ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É - erh zvin hutuch/ger...- 7 - Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é...

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

DDC323’023È-788

2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.

Çîõèîã÷: Ä.Ñàðóóë À.ÄóãàðìààÇºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã Íàäåæäà ÕðèïòèâøèÇóðàà÷: Á.ÁàòãýðýëÝõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí

Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàðÕýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN 999-29-1009-7

- 3 -

ÀÃÓÓËÃÀ

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

1. ÃÝÐËÝËÒ ÁÀ ÃÝÐ Á¯Ë

1.1.Ãýð á¿ë ãýæ þó âý?1.2.Ãýðëýëò, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà 1.2.1.Ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí ãýæ þó âý?1.3.Ãýðëýëòèéã õýðõýí á¿ðòã¿¿ëýõ âý?1.4.Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäîë

2. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈØ¯¯ÄÈÉÍ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

2.1.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ãýæ õýí áý?2.2.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?2.3.Íºõºð, ýõíýð õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¿¿?2.4.Ýöýã, ýõ õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý? 2.4.1.Õ¿¿õýä òºðñºíèéã õýðõýí á¿ðòãýäýã âý? 2.5. Òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ íü

3. ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÌÜÄÐÀÃ×

3.1.Õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí áý?3.2.Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ,

¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿¿?3.3.Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õäèéí ýðõ ÿìàð

áàéõ âý?3.4.Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõäàà ø¿¿õýä õàíäàæ áîëîõ óó?

4. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÕªÐªÍÃª

4.1.Ãýð á¿ëèéí õºðºíãº ãýæ þó âý?4.2.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãº ãýæ þó âý?4.3.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä

ÿìàð õºðºíãº õàìààðäàã âý? 4.4.Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þó?

4.4.1.Ãýðëýëòèéí ãýðýý

- 4 -

5. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈØ¯¯ÄÈÉÍ ÒÝÆÝÝÍ ÒÝÒÃÝÕ, ÒÝÒÃ¯¯ËÝÕ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

5.1.Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ãýæ þó âý?5.2.Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã 5.2.1.Õýí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé âý?5.3.Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã5.4.Õ¿¿õýä ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã5.5.Òºðºë ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã5.6.Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý

6. ÃÝÐËÝËÒ ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ

6.1.Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýæ þó âý? 6.2.Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

6.2.1.Ãýðëýã÷èä íàñ áàðñàíààð6.2.2.Ãýðëýëò öóöëàõ6.2.3.Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ

6.3.Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì6.3.1.Çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ6.3.2.Ãýðëýëòèéã ø¿¿õèéí æóðìààð öóëàõ

6.4.Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì6.5.Ãýðëýëò öóöëàõ áà ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààí6.6.Ãýðëýëò öóöëàõ áà õ¿¿õäèéí àñðàìæ

7. Õ¯¯ÕÝÄ ¯Ð×ËÝËÒ

7.1.Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýæ þó âý?7.2.Òà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ýðõòýé þó? 7.3.Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõûí òóëä õààíà õàíäàõ âý?7.4.¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé âý?7.5.Õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã õýðõýí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ âý?7.6.Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã ãàäààäûí èðãýíä ¿ð÷ë¿¿ëæ

áîëîõ óó?

8. ÀÑÐÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÕÀÐÃÀËÇÀÍ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ

8.1.Àñðàí õàìãààëàëò, õàðãàëçàí äýìæèëò ãýæ þó âý?8.2.Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã õýðõýí òîãòîîäîã âý?8.3.ßàãààä àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíûã

õ¿÷èíã¿éä òîîöäîã âý?

- 5 -

9. Õ¯ÍÄ ÍªÕÖªËÄ ÁÀÉÃÀÀ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÕÈÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ

9.1.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýæ õýí áý?9.2.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àðãà 9.3.Èðãýí òà õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäýä ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ

÷àäàõ âý?

10. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË

10.1.Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýæ þó âý?10.2.Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààðõ ãîìäîë, ìýäýýëëèéã

õààíà ãàðãàõ âý?10.3.Õîõèðîã÷ ÿìàð äýìæëýã, òóñëàëöàà àâàõ ýðõòýé âý?10.4.Õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûí òóëä þó õèéæ áîëîõ âý?10.5.Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ áà õàðèóöëàãà

- 6 -

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷

1. ÃÝÐËÝËÒ ÁÀ ÃÝÐ Á¯Ë

¯ð ä¿í

Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü ÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

ãýð á¿ë íü ãýðëýëòèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñäýã áºãººä õóóëèéí äàãóó ãýðëýñíýýð òºðèéí õàìãààëàëò, äýìæëýã àâàõ áîëîìæòîéã ìýäýõ;

ÿìàð õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ãýðëýæ áîëîõã¿é òàëààð òàéëáàðëàõ;

ãýðëýëòèéã õààíà á¿ðòã¿¿ëäýã, ÿìàð áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ.

1.

2.

3.

1.1. Ãýð á¿ë ãýæ þó âý?

Àëèâàà õ¿í á¿ð íèéãìèéí àíõäàã÷ íýãæ áîëîõ ãýð á¿ëèéí “ãèø¿¿í” áàéäàã. Ãýð á¿ë íü õ¿íèé õóâèéí, áè÷èë îð÷èí õýäèé ÷ òýíä íèéãìèéí á¿õèé ë íàñ, õ¿éñ, äàâõàðãûí ãèø¿¿ä àìüäàð÷, ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíä, íºõºí ¿ðæèõ¿é, õºäºëìºð, áîëîâñðîë, ñî¸ë, ò¿¿õ óëàìæëàë ãýýä íèéãìèéí á¿õ òàëûí õàðèëöàà îðøèí áàéäàã.

Èéìä íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàã÷ ýðõ ç¿é íü õ¿í á¿ðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã òýãøýýð õàíãàæ, õàìãààëàõûí òóëä íèéãìèéí àíõäàã÷ á¿ëýã áîëîõ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ÷ õ¿ðýëöýí ¿éë÷èëäýã.

- 7 -

Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é

Ãýð á¿ë ãýäýã íü ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áóé áîëñîí, ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû /áèå áèåý õàéðëàõ, õ¿íäýòãýõ ãýõ ìýò/ áîëîí ýä õºðºíãèéí ýðõ ¿¿ðãýýð õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã õýëíý ãýæ Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãýýð õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã

“ãýð á¿ë” ãýíý.

Òýãâýë “Ãýð á¿ë” -èéã ýíãèéíýýð òîäîðõîéëáîë ñýòãýë ñàíàà áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä õàðèëöàí õàìààðàëòàé, ýíýõ¿¿ õàðèëöàí õàìààðàë íü öóñàí áà óðàã òºðëèéí õóâüä áýõýæñýí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ þì.

- 8 -


Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýðëýëòèéã òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýõ çàìààð àëáàí ¸ñíû áîëãîí áàòàëãààæóóëñíààð ãýð á¿ë íü òºðèéí õàìãààëàëòàíä îðäîã áàéíà.

1.2 Ãýðëýëò, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ãýðëýëòèéã àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëñýí ¿åýñ ýõëýí õîñóóä íü ãýð á¿ëä òîîöîãäîí, óëìààð òóõàéí ãýð á¿ëä áàãòàõ ãèø¿¿äèéí õàðèëöàí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áàéíà.

Ãýð á¿ë ¿¿ñýõ ¿íäýñ áîëñîí ãýðëýëò ãýäýã íü áèå áèåý ò¿øèí, ¿ð õ¿¿õýä òºð¿¿ëýí ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, íàñàí òóðøäàà õàìò àìüäðàõ çîðèëãî á¿õèé õîñóóäûí õîîðîíäûí õîëáîîã òºðèéí õóóëèéí äàãóó áàòàëãààæóóëàõûã õýëäýã.

Ìîíãîë Óëñûí Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí òóëä ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãî á¿õèé õàéð ñýòãýëòýé ýðýãòýé, ýìýãòýé õîñóóä õàðèëöàí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð çºâøººðºëöñºí áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷ õîñóóä íü õóóëüä çààñàí õàðøëàõ øàëòãààíã¿é áàéõ ¸ñòîé.

1.2.1. Ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí ãýæ þó âý?

Ãýð á¿ë íü íèéãìèéí ¿íäñýí íýãæ ó÷ðààñ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä áèé áîëñîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü çºâõºí ãýð á¿ëä òºäèéã¿é íèéãýìä ÷ ñºðãººð

- 9 -


íºëººëäºã. Èéìä òºð íü ãýð á¿ëýýð äàìæóóëàí õ¿í àìûíõàà óäàìøèë, ýð¿¿ë ìýíä òºäèéã¿é õàðèëöàí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ íºõöºëèéã áàòàòãàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Ìîíãîë Óëñàä ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ õîñóóäàä äàðààõü øàëòãààí áàéâàë ãýðëýõèéã õóóëèàð õîðèãëîäîã áàéíà.

¯¿íä:

à. ªìíºõ ãýðëýëò õ¿÷èíòýé áàéãàà áîë

Ìîíãîë Óëñàä ýðýãòýé õ¿í íýã ýõíýð, ýìýãòýé õ¿í íýã íºõºðòýé áàéõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü óðüä ºìíº ãýðëýæ áàéñàí áºãººä òýðõ¿¿ ãýðëýëò õ¿÷èíòýé áàéãàà áîë äàõèí ãýðëýæ áîëîõã¿é. Èéìä äàõèí ãýðëýõèéí ºìíº ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð öóöëóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

á. Ãýðëýã÷èä õî¸óëàà, ýñâýë õýí íýã íü 18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîë

Ãýðëýëò íü ãýðëýã÷ õîñóóäûí ººð õîîðîíä òºäèéã¿é ¿ð õ¿¿õýä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿ä, ìºí íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýõ îëîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëãîäîã.

Èéìä ãýðëýã÷èä íü áèå ìàõáîäèéí õóâüä òºäèéã¿é ñýòãýõ¿éí õóâüä ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ, õîëáîãäîí ãàðàõ õàðèóöëàãà á¿ðýí õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé áàéõûã øààðääàã áàéíà.

- 10 -


â. Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ãýðëýõ

Ãýð á¿ëèéí ãîë çîðèëãî íü ¿ð õ¿¿õýä òºð¿¿ëýí, ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ ÿâäàë þì. Òºðººñ õ¿í àìûí óäìûí ñàíã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ãýðëýõèéã õîðèãëîäîã.

ã. Õàðãàëçàí äýìæèã÷, äýìæ¿¿ëýã÷ õî¸ð ãýðëýõ

Ãýðëýëò íü õîñóóäûí ñàéí äóðûí, ÷ºëººòýé, òýãø ýðõèéí ¿íäñýí äýýð õàðèëöàí çºâøººðºëöñºí áàéõ øèíæèéã àãóóëàõ ó÷èðòàé.

Õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëýã÷ íü ººðèéãºº á¿ðýí òºëººëæ, õîëáîãäîõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ ÷àäâàðã¿é èðãýí áàéäàã ó÷ðààñ äýýðõ çàð÷èì õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëäîã.

ä. ¯ð÷ëýã÷, ¿ð÷ë¿¿ëýã÷ õî¸ð ãýðëýõ¯ð÷ëýã÷ áîëîí ¿ð÷ë¿¿ëýã÷èéí õîîðîíä

õóóëèéí äàãóó ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õàðèëöàí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ññýí áàéäàã. Èéìä ¿ð÷ëýã÷, ¿ð÷ë¿¿ëýã÷ õî¸ð ãýðëýõèéã õîðèãëîõ õóóëèéí çîõèöóóëàëò áàéäàã.

å. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü, ýñâýë õî¸óëàà óäàìøèõ õàíäëàãàòàé ñýòãýöèéí àðõàã ºâ÷òýé áîë

- 11 -


Ñýòãýöèéí õóâüä ýð¿¿ë õ¿í àì, óäìûí ñàíòàé áàéõ íü óëñ îðíû îðøèí òîãòíîõ õàìãèéí ãîë òóëãóóð áàéäàã. Èéìä ñýòãýöèéí ºâ÷èíã íü “óäàìøèõ õàíäëàãàòàé” ãýæ òîãòîîñîí áîë ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààíòàé ãýæ ¿çíý.

1.3 Ãýðëýëòèéã õýðõýí á¿ðòã¿¿ëýõ âý?

Ãýðëýëòèéã õóóëèéí äàãóó áàòàëãààæóóëàõûí òóëä ò¿¿íèéã á¿ðòãýõ òóñãàé æóðàì áàéäàã. Ãýðëýëòèéã òºðèéí áàéãóóëëàãà áóþó ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò á¿ðòãýäýã. Õàðèí ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõäýý ãýðëýõ õîñ çààâàë õî¸óë áèåýð áàéëöàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Ïðàêòèê àëõàì:

Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ.Ãýð á¿ë áîëîõ òàëààð ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð çºâøèëöñºí áàéíà.Ýìíýëãèéí ¿çëýãò îðæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëò àâíà.Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.Ãýðëýõèéã õ¿ññýí ºðãºäëèéã õàìòðàí ãàðãàíà.Ãýðëýëò á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä áèåýð î÷èæ á¿ðòã¿¿ëíý.Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý àâíà.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

- 12 -


Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõýä äàðààõü áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëíý.

¯¿íä:

ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷äèéí õàìòðàí ãàðãàñàí ºðãºäºë;ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷äèéí èðãýíèé ¿íýìëýõ;ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëò /ººðñäèéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãààð øèíæèëãýý õèéëãýñýí áàéíà/.

Õàðèí ãàäààäûí èðãýíòýé ãýðëýõ áîë:ºðãºäëèéí íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí îð÷óóëãûí õóóëáàð áîëîí òóõàéí ãàäààäûí èðãýíèéã õàðüÿàëñàí óëñûí èðãýíèé ãýð á¿ëèéí áàéäëûí á¿ðòãýëèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëò;íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé ãýæ çàðëàñàí íºõöºëä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õóóëáàð;ãýðëýõèéã õ¿ñýã÷ íýã íü ºìíº íü ãýðëýæ áàéñàí áîë ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí òóõàé õîëáîãäîõ áàðèìò øààðäëàãàòàé áîëäîã.

1.

2.3.

1.

2.

3.

- 13 -


Õîñóóä ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõäýý á¿ðòãýõ áàéãóóëàãàä çààâàë õî¸óë î÷èõ øààðäëàãàòàé

1.4. Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäîë

ªíãºö õàðàõàä ãýðëýëò íü õîñóóäûí õîîðîíäûí õîëáîî ìýò áîëîâ÷ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òºäèéã¿é ãýð á¿ë, íèéãìèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí ñóóðü áàéäàã.

ªºðººð õýëáýë, ãýðëýëòèéí ¿íäñýí äýýð ãýð á¿ë ¿¿ñíý. Ýíý íü íýã òàëààñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðãèéã áàòàëãààæóóëäàã áîë íºãºº òàëààñ òºð áîëîí õºíäëºíãèéí áóñàä

- 14 -


ýòãýýäòýé õàðüöàõ õýì õýìæýýã òîäîðõîé áîëãîæ ºãäºã.

¯¿íýýñ ä¿ãíýõýä ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëýõ íü ãýð á¿ëä, ìºí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä òîäîðõîé ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýõýýñ ãàäíà õàìãààëàëò, äýìæëýãèéã àëáàí ¸ñîîð áèé áîëãîäîã.

Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñíýýð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä äàðààõü íèéòëýã äàâóó áîëîìæèéã ýäëýõ ýðõòýé áîëäîã. ¯¿íä:

õóóëèéí äàãóó ººðò îíîãäñîí ýðõýý ýäëýõ, õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã áóñäààñàà øààðäàõ, ººðèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áîëîìæ, íºõöºëººð õàíãóóëàõ. Òóõàéëáàë, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìãèéí ãîë çîðèëãî íü áèå áèåý õàéðëàí õ¿íäëýõ, õàðèëöàí òóñëàëöàõ, èðýýä¿éãýý õàìòðàí á¿òýýõýä ÷èãëýãääýã. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå áèåý õàëàìæëàõ, õ¿íäýòãýõ, òýæýýí òýòãýõ, òóñëàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã. Íºãºº òàëààð ýíý íºõöºëèéã áóñäààðàà õàíãóóëàõ, øààðäàõ ýðõòýé áàéäàã.

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä õàìãààëàãäàõ, íèéãìèéí ç¿ãýýñ äýìæëýã òóñëàëöàà õ¿ðòýõ ýðõòýé áîëäîã.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÀÑ16 äóãààð ç¿éëèéí 11.“....Ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà”

1.

2.

