2

Dos Kodpotongkooy to mgo Minuvu riyon to Kinohiyan no Minonuvu

Id alin diyon to Kinohiyan to Binisoya, Filipino woy Ininglis

A Phrasebook for Obo Manobo

People Conversing with Each Other in the

Manobo Language

Translated into the Languages of Bisaya,

Filipino and English

Compilers:

Ena E. Vander Molen and Vera Khor Lee Kee

Cover illustration by: Tano U. Bayawan

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS — Philippines, Inc.

TRANSLATORS 2008 PUBLISHERS

3

Published by SIL

in cooperation with the Commission on Philippine Languages

and the Department of Education

Manila, Philippines

Additional copies of this publication maybe obtained from:

Book Depository

P.O. Box 2270 CPO

1099 Manila

This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any entity of the Department of Education, without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organizations or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained by writing to:

Summer Institute of Linguistics

P.O. Box 2270 CPO 1099 Manila

Obo Manobo

Four Language Phrasebook Second edition, third printing

93.39-0208-1M 57.120PQ-086010N

ISBN 971-18-0192-2

Printed in the Philippines

SIL Press

164 149

163 148

4

5

MANOBO

Po-unna

Id bovallan inin libru su amoy

duwon nokovatok nod ko-iingan

diyot mgo kinohiyan no inaayun

od kahamit to kodpotongkooy to

mgo Monuvu duma ron en ka-ay

iddos mgo ko-uluhan tadda riyot

Binisoya, Filipino woy Ininglis.

Minonuvu kos kinohiyan to

mgo Monuvu no id oubpa riyon to

daya woy lomig diyon to bovahan

to Sondawa, sakup to Kidapawan

woy Magpet, ingod to Cotabato.

Iddos kod-alin tat mgo osengan

to Minonuvu, Filipino, Binisoya,

woy Ininglis, duwon timpu no diid

pokodloppong iing tat id ngoranan

to Ininglis no “word for word

translation.” Ko konna id po-ikuu

ra taddot nooyami no kod-oseng

ka-ay no mgo kinohiyan.

Id posolamatan doy si Tano U.

Bayawan woy si Antonio Atab

taddot kandan no kod-alin to

Minonuvu woy Binisoya.

BISAYA

Pasiuna

Ang tumong niining libroha

mao, sa paghan-ay ug usa ka

sumbanan sa mga pulong nga

permi magamit sa Minanobo nga

sinultihan ug ang kahubaran niini

sa Binisaya, Filipino ug sa

Ininglis.

Ang mga lumad nga nagasulti

niining pinulongan nga Obo

Manobo gitawag ug Manobo. Sila

nanagpuyo sa kasadpan ug sa

habagatan nga bahin sa Mount

Apo. Kini nahasakop sa

probinsiya sa Cotabato; ug ang

uban kanila nanagpuyo sa

Kidapawan hangtud sa Magpet.

Kining mga lugara anaa sa

sidlakan nga bahin niining

nahisgotan nga probinsiya.

Ang paghubad gikan sa

Minanobo ngadto sa Filipino,

Binisaya ug Ininglis dili sama sa

gitawag ta sa Ininglis ug “word-

for-word translation”, apan kini

gihubad, ngadto sa naandan nga

pagsulti niining tulo ka nahisgotan

nga pinulongan.

Among gipasalamatan si Tano

U. Bayawan ug si Antonio Atab sa

ilang paghubad sa Minanobo ug sa

Binisaya.

iv 162 147

FILIPINO

Isda

bangus

tuyo

dilis

ulu-ulo

pating

igat/palos

hito

alimango

kugita

lapulapu

pusit

dalag

sapsap

tanigi

tilapya

tulingan

hipon/alamang

ENGLISH

Fish

milkfish

dried fish

anchovy

tadpole

shark

eel

catfish

crab

octopus

grouper

squid

mudfish

slipmouth

mackerel

tilapia

tuna

small shrimp

161 146

MANOBO

Ngaap

bangus

bulad

bulinaw

butiti

ihu/bunsisu

kosili/baanak

kotipa

koyupat

kugita

lapulapu

lukus

ow-an

sapsap

tangigi

tilapiya

tulingan

urarang

BISAYA

Isda

bangus

bulad

bulinaw

botiti

ihu

kasili

pantat

alimango

kugita

lapulapu

nukos

haloan

sapsap

tangigi

tilapya

tulingan

uyap

6

FILIPINO

Paunang Salita

Ang layunin ng aklat na ito, ay

upang magkaroon ng titingnan o

pagbabasihan na kadalasang

ginagamit sa usapan ng Manobo at

may kasing kahulugan sa Bisaya,

Filipino at Ingles.

Ang Manobo ay ang wika ng

mga Obo Manobo na nakatira sa

hilaga at kanluran ng Mount Apo

sa lalawigan ng Cotabato. Ang

mga Obo Manobo ay mula sa

Kidapawan hanggang sa Magpet,

probinsiya ng Cotabato na nasa

silangan.

Maaaring ang mga

pangungusap sa Filipino, Bisaya at

Ingles ay hindi na katumbas ng

Manobo ngunit, kung ano ang

naibigay, iyon ang likas na

pagsasalita ng wika.

Nagpapasalamat kami kay Tano

U. Bayawan at Antonio Atab sa

kanilang pagsalin sa Manobo at

Bisaya.

ENGLISH

Preface

The purpose of this book is to

provide a written reference of

common conversation in Manobo

and its equivalents in Bisaya,

Filipino and English.

Speakers of the Manobo

language refer to themselves as

Manobo. Obo Manobo is spoken

throughout the area west and north

of Mt. Apo, including Kidapawan

and Magpet, in the province of

Cotabato.

The statements in Manobo,

Filipino, Bisaya and English may

not always be exact word-for-

word translations from Manobo,

but what is given is a natural way

they are spoken in each language.

Our thanks to Tano U. Bayawan

and Antony Atab for the

translation of Manobo and

Visayan.

v

7

MANOBO

Dos konami no id pokotavang

koniyu idda ra so od monnuwon

kos ongngad-ongngad no kod-utas

to Minonuvu.

Oruwon puu oruwa kos mgo

litra woy ponunggelengan nod

gomiton to Minonuvun kinohiyan.

Na ini en langun: a, b, d, e, g, h,

i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t, u, v,

w, y woy (-).

Iddos litron a iddos kod-utas ko

riyon to Ininglis father woy diyon

to Minonuvu allow, dahat, woy

basak.

Iddos litron e iddos kod-utas

otin diyon to Ininglis wait, fate,

woy bait, woy riyon to Minonuvu

eru, mengko, woy oweg.

Iddos litron i iddos kod-utas

otin diyon to Ininglis see, woy

diyon to Minonuvu ikug, kosili,

woy irung.

Iddos litron o iddos kod-utas

otin diyon to Ininglis caught woy

bought, woy diyon to Minonuvu

oweg, allow, woy ommow.

Iddos litron u iddos kod-utas

otin diyon to Ininglis put, woy

diyon to Minonuvu uran, umuu,

woy luyya.

BISAYA

Aron matabangan kamo sa

insakto nga paglitok sa Minanobo

nga pinulongan, amo una nga;

ipasabot kaninyo ang mga letra

nga gigamit sa pagsulat sa

pinulongon nga Minanobo.

Mao kini ang mga letra: a, b, d,

e, g, h, i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t,

u, v, w, y, ug (-).

Ang letra nga a, pagalitokon

sama sa Ininglis nga pinulongan

nga father, ug sa Minanobo nga

pinulongan allow ‘adlaw’, dahat

‘dagat’, ug basak ‘lapok’.

Ang letra nga e, pagalitokon

sama sa Ininglis nga pinulongan

nga wait, fate, ug bait, ug sa

Minanobo nga pinulongan eru

‘kalooy’, mengko ‘iring’, ug oweg

‘tubig’.

Ang letra nga i, pagalitokon

sama sa Ininglis nga pinulongan

nga see, ug sa Minanobo nga

pinulongan ikug ‘ikog’, kosili

‘kasili’, ug irung ‘ilong’.

Ang letra nga o, pagalitokon

sama sa Ininglis nga pinulongan

nga caught ug bought, ug sa

Minanobo nga pinulongan oweg

‘tubig’, allow ‘adlaw’, ug ommow

‘amang’.

Ang letra nga u, pagalitokon

sama sa Ininglis nga pinulongan

nga put, ug sa Minanobo nga

pinulongan uran ‘ulan’, umuu

‘kinabuhi’, ug luyya ‘luy-a’.

vi 160 145

Ngaap

Isda

Isda

Fish

159 144

8

FILIPINO

Upang matulungan kayo sa

wastong pagbigkas ng mga

salitang Manobo, aming

ipapaliwanag ang mga letrang

ginamit sa pagbaybay ng mga

salitang Manobo.

Ito ang mga lahat a, b, d, e, g,

h, i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t, u,

v, w, y, at (-).

Ang letra na a, ay bibigkasin

gaya ng Ingles na salita father, at

sa Manobo na salita allow ‘araw’,

dahat ‘dagat’, at basak ‘putik’.

Ang letra na e, ay bibigkasin

gaya ng Ingles na salita wait, fate,

at bait, at sa Manobo na salita eru

‘habag’, mengko ‘pusa’, at oweg

‘tubig’.

Ang letra na i, ay bibigkasin

gaya ng Ingles na salita see, at sa

Manobo na salita ikug ‘buntut’,

kosili ‘igat’, at irung ‘ilong’.

Ang letra na o, ay bibigkasin

gaya ng Ingles na salita caught at

bought, at sa Manobo na salita

oweg ‘tubig’, allow ‘araw’, at

ommow ‘pipi’.

Ang letra na u, ay bibigkasin

gaya ng Ingles na salita put, at sa

Manobo na salita uran ‘ulan’,

umuu ‘buhay’, at luyya ‘luya’.

ENGLISH

To help you pronounce the

Manobo words correctly, we will

explain the letters used in the

spelling of Manobo words.

Twenty-two letters and symbols

are used in spelling Manobo.

These are a, b, d, e, g, h, i, k, l, m,

n, ng, o, p, r, s, t, u, v, w, y and

(-).

The letter a is pronounced like

the vowel sound in the English

word father, and occurs in Manobo

words such as allow ‘day’, dahat

‘ocean’, and basak ‘mud’.

The letter e is pronounced like

the vowel sound in the English

words wait, fate, and bait, and

occurs in Manobo words such as

eru ‘pity’, mengko ‘cat’, and oweg

‘water’.

The letter i is pronounced like

the vowel sound in the English

word see, and occurs in Manobo

words such as ikug ‘tail’, kosili

‘eel’, and irung ‘nose’.

The letter o is pronounced like

the vowel sound in the English

words caught and bought, and

occurs in Manobo words such as

oweg ‘water’, allow ‘day’, and

ommow ‘mute’.

The letter u is pronounced like

the vowel sound in the English

word put, and occurs in Manobo

words such as uran ‘rain’, umuu

‘life’, and luyya ‘ginger’.

vi vii

9

BISAYA

Kon adunay kudlit nga makita

ta sama niini (-), ibutang ang

kudlit (-) sa tunga sa pulong sama

sa Minanobo nga pulong nga

ba-ay ‘babae’, bo-og ‘sapa’, ug

ka-an ‘kaon’.

viii 158 143

FILIPINO

pukyutan

tutubi

pulgas

lamok

putakti

alupihan

salagubang/uwang

bubuyog

putakti

ENGLISH

honey bee

dragonfly

flea

mosquito

small wild honeybee

centipede

beetle

carpenter bee

large black wasp

157 142

MANOBO

potiyukan

taangas-tangas

tello

tohonnok

tomeng

topilak

tovahang

tovovuwog

tovu-uwan

BISAYA

putyukan

alindanaw

pulgas

lamok

ligwan

uhipan

bolod

buyog

tambubuan

10

ENGLISH

When a glottal stop occurs in

the middle of a word between the

vowels a, e, i, o, and u, a dash (-)

is written between the letters, as in

the words ba-ay ‘woman’, bo-og

‘stream’ and ka-an ‘to eat’.

This book is a revised edition.

