ESK‹ﬁEH‹R YYÖRES‹ AALEV‹-BEKTAﬁ‹...

EESSKK‹‹fifiEEHH‹‹RR YYÖÖRREESS‹‹ AALLEEVV‹‹--BBEEKKTTAAfifi‹‹ KKÜÜLLTTÜÜRRÜÜNNÜÜNN

TTEEMMEELL DD‹‹NNAAMM‹‹KKLLEERR‹‹CCooflflkkuunn KKÖÖKKEELL**

ÖÖZZEETT

Eskiflehir yöresi, Alevi-Bektafli kültürünün zengin ve önemli örneklerini bünyesinde bar›nd›ran birözelli¤e sahiptir. Bölge, Alevi- Bektafli kültürü için tarihsel önem tafl›yan ilk türbe ve zaviyelerin olufl-tu¤u co¤rafyad›r. Eskiflehir bölgesinde onlarca yerleflim biriminde, farkl› Alevi-Bektafli inanç-dede ocak-lar›na ba¤l› topluluklar yaflamaktad›r. Eskiflehir yöresinde Alevi-Bektafli kültürüne ait dinsel uygulama-lar, pratikler ve ritüeller Alevi-Bektafli kültürünün felsefi ve geleneksel dayanaklar›n›n yorumlanmas›n-da öncelikli önem tafl›maktad›r.

Alevilik- Bektaflilik düflünü, Türk kültür ve tarihinin en önemli parçalar›ndan biri olarak de¤erlen-dirilmelidir. Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürü, Türk kültür tarihi ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤indesosyoloji, tarih, antropoloji, etnoloji, edebiyat tarihi, dilbilim, belgebilim ve müzik tarihi gibi farkl› bi-lim disiplinlerinin araflt›rma konusu olabilecek veri ve materyaller elde etmek mümkün olacakt›r. Tes-pit edilecek bilimsel malzemeler, yörenin kültür ve tarihi ile ilgili yeni aç›l›mlar›n oluflmas›n› sa¤laya-cakt›r.

AAnnaahhttaarr kkeelliimmeelleerr:: Türkmen, O¤uz Türkleri, Alevilik, Bektaflilik, Eskiflehir, Ritüel, Alevi-Bektafli‹nanç-Dede Oca¤›, Türbe, Cem Ayini.

AABBSSTTRRAACCTT

Eskiflehir has peculiarity in a way that it reflects rich and important examples of Alevi and Bektafli(Bektashi) culture. It is the geographical place where the first türbe (shrine) and zaviye are occured.They have a historical importance in Alevi and Bektashi culture. Alevi and Bektashi communities whobelong to different family trees live in many settlements of Eskiflehir. In Eskiflehir, religious practices andrituals that belong to Alevi-Bektafli culture have importance in explaining philosophical and traditionalsources of Alevi-Bektafli culture.

The idea of Alevism and Bektashism should be evaluated as one of the most important parts of Tur-kish culture and history. When Eskiflehir is evaluated in the context of Turk›sh cultural history, it is pos-sible to obtain data and materials that could be a research topic of different science disciplines suchas; sociology, anthropology, ethnology, history of literature, linguistics, science of document and his-tory of music. As a result, new scientific documents to be found, will help form new ideas about cul-ture and history of the region.

KKeeyy WWoorrddss:: (Turcoman), (Oghuz Turks), (Alevism), (Bektashism), Eskiflehir, ritual, Alevi-Bektafli be-liefs and family trees, (shrine), ritual ceremony.

GG‹‹RR‹‹fifi

Eskiflehir yöresi, Türk kültürü ve tarihi aç›s›ndan önemli bir yere sahiptir. Böl-ge, erken dönemden itibaren (XII. yüzy›l) Türk topluluklar›n›n etki ve denetiminegirmifltir. Bu süreç, Türk kültür unsurlar›n›n bölgede temellenmesinde temel faktörolmufltur.

135Türk Kültürü ve Hac› Bektafl Velî / 2006-37

Alevi-Bektafli düflün ürünleri, Türk kültürü ve tarihi aç›s›ndan öncelik tafl›yan

yap›lard›r. Bu sebeple Eskiflehir Alevi-Bektafli gelene¤i, Türk kültür tarihi ba¤lam›n-

da de¤erlendirilmelidir.

Eskiflehir bölgesinde onlarca inanç-dede oca¤› etkinlik sahas›na sahiptir. ‹nanç-

dede ocaklar›, Alevi-Bektafli kültür evreninin temel kurumlar›d›r. Eskiflehir yöresin-

de etkinlik gösteren ocaklar, bünyelerinde zengin ve otantik bir ritüel yap› bulun-

durmaktad›rlar. Alevi-Bektafli inanç-dede ocaklar›n›n iç yap›lan›fl› ve ocaklar aras›

ba¤lant›lar›n belirlenmesinde Eskiflehir Alevi-Bektafli örneklemi öncelik göster-

mektedir. Alevi-Bektafli kültür unsurlar› olan car (car›), semah, selman suyu (el su-

yu), kurban, delil (çera¤), saka suyu (sakka suyu), nefes, duvaz imam, ikrar, gör-

gü, dardan indirme, musahiplik gibi cem ayini pratikleri ile Muharrem, Nevruz ve

H›drellez olarak adland›r›lan dinsel uygulamalar›n içsellefltirilmesinde ve anlam-

land›r›lmas›nda Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli ö¤eleri önem tafl›maktad›r.

Eskiflehir bölgesi Alevi-Bektafli kültürünü yörenin Türkleflme süreci paralelinde

de¤erlendirmek gerekir. Anadolu’nun farkl› bölgelerinde oldu¤u gibi Eskiflehir

(Sultanönü) co¤rafyas›ndaki Türk iskân›nda da Türkmen kitleler temel unsuru olufl-

turmufltur. Bu iskân sürecinde Türk topluluklar›n›n bafl›ndaki Türkmen dede ve ba-

balar›, birer tarihsel flahsiyet olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Alevi-Bektafli düflüncesinin Türk kültür ve tarihinin önemli parçalar›ndan biri

oldu¤u, sosyolojik ve tarihsel gerçektir. Bu sebeple Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli

kültürünün çerçevesini belirlerken izah ve de¤erlendirmelerin Türk tarihi ve kültü-

rü paralelinde yap›lmas› bilimsel gereklilik olacakt›r.

EESSKK‹‹fifiEEHH‹‹RR YYÖÖRREESS‹‹ AALLEEVV‹‹--BBEEKKTTAAfifi‹‹ KKÜÜLLTTÜÜRRÜÜNNÜÜNN TTAARR‹‹HHSSEELL GGEELL‹‹fifi‹‹MM‹‹

Küçük Asya olarak da an›lan Anadolu, yaklafl›k bin y›ldan beri bir Türk yurdu-

dur. Anadolu’nun bir Türk yurduna dönüflmesine XI. yüzy›lda bafllayan ve XIII.

yüzy›lda h›zlanan Türkmen göçlerinin öncelikli katk›s› olmufltur. Türkmen göç ha-

reketleri, Anadolu’nun Türkleflme sürecini h›zland›ran dinamiklerin bafl›nda gel-

mektedir.

XI. yüzy›lla beraber Anadolu’nun önemli bir k›sm›nda “Türkmenler” olarak da

bilinen O¤uz Türklerinin iskân süreci yaflanm›flt›r.

Orhan Türkdo¤an, O¤uz Türkleri (Türkmenler) ile ilgili flu kavramsal de¤erlen-

dirmeleri yapmaktad›r:

Coflkun Kökel

136 Türk Kültürü ve Hac› Bektafl Velî / 2006-37

“Türkmenler ad› ile an›lan O¤uzlar kökeni “ok” kelimesinden gelmektedir. Ok,

Türkçede ayn› zamanda “kabile” anlam›nda da kullan›l›r. Nitekim kelime, daha o

ça¤larda, Çince’ ye “kabile” diye çevrilmifltir. (örnek on ok=on kabile) Buna göre

“ok” sözü Türkçede ço¤ul eki olan “z” ilavesiyle türetilen “O¤uz” ad› asl›nda et-

nik bir isim olmay›p, do¤rudan do¤ruya, Türk kabileleri anlam›n› ifade eder.”

(Türkdo¤an, 1996: 293).

Yirmi dört boydan oluflan O¤uz Türkleri, boy, oba, afliret, oymak gibi belli de-

mografik çapa sahip sosyolojik, siyasal ve ekonomik organizasyonlar olarak Ana-

dolu’nun farkl› yörelerine yerleflmifllerdir.

Fuad Köprülü, O¤uz Türklerinin, yo¤un kitleler halinde Anadolu’ya yönelen

göç hareketleri ile ilgili tarihsel bilgiler vermektedir:

“Malazgirt zaferinden sonra, büyük Selçuk ‹mparatorlu¤u’nun himayesi alt›n-

da, Anadolu’nun flarktan gelen kesif Türk kitleleri taraf›ndan iskân›, bilhassa Me-

likflah’›n cülusunu müteak›b sistematik bir flekilde bafllam›flt›r. Rum Selçukilerinin

müessisi say›lan Süleyman, onun emri ile Orta Anadolu isteplerine Türk kabilele-

rini yerlefltirdi. Hatta flimal-i garbi ve cenub-› garbi sahil m›nt›kalar›na do¤ru muh-

telif ak›nlar oldu. Orta Asya’ da, bilhassa Seyhun (Yakxarte) yukar›s›ndaki sahalar-

da, Aral ve Hazar denizi aralar›nda yaflayan kesif O¤uz kitlelerinden birço¤u, Sel-

çuk devletinin ilk muvaffakiyetlerinden sonra, k›smen ‹ran’a gelip yerleflmifller, k›s-

men de Selçuk imparatorlu¤unun Garb’e do¤ru yay›lmas›yla müteraf›k olarak, da-

ha iyi hayat flartlar› te’min edebilecek bofl topraklar bulmak ümidiyle, daha garbi

sahalara do¤ru ilerlemifllerdir. Anadolu fütuhat›n›n geçici bir ak›n, askeri bir hare-

ket mahiyetinde kalmayarak, sistematik bir iskân mahiyetini almas›nda, Orta As-

ya’dan bafllayan bu kesif ve devaml› Türk muhacereti birinci derece de amildir.”

(Köprülü, 1991: 40).

XI. yüzy›ldan itibaren Türk topluluklar›n›n Anadolu’da gösterdikleri etki ve de-

netim tüm Küçük Asya’da zaman içerisinde artarak devam etmifltir. Osman Turan,

Malazgirt Savafl› sonras› Türklerin Anadolu’daki fetih hareketlerinin Bat› Anado-

lu’da Menderes Bölgesi’ne kadar ilerledi¤ini belirtmektedir (Turan, 1993: 57).

Türkler, XI. yüzy›ldan bafllayarak özellikle XIII. yüzy›ldan itibaren Do¤u ve ‹ç

Anadolu topraklar› baflta olmak üzere Bat› Anadolu’ya do¤ru etkinlik ve denetim-

lerini art›rm›fllard›r. Türkmenlerin, XIII. yüzy›lda Bat› Anadolu co¤rafyas›nda gös-

terdikleri etkinlikle ilgili Fuad Köprülü say›sal bilgiler aktarmaktad›r:


Eskiflehir Yöresi Alevi-Bektafli Kültürünün Temel Dinamikleri

“Abu al- Fida’n›n, her halde Mo¤ol istilas›ndan evvelki devre ait olarak naklet-ti¤i bir rivayete göre, Antalya flimal-i garbisinde, Denizli da¤lar›nda ve civar›ndayani Menderes havalisinde 200.000 çad›r halk› Türkmen yafl›yordu.” (Köprülü,1991: 41).

‹ç-Bat› Anadolu ve Do¤u Ege bölgelerine dâhil olan Kütahya, Afyon, Eskiflehiryöreleri de XIII. yüzy›ldan itibaren Türkleflme sürecine ve Türk iskân›na sahne ol-mufltur. Osman Turan, XIII. yüzy›lda Bat› Anadolu’nun belli bölgelerindeki Türk is-kân› ile ilgili demografik veriler sunmaktad›r:

“Bir ‹slam co¤rafyac›s›, henüz ‹znik ‹mparatorlu¤u ‹stanbul’a yerleflmeden(1261) önce, Denizli havalisinde 200.000, Kastamonu bölgesinde 100.000 ve Kü-tahya-Afyonkarahisar aras›nda 30.000 çad›r halk›n›n yani takriben befl milyon gö-çebe Türkmenin yaflad›¤›n› yazar.” (Turan, 1993: 57).

Türkmen yerlefliminin yo¤un oranda yafland›¤› ve beraberinde Türk kültür vetarihi ile ilgili zengin bir birikimin olufltu¤u Eskiflehir, eski ça¤larda Dorylaion ola-rak tan›nmakta olup Eskiflehir’in eski adlar› ve kurulufl mevkisi hakk›nda HalimeDo¤ru, flu kronolojik de¤erlendirmeleri yapmaktad›r:

“Dorilaion, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerinde: Dorileo, Dorylaion,Doryleon, Dorylaeunu gibi de¤ifliklikler göstermifltir. Arap kaynaklar› ise, “Druli-ya” ad›n› kullanm›fllard›r. Antik Dorilaion’ un yeri hakk›nda çeflitli görüfller ortayaat›lm›flt›r. Baz›lar› bu flehrin bugünkü yerini, baz›lar› ise fiarhöyük’ ün bulundu¤uyeri kabul etmektedir. Baflka bir görüfle göre Eskiflehir’ e 11 km uzakl›ktaki Kara-cahisar kalesinin bulundu¤u tepedir. H. Kiepert buras›n›n yollar›n›n kavflak nokta-s›ndan uzak oldu¤unu belirterek bu görüflü kabul etmemektedir. Buna karfl›l›k1886’ da buraya gelmifl olan W. von Deist, Karacahisar surlar›n›n d›fl›nda da binakal›nt›lar› bulmufl buras›n›n büyük bir yerleflme yeri oldu¤unu düflünerek Doryla-ion’ un buras› oldu¤unu iddia etmifltir. Eskiflehir’de bir akropolun bulunmamas›yazar› bu flekilde düflünmeye yönlendirmifltir. Antik ve modern yazarlar›n birleflti-¤i bir konu ise kapl›ca semtinin antik ça¤dan beri iskan edilmifl oldu¤udur.” (Do¤-ru, 1992: 19)

Zaman içerisinde Frig, Roma, ve Bizans gibi farkl› siyasal ve kültürel organizas-yonlara dahil olmufl olan Eskiflehir’i, Besim Darkot, co¤rafi bilgiler vererek tan›t-maktad›r:

“Eskiflehir, ‹ç Anadolu’nun flimal-i garbi köflesinde, Sakarya Nehri’nin bafll›catabii olan Porsuk (eski Thymbrios, Tembrogius) Çay›’n›n ve ona dökülen Sar›-Su

Coflkun Kökel


(eski Hermos, bilahare Bathys)’yun geçti¤i genifl bir ovan›n cenup kenar›nda, Por-suk’ un sa¤ taraf›nda, deniz seviyesinden 792 (istasyon rak›m›)-810m irtifada ku-rulmufl, bir flehir olup, ayn› isimli vilayetin merkezidir. Eskiflehir flimendifer ile ba¤-l› oldu¤u Ankara’ya 263, ‹stanbul’a (Haydarpafla) 314 km mesafede….bulunur.”(Darkot, 2001: 384).