- 15 -


2. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈØ¯¯ÄÈÉÍ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

¯ð ä¿í:

Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü ÷àäâàðûã ýâýìøèíý:

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õýí õýí õàìààðäàã áîëîõûã ìýäýõ;

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîëîõ òàëààð ìýäýõ;

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

2.1. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ãýæ õýí áý?

Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä ãýðëýã÷èä áóþó òýäýíòýé õàìò àìüäàð÷ áàéãàà õ¿¿õýä, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ õàìààðäàã.

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈØ¯¯Í

ÃÝÐËÝÃ×ÈÄ

/Íºõºð, Ýõíýð/

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÁÓÑÀÄ ÃÈØ¯¯Ä

Ãýðëýã÷èäòýé õàìò àìüäàð÷ áàéãàà: - Õ¿¿õýä /òºðñºí, äàãàâàð, ¿ð÷ëýí àâñàí / - Òºðëèéí õ¿í - Ñàäàíãèéí õ¿í/

- 16 -


“Òºðëèéí õ¿í” ãýäýãò - ãýðëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿äèéã áàãòààäàã áîë “ñàäàíãèéí õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà, íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿ä áàãòäàã áàéíà.

ªâºº, ýìýý, ààâ, ýýæ, õ¿¿õýä áîë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä þì.

2.2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿàãààä õàðèëöàí ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?

Ãýð á¿ëèéí àç æàðãàëòàé, áàò áýõ áàéõ ñóóðü íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã îðîëöîîòîé áàéíà âý? ãýäãýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã.

- 17 -


Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õýí, õýí îðîõûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ íü ÷óõàë. Ó÷èð íü òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õàìààðàõ ýòãýýä íü ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äýýðýý õàéðëàí õ¿íäë¿¿ëýõ, òýæýýí òýòã¿¿ëýõ, àñðàí õàìãààëóóëàõ, ýä õºðºíãº õàìòðàí ºì÷ëºõ ãýõ ìýò òîäîðõîé ýðõ ýäëýõýýñ ãàäíà áóñäûíõàà ºìíº õóóëü ¸ñîîð ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì.

2.3. Íºõºð, ýõíýð õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¿¿?

Ãýðëýëòèéã á¿ðòãýñýí ºäðººñ ýõëýí ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñíý.

ÝÐÝÃÒÝÉ ÝÌÝÃÒÝÉ

ÃÝÐËÝËÒ /Ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð

á¿ðòã¿¿ëñýí/

ÃÝÐËÝÕÈÉÃ Õ¯ÑÝÃ× ÕÎÑ

ÃÝÐËÝÃ×ÄÈÉÍ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

- 18 -


Ãýðëýã÷èä íü ãýð á¿ëèéí äîòîð òýãø ýðõ ýäýëæ, àäèë ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýäýã.

Õ¿ñíýãò

Íºõºð, ýõíýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã

ÝÐÕ /òýãø ýäëýíý/

¯¯ÐÝÃ /àäèë õ¿ëýýíý/

Ãýð á¿ëýý òºëºâëºõ1. ãýð á¿ëä øààðäàãäàõ ýäèéí çàñãèéí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ

1.

2. Îðøèí ñóóõ ãàçàð, ýðõëýõ àæèë, ìýðãýæëýý ÷ºëººòýé ñîíãîõ

2. Õýí íýãíèéõýý ýðõèéã çºð÷èõã¿é, áèå áèåý àëèâàà õýëáýðýýð õ¿÷èðõèéëýõã¿é áàéõ

3. Õóâààðüò ýä õºðºíãºòýé áàéõ

3. Óãèéí áè÷èã õºòëºõ

4. Õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãºº ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ

4. Õ¿¿õäýý ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ

5. Ìàòåðèàëûí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëîî áóðóóòàé ýòãýýäýýñ ãàðãóóëàõ

- 19 -


Ýõíýð, íºõºð òýãø ýðõ ýäýëæ, àäèë ¿¿ðýã õ¿ëýýíý

2.4 Ýöýã, ýõ õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ÿìàð ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã âý?

Õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí õàìãèéí àíõààðàë õàëàìæ øààðäñàí ãèø¿¿í òóë äàðààõü ýðõèéã ýäëýõ ¸ñòîé.

ýð¿¿ë ìýíä ºñºæ áîéæèõ;

àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ;

õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ, ãýìò õýðýã, çºð÷èë áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí àëèâàà çºð÷ëººñ õàìãààëóóëàõ;

ýöýã, ýõòýéãýý õàìò àìüäðàõ, òýäíèé àíõààðàë õàëàìæèä áàéõ;

1.

2.

3.

4.

- 20 -


ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ òºðºëõ õýë, áè÷èã ¿ñýã, ¸ñ çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ëûí óëàìæëàëûã ºâëºí ýçýìøèõ;

ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ ýðõèéã íü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä òýäýíòýé õóóëü ̧ ñíû õàðèëöààãàà çîãñîîõ, òàñëàõ, ñýðãýýõ ýðõòýé.

Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäèéíõýý ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàðèí õ¿¿õýä äàðààõü æóðàìò ¿¿ðýãòýé:

ýöýã, ýõýý áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã õàéðëàõ, õ¿íäýòãýõ, òýäýíä òóñëàõ;

ýõ îðîí, áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ;

ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ;

òºðèéí õóóëü ¸ñûã ñàõèæ, àðä îëíû ºâ óëàìæëàëûã äýýäëýí õ¿íäýòãýõ, ýçýìøèõ;

ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ;

àâúÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ.

Ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäèéíõýý ýðõèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý õ¿¿õäèéã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü òóñëàõ ¿¿ðýãòýé.

Ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã õýäèéä ¿¿ñýõ âý? Õ¿¿õýä áîëîí ýöýã, ýõèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýã íü äàðààõü íºõöºë¿¿äýä ¿¿ñäýã áàéíà.

5.

6.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

- 21 -


õ¿¿õýä òºðñíººð;

õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñíààð;

õ¿¿õýä ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé äàãàâàð õ¿¿õýä áîëñíîîð.

Õ¿¿õýä òóõàéí ãýð á¿ëä òºðñºí, ¿ð÷ëýí àâñàí, äàãàâàð, áàòàëãààã¿é ãýð á¿ëä òºðñºí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí á¿ãä òýãø ýðõ ýäëýõ ¸ñòîé.

2.4.1. Õ¿¿õýä òºðñíèéã õýðõýí á¿ðòãýäýã âý?

Õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõ íü ýöýã, ýõèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áàéäàã. Ýíý íü õ¿¿õýä, ýöýã, ýõèéí õîîðîíä ¿¿ñýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí áàòàëãàà áîëäîã.

Ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òºðñíººñ õîéø òºâ ñóóðèí ãàçàðò áîë 15 õîíîã, àëñëàãäñàí ñóì, áàãò áîë 30 õîíîãèéí äîòîð õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýæ áàéäàã. Õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí îðøèí ñóóãàà, ýñâýë õ¿¿õäèéí ººðèéíõ íü òºðñºí ãàçðûí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àëáà á¿ðòãýäýã.

Õýðýâ ýöýã, ýõ íü õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ººðèéí áèåýð õ¿ðýëöýí èðæ õ¿¿õäýý á¿ðòã¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîë èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àæèëòàí ãýðò íü áóþó ººð ãàçàð î÷èæ á¿ðòãýæ áîëíî.

Õ¿¿õýä òºðñíèéã á¿ðòã¿¿ëýõýä äàðààõü áè÷èã áàðèìò øààðäëàãàòàé áàéäàã:

1.

2.

3.

- 22 -


õ¿¿õýä òºðñºí òóõàé ýìíýëãèéí ìàãàäëàãàà;ýð¿¿ë ìýíäèéí äýâòýð, ýñâýë õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ýìíýëãèéí ìàãàäëàãàà àâàõ áîëîìæã¿é íºõöºëä òºðñºí áîë õºíäëºíãèéí ãýð÷èéí òîäîðõîéëîëò;ýöýã, ýõèéí èðãýíèé ¿íýìëýõ;ýöýã, ýõèéí ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý.

Çàðèì òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéã á¿ðòãýõýä íýìýëò áàðèìò øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Òóõàéëáàë:

ýöýã íü íàñ áàðñíààñ õîéø 10 ñàðûí äîòîð òºðñºí õ¿¿õäèéã íàñ áàðàã÷èéí îâîã, íýðýýð á¿ðòãýõ øààðäëàãàòàé áîë ýöãèéí íü íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý;

ãýðëýëòèéã öóöàëñíààñ õîéø 10 ñàðûí äîòîð òºðñºí õ¿¿õäèéã á¿ðòãýõäýý ýöýã, ýõèéí õàìòðàí ãàðãàñàí ºðãºäºë, ìºí ãýðëýëò öóöàëñàí òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýð øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Õàðèí ãàäààäàä îðøèí ñóóãàà Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò èðãýíýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí íü õ¿ñýëòèéã ¿íäýñëýí õèëèéí ÷àíàä äàõü Ìîíãîë Óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí áîëîí êîíñóëûí ãàçàð á¿ðòãýäýã.

1.

2.

3.4.

1.

2.

- 23 -


2.5. Òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ íü

Õóóëèéí äàãóó ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå áèåèéíõýý ºìíº õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîëîõûã áèä äýýð ¿çñýí. Õàðèí òºðëèéí áîëîí ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðãèéí õàìààðàë íü 2 òºðëèéí çîõèöóóëàëòààð äàìæèí õýðýãæèæ áàéäàã.

Òºðºë, ñàäàí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áîëîõ òàëààð ÿðèõûí òóëä áèä:

òºðºë, ñàäíû õ¿ì¿¿ñò õýí õýí õàìààðäàã áîëîõ;

òýä ÿìàð òîõèîäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä òîîöîãääîã áîëîõ òàëààð ýðãýí ñàíàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ íü ãýðëýã÷èäòýé õàìò àìüäàð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä õóóëèéí äàãóó ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä õàìààðäàã. Ýíý íºõöºëä òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé ýðõèéã ýäëýæ, áóñäûíõàà ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã.

Õàðèí 2 äàõü òîõèîëäîë áóþó ãýðëýã÷äýýñ òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà íºõöºëä ýðõ, ¿¿ðýã íü äýýðõ íºõöºëèéã áîäâîë õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Æèøýýëáýë: ãýð á¿ëèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, ýäèéí çàñãèéí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, äóíäûí õºðºíãº õóâààõ çýðýãò øóóä îðîëöîõ ýðõ, ¿¿ðýãã¿é.

1.

2.

- 24 -


Óäìûí õóâüä òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýé íýã ãàðàëòàéí õóâüä óäàì ñóäðàà ìýäýëöýõ, õàéðëàí õ¿íäýòãýõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä äýìæèí òóñëàëöàõ ýðõ, ¿¿ðýã ãàð÷ èðäýã. Òóõàéí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íýýñ ººð òýæýýí òýòã¿¿ëýõ õ¿íã¿é òîõèîëäîëä á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä, ýñâýë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿íèéã õóóëèéí äàãóó òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

ªâ çàëãàìæëàëûí õóâüä ººðò íü íýð öîõîí ãýðýýñëýñýí òîõèîëäîëä áîëîí íàñ áàðàã÷èéí õºðºíãèéã ºâëºõ ýõíýð, íºõºð, õ¿¿õýä, ýöýã, ýõ áàéõã¿é áîë ò¿¿íèé òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í õàìãèéí îéð òºðëººñ ýõëýí ºâ çàëãàìæëàõ ýðõòýé áàéäàã.

- 25 -


3. ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÌÜÄÐÀÃ×

¯ð ä¿í:


õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí õýí áîëîõûã òàéëáàðëàõ;

õàìòðàí àìüäðàõûí ñóë òàë, ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí äàâóó òàëûã òàéëáàðëàõ;

õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä áèé áîëñîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ;

õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

3.1 Õàìòðàí àìüäðàã÷ ãýæ õýí áý?

Ãýðëýëòèéã õóóëèéí äàãóó àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëäýã òóõàé áèä äýýð ¿çñýí áèëýý. Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ÷ ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãîîð õàìòäàà àìüäàð÷ áàéãàà õîñóóä íýëýýä áàéäàã.

Òýä õàéð ñýòãýëèéí ¿íäñýí äýýð õàìòûí àìüäðàë ¿¿ñãýæ, ¿ð õ¿¿õýä òºð¿¿ëýí ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áèå áèåý äýìæèí òóñëàëöàõ, õàìòðàí íýã àæ àõóé ýðõëýõ ãýýä ãýð á¿ëä áàéäàã

- 26 -


á¿õèé ë øèíæèéã àãóóëñàí áàéäàã. Ýäãýýð õîñûã “õàìòðàí àìüäðàã÷” ãýæ íýðëýäýã áàéíà.

Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷äûã õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ýõíýð, íºõºð ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì. “Õàìòðàí àìüäðàã÷” ãýäýã íü àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëã¿é õýäèé ÷ ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãîîð õàìòûí àìüäðàë ¿¿ñãýñýí õîñûã õýëíý.

3.2. Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿¿?

Ãýðëýëò á¿ðòã¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîéãîîð õóóëèéí äàãóó ãýðëýã÷äèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã. Áîäèò àìüäðàë äýýð òýä ãýðëýã÷äèéí ¿¿ðãèéã áèå áèåèéíõýý ºìíº ñàéí äóðààð õ¿ëýýæ, õýí ÷ áàéñàí ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é “ãýð á¿ë”-èéã ¿¿ñãýñýí áàéäàã.

Ãýâ÷ òýä îëîí æèë àìüäàðñàí, ¿ð õ¿¿õýäòýé ºíºð ºòãºí áîëñîí, òýäíèéã “ýõíýð, íºõºð” ãýäãèéã îéð òîéðíûõîí íü ñàéí ìýääýã çýðýã íü ãýðëýñýí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áèø þì. Òèéìýýñ õàìòðàí àìüäðàã÷äûã õóóëü ¸ñíû ýõíýð, íºõºð ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é òóë õóóëüä çààñàí ãýðëýã÷äèéí õîîðîíäûí ýðõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõã¿é.

Õàðèí òýä äóíäààñàà ¿ð õ¿¿õýäòýé, õàìòûí íýã àæ àõóéòàé áîë õóóëèéí äàãóó òýäíèé õîîðîíä ýíý òºðëèéí ýðõ, ¿¿ðýã áèé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, òýä ýöýã, ýõ áîëîõûíõîî õóâüä áèå áèåèéíõýý

- 27 -


ºìíº òºäèéã¿é õ¿¿õäèéíõýý ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, ýðõ ýäýëæ áîëíî.

Èéìä áàòàëãààòàé ãýð á¿ëýýñ ãàðàëòàé õ¿¿õäèéí ºìíº ýöýã, ýõèéí õ¿ëýýäýã ¿¿ðýãòýé íýãýí àäèë òýä õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ, ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýýä õóóëüä çààñàí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.

Ìºí òýä õàìòûí àæ àõóé, äóíäûí õºðºíãèéã õàìòäàà áèé áîëãîñíû õóâüä òóõàéí õºðºíãèéã õàìòðàí ºì÷ëºã÷ áàéíà. Ãýâ÷ õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õàìòäàà áèé áîëãîñîí ýíý õºðºíãº íü “ãýð á¿ëèéí õºðºíãº” áèø þì.

Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷äûí ºì÷ëºõ ýðõ íü òóõàéí õºðºíãèéã áèé áîëãîõîä ººðèéí ç¿ãýýñ çàðöóóëñàí õºðºíãº ìºíãº, õºäºëìºð çýðãýýñ õàìààðàí òîäîðõîéëîãääîã.

3.3. Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õäèéí ýðõ ÿìàð áàéõ âý?

Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí õîîðîíä “ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã” ¿¿ñäýãã¿é õýäèé ÷ ýöýã, ýõ áîëîõòîé õîëáîîòîéãîîð õóóëèéí äàãóó ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã. Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õýä íü áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä òºðñºí õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýðõòýé áàéäàã. Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷èä íü ýöýã, ýõ áîëîõûíõîî õóâüä:

õ¿¿õäèéíõýý ºìíº;1.

- 28 -


áèå áèåèéíõýý ºìíº ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí ýöýã, ýõèéíõòýé íýãýí àäèë õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýíý ýðõ, ¿¿ðýã íü áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýãòýé ÿã èæèë ¿éë÷èëäýã þì.

