Gibasihan:
Gabay sa Produksyon ng Mais Institute of Plant Breeding College of Agriculture University of the Philippines, Los Baños College Los Baños, Laguna
AGRICULTURAL TRAINING INSTITUTE-REGIONAL TRAINING CENTER VIII
Visayas State University, Baybay City, Leyte Telefax # (053) 335-2614 E-mail Address: [email protected] URL: http://www.ati.da.gov.ph/rtc8; http://atirtc8.multiply.com January 2007
25
IPB Var 4 • Panglusok (galingon, lung-agon ug gihimong kan-on) • Puti, open-pollinated variety • Moani og 4.89 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 90-94 ka adlaw gikan pagtanom
DLU Pearl Sweet
• Lung-agonon, tam-is • Puti, open-pollinated variety • Moani og 6.10 ka tolenada kada ektarya (presko) • Maani 72 ka adlaw gikan pagtanom
Lagkitan
• Lung-agonon, piliton • Puti, open-pollinated variety • Moani og 6.5 ka tolenada kada ektarya (presko) • Maani 68-70 ka adlaw gikan pagtanom
Macapuno
• Lung-agonon, piliton • Puti, open-pollinated variety • Moani og 6.26 ka tolenada kada ektarya (presko) • Maani 68-70 ka adlaw gikan pagtanom
Supersweet
• Lung-agonon, piliton • Dag, open-pollinated variety • Moani og 7.2 ka tolenada kada ektarya (presko) • Maani 70-72 ka adlaw gikan pagtanom
Nutrisweet
• Lung-agonon, piliton • Dag, open-pollinated variety • Moani og 5.74 ka tolenada kada ektarya (presko) • Maani 72-76 ka adlaw gikan pagtanom
Listahan 4. Mga barayti sa IPB IPB 911
• Panglusok (pagkaon sa hayop ug pang-industriya) • Dag, hybrid (una nga single cross) • Moani og 7.18 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 97-99 ka adlaw gikan pagtanom
IPB 929
• Panglusok (pagkaon sa hayop ug pang-industriya) • Dag, hybrid (3-way cross) • Moani og 7 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 106 ka adlaw gikan pagtanom
IPB 913
• Panglusok (pagkaon sa hayop ug pang-industriya) • Dag, hybrid (3-way cross) • Moani og 6.58 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 104 ka adlaw gikan pagtanom
IPB 9204
• Panglusok (galingon, lung-agon ug gihimong kan-on) • Dag, hybrid (una nga single cross) • Moani og 5.96 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 110 ka adlaw gikan pagtanom
IPB Var 1
• Panglusok (pagkaon sa hayop ug pang-industriya) • Dag, open-pollinated variety • Moani og 4.55 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 105 ka adlaw gikan pagtanom
IPB Var 7
• Panglusok (pagkaon sa hayop ug pang-industriya) • Dag, open-pollinated variety • Moani og 5.57 ka tolenada kada ektarya (uga) • Maani 105 ka adlaw gikan pagtanom
24
Pasiuna Ang mais usa sa mga mahinungdanon nga pananom sa Pilipinas. Sunod sa humay, kini ang ikaduhang pagka-on sa tawo (puti nga mais). Gigamit sab ni nga pagkaon sa mananap ug sagol sa paghimo og produktong pang-industriya. Tungod sa klima sa Pilipinas nga anagay sa mais, lapad ang yuta nga gitamnan na niini. Lapas sa katunga sa yuta nga gitamnan og mais naa sa timog nga bahin sa nasud. Nagkalain-lain ang klase sa mais ang gitanom sa mga mag-uuma sama sa dag, puti, piliton, tam-is ug baby corn. Kasagaran sa gihimo nga pagkaon sa mananap ug produktong pag-industriya mao ang dag nga mais. Sa Bisayas ug Mindanaw, ang puti nga mais gigaling ug gikaon sa uban. Lami sab nga luto-on ug isagol sa utan ang piliton ug tam-is nga klase sa mais. Samtang ang baby corn halinon kaayo nga pangsagol sa utan sa mga restawran ug hotel.
