar. Dörtbuçuk yıl boyunca, ayda yüz-le rce deneme uçuşu yaparak p la -nörler i rüzgar tünel ler indeuçurdular.



Sonunda hazır olduklar ını hissedince ben-zin-motorlu uçaklarını Kuzey Carolina plaj la-r ında denemeye soktular. Pi lot ve uçak defa-

larca düşerek kumlara saplandı . Ancak çokdikkat le yapı lan ayar lamalar sonunda uçma-yı ve tar ih k i tap lar ın a geçm eyi ba şard ı lar.

Motor lu , kumandal ı , 40 metre l ik bu i lk

çok gaf yapıldı. Pervanesi tellerden birine ta-kılınca Orville Wright ' ın kullandığı uçak yeredüşüp parçalandı. Kendisi kazayı birkaç kı-rık kaburga kemiği i le atlattıysa da yanındakiyolcunun kafatası kır ı ldı ve öldü.

Ancak insanlar gaf yapmayı sürdürdükçegaflar ından ders almayı da sürdürdüler. Gi-derek daha iyi uçan makineler yaptı lar. . . ve

58



sonunda da ses ten daha hız l ı g iden modernjet uçağını...

Günümüzün uçağ ın ı gös t e r en r e sme b i r

bakın. Kollara bağlanan tüyler, şapkalara ta-kılan kanatlar art ık çok geri lerde kaldı . An-cak bütün kule at layıcı ları ve uçma makinesiyapan insan la r ın uçmaya yaklaş ımlar ı mo-dern uçak yapımcılarınınkiyle aynıdır; hepside kuşları taklit etmişlerdir.

Uçak gövdesinin biçimi kuşlardan alınmış-tır; uzun, geniş ve üstü kavisli kanatların bi-çimi de kuşlarınkine benzeti lmişt ir. Uçağınmetal kuyruğu bile bir kuşun kuyruk tüyleri-ne benzer. Kuşun aşırı güçlü göğüs kasları-nın yerini ise uçağın çok güçlü jet motorlarıalmaktadır.

Kollarını çırparak kulelerden atlayan, düşdünyasında yaşayan kule at layıcı lar ına gül-mek çok doğaldı; acaip, kırık-dökük makine-ler iy le havalanmaya çal ışanlara gülmek de

59



öyle. Bu insanlar alaya al ındılar. Kemiklerikırıldı. Gaflarla dolu harikulade arayışları ço-ğunlukla ölümlerine yol açtı . Ancak düşleri ,

varolmayı sürdürdü. . .Bu düşler sayesinde ş imdi rahatça bulut-lara doğru havalanabi l iyorsunuz; yükseldiği-nizi ve ileriye doğru it i ldiğinizi hissedebili-yorsunuz; yolları nehirleri , tarlaları ve okya-nus la r ı yukar ıdan seyredebi l iyorsunuz . Ha-

vadan t a yukar ı l a ra süzü le rek yükse leb i l i -yorsunuz. Uçabi l iyorsunuz. . .



Mars'ın Kanalları

O radalar Şu karan l ık gö ky üzü ne b i r ba-kın Gözkırpan noktalar, yol yol parıltılar, yerdeğiş t i ren kara l t ı l a r, s i s le r in a rkas ındanbirden görülen renkler. . . Gözlerinizi zorla-dıkça daha emin oluyorsunuz: Onlar orada-

lar. Hareket ediyorlar. Ve canlılar.Gece gökyüzüne bakıp başka gezegenler-de y aşam bel i r t ile r i gö rd üğ ün üz oldu m u?Eskiden insanların, evrenin merkezinin Dün-

6



ya olduğunu düşündükler i çağlarda , üs tündecanlı varlıklar olan tek gezegenin de Dünyaolduğu düşünülürdü . Bütün d iğer gezegen-

ler, merkezdeki o çok önemli gezegen, yaniDünya üze r inde yaşayan la ra key i f ve rmekiçin yukarı lara ası lmış par lak süslerdi . An-cak insanlar Güneş Sistemi 'ndeki öbür geze-genler in Dünya kadar önemli olduğunu far-ke t t ik le r i zaman o gezegenlerde de yaşam

olabileceğini düşünmeye başladılar.Bi l imci le r öze l l ik le D ün ya 'n ın k o m şu s uolan Mars ' ı merak ediyor lardı . Onu incele-dikçe giderek daha çok Dünya'nın bir ikizinebenzediğini gördüler. Mars ' ta dör t mevsimvard ı; bir gü nü 24 sa at te n biraz d a h a u zun-

du; Dünya gibi onun da kuzey ve güney ku-tuplar ında buzul lar vardı ; eğer Mars yüze-yinde gözlemledikleri büyük koyu lekeler sukütleleri ise Mars da okyanuslarla kaplıydı .Sonuçta bizimkiyle bu kadar çok ortak yanıolan bu gezegende 'akıll ı ' bir yaşam biçimi-nin var olması da düşünülebilir birşeydi.