Çàðèì òîõèîëäîëä õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õäèéã îâîãëîõ, àëáàí ¸ñîîð ýöãèéí íýð äýýð á¿ðòã¿¿ëýõ àñóóäàëä õ¿íäðýë ãàðäàã. Ó÷èð íü õ¿¿õäýä ýöýã, ýõ òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð íýð, îâîã ºãäºã õýäèé ÷ áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä òºðñºí õ¿¿õýä ýöãèéí íýðýýð îâîãëîãääîã. Õàðèí ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýõýýñ òºðñºí, ýñâýë õ¿¿õäèéí ýöýã àëáàí ¸ñîîð òîãòîîãäîîã¿é áîë õ¿¿õýä õóóëèéí äàãóó ýõèéíõýý íýðèéã àâíà.

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ24.4. Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýõýýñ òºðñºí, ýñõ¿ë õ¿¿õäèéí ýöãèéã

òîãòîîñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðã¿é áîë õ¿¿õýä ýõèéí íýðèéã àâíà.

2.

- 29 -


Õàìòðàí àìüäðàã÷äûí äóíäààñ òºðñºí õ¿¿õýä íü áàòàëãààòàé ãýð á¿ëä òºðñºí õ¿¿õýäòýé àäèë ýðõòýé

3.4. Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõäàà ø¿¿õýä õàíäàæ áîëîõ óó?

Õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõ àñóóäàë àìüäðàëä ò¿ãýýìýë áàéäàã. Òýäíèé ñàëàëòòàé õîëáîîòîé õ¿¿õäèéí àñðàìæèéí áîëîí òýæýýí òýòãýõ, õºðºíãº õóâààõ, õàðèëöàí áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõ ãýýä øèéäâýðëýâýë çîõèõ îëîí àñóóäàë äàãàëäàí ãàð÷ èðäýã. Ãýâ÷ òýäíèé ñàëàëòûã áàòàëãààòàé ãýð á¿ëèéí ãýðëýëòèéã öóöëàõòàé àäèë øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é þì. Òýäíèé õîîðîíäûí õîëáîî àëáàí

- 30 -


¸ñíû áîëæ á¿ðòãýãäýýã¿é, ãýðëýëòèéí õàðèëöàà ¿¿ñýýã¿éòýé õîëáîîòîé. Èéìä õàìòðàí àìüäðàã÷èä ñàëàõ àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ áîëîìæã¿é. Õàðèí òýäíèé ñàëàëòûã äàãàí çàéëøã¿é ãàð÷ èðäýã àñóóäëóóä áîëîõ õ¿¿õäèéí àñðàìæ, òýæýýí òýòãýõ, õºðºíãººñ îíîãäîõ õóâèéã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî. Æèøýýëáýë: òýä õàìòûí àìüäðàëûí õóãàöààíä õàìòðàí áàéøèí áàðüñàí ãýâýë ò¿¿íä õýí ÿìàð õýìæýýíèé õºðºíãº, õºäºëìºð çýðãèéã çàðöóóëñíààñ õàìààð÷ áàéøèíãèéí òîäîðõîé õóâèéã ºì÷ëºõ ýðõòýé áîëîõûã òîãòîîæ áîëíî.

- 31 -



Õàìòðàí àìüäðàã÷èä äóíäûí õºðºíãººñ ººðò îíîãäîõ õóâèéã ø¿¿õýýð òîäîðõîéëóóëàõûí òóëä:

Õàìòûí àìüäðàëòàé áàéñàí ãýäãýý áàòëàõ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàíà.

Õàìòðàí àìüäàð÷ áàéñàí õóãàöààãàà íàðèéí òîäîðõîéëîõ íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëíà.

Õàìòûí àìüäðàëòàé áàéõ õóãàöààíä áèé áîëñîí õºðºíãº, ò¿¿íèé ¿íýëãýýã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàíà.

Õàìòðàí àìüäðàõ õóãàöààíä õºðºíãº îðóóëàí çàñàí ñàéæðóóëñàí õºðºíãº áàéãàà áîë ò¿¿íèé æàãñààëò, ò¿¿íä çàðöóóëñàí õºðºíãº, õºäºëìºðèéí ¿íýëãýýã íîòëîõ çýðãýýð õîëáîãäîõ áàðèìòûã ø¿¿õýä ãàðãàõ õýðýãòýé áîëíî.

1.

2.

3.

4.

- 32 -


4. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÕªÐªÍÃª¯ð ä¿í:


ãýð á¿ëèéí õºðºíãºíä ÿìàð õºðºíãº õàìààðäãèéã òàéëáàðëàõ;

ãýð á¿ëèí õºðºíãº áèé áîëîõîä ãèø¿¿äèéí îðîëöîîã ¿íýëýõ;

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí îíîãäîõ õýñãèéã òîäîðõîéëîõ;

ãýðëýã÷èä ýä õºðºíãèéí àñóóäëààð òîõèðîëöîõ áîëîìæèéí òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

4.1. Ãýð á¿ëèéí õºðºíãº ãýæ þó âý?

Ãýð á¿ë íü ãèø¿¿äèéíõýý õýâèéí àìüäðàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ººðèéí ãýñýí õºðºíãºòýé áàéäàã. Ãýð á¿ëèéí õºðºíãº íü ãýðëýã÷äèéí áóþó ýõíýð, íºõðèéí ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí áóþó õ¿¿õýä áîëîí òýð ãýð á¿ëä õàìòäàà àìüäàð÷ áàéãàà òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé õºðºíãººñ á¿ðääýã.

Õàðèí Ãýð á¿ëèéí õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ýðõ õýíä áàéíà âý? ãýäãýýñ õàìààðàí ãýð á¿ëèéí õºðºíãèéã:

- 33 -


Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãº;

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãº ãýæ 2 àíãèëäàã.

Ãýð á¿ëèéí ºì÷èéí ýíý 2 òºðëèéí ÿëãààã åðºíõèé áàéäëààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëáýë

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãº

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãº

Ãýðëýñíýýñ õîéø õàìòûí àìüäðàëûí ÿâöàä áèé áîëñîí

1. Ãýðëýõýýñ ºìíº áàéñàí áóþó ãýðëýñíýýñ õîéø ãýð á¿ëèéí òóõàéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò õºðºíãº ãýæ õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí õºðºíãº

1.

2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ àäèë ýðõòýé áàéäàã.

2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í äàíãààðàà ºì÷ëºõ ýðõòýé.

4.2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãº ãýæ þó âý?

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò õºðºíãº ãýäýã íü òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ººðèéí ¿çýìæýýð ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé ãýðëýõèéí ºìíº áèé áîëñîí áóþó ãýðëýëòèéí ÿâöàä ¿¿ññýí ýä õºðºíãº áàéäàã.

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò õºðºíãºíä äàðààõü ç¿éëñ õàìààðäàã áàéíà.

1.

2.

- 34 -


Ãýðëýõèéí ºìíº îëæ àâñàí ýä õºðºíãº, ìºíãºí õóðèìòëàë, ýä õºðºíãèéí ýðõ;ªâ, áýëýãëýëèéí æóðìààð øèëæ¿¿ëýí àâñàí ìºíãºí õóðèìòëàë, ýä õºðºíãº, ýä õºðºíãèéí ýðõ, òýäãýýðèéã õóäàëäñàí, àðèëæñàíû ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí ýä õºðºíãº, ìºíãº;Àìèí õóâèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä çîðèóëñàí ýä õºðºíãº;Îþóíû ºì÷ëºëèéí ç¿éëèéí ¿íý áóþó çîõèîã÷èéí øàãíàë; Õóâèéí àâúÿàñ, ÷àäâàð, îëîëò àìæèëòûã ñàéøààí øàãíàñíû îðëîãî;Õóâààðüò ýä õºðºíãººðºº îëæ àâñàí, ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä øààðäàãäàõ õºðºíãº, ìºíãº.

Äýýðõ õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷ íü ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äýýñýý õàìààðàëã¿éãýýð ººðèéí ¿çýìæýýð ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé áàéäàã.

4.3. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä ÿìàð õºðºíãº õàìààðäàã âý?

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãº ãýäýã íü èõýâ÷ëýí ãýðëýñíýýñ õîéø õàìòðàí àìüäàðñàí õóãàöààíä áèé áîëñîí òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò õºðºíãººñ

1.

2.

3.

4.

5.

6.

- 35 -


áóñàä õºðºíãº îðäîã.

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä äàðààõü ç¿éëñ õàìààðäàã:

ãýðëýã÷èä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿í áîëîí òýäãýýðèéí õàìòûí õºäºëìºð, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí áîëîí áóñàä îðëîãî, ìºíãºí õóðèìòëàë, øèíýýð áèé áîëñîí õºðºíãº;ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí îðëîãîîð îëæ àâñàí ¿ë õºäëºõ /õàøàà áàéøèí, îðîí ñóóö, ãàçàð/ áîëîí áóñàä ýä õºðºíãº;íîãäîë õóâü, ¿íýò öààñ;ãýðëýã÷èä, ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿íèé õýí íýãíèé íýð äýýð áàéãààãààñ ¿ë øàëòãààëàí ãýðëýñíýýñ õîéø áèé áîëñîí õºðºíãº;ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ººðèéí õóâààðüò õºðºíãººñ äóíäàà õàìòðàí ºì÷ëºõºä çîðèóëæ øèëæ¿¿ëñýí õºðºíãº, ìºíãºí õóðèìòëàë;ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò ýä õºðºíãèéã ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿ä èõ çàñâàð õèéñýí, øèíý÷èëñýí, ººð÷ëºí òîíîãëîñíû óëìààñ ¿íý íü ¿ëýìæ íýìýãäñýí ýñâýë àíõ ãýð á¿ë áîëîõîä çîðèóëàãäñàí /îðîí ñóóö, ãýð, õàøàà, áàéøèí çýðýã/ õºðºíãèéã õàìòðàí ºì÷ëºõ.

1.

2.

3.4.

5.

6.

- 36 -


Ãýðëýñíýýñ õîéø ãýð àõóéí àæèë ýðõýëñýí, õ¿¿õýä àñàðñàí, ºâ÷òýé áàéñàí áîëîí õ¿íäýòãýí ¿çýõ áóñàä øàëòãààíààð îðëîãî îëîîã¿é áàéñàí ýõíýð, íºõºð áîëîí ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿í äóíäûí õºðºíãèéã õàìòðàí ºì÷ëºõ àäèë ýðõòýé.

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä îíîãäîõ äóíäûí ýä õºðºíãèéã òîäîðõîéëîõîä ãýðëýã÷äèéí õ¿ñýëòèéí äàãóó äàðààõü íºõöºëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ, ÿëãàìæòàéãààð îíîãäóóëæ áîëäîã. ¯¿íä:

Ãýðëýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, õ¿¿õäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ;

Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü äóíäûí ýä õºðºíãºº ç¿é áóñààð àøèãëàñàí, íóóñàí íü òîãòîîãäñîí;

Ãýðëýëò öóöàëñàí íü ò¿¿íèé áóðóóòàé ¿éëäëýýñ øàëòãààëñàí íü òîãòîîãäñîí íºõöºë îðíî.

Ãýðëýëò öóöëàõ áîëîí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõîîñ áóñàä òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä íîãäîõ ýä õºðºíãèéí õýñãèéã òîäîðõîéëîõäîî ãýð á¿ëèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãº áèé áîëãîõîä îðóóëñàí ò¿¿íèé õºäºëìºðèéí îðîëöîî, õºðºíãèéí õýìæýýã õàðãàëçàí áàãàñãàõ, ýñâýë îëãîõã¿é áàéõààð ø¿¿õ øèéäâýðëýæ áîëíî. Õàðèí òóõàéí ãèø¿¿íèé öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààõ, ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ, óäààí õóãàöààãààð ºâ÷ëºõ

1.

2.

3.

- 37 -


çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãº á¿ðýëäýõýä õºäºëìºðººð áóþó õºðºíãººðºº îðîëöîæ ÷àäààã¿é áàéäàë íü îíîãäîõ õóâèéã áàãàñãàí òîîöîõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é.

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ ýä õºðºíãèéã ãèø¿¿ä ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõäàà àäèë ýðõòýé áàéíà.

- 38 -


4.4. Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þó?

Ãýðëýã÷èä õîîðîíäûí ýä õºðºíãèéí àñóóäëûã ãýðýýãýýð çîõèöóóëæ áîëíî. Ýíýõ¿¿ ãýðýýã “Ãýðëýëòèéí ãýðýý” õýìýýí íýðëýäýã.

Ãýðëýëòèéí ãýðýý íü ãýðëýã÷ õîñóóäààñ ºðõèéí òºñºâ, çàðäëûã õàðèóöàõ æóðàì, ãýðëýëòèéã öóöàëñàí íºõöºëä íîãäîõ õºðºíãèéã òîäîðõîéëîõ çýðýã õºðºíãèéí ýðõòýé õîëáîãäñîí íºõöºëèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Õàðèí ãýðýýíä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí, ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã èëòýä äîðîéòóóëñàí, ýðõèéí ÷àäàìæèéã õÿçãààðëàñàí íºõöºëèéã òóñãàõûã õóóëèàð õîðèãëîäîã.

Ãýðëýëòèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã. Ãýðëýã÷èä ýíýõ¿¿ ãýðýýã ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýõèéí ºìíº áîëîí ãýðëýñíèé äàðàà õýäèéä ÷ áàéãóóëæ áîëäîã. Õàðèí ãýðýý íü ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëñýí ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èíòýé áîëäîã.

- 39 -


4.4.1. Ãýðëýëòèéí ãýðýý


Ãýðëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ:

Õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ òàëààð óðüä÷èëàí òîõèðîëöîíî.

Õàðèëöàí õ¿ëýýõ, ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð õî¸óëàà ñàíàë ãàðãàíà

Ãîë íºõöºë¿¿äèéã òîõèð÷, ãýðýýã áè÷ãýýð ¿éëäýíý.

Ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý.

1.

2.

3.

4.

- 40 -


çàãâàðÃÝÐËÝËÒÈÉÍ ÃÝÐÝÝ

2006 îíû.... ð ñàðûí ...ºäºð 1. Åðºíõèé íºõöºë

Ýíýõ¿¿ ãýðýýã ãýðëýã÷èä /ýõíýð, íºõðèéí îâîã, íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûã òîäîðõîé çààíà/ “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëèéí 20 äóãààð çóéë, “Èðãýíèé õóóëü” 132, 133 äóãààð ç¿éë¿¿äèéã óäèðäëàãà áîëãîí ýä õºðºíãèéí õàðèëöààã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëàâ.Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð ãýðëýã÷äèéí õîîðîíäûí ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõûã õîðèãëîíî.Ýíýõ¿¿ ãýðýýã ãýðëýã÷èä ãýðëýõèéí ºìíº, ãýðëýëòèéí ÿâöàä, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëæ áàéãàà òîõèîëäîëä áàéãóóëæ áîëíî. Õýðýâ ãýðëýõèéí ºìíº ýíýõ¿¿ ãýðýýã áàéãóóëñàí áîë ãýðëýëòèéã á¿ðòã¿¿ëñýí ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.Ýíýõ¿¿ ãýðýýã íîòàðèàòààð çààâàë ãýð÷ë¿¿ëíý.Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé ýðõ, õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõîëûã äîðîéòóóëñàí, ýðõèéí ÷àäàìæèéã õÿçãààðëàñàí íºõöºë òóñãàõûã õîðèãëîíî.

2. Ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýãÃýðëýã÷ òóñ á¿ðò ãýðëýõýýñ ºìíº áàéñàí äàðààõ ýä õºðºíãèéã ãýðëýã÷äèéí õóâààðüò õºðºíãº áàéõààð òîõèðîëöîâ. ¯¿íä:

--------------------------------------------------------------------------------------------------/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé çààæ ºãíº/

2. Ãýðëýñíýýñ õîéø áèé áîëîí äàðààõ õºðºíãèéã ãýðëýã÷ òóñ á¿ðèéí õóâààðüò õºðºíãº áàéõààð òîõèðîëöîâ. ¯¿íä

--------------------------------------------------------------------------------------------------/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé çààæ ºãíº/.

3. Ãýðëýëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí äàðààõ õºðºíãèéã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãºíä îðóóëàõààð õàðèëöàí òîõèðîëöîâ. Ýíýõ¿¿ õºðºíãººñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä îíîãäîõ õóâü õýìæýý àäèë òýíö¿¿ áàéíà. ¯¿íä:

-------------------------------------------------------------------------------------------------/ýä õºðºíãèéí íýð, òºðºë, ÷àíàð, ¿íýëãýý òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé

çààæ ºãíº/

1.

2.

3.

4.5.

1.

- 41 -


4. Ãýðëýëò öóöëàõ òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãººñ îíîãäîõ õýñãèéã òîäîðõîéëîõîä äàðààõ æóðìûã áàðèìòëàíà.