Tarihçilerin ve bilim adamlar›n›n ortak de¤erlendirmesine göre, Eskiflehir yöre-si, sahip oldu¤u verimli, sulu ve genifl ovadan dolay› tarih boyunca bir yaflam veyerleflim birimi olmufltur (Do¤ru, 1992: 19).

Tarihsel aç›dan farkl› kültür sahalar› ve siyasi organizasyonlar›n denetim ve et-ki alan›na giren yörede Türk tarihi ve kültürü ile ilgili süreç, XI. yüzy›lda AnadoluSelçuklular›yla bafllam›flt›r. Anadolu Selçuklular› ve Bizans Devleti aras›nda uzuny›llar süren siyasi-askeri mücadeleden Eskiflehir bölgesi de etkilenmifltir. Eskiflehir,Bizans’›n denetim ve etkinli¤ini devam ettirmek istedi¤i, Anadolu Selçuklular›n›nise hâkimiyet kurmak istedi¤i stratejik bir co¤rafya olmufltur. Eskiflehir bölgesinintafl›d›¤› stratejik konumun özelli¤i ile ilgili Besim Darkot, flu de¤erlendirmeleriyapmaktad›r:

“Eskiflehir, tekmil iç Anadolu’nun Marmara denizine ve ‹stanbul’a aç›lan kap›-s› ve birinci derecede ehemmiyetli yollar›n dü¤üm noktas›d›r. Hakikaten, gerek‹negöl üzerinden gelen Bursa yolu, gerekse Sakarya-Karasu vadilerini takip ederek‹stanbul’dan gelen-bugün demiryolunun takip etti¤i-veya dar vadilere girmeksizinyayla üzerinden (Sö¤üt’ten) geçen yollar Eskiflehir ovas›ndan toplanarak, buradabir taraf›ndan Ankara’ya-yani iç Anadolu’nun flimal k›sm›na-di¤er taraftan da Se-yit-Gazi veya Çifteler-Bolvadin üzerinden Konya’ya-yani iç Anadolu’nun cenupk›sm›na-giden iki ana caddeye ayr›lmaktad›r.” (Darkot, 2001: 384)

Eskiflehir yöresinin öncelikli ve özel bir konum tafl›mas›n›n sebeplerinden biride, Eskiflehir’in, “sa¤ kol - orta kol - sol kol” fleklinde sistematize edilen ulafl›m a¤›içerisinde önemli yer tafl›mas›d›r. Yusuf Halaço¤lu, “sa¤ kol - orta kol - sol kol” ya-p›lan›fl› ile ilgili epistemolojik-ontolojik bilgiler vermektedir:

“Osmanl› devrinde yollar üçlü (Sa¤-kol, sol-kol ve orta-kol) bir sistemle ba¤lan-m›flt›r. Anadolu’ da “Sol-kol”, Üsküdar’dan bafllamak üzere Gebze, ‹zmit, Düzce,Bolu, Koçhisar, Tosya, Hac›-Hamza, Merzifon, Niksar, fiebinkarahisar, Bayburt,Tercan, Erzurum ve Kars üzerinden geçmekteydi. “Orta-kol”, yine Üsküdar’danbafllamak üzere, Gebze, ‹zmit, Sapanca, Geyve, Göynük, Bolu, Gerede, Tosya,Hac›-Hamza, Amasya, Tokat, Sivas, Malatya, Harput, Diyarbekir, Musul ve Ba¤-



dad’ a kadar uzan›yordu. “Sa¤-kol” ise, ‹zmit’ e kadar ayn› güzergâh› takib edip,Lefke, Sö¤üt, Eskiflehir, Bolvadin, Akflehir, Konya, Ere¤li, Uluk›flla, Gülek-bo¤az›,Çak›d, Adana, Kurd-kula¤› ve Payas’ a ulafl›rd›.” (Halaço¤lu, 1997: 96).

Eskiflehir’in, stratejik aç›s›ndan tafl›d›¤› ehemmiyete, bölgeye co¤rafi aç›dan ya-k›nl›k gösteren ‹znik’in, Anadolu Selçuklular›n›n baflkenti olmas› faktörü de ekle-nince yöre, Türklerin fetih politikalar›nda öncelikli hale gelmifltir. Eskiflehir (Sulta-nönü) co¤rafyas›nda tarihsel süreçte yaflanan siyasal, askeri ve sosyal geliflmeleritemellendirebilmek için XIII. yüzy›lda Anadolu’ nun sahip oldu¤u toplumsal pro-file bakmak gerekir.

XIII. yüzy›l, Anadolu’da sosyal, siyasal ve kültürel aç›dan h›zl› sosyolojik gelifl-melerin yafland›¤› bir dönemdir. Fuad Köprülü, XIII. yüzy›l Anadolu’su hakk›ndagenel analizler yapmaktad›r:

“Her halde XIII. as›r, siyasi de¤ifliklikler bak›m›ndan Ortazaman Anadolu tari-hinin en dikkate flayan, en hareketli devri oldu¤u gibi, bunun bir neticesi olarak,içtimai tebellür (Cristallisation) itibariyle de -te’sirat› müteakib as›rlarda da görü-len- bir intikal ve teflekkül safhas›d›r ki, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ilk devresiolan XIV’ üncü asr›n ilk n›sf› ile s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Anadolu Selçuk ‹mparatorlu-¤u’nun siyasi ve kültürel bak›mlardan en yüksek devresine varmas›, dördüncüHaçl› Seferi’nden sonra Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Anadolu’daki enkaz› üstünde‹znik ve Trabzon devletlerinin kurulmas›, Mo¤ollar’›n Anadolu’ya fi’len hâkim ola-rak Selçuk hâkimiyetinin bir gölge haline gelmesi, Anadolu Türkleri’nin Büyük ‹l-hanl›lar ‹mparatorlu¤u içine girmeleri, ‹lhanl›lar’a rakip olan M›s›r-Suriye Memluk‹mparatorlu¤u ile dost ve müttefiki Alt›nordu ‹mparatorlu¤u’nun Anadolu’da siya-si bir rol oynama¤a kalk›flmalar›, ‹stanbul’da Bizans ‹mparatorlu¤u’nun tekrar ih-yas›, hep bu as›rdad›r.” (Köprülü, 1991: 27).

Anadolu Türk tarihi aç›s›ndan XIII. yüzy›l’da önem tafl›yan en önemli sosyalolay, do¤u’dan yo¤un kitleler halinde Anadolu’ya yönelen Türkmen göç dalgala-r›d›r. 1240 Babai hareketi ve 1243 Köseda¤ Savafl›n›n yaratt›¤› siyasi, askeri ve sos-yal ortam içerisinde Anadolu’ya göç eden bu Türkmen boylar›, Küçük Asya’n›nfarkl› yörelerinde yerleflik hale gelmifllerdir. Kalabal›k Türkmen kitleleri zaman içe-risinde Do¤u ve Orta Anadolu topraklar›ndan iskân ve yerleflim için Bat› Anado-lu’ya yönelmifllerdir.

Türkmenler’ in, Bat› Anadolu co¤rafyas›nda oluflturduklar› iskân süreci ile ilgi-li Fuad Köprülü, flu tespitleri yapmaktad›r:

Coflkun Kökel


“Türkler Orta Anadolu’da flehirlere, köylere lay›k›yla yerlefltikten sonra, nüfustekâsüfünün zaruri neticesi olarak, yerleflecek yeni sahalar elde etmek üzre garbeilerliyorlar, yaylalardan, da¤lardan sahil m›nt›kalar›na iniyorlard›.” (Köprülü,1991: 45).

XIII. yüzy›lda Bat› Anadolu’da Türkmen iskân›, Bizans s›n›r› boyunca h›zlan-m›flt›r. “Uç” olarak adland›r›lan Bizans s›n›r bölgesinde Türkmen yerlefliminin art-mas›nda o dönem Bizans Devleti’nin siyasi ve askeri aç›dan zay›f ve etkisiz bir du-rumda bulunmas› önemli bir sebeptir (Köprülü, 1991: 45).

Tüm Anadolu’da oldu¤u gibi, Bat› Anadolu’daki Türk iskân sürecinde de kariz-matik-tarihi flahsiyetler olan Türkmen dede ve babalar› öncelikli yer alm›fllard›r.Türkmen derviflleri, birer dini-siyasi lider olarak Türkmen boy, oba, afliret ve oy-maklar›n›n sosyal, siyasal, inançsal ve iktisadi düflünce evrenlerinin oluflmas›ndatemel özne olmufllard›r.

Halime Do¤ru, Türkmen dedelerinin, Türk topluluklar›yla olan organik ba¤lan-t›s›n› flu flekilde ifade etmektedir:

“Türkmenler bafllar›nda fleyh ve derviflleri oldu¤u halde küçük ünitelere ayr›l›pAnadolu bozk›rlar›na da¤›ld›lar. Bu dervifllerin ço¤u de¤iflik tasavvuf ak›mlar›naba¤l› idiler. Uçlardaki bofl köylere veya gözden uzak da¤lara yerleflip yeni gelecekgöçmenler için misafirhaneler, zaviyeler oluflturdular. Bulunduklar› yere yak›nlar›-n› da toplayan dervifller tar›m alan› aç›p çevrelerini flenlendirdiler.” (Do¤ru, 1992:27).

Eskiflehir yöresi XIII. yüzy›lda Türkmen topluluklar›n›n kalabal›k kitleler halin-de yerleflim amac›yla yöneldikleri topraklardand›r. Osmanl› tarihinde “Sultanönü”olarak adland›r›lan Eskiflehir’de Türk iskân›nda ön plana ç›kan Türk toplulu¤u, Ka-y› Türkmen boyudur. Kay› Türkmenleri, O¤uz Türklerinin yirmi dört boyundan bi-ri olup Eskiflehir, Kütahya, Afyon ve Bilecik bölgesi baflta olmak üzere Anado-lu’nun birçok yöresinde yerleflik düzen kurmufllard›r.

Kay› Türkmen boyu ile ilgili Fuad Köprülü’nün verdi¤i bilgiler bilimsel önemtafl›maktad›r:

“Eskiden beri O¤uzlar’›n mühim bir flubesi olan Kay›lar, Selçuklular devrindeumumi O¤uz hareketlerine ifltirak ederek flarktan garba do¤ru gelmifllerdir… Ana-dolu’ya gelen k›sm›n muhtelif parçalara ayr›larak çok da¤›n›k sahalarda yerleflti¤ianlafl›l›yor: fiimali Anadolu’da Erzincan ve Suflehri havalisinde, Amasya, Çorum,



Kastamonu, Ilgaz, Çank›r›, Gerede, Bolu, Düzce civarlar›nda, sonra Eskiflehir, Mi-haliç, Orhaneli sahas›nda hala Kay› ismini tafl›yan köyler oldu¤u gibi, cenubda daKilikya havalisinde, Isparta, Burdur, Fethiye civarlar›nda ve daha garba do¤ru De-nizli, Mu¤la, Ayd›n, Ödemifl taraflar›nda da bunlar›n bulundu¤u yine köy isimle-riyle taayyün ediyor.” (Köprülü, 1991: 71).

Eskiflehir, Kütahya, Afyon ve Bilecik co¤rafyas›nda baflta Kay› boyu olmak üze-re farkl› birçok Türkmen boyu iskâna yönelmifltir. Bugün dahi bu yörede K›n›k,Alayunt, Bayat, Dö¤er gibi Türkmen boylar›n›n ad›n› tafl›yan yerleflim birimlerininvarl›¤›, birçok Türkmen toplulu¤u’nun bölgede etkinlik sa¤lad›¤›n› göstermektedir(Do¤ru, 1992: 27).

Eskiflehir, Kütahya ve Bilecik bölgesinde Kay› Türkmenleri liderli¤inde XIII.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren oluflan siyasi, askeri, iktisadi örgütleniflin tarihselmerkezleri Domaniç, Sö¤üt ve Karacahisar yerleflkeleri olmufltur. Ertu¤rul Gazi li-derli¤indeki Kay› boyuna mensup Türkmen toplulu¤u, tarihsel süreçte Osmanl›‹mparatorlu¤u’nun temel öznesini teflkil etmifltir. Ertu¤rul Gazi ile bafllayan Sö¤üt-Domaniç (Kütahya-Bilecik) co¤rafyas›ndaki iskân hareketi, Ertu¤rul Gazi’nin Kara-cahisar Kalesi’ni almas›yla Eskiflehir topraklar›n› da kapsayacak flekilde genifllemifl-tir.