Any suggestions for corrections,

additions or deletions are

welcome. Please send your

suggestions to:

Vera Khor Lee Kee or

Ena E. Vander Molen

SIL, Nasuli, Malaybalay

8700 Bukidnon

or to:

Mr. Melchor U. Bayawan

Ilomavis, Sayaban, Kidapawan

Cotabato

ix

11

BISAYA

Pagkarga ug pagsakay........ 92

Ang panahon......................100

Mga pangutana...................104

Sa eskwelahan....................110

Oras....................................116

Adlaw ug gabii...................116

Panahon..............................118

Pag-ihap .............................122

Kwarta................................126

Mga hayop .........................130

Langgam ............................136

Mananap.............................140

Isda.....................................146

MANOBO

Mgo intud to porter

Diyot daan

Kodlowwi

Diyon to baryu

Kodpotongkooy riyot daom to baoy

Dos pomilya

Koroniyan

Bohok

Mgo sakup to lawot minuvu

Kodpohinonaw to kinohiyan

Kod-oilutu woy kodka-an

Mgo gulay woy koka-an

Mgo bungot kayu

Karni

Inommon

Kodbolli woy kod-angyu

BISAYA

Mga pangutana sa porter .... 2

Sa dalan................................12

Pagbisita.............................. 16

Sa baryo ...............................22

Pag-estoryahanay sa sulod sa balay.......................30

Ang pamilya.........................36

Relasyon...............................40

Balatian ................................46

Parti sa lawas .......................56

Pagtoon sa sinultihan .......... 62

Paglung-ag ug pagkaon....... 68

Mga gulayon ug kan-onon.. 76

Mga prutas ...........................78

Karne....................................80

Imnonon ...............................82

Pagpalit ug paghangyo........ 86

x

TABLE OF CONTENTS

156 141

FILIPINO

Mga kulisap

anay

balang

kuliglig

surot

alitaptap

ipis

hanip

paru-paro

higad

gagamba

kuto

langaw

bulati/bulating-lupa

putakti

langgam

sambasamba

gamu-gamo

kirwe/kuliglig

tipaklong

ENGLISH

Insects

termite

locust

cicada

bedbug

firefly

cockroach

chicken lice

butterfly

caterpillar

spider

louse/lice

fly

earthworm

hornet/wasp

ant

praying mantis

moth

cricket

grasshopper

155 140

MANOBO

Mgo uwod

anoy

apang

awis

idsuu

ihas/tungtung

ipos/korurung

kanam

kolibangbang

kotoru

kowewang

kutu

langow

liwati

lopinig

makut

mononungan

mononubbuk

oppo

pooha

BISAYA

Mananap

anay

dulon

gangis

kuting

aninipot

uk-uk

bunhok

alibangbang

dakong ulod

lawH-lawH

kuto

langaw

wati

lampinig

hulmigas

bayingbaying

anunugba

kuliklik

alisiwsiw

12

FILIPINO

Mga tanong ng porter

Sa daan

Pagdalaw

Sa nayon

Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay

Ang mag-anak

Relasyon

Karamdaman

Bahagi ng katawan

Pag-aaral ng wika

Paglulutò at pagkain

Mga gulay at pagkain

Mga prutas

Karne

Inumin

Pagbili at pagtawad

ENGLISH

Questions of a porter .......... 3

On the path...........................13

Visiting.................................17

In town............................... 23

Conversation at home.....................................31

The family............................37

Relationships........................41

Sickness ...............................47

The body ..............................57

Language learning................63

Cooking and eating..............69

Vegetables and staples....... 77

Fruits .................................. 79

Meat .....................................81

Beverages.............................83

Buying and bargaining....... 87

xi

TABLE OF CONTENTS

13

MANOBO

Kodloluwan woy kodsakoy

Dos timpu

Mgo intud

Diyon to iskwilahan

Uras

Allow woy bulli

Timpu

Kod-iyap

Soopi

Mgo monnanap

Mgo manuk diyon to puwaas

Mgo uwod

Ngaap

xii

TABLE OF CONTENTS

154 139

Mgo uwod

Mananap

Mga insekto/kulisap

Insects

153 138

14

FILIPINO

Pagkakarga at pagsakay

Kalagayan ng panahon

Mga tanong

Sa paaralan

Pagsasabi ng oras

Araw at gabi

Panahon

Pagbilang

Pera

Mga hayop

Ibon

Mga insekto/kulisap

Isda

ENGLISH

Cargo and transportation.... 93

The seasons ....................... 101

Questions........................... 105

At school ........................... 111

Time .................................. 117

Day and night.................... 117

Time expressions............... 119

Counting............................ 123

Money ............................... 127

Animals ............................. 131

Birds .................................. 137

Insects................................ 141

Fish.................................... 147

xiii

TABLE OF CONTENTS

15 xiv 152 137

FILIPINO

Ibon

agila

kasaykasay

lawin

karpintero

layanglayang

loro

kalaw

pipit-puso

maya

kuwago

pato

pugong parang

kalapati

pipit

koleto

kuliyawan/tulihao

uwak

ENGLISH

Birds

eagle

kingfisher

chicken hawk

crimson-backed woodpecker

swift

parrot

hornbill

sunbird

ricebird/chestnut mannequin

owl

duck

quail

dove

wagtail/pipit

coleto/starling

oriole

raven

151 136

MANOBO

Mgo manuk diyon to puwaas

banug

bokaka

kappi

koddangan

kolibasbas

kollet

kolliyawa

kootiu

maya

okkang

patuk

pitpitow

soopati

toligtig

tugkolling

tuliyow

uwak

BISAYA

Langgam

agila

tikarol

banog

balalatok

sayaw

piriko

kalaw

tamsi

maya

kulago

pato

pitao

salampati

tamsi

saling/iling

antulihaw

uwak

16

Mgo intud to porter

Mga pangutana sa porter

Mga tanong ng porter

Questions of a porter

17

MANOBO

Mgo intud to porter

1. Toho ingkon ka

mambos?

2. Ingkon kad pomon

nironen?

3. Mokotavang ka vo

koddi?

4. Ondan kos id

pokotavang ku kikow?

5. Od lowwi a ra.

6. Ini ka pe-en id

inguma?

7. Oyya, govoni a pod

inguma pomon diyon

to Manila.

8. Ondoy kos ngaran du?

9. Ondak id umow ku

kikow?

10. Siyak si ____.

11. Pila rok lahun du?

12. Ondak od puungan du

riyot koniyun ingod?

BISAYA

Mga pangutana sa porter

1. Taga asa gyud ka diay?

2. Asa ka gikan karon?

3. Makatabang ka ba

nako?

4. Unsa ang akong

matabang nimo?

5. Nagbisita lang ko.

6. Karon ka lang miabot?

7. O, gahapon lang ko

miabot gikan sa

Manila.

8. Kinsa ang imong

ngalan?

9. Unsay akong itawag

nimo?

10. Ako si ____.

11. Pila na ang imong

idad?

12. Unsa ang imong

trabaho didto sa imong

lugar?

4 2 150 135

Mgo manuk diyon to puwaas

Langgam

Ibon

Birds

149 134

18

FILIPINO

Mga tanong ng porter

1. Taga saan pô ba kayo

talaga?

2. Saan kayo galing

ngayon?

3. Matutulungan mo ba

ako?

4. Anong maitutulong ko

sa iyo?

5. Dumadalaw lang ako.

6. Kararating mo lang ba?

7. Oo, kahapon lang ako

dumating galing sa

Maynila.

8. Anong pangalan mo?

9. Anong itatawag ko sa

iyo?

10. Ako si ____.

11. Ilang taon ka na?

12. Ano ang trabaho mo

doon sa inyong lugar?

ENGLISH

Questions of a porter

1. Where are you from

originally?

2. Where did you just

come from?

3. Can you help me?

4. What can I do for you?

5. I just came to visit.

6. Have you just arrived?

7. Yes, I came just

yesterday from Manila.

8. What is your name?

9. What should I call you?

10. I’m ____.

11. How old are you?

12. What work do you do

in your country?

5 3

19

MANOBO

13. Od penek ka vot

Sondawa?

14. Duwon don sawa ru?

15. Duwon piniyoddan du?

16. Ko-ilangan ka vot

porter o tohodbava?

17. Pila kow kos od penek

to Sondawa?

18. Pilon allow row riyon?

19. Ondak dontulon dow

tod ontong to

Sondawa?

20. Kopila kad id penek?

21. Duwon don bo dos

langun no ko-ilanganon

du tod penek, iing to

koka-an woy duma pon

mgo gamit?

22. Od ka-an ka rad bo to

boggas?

BISAYA

13. Mosaka ka ba sa Mt.

Apo?

14. Aduna ka na bay

asawa?

15. Aduna ka bay karga?

16. Magkinahanglan ka

ba'g porter?

17. Pila mo nga mosaka sa

Mt. Apo?

18. Pila ka adlaw kamo

didto?

19. Unsay inyong katuyoan

sa pagtan-aw sa Mt.

Apo?

20. Kapila ka na nagsaka?

21. Naa na ba ang tanang

gikinahanglan nimo sa

pagsaka, sama sa

pagkaon ug uban pang

mga gamit?

22. Mokaon ka ba ug

bugas?

4 148 133

FILIPINO

inahing manok

bayawak

sisiw

kuting

pagong

pawikan

usa

butiki

aso

matsing/unggoy

ahas

ENGLISH

hen

agamid lizard

chick

kitten

small turtle

large sea turtle

deer

house lizard

dog

monkey

snake

147 132

MANOBO

opok

paas/poaas

piyak

pispis to mengko

ponnu/bo-u

powikan

saarong

toktok

tuyyang

uvaa

uwod

BISAYA

himungaan

halo

piso

kuting

bao

pawikan

usa/binaw

tiki

iro

unggoy

bitin

20

FILIPINO

13. Aakyat ka ba ng Mt.

Apo?

14. Mayroon ka na bang

asawa?

15. Mayroon ka bang dala

o karga?

16. Nangangailangan ka ba

ng porter?

17. Ilan kayo ang aakyat

sa Mt. Apo?

18. Ilang araw kayo doon?

19. Ano ang pakay ninyo

sa pagtingin sa Mt.

Apo?

20. Ilang beses ka na ba

nakaakyat?

21. Mayroon na ba ang

lahat na kinakailangan

mo sa pag-akyat

katulad ng mga

pagkain at iba pang

mga kagamitan?

22. Kakain ka ba ng bigas?

ENGLISH

13. Are you climbing Mt.

Apo?

14. Do you have a spouse?

15. Do you have baggage

or cargo?

16. Do you need a porter?

17. How many of you(pl)

are going to climb Mt.

Apo?

18. How many days will

you(pl) be there?

19. What is your(pl)

purpose for looking at

Mt. Apo?

20. How many times have

you(sg) climbed (it)?

21. Do you already have all

that you(sg) need to

climb, such as food and

other things?

22. Do you(sg) eat rice?

5

21

MANOBO

23. Kopila kad id undinit

ingod doy?

24. Dii ka vod kovaakkan

nod undinit ingod doy

no usahay duwon man

mgo samuk nod

pongkorinog?

25. Ingkon ka nokorinog

no duwon Sondawa ka-

ay't Pilipinas?

26. Dii ka vod kaanu

woy'd kovuhan?

27. Ondak id sokayan du

to kod-undinit

Pilipinas?

28. Pilon uras nod

loyangon to eruplanu

pomon diyot koniyun

ingod sippang dinit

Pilipinas?

29. Kopongnga kod penek,

ingkon kad mandon od

undiyon?

BISAYA

23. Kapila ka na mianhi sa

among nasod?

24. Dili ba ka mahadlok nga

moanhi dinhi sa among

nasod nga may mga

ibalita man nga usahay

adunay mga samok?

25. Asa ka nakadungog nga

adunay Mt. Apo dinhi

sa Pilipinas?

26. Wala ka ba naguol o

kaha namingaw?

27. Unsay imong gisakyan

sa pag-anhi dinhi sa

Pilipinas?

28. Pila ka oras nga luparon

sa eroplano gikan sa

inyong nasod hangtod

dinhi sa Pilipinas?

29. Pagkahuman sa imong

pagsaka, asa na pod ka

moadto?