--------------------------------------------------------------------------------------------------/Òîäîðõîé ýä õºðºíãèéã ìºíãºí ä¿íãýýð èëýðõèéëýí àäèë òýíö¿¿ áóþó ãýðëýã÷äèéí àëü íýãýíä îíîãäîõ õóâü õýìæýý íü èë¿¿ áàéõààð òîõèðîëöîæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýã÷ òóñ á¿ðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, õ¿¿õäèéí ýðõ àøèã ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ, äóíäûí ýä õºðºíãºº ç¿é áóñààð àøèãëàñàí, íóóñàí, ãýðëýëò öóöëàõ íü õýíèé áóðóóòàé ¿éëäëýýñ øàëòãààëñàí çýðãèéã õàðãàëçàí îíîãäîõ õóâü õºðºíãèéí õýìæýýã ººðººð òîãòîîõîîð òîõèðîëöñîíîî òîäîðõîé çààæ ºãíº./

5. Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé 2.3-ä çààñàí ýä õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõäàà íàñàíä õ¿ðñýí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí çºâøººðëèéã áè÷ãýýð àâñàí áàéíà.

6. Ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã ãýðëýã÷äèéí àëü íýã íü ãàðãàõ ýðõòýé. Ãýðýýíä îðñîí íýìýëò ººð÷ëºëòèéã áè÷ãýýð ¿éëäýæ, ¿íäñýí ãýðýýíèé íýãýí àäèë äàãàæ ìºðäºíº.

3. Ãýðëýã÷äèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà1. Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý òàëóóä ýñ áèåë¿¿ëáýë

çºð÷èãäñºí ýðõ, àøãàà ñýðãýýëãýõýýð øààðäàõ ýðõòýé.2. Ãýðýýíèé íºõöºëèéã áèåë¿¿ëýýã¿é òàë ó÷èðñàí õîõèðëûã

á¿ðýí õàðèóöàæ àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.3. Ýíý òàëààð ãàðñàí ìàðãààíûã òàëóóä òîõèðîëöîí

øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áîë ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý. 4. Ãýðýýíèé õóãàöàà

Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü ....................... õóãàöààíä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷ëýõýýð òîõèðîëöîâ. Òàëóóä ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñãàâàð áîëîõîä öóöëàõ òàëààð ñàíàë ãàðãààã¿é áîë ýíý ç¿éëä çààñàí õóãàöààãààð ãýðýý ñóíãàãäñàíä òîîöíî. Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëñîí òîõèîëäîëä ýíýõ¿¿ ãýðýý íü äóóñãàâàð áîëíî.

Ãýðýýã áàéãóóëñàí òàëóóäÍºõºð ..............îâîãòîé............ Ýõíýð........ îâîãòîé .............Õàÿã..................... Õàÿã........................Èðãýíèé ¿íýìëýõ ............ Èðãýíèé ¿íýìëýõ..................Ðåãèñòðèéí äóãààð ............... Ðåãèñòðèéí äóãààð..................

1.

2.

3.

- 42 -


Ãýðëýëòèéí ãýðýýãýýð ãýðëýã÷èä ýä õºðºíãèéí àñóóäëàà çîõèöóóëíà.

5. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÃÈØ¯¯ÄÈÉÍ ÒÝÆÝÝÍ ÒÝÒÃÝÕ, ÒÝÒÃ¯¯ËÝÕ ÝÐÕ, ¯¯ÐÝÃ

5.1. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ãýæ þó âý?

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå áèåý õàëàìæëàõ, õ¿íäýòãýõ, àëèâàà õýëáýðýýð õýí íýãíèé ýðõèéã çºð÷èõã¿é áàéõààñ ãàäíà áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.

- 43 -


Òýæýýí òýòãýíý ãýäýã íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àëü íýã íü íºãººäºº ìàòåðèàëëàã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã îéëãîäîã. Òýæýýí òýòã¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí áàãà íàñíû, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí ýõíýð, íºõºð, ýöýã, ýõ, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèéã òýòã¿¿ëýã÷, õàðèí òýäýíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí òýòã¿¿ëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ýõíýð, íºõºð, òºðºë, ñàäàíãèéí çýðýã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã òýòãýã÷ ãýíý. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áèå áèåý òýæýýí òýòãýñíèé òºëºº ÿìàð íýãýí õàðèó òºëáºð øààðäàõ ýðõã¿é. Õóóëüä çààñíààð ãýðëýã÷èä áèå áèåý, ýöýã, ýõ íü õ¿¿õäýý, õ¿¿õýä íü ýöýã, ýõýý, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

5.2. Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã

Òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñäýã òàëààð ºìíºõ á¿ëýãò òîäîðõîé ñóäàëæ ìýäñýí áèëýý. Ãýðëýã÷èä áóþó ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíä ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ññýí áîë òýä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé.

Ýõíýð, íºõºð õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà, ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí çýðýã íºõöºë áàéäàë íü òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä ñààä áîëîõã¿é. Ýõíýð,

- 44 -


íºõºð õî¸ð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõýýñ òàòãàëçñàí, çàéëñõèéñýí áºãººä òýä õàðèëöàí òîõèðîëöîí òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëààã¿é áîë òýòã¿¿ëýã÷ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé.

5.2.1. Õýí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé âý?

Ø¿¿õýä íýõýìæëýõ ãàðãàõ ýðõòýé ýòãýýäýä:

õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí ýõíýð, íºõºð;

3 íàñ õ¿ðýýã¿é áîëîí òàõèð äóòóó õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ õºäºëìºð ýðõëýýã¿é ýõíýð, íºõºð;

ìàòåðèàëëàã òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà ýõíýð, íºõºð îðíî.

Òýä õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæã¿é, õ¿íäýýð ºâ÷èëñºí, áàéíãûí àñðàìæ, òóñëàëöàà àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òóõàéãàà íîòëîõ ¿¿ðýãòýé. Ýõíýð, íºõºð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿íäýñëýë áàéãàà íü òîãòîîãäâîë ø¿¿õ òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãèéã ýõíýð, íºõðèéí íýãýíä íîãäóóëíà. Çàðèì òîõèîëäîëä ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí õýäèé ÷ ãýðëýã÷äèéí áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã õóóëèéí äàãóó ¿ðãýëæèëäýã.

Ýíýõ¿¿ ¿¿ðýã ÿìàð òîõèîëäîëä ¿ðãýëæëýõ òàëààð Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéäàã. ¯¿íä:

1.

2.

3.

- 45 -


Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ áîëîí ãýðëýëò õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëñîíä òîîöîãäîõîîñ ºìíº, ýñõ¿ë ãýðëýëòýý öóöëóóëñíààñ õîéø íýã æèëèéí äîòîð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áîëîí ãýðëýëò öóöëóóëàõààñ ºìíº áèé áîëñîí íºõöºë áàéäàëòàé øóóä õîëáîîòîé ¿¿ññýí;Ãóðâàí íàñ õ¿ðýýã¿é áîëîí òàõèð äóòóó õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ õºäºëìºð ýðõëýýã¿é;Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ ¿åä òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñýí, ýñõ¿ë ãýðëýëò öóöëóóëàõààñ ºìíº òýòãýâýðò ãàðñàí áîë íºõºð áóþó ýõíýðýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ ýðõòýé áàéäàã.

Òýòã¿¿ëýã÷ íü ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ ¿åä áîëîí òóõàéí íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýí áèé áîëñîí òîõèîëäîëä ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

Ýõíýð, íºõºð áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ òýòãýëãèéí õýìæýý íü òýòã¿¿ëýã÷èéí àìüäàð÷ áóé á¿ñ íóòàãò Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýíýýñ áàãàã¿é áàéíà.

1.

2.

3.

- 46 -



Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí ãýäãýý íîòëîíî.Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàí õóâü õýìæýýã òîãòîîëãîíî. Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí ä¿ãíýëò ãàðñàí áàéíà.Ãýðëýã÷èä áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõààð òîõèðîëöîæ áîëíî.Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýã áîëîâñðóóëíà. Ãýðýý íü ãýðýý áàéãóóëñàí îãíîî, ãàçðûí íýð, íèéòëýã ¿íäýñëýë, òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë, áóñàä ç¿éë ãýñýí õýñãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýíýõ¿¿ ãýðýýíä òýòãýëýã òºëºõ æóðàì, íºõöºë, õýìæýý, õýëáýð, õóãàöàà, ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà çýðãèéã òîäîðõîé çààíà.Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõààñ àëü íýã íü òàòãàëçàæ ìàðãààí ãàðâàë, õîõèðñîí òàë ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàíà.Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ àìü áèåä ãýìòýë ó÷èðñàí áîë Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñíààð ÿë øèéòãýëèéã ø¿¿õ îíîãäóóëíà.

1.2.

3.

4.

5.

6.

- 47 -


5.3. Ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã

Õ¿¿õýä òºðñíººð, ýñõ¿ë õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ àâñíààð ýöýã, ýõ õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ áà õ¿¿õýä íü ýöýã, ýõýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ñíý.

Ýöýã, ýõ íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîëîí íàñàíä õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýíý. Õ¿¿õäèéã òýæýýí òýòãýõ íü õ¿¿õäèéã àìüäðàëûí õýâèéí íºõöºëººð õàíãàõàä ÷èãëýãäýæ, çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàãäàíà.

Õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëä:

Õ¿¿õýä òºðñíººð, ýñõ¿ë õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñíààð;

Õ¿¿õýä íàñàíä õ¿ðýýã¿é, ýñõ¿ë íàñàíä õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéõ;

Õ¿¿õäèéã òýæýýí òýòãýõ òàëààð áàéãóóëñàí ãýðýýòýé, ýñõ¿ë ýíý òàëààð ãàðñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí çýðýã áàãòàíà.

Õ¿¿õýä ýöýã, ýõòýéãýý õàìò àìüäàð÷ áàéãàà áîë òýäíèé õîîðîíä òýæýýí òýòãýõýä ÿìàð íýãýí õºðºíãº õóâààðèëàõ çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áºãººä ºðõèéí òºñºâ, îðëîãûí òîäîðõîé õýñãèéã õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõýä çàðöóóëäàã.

1.

2.

3.

- 48 -


Õàðèí ýöýã, ýõ íü ãýðëýëòýý öóöëóóëæ áàéãàà, õ¿¿õäýý òýæýýí òýòãýõ òàëààð õîîðîíäîî ñàíàë çºðæ ìàðãàëäâàë òýæýýí òýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ áîëíî. Õýðâýý ýíý òàëààð òîõèðîëöîí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é áîë ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.

Ø¿¿õ ýíý òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí òýòãýëýãèéã õ¿¿õäèéí íàñíû áàéäëûã õàðãàëçàí ñàð á¿ð õ¿¿õýä òóñ á¿ðò äàðààõü õýìæýýãýýð òîãòîîíî.

¯¿íä:

11 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä òóõàéí á¿ñ íóòàãò òîãòîîãäñîí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí 50 õóâèàð;

11-16 íàñ /ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 18 íàñ/-òàé áîëîí íàñàíä õ¿ðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿¿õäýä àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýãýýð.

Àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèí 2012 îíû áàéäëààð (òºãðºã)

1 Óëààíáààòàð õîò 126500

2 Áàðóóí á¿ñ 115600

3 Ç¿¿í á¿ñ 113000

4 Õàíãàéí á¿ñ 116800

5 Òºâèéí á¿ñ 117500

1.

2.

- 49 -


Òýòãýëãèéã ãàãöõ¿¿ õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ ¸ñòîé. Òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëààã¿é áîë òýòãýëýã òºëºã÷ ò¿¿íèéã çîãñîîõ, òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõûã øààðäàõ ýðõòýé.

Õýðýâ òýòãýëýã òºëºã÷ íü çºâõºí öàëèí õºëñíººñ ººð îðëîãîã¿é áîë õ¿¿õäèéí òýòãýëãèéí õýìæýý íü ò¿¿íèé ñàðûí öàëèí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí 50 õóâèàñ õýòýð÷ áîëîõã¿é.

Õ¿¿õäèéí òýòãýëýã äóóñãàâàð áîëîõ íü:

Õ¿¿õýä 18 íàñ õ¿ðñýí;

Òýòã¿¿ëýã÷ õ¿¿õýä áóñäàä ¿ð÷ëýãäñýí;

Òýòãýã÷, ýñõ¿ë òýòã¿¿ëýã÷ õ¿¿õýä íàñ áàðñàí;

Íàñàíä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿¿õýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëñîí.

Õ¿¿õäýä îëãîõ òýòãýëãèéí õýëáýð:

1. Ìºíãºí;

2. Ýä õºðºíãººð áàéæ áîëíî.

1.

2.

3.

4.

- 50 -


Õ¿¿õäèéí òýòãýëãèéã ñàð, óëèðàë, õàãàñ æèë, æèëýýð, ýñõ¿ë íýã óäàà îëãîæ áîëíî.

5.4. Õ¿¿õýä ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã

18 íàñàíä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿¿õýä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë òóñëàëöàà çàéëøã¿é áàéãàà ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òóõàéí õ¿¿õýä òºðñºí, ¿ð÷ëýãäñýí, äàãàâàð áàéñàí ÷ ÿëãààã¿é ýíý ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.

Ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõýä íàñàíä õ¿ðñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé á¿õ õ¿¿õýä àäèë ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Õýðýâ òýæýýí òýòã¿¿ëýõ òàëààð ìàðãààí ãàðñàí, òýòã¿¿ëýã÷ õýä õýäýí õ¿¿õýäòýé áºãººä ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ òàëààð õîîðîíäîî ìàðãàñàí áîë ø¿¿õ òýäíèé ýä õºðºíãèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ, òýòãýëãèéí õóâü, õýìæýýã õ¿í òóñ á¿ðò íîãäóóëàí òîãòîîæ áîëäîã.

- 51 -


Õ¿¿õýä íü òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé.

5.5. Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýã

“Òºðëèéí õ¿í” ãýäýãò - ãýðëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí, òýäãýýðèéí õ¿¿õäèéã áàãòààäàã áîë “ñàäàíãèéí õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà, íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿ä áàãòäàã áàéíà. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é á¿òýí ºí÷èí, ýñõ¿ë ýöýã, ýõýýðýý òýæýýí òýòã¿¿ëýõ áîëîìæã¿é õ¿¿õäèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé òºðñºí, ¿ð÷ëýí àâñàí àõ, ýã÷, ä¿¿, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, õîéò ýöýã, õîéò ýõ íü òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. ªºð òýæýýí òýòãýõ õ¿íã¿é áîë òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåý

- 52 -


õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ¿åä íü òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òýòãýëãèéí õýìæýýã õàðèëöàí òîõèðîëöîîã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õýýð òîãòîîëãîõ áºãººä ýíý õýìæýý íü òóõàéí á¿ñ íóòàãò òîãòîîãäñîí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýíýýñ áàãàã¿é áàéíà.

5.6. Òýæýýí òýòãýõ òóõàé ãýðýý

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíýý òýæýýí òýòãýõòýé õîëáîãäñîí ýðõ, ¿¿ðãýý õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. Èéíõ¿¿ òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷òýé õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ, òýæýýí òýòã¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ññýíýýñ õîéø òîõèðîëöñîí íºõöºëººð áèå áèåý òýòãýõýýð áàéãóóëñàí ãýðýýã “Òýæýýí òýòãýõ ãýðýý” ãýäýã. Ýíý ãýðýýã áè÷ãýýð ¿éëäýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéõ õóóëèéí øààðäëàãà áèé.

Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýã áàéãóóëàõ íü òýæýýí òýòã¿¿ëýõ ýðõ çºð÷èãäºõººñ õàìãààëàõ, ýíý òàëààð ìàðãààí ãàðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, óëìààð ìàðãààíûã õàðèëöàí òîõèðîëöîõ çàìààð õºíäëºíãèéí îðîëöîîã¿éãýýð øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èéì ÷ ó÷ðààñ òýæýýí òýòãýõ ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëäàã áàéíà.