Bazı bilimciler Mars' ta akıll ı-yaşam oldu-ğundan o kadar emindi ler ki oradaki akı l l ıyaratıklara, burada da akıl l ı yaratıkların va-rolduğu haberini nasıl vereceklerini tasarla-maya girişti ler. Bir bilimci üçgen biçimindeçok büyük bir buğday tar lası yapıp çevresi-ne de çam ağaçları dikersek Marslı ların ge-ometr i bi ldiğimizi görebi lecekler ini düşün-

62



dü. Bir başkası Büyük Sahra'da 20 millik birçukur açıp içini de gazyağıyla doldurup ya-karsak Marslıların dikkatini çekebileceğimiziöne sürdü. Bir üçüncüsü Avrupa 'n ın or tas ı -na kocaman bir ayna koyup yönünü dikkat le

ayarlayarak ve güneş ışınlarınıkul lanarak Mars çölüne ge-

^ zeg enle r ara sı bir teb rikkar t ı yazab i l eceğ imiz i

düşündü.Bu bilimciler Mars-lılara bizim hakkımız-da bazı işaretler gön-

de rmek konusundadüşünedursun ,

^ İtalyan as tro -nom

Giovann i ^S c h i a p a r e l l i

o n l a r h a k k ı n d abazı işaretler bulmakiçin gökyüzünü araşt ır ı-yordu.

Yüz yıl kadar önce bir gece,Mars Dünya'nın yakınından geçer-ken, Schiaparell i Mars ' ın üstünde çokşaşırtıcı birşey gördü. Kutuplardaki bu-zullarla okyanus olduğu sanılan lekeler

63



arasında düz, geniş çizgilerden oluşmuş bir ağvardı. Daha önce üstü işaretlerle kaplı gezegen-ler görmüştü ama bunlar doğa-yapımı şeylerdeolduğu gibi rastgele serpiştirilmişlerdi. AncakMars'taki işaretlerde rastgele hiçbir şey yoktu.Bunlar pürüzsüz, düzgün ve eşit aralıklı çizgi-lerdi. Hiçbirinde ne bir eğrilik ne Ûir bükülme,ne de bir yarım kalmışlık vardı; her çizgi, ku-tuptaki bir buzulu bir okyanusa bağlıyordu.

Bulduklarını açıklarken Schiaparelli Mars'takırk kanal (channel) gördüğünü yazmıştı. Ka-nallar doğa-yapımı dar nehirlerdir. Ancak budoğa-yapımı kanalların İtalyanca karşılığı olansözcük canalVdir. İngilizce konuşan okuyucu-yar bunu canal ola rak algıladılar. Canal ile

channel birbirlerine çok benzerler. Aralarındaçok önemli tek bir fark vardır: Canal'lar doğa-yapımı olmayıp canlılar tarafından yapılırlar.Bu düşünce Schiaparelli 'nin de hoşuna gitmiş-ti. Canali'nin 'insan-yapımı' kanallar olması ak-la yakındı. Bunlar, Mars'ın kutuplarından ve ok-

yanuslarından çöllerine su taşımak için yapıl-mış olsalar gerekti.O devirde kanalların insanlar için ne ölçüde

önemli olduğunu anlamak için, günümüzdekiyüksek teknoloji ürünlerinin bizim için anlamınıdüşünün. Gelişimimizi bilgisayarların, diskça-larların, uyduların, mikrodalga fırınların ve vi-deo oyunlarının niteliği ile ölçüyoruz. O devir-de insanlar gelişimlerini gururlanarak, kanalları

64



i le ölçüyorlardı. Yüz mil uzunluğunda toprakkazarak Akdeniz'i, Kızıldeniz'e bağlayan tarihîSüveyş Kanalı'nı henüz yapmışlardı. Atlantik ve

Pasifik Okyanuslarını birleştirecek Panama Ka-nalı'na da başlamak üzereydiler. O zaman NewYork'tan Kaliforniya'ya gitmek için bütün Gü-ney Amerika sahillerini dolaşmaları gerekmeye-cekti. Bu inanılmaz kanalları yapma yetisine sa-hip olmak o insanlara gezegenin hakiminin ken-

dileri olduğu duygusunu veriyordu. Bilimcilerakıllı-canlılar arıyorlardı ve kanallar da bir uy-garlığın akıl düzeyinin ölçüşüydü. Mars'ta ka-nalların bulunabileceği düşüncesi birçok bilim-ciye akla yakın geldi ve onları çok heyecanlan-dırdı. Özellikle çok sevinen birisi vardı: Ameri-

kalı astronom Percival Lowell. Schiaparelli'ninkanallarını duymadan önce de Mars'ta akıllı-ya-şam olduğuna inanmaktaydı. Birçok insan ka-nalları görmek için gökyüzüne baktılarsa da on-ları görememişlerdi; ama Lowell gördü. Mars'ınyüzeyini daha iyi incelemek için giderek dahabüyük teleskoplar kullandı ve sonunda kırk de-ğil, yüzlerce kanal olduğunu farketti.

Mars'taki kanallar Dünya'dakilerden hem çokdaha büyük hem de çok daha fazlaymış gibi gö-ründüğünden Lowell, Mars'taki uygarlığın bi-zimkinden çok daha gelişmiş olduğu sonucunavardı. Lowell, Schiaparelli'nin bu kanalların bu-zullardan su taşımak için yapıldığı fikrine katılı-yordu. Ancak koyu lekelerin okyanus olmadığı-

65



nı, kanalların suladığı büyük çift- v. Xoffljt jliklerde yaşayan Marslıların şe- v-*"s—•^hirleri olduğunu düşünüyordu.