Paagi sa Produksyon Aron taas ang ani, kinahanglang hinumduman ang mga pamaagi sa pagtanom ug pag-atiman sa mais. Makatabang sa pagpataas ug pagpanindot sa ani ang mga musunod nga mga pamaagi o giya sa produksyon.
Buhaton una magtanom 1. Andamon ang tukmang binhi
a. Modesider kung ang mais nga itanom hybrid ba o open-pollinated variety (OPV)
1
Unsa ang hybrid?
• Pareho ang hitsura
• Taas og ani kay sa OPV
• Mas mahal ang binhi
• Dili mahimong binhi ang maani Unsa ang OPV?
• Nagkalainlain ang hitsura
• Ubos ang ani kay sa hybrid
• Mahimong himoon nga binhi ang maani
b. Pilia ang barayti nga taas og ani ug dili dali taptan sa sakit ug peste (tan-awa ang listahan 1 sa palid 17—20 ug listahan 4 sa palid 24—25).
c. Paggamit og maayo nga kalidad sa binhi nga mapalit sa maayo ug ilado nga kumpanya o ahensya sa gobyerno.
Binhi nga kinahanglanon sa kada ektarya:
2. Andamon pag-ayo ang uma nga tamnan
a. Daruhon ang yuta usa ka bulan una pa magtanom
Gilawmon sa pagdaro: • Kabaw: 6-8 sentimetros • Traktor: 14-16 sentimetros
2
Listahan 3. (dugtong)
23
Ang-ang sa Pagdako
Peste Pamaagi sa Pagsumpo/Paglikay
Pagtasel hangtod sa pagkagulang
Rust Physoderma brown spot Giberella ug fusarium stalk and ear rot Pythium stalk, root rot Common smut Charcoal rot Diplodia ear ug stalk rot
Gamit sa resistensyado nga barayti ug fungicide. Gamit sa resistensyado nga barayti. Daruhon ang yuta nga tamnan. Gamit og resitensyado nga barayti. Kanunay bantayan nga sakto ang katambok sa yuta ( likayan ang taas nga nitrohena ug ubos nga potasyum). Sunda ang tukma nga distansya sa tanom. Magtanom sa dapit nga dili mapunduhan og tubig. Sagulan og fungicide ang binhi. Kanunay batayan nga sakto ang katambok sa yuta. Gamit og resistensyado nga barayti. Ibton ug sunugon ang mga tanom una moputok ang mga galls. Likayang masamaran ang mga tanom. Gamit og resistensyado nga barayti. Kanunay bantayan nga sakto ang katambok sa yuta. Kanunay bantayan nga basa ang yuta pagkahuman mamulak ang tanom. Likayan ang sobra o kulang nga tubig. Gamit og resistensyado nga barayti. Hinloan ang dapit. Magbomba og fungicide (pananglitan: Benomyl ug Maneb). Magpuli-puli og tanom. Likayan ang taas nga nitrohen ug ubos nga potasyum.
Tanang ang-ang Sugarcane mosaic virus Maiz dwarf virus
Gamit og resistensyado nga barayti Magbomba og makapatay sa sagbot. Kuhaon ang mga tanom nga mahimong puy-an sa peste. Magpuli-puli og tanom. Pusaon ang mga dangan nga nagdala sa sakit. Magtanom og sayo aron malikayan ang taas nga populasyon sa peste.
Listahan 3. Mga pamaagi pagsumpo sa mga sakit
22
Ang-ang sa Pagdako
Peste Pamaagi sa Pagsumpo/Paglikay
Pagtumaw hangtod sa early whorl
Downy mildew Southern o maydis leaf blight Bacterial sripe o streak
Gamit og fungicide (metalaxyl). Gamit og resistensyado nga barayti. Hinloan ang dapit ug kuhaon, ilubong o sunugon ang mga tanom nga adunay sakit. Gamit og resistensyado nga barayti. Daruhon ang uma nga gianihan. Gamit og systemic fungicide. Gamit og resistensyado nga barayti. Pusaa ang mga dangan nga mokaon sa dahon.