Halime Do¤ru, yörede bir Türk iskân› oluflturan Ertu¤rul Gazi liderli¤indeki Ka-y› Türkmen toplulu¤u hakk›nda önemli de¤erlendirmeler yapmaktad›r:

“Kay› boyundan olan Osmano¤ullar› da I. Alâeddin Keykubat zaman›nda An-kara’n›n bat›s›nda Karacada¤ taraf›na konmufllar, daha sonra XIII. yüzy›l›n ikinciyar›s›nda Ertu¤rul Bey’le birlikte 400 çad›r olarak Sö¤üt ve Domaniç dolaylar›nagelip yerleflmifllerdir… Osmanl› kaynaklar›, devletin çekirde¤inin Karacada¤, Eski-flehir-Sö¤üt ve Domaniç taraflar›nda oldu¤unu belirtmektedir. Eskiflehir, ancak Os-man Bey zaman›nda bu s›n›rlara dâhil edilebilmifltir (Do¤ru, 1992: 32).

Fuad Köprülü, Ertu¤rul Gazi ve Osman Gazi’nin önderli¤inde yöreye yerleflenKay› Türkmen toplulu¤u’nun Anadolu’daki tarihi ile ilgili belli kritikler yapmakta-d›r:

“XIII. as›r sonlar›nda Ertu¤rul ve sonra Osman, fiilî de¤il; fakat nazari olarakKonya sultanlar›na ve daha sonra ‹lhaniler’e tâbi olan uç afliretlerinden birinin, Ka-y›lar’a mensup küçük bir afliretin reisleri idiler. Frikya’n›n flimal-i garbisinde Eski-flehir havalisindeki Türk-Bizans hudud sahas› üzerinde yafl›yorlard›.” (Köprülü,1991: 73).

Coflkun Kökel


Eskiflehir (Sultanönü) bölgesindeki Türk fetih hareketleri ve Osmano¤ullar› li-derli¤indeki Türkmen iskân organizasyonu, XIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibarenOsmanl› Devleti’nin oluflum süreci ile paralel devam etmifltir. (Do¤ru, 1992: 33)Önceleri Ertu¤rul Gazi taraf›ndan al›nan fakat daha sonra tekrar Bizansl›lar’›n eli-ne geçen Karacahisar Kalesi’ni, Osman Gazi, 1291 y›l›nda alm›flt›r (Do¤ru, 1992:34).

Karacahisar Kalesi’nin al›nmas›yla Anadolu Selçuklu Sultan› taraf›ndan uç bey-li¤i verilen Osman Gazi, Eskiflehir’in imar ve onar›m›na büyük önem vermifltir(Do¤ru, 1992: 34).

Osman Gazi’nin, Eskiflehir yöresinde gerçeklefltirdi¤i çal›flmalar ve faaliyetlerhakk›nda Neflri Tarihi’nde önemli bilgiler verilmektedir:

“Rivayet ederler ki, çün Osman Gazi Karaca-hisar’› feth idüp Eski-flehir’i malikold›, kar›ndafl› Gündüz’e eyitdi: “ne tedbir idelüm, ne vechile küffar’a huruc eyli-yelüm. Böyle abes turmakdan ne faide” didi. Gündüz eytdi: “ ‹mdi dairemüzdeolan nevahi-i vilayeti uralum” didi. Osman Gazi eytdi: “ bu re’y savab de¤ildir. Zi-ra Karaca-Hisar, çevre vilayetiyle (birlikde) mamurdur. fiimdi ilini ur›cak, flehir ha-rab olup, flehrün flenli¤i iliyle olur. Kendü elimizle kendü flehrimüzi y›kmak revade¤ildür. Belki savab oldur ki, çevre konflular›muzla müdara idevüz… Ve OsmanGazi, Eski-flehir’de Il›ca yöresinde Pazar turgurub etrafun kâfirleri hafta pazar›nagelüp maslahatlar›n görüp giderlerdi.” (Neflri, 1987: 89).

Osman Gazi taraf›ndan Eskiflehir ilinin imar edilifli ve haftal›k pazar oluflturul-mas› k›sa zamanda Eskiflehir’i bölgenin önemli ekonomik, siyasal ve sosyal mer-kezlerinden biri konumuna getirmifltir (Do¤ru, 1992: 37). Karacahisar Kalesi’ninOsman Gazi taraf›ndan fethedilmesi Eskiflehir bölgesine yo¤un bir Türkmen göçü-nün oluflmas›na ve göçe ba¤l› olarak da Türk iskân›n›n yaflanmas›na sebebiyet ver-mifltir (Do¤ru, 1992: 38).

Osman Gazi’nin Eskiflehir’i imar faaliyetlerinin ve XIII. yüzy›lda Orta Anadolutopraklar›ndan Bat› Anadolu’daki uç bölgelere yo¤un Türkmen göçlerinin yaflan-mas› sonucu Sultanönü yöresi, Türkmen dedelerinin liderlik yapt›klar› Türkmengruplarla yerleflim için tercih ettikleri yörelerin bafl›nda gelmeye bafllam›flt›r (Do¤-ru, 1992: 27).

Osman Gazi, Karacahisar Kalesi’ni ald›ktan sonra (1291) bölgede artan nüfusoran›n›n getirdi¤i sosyal geliflmelerin paralelinde kendi ad›na hutbe okutup ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etmifltir (Do¤ru,1992: 39). Böylece bölgede siyasi, askeri ve ekono-



mik bir güç olarak Osmano¤ullar› ön plana ç›km›flt›r. Osmanl› liderleri, siyasi veaskeri hedeflerinin gerçekleflmesinde dönemin sosyal hayat›n›n önemli liderleriolan Türkmen derviflleri ile yak›nl›k kurmufllard›r.

Osman Gazi’den bafllamak üzere Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrinde ço¤uOsmanl› padiflah›n›n toplumsal hayat›n (XIII. ve XIV. yüzy›llar) önemli ö¤eleri ola-rak gördükleri Türkmen baba ve dedeleri ile yak›n diyalog ve iliflki kurduklar› gö-rülür. Tarihi metinlerde Osman Gazi’nin fieyh Edebali ve Kumral Abdal; OrhanGazi’nin ise Geyikli Baba ile yak›n temasta oldu¤u bildirilmektedir. Orhan Gazidöneminde Abdal Musa, Abdal Murat; I. Murat döneminde Postinpufl Baba ad›nazaviyeler aç›lmas› Osmanl› padiflahlar› ile Türkmen dedeleri aras›ndaki iliflkininde¤erlendirilmesi aç›s›ndan önemlidir (Ocak, 1999: 188).

Osmanl› Devleti’nin kurulufl döneminde idarecilerin Türkmen derviflleri ileolan yak›nl›klar›na örneklem oluflturmas› ba¤lam›nda Osman Gazi-fieyh Edebaliiliflkisi son derece önemlidir.

fieyh Edebali, birçok tarihi kaynakta ahi lideri, baz› kaynaklarda ise “Vefaîlik”olarak bilinen tasavvuf ekolünün Anadolu’daki önemli temsilcilerinden biri olaraktan›t›lmaktad›r. Halime Do¤ru, Osman Gazi-fieyh Edebali iliflkisi ve ahiler ile ilgi-li flu de¤erlendirmeleri yapmaktad›r:

“XIII. yüzy›lda siyasi otoritenin zaaf içinde oldu¤u Anadolu’da, “ahi” ler sosyalyap›n›n en güçlü kiflileri idiler. Ahi liderleri toplumun her kesiminde, uç beyi, san-cak beyi, hatta sultanlardan bile çok büyük sayg› görüyordu.

Osman Bey uç beyi olarak göreve bafllad›¤› zaman çevre halk› ile iyi iliflki ku-rabilmek için Ahi liderleri ile anlaflmak hatta onlar›n onay›n› almak gerekti¤inin bi-lincinde idi. Nitekim “‹tburnu”nda oturan fieyh Edebali ile dostluk kurmufl bunun-la da yetinmeyip k›z› ile evlenerek akrabal›k iliflkisine girmifltir. Böylece OsmanBey evlilik ile otorite ve iktidar›n› Ahi teflkilat› üyelerine benimsetmifltir. Fetihlerbafllay›nca k›rsal kesimde oturan Ahi teflkilat› üyelerinin askeri yönden de OsmanBey’i destekledikleri görülmektedir. Ahilerle iyi geçinme gelene¤i I. Murat zama-n›na kadar devam etmifltir. Özellikle Ahi fieyhleri daima sayg› görmüfl, devlet iflle-rinde fikirleri al›nm›fl, uygulamada kendilerinden yararlan›lm›flt›r. Anadolu Selçuk-lular› devrinde yerleflmeleri ve zaviyelerini kurmalar› için kendilerine toprak ba¤›fl-lanm›fl, fleyh ve dervifller bu ayr›cal›klar›n› Osmanl› Devletinin kurulufl y›llar›ndada sürdürmüfller, beylerden hizmetleri karfl›l›¤›nda ba¤›fllar alm›fllard›r. ” (Do¤ru,1992: 35).

Coflkun Kökel


Anadolu’da Türk iskân ve yerlefliminde Türkmen kitlelerine önderlik yapan

Türkmen dedelerini de içine alacak flekilde dönemin karizmatik lider gruplar›,

Afl›kpaflao¤lu Tarihi’nde belli kategorik yap›larla tan›t›lmaktad›r:

“Bu Anadolu’da misafirler ve seyyahlar aras›nda dört tayfa vard›r ki an›l›r. Biri

Anadolu Gazileri, biri Anadolu Ahileri, biri Anadolu Abdallar›, biri de Anadolu Ba-

c›lar›” (Ats›z, 1992: 165).

Eskiflehir, Kütahya, Bilecik ve Bursa yörelerinde yüzlerce Türkmen dede ve ba-

bas›, Anadolu’nun farkl› bölgelerinde oldu¤u gibi Türk iskân ve yerlefliminin ba-

fl›nda gelmektedir. Eskiflehir co¤rafyas›nda özellikle Porsuk Çay›’n›n güneyindeki

plato ve Türkmen Da¤lar›n da yerleflen çok say›da baba ve dervifl yeni köylerin

oluflmas›nda öncülük etmifllerdir (Do¤ru, 1992: 96).

‹lyas Küçükcan, Türkmen Da¤lar›’nda Türk iskân›na liderlik yapan Türkmen

dede ve babalar›na ait onlarca ziyaretgâh, makam mezar›, tekke ve türbeyi siste-

matik halde grupland›rmaktad›r:

“Seyitgazi Köyleri:

Akin: Bay›klar Tekke, Beflir Dede Tekkesi

Arslanbeyli: Ahmet-i Üryan ya da Ahmet-i Taryan

Çürüttüm: Pir Baba

Erikli: Sar›k›z, Garipçe Tekke

‹kizoluk: Tokufl Baba, Bitlac› Dede, K›z›lsivri Dede

Üçsaray: Elveren Tekke, Ziyaret Tepe, Ali K›ran Tekke

Yarbasan: Çuluf Ana Tekkesi

Eskiflehir Merkez Köyleri:

Avdan: Hüsam Dede, Arap Tekke, Erenler Tekke, Da¤yolu Tekke, Haydar Tek-

ke, Kurba¤al›k Tekke, Çamard› Tekke, Tepesikuru Tekke

Ayvac›k: Arifler Tekke, Ayvac›k Tekkesi, Çal Tekke, Konaklar Tekke, Ebide Tek-

ke

Akçakaya: Çihhane (Çilehane) , Emirce Dede

Afla¤› Il›ca: Koyunlu Baba, Dutlu Tekke, Türkmencik Dede, Hac› Dede



Karg›n: Cafer Dede

Yeni Sofça: Evsim Tekke, Ali Hasan Tekkesi, Arap Tekke, Gaip Erenler Tekke-si, Halil ‹brahim Tekkesi” (Küçükcan, 2004: 31).

Türkmen Da¤lar› yo¤unluklu olmak üzere bölgeye yerleflen Türkmen gruplar›-n›n düflünce dünyalar›ndan, sosyal örgütlenifllerine kadar birçok konuda belirleyi-ci olan Türkmen dervifllerinin iskân hareketinin, XIII. yüzy›lda Seyyid Battal GaziZaviyesi merkezli olufltu¤u görülmektedir. Eskiflehir yöresine Türkmen gruplar›n is-kân ve yerleflimiyle beraber Alevi-Bektafli gelene¤ine ait kültür unsurlar› da bölge-de belirginleflmeye bafllam›flt›r. Yörede Alevi-Bektafli kültürünün temellenmesi ya-flanan Türk iskân› ile yak›ndan ilgilidir. Eskiflehir co¤rafyas›nda Alevi-Bektafli gele-ne¤inin oluflum sürecinin bafl›nda Seyyid Battal Gazi Zaviyesi yer almaktad›r.

Seyyid Battal Gazi, VII. yüzy›l›n sonlar› ile VIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda yaflad›¤›ve Malatya serdar› Hüseyin Gazi’nin o¤lu oldu¤u kabul edilen bir halk kahrama-n›d›r (Küçükcan, 2004: 135).

Ahmet Yaflar Ocak, Seyyid Battal Gazi ve Zaviyesi ile ilgili önemli kritikler yap-maktad›r:

“Sultanönü (Eskiflehir) Sanca¤›’n›n Seyitgazi nahiyesi(bugünkü kazas›)’nde bu-lunan Seyyid Gazi Zaviyesi, bütün Selçuklu ve Osmanl› devirleri boyunca, mev-cut Kalenderi zaviyelerinin en önemlilerinin de bafl›nda geliyordu. Bu önem yal-n›zca onun merkez zaviye olmas›ndan de¤il, ayn› zamanda, yak›n çevresinde bu-lunan Uryan Baba, Sultan fiüca (fiücaed-din) vb. di¤er Kalenderi zaviyeleriyle çev-rili bulunmas›ndan da do¤uyordu.

Bu zaviyeye ad›n› vermifl olan Battal Gazi’nin VIII. yüzy›lda Anadolu’da Bi-zansl›lar’la yapt›¤› mücadelelerle flöhret kazanm›fl, tarihi flahsiyeti efsanevi flahsi-yeti taraf›ndan yutulmufl bir Müslüman Arap mücahidi oldu¤u malumdur. O, Or-ta Asya’dan ta Endülüs’e kadar yayg›n bir flöhretin sahibiydi.” (Ocak, 1999: 180).