Marslılar çiftliklerine su getirmek için neden

bu kadar sıkıntıya giriyorlardı? Lowell bunuşöyle açıklıyordu: Mars uygarlığı bizimkindençok daha ileri olduğuna göre Marslılar orada,bizim burada varolduğumuzdan daha uzun sü-redir yaşamaktalar; gerçekte orada, o kadaruzun süredir yaşamaktalar ki sularının çoğunutüketmiş bulunuyorlar. Her damla suya gereksi-nimleri olduğundan, eriyen buzullardan çıkansuyu taşımak için bütün gezegeni bir kanallarağıyla kapladılar...

Lowell 'in Marslılar konusunda öne sürdüğütek şey bu değildi. Diğer bilimciler Mars'ta bukadar çok hava olamayacağını söyleyince Lo-well buna karşı Marslıların akciğerler yerine so-lungaçları olabileceği yanıtını verdi.

66



#

Solungaçl ı akı l l ı Mars l ı lar ınvar olabileceği düşüncesi akci-ğerli akıllı Dünyalılara çok il-

ginç geldi Teleskop satış-ları hızla art t ı . Herkes,suya susamış uzay l ıkomşularının yaptığıkana l l a r ı gö rmekistiyordu. ,

*

67



Bazıları Lowell 'in enli çizgilerini gördüler.Başkalar ıysa daha çok örümcek ağına ben-zeyen bir desen gördüler. Ama birçokları bu

kanal lar ı göremedi ve daha güçlü te leskop-lar yapıldıkça kanalları görenlerin sayısı dagiderek azaldı.

1970' lerde Mars ' ın Rus ve Amerikan uzayaraçlar ınca çeki len yakın-çekim fotoğraf lar ıkana l la r konusundaki t a r t ı şmalara b i r son

verdi . Fotoğraf lar Schiaparel l i 'n in okyanus,Low ell' in M arslı şeh irle ri san dığ ı lekelerinbir tür kayalık bölge olduğunu ortaya koydu.Fotoğraf la rda , as t ronomlar ın kana l sandığ ışeyler yoktu Hatta kanallardan en ufak bir izbile yo ktu Hah Bizim yıldızcılar Schiap arelli

ve Lowell da yıldızlara yaraşır birer gaf yap-mışlardı.Fotoğraf larda kanal lar görünmese de dağı-

nık dar çizgiler ve Mars yüzeyini sarmalayandeğişken toz bulutları görünüyordu. Bu dağı-nık şekilleri milyonlarca mil öteden gören in-

sanlar bunlar ı kanala benzetmişt i . Belki debilimciler, karanlıkta görmeye çalışırken şa-şılatıp kırpıştırdıkları gözlerinden kaynakla-nan bir aldatıcı- ışık görüntüsünün kurbanla-rıydı.

Ancak yapılan bu gaflarda aldatıcı-ışık gö-rü n ü m ü n d e n fazlası vard ı . Aldatıcı-us görü-nümleri —fanteziler. . .

Bulu t la ra bakarken , yak ın zamanda ak l ı -

68



n ızdan geçen insan la r ın veya hayvan la r ınyüzlerini gördüğünüz oldu mu hiç? Schiapa-relli ve Lowell ' in kafa-s ı n d a d a M ars ' t ak i ( ^k an al la r v e akıll ı ^

yar atıklar vardı . -

%3=

69





madiğini d ikkat le araş t ı racaklar ından eminolabilirsiniz. Çünkü, yaşamlarını gerçeği bul-mak için harcayan ama gözlerinin hayal güç-

l e r in in kon t ro lünde o lduğunu fa rke tmeyeny a r a t ı k l a r ı r k ı , k a n a l y a p a n s o l u n g a ç l ıyara t ık la rdan veya ı ş ın -s i lah l ı robot la rdançok daha gülünçtür.

71



Danseden Bacaklar

G a f g a f ' l a r ın o t u r m a o d a -s ında duran res imde bi r gafvar. Bulabi l i r misiniz? Tele-vizyonun anteni yok. Gaf budeğil; Gafgaf'lar kabloya bağlı.Bilgisayarları yazıcıya bağlı de-ği l . Bunda da birşey yok; disket ler ini a l ıpGafgaf Babaanne 'ye götürüyor lar. Onun la-zer yazıc ıs ı var. Resimdeki gaf şu: Bütünelektron ik alet lerin fişleri ha yv an lar a bağlan-mış. Çok saçma görünmekle beraber bu, ger-çekten olabilirdi de —elektriğin kaynağı ko-nusunda bi r zamanlar çok tu tulan gar ip vesaçma bir kurama göre.

72



Tarihin baş langıc ından bu yana e lekt r ikinsanlarca biliniyordu. Eskiler, iki taşı birbi-rine sürtünce elektrik kıvılcımları çıkacağını

biliyorlardı. Ayrıca elektriğin bazı maddeler-den, diğerler ine göre daha kolay geçt iğininde farkındalardı .