6 146 131

FILIPINO

Mga Hayop

baka

palaka

baboy

baboy ramo

suso

buwaya

gansa

tuta

bayawak

kalabaw

kambing

paniki

kabayo

tandang

daga

manok

pusa

guya

bisiro

ENGLISH

Animals

cow

frog

pig

wild pig

river snail

crocodile

goose

puppy

iguana lizard

carabao

goat

large bat

horse

rooster

mouse/rat

chicken

cat

calf

colt

145 130

MANOBO

Mgo monnanap

baka

bakbak

bavuy

bavuy't movonnos

boyukung

buwaya

gansa

itu

ivid

kaavow

kambing

kavog

kuda

lumansad

lumat

manuk

mengko

natit baka

natit kuda

BISAYA

Mga hayop

baka

baki

baboy

baboy ihalas

suso

buaya

gansa

itoy

ibid

kabaw

kanding

kabog

kabayo

sunoy

ilaga

manok

iring

nati sa baka

nati sa kabayo

22

FILIPINO

23. Ilang beses ka na

pumarito sa aming

bansa?

24. Hindi ka ba natatakot na

pumarito dito sa aming

bansa na kung minsan

ay may mga ibinabalita

na mayroong kagulohan

dito?

25. Saan ka nakarinig na

mayroong Mt. Apo dito

sa Pilipinas?

26. Hindi ka ba nalulungkot

o kaya’y nalulumbay?

27. Ano ang iyong

sinasakyan papunta dito

sa Pilipinas?

28. Ilang oras ang

paglalakbay ng eroplano

galing sa inyong bansa

hanggang dito sa

Pilipinas?

29. Pagkatapos mong

aakyat, saan ka na

naman pupunta?

ENGLISH

23. How many times have

you(sg) been to our

country?

24. Aren’t you(sg) afraid to

come to our country

which sometimes is

heard to have troubles?

25. Where did you(sg) hear

that Mt. Apo was here

in the Philippines?

26. Aren’t you(sg) sad or

homesick?

27. What was your(sg)

mode of transportation

to come here to the

Philippines?

28. How many hours to fly

in an airplane from

your country?

29. After you(sg) climb,

where else will you(sg)

be going?

7

23 8

MANOBO

30. Pilon allow ru pa nod

oubpa ka-ay't ingod

doy?

31. Otin od poko-uli kad

diyot ingod dow, id

ponudtuu ru vot mgo

oukuy ru woy mgo

korumannan du dos

langun no no-ukitan du

rinit ingod doy?

32. Pila ayu kos od

kahastu to sokkad no

turista to

kodlivonglivong

amoy'd ontong to mgo

moppiya nod

tongtongngan diyot

osso-osson lugaa?

33. Na, moppiya rad bo

kos kodpenek du?

34. Ondan kos od ko-

oseng du moka-atag to

Sondawa?

35. Od livod ka pobbo od

penek ka-ay init morin

allow?

BISAYA

30. Pila ka adlaw ka nga

mopuyo dinhi sa

among nasod?

31. Kon maka-uli ka na

didto sa inyong nasod,

imo bang isugilon ang

tanan mong naagian

dinhi sa among nasod?

32. Pila kaha ang magasto

sa usa ka turista aron sa

pagsuroysuroy sa

pagtan-aw sa mga

nagkalainlaing dapit

nga adunay mga

maayong talan-awon?

33. Maayo ba ang imong

pagsaka?

34. Unsay imong masulti

mahitungod sa Mt.

Apo?

35. Mosaka ka pa ba

pag-usab dinhi sa

sunod nga mga

panahon?

144 129

Mgo monnanap

Mga hayop

Mga hayop

Animals

143 128

24 9

FILIPINO

30. Ilang araw mo pa dito

sa aming bansa?

31. Kung sakaling

makabalik ka na doon

sa inyong bansa,

ikukuwento mo ba sa

iyong mga kaibigan at

mga pamilya ang lahat

na naranasan mo sa

pagpunta dito sa aming

bansa?

32. Magkano kaya ang

magagasta sa isang

turista na maglalakbay

upang mapanood ang

magagandang tanawin

sa iba’t-ibang lugar?

33. Mabuti ba ang iyong

pag-akyat?

34. Ano ang masasabi mo

tungkol sa Mt. Apo?

35. Aakyat ka pa ba dito

sa ibang mga panahon?

ENGLISH

30. How many days will

you(sg) live here in our

country?

31. When you(sg) return to

your(pl) country, will

you(sg) tell your(sg)

friends and relatives all

about your(sg)

experiences here in our

country?

32. How much is the

expense for a tourist to

travel around in order

to see nice views of

different places?

33. So, did you(sg) have a

good climb?

34. What do you(sg) have

to say (comment) about

Mt. Apo?

35. Would you(sg) return

to climb here another

time?

25 10

142 127

FILIPINO

Pera

diyes/ diyes sentimos

beynte/ beynte sentimos

singkuwenta sentimos

piso

uno beynte

uno singkwenta

limang piso

ENGLISH

Money

P .10/ ten centavos

P .20/ twenty centavos

P .50/ fifty centavos

P1.00/ one peso

P1.20/ one twenty

P1.50/ one fifty

P5.00/ five pesos

141 126

MANOBO

Soopi

disois

pisita

sokkad no soopi

pisus

sokkad na pisus woy pisita

sokkad na pisus woy sokkad

no soopi

limmon pisus

BISAYA

Kwarta

dyes sintabos

baynte sintabos

singkwenta sintabos

pisos

uno baynte

uno singkwenta

singko pisos

26 11

Diyot daan

Sa dalan

Sa daan

On the path

27 12

MANOBO

Diyot daan

1. Ingkon ka pomon?

2. Ingkon kod undiyon?

3. Duwon-i.

4. Od undiyon a to

koniyu.

BISAYA

Sa dalan

1. Asa ka gikan?

2. Asa ka moadto?

3. Diha lang.

4. Moadto ako sa inyoha.

140 125

FILIPINO

siyamnapu/nobenta

isang daan/siyento

isang libo/mil

una

ikalawa

ikatlo

ikaapat

minsan

bihira

paminsan-minsan

dalawang beses

tatlong beses

apat na beses

limang beses

lagi

madalas/malimit

palagi

ENGLISH

90/ninety

100/one hundred

1000/one thousand

first

second

third

fourth

once

seldom/rarely/infrequently

sometimes

twice

three times

four times

five times

always/consistently

frequently/often

always/permanently

139 124

MANOBO

siyow no puu/kosiyawan

sokkad no gatus/songo

hatus

sokkad no maan

kino-unnan

iko-oruwa

iko-otollu

iko-oppat

kosokkad

simbokkad

duwon to ra

ko-oruwa ron

ko-otollu ron

ko-oppat don

kolimma ron

laayun

mosoukut

inaayun

BISAYA

kasiyaman/nobenta

usa ka gatus/syento

usa ka libo/mil

una

ikaduha

ikatulo

ikaupat

kausa/kas-a

panagsa

usahay

kaduha na

katulo na

kaupat na

kalima na

kanunay

kanunay/subsub

pirmanente

28 13

FILIPINO

Sa daan

1. Saan ka galing?

2. Saan ka pupunta?

3. Diyan lang.

4. Pupunta ako sa inyo.

ENGLISH

On the path

1. Where are you coming

from?

2. Where are you going?

3. Over there.

4. I am going to your

place.

29 14

138 123

FILIPINO

25. Biyernes

26. Sabado

Pagbilang

isa/uno

dalawa/dos

tatlo/tres

apat/kwatro

lima/singko

anim/seis

pito/siyete

walo/otso

siyam/nuwebe

sampu/diyes

dalawampu/beinte

tatlumpu/treinta

apatnapu/kuwarenta

limampu/singkuwenta

animnapu/seysenta

pitumpu/setenta

walumpu/otsenta

ENGLISH

25. Friday

26. Saturday

Counting

1/one

2/two

3/three

4/four

5/five

6/six

7/seven

8/eight

9/nine

10/ten

20/twenty

30/thirty

40/forty

50/fifty

60/sixty

70/seventy

80/eighty

137 122

MANOBO

25. Biyernis

26. Sobodu

Kod-iyap

sa-a/sokkad

duwa/oruwa

tollu/otollu

oppat

limma

annom

pittu

wau

siyow

sopuu

oruwon puu

otollun puu

oppat no puu/ko-opattan

limmon puu/koliman

annom no puu/ko-onomman

pittun puu/kopittuwan

waun puu/kowouwan

BISAYA

25. Byernes

26. Sabado

Pag-ihap

usa/uno

duha/dos

tulo/tres

upat/kwatro

lima/singko

unum/says

pito/syete

walo/otso

siyam/nwebe

napulo/dyes

kaluhaan/baynte

katloan/treynta

kap-atan/kwarenta

kalim-an/singkwenta

kan-uman/saysenta

kapito-an/setenta

kawalohan/otsenta

30 15

Kodlowwi

Pagbisita

Pagdalaw

Visiting

31 16

MANOBO

Kodlowwi

1. Moppiya.

2. Sikiyu vos!

3. Penek kow man.

4. Usok kow man.

5. Unsad kow man.

6. Ondan mak

ponudtuwon dow?

7. Ondan kos kopi-i ru?

8. Ondak ko-ilangan du?

9. Waa man.

10. Duwon nay od

ponudtuwon ku kikow.

11. Ondan man?

12. Kopakoy vo nod

samboy a to pala ru?

13. Id po-uli ku ra

kangkan to mapun.

14. Od samboy a nanoy

kikow to limmon puun

pisus?

BISAYA

Pagbisita

1. Maayo.

2. Kamo diay!

3. Saka mo.

4. Sulod diri.

5. Lingkod mo.

6. Unsa man ang inyong

tuyo?

7. Unsa man ang imong

gusto?

8. Unsa ang imong

kinahanglan?

9. Wala man.

10. Naa unta koy tuyo sa

imoha.

11. Unsa man?

12. Puwede mohulam ko sa

imong pala?

13. Iuli lang nako unyang

hapon.

14. Mohulam unta ko sa

imo'g kwarta bali

singkwenta pisos?

136 121

FILIPINO

5. mamaya

6. isang buong araw

7. isang linggo

8. isang buwan

9. isang taon

10. balang-araw

11. araw-araw

12. linggu-linggo

13. kailan lang

14. sa susunod na linggo

15. nakaraang linggo

16. nakaraang taon

17. ngayong taon

18. sa susunod na taon

19. nakaraan

20. Linggo

21. Lunes

22. Martes

23. Miyerkules

24. Huebes

ENGLISH

5. later

6. one 24-hour period

7. one week

8. one month

9. one year

10. someday

11. every day

12. every week (weekly)

13. recently

14. next week

15. last week

16. last year

17. this year

18. next year

19. long ago

20. Sunday

21. Monday

22. Tuesday

23. Wednesday

24. Thursday

135 120

MANOBO

5. kangkan

6. sokkad no allow

7. sokkad no linggu

8. sokkad no buwan

9. sokkad no lahun

10. diyot morin allow

11. ipat allow

12. ipat linggu

13. lammi pa

14. init od dunggu no

linggu

15. id lihad no linggu

16. id lihad no lahun

17. inin lahun

18. ini tod inguma no

lahun

19. dangan poron

20. Linggu

21. Lunis

22. Martis

23. Miyerkulis

24. Huwibis

BISAYA

5. unya

6. usa ka adlaw

7. usa ka semana

8. usa ka bulan

9. usa ka tuig

10. ugma damlag

11. kada adlaw

12. kada semana

13. bag-o pa

14. sunod semana

15. miaging semana

16. miaging tuig

17. karong tuiga

18. sa sunod tuig

19. kaniadto pa

20. Dominggo

21. Lunes

22. Martes

23. Myerkoles

24. Huebes

32 17

FILIPINO

Pagdalaw

1. Tao po.

2. Kayo pala!

3. Umakyat pô kayo.

4. Tuloy pô kayo.

5. Upo pô kayo.

6. Anong kailangan pô

ninyo?

7. Anong gusto mo?

8. Mayroon ka bang

kailangan?

9. Wala pô.

10. Mayroon akong

ipakikiusap sa iyo.

11. Ano ba?

12. Puwede bang mahiram

ang pala mo?

13. Isasauli ko lang

mamayang hapon.

14. Puwede ba akong

manghiram ng

limampung piso sa iyo?

ENGLISH

Visiting

1. Is anyone home? (call

when approaching the

house)

2. Oh, it’s you(pl)!

3. Come up (you pl).

4. Come in (you pl).

5. Sit down (you pl).

6. Why have you(pl)

come?

7. Is there something you

want?