Eskiflehir, Seyitgazi, Üçler Tepe’sinde yüzy›llar› aflarak günümüze kadar ulaflanAnadolu’da oluflturulmufl bu en eski ve en büyük zaviyenin yap›m›, Anadolu Sel-çuklular›’n›n zaman›na gitmektedir. Ahmet Yaflar Ocak, zaviyenin oluflum tarihiile ilgili tarihsel de¤erlendirmeler yapmaktad›r:

“‹lk yaz›l› haline XVII. yüzy›lda rastlanan ve günümüze kadar ulaflan mahallirivayetler, Selçuklu sultan› I. Alâeddin Keykubad (1220-1237) taraf›ndan, annesi-nin Seyyid Battal Gazi’nin burada gömülü oldu¤unu rüyas›nda görmesi ile keflfe-

Coflkun Kökel


dilen mezar üzerine bir türbe ve yan›na bir cami yapt›r›ld›¤›n› anlat›rlar.” (Ocak,1999: 181).

Hac› Bektafl Veli Vilayetnamesi baflta olmak üzere belli vilayetname ve mena-k›bname metinleri arac›l›¤› ile “mitsel” bir anlat› fleklinde günümüze kadar ulaflanHac› Bektafl Veli’nin Seyyid Battal Gazi’yi ziyareti, türbe merkezli olarak zaviyedetarihsel ve düflünsel bir dönüflüm yaflanmas›n› sa¤lam›flt›r.

Seyyid Battal Gazi’ye, Hac› Bektafl Veli taraf›ndan gerçeklefltirilen ziyaretle za-viye, Anadolu ve Balkanlar’daki Türkmen tasavvuf gruplar› taraf›ndan önem veehemmiyet kazanm›flt›r. Alevi-Bektafli metinlerinde önem atfedilerek an›lan SeyyidBattal Gazi ve zaviyesi ile ilgili öykülemeler zaviyenin düflünce zeminini belirle-me aç›s›ndan önem tafl›maktad›r:

“Hac› Bektafl, Seyyid Gazi’nin mezar›n› ziyarete niyet etti. Seyyid Gazi’nin me-zar›, bir vakitler belirsizdi. Sonradan Sultan Alâeddin’in anas›, rüyas›nda gördü.Gördü¤ü yere büyük bir türbe yapt›rd›, bu suretle mamur oldu. Hünkâr, yaln›zcaSulucakaraöyük’ten yola ç›kt›. Yap›lan türbenin, Seyyid Gazi’nin mezar› üstüneyap›l›p yap›lmad›¤› hakk›nda flüphe edenlerin, art›k flüphesi kalmad›. Yolda birköyde, muhiplerinden birinin evine kondu. O muhip, erenlere teslim oldu. Eren-ler, onu t›rafl ettiler, kuflak kuflatt›lar. Giderlerken erenler flah› dedi, bunca nesne-ye raz› de¤iliz, bize kerem edip arma¤an verseniz. Hünkâr, bafl›ndan tac›n›, belin-den kemerini, aya¤›ndan baflparmaklar›n› ç›kar›p verdi, arma¤an›m›z olsun buyur-du, yola revan oldu.

Bac› beline var›nca gene bir muhip, Hünkâr’ a teslim oldu. Hünkâr, onu t›rafletti, taç giydirdi, dervifl etti. O adam›n, bir sürü koyunu, bir sürü de kuzusu vard›.Bütün halk› ça¤›rd›. Bir sürü kuzuyu kurban etti. Hünkâr, bu kuzular›n birkaç› ye-ter bize, ne diye hepsini bo¤azl›yorsun dediyse de o adam, erenler flah› dedi, ku-zu da nedir, can›m yoluna kurban olsun. Bu hareketi; erenlere hofl geldi, sen de-di, erlik ettin, aflk›m›za bir sürü kuzuyu kurban eyledin. Bundan ye¤ flu ki biz deseni ziyana sokmay›z, o koyuncuklar› da meleye meleye b›rakmay›z. Emretti, o ku-zular›n bafllar›n› derilerini kar›flt›rmad›lar. Her piflip yenen kuzunun kemi¤ini, ge-ne kendi derisinin içine koydular, bafl›n›, aya¤›n› da derinin içine b›rakt›lar, hep-sini bir dam›n içine doldurdular, kap›y› kapad›lar. Hünkâr, kalk›p iki rekât namazk›ld›, ellerini kald›r›p dua etti, ellerini yüzüne sürdü, emretti, dam›n kap›s›n› açt›-lar. Tam o s›rada koyun da gelmifl, sa¤›lm›flt›, emiflecek yere gelmiflti. Kap›y› açaraçmaz gördüler ki kuzular, dirilmifl. Ç›k›p meleflerek koyunlara vard›lar. Halk, bukerameti görüp Hünkâr’›n eline aya¤›na düfltü. O derviflin ad›n› da Kuzuk›ran koy-dular, soyuna Kuzuk›rano¤ullar› derler.



Hünkâr, Kuzuk›ran’la vedalafl›p yola revan oldu. Seyyid Gazi’nin mezar›nayaklaflt›. Orda bir p›nar vard›, ad›na (Ak) p›nar derlerdi. Orda, bat›n erenleri, Hün-kâr› karfl›lad›lar, hofl geldin, kadem getirdin, geliflin kutlu olsun dediler. Mezar›bekleyen zahir erenleri de karfl› ç›kt›lar, merhabalaflt›lar, Hünkâr’› a¤›rlad›lar.

Hünkâr, mezara gelince, orda olan erenlerin rivayeti flöyledir ki Esselamü aley-küm suyum bafl› dedi. Seyyid’ in kutlu mezar›ndan aleyküm selam, ilim flehrim di-ye cevap geldi. Derken Hünkâr, k›y›s›, ucu olmayan bir deniz oldu. Seyyid’in me-zar›, o denizin içinde bir kabak gibi yüzmeye bafllad›. Sonra gene Hünkâr da, Sey-yid’in mezar› da eski haline geldi.

Derken bu sefer Seyyid Gazi’nin mezar›, ucu buca¤› görünmeyen bir deniz ol-du, Hünkâr, o denizde bir gemi haline geldi, yüzdü, yürüdü. Biraz sonra Hünkârda, Seyyid’ in mezar› da gene gerisin geriye eski haline döndü.

Hünkâr, Seyyid’in mezar›n›n kap›s›nda bir tafl› ›s›rd›. O tafl, hala orda durur. Birmüddet sonra Hünkâr, oradan kalk›p Sulucakaraöyük’e geldi, devletle karar etti.Fakat tac›, paflmaklar›, kemerleri, orda kald›, hala da ordad›r.” (Gölp›narl›, 1995:70).

Hac› Bektafl Veli’nin, Seyyid Battal Gazi’yi ziyareti ile Seyyid Battal Gazi Zavi-yesi çevresinde Alevi-Bektafli kültür evrenine dâhil bir kültsel yap›lanma oluflmufl-tur. Seyyid Battal Gazi’nin, Alevi-Bektafli gruplar baflta olmak üzere Türkmenlerüzerindeki manevi etkisi önemli derecededir. Seyyid Battal Gazi’ yi menk›beler ileanlatan Battalnameler yüzy›llar boyunca Türk insan›n›n belle¤inde etkisini devamettirmifltir (Turan, 1993: 64).

Hac› Bektafl Veli’nin, Seyyid Battal Gazi türbesini ziyareti ile Seyyid Battal Ga-zi, tarihsel ve karizmatik flahsiyet olarak Hac› Bektafl Veli’nin temsil etti¤i felsefigelene¤e ba¤l› olarak an›lmaya bafllam›flt›r. Tarihsel süreçte Seyyid Battal Gazi Za-viyesi önemli bir kültür ve düflünsel merkez konumuna ulaflm›flt›r. Seyyid BattalGazi Zaviyesi merkezli yetiflen inanç önderleri gerek yörede gerekse tüm Anado-lu ve Balkanlarda etkinlik göstermifllerdir. Seyyid Battal Gazi Zaviyesi temsilcile-rinden Pir Mehmet Dede’nin flu nefesi zaviye merkezli oluflan sanatsal ve düflün-sel esteti¤in boyutlar›n› gösterir niteliktedir:

“Sabah seherinde kalkt›m, yürüdümSeyyid Battal Gazi efendim mededGelip efli¤ine yüzümü sürdümSeyyid Battal Gazi efendim meded

Coflkun Kökel


Seyyid Battal Gazi, Pirim Ali’ dirOn iki imam nesli gerçek velidirOn sekiz bin alem ismi doludurSeyyid Battal Gazi efendim meded

‹zin ver efendim dilim söylesinAflk od’ una ci¤erci¤im da¤las›nBülbül olup gül dal›nda a¤las›nSeyyid Battal Gazi efendim meded

Sabah seherinde gelir okuruzBülbül olup gül dal›nda flak›r›zGünahkâr kulunuz, biz de fakirizSeyyid Battal Gazi efendim meded

Pir Mehmed’ im eder tekmil can›ndaGözlerim mürflidin hub cemalinde Sabra takat yoktur, sensiz can›mdaSeyyid Battal Gazi efendim meded” (Özmen, 1998: 93)

‹lyas Küçükcan, Hac› Bektafl Veli-Seyyid Battal Gazi iliflkisini ve Hac› BektaflVeli’nin Seyyid Battal Gazi’ ye gerçeklefltirdi¤i ziyaret sonras› bölgede oluflan sos-yolojik de¤iflimleri, Türkmen iskân ve yerleflimi ba¤lam›nda de¤erlendirmektedir:

“Bu birliktelik genifl kitleleri yayg›n ve sürekli olarak etkilemifl, zaviye ve tekke-ler çevresinde her iki ünlüye gönül veren, yürekten ba¤lanan ve Seyyid Battal Ga-zi’yi yeni kimli¤i ile benimseyen büyük bir kitle oluflmufltur. Bu kitlenin hemen ta-mam› Alevi-Bektafli inançl›lardand›r. Ba¤lant›, toplumsal aç›dan da önemli ve ya-rarl› sonuçlar getirmifltir. Her fleyden önce Türkmen Alevisi a¤›rl›kl› olmak üzereyörede yeni yerleflimler oluflmufltur…

Ayr›ca ba¤lant›n›n geliflim sürecinde yak›n çevrede fiücaaddin Veli, Üryan Ba-ba, Melikgazi gibi yeni zaviyeler kurulmufltur. Bunlar›n d›fl›nda, yörede tekke yada yat›r olarak nitelendirilen ve baba ve dede unvanlar›yla an›lan kutsallaflt›r›lm›flyerler de dikkat çekecek kadar çoktur. Bunlar›n hemen tamam› yak›nlar›ndad›r…Yine, Eskiflehir ili s›n›rlar› içinde yer alan Alevi-Bektafli köylerinin büyük ço¤unlu-¤unun Seyyid Battal Gazi külliyesine yak›n yerlerde kurulmufl olmalar› ba¤lant›n›n



günümüze yans›m›fl bir di¤er somut sonucudur. Bunlar›n hemen tamam› Seyitga-zi’ye ya da merkez ilçeye ba¤l› köylerdir.” (Küçükcan, 2004: 140).

Eskiflehir yöresinde Seyyid Battal Gazi Zaviyesi merkezli oluflan Alevi-Bektafligelene¤i, zamanla Anadolu ve Balkanlar’daki Alevi-Bektafli gruplar aras›ndaönemli bir külte dönüflmüfltür. Yüzy›llar boyunca Seyyid Battal Gazi Zaviyesi, Ale-vi-Bektafli kültürü içerisinde önemli bir yer tutmufltur. Alevi-Bektafli literatürü ince-lendi¤inde birçok önemli Türkmen dedesinin Seyyid Battal Gazi Zaviyesini önem-li bir inanç merkezi olarak görüp düzenli olarak ziyaret ettikleri görülmektedir. Ko-lu Aç›k Hac›m Sultan Vilayetnamesi’ndeki Seyyid Battal Gazi ve Zaviyesi ile ilgilibölümler bu ba¤lant›y› belgeler niteliktedir:

“Hac›m Sultan Hazretleri eytti:

“Ey dervifller, gelin imdi Seyid Gazi’nin üzerine mülakka edelim” dedi. BekceSultan Halil Acemi cem olup kurbanlar› sürüp yola girdiler. Mübarek Zilhicce’derevane olup yövmen fiyövmen gidip Seyid Gazi Sultan’a yak›n vard›lar. Ahu flek-linde gelip Sultan Hac›m Hazretleri’ni karfl›lay›p ruhaniyetle musafaha edip gay›poldu. Cümlesi gördüler.

Pes Sultan Hac›m rahmetullah› aleyh bir dervifle eytti:

“Var Seyid Gazi’nin fleyhine bizden selam eyle. Hac›m Sultan geliyor, binbiröküz kurban› var. Seyid Gazi’ nin üzerinde muheyya etmek ister,” dedi.

Pes ol dervifl revane oldu. fieyhi buldu. Kara ‹brahim derler idi. ‹leri yürüyüpselam verdi.

“Hac›m Sultan geliyor. Binbir öküz kurban› var. Seyid Gazi’nin üzerine muhay-ya etmek ister.” dedi. (Erbay,1993: 62).

XIII. yüzy›lda Hac› Bektafl Veli’nin Seyyid Battal Gazi Zaviye’sine gerçeklefltir-di¤i ziyaretle beraber yo¤un oranda Alevi-Bektafli Türkmen grubunun yerlefliminesahne olan yörede, tarihsel süreçte Alevi-Bektafli Türkmen gruplar›n varl›klar› sü-reklilik özelli¤i kazanacakt›r.