Pagdako hangtod di pa magtasel
Banded leaf ug leaf blight Diplodia leaf steak or blight Curvularia leaf spot Northern leaf blight Bacterial stalk rot
Kuhaon ang mga dahon nga may sakit. Lawmon ang pagdaro. Sundon ang tukma nga distansya sa pagtanom. Magbomba og fungicide. Magtanom sa dapit nga dili mapunduhan og tubig. Hinloan ang dapit ug magbomba sa tukma nga kemikal. Sundon ang tukmang distensya sa pagtanom. Magbomba og fungicide. Gamit og resistensyado nga barayti. Magbomba og fungicide. Gamit og resistensyado nga barayti ug tukmang paagi sa pag-atiman sa tanom. Likayan nga magbaha ang dapit. Likayan ang taas nga nitrohen ug ubos nga potasyum. Ayuhon ang agianan sa tubig.
3
Sa kalubian, daruhon ang yuta duha ka metros ang gilay-on sa punuan sa lubi.
b. Dugmukon ang yuta pinaagi sa
pagkamot duha ka semana una pa magtanom
c. Daruhon pag-usab ang yuta usa ka
semana una pa magtanom
d. Usban pagkamot ang tamnanan
duha ka adlaw una pa magtanom aron mapino ang yuta
Ang sakto nga paagi ug panahon sa pag-andam sa yuta kinahanglanon aron:
• Paspas motubo ug modako ang tanom
• Mapugngan ang pagtubo sa sagbot
• Taas ang kakayahan sa yuta sa pagpugong sa tubig
Hinumdumi
Buhaton sa adlaw sa pagtanom
3. Magtudling nga may gilay-on nga 75 sentimetros ug gilawmon nga 8 sentimetros
4. Mag-abono kada
t u d l i n g u n a magtanom
4
Sa kalubian nga 8 x 8 metros ang distansya, paghimo og lima ka tudling sa mais.
Kung ang kalubian 10 x 10 metros ang distansya, paigo-i ang walo ka tudling sa mais.
Listahan 2. Mga pamaagi pagsumpo sa mga peste
21
Ang-ang sa Pagtubo
Peste Pamaagi sa Pagsumpo/Paglikay
Oras sa pagtanom ug pagsibol
pula nga umigas, white grub, mole cricket
Magbutang og tukma nga kemikal. Tubigan dayon pagkahuman ug tanom.
Pagsibol hangtod sa early whorl
whorl maggot, white grub, mole cricket, semi-looper, cutworm, earworm, armyworm, corn aphid, corn borer
Magbutang/magbomba sa tukma nga kemikal.
Pagdako hangtod di pa magtasel
corn borer cutworm, semi-looper, armyworm, earworm aphid, silk beetle
Magtanom sa tukma nga panahon. Magtanom og resistensyado nga barayti. Magbomba og Dipel kung taas na ang populasyon sa peste. Magbutang og Trichogramma, earwig ug Orius. Mogamit og IPM. Atimanon pagmaayo ang mga tanom ug magbomba og kemikal kung kinahanglanon. Magbomba sa tukma nga kemikal.
Pagtasel hangtod sa pagkagulang
corn borer earworm, silk beetle, bukbok ilaga
Magtanom sa tukma nga panahon. Magtanom og resistensyado nga barayti. Magbomba og Dipel kung taas na ang populasyon sa peste. Magbutang og Trichogramma, earwig ug Orius. Mogamit og IPM. Magbomba/magbutang sa tukma nga kemikal. Magpa-on og hilaw nga mais sa may hilo sama sa ZnPO4 (anti-coagulant). Mogamit og Racumin. Kanunay nga hinloan ang uma.
Tanan nga ang-ang balang Susihon ug panid-an ang populasyon sa baling. Magbomba sa dapit nga tua nagpadaghan o breeding sites. Magbomba sa tukma nga kemikal.
Paghipos bukbok Mogamit og barayti nga mayo ang husk cover. Hinloan ang dapit ug magbomba sa tnga kemikal.