8. Is there something you

need?

9. Nothing in particular.

10. I have a favor to ask of

you.

11. What is it?

12. May I borrow your

shovel?

13. I will return it this

afternoon.

14. May I please borrow

fifty pesos from you?

33 18

MANOBO

15. Oyya, posombayon ku

rad sikkow to koliman

no pisus.

16. Solamat, buwassan ku

ra init morin linggu.

17. Od unna ad koniyu.

18. Od uli ad.

19. Ipanow kid.

20. Livodlivod ka ron

man.

21. Oyya, od livod a ra.

BISAYA

15. O, pahulamon ta ka ug

singkwenta pisos.

16. Salamat, ilisan lang

nako sa sunod simana.

17. Mouna ko sa inyoha.

18. Mouli na ko.

19. Adto na ta.

20. Balik balik lang.

21. O, mobalik lang ko.

134 119

FILIPINO

7. bukas

8. bukas ng gabi

9. kamakalawa

10. kamakalawa ng gabi

11. kahapon ng hapon

12. takipsilim

13. madilim

14. hating gabi

15. madaling-araw

16. umaga

17. tanghali

18. hapon

19. paglubog ng araw

20. pagsikat ng araw

21. pagsikat ng buwan

Panahon

1. kanina

2. kaninang umaga

3. ngayong hapon

4. ngayon

ENGLISH

7. tomorrow

8. tomorrow night

9. day before yesterday

10. night before last

11. yesterday afternoon

12. twilight

13. darkness

14. midnight

15. dawn

16. morning

17. noon

18. afternoon

19. sunset

20. sunrise

21. moonrise

Time expressions

1. a while ago

2. this morning

3. this afternoon

4. now

133 118

MANOBO

7. simag

8. simag to bulli

9. noruwan don

10. dos sokkad no bulli

11. govonit mapun

12. od kovulli ron

13. mosukirom

14. tongngot bulli

15. ka-allow-allow

16. sollom

17. moko-untud

18. mapun

19. od linob dok allow

20. od bottuk allow

21. kodliwatwat/kodselat

to buwan

Timpu

1. gena

2. genot sollom

3. inin mapun

4. ko-ungkay

BISAYA

7. ugma

8. ugma sa gabii

9. niadtong usa ka adlaw

10. niadtong usa ka gabii

11. gahapon sa hapon

12. kilumkilum

13. ngitngit

14. tungang gabii

15. kaadlawon

16. buntag

17. udto

18. hapon

19. pagsalup sa adlaw

20. pagsubang sa adlaw

21. pagsubang sa bulan

Panahon

1. ganiha

2. ganihang buntag

3. karong hapon

4. karon

34 19

FILIPINO

15. Oo, puwede kang

manghiram ng

limampung piso.

16. Salamat, babayaran

lang kita sa susunod na

linggo.

17. Mauuna na ako sa

inyo.

18. Uuwi na ako.

19. Tayo na.

20. Balik uli.

21. Oo, babalik ako.

ENGLISH

15. Yes, I will lend you

fifty pesos.

16. Thank you, I’ll return it

next week.

17. I’ll go on ahead of you

(pl).

18. I’ll be going home

now.

19. Let’s go now.

20. Come again.

21. Yes, I’ll certainly come

back.

35 20

132 117

FILIPINO

Pagsasabi ng oras

1. Anong oras

magsisimula ang

pulong?

2. Alas nuwebe ng

umaga.

3. Ala una ng hapon.

4. Alas dos medya ng

hapon.

5. Alas kuwatro

kuwarenta'y singko ng

hapon.

6. Matatagalan pa ba?

7. Anong oras na?

8. Huli ka na.

Araw at gabi

1. araw

2. gabi

3. ngayon

4. ngayong gabi

5. kahapon

6. kagabi

ENGLISH

Time

1. What time does the

meeting start?

2. Nine o’clock in the

morning.

3. One o’clock in the

afternoon.

4. At 2:30 pm.

5. At 4:45 pm.

6. Will it be a long time

yet?

7. What time is it?

8. You’re late.

Day and night

1. day/daytime

2. night/nighttime

3. today

4. tonight

5. yesterday

6. last night

131 116

MANOBO

Uras

1. Ondan urasa od

tigkanoy kos

kolivuungan?

2. Alas nuwebe to sollom./

Tongnga od penek kos

allow.

3. Ala unnot mapun./ Od

kopollis dok matot allow.

4. Alas dos medya to

mapun.

5. Alas kuatru kuarenta i

singku to mapun.

6. Kouhoy pa ayu?

7. Ondan dok uras?

8. Nokomori kad.

Allow woy bulli

1. allow

2. bulli

3. ko-ungkay no allow

4. ko-ungkay no bulli

5. govoni

6. genot bulli

BISAYA

Oras

1. Unsang orasa

magsugod ang

panagtigom?

2. Alas nwebe sa buntag.

3. Ala una sa hapon.

4. Alas dos medya sa

hapon.

5. Alas kwatro kwarenta i

singko sa hapon.

6. Madugay pa ba?

7. Unsa nay oras?

8. Naulahi ka na.

Adlaw ug gabii

1. adlaw

2. gabii

3. karong adlawa/karon

4. karong gabii

5. kagahapon

6. kagabii

36 21

Diyon to baryu

Sa baryo

Sa nayon

In town

37 22

MANOBO

Diyon to baryu

1. Moppiya nod ubpan

kos lugaa row.

2. Kopi-i ku kos dini su

molinggow no lugaa.

3. Ingkon kos amoy ru

woy inoy ru?

4. Dos amoy ku riyon to

datas, dos inoy ku

riyon to oweg.

5. Diyon to baoy.

6. Ingkon id ubpa kos

anggam du?

7. Dos anggam ku id

ubpa riyot divauy to

simba-an.

8. Penek kow.

9. Ponog kow.

10. Od ponihupan ka vos!

11. Oyya, su id bawi kut

ngingi ku.

12. Pila ron no lahun no id

ponihupan ka?

13. Nouhoy ron!

BISAYA

Sa baryo

1. Ang inyong lugar

maayong puy-an.

2. Gusto nako diri kay

malinawon nga lugar.

3. Asa ang imong amahan

ug inahan?

4. Ang akong amahan naa

sa taas, ug ang akong

inahan didto sa sapa.

5. Naa diha sa balay.

6. Asa nagpuyo ang

imong tiyo?

7. Ang akong tiyo

nagpuyo sa likod sa

simbahan.

8. Saka mo.

9. Kanaog mo.

10. Manigarilyo diay ka!

11. Oo, kay tambal kini sa

akong laway.

12. Pila ka na ka tuig nga

nanigarilyo?

13. Dugay na!

130 115

Uras, Allow woy Bulli, Timpu, Kod-iyap, Soopi

Oras, Adlaw ug Gabii, Panahon, Pag-ihap, Kwarta

Oras, Araw at Gabi, Panahon, Pagbilang, Pera

Time, Day and Night, Time Expressions, Counting, Money

129 114

38 23

FILIPINO

Sa nayon

1. Magandang tirahan ang

inyong lugar.

2. Gusto ko rito dahil

tahimik na lugar.

3. Nasaan ang mga

magulang mo?

4. Ang tatay pô ay nasa

itaas at ang nanay pô

naman ay nasa ilog.

5. Nandiyan pô sa bahay.

6. Saan nakatira ang

iyong tiyo?

7. Ang aking tiyo ay

nakatira sa likuran ng

simbahan.

8. Umakyat kayo.

9. Bumaba kayo.

10. Naninigarilyo ka pala!

11. Oo, dahil gamot ito sa

aking laway.

12. Ilang taon ka nang

naninigarilyo?

13. Matagal na!

ENGLISH

In town

1. Your(pl) place is a nice

place to live.

2. I like it here; it is

peaceful.

3. Where are your

parents.

4. My father is upstairs,

and my mother is at the

river.

5. There at the house.

6. Where does your uncle

live?

7. My uncle lives in the

house behind the

church.

8. Go on up (you pl).

9. Come down (you pl).

10. Oh, I see you’re

smoking!

11. Yes, because it’s my

medicine for my saliva.

12. How many years have

you smoked?

13. For a long time

already!

39 24

MANOBO

14. Nosorollan du vo no

duwon don loi ko-

ungkay ka-ay to

Pilipinas no diid

kopakoy nod

ponihupan diyot daom

to dyip?

15. Oyya en! Lammi ad

nokosaddoo su

nokomulta a iddot id

lihad no buwan.

16. Pomon to

kodponihupan du,

ondak kopiyannan no

na-angoy ru?

17. Wora man!

18. Nokosaddoo ka vo no

mo-uraan mgo bohok

nod ka-angoy to

minuvu nod

ponihupan?

19. Ondan man mgo

bohoka ayu?

20. Dos kodponihupan od

pokorullung diyot

mokoggaan yokyok,

ko-oppuk, asma, ulser,

uwoy kanser woy

duma pa!

BISAYA

14. Nahibalo ka ba nga

aduna nay balaod karon

sa tibuok Pilipinas nga

ginadili ang

pagpanigarilyo sa sulod

sa dyip?

15. Oo! Bag-o lang ko

nahibalo kay

gimultahan ako

niadtong niaging bulan.

16. Unsang kaayohan ang

makuha nimo sa

pagpanigarilyo?

17. Wala man!

18. Nahibalo ka ba nga

daghang sakit ang

makuha sa usa ka tawo

nga manigarilyo?

19. Unsa mang mga sakita?

20. Ang pagpanigarilyo

maoy hinungdan sa

magahing ubo, hapo sa

pagginhawa, hubak,

ulser, kanser, ug uban

pa.

128 113

FILIPINO

13. Anong gagawin natin

bukas?

14. Magaling.

15. Tama.

16. Mali.

ENGLISH

13. What will we do

tomorrow?

14. Good.

15. Right.

16. Wrong.

127 112

MANOBO

13. Ondak od puungan ta

simag?

14. Moppiya.

15. Ongngad.

16. Dii ongngad.

BISAYA

13. Unsa ang atong

buhaton ugma?

14. Maayo.

15. Insakto.

16. Sayop.

40 25

FILIPINO

14. Alam mo bang may

batas ngayon sa

Pilipinas na

nagbabawal sa

paninigarilyo sa loob

ng dyip?

15. Oo nga! Bago ko lang

nalaman dahil ako ay

namultahan noong

nakalipas na buwan.

16. Anong pakinabang ang

naibibigay sa iyo ng

paninigarilyo?

17. Wala!

18. Alam mo ba na

maraming sakit ang

makukuha ng isang

taong naninigarilyo?

19. Anong klasing mga

sakit?

20. Ang paninigarilyo ay

nagbibigay dahilan sa

matigas na ubo, sakit

sa baga, hika, ulser,

kanser at iba pa.

ENGLISH

14. Did you know it’s

against the law to

smoke in a jeepney

here in the Philippines?

15. Yes indeed! I found out

recently because I was

fined a month ago.

16. What pleasure do you

get from smoking?

17. Nothing!

18. Do you know that a

person who smokes can

get many illnesses?

19. What kind of illnesses?

20. Smoking increases the

risk of bronchitis,

emphysema, asthma,

ulcer and cancer and

even more.

41 26

MANOBO

21. Otin ungketen, dii ad

baling od ponihupan;

od tigkollan kud kos

ivog ku.

BISAYA

21. Kon mao kana, dili na

diay ko manigarilyo, ug

ako na lang pugngan

ang akong kaibog.

126 111

FILIPINO

Sa paaralan

1. Awitin na natin ang

Pambansang Awit.

2. Makinig muna kayo.

3. Makinig kayong

mabuti.

4. Sagutin (ninyo) ang

tanong.

5. Basahin (ninyo) ng

malakas.

6. Basahin (ninyo) ng

dahan-dahan.

7. Pag-aralan ninyo itong

muli.

8. Magtanong ako.

Sagutin ninyo.

9. Tumayo kayo.

10. Maupo kayo.

11. Itaas ninyo ang inyong

kamay kung alam

ninyo ang sagot.

12. Lakasan mo. Hindi

namin marinig.

ENGLISH

At school

1. We’ll now sing the

national anthem.

2. (You pl) Listen first.

3. (You pl) Listen

carefully.

4. (You pl) Answer the

question.

5. (You pl) Read a loud.

6. (You pl) Read quietly/

softly.