Elektriğin insanlardan geçtiğini siz de bili-yorsunuz. Buna inanmıyorsanız 'çarpıcı ' b irdeney yapın: ayaklarınızı halıya sürtün, son-

ra da metal bir kapı tokmağına dokunun. An-cak e lek t r ik hakkında esk i le r in haya l b i leedemediği birşey daha bi l iyorsunuz. İnsan-lar elektriği ışık, fotoğraf makineleri, hareketeden oyuncaklar ve her gün kul landığımızyüzlerce şeye güç sağlamak için kullanabili-

yorlar. Üçyüz yıl önce bile insanlar elektriğin'bir şey yapmak' için kullanılabileceğini bil-miyorlardı . Sonra birden, yapı lan bir keşifonları harekete geçirdi .

Bir gün Luigi Galvani laboratuvar dersinive r i rken ak l ından geçen son şey e l ek t r ik

hakkında tar ih î b i r keş i f yapmakt ı . ÇünküGalvani bir doktordu Dersi elektrik değildi;konu, b i r kurbağanın bacaklar ına baskı ya-pıldığında bacak sinir lerinde ne olacağıydı.

Ancak Galvani 'nin asistanı kurbağanın si-nir ine metal bir ameliyat bıçağıyla dokunun-ca bacak titredi, seğirdi ve tekmeledi. Hayır,kurbağa gıdıklandığı için böyle yapmamıştı ;kurbağa ölüydü Ama bacağı ç ı lgınca danse-

73



diyordu. Galvani bıça-ğ ın ın kurbağanın iç in-deki bir elektrik kayna-ğ ın ı h a r ek e t ge t i rm i şo l ab i l eceğ in i dü -şündü.

Elektr ik , Galvani 'ninbil im alanı değildi ama odikka t l i b i r b i l imciydi . Eve

gi t t iğinde gördükler i konusunda akl ından ge-çenleri farklı koşullarda sınamaya girişti .Kurbağanın bacağını bakır bir çengelle de-

mi r bahçe pa rmak l ığ ına bağ l ad ı . G izeml ielektr ik kaynağı yine harekete geçt i : bacakp a r m a k l ı ğ a h e r d e ğ d i ğ i n d e s e ğ i r i y o r d u .

Elektrik gökyüzünden geliyor olabilir miydi?Galvani düşündü. Benjamin Franklin elektri-ğin yıldır ım olarak gökyüzünde dolaşabildi-ğini göstermişt i . Galvani kurbağayı içer iyealdı ve meta l b i r levhaya tu t turdu. Gökyü-zünden uzak olmasına karşın kurbağa elekt-

rik kaynağından uzaklaşmamıştı . Bacak yineseğirdi.Elektrik odanın havasından geliyor olabi-

lir miydi? Bu soruyu yanıtlamak için Galvanikurbağayı kapalı bir kaba koydu ve kaptakibü tün havay ı emerek boşa l t t ı . Ama bacakmetal levhaya değince yine seğirdi . Elektriknereden geliyor olabilirdi? Belki de kurbağa-nın bacağındaki kaslardan. . .

74





sandro Volta 'ya göre eğer Galvani hakl ıysakurbağanın bacağının iki farklı metale —Gal-vani 'n in demir parmakl ığ ı ve bakır çengel igibi— veya tek bir metal parçasına değmesib i r şey fa rke t t i rmezd i . Nas ı l o l sa me ta l l e ryalnızca kurbağadan gelen elektriği taşımakiçin konulmuşlardı.

Volta kurbağanın bir bacağına bir bakır,b i r de ç inko parças ı tu t tu rdu; bacak daha

önce Galvani için yaptığı çılgın dansı tekrar-ladı. Ancak Volta kurbağanın bacağına bir te-l in iki ucunu bağlayınca bacak pek oynama-dı. "Hah Bu çılgın hareketlerin nedeni kur-bağa değil , metaller olsa gerek," diye düşün-dü Volta.

Böyle l ik le Vol ta kurbağayı deneyden tü-müyle çıkardı . Bakır ve çinkoyu tuzlu suyakoydu ve onları bir telle birleştirdi. Araların-da güçlü bir elektrik akımı oluştu. Galvanigaflamıştı . Volta ise elektriğin hayvanlardandeğil de metallerden geldiğini kanıt lamaktan

da fazlasını başarmıştı. İlk pili yapmıştıŞ imdi e lek t r iğ in e lek t ron deni len min ikparçacıkların akımı olduğunu bil iyoruz. Gal-vani 'nin kullandığı metaller elektrik oluşma-sına neden oluyordu. Bunun nedeni metal le-r in e lekt ronu diğer e lement lerden daha ko-

lay vermeleridir. Bazı metaller de diğerlerin-den daha çok elektron verdikleri için kullanı-lan meta l in hangis i o lduğu önemlidi r. Bu,

76



birden fazla metal kullanıl ıyorsa da önemli-dir; çünkü, özellikle kolay elektron veren birmetal , elektronlarını elektron çeken bir me-tale verdiğinde daha hızlı bir elektron akımı

ve daha güçlü bir e lektr ik oluşur. Pi l lerdekullanılan metaller, çok elektrik verecek veelektronlar ın bir metalden öbürüne uzun sü-r ede akmas ın ı s ağ l ayacak b i ç imde özen l edüzenlenirler.