20
Listahan 1. (dugtong)
DA-CVIARC – Department of Agriculture-Cagayan Valley Integrated Agricultural Research Center
USMARC – University of Southern Mindanao Agricultural Research Center
PANGALAN
SA
NSIC
NGA
BARAYTI
PANGALAN
SA
BARAYTI
ANI
(t/
ha.)
ADLAW
NGA
MAANI
PAGKA-
TANOM
GITAS-
ON
(cm)
KULOR
SA
BUNGA
KLASE
KAKAYAHAN
BATOK SA DANGAN
UG SAKIT
KOMPANYA
NGA
NAGHIMO
DAPIT
TUIG NGA
GIREKO-
MENDAR
Cn 2001-
129
NK 5478
6.93
101-107
192-194
Dag
Single cross
hybrid
R sa corn borer
MR sa stalk rot ug
rust
Syngenta
L
2001
Cn 2001-
130
C 9026
6.93
101-103
215-220
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MS sa stalk rot ug
rust
R sa corn borer
30DAP
MR sa corn borer
Agroseed
LVM
2001
Cn 2001-
131
P 30R49
6.00
103-105
221-228
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR-R sa corn borer
ug rust
Pioneer
M
2001
Cn 2001-
132
P 30M50
6.08
102-103
208-233
Dag
3-w
ay cross
hybrid
R sa rust
MR sa stalk rot
R sa corn borer
30DAP
MS sa corn borer
60
Pioneer
VM
2001
Cn 2001-
133
C 8619
7.40
100-106
188-194
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR-R sa corn borer
MS sa stalk rot
Agroseed
L
2001
Cn 2001-
134
C 8652
7.53
101-103
221
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR sa corn borer
stalk rot ug rust
Agroseed
LVM
2001
Cn 2001-
135
IEC GLUT 2
5.54
68-71
170-209
Puti
OPV
MR sa stalk rot,
rust ug corn borer
DA-CVIARC
L
2001
Cn 2001-
136
USMARC
9902W
5.58
100-102
203-214
Puti
OPV
MR sa corn borer,
stalk rot ug rust
USMARC
LM
2001
Kung ang yuta napasusi na: Gamita ang 50% nga nitrohena ug tanan nga posporus ug potasyom (ilain ang nahibilin nga 50% nga nitrohen alang sa sunod nga pag-abono usa ka bulan human magtanom). Kung ang yuta wala mapasusi: Hybrid: 6-8 ka sakong abono nga complete (14-14-14) kada ektarya. OPV: 4-6 ka sakong abono nga complete (14-14-14) kada ektarya.
5
Ang kadaghanon sa abono mag-agad sa katambukon sa yuta. Mahimo nga masabtan ang katambukon sa yuta pinaagi
sa pagpasusi niini sa laboratoryo. Mahimong dalhon ang soil sample sa pinakaduol nga anhensya sa Bureau of Soils and Water Management o mogamit og rapid soil test kit pinaagi sa pagtabang sa mga agricultural technician sa Department of Agriculture.
Hinumdumi
N – 50% P – 100% K – 100%
5. Tabuni og gamay nga yuta ang abono aron dili kini motapot sa binhi.
6. Itanom ang binhi.
Mahimong ubsan ang pagbutang og abono pinaagi sa paggamit og organiko nga pagpatambok sa yuta sama sa kompost ug hugaw sa mananap. Isagol kini pag-ayo sa
yuta sa panahon nga giandam ang yuta pinaagi sa pagdaro ug pagkaras.
Hinumdumi
6
Hybrid : 1 ka binhi nga may distansya nga 20 sentimetros
OPV : 1-2 ka binhi nga may distansya nga 25 sentimetros
19 Listahan 1. (dugtong)
PANGALA
N
SA
NSIC
NGA
BARAYTI
PANGALAN
SA
BARAYTI
ANI
(t/
ha.)