Yüzy›llar boyunca Seyyid Battal Gazi kültü, “zaviye” karakteri ve “postniflinlik”kurumu ile misyonunu devam ettirmifltir. Günümüzde de Alevi-Bektafli kültür ev-reninde bu kült, bir inanç-dede oca¤› olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. XX. yüzy›-l›n ilk çeyre¤inden itibaren Seyyid Battal Gazi Zaviyesi’nin postniflin ailesi; tarih-sel yerleflkeleri olan Seyitgazi, ‹kiçeflme Mahallesi’nden göç ederek; Eskiflehir,Odunpazar› semtine, Arslanbeyli köyüne ve Yefliltepe köyü, De¤irmen Çiftli¤i

Coflkun Kökel


Mahallesi’ne yerleflmifllerdir. Seyyid Battal Gazi Oca¤›, Eskiflehir’ in köyleri bafltaolmak üzere farkl› co¤rafyalarda yerleflik kalabal›k bir ocakl› talip toplulu¤una sa-hiptir.

XIV. ve XV. yüzy›llarda Eskiflehir yöresi, önemli ve karizmatik Türkmen dervifl-lerinin etkinlik sahas› olma özelli¤ini sürdürmüfltür. Bu dönemde özellikle fiücaad-din Veli ve Üryan Baba gibi Türkmen dedeleri bölgede faaliyet göstermifltir.

fiücaaddin Veli, Seyitgazi ilçesinin Arslanbeyli (fiücaaddin) köyünde zaviye aç-m›fl önemli bir Türkmen derviflidir. fiücaaddin Veli’nin tarihsel kimli¤i ile ilgili ola-rak Arslanbeyli köyünde yapt›¤›m›z saha çal›flmalar›nda fiücaaddin Veli Ocakl›dedelerinin, fiücaaddin Veli’yi XIII. yüzy›lda yaflam›fl ve Babai hareketinin lideriolan Baba ‹lyas ile özdefllefltirdikleri görülmüfltür. Alevi-Bektafli kaynaklar› incelen-di¤inde fiücaaddin Veli’nin XV. yüzy›lda yaflam›fl bir tarihî flahsiyet oldu¤u ve bafl-ta Otman Baba olmak üzere dönemin birçok Türkmen dedesi ile diyalogda oldu-¤u görülmektedir.

Otman Baba Vilayetnamesi öncelikli olmak üzere belli tarihî metinlerde, fiüca-addin Veli’nin, Otman Baba ile yak›n temasta oldu¤u anlat›lmaktad›r:

“Günlerden birgün ol kân-› vilâyet ve kutbu’l-aktâb-› temamet, mecmu-› abdâl-lar›n bir yere cem’ eyledi ve divân-› saltanat birle cevâba gelip, nutk-› kadîmi eze-liyesinle ay›tt› ki: Biz bu milke iki kifliyüz ki, birimüze Hüsam fiâh ve birimüze fief-küllü Bey derler ve hem ol benim koç’umdur, dedi. Ve abdâllar ay›tt› ki: Ol fief-küllü Bey sizin din ü imân›n›zd›r, dedi. Ya’ni vilâyet mazhar› kutb oldu¤uyiçün kiol s›fattan olmufl idi, pes perestifl ve itikâd› cihetinden dîn ü imân lâz›m olur ve oldegül ki suret benzedüp anun filan›y›m diyesin ve hem ay›tt› ki, fiefküllü Beyi dosttutun ki, ben dahi sizi sevem, dedi. Çün abdâllar, ol kân-› Vilâyet’ten bu sohbet ünasihât› bu nev’e iflidip vâk›f oldular, pes cân ü dilden ol fiefküllü Beye âfl›k olup,taleb-i ziyâret-i kubur-› an flâh-› vilâyet ettiler ve niyaz birle ol kân-› vilâyet’e gö-nülden ay›tt›lar ki: ‹y kân-› sehâ, sen nasîb eyle ki var›p mübarek kuburuna yüz sü-rüyevüz deyi, yüz yere vurdular. Ve ol kân-› vilâyet’in fiefküllü Bey dedi¤i, Sultânfiücaaddin Veli’dürür, rahmetullahi aleyh. …Pes bu hâl üzerine nice müddet geç-tikten sonra abdâllar›n ol naz ü niyâzlar› ol kân-› vilâyet nazar›nda makbuliyyetegeçip hâcetleri revâ oldu amma gel temaflâ-y› hikmeti ve baz-geflt-i lu’bet-bazl›¤›gör ki, ol kân-› vilâyet ne cihet ü bab’›la bunca abdâl› ol Sultan fiüca ziyaretinegönderip maksud u hâcetlerine irgürür ki, hiç akl u fikr ermeye…

Çün bile olan eflya ve beyler bu hâli gördüler, ibrete ve hayrete var›p bi gayr›su s›¤›r› öküzlerin getirip, arabaya kofltular ve ol arada gerü ol kân-› vilâyet ol ara-



baya, yürü deyi iflaret etmeyince çekemediler, cevaba gelip ay›tt› ki; S›rr-› Yezdangetürmek gengez midir, görün dedi. Dahi ol Erdene Kapusundan duhul edip olkân-› vilâyet gerü K›l›ç Manasturu’na getürdiler ki; nice kez beyan olunmufltur.Öyle olsa e¤er ki zahiren bu ifle Süleyman Pafla sebeb oldu amma bât›n’dan fa’alolup, fi’le getüren ol kân-› vilâyet’tir ki, mazhar-› lutf-› celâl olmufltur ve ol vakt kiol kân-› vilâyet, abdâllar›na ay›tt› kim; fiefküllü Beyi din ü imânunuz bilin ki bendahi sizi sevem, dedikte abdallar dahi var›p ziyaret etme¤e kasd-› taleb birle niyazettiler ki, ol kân-› vilâyet baz-geflt birle, gel Muhammed, gel deyi ça¤›rd›. Âhirü’l-emr Süleyman Pafla sebeb düflüp Sultan Muhammed ol abdâllar› öte yakaya geçü-rüp, Sultan fiüca Veli ziyaretine gönderdi. Pes bu hâlin zahiri gerçi melâmet-i ci-hân’d›r amma bât›n› vahdet-i hâl ve r›zâ-y› fa’al’dir, bilmifl olas›z…” (Koca, 2002:241).

Arslanbeyli köyünde yap›lan alan araflt›rmalar›nda fiücaaddin Veli Ocakl› de-deleri, Otman Baba ile bafllayan fiücaaddin Veli Zaviyesi’ni belli aral›klarla ziya-ret gelene¤inin tarih boyunca devam etti¤ini belirtmifllerdir. Günümüzde de Ot-man Baba süreklileri ayn› uygulamay› sürdürmektedirler. Gelene¤e göre OtmanBaba süreklileri Otman Baba’n›n soyu devam etmedi¤i için Otman Baba’n›n vasi-yetine uygun olarak fiücaaeddin Veli’yi “pir” olarak kabul etmektedirler. OtmanBaba-fiücaaddin Veli ba¤lant›s› ile ilgili olarak Yusuf Ziya Yörükan, “Babailer” ta-n›mlamas› üzerinden aç›klamalar yapmaktad›r.

“Bir de Babal› (Babaî)lar vard›r. Bunlar›n bir oca¤›, Bulgaristan’da kalm›fl olanHasköy’de bulunan Otman Baba Oca¤›’d›r; di¤eri Seyitgazi yan›nda fiucaeddinOca¤›’d›r. Otman Baba, vilayetnamesinde fieyh fiüca’› pir olarak tavsiye etti¤i vekendi nesli tükendi¤i için, pirin tavsiyesine uyan Babal›lar hâlen fiücaaddin’dengelip mürflitlik vesikas› al›rlar.” (Yörükan,1998: 479).

2003 y›l›nda Arslanbeyli köyünde yap›lan saha çal›flmalar› ba¤lam›nda fiüca-addin Veli ocakl› dedeleri, Trakya ve Bulgaristan yörelerinde Otman Baba süre¤i-ne ba¤l› topluluklar›n bulundu¤unu; fakat Otman Baba’n›n soyu kalmad›¤› içinOtman Baba Oca¤›’na ba¤l› bu topluluklar›n, fiücaaddin Veli Oca¤› dedelerinimürflit kabul ettiklerini belirtmifllerdir. Ocakl› dedeler, kendilerinin düzenli olarakher y›l bu yörelere gidip Otman Baba süre¤ini devam ettiren kitlelerin, babalar›nayin-i cem hizmetlerini yönettiklerini ifade etmifllerdir. fiücaaddin Veli ocakl›lar›,sözlü gelene¤e göre fiücaaddin Veli ile Otman Baba’n›n musahip kardefl olarakan›ld›klar›n› da belirtmifllerdir.

Eskiflehir yöresinde Seyyid Battal Gazi ve fiücaaddin Veli zaviyeleri, iki önem-li Alevi-Bektafli inanç-kültür merkezi olarak yüzy›llarca etkinlik göstermifl düflün

Coflkun Kökel


birimleridir. Her iki zaviyenin çevresinde oluflan Alevi- Bektafli inanç kültü, genelAlevi-Bektafli kültürü aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.

Yörede XII. yüzy›lda itibaren oluflmaya bafllayan Türkmen yerleflim ve iskân›,bölgede Türk kültür unsurlar› ve Alevi-Bektafli düflün ö¤elerinin ayn› sosyolojik sü-reç içerisinde oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. XVIII. yüzy›la gelindi¤inde bölgede Türkmeniskân›n›n devam etti¤i gözlemlenmektedir.

“Bozulus Türkmenlerinden olup Ayd›n bölgesinde sakin olan Mihmadlu, Ak-sudlu ve Gaffarlu cemaatleri, Bolvadin yak›nlar›ndaki Karaca-Ören köyüne, di¤erMihmadlu cemaatinin yüz haneden fazla bir k›sm› ise Ayne-ekreli (?) ve Otan (?)adl› köylere, Kermih, Çökelek ve Kufldo¤anlu cemaatleri, 200 kadar haneleriyleSeyidgazi ile Eskiflehir aras›nda Dudcu-Pafla mezar› yak›n›nda iskân olunmufllar-d›r. 1701 y›l›nda yap›lan bu iskân çal›flmalar›nda, sonuncu yerde iskân olunacakcemaatlerin, bölgede bulunan harap ve sahipsiz 10 köye yerlefltirilmeleri yerine,emirlere ayk›r› olarak Sultanönü sanca¤›n›n Karacaflehir kazas›na ba¤l› Yukar› Ka-r›-pazar›, Akp›nar, Tafll› ve Albaguz mezras›ndaki Kaba-Fak› adl› mamur köylereiskân edilmeleri, mezkûr köyler halk›n›n flikâyetlerine sebep olmufltur. 1702 y›l›n-da Eskiflehir sanca¤› mutasarr›f›na ve kad›lara gönderilen emirle, yerleflik ahalininperakende ve periflan olmalar›n›n, ayr›ca hayvanlar›na ve mallar›na yap›lan zarar-lar›n önlenmesi için ad› geçen cemaatlerin mezkûr 10 harap ve bofl köye yerleflti-rilmeleri istenmifltir.” (Halaço¤lu, 1997: 47).

XIX. yüzy›l, Eskiflehir yöresinde Alevi-Bektafli kültürü aç›s›ndan önemli bir dö-nüm noktas›d›r. XIX. yüzy›l boyunca Eskiflehir’de Alevi-Bektafli kültür tarihi aç›s›n-dan birçok geliflme yaflanm›flt›r. Bu geliflmeleri yöreye farkl› co¤rafyalardan yafla-nan göç gerçe¤i ba¤lam›nda de¤erlendirmek gerekir. XIX. yüzy›lda Eskiflehir co¤-rafyas›na farkl› yörelerden Alevi-Bektafli gruplar yerleflmifltir. Bu yerleflim süreciniüç ana bafll›kta toplamak mümkündür:

a. Çorum, Yozgat, K›r›kkale, Sivas ve Erzincan kökenli Türkmen Alevi-Bek-tafli gruplar›n yöreye yerleflimi

b. Konar-göçer Alevi-Bektafli Karakeçili Yörüklerinin (Kay› Türkmenleri) yö-reye yerleflimi.

c. Balkan kökenli (özellikle Bulgaristan) Alevi-Bektafli gruplar›n yöreye yer-leflimi.

XIX. yüzy›lda Çorum, Yozgat, K›r›kkale, Sivas ve Erzincan yöresinden göç ede-rek Eskiflehir bölgesine yerleflen Alevi-Bektafli Türkmenlerin bir k›sm› yöredeki



mevcut Türkmen köylerine yerleflirken, bir k›sm› da yeni köylerin kurulmas›na se-bebiyet vermifltir. Erzincan (Kemaliye) yöresinden önce Orta Anadolu’ya, buradanda Eskiflehir’e göç ederek yerleflik düzen kuran topluluk, ço¤unluklu olarak H›d›rAbdal Oca¤›’na mensup Alevi-Bektafli Türkmenlerden oluflmaktad›r. Bu kitle, H›-d›r Abdal Oca¤› talibidir. “Cans›zlar” sülalesi olarak da an›lan bu Alevi-BektafliTürkmen grup, önce Sar›kavak köyüne yerleflmifltir. Zaman içerisinde bu kitledenbelli aileler, yöredeki Sar› Sungur, Yahnikapan, Topkaya, Harmandal› ve Do¤an-çay›r köylerine göç etmifltir.

Eskiflehir yöresindeki “Cans›zlar” sülalesi merkezli H›d›r Abdal ocakl›lar›, Yoz-gat, Deremumlu köyündeki H›d›r Abdal ocakl› dedelerine ba¤l›d›r. Her y›l düzen-li olarak Deremumlu köyünden H›d›r Abdal ocakl› dedeleri bu Alevi-Bektafli kitle-nin ayin-i cem hizmetlerini yönetmek üzere yöreye gelmektedir.

Eskiflehir’in Topkaya köyünde de yerleflik H›d›r Abdal ocakl› dedeleri bulun-maktad›r. Topkap› köyünde yerleflik olan H›d›r Abdal ocakl› dedeleri, yöredeki H›-d›r Abdal ocakl› talip gruplar›n dedeliklerini yapmamaktad›r. Topkaya köyündeyerleflik olan H›d›r Abdal ocakl› dedeleri, Eskiflehir yöresinde yerleflik Garip Musaocakl›s› dedelerin pirli¤ini; Garip Musa ocakl›s› talip gruplar›n ise mürflitli¤ini yap-maktad›r.