- 53 -


Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýíä òýòãýëãèéí õýìæýý, õýëáýð, õóãàöàà çýðãèéã òîäîðõîé òîõèðîëöîíî. Òýòãýëãèéí õýìæýý ø¿¿õýýñ òîãòîîõ òýòãýëãèéí õýìæýýíýýñ áàãà áàéæ áîëîõã¿é áºãººä òàëóóä òîõèðîëöîõäîî òýòãýã÷èéí öàëèí, îðëîãûí òîäîðõîé õóâèéã, ýñõ¿ë òîäîðõîé õóãàöààãààð òîãòìîë ìºíãºí ä¿íãýýð, åðººñºº ãýðýý ¿éë÷ëýõ íèéò õóãàöààíä íýã óäàà òîäîðõîé ìºíãº áóþó ýä õºðºíãººð òîõèðîëöîõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð òîõèðîëöîõ òýòãýëãèéí õýëáýðèéí õóâüä ìºíãºí ýñõ¿ë ýä õºðºíãº áàéæ áîëíî. Õýðýâ òýòãýëýãèéã ýä õºðºíãººð òîõèðîëöñîí áîë ò¿¿íèé çàõ çýýëèéí òóõàéí ¿åèéí õàíøààð òîãòîîíî. Òýæýýí òýòãýõ ãýðýýíä òýòãýëãèéã ñàð, óëèðàë, õàãàñ æèë, æèëýýð, ýñõ¿ë íýã óäàà îëãîõîîð òîõèðîëöîæ áîëíî. Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã õóãàöààíäàà òºëººã¿é áîë ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ, õóãàöàà õýòð¿¿ëñýí õîíîã äóòàì àëäàíãè òºë¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîæ áîëíî

Òýòãýã÷ ãýðýýíèé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é òîõèîëäîëä òýäíèé õýí íýãíèé õ¿ñýëòýýð ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí æóðìààð àëáàäàí áèåë¿¿ëíý. Òýæýýí òýòãýõ òóõàé ãýðýýã òàëóóäûí õàðèëöàí òîõèðîëöñîíîîð ººð÷èëæ, öóöàëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òîõèðîëöîîã áè÷ãýýð ¿éëäýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéõ ¸ñòîé.

- 54 -


çàãâàðÒÝÆÝÝÍ ÒÝÒÃÝÕ ÒÓÕÀÉ ÃÝÐÝÝ

------------------------- õîò Äóãààð 200....... îíû ...../àéìàã, ñóì, ä¿¿ðýã/ ñàðûí..... ºäºð

Íýã òàëààñ ....................... õàÿãààð îðøèí ñóóõ................... òîîò èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ............. òîîò ðåãèñòðèéí äóãààðòàé .................... îâîãòîé .............. (öààøèä “òýòãýã÷” ãýíý), íºãºº òàëààñ ........................õàÿãààð îðøèí ñóóõ ................. òîîò èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ....................ðåãèñòðèéí äóãààðòàé ...................îâîãòîé ............... (öààøèä “òýòã¿¿ëýã÷” ãýíý) íàð íü Ìîíãîë Óëñûí Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 38, 45 äóãààð ç¿éëèéã ¿íäýñëýí 20 ... îíû ... ñàðûí ... íèé ºäºð òºðñºí, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿ ........-ã òýæýýí òýòãýõýýð õýëýëöýí òîõèð÷, äàðààõü íºõöºë á¿õèé ãýðýýã áàéãóóëàâ.

Íýã. Íèéòëýã ¿íäýñëýë1.1. 20 ... îíû ........ ñàðûí .......-íèé ºäºð òºðñºí, íàñàíä õ¿ðýýã¿é

õ¿¿................ -ã òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãèéã òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷ íàð õýðýãæ¿¿ëýí, òýòãýëýã òºëºõ, ò¿¿íèéã çàðöóóëàõàä òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òºëºõ òýòãýëýãèéí õýìæýý, õýëáýð, òýòãýëýã òºëºõ íºõöºë æóðàì, ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çýðýã àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé çîðèëãî îðøèíî.Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ëýãäñýí

ºäðººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áºãººä ýíý ãýðýýíèé 4.3-ä çààñàí ¿íäýñëýë áèé áîëñîí òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî.

Õî¸ð. Òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã2.1 Òýòãýã÷ íü ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí õýìæýý, õýëáýðýýð

òîãòîîñîí õóãàöààíä òýòãýëýã òºëºõ, òýòã¿¿ëýã÷ íü òýòãýëãèéã çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàëòûí äàãóó çàðöóóëàõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý.

2.2 Õ¿¿ ................. -ä îëãîõ òýòãýëãèéí õýìæýý ñàð á¿ð 100000 /íýã çóóí ìÿíãà/ òºãðºã áàéíà.

2.3 Òýòãýã÷ íü ýíý ãýðýýíèé 3.1-ä òîõèðîëöñîí òýòãýëãèéã ñàð á¿ðèéí 5-íèé äîòîð............áàíêíû ..........òîîò õàäãàëàìæèéí äàíñàíä øèëæ¿¿ëæ, òýòã¿¿ëýã÷èä ìýäýãäýõ.

2.4 Òýòã¿¿ëýã÷ òýòãýëãèéí ìºíãèéã çºâõºí õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ.

2.5 Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ õ¿¿õäýä íýìýãäýë çàðäàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí òîõèîëäîëä òýòã¿¿ëýã÷ ýíý òóõàé òýòãýã÷èä ìýäýãäýæ, çàðäëûã øààðäàõ ýðõòýé.

- 55 -


Ãóðàâ. Òàëóóäûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà3.1 Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã õóãàöààíä íü òºëººã¿é áîë õóãàöàà õýòýðñýí

õîíîã òóòàì òºëºãäººã¿é òýòãýëãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 0,5 õóâèàð àëäàíãè òºëíº. Àëäàíãèéí õýìæýý íü òºëºãäººã¿é òýòãýëãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéíà.

3.2 Òýòãýã÷ òýòãýëãèéã õóãàöààíä íü òºëººã¿éãýýñ òýòã¿¿ëýã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ò¿¿íèéã íºõºí òºëíº.

3.3 Òýòã¿¿ëýã÷ òýòãýëãèéã õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëààã¿é íü òîãòîîãäñîí áîë òýòãýã÷ òýòãýëãèéã çîðèóëàëòààð íü çàðöóóëàõûã øààðäàõ ýðõòýé. Õýðýâ ýíý òîõèîëäîëä òýòãýã÷èéí ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé.

3.4 Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã òàëóóä ñàéí äóðààð ýñ áèåë¿¿ëáýë, òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷èéã àëü íýãíèé õ¿ñýëòýýð Ìîíãîë Óëñûí Íîòàðèàòûí òóõàé õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëä çààñíààð íîòàðèàòûí ìýäýãäýõ õóóäàñ áè÷èæ, ÈÕØÕØÒÕóóëèéí çààëòóóäûã ¿íäýñëýí ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí æóðìààð àëáàäàí áèåë¿¿ëíý.

Äºðºâ. Ãýðýýíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ 4.1 Òýòãýã÷, òýòã¿¿ëýã÷ òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíîîð ýíýõ¿¿

ãýðýýã ººð÷èëæ áîëíî. Ãýðýýíä îðóóëñàí àëèâàà íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã çºâõºí áè÷ãýýð ¿éëäýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéíà.

4.2 Ãýðýýíèé òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, ãýðýýã õóãàöààíààñ íü ºìíº öóöàëæ áîëíî.

4.3 Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé ¿¿ðýã äàðààõ òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî. ¯¿íä:- Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé .........ä çààñàí ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí. - Õ¿¿ ........... îâîãòîé ............. íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëñîí

áóþó 18 íàñàíä õ¿ðñýí.- Õ¿¿ ................ îâîãòîé ................ íü áóñäàä ¿ð÷ëýãäñýí.- Òýòãýã÷ ýñõ¿ë òýòã¿¿ëýã÷ íàñ áàðñàí.

Òàâ. Áóñàä çààëò5.1 Õýðýâ òàëóóäûí õîîðîíä ìàðãààí ãàðâàë àëü áîëîõ òîõèðîëöîí

øèéäâýðëýõ áºãººä ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðâýë ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.

Ãýðýý áàéãóóëñàí òàëóóä: ................................................

- 56 -


6. ÃÝÐËÝËÒ ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ

¯ð ä¿í:


ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàõ;

ãýðëýëò öóöëàõ òîõèîëäîëä õààíà õàíäàõ, áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ;

çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí æóðìààð ãýðëýëò öóöëàõûí ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òàéëáàðëàõ;

ãýðëýëò öóöëàõ, ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõûí ÿëãààã òîäðóóëæ, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã ìýäýõ.

1.

2.

3.

4.

6.1. Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýæ þó âý?

Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ãýäýã íü ãýðëýã÷äèéí õîîðîíä áèé áîëñîí ýðõ, ¿¿ðãèéã òýäíèé áîëîí ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó çîãñîîæ áàéãàà ¿éë àæèëëëàãààã õýëíý.

Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë òóñ á¿ðèéã àâ÷ ¿çüå.

- 57 -


6.2. Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

Ãýðëýã÷äèéí àëü íýã íü íàñ áàðñàí áóþó íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí;Ãýðëýëò öóöàëñàí;Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöñîí çýðýã íü õàìààðíà.

Ýäãýýð ¿íäýñëýë¿¿äèéã òóñ á¿ðýýð íü àâ÷ ¿çüå.

6.2.1. Ãýðëýã÷èä íàñ áàðñàíààð ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ

Ãýðëýã÷äèéí àëü íýã íü, ýñõ¿ë õî¸óëàà íàñ áàðñàí áîë íàñ áàðñàí òóõàé ýìíýëãèéí ìàãàäëàãàà, îðøóóëñàí òóõàé òîäîðõîéëîëò çýðãèéã ¿íäýñëýí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íàñ áàðñíûã á¿ðòãýæ, íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý îëãîíî.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð èðãýí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà áîëñíîîñ õîéø 5 æèëèéí õóãàöààíä õààíà áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é, ñóðàã ÷èìýýã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë àìü ¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëä àëãà áîëñíîîñ õîéø íýã æèëèéí òóðø àìüä áàéãàà ýñýõ íü ìýäýãäýõã¿é áàéãàà áîë ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð èðãýíèéã íàñ áàðñàí ãýæ òîîöñîí øèéäâýð ãàðãàñàí áîë íàñ áàðñíûã á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý îëãîäîã.

1.

2.3.

- 58 -


Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëñîí òóõàé á¿ðòãýë õºòëºõèéã øààðäàõã¿é áºãººä íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëíî.

6.2.2. Ãýðëýëò öóöëàõ

Ãýðëýëò öóöëàõ ãýäýã íü ãýðëýëòèéí õàðèëöààã áóþó ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéã õóóëèéí äàãóó äóóñãàâàð áîëãîæ áàéãààã îéëãîíî.

Ãýðëýã÷èä öààøèä õàìò àìüäðàõ áîëîìæã¿é áîëñîí ¿åäýý ÷ ãýðëýëò öóöëàõûã ººðñäèéí õ¿ñýëòýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî.

Ãýðëýëò öóöëàõûã õóóëèàð ýðõ íü îëãîãäñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà òýäíèé ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýí øèéäâýðëýíý.

Ãýðëýëò öóöàëæ áîëîõã¿é íºõöºë¿¿ä:

1. Ýõíýð íü æèðýìñýí;

2. Õ¿¿õýä íü íýã íàñ õ¿ðýýã¿é;

3. Õàðèóöàã÷ õ¿íä ºâ÷èëñºí;

Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû áóþó ø¿¿õèéí æóðìààð öóöàëíà.

- 59 -


6.2.3. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ

Ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ íýã ¿íäýñëýë ø¿¿õ ãýðëýã÷èä áóþó ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ÿâäàë þì.

Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ãýäýã íü ãýðëýã÷èä ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí áàéõàä ãýðëýñýí, ýñõ¿ë ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãîã¿éãýýð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí íü èëýðñýí òîõèîëäîëä ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé, ýñõ¿ë ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ ãýðëýëòèéí õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî. Ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü ãýðëýëòèéí õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð çýðãýýðýý ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé.

6.3. Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì

Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí æóðìààð öóöàëäàã.

6.3.1 Çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ

Ýíý íü ãýðëýã÷äèéí ãàðãàñàí ºðãºäëèéã ¿íäýñëýí ñóì , ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ãýðëýëòèéí õàðèëöààã äóóñãàâàð áîëãîæ áóé ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýã÷èä:

Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõûã õàðèëöàí çºâøººðñºí;

1.

- 60 -


Àðâàí íàéì õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäã¿é;Ýä õºðºíãèéí áîëîí òýæýýí òýòãýõ, òýòã¿¿ëýõ òàëààð ÿìàð íýãýí ìàðãààíã¿é áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë ýõíýð, íºõºð 2 ãýðëýëò öóöëàõ á¿õ íºõöºëèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà.

Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò ãàðãàõ ºðãºäºëä õàâñàðãàõ áàðèìò áè÷èãò:

Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý;18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäã¿é òóõàé îðøèí ñóóãàà ãàçðûíõàà áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò;Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò.

ªðãºäëèéã àâ÷ õýëýëöýõ òóõàéëñàí öàãò ýõíýð, íºõðèéã õî¸óëàíã èðñýí áàéõûã øààðääàã. Õýðýâ òà õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ îðîëöîõ áîëîìæã¿é áîë ººðèéíõºº áàéõã¿éä ãýðëýëò öóöëóóëàõûã çºâøººð÷, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí ºðãºäëºº ãàðãàæ áîëíî.

6.3.2. Ãýðëýëòèéã ø¿¿õèéí æóðìààð öóöëàõ

Ø¿¿õ ýõíýð, íºõðèéí àëü íýãíèé ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí äàãóó ãýðëýëòèéã öóöàëæ áîëíî. Ãýðëýëò öóöëàõ íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä ãàðãàíà. Õàðèí íýõýìæëýã÷ áàãà íàñíû õ¿¿õýäòýé áóþó

2.3.

1.2.

3.

- 61 -


òàõèð äóòóó çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë ººðèéíõºº îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä íýõýìæëýëýý ãàðãàæ áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí òýä àëü ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ âý? ãýäãýý õàðèëöàí òîõèðîëöîæ áîëíî.

Ãýðëýëò öóöëàõ èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õ øèéäâýðëýõäýý:

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã õýíèé àñðàìæèíä ¿ëäýýõ;Õ¿¿õäèéã áîëîí ýõíýð, íºõðºº òýæýýí òýòãýõ, òýòã¿¿ëýõ;Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò áîëîí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààíòàé àñóóäëûã õàìòàòãàí øèéäâýðëýæ áîëíî.

Ø¿¿ã÷ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý äàðààõü àðãà õýìæýýã óðüä÷èëàí àâ÷ áîëíî. ¯¿íä:

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä áîëîí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ýöýã, ýõèéã òýæýýí òýòã¿¿ëýõ;

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí õýí íýã äýýð áàéëãàõ;Ãýðëýã÷äèéã òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ;Ãýðëýã÷ õýí íýãèéã òýæýýí òýòã¿¿ëýõ;

1.

2.

3.

1.

2.

3.4.

- 62 -


Îðîí ñóóö áîëîí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ºì÷, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, õóäàëäàõ, áýëýãëýõ, çàõèðàí çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ;Ø¿¿õèéí çàðäëûí çîõèõ õóâèéã óðüä÷èëãàà áîëãîí òºë¿¿ëýõ;Ýõíýð, íºõðèéã /ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã/ ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã 3 ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààãààð àâàõ.

Ýíý òóõàé ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà.

Ãýðëýã÷èä ººðñäºº ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ãýðëýã÷äèéí õýí íýã íü õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð èðýýã¿é áîë ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëæ áîëíî. Õýðýâ ãýðëýã÷èä õî¸ð äàõü óäàà õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð èðýýã¿é áîë õýðãèéã õàðèóöàã÷èéí áàéõã¿éä øèéäâýðëýæ áîëíî. Ìºí íýõýìæëýã÷ èðýýã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã áóöààäàã. Õýðýâ íýõýìæëýã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ø¿¿õ õóðàëä áèå÷ëýí îðîëöîæ ÷àäàõã¿é áîë ººðèéãºº áàéõã¿éä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõèéã õ¿ññýí õ¿ñýëòèéã áè÷ãýýð ãàðãàõ áîëîìæòîé. Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷èéã îðîëöóóëàëã¿é ø¿¿õ õóðàëäààíààð ãýðëýëò öóöëàõ õýðãèéã øèéäâýðëýæ áîëíî.

5.

6.

7.

- 63 -


Ãýðëýëòèéã çàõèðãààíû æóðìààð öóöëàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí æóðìààð öóöàëíà

Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ òàëààð ýõíýð, íºõðèéí õýí íü ÷ íýõýìæëýõ ãàðãàõ ýðõòýé

- 64 -


6.4. Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì

Ø¿¿õýä ãýðëýëò öóöëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéã ÿìàð áàéäëààð ãàðãàæ áîëîõ âý?