ADLAW
NGA
MAANI
PAGKA-
TANOM
GITAS-
ON
(cm)
KULOR
SA
BUNGA
KLASE
KAKAYAHAN BATOK
SA DANGAN UG
SAKIT
KOMPANYA
NGA
NAGHIMO
DAPIT
TUIG NGA
GIREKO-
MENDAR
Cn 99-
119
CMU 9425
5.34
100-102
216-
250
Puti
OPV
HR sa stalk rot
CMU
M
1999
Cn 2000-
120
AG 5325
7.86
102-104
220-
237
Puti
3-w
ay cross
hybrid
MR sa stalk rot ug
rust
Monsanto
M
2000
Cn 2000-
121
AG 8314B
7.96
100-103
180-
211
Dag
Single cross
hybrid
MR sa stalk rot ug
rust
Monsanto
M
2000
Cn 2000-
122
AG 8374
6.97
99-103
181-
212
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR sa stalk rot ug
rust
Monsanto
L
2000
Cn 2000-
123
C 7122
7.40
101-103
218-
224
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR sa stalk rot
MS sa rust
Monsanto
LVM
2000
Cn 2000-
124
C 7286
7.78
101-104
203-
223
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MS sa corn borer ug
stalk rot
MR sa rust
Monsanto
LVM
2000
Cn 2000-
125
C 8010
7.43
101-104
212-
229
Dag
3-w
ay cross
hybrid
MR sa stalk rot, rust
ug corn borer
Monsanto
LVM
2000
Cn 2000-
126
P 30A55
6.43
102-108
202-
239
Dag
Single cross
hybrid
HR sa stalk rot
MR sa rust ug corn
borer
Pioneer
L
2000
Cn 2000-
127
P 30D44
6.77
100-105
186-
222
Dag
Single cross
hybrid
HR sa stalk rot
MR sa rust ug corn
borer
Pioneer
L
2000
Cn 2000-
128
BS 9901
6.13
103-104
171-
178
Dag
3-w
ay cross
hybrid
R sa corn borer,
stalk rot ug rust
Bioseed
L
2001
18
Listahan 1. (dugtong)
OPV – open-polinated variety
MS – m
oderately susceptible (medyo m
ahinay)
CMU – Central Mindanao University
PANGALAN
SA
NSIC
NGA
BARAYTI
PANGALAN
SA
BARAYTI
ANI
(t/
ha.)
ADLAW
NGA
MAANI
PAGKA-
TANOM
GITAS-
ON
(cm)
KULOR
SA
BUNGA
KLASE
KAKAYAHAN BATOK
SA DANGAN UG SAKIT
KOMPANYA
NGA
NAGHIMO
DAPIT
TUIG
NGA
GIREKO-
MENDAR
Cn 99-110
CPX 3600
6.24
99-100
196-210
Puti
3-w
ay cross
hybrid
HR sa stalk rot
MR sa corn borer ug
rust
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-111
CPX 3601
5.99
100
195-230
Puti
3-w
ay cross
hybrid
HR sa stalk rot
Monsanto
VM
1999
Cn 99-112
CPX3627
7.06
102
217-222
Dag
Single cross
hybrid
HR sa stalk rot
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-113
DK 9572
7.19
102-105
217-220
Dag
Single cross
hybrid
MR sa stalk rot
MS sa corn borer ug
rust
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-114
P 30A38
7.18
102-104
176-204
Dag
3-w
ay cross
hybrid
HR sa stalk rot
Pioneer
LM
1999
Cn 99-115
P 30A65
7.70
102
186-214
Dag
3-w
ay cross
hybrid
HR sa corn borer ug
stalk rot
Pioneer
LM
1999
Cn 99-116
TCT 1155
6.45
104-105
168-178
Dag
Single cross
hybrid
HR sa stalk rot
BM
Domingo
L
1999
Cn 99-117
CMU 9421
5.38
101-102
215-244
Puti
OPV
HR sa stalk rot
CMU
M
1999
Cn 99-118
CMU 9423
5.40
101-103
183-187
Puti
OPV
HR sa stalk rot
CMU
M
1999
Mahimo sab nga gamiton ang corn planter sa pagtanom sa binhi.
7. Tabuni ang binhi og yuta ug tamaki aron
maayo ang pagdapat sa yuta.