Hayvan la r ın kas ve s in i r l e r inden güç lü

elektrik akımları geçerek onların kol ve ba-caklar ın ı sarsabi l i r ; ancak bu akımlar hay-van la r ın kas la r ından ve s in i r l e r inden ge l -mez. Bilimciler elektrik şoku veren yılanbalı-ğı veya dikenli balıklar gibi bazı hayvanlarıince led ik le r inde bunlar ın öze l e lek t r ik or-

ganlarına sahip olduklarını gördüler. Bu or-g a n l a r d ü ş m a n l a r ı n ı e n g e l l e r v e y a a v ı nelektrik çarpmasıyla ölmesini sağlar. Ancak

77



yine de elektrik, iç kaslardan veya sinir ler-den gelmemektedir.

Evet, Galvani gaflamıştı . Ancak hayvansalelektriği almak için metalleri kullanması, Vol-ta'ya metalleri telle birleştirerek ilk pili yap-ma düşüncesini vermişti . Galvani 'nin ameli-yat bıçağı, bir kurbağa bacağını t i t retmektenfazlas ın ı gerçekleş t i rmiş ; dünyaya e lekt r ikenerjisinin aydınlık ufuklarını açmıştı . Galva-

n i 'n in ad ı bu nedenle "hareke te ge t i rmek"an lamındak i "ga lvan ize e tmek" sözcüğünüdil imize katmıştır. Galvani 'nin gafı dünyayıgalvanize etmiştir

78



Maymun Adam

İnanılmaz bir keşif yaptınız. Tarihöncesibi r hayvanın kal ın t ı lar ın ın s iz in yörenizdeolabileceğini duyunca arka bahçenizdeki tar-laları kazdınız ve tuhaf, yeşil bir nesne buldu-nuz.

Bu parçanın ait olduğu yaratığın nasıl birşey olduğunu bi lmeye can a t ıyorsunuz. Butek hayvan parças ına dayanarak resmin bü-

t ü n ü n ü ı ı a y c u e u ı y u r s u ı ı u z . D u ı u u g u -

nuz parçanın bir ayak parmağı veyaburun veya kuyruğun ucundaki bir çı-kınt ı olduğuna karar verebi l i rs iniz .Belki de yaratık o denli büyüktü ki,bu parça onun kocaman d i l indekitek bir tat tomurcuğuydu.

Tek bir parçadan bir model oluş-turma düşüncesi i lginç gelse de so-

oo

0

79



nuç insanı bazen utandırabilir. Parçanın, bu-zu çözülünce yaydığı sar ımsak kokusundan,tarihöncesi bir burun değil , çağdaş bir turşu

olduğunu da farkedebil irsiniz.1800'lerin sonunda bilimciler hepimizin birakrabası olabilecek birisinin, en eski insanınmodel in i yapmaya çal ış ıyor lardı . Darwin ' inyeni evrim kuramına göre insanlar dünyadabirdenbire, şimdi bizim göründüğümüz şekil-

de ortaya çıkmamışlar, tarihöncesi bir tür ya-ratıktan gelişmişlerdir. Bu nedenle bilimcilerher yerde tarihöncesi atalarımıza ait olabile-cek kemikler aramaktaydılar.

Bütün dünya ilk insanların neye benzediği-ni bulmaya hevesliydi ama İngilizler herkes-

ten daha hevesliydiler. Tarihöncesi bir Alma-nın kemikleri bulunmuştu —tepesi basık, bü-yük kemikli bir Neandertal insanı. Tarihönce-si bir Fransızın kemikleri de bulunmuştu —daha az hayvansı bir Kro-Magnon insanı.

Bu keşifler İngilizleri kendi topraklarında

tarihöncesi bir ata bulma arayışına sokmuştu.İngilizler için bu, neden bu kadar önemliy-di? Çünkü o devirde İngi l tere dünyanın engüçlü ülkesiydi. Büyük İngiliz İmparatorluğubü tün dünyadak i sömürge l e r e hükme tmek-teydi. İngilizler tüm dünyaya kendi yaşam bi-çimlerini yaymışlardı; çünkü kendilerinin çoközel oldukları kanısındaydılar. Onları özel ya-pan şey kısmen, taşıdıkları İngiliz kanı, yani

80



İngiliz soyundan gelmiş olmaları gerçeğiydi.Bu nedenle atalarının ikinci sınıf başka ülke-lerden gelebi leceği düşüncesi onlara korku-tucu geliyordu.

İngiliz bilimciler ülkelerinde şimdiye dekbulunanlardan daha eski —ve mümkünse ya-kışıklı— bir tarihöncesi ata ararlarken, ara-dıkları kanıt derin bir çamur çukurunda bek-liyordu.

İngiliz Charles Dawson profesyonel bir bi-limci değildi; bir hobi olarak taşları incelerdi.Bir gün Pi l tdown'da bir ç i f t l ikten geçerkenDawson, yol kenarındaki bir çukurda, o kadarkuzeyde pek ras t l anmayan tü rden b i r çak-maktaşı gördü. Bilimciler daha önce bu taş-

tan yapılmış alet ler gördükleri için Dawsonburaların eski bir alet yapım bölgesi olabile-ceğini düşündü. Bu nedenle de çiftlikteki işçi-lere kemiklere bakar olmalarını tembihledi.