Ayn› dönemlerde Erzincan yöresinden göçle Eskiflehir’e gelerek Karatepe köyü-nün, Kara Hasan Çiftli¤i mahallesine yerleflmifl Baba Mansur ve Pir Sultan ocakla-r›na mensup Alevi-Bektafli gruplar da vard›r. Bu Alevi-Bektafli kitle, günümüzdeocak aidiyeti aç›s›ndan Karatepe köyünde yerleflik Garip Musa ocakl› dedelerineba¤lanm›fl durumdad›r. ‹ki grupta ayin-i cem hizmetlerini Karatepe köyündeki Ga-rip Musa ocakl›lar› ile beraber sürdürmektedir.

XIX. yüzy›lda Eskiflehir yöresine göç eden di¤er bir Alevi-Bektafli Türkmengrup, Yozgat, Çorum yöresi kökenli, Hac› Bektafl Veli Çelebilerine ba¤l› olan top-luluklard›r. Bu kol, aslen H›z›r Samut Oca¤›’na ba¤l› olup Alevi-Bektafli kültürü-nün inançsal merkezi olarak gördükleri Hac› Bektafl Çelebilerini (Ulusoy Ailesi)mürflit olarak tan›maktad›r.

Bu grubun yo¤unluklu olarak yerlefltikleri köyler, Büyükdere, Yukar› Ça¤lan,Afla¤› Ça¤lan, Harmandal›, Kaymazyayla ve Kayap›nar köyleridir. Bu köylerdenözellikle Büyükdere köyü kuruluflu ve konumu aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.

XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Çorum-Yozgat bölgesinden göç ederek Eskiflehir yö-resine gelen Türkmen Süleyman, Büyükdere köyünün kurucusudur. O dönem için

Coflkun Kökel


Do¤ançay›r köyünün arazisi olan “fiahdan Yaylas›”na yerleflerek Büyükdere köyü-nün kurulma sürecini bafllatm›flt›r.

Konum ve yerleflim aç›s›ndan Büyükdere köyü, Alevi-Bektafli Türkmen köyleri-nin yayg›n yerleflim mant›¤›ndan farkl› özellikler tafl›maktad›r. Büyükdere köyü,son derece verimli Eskiflehir Ovas› üzerinde kurulu olan ve Sünni Tatar Türkleri ta-raf›ndan kurulmufl köylerle çevrili bir Alevi-Bektafli köyüdür.

Bu Alevi-Bektafli Türkmen grup, ayin-i cem hizmetlerini düzenli olarak sürdür-mektedir. Bu kitlenin dedelik hizmetlerini Hac›bektafl Çelebilerine ba¤l› olan H›-z›r Samut ocakl› dedeleri yapmaktad›r.

Yozgat- Çorum kökenli olup ayn› dönem içerisinde Eskiflehir yöresine göçeden bir di¤er Alevi-Bektafli Türkmen grup, bugünkü Do¤ançay›r beldesine yerlefl-mifltir. Bu kitle, Sultan Söylemez Oca¤›’na ba¤l› olup ayin-i cem hizmetlerini dü-zenli olarak sürdürmektedir. Bu grubun dedelik hizmetini, K›r›kkale, Delice, Me-fleyayla (Cingeyli) köyünde yerleflik Sultan Söylemez ocakl› dedeleri yapmaktad›r.

Türkmen Da¤lar› merkezli olarak yöreye iskân edilen (XIX. yüzy›l) konar-göçerkökenli Alevi-Bektafli Karakeçili Yörükleri (Kay› Türkmenleri), Eskiflehir yöresi Ale-vi-Bektafli kültürünün önemli bir parças›d›r. Bu kola dâhil Alevi-Bektafli nüfus, hemYörük geleneklerini hem de Alevi-Bektafli kültürünü günümüze kadar koruyup sür-dürmüfltür. Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli Karakeçili Yörük köyleri, içerik olarakzengin kültür yap›s›na sahip organizasyonlard›r.

Eskiflehir yöresindeki Alevi-Bektafli Karakeçili Yörükleri, Akin, Yarbasan, Erikli,‹kizoluk, Avdan, Ayvac›k, Kayac›k, Musalar, Karacal›k (Üçbafll› Mahallesi) Akça-kaya, Yörük K›rka ve Yukar› Kartal köylerinde yerlefliktir. Yöredeki Alevi-BektafliKarakeçili Yörükleri, yo¤unluklu olarak Hüseyin Gazi ve Seyyid Cemal Sultan (Ke-mal Sultan) ocaklar›na ba¤l›d›rlar. Seyyid Cemal Sultan, Alevilik-Bektaflilik tarihin-de ad› s›kl›kla an›lan bir Türkmen dedesidir. Belli tarihsel metinler incelendi¤indeSeyyid Cemal Sultan, Hac› Bektafl Veli ile ça¤dafl olarak görülmektedir. Hac› Bek-tafl Veli Vilayetnamesi’ndeki Seyyid Cemal Sultan ile ilgili bölümler bu önemliTürkmen dedesi ile ilgili temel bilgileri oluflturmaktad›r:

“Hac› Bektafl Hünkâr, Ahmed-i Yesevi’nin emriyle Rum ülkesine gelip Suluca-karaöyük’te yerlefltikten sonra ünü, her yana yay›ld›. Her taraftan ziyaretine gelenço¤ald›. Kimi gelir, nasibini al›r giderdi, kimi gelir, kal›r, hizmet ederdi, kimisi deHünkâr, bir yere yollar, kendisine halifelik verirdi. Halife olan, gitti¤i yerde mürid,muhib edinir, halk› uyar›rd›.



Hac› Bektafl Hünkâr, otuz alt› bin çera¤ uyarm›fl, otuz alt› bin halife dikmiflti.Bunlar›n üç yüz altm›fl›, gece gündüz, Hünkâr’›n huzurunda hizmette bulunurdu.Hünkâr, ahrete göçünce onlar›n her biri, Hünkâr’›n gönderdi¤i yere gitti. Hepsini,etrafl›ca anlat›rsak söz uzar. Yaln›z bu üç yüz (altm›fl) halifeden, bugüne dek adla-r› malum olanlar› anaca¤›z.

Cemal Seyyid, Saru ‹smail, kolu aç›k Hac›m Sultan, Baba Rasul, Pir Ebi Sultan,Receb Seydi, Sultan Bahaeddin, Yahya Pafla, Barak Baba, Ali Baba, Saru Kad›, At-las-pufl Sultan, Dust-› Hüda, H›z›r Samit.

Bunlar›n hepsinin soyunu sopunu, erenlere nas›l kavufltuklar›n› anlat›rsak sözuzar. Biz gelelim sözümüze:

Hünkâr, Cemal Seyyidi, halifelerin hepsinden fazla severdi. Onu pek a¤›rlard›.Bu yüzden halifeler de onu büyük bilirler, sayarlard›. Zaten Hünkâr da bunu bu-yururdu. Nice defalar, eliyle arkas›n› s›vazlam›flt› da, Cemalimdir, Cemalimdir,Cemalimdir, Cemalimdir, Cemalimdir, Cemalim demiflti. Seyyid Cemal, bütün ha-lifelerin üst yan›nda otururdu.

Seyyid Cemal, bir gün Hünkâr’›n tap›s›nda oturmadayd›. Acaba Hünkâr, bizede bir yurt gösterir mi ki orda dem-yom oynatal›m fikrine düfltü. Hünkâr’ a malumoldu. Cemalim dedi, bizi varl›k yurduna gönder, sonra bir merkep al, yola düfl.Merkebini, nerde kurt yerse oras›n› sana yurt verdik, oraya var›r, orda demini-yo-munu oynat›rs›n. Senden bir o¤lumuz gelecek, Akdeniz’e yol edecek.

Hünkâr, varl›k yurduna göçünce Habib Emirci’ yi seccadeye geçirdiler. SeyyidCemal Sultan, erenlerin sözüne uyup bir merkep ald›, yola revan oldu. Vara varaAlt›ntafl’a vard›. Gördü ki otlu, sulu, çimenlik, öylesine güzel bir yer ki dille tarifetmenin imkân› yok. Buras› pek hofluna gitti, merkebini çay›ra sald›, kendisi yatt›,uyudu. Bir müddet sonra uyan›nca gördü ki, merkebini kurt yemifl. Erenlerin sözü-nü hat›rlad›, orda yerleflti. Birçok kerametleri belirdi. Evlendi, bir o¤ul oldu. Ad›n›As›ldo¤an koydu.

As›ldo¤an, bir aral›k Rumeli yakas›na geçti, Gelibolu bo¤az›na vard›. Karfl›yageçmek istedi, gemiciler, kay›kç›lar, vas›ta vermediler. Bunun üzerine denize do¤-ru yürümeye bafllad›, yürüdü¤ü yerlerden su çekiliyor, kara oluyordu. Kay›kç›lar,bunu görünce amana geldiler, yalvard›lar, kay›k getirdiler, zorla raz› oldu, kay›¤agirdi.

Seyyid Cemal, Alt›ntafl havalisinden Tökelcik’e geldi, orada öldü. Mezar› orda-d›r.” (Gölp›narl›, 1995: 70).

Coflkun Kökel


Eskiflehir yöresindeki Alevi-Bektafli Karakeçili Yörük köyleri aras›nda Yarbasanve Akin köyleri orijinal özellikler tafl›maktad›r. Yarbasan köyü, Alevi-Bektafli Kara-keçili Yörükleri ile Sünni Karakeçili Yörüklerinin beraber yaflad›¤› bir yerleflim bi-rimidir. Bu özelli¤i Yarbasan köyünde Yörük kültürünün iki farkl› aç›dan gözlem-lenmesini sa¤lamaktad›r. Yarbasan köylüleri, yüzy›llardan beri birlik ve bütünlükiçinde yaflamaktad›rlar.

Akin köyü de Alevi-Bektafli Karakeçili Yörüklerinin yaflad›¤› di¤er bir köydür.Akin köyüne, 1-1,5 km mesafedeki Gemiç ise, Sünni Karakeçili Yörüklerinin yafla-d›¤› bir köydür. Baflta yerleflim olmak üzere toplumsal hayat›n birçok yönü aç›s›n-dan orijinal özellikler gösteren Akin ve Gemiç köyleri Karakeçili Yörük kültürününfarkl› yönlerden gözlemlenmesini sa¤lamaktad›r.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürünün önemli örneklerinden biri de Balkankökenli Alevi-Bektafli topluluklar›n yerleflim sahalar›d›r. Eskiflehir bölgesinde Bal-kan kökenli Alevi-Bektafli grup, Büyükyayla, Salihler ve Kaymazyayla köylerindetoplanmaktad›r. Bu köylerdeki nüfus, XIX. yüzy›l›n son çeyre¤i içerisinde Bulgaris-tan’›n Deliorman bölgesinden göçle gelen Alevi-Bektafli gruplardan oluflmaktad›r.Büyükyayla ve Salihler köyü Alevi-Bektaflileri Ali Koç Baba Oca¤›’na ba¤l›d›r. AliKoç Baba Oca¤›, günümüzde de Bulgaristan co¤rafyas›ndaki Alevi-Bektafli gruplararas›nda önemli bir ocak olarak an›lmaktad›r. Bu ocak etraf›nda zengin bir kültüroluflmufltur.

Büyükyayla köyünde yerleflik Ali Koç Baba ocakl› dedeleri bulunmaktad›r. Buocakl› dedeler, Büyükyayla ve Salihler köylerinin ayin-i cem hizmetlerini yönet-mektedirler. Her iki köy nüfusunun ayn› oca¤a üye olmas› bu iki köyün aras›nda-ki sosyal ba¤lar› güçlü k›lmaktad›r. Büyükyayla ve Salihler köyü Ali Koç Babaocakl›lar›, ocak aidiyeti aç›s›ndan Ali Koç Baba Oca¤› kimli¤ine sahip olmalar›n›nyan›nda kendilerini “Erdebilliler” olarak da tan›mlamaktad›rlar. “Erdebil Süre¤ini”devam ettirenlerin kendileri oldu¤unu ifade etmektedirler. Müsahiplik ve tar›k (er-kân) gelene¤ini devam ettiren Ali Koç Baba ocakl›lar›n›n ayin-i cem ritüelleri, rit-sel, mitsel uygulamalar›, tap›nma pratikleri sosyolojik, antropolojik ve etnolojikaç›dan önem tafl›maktad›r. Ali Koç Baba ocakl›lar› ile ilgili yap›lacak bilimsel in-celemeler, Alevi-Bektafli inanç uygulamalar› hakk›nda yeni aç›l›mlar sa¤layacakt›r.

Kaymazyayla Köyü’nde de Balkan kökenli (Bulgaristan) Alevi-Bektafli topluluk-lar yaflamaktad›r. Kaymazyayla köyü nüfusu, aslen K›z›ldeli (Seyyid Ali Sultan)Oca¤›na ba¤l›d›r. 2003 y›l›nda Kaymazyayla köyünde yap›lan saha çal›flmalar›n-da bu ocak aidiyeti köylüler taraf›ndan ifade edilmifltir.



Kaymazyayla köyü Alevi-Bektaflileri, Anadolu’ya göçüp, Kaymazyayla’ya yer-lefltikten sonra ocak aidiyeti aç›s›ndan bir de¤iflim süreci yaflam›fllard›r. K›z›ldeli(Seyyid Ali Sultan) Oca¤› olan ocak aidiyetleri, Anadolu’ya göçle Hac› Bektafl Çe-lebileri’ne ba¤lanma fleklinde bir dönüflüme u¤ram›flt›r. Günümüzde de Kaymaz-yayla köyü Alevi-Bektafli’lerinde Hac› Bektafl Çelebileri’ne ba¤l›l›k sürmektedir.Köyde ayin-i cem hizmetleri düzenli olarak devam etmekte olup köyün dedelikhizmetlerini, Yukar› Ça¤lan, Afla¤› Ça¤lan, Büyükdere, Harmandal› ve Kayap›nargibi köylerde yerleflik Hac› Bektafl Çelebileri’ne ba¤l› gruplar›n dedeli¤ini yapanH›z›r Samut ocakl› dedeleri yapmaktad›r.