7. (You pl) Study it again.

8. I’ll ask a question.

You(pl) answer.

9. Stand up (pl).

10. Sit down (pl).

11. Raise your(pl) hand if

you(pl) know the

answer.

12. Speak louder. We can’t

hear you.

125 110

MANOBO

Diyon to iskwilahan

1. Od kontan tad iddos to

Kanta to ingod.

2. Pominog kow pa.

3. Pa-ayyad-ayyad kow

pominog.

4. Tovaka row'k intud.

5. Oyassa row tod basa.

6. Boyowwa row ra tod

basa.

7. Utuka row tod

pohinonaw ini.

8. Od intud a. Tovaka

row.

9. Lohinat kow.

10. Unsad kow.

11. Poratas dow'k bollad

dow otin nokosaddoo

kow to tavak.

12. Oyassow tod oseng su

dii koy'd pokorinog.

BISAYA

Sa eskwelahan

1. Mokanta na ta ug

Bayang Magiliw.

2. Paminaw sa mo.

3. Paminaw mo'g maayo.

4. Tubaga (ninyo) ang

pangutana.

5. Kusga ninyo'g basa.

6. Hinaya lang ninyo'g

basa.

7. Tun-i ninyo ni ug usab.

8. Mangutana ko. Tubaga

ninyo.

9. Motindog mo.

10. Paglingkod mo.

11. Ipataas ang inyong

kamot kon kahibalo mo

sa tubag.

12. Kusga pagsulti. Dili mi

kadungog.

42 27

FILIPINO

21. Kung gayon, hindi na

pala ako

maninigarilyo, at

pipigilan ko na ang

pagnanais ko.

ENGLISH

21. If it’s like that, I will

rather not smoke; I will

control my desire.

43 28

124 109

Diyon to iskwilahan

Sa eskwelahan

Sa paaralan

At school

123 108

44 29

Kodpotongkooy riyot daom to baoy

Pag-estoryahanay sa sulod sa balay

Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay

Conversation at home

45 30

MANOBO

Kodpotongkooy riyot daom to baoy

1. Waa a nokosaddoo.

2. Tohondin baling.

3. Tohon du.

4. Siyak da.

5. Ipanow ad.

6. Undini ka.

7. Undini ka pa.

8. Piyoddi a't Coke.

9. Lukatiyu kos

sobbangan.

10. Lokobbiyu kos tewang.

11. Aangat ka pa sinahow.

12. Duma ka koddi-oy.

13. Ondoy kos duma ru?

14. Nokilaa ru vo kos

mayor duwon no

ingod?

15. Nokilaa ku sikandin to

bonnong da.

BISAYA

Pag-estoryahanay sa sulod sa balay

1. Wala ko kahibalo.

2. Pasagdi lang.

3. Bahala ka.

4. Ako na lang.

5. Molakaw na ko.

6. Dali diri.

7. Dali sa diri.

8. Dalhi ko ug Coke.

9. Ablihi ang pultahan.

10. Sirhi ang bintana.

11. Kadiyot lang.

12. Uban ka sa akoa.

13. Kinsa ang imong

kauban?

14. Kaila ka ba sa mayor

dihang dapita?

15. Kaila ko sa iyaha sa

nawong.

122 107

FILIPINO

15. Saan ang daan

papuntang palengke?

16. Saan ang magandang

kainan?

17. Malayo pa ba ang

Davao City?

18. Saan ang palikuran?

19. Saan kayo nakatira?

20. Maari bang kunan kita

ng larawan?

21. Salamat pô.

ENGLISH

15. Which is the way to the

market?

16. Where is a good place

to eat?

17. Is it much further to

Davao City?

18. Where is the comfort

room?

19. Where do you(pl) live?

20. May I take your

picture?

21. Thank you.

121 106

MANOBO

15. Ingkon lomig kos daan

nod undiyot

bolliyanan?

16. Ingkon lomig kos

moppiyon lugaa no od

kookannan?

17. Moriyu pa vo kos

Davao?

18. Ingkok od indossan?

19. Ingkon kow id ubpa?

20. Kopakoy rad vo nod

litratuwan ku sikkow?

21. Solamat.

BISAYA

15. Asa ang dalan paingon

sa merkado?

16. Asa ang maayong kan-

anan?

17. Layo pa ba ang Davao?

18. Asa ang kasilyas?

19. Asa mo nagpuyo?

20. Mahimo ba nga

retratohan ta ka?

21. Salamat.

46 31

FILIPINO

Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay

1. Hindi ko alam.

2. Hindi bale.

3. Bahala ka.

4. Ako na lang.

5. Aalis na ako.

6. Halika rito.

7. Halika muna rito.

8. Dalhan mo ako ng

Coke.

9. Buksan mo ang pinto.

10. Isara mo ang bintana.

11. Sandali lang.

12. Sumama ka sa akin.

13. Sinong kasama mo?

14. Kilala mo ba ang

punong bayan sa lugar

na iyon?

15. Kilala ko siya sa

mukha.

ENGLISH

Conversation at home

1. I don’t know.

2. Never mind.

3. It’s up to you.

4. I’ll do it.

5. I’ll go now.

6. Come here.

7. Please come here.

8. Bring me a Coke.

9. Open the door.

10. Close the window.

11. Just a minute.

12. Come with me.

13. Who is with you?

14. Do you know the

mayor of that place?

15. I know him by sight.

47 32

MANOBO

16. Ondoy kos ngaran din?

17. Waa ku nosompotti.

18. Nolingawan kud.

19. Nomonnu ka?

20. Ondak notomanan du?

21. Ondak od puungan du?

22. Kopakoy vo nod

dumannan a nikkow?

23. Od lukut a.

24. Kopiyan a od ka-an

ko-ungkay.

25. Od tinuhon ad.

BISAYA

16. Kinsa ang iyang

ngalan?

17. Wala ko kahinumdom.

18. Nalimtan na nako.

19. Naunsa ka?

20. Unsay nahitabo sa

imoha?

21. Unsay imong gibuhat?

22. Puwede ba nga ubanan

ko nimo?

23. Nagdali ko.

24. Gusto na ko mokaon.

25. Matulog na ko.

120 105

FILIPINO

Mga tanong

1. Ano ito?

2. Ano iyan?

3. Ano iyon?

4. Kailan?

5. Sino?

6. Kanino?

7. Saan?

8. Bakit?

9. Paano?

10. Bakit hindi?

11. Saan ako puwedeng

bumili ng diyaryo?

12. Saan ako maaaring

magpaayos ng relo?

13. Saan ang mayroong

dentista?

14. Saan makakabili ng

tiket sa eroplano?

ENGLISH

Questions

1. What is this?

2. What is that?

3. What is that over

there?

4. When?

5. Who?

6. Whose?

7. Where?

8. Why?

9. How?

10. Why not?

11. Where can I buy a

newspaper?

12. Where can I get a

watch repaired?

13. Where is a dentist?

14. Where are airplane

tickets sold?

119 104

MANOBO

Mgo intud

1. Ondan ini?

2. Ondan ika?

3. Ondan kos lomig

diyon?

4. Kannu?

5. Ondoy?

6. Ondoy'k komunoy?

7. Ingkon?

8. Mamboman?

9. Monnuwon?

10. Ambot dii?

11. Ingkon od pokovovolli

to popii no

tohodponudtuu to

dinoggan?

12. Ingkon a lomig od

pokopo-upiyat lirus?

13. Ingkok duwon

tohodbarut to ngipon?

14. Ingkon kos od

bovolliyat tikit to

eruplanu?

BISAYA

Mga pangutana

1. Unsa ni?

2. Unsa na?

3. Unsa to?

4. Kanus-a?

5. Kinsa?

6. Kang kinsa?/Kinsay

tag-iya?

7. Asa?

8. Ngano man?

9. Unsaon?

10. Nganong dili?

11. Asa ko makapalit ug

pamantalaan?

12. Asa akong dapita

makapaayo'g rilo?

13. Asa ang naay dentista?

14. Asa makapalit ug tiket

sa eroplano?

48 33

FILIPINO

16. Anong pangalan niya?

17. Hindi ko matandaan.

18. Nakalimutan ko na.

19. Napaano ka?

20. Anong nangyari sa

iyo?

21. Anong ginagawa mo?

22. Maari bang samahan

mo ako?

23. Nagmamadali ako.

24. Gusto ko nang kumain.

25. Matutulog na ako.

ENGLISH

16. What is his name?

17. I don’t remember.

18. I have forgotten.

19. What is the matter with

you?

20. What happened to you?

21. What are you doing?

22. Can you go with me?

23. I’m in a hurry.

24. I’d like to eat now.

25. I’m going to sleep now.

49 34

118 103

Mgo intud

Mga pangutana

Mga tanong

Questions

117 102

50 35

Dos pomilya

Ang pamilya

Ang mag-anak

The family

51 36

MANOBO

Dos pomilya

1. No-uyag pa vo kos

amoy ru?

2. Oyya, piru dos koddin

inoy id patoy ron idda

to id lihad no lahun.

3. Pila kos mgo suwod

du?

4. Wau koy no toosuwod.

5. Sikkow vok

kinokokayan?

6. Konna, siyak kos

kolitan.

7. Pila rok lahun du?

8. Duwon don bo sawa

ru?

9. Duwon don bo mgo

anak du?

10. Oyya, limma ron kos

mgo anak ku.

11. Oruwa kos ba-ay woy

otollu kos mama.

BISAYA

Ang pamilya

1. Buhi pa ba ang imong

amahan?

2. O, pero ang akong

inahan namatay

niadtong miaging tuig.

3. Pila ang imong igsoon?

4. Walo mi nga magsoon.

5. Ikaw ba ang

kinamagulangan?

6. Dili, ako ang

kinamanghuran.

7. Pila na ang imong

idad?

8. Naa ka nay asawa/

bana?

9. Naa ka nay mga anak?

10. O, naa na koy lima ka

anak.

11. Duha ka babaye ug tulo

ka lalaki.

116 101

FILIPINO

Kalagayan ng panahon

1. Mabuti at hindi na

umuulan.

2. Napakainit dahil tag-

init na ngayon.

3. Maginaw.

4. Napakahangin dahil

may bagyo sa Bicol.

5. Maputik ang daan

dahil tag-ulan.

6. Napakalakas ng ulan

kahapon.

7. Ginising ako ng kulog

kagabi.

8. Mainit dito pero

malamig sa bundok.

ENGLISH

The seasons

1. It’s good that it’s no

longer raining.

2. It’s very hot because

it’s dry season.

3. It’s cold.

4. It’s very windy because

there’s a typhoon in

Bicol.

5. The road is muddy

because it’s rainy

season.

6. It rained very hard

yesterday.

7. The thunder woke me

up last night.

8. It’s hot here but it’s

cold in the mountains.

115 100

MANOBO

Dos timpu

1. Moppiya su worad id

uran.

2. Oraroy'n monit su

tintollak don ko-

ungkay.

3. Mohonnow.

4. Oraroy nod kaamag su

duwon bagyo riyot

Bicol.

5. Bosakon kos daan su

tin-uran don.

6. Oraroy'n monokkaa

kos uran govoni.

7. Nokohimata a to

baansi genot bulli.

8. Monit kos dini piru

mohonnow'k diyot

lumut.

BISAYA

Ang panahon

1. Maayo kay wala na

moulan.

2. Init kaayo kay ting-init

na man karon.

3. Tugnaw.

4. Gahangin kaayo kay

naay bagyo sa Bicol.

5. Lapok ang dalan kay

ting-ulan na.

6. Kusog kaayo ang ulan

gahapon.

7. Nakamata ko sa

dalogdog gabii.

8. Init diri pero tugnaw sa

bukid.

52 37

FILIPINO

Ang mag-anak

1. Buhay pa ba ang tatay

mo?

2. Oo, pero namatay ang

nanay ko noong

nakalipas na taon.

3. Ilan ang mga kapatid

mo?

4. Walo kaming

magkakapatid.

5. Kayo ba ang

panganay?

6. Hindi, ako pô ang

bunso.

7. Ilang taon ka na?

8. May asawa ka na ba?

9. Mayroon ka bang mga

anak?

10. Oo, mayroon na akong

limang anak.

11. Dalawang babae at

tatlong lalaki.

ENGLISH

The family

1. Is your father still

living?

2. Yes, but my mother

died last year.