Buhaton pagkahuman og tanom 8. Tubigi ang mga bag-ong gitanom
panahon sa ting-init aron dali ug dungan ang pagpanurok. Bisbisan ang bag-o nga nanurok kada 5-7 ka adlaw hangtud duha ka semana gikan sa pagturok. Patubigi kada ika-duha ka semana hangtud 21 ka adlaw sa dili pa magsanggi. Kung ting-ulan, magpatubig lang kung gikinahanglan.
7
Alang sa baby corn, ang distansya kada punuan mas duol (15-18 sentimetros). Ordinaryo nga dag nga binhi ang gamiton sa pagtanom..
Hinumdumi
Aron makalikay sa mga dangan, himoon ang dungan nga pagtanom.
Hinumdumi
9. Paagii og daro ang lat-ang sa tanom 21 ka adlaw human magtanom aron masumpo ang sagbot.
10. Ibta ang sobra nga tanom.
Usa lang ka tanom ang mahabilin kada punoan.
11. Mag-otro og abono 25-30 ka
adlaw gikan sa pagtanom.
Kung napasusi ang yuta: Ibutang ang nahabilin nga 50% nga nitrohena.
Kung wala mapasusi ang yuta:
Hybrid o OPV: Ibutang ang 4-6 ka sako nga ammonium sulfate (21-0-0) o 3 ka sako nga urea (46-0-0).
Mahimong mogamit og foliar nga abono kung masabtan nga kulang sa micronutrients ang yuta nga gitamnan.
12. Paagii og daro ang lat-ang sa tanom
aron matabunan ang abono ug ang punoan sa tanom. Makatabang sab ni pagsumpo sa sagbot.
8 17 Listahan 1. Mga barayti nga girekomendar sa National Seed Industry Council (NSIC), 1999-2001
R – resistant (resistensyado)
L - Luzon
HR – highly resistant (hataas an resistensya)
V - Visayas
MR – m
oderately resistant (m
edyo resistensyado)
M – Mindanao
PANGALAN
SA NSIC
NGA
BARAYTI
PANGALAN
SA
BARAYTI
ANI
(t/
ha.)
ADLAW
NGA
MAANI
PAGKA-
TANOM
GITAS-
ON
(cm)