Eskiflehir yöresinde Alevî-Bektaflî kültürünün tarihsel geliflimi aç›s›ndan XIX.yüzy›l bir dönüm noktas›d›r. Bu dönemle Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürü ni-telik ve nicelik aç›s›ndan önemli özellikler kazanm›flt›r. Bu sosyolojik sürecin enönemli sebebi (daha önce bahsedildi¤i gibi) farkl› co¤rafyalardan göçle gelen Ale-vi-Bektafli kitlelerin yöreye yerleflimi olmufltur.

EESSKK‹‹fifiEEHH‹‹RR ‹‹LL‹‹ AALLEEVV‹‹--BBEEKKTTAAfifi‹‹ KKÜÜLLTTÜÜRRÜÜNNÜÜNN ÖÖZZEELLLL‹‹KKLLEERR‹‹

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürü, çeflitlilik ve içerik aç›s›ndan zenginlikgösterir. Eskiflehir’ de Alevi-Bektafli kültürünün tüm alt gruplar›n› gözlemlemekmümkündür. Bölgede Türkmen, Yörük (Karakeçili Yörü¤ü), Muhacir olarak tan›m-lanan Alevi-Bektafli gruplar varl›klar›n› sürdürmektedirler. Eskiflehir’de Alevi-Bek-tafli Karakeçili Yörük yerleflimi, yo¤unluklu olarak Türkmen Da¤lar› olarak adlan-d›r›lan co¤rafyada yer almaktad›r. Alevi-Bektafli Türkmen köyleri ise genellikle Es-kiflehir Ovas› içerisinde iskân olmufl durumdad›rlar.

Muhacir (Bulgaristan kökenli) Alevi-Bektafli yerleflimlerinden Büyükyayla veSalihler köyleri, Seyitgazi, K›rka nahiyesine ba¤l› olup Türkmen Da¤lar› yerleflkesiiçerisinde yer almaktad›r. Di¤er Muhacir Alevi-Bektafli köyü, Kaymazyayla iseMahmudiye ilçesine ba¤l› olup geçmifl dönemde Sivrihisar, Kaymaz beldesininyaylas› olarak kullan›lm›flt›r.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürünün önemli unsurlar›ndan biri de Hamzafi›h ocakl›lar›d›r. Hamza fi›h ocakl›lar›n›n ayin-i cem ritüelleri ve pratikleri, Alevi-Bektafli kültürü içerisinde özel bir yere sahiptir. Ocakl›larda ikrar, müsahiplik, oruçkurban›, dar kurban›, geçme kurban› ve yol kurban› fleklinde grupland›r›lan ayin-icem uygulamalar› bulunmaktad›r. Hamza fi›h Oca¤›’nda, oca¤a ba¤l› taliplik sü-reci belli aflamalardan oluflmaktad›r. Bu aflamalar› ikrar, müsahiplik ve geçme ola-rak s›n›fland›rmak mümkündür. Hamza fi›hl›larda ikrar, oca¤a talip olma sürecinin

Coflkun Kökel


ilk aflamas›d›r. Hazma fi›h Ocakl›lar›nda ikrarl› talipler, alt›’l› olarak tan›mlanmak-tad›r.

Hamza fi›hl›larda ikrar ritüelinin devam›ndaki inançsal pratik, müsahipliktir.Ocakl›larda iki çiftin dört “can” olarak ocak talibi olmas› sürecini ifade eden ve“on iki’li” olarak tan›mlanan müsahiplik uygulamas›n›n devam›nda taliplik süreci-nin en üst aflamas› olan “geçme” ritüeli yer al›r. “Geçme” ifadesi ile “erkândangeçme” dinsel prati¤i kastedilmektedir. Müsahip olarak “on ikili” unvan›n› alm›fltalipler, baflta ocakl› dede olmak üzere talip toplulu¤u onarsa erkan (tar›k)dan ge-çerek “geçmeli” olmaktad›rlar. Böylece ocakl› talipler, taliplik sürecini tamamla-maktad›rlar.

Hamza fi›h Oca¤›’ n›n Alevi-Bektafli inanç-dede ocaklar› aç›s›ndan önemli birözelli¤i de ikrar ve müsahiplik uygulamalar›nda “pençe” ritüelini; geçme uygula-mas›nda ise “tar›k”, “erkân” ritüelini uygulamas›d›r. Bu özelli¤i ile Hamza fi›hOca¤›, hem “pençeli” hem de “tar›kl›”, “erkânl›” bir ocakt›r. Hamza fi›h Oca¤›,Alevi-Bektafli ocaklar› içerisinde bu iki ritüeli temel alan say›l› ocaklardand›r.

Hamza fi›h ocakl›lar›n›n uygulad›klar› “on iki’li ayin-i cemi” son derece oriji-nal özellikler tafl›r. Ocakl›lar›n on iki’li ayin-i ceminde uygulad›klar› saçl›-taçl›(alacal›) oturufl, kenet (kelle-koltuk), atma hizmeti ve semah gibi ritüeller Hamzafi›h Oca¤›na ait hususi özellikler gösterir.

Hamza fi›h Oca¤›’n›n Üçsaray köyündeki talip toplulu¤u, kültürel gelenekleri-ni, inançsal ritüel ve pratiklerini tüm yönleriyle devam ettirmektedirler. Hamza fi›hocakl›lar›n›n Anadolu Alevi-Bektafli inanç-dede ocak yap›lan›fl› aç›s›ndan de¤er-lendirmesi gereken bir özelli¤i daha vard›r. Hamza fi›h ocakl›lar›, kendilerini “Er-debilli”, “Erdebilliler” olarak da tan›mlamaktad›rlar. Kendi ocak geleneklerinin Er-debil süre¤inin devam› oldu¤unu vurgulamaktad›rlar. Buna ba¤l› olarak bölgedekidi¤er Alevi-Bektafli gruplar da Hamza fi›hl›lar› “Erdebilliler” olarak anmaktad›rlar.

Eskiflehir yöresinde onlarca oca¤›n etkinlik sahas›na sahip olmas› yöredeki Ale-vi-Bektafli kültürünü nitelik ve nicelik aç›s›ndan zenginlefltiren bafll›ca faktördür.Eskiflehir, Arslanbeyli köyü, bir ocak, dede köyüdür. Arslanbeyli’de, fiücaaddinVeli, Seyyid Battal Gazi, Pir Ahmed Efendi ve Koçu Baba ocakl› dedeleri yerleflikhaldedir. Arslanbeyli köyünde ayr›ca Seyyid Cemal Sultan, fiücaaddin Veli ve Sey-yid Battal Gazi ocaklar›na ba¤l› talip gruplar› da yaflamaktad›r. Bu özelli¤i ile Ars-lanbeyli köyü, Anadolu Alevi-Bektafli kültürü içerisinde çok önemli ve özel bir yeralmaktad›r.



Seyitgazi ilçesine ba¤l› Büyükyayla köyü de bir ocak, dede köyü olup köyde AliKoç Baba ocakl› dede ailesi yerlefliktir. Ali Koç Baba ocakl› dede ailesi, 1930’luy›llarda Bulgaristan’dan göçle Türkiye’ye gelmifl ve Büyükyayla köyüne yerleflmifl-tir.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürünü zenginlefltiren önemli unsurlardan biri-si de Garip Musa ocakl›lar›d›r. Garip Musa, ad› s›kl›kla an›lan ve Hac› Bektafl Ve-li merkezli gelene¤in önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen karizmatikbir Türkmen dedesidir. Sivas, Divri¤i, Günefl köyünde türbesi bulunan Garip Mu-sa, ad›yla an›lan inanç-dede oca¤›n›n kurucusudur. Garip Musa Oca¤›, AnadoluAlevi-Bektafli ocaklar› içerisinde önemli bir yere sahiptir. Anadolu’nun onlarcaflehrinin yüzlerce köyünde oca¤a ba¤l› talip topluluklar› yerlefliktir. Eskiflehir yöre-sinde de onlarca köyde Garip Musa ocakl›lar› yerleflik bulunmaktad›r. “Sar›suTürkmenleri” olarak da an›lan yöredeki Garip Musa ocakl›lar›, Alevi-Bektafli kül-türüne ait ritüelleri, dinsel pratikleri ve ritsel uygulamalar› tüm otantikli¤i ve oriji-nalli¤i ile beraber sürdüren bir topluluktur. Eskiflehir’in, Karatepe, Sar›kavak, Yah-nikapan, Yay›kl›, Topkaya, Do¤ançay›r, Çürüttüm, Mamuca, Kayap›nar, Afla¤›Ça¤lan, Yukar› Ça¤lan, Gökçeo¤lu ve Harmandal› köylerinde Garip Musa Oca¤›-na ba¤l› talip gruplar› yerleflik durumdad›r.

Eskiflehir bölgesinde yerleflik Garip Musa ocakl›lar›n›n ocak içi piramit yap›s›orijinallik tafl›r. Öncelikle “pir” olarak adland›r›lan ve Garip Musa Oca¤› talipleri-nin ayin-i cem hizmetlerini yöneten dedeler, oca¤›n temel merkezini oluflturur. Es-kiflehir yöresinde “pir” olarak tan›mlanan dedeler, Karatepe, Yahnikapan, Sar›ka-vak ve Yeflilyurt (Karatepe köyünden göçle) köylerinde yerlefliktir. Eskiflehir yöresiGarip Musa ocakl›lar›nda “pir” olarak adland›r›lan dedelerin d›fl›nda “rehber” ola-rak adland›r›lan dedeler de bulunmaktad›r. Rehber dedeler, Harmandal›, Karate-pe, Yeflilyurt, Topkaya, Yay›kl› (Koflmat), Afla¤› Ça¤lan ve Sar›kavak köylerinde ya-flamaktad›r. Garip Musa ocakl›lar›nda “rehber” ve “pir” s›fatl› dedelerin d›fl›nda,“mürflit” olarak tan›mlanan dedeler de bulunmaktad›r. “Mürflit”, “pir” ve “rehber”olarak adland›r›lan dedelerin y›ll›k görgü cemlerini yönetir. Ayr›ca yöredeki GaripMusa Oca¤› taliplerinin ayin-i cemlerinde “mürflit postu” olarak adland›r›lan post-ta oturur. Eskiflehir yöresi Garip Musa ocakl›lar›n›n mürflit dedeleri, Topkaya köyüve Ankara’da yerleflik olan H›d›r Abdal ocakl› dedeleridir. Ankara’ da yerleflik H›-d›r Abdal Oca¤› dedeleri, aslen Sivas, Kangal, D›fll›k köyündendir. Garip Musaocakl›lar›n›n ayin-i cemlerinde yetki ve otorite, “pir” olarak tan›mlanan dedelerde-dir. Ocakl›lar›n ayin-i cemlerinde rehber, pir ve mürflit’in makamlar› ve oturdukla-

Coflkun Kökel


r› postlar sabittir. Cemevi’nin girifl kap›s› olan kutsal efli¤in tam karfl›s› kutsal ocak-l›k makam›d›r. Eskiflehir yöresi Garip Musa ocakl›lar›, tar›kl› (erkânl›) ocak grubu-na dâhildir. Taliplik statüsünün oluflmas›nda “müsahiplik” ritüeli temel al›nmakta-d›r.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürü içerisinde önemli bir yere sahip di¤er biryerleflim birimi, Karg›n köyüdür. Karg›n köyü de bir ocak ve dede köyü olarak yö-redeki önemli Alevi-Bektafli inanç-kültür merkezlerindendir. Karg›n köyü, Pir Ah-met Efendi Oca¤›’n›n merkezidir. Pir Ahmet Efendi’nin türbesi, Kütahya’n›n, Sofçaköyündedir. Pir Ahmet Efendi Türbesi yöredeki önemli Alevi-Bektafli inanç birim-lerinden biridir. Pir Ahmet Efendi ocakl› dedeleri, yüzy›llarca Karg›n köyünde yer-leflik kalm›fllard›r. Yak›n dönemde Karg›n köyündeki Pir Ahmet Efendi ocakl› dedeailesinin bir kolu, Seyitgazi, Arslanbeyli köyüne göç etmifltir. Günümüzde hemKarg›n hem de Arslanbeyli köyünde Pir Ahmet Efendi ocakl› dedeleri yaflamakta-d›r.