3. How many brothers

and sisters do you

have?

4. There are eight of us.

5. Are you the eldest?

6. No, I am the youngest.

7. How old are you?

8. Do you have a wife/

husband?

9. Do you have children?

10. Yes, I have five

children.

11. Two girls and three

boys.

53 38

114 99

Dos timpu

Ang panahon

Kalagayan ng panahon

The seasons

113 98

54 39

Koroniyan

Relasyon

Relasyon

Relationships

55 40

MANOBO

Koroniyan

amoy

inoy

anak no mama

anak no ba-ay

toosawa

bau

maung

toosuwod no mama

tootobboy

toosuwod no ba-ay

ari

kakoy

kino-oriyan/kolitan

kinokokayan/ponganoy

apu no buyyag

apu no anak

onakon

BISAYA

Relasyon

amahan

inahan

anak nga lalaki

anak nga babaye

bana/asawa

balo

trato

magsoon nga lalaki

magsoon nga lalaki ug

babaye

magsoon nga babaye

manghod

magulang

kamanghuran

kamagulangan

apohan

apo

pag-umangkon

112 97

FILIPINO

23. Pakaliwa tayo

pagkalampas ng tulay.

24. Huminto ka sa kanto.

25. Bababa na ako rito.

ENGLISH

23. Turn left after the

bridge.

24. Stop at the corner.

25. I will get off here.

111 96

MANOBO

23. Tekko ka lomig to

ivang diyot ko-unnan

to totoy.

24. Soro ka lomig diyot

suwayan.

25. Od ponog ad ka-ay.

BISAYA

23. Pawala ta sa unahan sa

tulay.

24. Hunong sa eskina.

25. Manaog na ko dinhi.

56 41

FILIPINO

Relasyon

ama

ina

anak na lalaki

anak na babae

asawa

biyudo/biyuda

nobyo/nobya

magkapatid na lalaki

magkapatid na lalaki at

babae

magkapatid na babae

kapatid na mas bata sa akin

kapatid na mas matanda sa

akin

bunso

panganay

lolo/lola

apo

pamangkin

ENGLISH

Relationships

father

mother

son

daughter

husband/wife

widow/widower

fiancS/fiancee

brother-brother

brother-sister

sister-sister

younger sibling

elder sibling

youngest child

eldest child

grandparent

grandchild

nephew/niece

57 42

MANOBO

suwod to songo inayan/

omayan

onuhang

boyaw

ipag

noko-ubpa/moka-amung

korumannan

leleng/oukuy

usig

minuvu

mama

ba-ay

anak

konakan

mongovay

buyyag

sumbaoy

BISAYA

ig-agaw

ugangan

bayaw

bayaw

umagad

paryente

higala

kaaway

tawo

lalaki

babaye

bata

ulitawo

dalaga

tigulang

silingan

110 95

FILIPINO

12. Banda roon, pero

mabuti pa sumakay ka

ng traysikel.

13. Gaano katagal ang

biyahe patungong

Cotabato?

14. Mga tatlong oras.

15. Magbabaon ba tayo?

16. Saan ka bababa?

17. Sasama ka ba, tiyó/

tiyá?

18. Sakay na. Ilalagay ko

ang iyong kargada sa

ibabaw ng dyip.

19. Magkano ang aking

pasahe pati na

kargada?

20. Bababa ako sa

palengke.

21. Dumiretso ka.

22. Pakanan tayo sa kanto.

ENGLISH

12. Over there, but it’s

better for you to ride a

pedicab.

13. How long is the trip to

Cotabato City?

14. About three hours.

15. Should we take

something to eat on the

way?

16. Where will you get

off?

17. Are you coming, uncle/

auntie?

18. Get on. I will put your

cargo on top of the

jeep.

19. How much is the fare

for myself and the

cargo?

20. I’ll get off at the

market.

21. Go straight ahead.

22. Turn right at the

corner.

109 94

MANOBO

12. Diyon pantok,

moppiya pod sakoy ka

to pedikab.

13. Ondak kouhayyoy to

kodsakoy kod undiyot

Cotabato?

14. Mgo otollun uras.

15. Od totannow ki?

16. Ingkon ka od ponog?

17. Duma ka vo, anggam/

inayon?

18. Sakoy kad. Id ta-aw ku

rak piniyoddan du

riyot atop to dyip.

19. Pilok politi ku woy kos

piniyoddan ku?

20. Od ponog a riyot

polingki.

21. Ponayun ka.

22. Tekko ka lomig to

kowanan.

BISAYA

12. Didto dapit, pero

maayo pa mosakay ka

ug pedikab.

13. Unsa kadugayon sa

biyahi padulong sa

Cotabato?

14. Mga tulo ka oras.

15. Magbalon ba ta?

16. Asa ka manaog?

17. Mouban ka ba, tiyo/

tiya?

18. Sakay na. Ibutang lang

nako ang karga nimo sa

atop sa dyip.

19. Pila ang akong pasahi

ug sa akong karga?

20. Manaog ko sa palingki.

21. Diritso lang.

22. Patoo ta sa naay eskina.

58 43

FILIPINO

pinsan

biyenan

bayaw

hipag

manugang

kamag-anak

kaibigan

kalaban

tao

lalaki

babae

bata

binata

dalaga

matandang tao

kapitbahay

ENGLISH

first cousin

parent-in-law

brother-in-law

sister-in-law

son/daughter-in-law

relative(s)

friend

enemy

person

male

female

child

young man (unmarried)

young woman (unmarried)

old person

neighbor

59 44

108 93

FILIPINO

Pagkakarga at pagsakay

1. Mama, ako na ang

magdala.

2. Huwag na, may

nagdadala na.

3. Iwan mo na lang yanat

ako na ang magdadala.

4. Magkano ang sisingilin

mo sa lahat na ito?

5. Ang mahal naman!

Apat na piso na lang.

6. Pupunta ka ba sa

Davao?

7. Oo, ano ang aking

sasakyan papunta

roon?

8. Sumakay ka sa bus na

iyan.

9. Sumunod ka sa akin.

10. Sama ka sa akin.

11. Saan ang sasakyan

patungo sa

Kidapawan?

ENGLISH

Cargo and transportation

1. Sir, I will carry it.

2. Never mind, someone

is doing it already.

3. Leave that one; I will

carry it.

4. How much will you

charge for all this?

5. That’s too much! I will

give only four pesos.

6. Are you going to

Davao City?

7. Yes, what do I ride to

get there?

8. You take that bus.

9. Follow me.

10. Come with me.

11. Where do I board for

Kidapawan?

107 92

MANOBO

Kodloluwan woy kodsakoy

1. Sir, siyak don kos od

piyod.

2. Tohondin, duwon don

od piyod ka-ay.

3. Tuwos du ra ika; siyak

dok od piyod duwon.

4. Pila man kod buyuwon

du ka-ay't langun?

5. Mahaa ron oraroy! Od

boggoy a ra to oppat

no pisus.

6. Undiyon ka vot

Davao?

7. Oyya, ondak od

sokayan ku tod undiyot

Davao?

8. Sakoy ka ruwon no

bus.

9. Tinundug ka koddi.

10. Duma ka koddi.

11. Ingkon kod sokayan

kod undiyot

Kidapawan?

BISAYA

Pagkarga ug pagsakay

1. Nong, ako nay modala.

2. Ayaw na lang, duna

nay magdala.

3. Ibilin lang na; ako nay

modala.

4. Pilay kobra nimo

niining tanan?

5. Mahal man kaayo!

Tagaan ta lang ka ug

kwatro pisos.

6. Moadto ka ba sa

Davao?

7. O, unsa ang akong

sakyan paingon didto?

8. Sakay na nianang bus.

9. Pagsunod sa ako.

10. Ubani ko.

11. Asa ang sakyanan

padulong sa

Kidapawan?

60 45

Bohok

Balatian

Karamdaman

Sickness

61 46

MANOBO

Bohok

1. Kovohokan ka?

2. Kovohokan a.

3. Po-ontong ka to

tohodbawi.

4. Ondoy kos moppiyon

doktor?

5. Diyot doktor no si

____, su disok da kos

od boyaran du.

6. Ondak od geddamon

du?

7. Mosakit kos uu ku.

8. Id pongilob a genot

bulli.

9. Id maangut kos mata

ku woy id momonit a.

10. Immat duwon lusung

ku.

11. Od todduwan ku

sikkow monnuwon tod

inom inin bawi.

12. Inommow inis bawi

ipat moko-untud ipat

allow.

BISAYA

Balatian

1. Nagsakit ka?

2. Nagsakit ko.

3. Magpatan-aw ka sa

doktor.

4. Kinsang doktora ang

maayo?

5. Si doktor ____, kay

gamay lang ang bayad.

6. Unsa ang imong gibati?

7. Sakit ang akong ulo.

8. Nagsuka ko gabii.

9. Nalipong ug gihilantan

ko.

10. Morag naa koy

malarya.

11. Tudloan ta ka

mahitungod niining

tambal.

12. Imnon nimo kining

tambala kada udto.

106 91

Kodloluwan woy kodsakoy

Pagkarga ug pagsakay

Pagkakarga at pagsakay

Cargo and transportation

105 90

62 47

FILIPINO

Karamdaman

1. May sakit ba kayo?

2. May karamdaman ako.

3. Magpatingin ka sa

doktor

4. Sino ang mahusay na

doktor?

5. Si doktor ____, dahil

mura siyang sumingil.

6. Anong pakiramdam

mo?

7. Masakit ang ulo ko.

8. Sumuka ako kagabi.

9. Nahihilo ako at may

lagnat.

10. May malarya yata ako.

11. Ituturo ko sa iyo ang

tungkol sa gamot na

ito.

12. Inumin mo ang gamot

na ito tuwing tanghali.

ENGLISH

Sickness

1. Are you sick?

2. I am sick.

3. Go to the doctor.

4. Which doctor is a good

one?

5. Doctor ____, because

he charges less.

6. How do you feel?

7. I have a headache.

8. I vomited last night.

9. I feel dizzy and have a

fever.

10. I may have malaria.

11. I will teach you how to

take this medicine.

12. Take this medicine

every day at noon.

63 48

MANOBO

13. Inommow inis bawi

ipat sollom, moko-

untud woy mapun, ko-

otollu kod inom to

sokkad no allow.

14. Moppiyon sollom,

doktor. Od povowiyan

ku inis anak ku nod

kovohokan.

15. Ondak od geddamon

din?

16. Od mosakit kos gottok

din woy'd pongindos

sikandin.

17. Nouhoy ron bo

sikandin nod

pongindos?

18. Otollu ron no allow!

19. Iddos moppiyon bawit

anak du, oweg nod

towwat sukaa woy

assin od podsombuton.

BISAYA

13. Imna ning tambala

kada buntag, udto, ug

hapon, makatulo sa usa

ka adlaw.

14. Maayong buntag,

doktor. Akong

patambalan kining

akong anak nga

nagsakit.

15. Unsa ang iyang gibati?

16. Sakit ang iyang tiyan

ug nagkalibanga siya.

17. Dugay na ba siyang

nagkalibanga?

18. Tulo na ka adlaw!

19. Ang maayong tambal

sa imong anak mao ang

tubig nga butangan ug

asukar ug asin unya

sagulon pag-ayo.

104 89

FILIPINO

12. Paano kang natutong

gumawa ng basket?

13. Tinuruan pô ako ng

nanay ko.

ENGLISH

12. How did you learn to

make baskets?

13. My mother taught me.

103 88

MANOBO

12. Id monnu ru to notuig

ka tod bovaa to aat?

13. Id nonowwan a to inoy

ku.

BISAYA

12. Giunsa nimo

pagkahibalo sa

paghimo ug basket?

13. Gitudloan ko sa akong

inahan.

64 49

FILIPINO

13. Inumin mo ang gamot

na ito tuwing umaga,

tanghali, at hapon,

tatlong beses isang

araw.

14. Magandang umaga,

doktor. Ipapagamot ko

pô sa inyo ang anak

kong may sakit.

15. Ano ang kanyang

nararamdaman?

16. Masakit pô ang

kanyang tiyan at

nagtatae siya.

17. Matagal na ba ang

kanyang pagtatae?

18. Tatlong araw na pô!

19. Ang mabuting gamot

sa iyong anak ay

solusyon ng tubig na

may pinaghalong

asukal at asin.