KULOR
SA
BUNGA
KLASE
KAKAYAHAN BATOK
SA DANGAN UG
SAKIT
KOMPANYA
NGA
NAGHIMO
DAPIT
TUIG NGA
GIREKO-
MENDAR
Cn 99-101
DK 888
6.54
103-106
213-
230
Dag
Single cross
hybrid
R sa corn borer ug
stalk rot
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-102
DK 999
7.22
101-102
218-
291
Dag
Single cross
hybrid
R sa corn borer ug
stalk rot
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-103
DK-XPT
9674
6.74
101
204-
215
Dag
3-w
ay cross
hybrid
HR sa stal krot
MR sa corn borer
ug rust
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-104
AG 5324
6.46
98-100
206-
227
Puti
3-w
ay cross
hybrid
T sa corn borer,
stalk rot ug rust
Monsanto
M
1999
Cn 99-105
AG 8314
6.56
102-103
195-
200
Dag
Single cross
hybrid
MR sa corn borer
Monsanto
M
1999
Cn 99-106
C 7118
8.04
104
218-
235
Dag
Single cross
hybrid
R sa corn borer,
stalk rot ug rust
Monsanto
LVM
1999
Cn 99-107
CGX 04461
7.38
103-104
190-
215
Dag
Single cross
hybrid
HR sa corn borer
ug stalk rot
Novartis
LM
1999
Cn 99-108
CGX 04468
6.67
104
180-
197
Dag
Single cross
hybrid
HR sa stalk rot ug
rust
Novartis
L
1999
Cn 99-109
CGX 06416
6.31
102-104
183-
193
Dag
3-w
ay cross
hybrid
R sa rust
Novartis
L
1999
22. Isulod sa sako ang uga nga linubo ug ibutang sa limpiyo ug uga nga dapit.
Aron taas ang ani ug kita gikan sa pagmaisan:
√ Siguroa nga naay mopalit sa mais una pa magtanom
√ Gamit og barayti nga taas ang ani ug siguroa ang kalidad sa binhi
√ Hatagi og hustong pag-atiman sa uma: abono, tubig ug pagsumpo sa peste
√ Himoa sa hustong panahon ang pag-ani ug paughon dayon ang naani nga mais
Ang mga linubo nga wala mauga pagmaayo mahimong naay mycotoxin sama sa aflatoxin
Unsa ang aflatoxin? Usa kini ka klase sa hilo nga gikan sa fungus nga mitubo sa lugas. Mahimo kining makahilo sa tawo ug mananap nga mokaon niini. Unsa ang mga kondisyon nga makapatubo ug makapadaghan sa fungus sa bunga?
• Taas nga moisture content sa lugas • Taas ang temperatura • Taas ang relative humidity
Magsugod pagtubo ang fungus nga nagdala og aflatoxin sulod sa 24 ka oras kung dili maayo pagkauga ang mga linubo ug gibutang kini sa temperatura nga 18oC pataas.
Hinumdumi
Ayaw hikamlimti...
16
13. Ibta ang nabilin nga mga sagbot.
15. Tubigi dayon ang uma aron
matunaw ang abono.
16. Bisitahon kanunay ang uma aron
masabtan ug masumpo ang unsa man nga dangan, sakit ug ilaga. Sunda ang mga pamaagi sa pagsumpo nga naa sa listahan 2 (palid 21) ug listahan 3 (palid 22-23).
I. Sumpoa ang Corn Borer ug uban pa nga mga dangan.
Unsa ang corn borer? Ang corn borer usa sa mga peste nga makahatag og dakong kadaot. Mahimo niya nga paubson ang ani 20 ngadto sa 80 porsyento. Unsaon nga malikayan ug masumpo ang corn borer? Mga pamaagi:
• Resistensyado nga barayti Magtanom og barayti nga may katakus batok sa kadaot nga dala sa corn borer.
• Mekanikal Kuhaa (detassel) ang 75% nga bulak sa mais kung ting-init ug 65% kung ting-ulan.
Hinumdumi
9
10
• Kemikal Magsusi sa kadaot nga gidala sa peste sa 50-100 ka puno sa mais kaduha o sobra pa kada semana. Magbomba lang kung adunay 20% (sweet corn) o 30% (field corn) sa tanom ang nadaot.
• Bacillus thuringiensis (Bt) – Bakterya nga mopatay sa dangan (pananglitan: Dipel, Thuricide, Xentari ug Halt). Ibomba ang Bt kung may makit-an nga itlog o gamay nga ud sa corn borer. Himoon ni sa hapon o kilom-kilom tungod kay sensitibo ang bakterya sa init sa adlaw.
Kinahanglang ayuhon pagsusi ang kadaot nga nahimo sa peste ngadto sa mga tanom aron tukma sa panahon ang paggamit sa Bt ug kemikal.
• Amigong dangan – natural nga kontra sa corn borer. Aron dili mamatay ang mga amigong dangan, kinahanglang dili idungan ang paggamit niini sa pagbomba og kemikal.
Mga pananglitan:
♦ Trichograma – kaunon ang itlog sa corn borer ♦ Earwig – kaunon ang itlog, ud ug pyupa sa corn borer ♦ Orius – supsupon ang duga sa itlog ug gamay nga ud sa
corn borer
♦ Integrated Pest Management (IPM) - Kombinasyon sa mga lainlaing pamaagi sa pagsumpo sa corn borer.
II. Sumpoa ang Downy Mildew ug ubang sakit Unsa ang downy mildew? Ang downy mildew usa sa mga makadaot nga sakit sa mais. Nagagikan kini sa fungus nga magsugod pag-atake samtang gagmay pa ang mga tanom ug
19. Ibulad sa adlaw ang naani nga mais sulod sa 2-3 ka adlaw aron mauga kini. Balihon kini panagsa.
20. Lusukon ang mais.
21. Aron mas maayo ang pagkauga,
ibuwad ang mga linubo sulod sa 1-2 ka adlaw. Paugaha pag-ayo aron dili mapeste.