Birkaç yıl sonra bir işçinin kazması, hindis-tancevizine benzeyen bir şeye çarptı . Ancak

İngi l tere 'de hindis tancevizi yet işmez. Daw-son geldiğinde buluntunun kesinlikle bir hin-distancevizi olmadığını gördü. Bulunan şey,zamanla kararmış, gizemli bir kafatasının üstbölümüydü.

Dawson bu kafatası parçasını konuya i lgiduyan bir profesyonel bilimci arkadaşına gös-terdi. Bu olası tarihöncesi insanının başka par-çalarını aramak için beraberce çukura gittiler.

81





Bu çene kemiğinde bir acayiplik vardı. Birmaymunun çene kemiğ ine çok benzemekleberaber dişler insanlarınki gibi düzdü. Tari-

höncesi çağa ai t kemikler tüm dünyada o ka-dar ender bulunuyordu ki birbirleriyle i l int i l iolmayan fosi l ler in birbir ler ine bu kadar ya-kın olma olasılığı çok küçüktü. Bütün parça-ların rengi aynıydı ve aynı yaşta gibi görünü-yor lardı Bu nedenle çene kemiği , kafa tas ı -

nın diğer parçalar ından çok maymun kemiği-ne benzediği halde bu ikilinin, bu parçalarınaynı kökenli olduğundan kuşkuları yoktu.

Hemen bir model yapma iş ine gir iş t i ler.Böyle bir model i bir leşt i rmek kutuda sat ın

aldığınız bir model i bir-

leşt i rmekten çok da-ha zordur. Parçala-r ı n ç o ğ u y o k t u .Ay r ı c a k u t u n u nü s t ü n d e o r t a y aç ıkacak şey in ne

O olm ası gerek t iğ inig ö s t e r e n b i r r e s i m

de yoktu. Eksik parça-ların şeklini , kemikle-rin nasıl birleştiğini ta-sar lamalar ı , di l , beyinvb. için ne kadar boş-luk gerekt iğ ini h es ap -lamaları gerekiyordu.

iltdown adamınınparçaları

83



Sonunda or taya ç ıkan yara t ık b i raz may-munsu olmakla beraber Neander ta l ve Kro-Magnon insanlarından daha yakışıklıydı .

Bu yaşlı yaratık dahaakıl l ı , daha kibar, dahasaygın. . . ve 'daha İngi-l iz ' görünüyordu.

P i l t d o w n a d a m ı b i rgrup İngiliz uzmana tak-

dim edi ld iğinde uzman-lardan yığınla soru gel-di. Bu adam yüz bin mi,iki milyon yaşında mıy-dı? Modelin şekli doğrumuydu yoksa beyin iç in

biraz daha büyük bir boşluk mu gerekiyor-du? Ancak hemen hepsinin uyum içinde ol-duğu birşey vardı: gerçekten önemli bir tari-

hönces i insan bulunmuştu .Hikaye gazetelerde çıkt ığında

Pil tdown adamı birden ünlü birk iş i o ldu. Bütün ülke onu enyaşlı İngiliz, belki de insanlığınilk atası olarak selamlıyor, yakı-

şıklı atalarının heykelciklerini sa-t ın almaya koşuyarlardı .

1950' lere gelindiğinde Pil tdownheyecanı yat ışmışt ı . İngi l tere 'nin

sömürgeleri birer birer bağımsız-lıklarını kazanmışlar, İngiliz İm-

84



paratorluğu günleri arkada kalmıştı . İngil izbilimciler de artık, ilk İngilizi bulmaktan çokdiğer bilimcilerle birlikte çalışarak ilk insanı

bu lm akla i lgi leniyorlardı. Ve Pil tdow n ada m ı-nın bu hikayedeki rolü konusunda akılları gi-derek biraz daha karışıyordu.

Piltdown adamı, bulunmuş olan cjiğer tari-höncesi insanlardan farklıydı . Diğerleri may-m u n s u g ö r ü n ü m l ü , a n c a k z a m a n l a i n s a n a

daha çok benzeyen bir iki-ayakl ı lar grubu-nun bi reyler iydi . P i l tdown adamı bu grubauymuyordu. Bu nedenle bil imciler Pil tdovvnadamının parça la r ın ı daha d ikka t le ince le -meye başladılar. Bu incelemelerden biri çokkuşkulu birşeyi ortaya koydu: Piltdovvn ada-mının dişlerindeki çok ince çizikleri.

Dişlerin yeme nedeniyle aşınması olağan-dışı değildir. Yemek yerken en çok hangile-riyle çiğnediğinize bağlı olarak farklı dişlerfarklı ölçüde aşınırlar. Ancak Pil tdown ada-mının bütün diş ler i tamamen aynı şeki ldeaşınmıştı. Dişler bu şekilde aşınınca nedeniyemek olamazdı ; çürüme de olamaz-d ı . Neden , tö rpülemeydi . Bi r i s ibu dişler i t ö r p ü d e n ge- _ tf/îkz»çirm işti Am a ne de n? • s J a r ""

B i l i m c i l e r P i l t d o w na d a m ı n ı n k e m i k l e r i n eçeşi t l i kimyasal madde-ler u yg u l ay ar ak ka fa ta s ı _

85



ve çene kemiğinin birbir ine uyacak biçimdeboyandığını anladı lar. Daha sonra , uygula-nan yeni keşfedilmiş bazı yöntemler kafata-

s ın ın tar ihönces i çağdan olmadığını or tayakoydu. Yalnızca birkaç yüzyıllıktı . Çene ke-miği ise bu kadar bile eski değildi; dahası in-san kemiği de deği ldi . Dişler i törpülenerekinsan dişine benzeti lmiş bir günümüz oran-gotanına aitt i . Dawson gaf yapmıştı . . .