ENGLISH

13. Take this medicine

every morning, noon

and afternoon, three

times a day.

14. Good morning, doctor.

I brought my sick child

to be treated.

15. How is she feeling?

16. She has stomach pain

and diarrhea.

17. Has she had diarrhea

for a long time?

18. For three days already!

19. An excellent medicine

for your child is water

with a mixture of sugar

and salt.

65 50

MANOBO

20. Unna, angoy kot oweg

no sokkad no litru

(sokkad no family coke

kos korokolloy) od

towwan ini to oruwon

kutsaron sukaa woy

tongngot tongnga to

kutsarita no asin.

21. Kopongnga idda, inot-

inotow tod po-inom to

disok kos anak du ipat

limmon minutus ahad

pa od pongilob

sikandin.

22. Otin od puungan du

ini, dii od kouhoy od

kokita ru nod ko-

uliyan kos anak du.

23. Nobokunan don bok

anak du?

24. Waa pa. Moppiya vo

nod puungan ini?

BISAYA

20. Ang una, pagkuha ug

usa ka litrong tubig

(usa ka family size

coke ang gidak-on)

butangan ug duha ka

kutsarang asukar ug

uno kuartu ka

kutsaritang asin.

21. Pagkahuman, paimna

ang imong anak sa

hinayhinay matag lima

ka minutus bisan kon

mosuka siya.

22. Kon buhaton mo kini,

dili madugay makita

mong mamaayo ang

imong anak.

23. Nabakunahan na ba ang

imong anak?

24. Wala pa. Maayo ba

kini nga buhaton?

102 87

FILIPINO

Pagbili at pagtawad

1. Magkano ang metro ng

telang ito?

2. Ang mahal naman!

May tawad pa ba?

3. Napakamura na nito.

4. Magkano ang gusto

mo?

5. Dagdagan mo pa ng

kaunti.

6. Ibibigay mo ba ng

limampung piso?

7. Sige. Ilang metro ang

kunin mo?

8. Ale, gusto mo bang

bumili ng basket?

9. Sino ang gumawa

nito?

10. Ako pô ang gumawa.

11. Gawa pô ito sa kamay.

ENGLISH

Buying and bargaining

1. How much is one

meter of this cloth?

2. That’s expensive! Can

you give me a

discount?

3. It’s very inexpensive as

it is.

4. How much would you

like to pay for it?

5. Offer a bit more.

6. Can you give it for

P50.00?

7. OK. How many meters

do you want?

8. Maám, would you like

to buy a basket?

9. Who made it?

10. I made it myself.

11. It’s handmade.

101 86

MANOBO

Kodbolli woy kod-angyu

1. Timpila kos sokkad no

mitru ka-ay't ogget?

2. Mahaa oraroy!

Kopakoy vo nod poka-

angyu?

3. Boratu ron oraroy ini.

4. Pila kos id kopi-i ru?

5. Timuliyu pot disok.

6. Pokovoggoy ru vo to

kolimman no pisus?

7. Ovayod. Pilon mitru

kod ongayon du?

8. Mam, kopiyan ka vod

bollit aat?

9. Ondoy kid bovaa

ka-ay?

10. Siyak dad kos id

bovaa.

11. Id binollad ku ra.

BISAYA

Pagpalit ug paghangyo

1. Tagpila ang usa ka

mitro niining panapton?

2. Mahal kaayo! Puwede

ba makahangyo?

3. Barato na kaayo ni.

4. Pila ang imong gusto?

5. Dugangi lang ug

gamay.

6. Ihatag ba nimo ug

singkwenta pisos?

7. Sige. Pila ka mitro ang

imong kuhaon?

8. Mam, gusto ka ba

mopalit ug basket?

9. Kinsa ang naghimo

niini?

10. Akoy naghimo.

11. Gikinamot lang nako.

66 51

FILIPINO

20. Una, kumuha nang

isang litrong tubig

(isang family size coke

kalaki) at lagyan ng

dalawang kutsarang

asukal at kalahati't

kalahating kutsaritang

asin.

21. Pagkatapos, unti-

unting painumin ang

anak mo nito bawat

limang minuto kahit

magsuka siya.

22. Kung gagawin mo ito,

mayamaya ay makikita

mo nang gumagaling

ang anak mo.

23. Nabakunahan na ba

ang anak mo?

24. Hindi pa pô. Mabuti ba

itong gawin?

ENGLISH

20. First, get one liter of

water (the size of a

bottle of family coke)

to this add two

tablespoons of sugar

and one fourth a

teaspoon of salt.

21. Next, give your child

sips of this drink every

five minutes even if she

vomits.

22. If you do this, you will

soon see your child

will get better.

23. Has your baby been

vaccinated yet?

24. No, not yet. Is it a good

thing to do?

67 52

MANOBO

25. Oyya. Inin po-ukit

sikandin od

kopongollangan pomot

movoggat no mgo

bohok iling to puliu,

mosakit kos

bokoongngan, titanus,

mokoggaan yokyok,

woy tomongki.

26. Duwon bo bayad tod

pobokuna?

27. Konna. Waa bayad tod

pobokuna.

28. Kannu kos so-op no

timpu no kopakoy nod

povokunan kos anak

ku?

29. Od livod a ka-ay init

so-op no buwan.

Loglohottow tod piyod

iddos anak du kodlivod

ka ka-ay.

BISAYA

25. Oo. Sa ingon niana nga

paagi, siya

mapanalipdan batok sa

mga grabing sakit sama

sa polio, sakit sa

tutunlan, titanus, gahi

nga ubo ug bayu-ok.

26. Naa bay bayad ang

magpabakuna?

27. Wala. Libre ang

magpabakuna.

28. Kanus-a ang sunod nga

higayon nga puwedeng

mabakunahan ang

akong anak?

29. Mobalik ako dinhi sa

sunod nga bulan.

Siguroha pagdala ang

imong anak inigbalik

nimo dinhi.

100 85

Kodbolli woy kod-angyu

Pagpalit ug paghangyo

Pagbili at pagtawad

Buying and bargaining

99 84

68 53

FILIPINO

25. Oo. Sa ganitong

paraan, siya ay

protektado sa mga

grabing sakit gaya ng

polio, sakit ng

lalamunan, titanu,

matigas na ubo, at saka

beke.

26. May bayad ba ang

magpabakuna?

27. Wala. Libre ang

magpabakuna.

28. Kailan ang susunod na

pagbabakuna sa anak

ko?

29. Babalik ako dito sa

susunod na buwan.

Tiyakin mong kasama

mo ang iyong anak sa

pagbalik mo dito.

ENGLISH

25. Yes. This way she will

be protected from a

serious illness like

polio, diphtheria,

tetanus, whooping

cough and mumps.

26. Is there a charge for the

injection?

27. No. The injection is

given free.

28. When is the next time I

can have my baby

immunized?

29. I will return here next

month. Be sure to bring

your baby back here

then.

69 54

98 83

FILIPINO

karning manok

karning pato

Inumin

gatas

kape

tubig

sikulate

salabat

soybin

tsa

ENGLISH

chicken

duck

Beverages

milk

coffee

water

chocolate

ginger tea

soybean coffee

tea

97 82

MANOBO

karnit manuk

karnit patuk

Inommon

gatas

kopi

oweg

sikulate

sinombug no luyya

suybin no kopi

tsa/sinombug

BISAYA

karneng manok

karneng pato

Imnonon

gatas

kape

tubig

sikwate

salabat

soybin

tsa

70 55

Mgo sakup to lawot minuvu

Parti sa lawas

Bahagi ng katawan

The body

71 56

MANOBO

Dos sakup to lawot minuvu

atoy

baka

bannoy

bivig

bokoongngan

bollad

bonnong

bouvuut uu

buwoo

buvun

dila

eta

gottok

gusuk

irung

kabpa

keddong

kiloy

kommoot bollad

BISAYA

Parti sa lawas

atay

suwang

bukton

baba

tutunlan

kamot

nawong

buhok

tuhod

paa

dila

bugan

tiyan

gusok

ilong

dughan

tikod

agtang

tudlo

96 81

FILIPINO

durian

kakaw

rimas

kape

kaimito/kaymito

guyabano

kalamansi

niyog

mangga

marang

saging

santol

dalanghita

papaya

buko mura

lansones

pinya

Karne

karning baka

karning baboy

ENGLISH

durian

cacao

breadfruit

coffee

starapple

soursop

calamansi

coconut

mango

marang

banana

santol

orange

papaya

young coconut

lansones

pineapple

Meat

beef

pork

95 80

MANOBO

duliyan

kakaw

komossi

kopi

koymitu

koyubana

limunsitu

loppu/niyug

mangga

marang

sahing

santol

sangkis

sopayat

tobbon loppu

tobbuwa

tungyab

Karni

karnit baka

karnit bavuy

BISAYA

duryan

kakaw

kamansi

kape

kaymito

abana

limonsito

lubi

mangga

marang

saging

santol

naranghita

kapayas

butong

lansones

pinya

Karne

karneng baka

karneng baboy

72 57

FILIPINO

Bahagi ng katawan

atay

baba

braso

bibig

lalamunan

kamay

mukha

buhok

tuhod

hita

dila

singit

tiyan

tadyang

ilong

dibdib

sakong

noo

daliri

ENGLISH

The body

liver

chin

arm

mouth

throat

hand

face

hair (head)

knee

thigh

tongue

groin

stomach

rib

nose

chest

heel

forehead

finger

73 58

MANOBO

kommoot pa-a

lawa

liyog

lison

mata

ngipon

oyyug

pa-a

paad

pomonayon

pusung

siku

suu

timbovakaa

tolinga

tullan

BISAYA

tudlo sa tiil

lawas

liug

batiis

mata

ngipon

likod

tiil

palad

abaga

kasingkasing

siko

kuko

kumagko

dalunggan

bukog

94 79

FILIPINO

kabute

palay

gabi

petsay

ampalaya

puso ng saging

sibuyas

okra

soybin

tubo

talong

kalabasa

upo

ubi

Mga prutas

rambutan

langka

suha

bayabas

abokado

ENGLISH

mushroom

rice grain

taro

Chinese cabbage

ampalaya

banana blossom

onion

okra

soybeans

sugar cane

eggplant

yellow squash

white squash

purple yam

Fruits

rambutan

jackfruit

pomelo

guava

avocado

93 78

MANOBO

oripollos

ommoy

ousiya

pitsay

poriya

pusut sahing

sibuyas

sowyut

suybin

tobbu

togotong

tovosaa

upu

uvi

Mgo bungot kayu

baangas

barak

boungun

boyabas

bukadu

BISAYA

libgos

humay

gabi

mitsili

paliya

puso sa saging

sibuyas

okra

soybin

tubo

talong

kalabasa

upo

ubi

Mga prutas

rambutan

nangka

boongon

bayabas

abokado

74 59

FILIPINO

daliri ng paa

katawan

leeg

binti

mata

ngipin

likod

paa

palad

balikat

puso

siko

kuko

hinlalaki

tainga

buto

ENGLISH

toe

body

neck

calf of leg

eye

teeth

back

feet

palm of hand

shoulder

heart

elbow

fingernail/toenail

thumb

ear

bone

75 60

92 77

FILIPINO

Mga gulay at pagkain

gabi

bawang

kamoteng-kahoy

bigas

patani

sitaw

mais

labong

bigas na mais

kanin

kamote

sili

siling pula

sigarilyas

kamatis

repolyo

luya

mani

monggos

ENGLISH

Vegetables and staples

kind of gabi/taro

garlic

cassava

hulled rice

lima beans

long beans

corn

bamboo shoots

ground corn/corn grits

cooked rice

camote

pepper

bell pepper

wing beans

tomato

cabbage

ginger

peanut

mongo beans

91 76

MANOBO

Mgo gulay woy koka-an

angkog

ahus

binggala

boggas

bo-isan

bongag

botad

dovung

giniling

kannon

kosila

kotumbaa

kotumbaan doorakkoo

koubang

koumati

ripulyu

luyya

moni

munggus

BISAYA

Mga gulayon ug kan-onon

gabi

ahos

kamoteng kahoy

bugas

patani

balatong

mais

dabong

bugas mais

kan-on

kamote

sili

atsal

karabansos

kamatis

ripolyo

luy-a

mani

monggos

76 61

Kodpohinonaw to kinohiyan

Pagtuon sa sinultihan

Pag-aaral ng wika

Langauge learning

77 62

MANOBO

Kodpohinonaw to kinohiyan

1. Kotuig ka vo nod

ooseng to Tinagalug?