Ãýðëýëò öóöëàõ òóõàé íýõýìæëýë íü ÈÕØÕØÒÕóóëüä çààñàí á¿ðä¿¿ëáýðèéã õàíãàñàí áàéõààñ ãàäíà ãýðëýëòýý õýçýý õààíà á¿ðòã¿¿ëñýí, ãýðëýëò öóöëàõ áîëñîí øàëòãààí, òºðñºí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäèéí áàéäàë, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã õýíèé àñðàìæèíä ¿ëäýýõ, òýæýýí òýòãýõ áîëîí ýä õºðºíãèéí òàëààð ÿìàð õ¿ñýëò ãàðãàæ áàéãààãàà òîäîðõîéëîí áè÷èæ õîëáîãäîõ áàðèìòûã õàâñàðãàñàí áàéíà.

Ãýðëýëò öóöëàõ òàëààð ãàðãàñàí íýõýìæëýë õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí ãýæ ø¿¿ã÷ ¿çâýë 7 õîíîãò áàãòààí èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ áºãººä èéíõ¿¿ õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 60 õîíîãèéí õóãàöààíä õýðãèéã øèéäâýðëýíý.

- 65 -


çàãâàð........................... ø¿¿õýä

Ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ òóõàé

Íýõýìæëýã÷........./îâîã, íýð/Õàÿã, õîëáîãäîõ óòàñ

Õàðèóöàã÷............/îâîã, íýð /Õàÿã, õîëáîãäîõ óòàñ

Áè õàðèóöàã÷ .... òàé .... îíû ... ñàðûí .... ºäºð õóóëü ¸ñîîð ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñíýýð áèäíèé õîîðîíä ãýðëýã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ññýí áèëýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí áèä õàìò àìüäàðñàí áºãººä õàìòûí àìüäðàëûí ÿâöàä îõèí, õ¿¿ ......................................................................................................................../õ¿¿õäèéí íýð, òºðñºí îí, ñàð, ºäºð, íàñûã òîäîðõîé áè÷íý/ íàðûã òºð¿¿ëýí ºñãºæ áàéíà. Õàìò àìüäàðñàí ýõíèé æèë¿¿äýä áèä áèåäýý õàëàìæòàé, ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä õî¸óëàà îðîëöîæ, áèäíèé àìüäðàë áîëæ áàéñàí þì. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áèä ¿çýë áîäîë, çàí áàéäëûí õóâüä õîîðîíäîî òààð÷ òîõèðîõîî áîëüæ, ¿ðãýëæ ìàðãàëäàæ õýðýëäýõ áîëñîí. Ãýðëýëò öóöëàõ áîëñîí øàëòãààíàà òîäîðõîé çààíà/ Ýíý áàéäàë íü õ¿¿õä¿¿äèéí ýðõ àøèã, õ¿ì¿¿æèëä ìóóãààð íºëººëºõ áîëñîí ó÷ðààñ öààøèä õàìò àìüäðàõ ÿìàð÷ áîëîìæã¿é áîëæ áàéíà.

Èéìä ........ îíû...... òîîò ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýýòýé áèäíèé ãýðëýëòèéã öóöëàæ ºãíº ¿¿? Áè õ¿¿.........., îõèí...................íàðûã ººðèéíõºº àñðàìæèíä àâàõûã õ¿ñýæ áàéãàà áºãººä õ¿¿õä¿¿ääýý õóóëüä çààñíû äàãóó òýòãýëýã ãàðãóóëàõûã õ¿ñýæ áàéíà.

Ãýðëýëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí ýä õºðºíãèéí òàëààð ìàðãàõ ç¿éëã¿é áîëîõûã õàðãàëçàí ¿çíý ¿¿? / ...... ýä õºðºíãèéí òàëààð ìàðãààíòàé òóë õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýæ ºãíº ¿¿./

Íýõýìæëýëä õàâñàðãàñàí áàðèìò:Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð /íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí/Õ¿¿õä¿¿äèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð /íîòàðèàòààð ãýð÷ëýãäñýí/Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëòÕ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã èëýðõèéëñýí ºðõèéí ýì÷èéí òîäîðõîéëîëòÍýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí öàëèí õºëñ, îðëîãûí òîäîðõîéëîëòÓëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìòÝä õºðºíãèéí òàëààðõ íîòëîõ áàðèìò /áàéðíû ãýð÷èëãýý, ìàøèí ãýõ ìýò/Äóíäûí ýä õºðºíãèéí æàãñààëò áîëîí ¿íýëãýý Íýõýìæëýë ãàðãàñàí ........................./ãàðûí ¿ñýã/

.......îí ...ñàð ...ºäºð...

1.2.3.4.

5.6.7.

8.

- 66 -


6.5. Ãýðëýëò öóöëàõ áà ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààí

Ãýðëýëò öóöëàõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä íèéòëýã õºíäºãääºã ìàðãààíòàé àñóóäëûí íýã íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õóâààðüò áîëîí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààí áàéäàã.

Ìàðãààíûã õýí øèéäâýðëýõ âý?

Ãýðëýëò öóöëàõàä ãýðëýã÷èä ýä õºðºíãèéí òàëààð ìàðãàâàë ø¿¿õ ãýðëýëò öóöëàõ íýõýìæëýëòýé íü õàìò øèéäâýðëýäýã.

Ãýð á¿ëèéí ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ìàðãààíûã øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä íýõýìæëýëäýý äàðààõü íîòîëãîîã ãàðãàíà.

Õóóëü ¸ñíû áàòàëãààòàé áóþó ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëñýí òóõàé;Öààøäàà õàìòðàí àìüäðàõ áîëîìæã¿éí óëìààñ ãýðëýëòýý öóöëóóëæ, õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãººñ íîãäîõ õýñãýý ãàðãóóëàõ;Ìàðãààíû ç¿éë áîëîõ ýä õºðºíãº, îðîí áàéð íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ºì÷ áîëîõ, ò¿¿íèé ¿íýëãýý ÿìàð áàéõûã íîòëîõ;

Ìºí ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õ äàðààõü íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãèéã õóâààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

1.

2.

3.

- 67 -


¯¿íä:

Ãýðëýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë;

Õ¿¿õäèéí íàñíû áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë;

Ìàðãààíòàé áàéãàà ýä õºðºíãèéã áèé áîëãîõîä ãýðëýã÷äýýñ îðóóëñàí õºðºíãèéí áîëîí õºäºëìºðèéí îðîëöîî;

Ãýðëýëò öóöëàõàä ýõíýð, íºõðèéí õýíèé áóðóó áàéñàí;

Ãýðëýã÷èä õºðºíãºº ç¿é áóñààð íóóñàí, àøèãëàñàí áàéäàë çýðãèéã õàðãàëçàí ãèø¿¿í òóñ á¿ðò îíîãäîõ õýñãèéã ººðººð òîãòîîæ áîëíî.

Ø¿¿õ ãýðëýëòèéã öóöëàõ òóõàé øèéäâýðòýý õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí õºðºíãººñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õýí, õýíä ÿìàð õºðºíãº íîãäîõûã òîäîðõîé çààæ ºãíº.

Ãýðëýã÷èä ãýðëýëò öóöàëñàí òîõèîëäîëä íîãäîõ õºðºíãèéã òîäîðõîéëîõ àñóóäëûã ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð òîõèðîëöñîí áàéâàë ãýðëýã÷äèéí àëü íýãíèé õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí ãýðëýëòèéí ãýðýýã áèåë¿¿ëýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà.

Ýõíýð, íºõºð íü ãýðëýëò öóöëàõ õýðãèéã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé áàéãàà íîòëîõ áàðèìòàà ººðñäºº ãàðãàæ ºãºõ, öóãëóóëàõ ¿¿ðýãòýéã àíõààðàõ ¸ñòîé.

1.

2.

3.

4.

5.

- 68 -


Õàðèí õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé íºõöºë áàéäëûã íîòîëñîí íîòîëãîîíû õýðýãñëèéã:

ªºðñäºº ãàðãàæ ºãºõ, öóãëóóëàõ áîëîìæã¿é;

Íîòëîõ áàðèìò íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé íóóöòàé õîëáîîòîé áîë;

ªºð óëñ, îðîí íóòàãò áàéãàà áîë;

¯çëýã, òóðøèëò, òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëñàí òýìäýãëýë, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã, øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòýýð òîãòîîãäîõ áàéâàë ø¿¿õýä õ¿ñýëò ãàðãàõ áîëîìæòîé.

Ø¿¿õ òàíû õ¿ñýëòýýð íîòëîõ áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëýõ áîëíî.

6.6. Ãýðëýëò öóöëàõ áà õ¿¿õäèéí àñðàìæ

Ø¿¿õ ãýðëýëò öóöëàõ õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý ò¿¿íèé øàëòãààíûã ñàéòàð ñóäàëæ, ãýðëýã÷äèéí áîëîí õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí àëü áîëîõ ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõýä àíõààðíà.

Õàðèí ýõíýð, íºõºð íü áèå áèåíýý áàéíãà õ¿÷èðõèéëæ äàðàìòàëäàã íü òýäíèé àìü íàñ, õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é, ýñõ¿ë ó÷ðóóëñàí íü òîãòîîãäâîë ø¿¿õ ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõã¿éãýýð ãýðëýëòèéã öóöàëæ áîëíî.

1.

2.

3.

4.

- 69 -


Ø¿¿õýýñ íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã õýíèé àñðàìæèíä ¿ëäýýõ âý ãýäýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý ýíý òàëààðõ ýöýã, ýõèéí òîõèðîëöîî áàéãàà ýñýõèéã õàðãàëçàí ¿çíý.

Ýíý òàëààð ýöýã, ýõ íü òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é áîë:

õ¿¿õäèéí íàñ;

ýöýã, ýõèéí õàéð õàëàìæ;

ýöýã, ýõèéí àìüäðàë àõóéí íºõöºë áîëîëöîî;

ýöýã, ýõèéí çàí áàéäàë;

íàñàíä õ¿ðñýí õ¿¿õäèéí ñàíàë çýðãèéã õàðãàëçàí õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí àëü íýãíèé àñðàìæèíä ¿ëäýýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàíà.

Õ¿¿õäèéí àñðàìæèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýýä õ¿¿õäýä îëãîõ òýòãýëýãèéã òîãòîîæ ºãíº.

6.7. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ

Ãýðëýëò öóöëàõ, ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ íü ãýðëýëòèéã äóóñãàâàð áîëãîæ áàéãàà ¿íäýñëýë ãýäãýýðýý àäèë îéëãîëò áîëîâ÷ áèå áèåýñýý ÿëãàãäàõ îíöëîã îéëãîëòóóä þì.

1.

2.

3.

4.

5.

- 70 -


Ýäãýýðèéí ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã åðºíõèé áàéäëààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëáýë:

Ãýðëýëò öóöëàõ Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ

1. Ãýðëýëò öóöëàõ ¿íäýñëýë íü ÿìàð ÷ áàéæ áîëîõ áºãººä ýíý òàëààðõ çîõèöóóëàëò õóóëüä áàéõã¿é.

1. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ¿íäýñëýëèéã Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã. Ãýðëýõýä õàðøëàõ øàëòãààí áàéõàä ãýðëýñýí, ãýð á¿ë áîëîõ çîðèëãîã¿éãýýð ãýðëýñýí ãýäýã ¿íäýñëýë¿¿äèéã çààñàí áàéíà.

2. Ãýðëýëò öóöëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéã çºâõºí ãýðëýã÷èä ãàðãàõ ýðõòýé.

2. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ýõíýð, íºõðèéí àëü íýã, ýñõ¿ë ýðõ íü çºð÷èãäñºí õ¿í, õ¿¿õäèéí ýðõ, àøãèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà ãàðãàõ ýðõòýé.

3. Ãýðëýëò öóöëàõ ìàðãààíûã ø¿¿õ íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýíý.

3. Ýíý òàëààðõ ìàðãààíûã ø¿¿õ õ¿ñýëòèéí ¿íäñýí äýýð øèéääýã.

4. Ãýðëýëòèéã öóöàëñàí òîõèîëäîëä ãýðëýëòèéí õàðèëöàà áàéñàí íü õ¿÷èíòýé áàéäàã áà ãýðëýëò ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîð äóóñãàâàð áîëíî.

4. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýëòèéã á¿ðòãýñýí ¿åýñ ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëäîã áà ººðººð õýëáýë ýõíýð, íºõðèéí õîîðîíä ãýðëýëò áàéãààã¿éòýé àäèëòãàí àâ÷ ¿çíý.

- 71 -


5. Ãýðëýëò öóöëàõàä ýä õºðºíãèéí òàëààð ìàðãàâàë ãýð á¿ëèéí ýä õºðºíãèéí çîõèöóóëàëò ¿éë÷èëíý.

5. Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöñîí òîõèîëäîëä ýä õºðºíãèéí ìàðãààíûã äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºõ ºì÷èéí çîõèöóóëàëòûã óäèðäëàãà áîëãîíî.

6. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýëòèéí ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëã¿é.

6. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðëýëòèéí ãýðýý õèéñýí ¿åýñýý õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà.

Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöñîí òîõèîëäîëä ýíý ãýð á¿ëýýñ òºðñºí õ¿¿õä¿¿äèéí ýðõ àøèã õºíäºãäºõã¿é. Ýíý íü õ¿¿õýä ýäëýõ ̧ ñòîé ýðõýý á¿ðýí ýäëýõ ýðõòýé áà õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ õýí áîëîõ òàëààð ÿìàð íýãýí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãàã¿é ãýñýí ¿ã þì.

- 72 -


Ïðàêòèê àëõàì: Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëàõààð ø¿¿õýä õàíäàíà.Õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí á¿ðä¿¿ëáýð á¿õèé íýõýìæëýë áè÷íý.Íýõýìæëýëä õàâñàðãàõ áàðèìò ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.ªìíºõ ãýðëýëòýý öóöëóóëààã¿é ãýäãèéã íîòîëíî.Ø¿¿õýä ººðºº áîëîí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷èéí òóñëàëöààã àâ÷ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîíî.Ãýðëýëòèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöñîíîîñ ýðõ, àøèã õîõèðñîí ãýæ ¿çâýë õîõèðëîî íºõºí ãàðãóóëàõààð ¿íýëãýýã òîãòîîíî.Ø¿¿õ øèéäâýð ãàðãàíà.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

- 73 -


7. Õ¯¯ÕÝÄ ¯Ð×ËÝËÒ

¯ð ä¿í: Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü

÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýäãèéã îéëãîæ, ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàõ;õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ õ¿íä òàâèõ øààðäëàãûã òàéëáàðëàõ;õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ íºõöºë, æóðìûã òîäîðõîéëîõ; ¿ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé áîëîõûã òàéëáàðëàõ;õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ íºõöºë, æóðìûí òàëààð áóñäàä çºâëºõ;ýðõ, àøèã õîõèðñîí ãýæ ¿çâýë õîõèðëîî íºõºí ãàðãóóëàõààð ¿íýëãýýã òîãòîîíî;Ø¿¿õ øèéäâýð ãàðãàíà.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

7.1. Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýæ þó âý?

Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ áóñäûí õ¿¿õäèéã ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, òýæýýí òýòãýõýýð ãýð á¿ëäýý àâ÷, ¿ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä, ¿ð÷ëýã÷èéí õîîðîíä òºðñºí ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñãýæ áàéãàà àìüäðàëä ºðãºí òîõèîëääîã ºâºðìºö ¿éë àæèëëàãàà þì.

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ íü òîäîðõîé çîðèëãîòîé, ¿ð äàãàâàðòàé îéëãîëò áºãººä ÿìàð íýãýí

- 74 -


øàëòãààíààð ýöýã, ýõèéí àñðàìæ, õàëàìæã¿é õ¿¿õäèéã, ýñõ¿ë åðººñºº õ¿¿õýä òºð¿¿ëýýã¿é, òºð¿¿ëýõ áîëîìæã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õýäòýé áîëîõ íýã àðãà áàéäàã.

Õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëñíýýð òºð¿¿ëñýí ýöýã, ýõèéí õîîðîíäûí ýðõ, ¿¿ðýã äóóñãàâàð áîëæ ¿ð÷ëýã÷, ¿ð÷ë¿¿ëýã÷èéí õîîðîíä òºðñºí ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õîîðîíä ¿¿ñäýã ýðõ, ¿¿ðýã áèé áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ ¿ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä íü òºðñºí õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýðõ ýäýëíý.

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàã÷èéã ¿ð÷ëýã÷ ãýæ íýðëýõ áà òýðýýð õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ òóõàé ºðãºäëºº õ¿¿õäèéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò ãàðãàíà.

ªðãºäºëä:

Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýý; Õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðºë;ªºðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëò çýðãèéã çààâàë õàâñàðãàíà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä çààâàë á¿ðòã¿¿ëýõ áà õ¿¿õäèéí òºðñºí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã çààâàë áàéëöóóëíà.