Ancak bu bi l imsel gaf , b i l imsel b i r ' şa-ka 'n ın sonucuydu. Böyle b i rşey nas ı l o lur-du? Birisi, ilk insanların İngiliz olduğunu ka-nı t lamak için bu kemikler i çukura mı göm-müştü? Bir is i , Dawson 'u apta l yer ine koy-mak için mi oraya koymuştu? Yoksa onlarıDawson'un kendisi mi koymuştu? Bu kadarçok uzmanı tuzağa düşüren bu Pi l tdown al-datmacasını kimin düzenlediği hâlâ bil inmi-yor.

P i l tdown adamının b i r t ak l i t o lduğununanlaşı lmasından birkaç on-yıl sonra bil imci-ler ortak atamızı bulmaya hayli yaklaşt ı lar.Artık bilimciler i lk insanın atasının iki mil-yon yıl önce Doğu Afrika'da yaşadığını düşü-nüyorlar. Bu ata Pil tdown adamına pek ben-zemiyorsa da, ona çok şey borçlu; bütün ta-r ihöncesi model ler ine borçlu olduğu gibi .

P i l t d o w n a d a m ı b i l i m c i l e r e f o s i l l e r d e nmodeller oluştururken çok dikkat e tmek ge-rektiğini öğretti. Bilimcilerin bir fosilin yaşı-

86



nı daha iyi saptanmasını sağlayan yeni yön-temler gel iş t i rmeler ine önayak oldu. Ayrıcabil imin bütün dallarında çalışanların, yalnız-

ca rast lantısal hatalar için değil , olası sahte-karl ıklar konusunda da uyanık olmaları gere-ğine dikkat çekti . Hiç yaşamamış birisi içinbu kadarı hiç de fena sayılmaz

Dawson 'un b i r o rango tan çene kemiğ in içamur çukurundan ç ıkar ıp a tas ın ı bulduğu-

nu ilan etmesine gülmek kolaydır. Ancak ko-nuyu düşününce tar ihönces i yaşam hakkın-da bugün bildiğimiz herşeyi bilimcilerin buşeki lde or taya çıkardığı-nı anlarız.

D i n o z o r l a r m i l -y o n l a r c a y ı l ö n c eyaşadılar. Kalıntılarıi s e çok ende rd i r. Bunedenle bil imciler, par-ça la r ın ın çoğu kay ıpolan bu bulyap b i l -meces in i t amamla -m a k z o r u n d a l a r .K e m i k l e r i n n a s ı lb i r l e ş t i ğ in i , on l a r ık a p l a y a n k a s l a r ı n —ne ye be nz ed iğ in i , ^ İŞ ^Ç r^ha yv an lar ın nasıl ha- Ireket edip kendi ler ininası l koruduklar ını ve

87



ne yemekten hoşlandıklar ın ı öğrenmek iç infos i l lere bakıp , gördükler in i günümüz hay-vanlarıyla kıyaslarlar.

Ancak bu sonuçlar ı ç ıkar ırken bi l imcilerbunları s ınamayı, dikkatle incelemeyi ihmaletmezler ve başkalarını da aynı şeyi yapma-ya çağırırlar ki. . . fosiller onları maymun yeri-ne koymasın

88



Gaflara KoşBaşarıya Ulaş

Uzayda yumrularla kaplı bir kaya parçasıüzerinde döne döne gidiyorsunuz ve tam birşaşkınlık içindesiniz. Biraz önce ısırdığınız

yumru da sizi ısırmıştı Nelerin yenebilir ol-duğu hakkında hiç bir bilginiz yok. Bunlarınhangileri hayvan? Neresi yukarı, neresi aşa-ğı? Burada neler dönüyor?

Sendel iyorsunuz , tökez l iyorsunuz , düşü-yorsunuz ve sonunda başka insanlara çarpı -yorsunuz Sürülerle insanlar. . . Bir bölümü tö-kezliyor, bir bölümü düşüyor; ama çoğunlukdüşmüyor. Yumrular a ras ın-

89



Yıllardır acemice işler yapıyorlar ve gaflıyor-lar, ama bu gaflar onlara çok şey kattı.