2. Kotuig ka vo od oseng

to Binisoya?

3. Mokaabbot a ra to

disok.

4. Moko-oseng a to

disok.

5. Kopiyan a nod

pohinonaw to

kinohiyan dow.

6. Mokotoddu ka vo

koddi to kinohiyan

dow?

7. Monnuwon dow tod

oseng kos____ diyot

koniyun kinohiyan?

8. Ondak ngaran ka-ay

riyot koniyun

kinohiyan?

9. Ondak ko-uluhan

ka-ay?

10. Nokaabbot ka vo

ondak od osengon ku?

BISAYA

Pagtoon sa sinultihan

1. Kahibalo ka ba

magsulti ug Tagalog?

2. Kahibalo ka ba

magsulti ug Cebuano?

3. Makasabot lang ko ug

gamay.

4. Makasulti ko ug

gamay.

5. Gusto kong magtuon sa

inyong sinultihan.

6. Makatudlo ka ba nako

sa inyong sinultihan?

7. Unsaon ninyo pagsulti

ang_____ sa inyong

sinultihan?

8. Unsay ngalan niini sa

inyong sinultihan?

9. Unsay kahulugan niini?

10. Nakasabot ka ba sa

akong gisulti?

90 75

Mgo gulay, mgo bungot kayu, karne, inommon

Mga gulayon, mga prutas, karne, imnonon

Mga gulay, mga prutas, karne, inumin

Vegetables, fruits, meat, beverages

89 74

78 63

FILIPINO

Pag-aaral ng wika

1. Marunong pô ba

kayong magsalita ng

Tagalog?

2. Marunong pô ba

kayong magsalita ng

Cebuano?

3. Kaunti lang ang

naiintindihan ko.

4. Makapagsalita ako ng

kaunti.

5. Nais kong matuto ng

inyong wika.

6. Maari bang turuan mo

ako ng inyong salita?

7. Sa inyong salita, paano

mo sasabihin ang

_____?

8. Anong tawag nito sa

inyong salita?

9. Ano ang ibig sabihin

nito?

10. Naintindihan mo ba

ang aking sinasabi?

ENGLISH

Language learning

1. Can you speak

Tagalog?

2. Can you speak

Cebuano?

3. I can only understand a

little.

4. I can speak it a little.

5. I would like to learn

your(pl) language.

6. Can you teach me your

(pl) language?

7. In your language, how

do you say _______ ?

8. In your language,

what’s the name for

this?

9. What does that mean?

10. Do you understand

what I am saying?

79 64

MANOBO

11. Waa ku noovotti.

12. Waa a nokaabbot.

13. Ulitow ve-en.

14. Popoonatow ra tod

ooseng.

15. Kotuig kad od oseng to

Ininglis.

16. Langgot poron kos

osengan ku.

17. Od pohinonaw a pa ko

od monnuwon tod

ooseng to Minonuvu.

18. Moko-oseng ad to

disok no Minonuvu.

19. Monuvuwow kod

oseng ka koddi.

20. Kopiyan a nod kotuig

to Minonuvu.

21. Ongngad dad bo?

BISAYA

11. Wala ko makasabot.

12. Wala ko kasabot.

13. Pabor lang usba ra.

14. Hinaya lang ug sulti.

15. Kahibalo ka na mosulti

ug Iningles.

16. Yungit pa ang akong

sinultihan.

17. Magtoon pa ko'g

unsaon pagsulti ug

Minanobo.

18. Makasulti na ko'g

gamayng Minanobo.

19. Pagminanubo kun mag-

estorya ka sa akoa.

20. Gusto kong makahibalo

ug Minanobo.

21. Insakto ba?

88 73

FILIPINO

23. Gusto kong uminom

ng kape.

24. Kahit ako gustong-

gusto ko lalo na pag

malamig ang panahon.

25. Magkatulad pala tayo.

Ako kahit mainit,

uminom din. Kung

inaantok ako umiinom

ako ng kape para

maaalis ang antok ko.

26. Kumain na tayo.

27. Kumain kayong

mabuti; huwag kayong

mahihiya.

28. Napakasarap ang

pagkaing iyon.

29. Masarap.

30. Mahusay ka talagang

magluto.

31. Kumuha pa kayo.

32. Ayaw ko na, busog na

ako.

33. Pahingi pô ng tubig.

ENGLISH

23. I like to drink coffee.

24. I too like it very much,

especially when the

weather is cold.

25. We are a lot alike.

With me, even when it

is hot, I can drink it. If

I am sleepy, I drink

coffee to wake myself

up.

26. Let’s eat now.

27. (You pl) Eat heartily;

don’t be bashful.

28. That meal was very

delicious.

29. It’s delicious.

30. You really know how

to cook.

31. (You pl) Have some

more.

32. No, thank you, I’m full.

33. May I please have a

drink of water.

87 72

MANOBO

23. Kopiyan a nod inom to

kopi.

24. Ahad siyak; kopiyan a

nod inom, labbi rok

mohonnow no timpu.

25. Nokod-iling ki vos.

Siyak ahad monit no

timpu od inom a to

kopi. Otid

pokotinunhon a,

inomman ku ra to kopi

amoy'd ka-awa ron kos

kotinuhon ku.

26. Ka-an kid.

27. Avoy kow ka-an; yo

kow od ko-ilow.

28. Monanam nod koka-an

idda.

29. Monanam.

30. Moppiya ka nod oilutu.

31. Uman kow pa.

32. Dii ad, novuung ad.

33. Bontogbontog, boggayi

a pot oweg.

BISAYA

23. Gusto ko moinom ug

kape.

24. Bisag ako gusto pod

nako, labi na kon

tugnaw ang panahon.

25. Pareha diay ta. Ako

bisan init ang panahon,

moinom ko ug kape.

Kon katulgon ko,

imnan nako'g kape aron

makuha ang akong

katulogon.

26. Mokaon na ta.

27. Kaon mo ug maayo;

ayaw mo ug kaulaw.

28. Lami kaayo kadtong

pagka-ona.

29. Lami.

30. Maayo ka moluto.

31. Kuha pa mo.

32. Di na ko, busog na ko.

33. Pabor lang tagai ko ug

tubig.

80 65

FILIPINO

11. Hindi ko pô

naintindihan.

12. Hindi ko maunawaan.

13. Pakiulit pô.

14. Magsalita ka ng dahan-

dahan.

15. Marunong ka ng

magsalita ng Ingles.

16. Hindi pa maayos ang

aking pagsasalita.

17. Mag-aaral pa ako kung

papaano magsalita ng

Manobo.

18. Makapagsasalita ako

ng kaunting Manobo.

19. Kausapin mo ako ng

Manobo.

20. Gusto kong matuto ng

Manobo.

21. Tama ba?

ENGLISH

11. I didn’t understand.

12. I don’t understand.

13. Please repeat it.

14. Speak more slowly.

15. You know how to

speak English.

16. My speaking

(pronunciation) is not

yet correct.

17. I am still learning how

to speak Manobo.

18. I know how to speak a

little Manobo.

19. Speak with me in

Manobo.

20. I want to learn

Manobo.

21. Is that correct?

81 66

86 71

FILIPINO

11. Oo, mamaya

pagkatapos kaming

mag-almusal.

12. Malayo ba ang bukirin

ninyo?

13. Hindi malayo. Malapit

lang, wala pang isang

kilometro.

14. O, aalis na ba tayo?

15. Oo, alis na tayo para

makabalik tayo agad,

dahil may puntahan pa

tayo.

16. Nagugutom ako at

nauuhaw.

17. Kumakain ka ba ng

isda?

18. Oo, kumakain ako.

19. Isalang mo na ang

kaldero.

20. Iinom ka ba ng kape?

21. Anong gusto mong

inumin?

22. Kahit ano basta

mayroon.

ENGLISH

11. Yes, later after we

finish breakfast.

12. Is it far to your(pl)

field?

13. It’s not far. It’s just

nearby, not even one

kilometer.

14. Then, shall we go?

15. Yes, let’s go so we can

return soon because we

still have somewhere

else to go.

16. I’m hungry and thirsty.

17. Do you eat fish?

18. Yes, I like it.

19. Put the pot on the fire.

20. Will you drink coffee?

21. What will you drink?

22. Whatever there is.

85 70

MANOBO

11. Oyya, kangkan tod

kopongnga koy od

laammag.

12. Moriyu vok kamot

dow?

13. Dii moriyu. Morani ra,

waad inguma to

sokkad no kilumitru.

14. Na, od ipanow kid?

15. Oyya, ipanow kid su

amoy go-os ki rod

pokolivod su duwon

pod undiyonnan ta.

16. Gutasan ad woy

notokkangan a.

17. Od ka-an ka rad to

ngaap to oweg?

18. Oyya, kopiyan dad

man.

19. Dikon dud kos

kondiru.

20. Od inom ka to kopi?

21. Ondak kopi-i ru nod

inommon?

22. Ahad ondak duwon.

BISAYA

11. O, pagkahuman namo'g

pamahaw.

12. Layo ba ang inyong

uma?

13. Dili layo. Duol lang,

wala moabot ug usa ka

kilomitro.

14. Unya, molakaw na ta?

15. O, molakaw na ta aron

dali ta makabalik, kay

naa pa tay adtoan.

16. Gigutom ko ug giuhaw.

17. Mokaon ka'g isda?

18. O, gusto ko'g isda.

19. Itak-ang na ang

kaldero.

20. Moinom ka'g kape?

21. Unsay gusto nimong

imnon?

22. Bisag unsa basta naa.

82 67

Kod-oilutu woy kodka-an

Paglung-ag ug pagkaon

Paglulutò at pagkain

Cooking and eating

83 68

MANOBO

Kod-oilutu woy kodka-an

1. Ondak od puungan du?

2. Od oilutu a to lammag

doy.

3. Ondak od ilutuwon

du?

4. Od oilutu a ra to

poriya od sombutan to

soo.

5. Kopiyan ka vo nod ka-

an to barak?

6. Oyya, kopiyan a nod

ka-an to kuaput to

barak woy dos lisoo

rin.

7. Kopiyan ka vo nod

gohulay to barak

kangkan to moko-

untud?

8. Oyya. Ambo; duwon

barak dow?

9. Oyya, duwon maapung

no motossan diyot

kamot doy.

10. Otin od kopiyan ka, od

angoy ki kangkan tod

kotahadtahad.

BISAYA

Paglung-ag ug pagkaon

1. Unsa ang imong

gibuhat?

2. Maglung-ag ko sa

among pamahaw.

3. Unsa ang imong lung-

agon?

4. Magluto lang ko ug

paliya sagulan ug itlog.

5. Gusto ka mokaon ug

nangka?

6. O, gusto kong mokaon

ug nangka ug ang iyang

liso.

7. Gusto ba nimo

mogulay ug nangka

unyang udto?

8. O. Ngano; naa moy

nangka?

9. O, naay daghang

gulang sa among uma.

10. Kon gusto nimo,

mokuha ta unyang

taudtaud.

84 69

FILIPINO

Pagluluto at pagkain

1. Anong ginagawa mo?

2. Nagluluto ako ng

aming almusal.

3. Anong niluluto mo?

4. Nagluluto lang ako ng

ampalaya na may itlog.

5. Gusto mo bang kumain

ng langka?

6. Oo, gusto kong kainin

ang laman pati ang

buto.

7. Gusto mo bang

maggulay ng langka

mamayang tanghali?

8. Oo. Bakit; may langka

ba kayo?

9. Oo, marami ng

puwedeng pitasin sa

aming bukirin.

10. Kung gusto mo,

kukuha tayo mamaya.

ENGLISH

Cooking and eating

1. What are you doing?

2. I am cooking our(ex)

breakfast.

3. What are you cooking?

4. I’m just cooking

ampalaya with eggs.

5. Do you like to eat

jackfruit?

6. Yes, I like to eat the

fruit as well as the

seeds.

7. Would you like

jackfruit as a vegetable

later at noon?

8. Yes. Why; do you(pl)

have jackfruit?

9. Yes, there are many

mature ones in our

field.

10. If you would like, we

can get some after

awhile.