1.2.

3.

- 75 -


7.2. Òà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ýðõòýé þó?

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõûã õ¿ññýí èðãýí íü íàñàíä õ¿ðñýí, èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì ÷àäàìæòàé, õ¿¿õäèéã òýæýýí òýòãýæ, ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çîõèõ áîëîìæòîé õ¿í áàéíà.

Õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çàðèì õ¿íä õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéã õîðèãëîäîã. ¯¿íä:

Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéã òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í íü ¿ð÷èëæ àâàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä 60-ààñ äýýø íàñòàé õ¿íä; Ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áóþó õÿçãààðëóóëæ, õàñóóëæ áàéñàí õ¿íä; Ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí õ¿íä; ¯ð÷ëýã÷ íü ñ¿ðüåý, ñýòãýöèéí ºâ÷òýé áîë; Óðüä íü ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäýý ººðèéí áóðóóãààñ áóöààæ ºãñºí áóþó áóñäààñ õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâààä õ¿¿õäèéã õîîë, óíä, îðîí áàéðààð ãà÷èãäóóëàõ, ãàäóóðõàõ, òýäýíòýé õýðöãèé õàðüöàõ çýðãýýð ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý óðâóóëàí àøèãëàñíû óëìààñ õ¿¿õäèéí ýðõ íîöòîé çºð÷èãäºæ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èä ýðã¿¿ëæ ºã÷ áàéñàí õ¿íä;

1.

2.

3.

4.5.

- 76 -


ßìàð íýãýí àøèã, õîíæîî îëîõ çîðèëãîîð õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéã õ¿ññýí èðãýíä;

¯ð÷ëýã÷ ýð¿¿ãèéí õýðýãò óäàà äàðàà øèéòã¿¿ëñýí áîëîí õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿íä;

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýäýã õ¿íä.

Äýýðõ èðãýä íü õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõ ýðõã¿é ãýäãèéã õóóëüä çààñàí áàéíà.

7.3. Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõûí òóëä õààíà õàíäàõ âý?

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõûí òóëä:Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé õ¿ñýëòýý áè÷ãýýð ãàðãàæ íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õ¿ñýëòäýý õ¿¿õäèéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, òºðñºí îí ñàð ºäºð, òºðñºí ýöýã, ýõ ýñõ¿ë àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí áîëîí ¿ð÷ëýí àâàã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã çýðãèéã òîäîðõîé äóðüäñàí áàéíà. Õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëýõèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýöýã, ýõèéí çºâøººðëèéã áè÷ãýýð ¿éëäýæ íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéíà.Õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã òóñ òóñ õàâñàðãàñàí áàéíà. Á¿ðä¿¿ëñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õ¿¿õäèéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò ãàðãàõ áà ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà 20 õîíîãèéí äîòîð

6.

7.

8.

1.

2.

3.

4.

- 77 -


áàãòààí õÿíàí øèéäâýðëýíý. Çàñàã äàðãà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ¿íäýñëýëòýé áàéíà ãýæ ¿çâýë ýíý òóõàéãàà áàòàëãààæóóëàí çàõèðàìæ ãàðãàíà. Çàõèðàìæèéã ¿íäýñëýí èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àæèëòàí õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã á¿ðòãýíý. Õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã á¿ðòãýõäýý õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýã øèíýýð áè÷èæ õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí ýöýã ýõýä îëãîäîã. Õàðèí õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëñýí ýöýã, ýõýä õ¿¿õýä ¿ð÷ë¿¿ëñíèé ãýð÷èëãýýã òóñ òóñ îëãîíî.

7.4. ¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé âý?

¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä òºðñºí õ¿¿õäèéí àäèë ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Õ¿¿õýä äîëîîí íàñàíä õ¿ðñýí áîë ò¿¿íèé ñàíàëûã õàðãàëçàí ¿ð÷ë¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý. 7 íàñ õ¿ðñýí õ¿¿õýä ýíý òàëààðõ ñàíàëàà ÿìàð íýãýí áàéäëààð èëýðõèéëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéäàã áàéíà. ¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä íü òºðñºí ýöýã, ýõýý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãääºã îíöëîãòîé. Õýðýâ ¿ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýìæ àâäàã áîë ýíýõ¿¿ ýðõ íü õýâýýð ¿ðãýëæèëíý.

5.

6.

- 78 -


¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä òºðñºí õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýðõ ýäýëíý.

7.5. Õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã õýðõýí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ âý?

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñàí ¿ð÷ëýã÷ íü:Ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý óðâóóëàí àøèãëàñàí;Õ¿¿õýäòýéãýý õýðöãèé, äîãøèí õàðüöñàí;Õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëæ õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñàí;Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâ÷ áîëîõã¿é ýòãýýä õ¿¿õýä ¿ð÷èëñýí íü òîãòîîãäâîë äàðààõü ýòãýýä¿¿ä ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

¯¿íä: Õ¿¿õýä ººðºº /14 íàñàíä õ¿ðñýí áîë/;Õ¿¿õäèéí òºðñºí ýöýã, ýõ;

1.2.3.

4.

1.2.

- 79 -


Õ¿¿õäèéí ýðõ àøèã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà òóñ òóñ îðíî.

Óã ¿ð÷ëýëòòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã òóõàéí õ¿¿õäèéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õ øèéäâýðëýíý. Ø¿¿õýä ãàðãàæ áóé õ¿ñýëòýíä ¿ð÷ëýëòèéã ÿàãààä õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ áîëñîí ¿íäýñëýë, øàëòãààíûã òîäîðõîé äóðüäàæ,ò¿¿íèéãýý íîòîëñîí íîòëîõ áàðèìòóóäûã õàâñàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ø¿¿õ õ¿ñýëòýä òàâèãäñàí øààðäëàãûã õàíãàâàë ¿ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàíà. Õýðýâ ¿ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöñîí áîë õ¿¿õäèéã òºð¿¿ëñýí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èä øèëæ¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýíý. Õàðèí ¿ð÷ëýã÷èéí áóðóóãààñ õ¿¿õäýä ãýì õîð ó÷èðñàí áîë õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäëûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî.

7.6. Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã ãàäààäûí èðãýíä ¿ð÷ë¿¿ëæ áîëîõ óó?

Ìîíãîë Óëñûí 1999 îíû Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä ãàäààäûí èðãýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ àâàõ òàëààð àíõ óäàà òîäîðõîé çààëòûã òóñãàæ ºãñºí.

Ãàäààäûí èðãýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé õ¿ñýëòýý ººðèéí îðíû áîëîí áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçðûíõàà

3.

- 80 -


¿ð÷ëýëòèéí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãààð óëàìæëàí Ìîíãîë Óëñûí Õ¿í àìûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä ãàðãàíà.

Õýðýâ ãàäààäûí èðãýí òóñ óëñàä 6 ñàðààñ äîîøã¿é õóãàöààãààð îðøèí ñóóæ áàéãàà áîë Ìîíãîë Óëñûí Õ¿í àìûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä õ¿ñýëòýý ãàðãàíà.

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéã õ¿ññýí ãàäààäûí èðãýíä òóñãàéëñàí øààðäëàãà òàâèãäàíà. ¯ð÷ëýã÷ íü 60-ààñ äýýø íàñíû, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áóþó õÿçãààðëóóëæ, õàñóóëæ áàéñàí, óðüä ¿ð÷èëæ àâñàí õ¿¿õäýý ººðèéí áóðóóãààñ áóöààæ ºãñºí, àøèã õîíæîî îëîõ çîðèëãîòîé, ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí, ñ¿ðúåý, ÄÎÕ, ñýòãýöèéí ºâ÷òýé, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýäýã, ýð¿¿ãèéí õýðýãò óäàà äàðàà øèéòã¿¿ëñýí, õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà áîëîí ãàíö áèå ýðýãòýé áîë õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéã õîðèãëîíî.

Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õäèéã òàâààñ äîîøã¿é æèë õàìò àìüäàðñàí ãýð á¿ëä, ýñõ¿ë ãàíö áèå ãàäààäûí èðãýí ýìýãòýéä äîëîî áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé õ¿¿õäèéí ººðèéíõ íü çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð ¿ð÷ë¿¿ëíý.

- 81 -


Ãàäààäûí èðãýí õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéí òóëä äîð, äóðäñàí áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëíý. ¯¿íä:

Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé (ãýð á¿ëòýé áîë õàìòàð÷ ãàðãàñàí) ºðãºäºë, ò¿¿íèé àëáàí ¸ñíû îð÷óóëãà /ªðãºäºë õ¿ñýëòèéã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí áàéíà/;Èðãýíèé ¿íýìëýõ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áàðèìò áè÷èã;Ãýð á¿ëòýé ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð;ªºðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí õî¸ð ¿åèéí íàìòàð, çóðàã;Áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæèéí òóõàé õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò;¯ð÷ëýã÷èä õóóëèàð õîðèãëîñîí õàðøëàõ íºõöºë áàéõã¿é òóõàé öàãäàà, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò;Ãàäààäûí õàðüÿàò õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõèéã áîëîí ò¿¿íèéã ººðèéí óëñàä íýâòðýí îðîõ, áàéíãà îðøèí ñóóõûã çºâøººðñºí ¿ð÷ëýã÷èéí õàðüÿàëàõ óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººðºë.

Ýäãýýð áàðèìò áè÷ãèéã ãàäààäûí èðãýí ¿ð÷ëýã÷èéí õàðüÿàëàõ óëñûí õîëáîãäîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òàìãà (òýìäýã) äàðæ áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

- 82 -


Ìîíãîë Óëñûí Õ¿í àìûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé õ¿ñýëòèéí ºðãºäºë, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàðèìò áè÷èã õàíãàëòòàé á¿ðäñýí ãýæ ¿çâýë 30 õîíîãèéí äîòîð ¿ð÷ëýãäýõ õ¿¿õäèéã ñóäëàí ñîíãîæ äîð äóðüäñàí ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëæ, ¿ð÷ëýõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí ãàäààäûí èðãýíä õ¿ðã¿¿ëíý:

Òºðñíèé ãýð÷èëãýý;Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõè ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëò;Á¿òýí ºí÷èí, ýöýã ýõ íü òîäîðõîéã¿é õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ áîë àñðàí õàìãààëàõ õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðºë, õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõèéí íàñ áàðñíûã ãýð÷ëýõ áàðèìò áè÷èã;Õàãàñ ºí÷èí õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõèéí õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëýõ òóõàé çºâøººðºë;

Ýöýã, ýõ íü àõóé àìüäðàëûí ãà÷èãäëààñ øàëòãààëæ õ¿¿õäýý õýâèéí ºñãºõ áîëîìæã¿é áîë ýíý òóõàé ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò, ýöýã, ýõèéí õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëýõ òóõàé áè÷ãýýð ãàðãàñàí çºâøººðºë.

Ãàäààäûí èðãýí äýýðõè ìàòåðèàëûã õ¿ëýýí àâààä õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ àâàõ òóõàé ñàíàë èð¿¿ëñýí òîõèîëäîëä Õ¿í àìûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà ººðèéí ñàíàë

1.2.

3.

4.

5.

- 83 -


ä¿ãíýëòýý ãàðãàí õîëáîãäîõ áóñàä áàðèìò áè÷ãèéí õàìò Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ àëáàíä õ¿ðã¿¿ëíý.

Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ àëáà 30 õîíîãèéí äîòîð õ¿¿õýä ¿ð÷ëýëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ, ãàðãàñàí øèéäâýðýý ãàäààäûí èðãýíä óëàìæèëíà.

Õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýõ òóõàé àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí óëñûí òºâ õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã á¿ðòãýæ ¿ð÷ëýãäýõ õ¿¿õäýä òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëæ áàéãàà ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èä õ¿¿õýä ¿ð÷ë¿¿ëñíèé ãýð÷èëãýý, õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñàí ãàäààäûí èðãýíä õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñíû ãýð÷èëãýý îëãîíî.

Õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí ãàäààäûí èðãýí õ¿¿õäèéí õýâèéí ºñ÷ áîéæèõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýðõýý õàìãààëóóëàõ íºõöºëººð õàíãàõ, õ¿¿õäýä ýõ îðîí, øààðäëàãàòàé áîë ýöýã, ýõèéã ìýä¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí òàëààð 1 ñàðòàéãààñ 3 íàñ õ¿ðòýë õàãàñ æèë òóòàì, 4-8 íàñ õ¿ðòýë æèë òóòàì, 8-16 íàñ õ¿ðòýë 2 æèë òóòàì ìýäýýëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

- 84 -


Ïðàêòèê àëõàì: ¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õäèéí ýðõ, ¿ð÷èëñíèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ ¿íäýñëýëèéã òîäðóóëàõûí òóëä: Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýäãèéã òîäîðõîéëñíîîð ãýð á¿ëä ¿ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä òºðñºí õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ íºõöºë, æóðìûí äàãóó õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëñýí ýñýõèéã òîãòîîæ, õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëýõèéã çºâøººðñºí ýöýã, ýõèéí çºâøººðºë, õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã áè÷ãýýð ãàðãàæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñíýýð õ¿¿õäèéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà.Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä, ò¿¿í÷ëýí ýöýã, ýõ íü õî¸óëàà ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áîë õ¿¿õäèéã íü ¿ð÷ë¿¿ëýõ òîõèîëäîëä òóõàéí õ¿¿õäèéí àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ áîëîí õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí çºâøººðëèéã àâíà.Ýöýã, ýõ íü ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õàñóóëñàí áîë ýíý òóõàé øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîñ õîéø 6 ñàð ºíãºðºõºä õ¿¿õäèéã ¿ð÷ë¿¿ëæ áîëíî.¯ð÷ëýëòèéã èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àæèëòàí á¿ðòãýõäýý õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýã øèíýýð áè÷èæ, ¿ð÷ëýí àâñàí ýöýã, ýõýä îëãîíî.Õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëñýí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èä õ¿¿õýä ¿ð÷ë¿¿ëñíèé ãýð÷èëãýý îëãîíî.

1.

2.

3.

4.

5.

- 85 -


6. ¯ð÷ëýãäñýí õ¿¿õýä õóóëüä çààñíààð ºâèéí õºðºíãèéã ºâëºõ ýðõòýé. Ýíý òîõèîëäîëä ºâ íýýãäñýí ãàçðûí íîòàðèàò, íîòàðèàòã¿é áîë áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãààñ ºâëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý àâñàí áàéíà.

7. ¯ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ ¿íäýñëýëèéã õóóëüä íàðèéí çààæ ºãñºí áàéíà. Ýíý ¿íäýñëýë ¿ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ òóõàé ¿íäýñëýë áèø þì.

8. ¯ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ àñóóäëûã ø¿¿õ îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð øèéäâýðëýæ øèéäâýð ãàðãàíà.

9. ¯ð÷ëýëòèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ òóõàé õ¿ñýëòèéã 14 íàñàíä õ¿ðñýí áîë õ¿¿õýä ººðºº, õ¿¿õäèéã òºð¿¿ëñýí ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí ýðõ, àøãèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà ãàðãàæ áîëíî.

- 86 -


8. ÀÑÐÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÕÀÐÃÀËÇÀÍ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ

¯ð ä¿í: Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü

÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãûã îéëãîñíîîð ýíýõ¿¿ îéëãîëòóóäûí ÿëãàà çààãèéã òîãòîîõ;àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã ìýäýæ, ò¿¿íèéã òîãòîîõ æóðìûã ìýäñýíýýð áóñäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ;àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ æóðìûí òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

8.1. Àñðàí õàìãààëàëò, õàðãàëçàí äýìæèëò ãýæ þó âý?

Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ ãýäýãò íàñíû áîëîí ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí íºõöºë áàéäëûí õóâüä ýðõèéí òóñãàé õàìãààëàëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýíä òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã òîãòîîæ, ýðõèéã íü õàìãààëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî.

Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ àæèëëàãàà íü òóõàéí àñðàìæ, õàìãààëàëò

- 87 -


øààðäëàãàòàé áàéãàà õ¿íèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ, òýäíèéã çºâ áîëîâñîí ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ýíõ, àÿ òóõòàé àìüäðàõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã.

Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ òóõàé àñóóäàë íü çîðèëãîîðîî àäèë áîëîâ÷, õóóëèéí äàãóó ¿¿ñýæ áàéãàà ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ¿ð äàãàâðûí õóâüä ÿëãààòàé.