15
Aron walay fungus ang mais, ayaw una kuhaa ang panit kung dili dayon mapauga ang inani.
Dali nga mokanap ang fungus sa napanitan ug wala mapauga nga mais.
Hinumdumi
Mga pananglitan sa gagmay ug dagko nga makina sa paglusok sa mais: Kadkaran Engine – powered sheller AMDP manual sheller
Bugason o para feeds (paagi 16-22) 16. Anihon ang mais kung uga na ang mga
panit ug gahi na ang mga lugas niini o kung midangat na sa physiological maturity ang katunga sa mga tanom.
17. Kuhaa ang panit ug tangtangon ang
bunga sa mais samtang naa pa sa uma.
18. Dalhon dayon ang mga naani sa dapit
diin kini ibulad.
14
May duha ka klase ang tilaobon nga mais – glutinous ug sweet. May sakto nga mga barayti alang sa pagtanom niini.
Hinumdumi
Unsa ang physiological maturity? Ang mais miabot na sa physiological maturity kung naay makit-an nga itom nga bahin sa puno sa bunga mga 90 hangtud 110 ka adlaw gikan pagtanom, depende sa barayti.
11
makapaubos sa ani gikan 40% hangtod 100%. Unsaon nga malikayan ang downy mildew? Mga pamaagi:
• Fungicide - Isagol ang fungicide sa binhi una kini itanom. Pananglitan: Metalaxyl sama sa Ridomil o Apron
• Resistensyado nga barayti – Itanom ang barayti nga may kapasidad batok sa downy mildew.
• Hinlo nga umahan – Ibta o patya ang tanom nga mahimong tinubdan sa sakit.
• Pagpuli-puli og tanom (crop rotation) –Pagpuli-puli pagtanom og lainlaing klase sa tanom.
Pananglitan:
III. Sumpoa ang mga ilaga
Dako ang ani nga mawala tungod sa kadaot nga dala sa ilaga.
Unsaon pagsumpo o malikayan ang mga ilaga? Mga pamaagi:
• Kemikal – pananglitan: Racumin
• Paasuhan o bahaan og tubig ang tagoanan. Patyon ang mga ilaga nga mogawas.
• Mogamit og trap.
• Hinloan ang umahan.
12
Buhaton sa pag-ani ug sa pagkaani Baby Corn (paagi 16-20) 16. Anihon ang mga bunga 50 ka adlaw
gikan pagtanom. Laing timailhan nga mahimo nang mag-ani mao ang katas-on sa buhok sa mais. Kung usa na ka pulgada ang gitas-on, kinahanglan na kini nga anihon.
17. Dalhon dayon ang mga naani sa dapit nga diin andamon kini.
18. Kuhaan ang panit ug putlan kini sigon sa gitas-
on sa bunga. Kuhaon lang ang nahabilin nga panit kung andam na ang butanganan.
19. Ayuhon pagbutang ang mga bunga sa sudlanan ug butangan kini sa sakto nga takop aron magpabilin ang pagkapresko niini.
1 pulgada
Ang Styrofoam ang kasagarang gigamit nga butanganan ug plastic wrap usab ang gihimong pangtabon niini.
20. Ibutang ang mga bunga sa bugnaw nga
dapit.
Tilaobon (paagi 16-17)
16. Anihon samtang humok pa apan kinahanglan nga puno na ang mga bunga o 65-70 na ka adlaw gikan sa pagtanom, depende sa barayti. Ayaw kuhaa ang panit aron magpabilin nga presko ug tam-is ang bunga. Maayo nga humanon ang pag-ani sa dili pa ang udto aron magpabilin ang kalidad sa mais.
Gulang na ang mais kung sinaw ug gahi na ang mga lugas niini.
17. Ibaligya dayon ang naani nga mais o
ipakuha dayon ni sa uma pa lang. Kung dili, dalhon dayon ni sa kilom nga lugar.
13
Ang mga bunga mahimong hipuson sulod sa usa lang ka adlaw sa bugnaw nga dapit.
Kung hipuson kini hangtod lima ka adlaw, kinahanglan nga ibutang na kini sa refrigerator.
Hinumdumi