Yumrular ın besin, ıs ı tma, ulaşım ve i laç

olarak nasıl kullanıldığını öğrendiler. Şu an-d a ü s t ü n d e d u r m a k t a o l d u ğ u n u z a b e n z e rtaşları inceleyerek bütün kayanın hari tasınıçıkardılar. Sizin kayanızın nereden gelip ne-reye gitt iğini anlamak için gökyüzündeki kü-meler i inceledi ler. Yumrular ı taş lara sürte-

rek bu kümelerde depolanmış gücü açığa çı-karmayı bile öğrendilerAncak bu kaya üs tündek i ya -

şam hakk ında b i lg i ed ind ikçe ,pek b i r şey b i lmedik le r in i dahaiyi anladı lar. En küçük yumrula-

r ın iç inde ne olduğu hakkında hiçbir bi lgileri yok; veya en büyükkümeler in ö tes inde ne o lduğu,k ü m e l e r d e k i g ü c ü n t a ş l a r ı niçinde ne aradığı hakkında.. .K o n t r o l a l t ı n a a l ı n a c a kk u v v e t l e r v a r ;iyileşt ir i lecekh a s t a l ı k l a r ,y a n ı t l a n a c a ksayısız yeni so-rular var...

Bu insanlar yeni yanıt lar bulmak için ya-nıp tutuşuyorlar. Yeni yanıtlara çok yakınlarama onları bir türlü yakalayamıyorlar. Yeni

90



yanıtlar bulmak için yeni bir yaklaşım gere-kiyor. Yeni bir düşünce. Yeni bir akıl. Size ge-reksinimleri var.

Bu kaya üstündeki yaşamın sır larını çöz-meye nasıl mı yardımcı olabilirsiniz? İlköncebaşkalar ın ın öğrendikler i şeyler i inceleye-ceksiniz: kullandıkları yöntemleri , bulduklarıyanıtları .

Bu ya nı t la ra sayg ı du yu n. Hay ran kal ın .

Neden doğru olduklar ını öğrenin. Daha son-ra da neden yanlış olabileceklerini düşünün.Neden mi? Çünkü bu çok saygın yanı t lar ınhepsine, daha önce yine çok saygın olan ya-nıtların gaf olduğunun anlaşılması so-nucunda varı lmışt ı r. Yeni yanı t lar

bulmak için kendinize şunus o r m a l ı s ı n ı z : B u ç o ksaygın yanı t lar ın han-gis i gerçekte b i l imselgaftır?

Birer dedektif kesilipbu gaflar ın peşine düşme-niz gerekiyor. Bu amaçla,biraz geriye çekilip, bu çoks a y g ı n y a n ı t l a r a u z a k t a nbak ın ve düşünün . Son rab a ş ı n ı z ı y a n a ç e v i r i p b usayg ın yan ı t l a r ı f a rk l ıb i r aç ıd a n inc e le y in . ,S o n r a d a , b u s a y g ı n

91



yanıt ların başaşağı nasıl göründüklerini an-lamak için başınızın üstünde amuda kalkın.

Bu çok saygın yanı t lar ı düşünebi ldiğiniz

bütün yönlerden sorgulayın. Bunlar Bat lam-yus, Stahl ve Galvani 'nin yanıtları gibi, tamtersine olabilirler mi? Simyacı Maria ve İm-parator Shun'un yanıt ları gibi mantıksal gö-rünmekle birl ikte gerçekte mantığa uzak ola-bilirler mi? Schiaparelli ve Lowell 'in yanıtları

gibi optik bir yanılgı veya hayalgücü kurgu-su olabil ir ler mi? Von Helmont 'un yanıt ındaolduğu gibi koşulları be-l i r l enmemiş deney l e r ed a y a n ı y o r o l a b i l i r l e rmi? Kolomb'un yanı t ın-

da o lduğu g ib i "ya ld ız -lanmış" olabi l i r ler mi?Dawson 'un yan ı t ı n -da olduğu gibi bira lda tmacaya dayan ı -yor o lab i l i r le r mi?olabilirler mi? ... ola-bilirler mi?

S iz in bu lacağ ı -nız yeni sorular ak-la yeni yanıtlar geti-recekt i r. Onlar ı s ınayın , s ınayın , defa larcadeneyip sınayın. . .

Akı l , d ikkat ve hayalgücünü kul lansanızda 'gaflayabilirsiniz'. En ünlü gaf dedektifleri

92



bile gaf yapabil ir ler. Ama sevinçten havayauçmanız da olasıdır. Çok şaşır t ıc ı yanı t larbulabilirsiniz; çok parlak, hiç kimsenin hayal

bile etmediği akıl almaz yanıtlar. Ve işte böy-le , gaf lar la dolu bir evrende döne döne gi-derken, bir bakarsınız ki siz de gerçeği gaf-lamışsınız...

93









gömleklerin fare doğurduğu

elektriğin kurbağalardan elde edildiğibir dünya düşünün.Ya da K/|arsLıLarın gezegenlerini

su kanallarıyLa donattığını...&eLki size saçma \/e inanılmaz

geliyor.

"Alamaz " diyorsunuzAma bunlara inanıldığı dönemler deolmuştu; üstelik oldukça parlak,

çalışkan biLimciLer tarafìndan,

gaf la r Ve hataLar insanlara özgüdür,-bilimciler de bundan payını

alacaklardı elbet.Ancak bu kitapta y er M erten

biLimsel gaflar özel bir türden.&unlar odanızı aydınlatmanızı,

pasta kreması yapmanızı

Date post:	04-Jun-2018
Category:	Documents
Upload:	semih-soylemez
View:	329 times
Download:	27 times

Billy Aronson - Bilimsel Gaflar

Documents