Pir Ahmet Efendi ocakl› dedeleri ile yapt›¤›m›z görüflmelerde, Pir Ahmet Efen-di’nin, Dede Gark›n neslinden oldu¤u ifade edilmifltir. Ocakl› dedeler, kendileri-nin Dede Karg›n Oca¤›’n›n Eskiflehir-Kütahya kolunu oluflturdu¤unu belirtmifller-dir. Bu ba¤lamda Pir Ahmet Efendi ocakl› dedelerinden Ali Gark›n Dede’ye ait afla-¤›da yer alan nefes, Pir Ahmet Efendi-Dede Gark›n ba¤lant›s›na at›f yapan bir ob-je özelli¤i tafl›maktad›r:

“As›rlar boyunca bir konu olanMurat al›p murat vermifl Gark›nlar ‹lim yollar›nda hat›rda kalanHem divane hem de ermifl Gark›nlar

Tarihe dayanan ocak zadelerGelmifl geçmifl esrarengiz dedelerBilmeyenler birbirini zedelerAh›rlarda erkân kurmufl Gark›nlar

K›fl›n geceleri semah dönmüfllerKalblerinden paslar›n› silmifllerOn ikiler katar›na girmifller‹lerlemifl böyle yolda Gark›nlar



Saltanats›z gitmek ister yolundaBüyüklükle kibir yoktur soyundaNe ararsan mevcut Hakk›n kulunda‹flte böyle örnek olmufl Gark›nlar

Mekânlar› fiücah Sultan VelidirKimi ak›ll›d›r kimi delidirGörünüflte budalan›n biridirÇeflit çeflit dona girmifl Gark›nlar

Gark›n, ‹nli, Çobanlarla ÇürüttümAli R›za Dede diye tan›tt›mSunullah Gaybi’ye haber ilettimMedresede tahsil görmüfl Gark›nlar

Tan›nm›fllar Seyyid Gazi elindeNice zatlar gezmifl beraberindeArayanlar bulur gönül flehrindeHakk yolundan ayr›lmam›fl Gark›nlar

Pir Ahmet Dedeler, Gamber AlilerMuhammed Ali’den icazetlilerDünyadan göçtüler bu rahmetlilerDile destan ad›m atm›fl Gark›nlar

Ali Gark›n, Gark›nlar›n sesiYirmi bir as›ra vard› serisiAr›yorlar daha nerde gerisi Kara toprak alt›ndad›r Gark›nlar”

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli köylerinden Kayap›nar da önemli özelliklere sa-hip bir köydür. Kayap›nar’da, Garip Musa, Seyyid Cemal Sultan (Kemal Sultan),fiah ‹brahim Veli, Hüseyin Gazi, Koçu Baba ve Hac› Bektafl Çelebilerine ba¤l› H›-z›r Samut ocaklar›na ba¤l› talip gruplar› bulunmaktad›r. Kayap›nar’da ayr›ca An-kara (Çubuk) yöresindeki Alevi-Bektafli köylerinde talip gruplar› bulunan K›z›ldeli(Seyyid Ali Sultan) Oca¤› dede ailesi yerlefliktir.

Coflkun Kökel


Kayap›nar köyünde bu say›da oca¤a mensup Alevi-Bektafli topluluklar›n birarada yaflamas›, Kayap›nar köyünü Alevi-Bektafli kültürü içerisinde önemli k›lmak-tad›r. Kayap›nar köyündeki bu yap›, Alevi-Bektafli inanç-dede ocaklar› aras›ndakitemas ve ba¤lant›lar› da anlamland›rmak noktas›nda önemli veriler sunmaktad›r.

Kayap›nar köyünde yerleflik K›z›ldeli (Seyyid Ali Sultan) ocakl› dede ailesi, ocaktalipli¤inde müsahipli¤i temel alan ve kutsal erkân (tar›k) ile ayin-i cem hizmetle-rini yürüten bir ocakt›r. Kayap›nar köyünde yerleflik fiah ‹brahim Veli ve Garip Mu-sa ocakl›lar› da taliplik statüsünün oluflumunda müsahiplik kurumunu referansalan ve ayin-i cemlerini tar›k (erkân) ritüeli ile gerçeklefltiren topluluklard›r. Buba¤lamda Kayap›nar Köyü’nde etkinlik sahas›na sahip K›z›ldeli (Seyyid Ali Sultan),fiah ‹brahim Veli ve Garip Musa ocaklar›, tar›kl› (erkânl›), ocaklar grubuna dâhil-dir. Ortak bu özellik dolay›s›yla bu üç ocak grubu da ayin-i cemlerini beraber yap-maktad›rlar. Üç ocakl› grubun bu beraberli¤inde ayn› Alevi-Bektafli süre¤ini ve ri-tüelik uygulamay› pratik etmeleri temel sebeptir.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürünün önemli örneklerinden birisi de Afla¤›Ça¤lan köyünde yerleflik Arzumanl› Oca¤›na mensup talip toplulu¤udur.

Alevi-Bektafli kültürü üzerine yapt›¤› saha çal›flmalar› ile tan›nan Yusuf Ziya Yö-rükan, Arzumanl› ocakl›lar›n›n, O¤uz Türklerinin yirmi dört boyundan biri olanBayat boyuna mensup Türkmenler oldu¤u yönünde de¤erlendirmeler yapmakta-d›r. (Yörükan, 1998: 394) Günümüzde de Ege bölgesinde (‹zmir yöresinde) Arzu-manl› Oca¤› dede aileleri ve talip gruplar› yaflamaktad›r. Afla¤› Ça¤lan köyündeyerleflik Bayat Türkmenleri aras›nda Arzumanl› Oca¤›na ba¤l›l›k söylemi devametmektedir. Köydeki Arzumanl› ocakl›lar›, tarihsel dede ocaklar›n›n Arzumanl›Oca¤› oldu¤unu ifade etmektedirler. Kendilerini “fiam Bayat’ ›n›n Türkü” olarak ta-n›mlayan Afla¤› Ça¤lan, Arzumanl› ocakl›lar›, “Bayat Türkmeni” kimli¤ine sahipç›kmaktad›rlar.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürünün önemli unsurlar›n› bar›nd›ran bir di-¤er yerleflim birimi Akçakaya köyüdür. Akçakaya köyünde Seyyid Cemal Sultan(Kemal Sultan), Hüseyin Gazi ve Hac› Bektafl Çelebilerine ba¤l› H›z›r Samut Oca-¤› talip gruplar› bulunmaktad›r. Akçakaya köyünde ayr›ca yöredeki di¤er Alevigruplarca “Gir de Görlüler” olarak tan›nan Bektafliler yerlefliktir. Akçakaya Bekta-flileri, Bektaflili¤in “Babagân” koluna mensupturlar. Babagân Bektaflilerin inançsallideri, “Dedebaba”d›r. Di¤er taraftan Hac› Bektafl Çelebileri de Bektaflili¤in “Çele-biyân” kolunu temsil etmektedirler. Bu ba¤lamda Babagân Bektaflilik ve ÇelebiyânBektaflilik, Bektaflili¤in iki temel yorumu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Akçakaya



köyü Alevi-Bektafli kültür yap›lan›fl›n›n en önemli özelli¤i, Bektaflili¤in iki temelekolüne mensup kitlelerin yan›nda Hüseyin Gazi ve Seyyid Cemal Sultan (KemalSultan) gibi inanç-dede ocaklar›na ba¤l› talip topluluklar›n›n da ayn› yerleflke için-de yer almas›d›r.

Alevi-Bektafli kültüründe türbe ziyareti ve kurban ritüeli, önemli dinsel uygula-malard›r. “Tekke” ve “ziyaret” fleklinde adland›r›lan bu kutsal mekânlar›n çevre-sinde zengin bir ritüel kültür oluflmufltur. Ziyaret kültürü fleklinde ifade edilebile-cek bu sosyolojik olgunun orijinal ve otantik uygulamalar›n› Eskiflehir yöresi Ale-vi-Bektafli kültür yap›s› içerisinde Afla¤› Il›ca ve Yörük K›rka köylerinde gözlemle-mek mümkündür. Her iki köyde de yüzy›llardan beri sürdürüle gelen bir ziyaretkültürü yaflat›lmaktad›r.

Afla¤› Il›ca köyü Alevi-Bektaflileri, her y›l Türkmen da¤lar›nda yer alan “Türk-men Baba” ziyaretine toplu halde gezi düzenlemektedirler. Afla¤› Il›cal›lara göre,“Türkmen Baba”, Türkmen da¤lar›na ad›n› veren erendir. Türkmen Baba’y› kutsa-ma, birkaç gün sürmekte ve Afla¤› Il›cal›lar bu ritüel tamamlan›ncaya kadar Türk-men Baba makam›nda kalmaktad›rlar. Bu etkinlik ba¤lam›nda Afla¤› Il›cal›’ larTürkmen Baba ziyaretinde baflta kurban olmak üzere birçok ritüel ve dinsel pratikgerçekleflmektedirler. Benzer bir organizasyonu Yörük K›rka köyü Alevi-Bektaflile-ri de yüzlerce y›ld›r devam ettirmektedirler. Yörük K›rkal›lar da Türkmen Da¤lar›n-da yer alan “Evsim Tekke” ziyaretine her y›l kutsama gezisi düzenlemektedirler.Yörük K›rkal›lar›n da “Evsim Tekke” yi ziyaret etkinli¤i birkaç gün sürmekte ve“Evsim Tekke”yi kutsama ba¤lam›nda baflta kurban ritüeli olmak üzere birçok din-sel uygulama gerçeklefltirilmektedir.

Eskiflehir ilinin toplumsal yap›s› çok renkli bir özellik göstermektedir. Yöredeyerleflik Karakeçili Yörükleri (Kay› Türkmenleri), Türkmenler, K›r›m ve Kazan Türk-leri (Tatarlar), Balkan ve Kafkasya göçmenleri Eskiflehir’in çok renkli sosyal yap›s›-n›n önemli parçalar›d›r.

Eskiflehir yöresi Alevi-Bektafli kültürü de bölgenin çok renkli sosyal yap›s› içe-risinde de¤erlendirilmelidir. Eskiflehir’in Yarbasan, Kavac›k, Gürp›nar (Mamuca),Yukar› Kartal, Afla¤› Il›ca, Karacal›k, Musalar, Gökçeo¤lu, Kayac›k, Gündüzler,Beyköy (Örencik Mahallesi) gibi birçok köyünde Alevi ve Sünni inançl› topluluk-lar yüzy›llard›r beraber yaflamaktad›rlar. Bu yerleflim birimlerindeki bu renklilikayn› zamanda birlik ve bütünlük duygusuyla pekiflmifltir. Bu sosyal yap›, önemlibir sosyolojik gerçektir.

Coflkun Kökel


Bu noktadan hareketle Eskiflehir’ in toplumsal yap›s› içerisinde önemli bir par-çay› oluflturan Alevi-Bektafli kitlelerin yaflad›¤› yerleflim sahalar›n› k›saca tan›tacakolursak:

1- KARATEPE: Karatepe köyü, merkez ilçeye ba¤l› bir köy olup nüfusu, Alevi-Bektafli inançl› topluluklardan oluflmaktad›r. Karatepe köyünde yöredeki GaripMusa ocakl›lar› taraf›ndan “pir” ve “rehber” olarak kabul edilen Garip Musa ocak-l› dede aileleri yerlefliktir. Karatepe köyünde ayn› zamanda Garip Musa Oca¤› ta-lip gruplar› da yaflamaktad›r. Karatepe köyünün Kara Hasan Çiftli¤i mahallesindeDo¤u Anadolu Bölgesinden göçle gelmifl Baba Mansur ve Pir Sultan ocaklar›naba¤l› talip gruplar› da bulunmaktad›r. Karatepe köyü eski mezarl›ktaki, ZülfikarDede, yeni mezarl›ktaki Yeflil Dede ve K›z›lc›k Ali Dede’ lere ait mezarlar, köylü-ler taraf›ndan kutsal kabul edilen ziyaretgâhlard›r. Karatepe köyünün yeni mezar-l›¤›nda ayn› zamanda bir dilek a¤ac› da bulunmaktad›r.

2- SARIKAVAK: Sar›kavak köyü, Alpu ilçesine ba¤l› bir köy olup nüfusu, Alevi-Bektafli inançl› topluluklardan oluflmaktad›r. Sar›kavak köyünde yöredeki GaripMusa ocakl›lar› taraf›ndan “pir” ve “rehber” olarak kabul edilen Garip Musa ocak-l› dede aileleri yaflamaktad›r. Sar›kavak köyünde ayn› zamanda Garip Musa ve H›-d›r Abdal Ocaklar›na ba¤l› talip gruplar› bulunmaktad›r. Sar›kavak’taki H›d›r Ab-dal Oca¤› talip grubu, Yozgat, Deremumlu köyünde yerleflik H›d›r Abdal ocakl›dedelerine ba¤l›d›r. Sar›kavak köyünde kutsall›k atfedilen mekânlar›n bafl›nda köymezarl›¤›ndaki “Ateflo¤lu Dede” ziyareti gelmektedir.

3- GÖKÇEO⁄LU: Gökçeo¤lu köyü, Alpu ilçesine ba¤l› bir köy olup nüfusu,Alevi-Sünni inançl› topluluklardan oluflmaktad›r. Gökçeo¤lu köyündeki Alevi-Bek-tafli grup, Karatepe, Yay›kl› (Koflmat) ve Yahnikapan köyleri ile Do¤u Anadolu Böl-gesinden göçle gelenlerden oluflmaktad›r. Do¤u Anadolu Bölgesinden göç ederekGökçeo¤lu köyüne yerleflen Alevi-Bektafli grup, Baba Mansur Oca¤›’na ba¤l›d›r.Günümüzde Gökçeo¤lu köyünde yerleflik Alevi-Bektaflilerin tümü Garip MusaOca¤›’na ba¤l›d›r. Gökçeo¤lu Alevi-Bektaflileri yak›nl›¤› dolay›s›yla Karatepe kö-yündeki ayin-i cemlere düzenli olarak kat›lmaktad›rlar. Köylüler her y›l düzenliolarak Seyyid Battal Gazi zaviyesini ziyaret etmektedirler. Gökçeo¤lu, Karatepe veSar›kavak köylerine ait arazinin ortas›nda yer alan Çal Tepe’deki “Çal Baba” ziya-reti üç köydeki Alevi-Bektafli kitleler taraf›ndan kutsanan bir mekând›r. Gökçeo¤-lu köyü Alevi-Bektaflileri her y›l düzenli olarak H›drellez’de “Çal Baba” y› ziyaretetmektedirler.

4- YAYIKLI (KOfiMAT): Yay›kl›, Alpu ilçesine ba¤l› bir köy olup nüfusu Alevi-Bektafli inançl› topluluklardan oluflmaktad›r. Yay›kl› köyünde Hac› Ali Turabi, Ci-



bali Sultan ve Garip Musa ocaklar›na ba¤l› talip gruplar› bulunmaktad›r. Yay›kl›köyünde yöredeki Garip Musa ocakl›lar› taraf›ndan “rehber” olarak adland›r›lanGarip Musa ocakl› dede aileleri de yerlefliktir. Yay›kl› köyünde geçmifl dönemdeH�

Date post:	18-Feb-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	0 times
Download:	0 times

ESK‹ﬁEH‹R YYÖRES‹ AALEV‹-BEKTAﬁ‹...

Documents