Àñðàí õàìãààëàëòàä áàéõ õ¿íä:

áàãà íàñíû /14 íàñ õ¿ðýýã¿é/ á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä;ýöýã, ýõ íü õî¸óëàà èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí áîëîí ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí õ¿íèé áàãà íàñíû õ¿¿õýä;ýöýã, ýõ 2 íü õî¸óëàà óäààí õóãàöààãààð ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäýëæ áàéãàà çýðýã øàëòãààíû óëìààñ õ¿¿õäýý áèå÷ëýí òýæýýí òýòãýõ, àñðàí õàëàìæëàõ áîëîëöîîã¿é õ¿íèé áàãà íàñíû õ¿¿õýä. Õ¿¿õäèéí ýýæ, ààâ õî¸óë 6 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëýõ òóõàé ýì÷ íàðûí çºâëºëãººíèé øèéäâýð ãàðñàí áàéâàë “óäààí” õóãàöààãààð ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà ãýæ ¿çäýã áàéíà.ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ ø¿¿õýýñ èðãýíèé ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é ãýæ òîîöîãäñîí õ¿í çýðýã áàãòàíà.

1.

2.

3.

4.

- 88 -


Õàðèí á¿òýí ºí÷èí àõ, ýã÷, ä¿¿ íàðò àñðàí õàìãààëàã÷èéã òîãòîîíî.

Õàðãàëçàí äýìæëýãò áàéõ õ¿íä:

íàñàíä õ¿ðýýã¿é /14-18 õ¿ðòýëõ íàñíû/ á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä;

ýöýã, ýõ íü õî¸óëàà èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí áîëîí ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí õ¿íèé íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä;

ýöýã, ýõ 2 íü õî¸óëàà óäààí õóãàöààãààð ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäýëæ áàéãàà çýðýã àðãàã¿é øàëòãààíààñ õ¿¿õäýý áèå÷ëýí òýæýýí òýòãýõ, àñðàí õàëàìæëàõ áîëîëöîîã¿é õ¿íèé íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä;

ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýñíèé óëìààñ èðãýíèé ýðõèéí õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí õ¿í;

ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë áîëîí ºíäºð íàñòàé áîëñíû óëìààñ áèå äààæ àìüäðàõ áîëîìæã¿é áàéãàà õ¿í çýðýã õàìààðíà.

1.

2.

3.

4.

5.

- 89 -


8.2. Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã õýðõýí òîãòîîäîã âý?

Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íü àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã òîãòîîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. Èéìä àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà õ¿íèé òóõàé ìýäýýëëèéã èðãýä, áàéãóóëëàãà ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Äàðààõü õ¿ì¿¿ñèéã àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîõûã õóóëèàð õîðèãëîäîã. ¯¿íä:

ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí;

ººðºº àñðàí õàìãààëóóëæ, õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëæ áàéãàà;

ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áàéíãà õýðýãëýäýã;

õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðýãò óäàà äàðàà øèéòã¿¿ëñýí;

¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäýý ººðèéí áóðóóãààñ áóöààæ ºãñºí õ¿ì¿¿ñèéã àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîæ áîëîõã¿é.

Õàðèí àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîõûí òóëä äàðààõü íºõöºëèéã õàðãàëçàí ¿çäýã. ¯¿íä:

1.

2.

3.

4.

5.

- 90 -


ýä õºðºíãèéí çîõèõ áîëîëöîîòîé;

òºðºë ñàäàí áóþó òºðºë ñàäàí áóñ õ¿í áàéæ áîëíî.

Çàñàã äàðãà íü àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîæ áîëîõ õ¿íèé ýä õºðºíãèéí áîëîìæ, òºðºë ñàäàíãèéí õîëáîî, òóõàéí õ¿íèé õóâèéí áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí øàëãàæ, ýäãýýð áàéäëûã íîòîëñîí áàðèìò ìàòåðèàëòàé òàíèëöàí àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîõ, ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. Õýðýâ àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîõ ¿íäýñëýëòýé áàéíà ãýæ ¿çâýë çàõèðàìæ ãàðãàíà. Ýíýõ¿¿ çàõèðàìæèíäàà àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîõ áîëñîí ¿íäýñëýë, íîòîëñîí áàðèìò áè÷èã, ¿íäýñëýñýí õóóëèéí ç¿éë, çààëòûã äóðüäàæ, õ¿ñýëòèéã õýðõýí øèéäâýðëýñíèéã òîäîðõîé çààñàí áàéäàã.

Èíãýæ àñðàí õàìãààëàã÷ òîãòîîñíîîð àñðàìæ, äýìæëýãò áàéãàà õ¿í á¿ðò õóâèéí õýðýã íýýäýã. Ýíýõ¿¿ õóâèéí õýðãèéã íýýñíýýð óã àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä õóóëèéí äàãóó õÿíàëòàíä îðäîã. Õóâèéí õýðýãò Çàñàã äàðãûí øèéäâýð, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí õ¿ñýëò, ò¿¿íèéã íîòîëæ, á¿ðä¿¿ëñýí áàðèìò áè÷èã, ìàòåðèàëûã õàâñàðãàíà. Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîëãîõ õ¿ñýëòýä äàðààõ áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëíý.

1.

2.

- 91 -


àñðàí õàìãààëàã÷èéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý;õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý;áàã õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò;öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò;õ¿ñýëò ãàðãàã÷èéí ýä õºðºíãº áîëîí öàëèí îðëîãûí òàëààðõ òîäîðõîéëîëò;

Àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëâàí äýìæèã÷ ººð÷ëºãäâºë òóõàé á¿ð íü øèíýýð øèéäâýð ãàðãàæ, õóâèéí õýðãèéã øèíýýð õºòºëíº. Õýðýâ àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîë ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà äàðààõü øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàäàã.

Õ¿¿õäèéí íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàðãàëçàí õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ.

ªíäºð íàñòàí, òàõèð äóòóó, ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí õ¿íèéã ñýòãýë ìýäðýëèéí ýìíýëýãò áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàä òóñ òóñ øèëæ¿¿ëýõ.

Àñðàí õàìãààëóóëæ, õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëæ áàéãàà õ¿í õóóëèéí äàãóó òîäîðõîé ýðõ ýäýëäýã.

1.

2.3.4.5.

1.

2.

- 92 -


Ýíý òàëààð Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä:

àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí ãýð á¿ëä àìüäðàõ;ñóð÷ áîëîâñðîõ íºõöºëººð õàíãóóëàõ, ýñýí ìýíä àìüäðàõ;îðîí ñóóöàíäàà àìüäðàõ ýðõýý õýâýýð õàäãàëàõ;íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ òóõàé çààñàí áàéäàã.

Õàðèí àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü àñðàìæ, äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íèéã:

Õîîë, õ¿íñ, îðîí ñóóöààð õàíãàõ;Àñðàí ñóâèëàõ;Ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ;Ìºíãºí õºðºíãº, ¿íýò ç¿éë, ¿íýò öààñ, áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã áàíêèíä õàäãàëóóëàõ;¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº, ìàë, ìºíãºí õàäãàëàìæ, ¿íýò ç¿éëèéã ººðò íü çîðèóëàí çàõèðàí çàðöóóëàõ;Îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý öóöëàõ, àñðàìæ äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íèé íýðèéí ºìíººñ øèíýýð àæ àõóé ýðõëýõ, ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéí àæëûã çîãñîîõ áîë ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãààñ çºâøººðºë àâàõ;ªºðèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí òàëààð ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä æèë á¿ð òàéëàãíàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.

1.

2.

3.

4.

1.2.3.4.

5.

6.

7.

- 93 -


Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü ýäãýýð ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõäýý àñðàìæ äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íèé ñàíàëûã õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé.

Õóóëèàð àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã äàðààõ ¿éëäýë õèéõèéã õîðèãëîñîí áàéäàã. ¯¿íä:

àñðàìæ, äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íòýé õýëöýë õèéõ;

àñðàìæ, äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íèé íýðèéí ºìíººñ ººðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íòýé õýëöýë õèéõ;

àñðàìæ, äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿í áîëîí ººðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõýä óã õ¿íèéã òºëººëºõ.

8.3. ßàãààä àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöäîã âý?

Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ ýðõ, ¿¿ðýã äóóñãàâàð òîäîðõîé òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî. ¯¿íä:

àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ íºõöºë àðèëæ, õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõýä íü áóöààñàí;õ¿¿õäèéã ¿ð÷ë¿¿ëñýí, ýñâýë õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëñýí;

1.

2.

3.

1.

2.

- 94 -


õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëýã÷ íàñàíä õ¿ðñýí, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí, ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õàðãàëçàí äýìæ¿¿ëýã÷èéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöñîí;àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷, ýñâýë àñðàìæ, äýìæëýãò áàéãàà õ¿í ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí áóþó íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîí, íàñ áàðñàí.

Àñðàí õàìãààëàëòàä áàéãàà õ¿¿õýä 14 íàñ õ¿ðìýãö àñðàí õàìãààëàã÷ íü õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü ýðõýý óðâóóëàí àøèãëàñàí, ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿éí óëìààñ àñðàìæ, äýìæëýãòýý áàéãàà õ¿íèéã õàðàà õÿíàëòã¿é, òóñëàìæ, äýìæëýã, ¿ç¿¿ëýýã¿é îðõèñîí áîë ø¿¿õ àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöäîã.

Àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã:

Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà;Õ¿¿õäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ ãàðãàõ áºãººä àñðàìæ, äýìæëýãò áàéãàà õ¿íèé îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä ãàðãàíà.

Õýðýâ àñðàìæ, äýìæëýãò áàéãàà õ¿íèé îðøèí ñóóãàà ãàçàð òîäîðõîéã¿é áîë àñðàí õàìãààëàã÷,

3.

4.

1.2.

- 95 -


õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàðüÿà ø¿¿õýä õ¿ñýëòýý ãàðãàæ áîëíî. Õ¿ñýëòýä ÿìàð øàëòãààíû óëìààñ àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ ãýæ áàéãààã òîäîðõîé çààæ, õîëáîãäîõ íîòëîõ áàðèìòûã õàâñàðãàíà. Ø¿¿õ õóðàëäààíä òàëóóäûã áàéëöóóëàõ áºãººä òýäíèé õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð èðýýã¿é íü õýðãèéã õýëýëöýõýä ñààä áîëîõã¿é þì.

- 96 -


9. Õ¯ÍÄ ÍªÕÖªËÄ ÁÀÉÃÀÀ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÕÈÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ

¯ð ä¿í


ÿìàð õ¿¿õäèéã õ¿íä íºõöºëä áàéãàà ãýæ ¿çýõ, ò¿¿íä õýí õàìðàãäàõ òàëààð ìýäýõ; õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ;õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã àñàð÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí èðãýí ÿìàð áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýí õààíà, õýíä õàíäàõ; Õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýýíèé çîõèöóóëàëòûã ìýääýã áîëñíîîð ýíý òàëààðõ ãýðýý áàéãóóëàõ.

1.

2.

3.

4.

9.1. Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýæ õýí áý?

Íèéãýìä áèé áîëñîí ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë çýðýã îëîí øàëòãààíû óëìààñ àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä çàðèì íýãýí ãýð á¿ë õ¿íä íºõöºëä áàéõ áîëñîí òºäèéã¿é, õ¿¿õýä àìüäðàõûí ýðõýýð îðîí ãýðýýñýý äàéæèí, õààíà ÿâàà íü ìýäýãäýõã¿é,

- 97 -


îðö õîíãèë, òðàíøåéíä õîíîãëîõ çýðãýýð õàðàà õÿíàëòã¿é òýí¿¿÷ëýí àìüäðàõ áîëñîí. Ìºí õ¿¿õäýý íààä çàõûí õîîë õ¿íñ, õóâöàñ, îðîí áàéðààð õàíãàæ ÷àäàõã¿é õ¿¿õäýý õàÿõ, òººð¿¿ëýõ ¿çýãäýë ãàð÷ áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ “õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä”, “îëäìîë”, “òðàíøåéíû” õýìýýí íýðëýãäýõ õ¿¿õä¿¿ä áèé áîëñîí òºäèéã¿é, á¿òýí ºí÷èí, õàðæ õàíäàõ õ¿íã¿é òàõèð äóòóó, íýí ÿäóó õ¿¿õä¿¿äèéí ýðõ àøãèéã õýðõýí õàìãààëàõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðñýí þì.

Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýæ á¿òýí ºí÷èí, òàõèð äóòóó, íýí ÿäóó, õàðàà õÿíàëòã¿é, ñàäàð ñàìóóí, õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëûí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõ áîäèéí õîõèðîë õ¿ëýýñýí õ¿¿õäèéã õýëíý.

Õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õäèéã õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýíý

- 98 -


9.2. Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àðãà

Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Çàñàã äàðãà ýíý òàëààðõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýæ àâìàãöàà 3 õîíîãèéí äîòîð õ¿¿õäèéí àìüäðàëûã ñóäëàõ áà ýöýã, ýõ áîëîí òºðºë ñàäàíãèéí õ¿í áàéõã¿é íü òîãòîîãäâîë òýäíèé ýðõ àøãèéã ººðºº õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ýðõ àøãèéã íü õýðõýí ÿàæ õàìãààëàõ âý?

Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã èëð¿¿ëýí á¿ðòãýë õºòëºí ýöýã, ýõèéã íü òîãòîîõ àðãà õýìæýý àâíà.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àñàð÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí èðãýíä ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð øèëæ¿¿ëýõ.Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë äýýðõ õ¿¿õäýä àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷èéã òîãòîîõ.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã áóñäàä ¿ð÷ë¿¿ëæ áîëíî.Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ çýðãýýð ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëíà.

1.

2.

3.

4.

5.

- 99 -


9.3. Èðãýí òà õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäýä ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ âý?

Ãýð á¿ë íü õ¿¿õäèéí ºâ òýãø ºñ÷ áîéæèõ, çàí áàéäàë íü òºëºâøèí òîãòîõ ãîë îð÷èí ó÷ðààñ õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã àëü áîëîõ ãýð á¿ëèéí îð÷èíä ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Èðãýí òà õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã ººðèéí ãýð á¿ëä, õàéð õàëàìæèíä ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì. Òà õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ àâàõ, ò¿¿íèé àñðàí õàìãààëàã÷ õàðãàëçàí äýìæèã÷ áàéõ áîëîìæòîé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ººðèéí ãýð á¿ëäýý àñàð÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.

Õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýý íü äàðààõü îíöëîãòîé.

Õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýý áàéãóóëàõ òàëóóäûã òîäîðõîéëîí çààæ ºãíº. Õ¿¿õýä õýäýí íàñòàé áàéãààã ¿ë õàðãàëçàí òýðýýð ãýðýý áàéãóóëàõ ñóáúåêò áîëîõã¿é áºãººä õàðèí ãýðýýã íýã òàëààñ õ¿¿õäèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà, íºãºº òàëààñ õóóëüä òàâèãäàæ áóé øààðäëàãà õàíãàñàí èðãýíèé õîîðîíä áàéãóóëíà. Ãýðýý áàéãóóëàõ òàëóóä õóóëèàð òîäîðõîéëîãäîæ, òýäýíä òóñãàéëñàí øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéäàãò ãýðýýíèé îíöëîã îðøèíî.

1.

- 100 -


Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýý áàéãóóëæ áîëîõã¿é ýòãýýäýä:

1) Ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áóþó õÿçãààðëóóëæ õàñóóëæ áàéñàí;

2) Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéñàí áóþó ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäýý ººðèéí áóðóóãààñ áóöààí ºãñºí;

3) Ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí;

4) Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýäýã;

5) Ýð¿¿ãèéí õýðýãò óäàà äàðàà ÿë øèéòã¿¿ëæ áàéñàí áîëîí õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿í çýðýã íü òóñ òóñ áàãòàíà.

Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ íü íàñàíä õ¿ðñýí, àëü ÷ õ¿éñèéí èðãýí áàéæ áîëîõ áºãººä çààâàë ãýðëýñýí áàéõûã øààðäàõã¿é. Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ áîëîí õ¿¿õäèéí õîîðîíä àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæëýã÷, àñðàí õàìãààëàëò, õàðãàëçàí äýìæëýãò áàéõ õ¿íèé õîîðîíä áèé áîëäîã ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñíý.

3. Õ¿¿õäèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí èðãýí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä õ¿¿õäèéã àñðàí

2.

- 101 -


õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áîëîâñðîë îëãîõîä õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéã ãýðýýíä òîäîðõîé çààõààñ ãàäíà ãýðýýíèé õóãàöàà, ò¿¿íèé äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë çýðãèéã ãýðýýíä çààâàë òîõèðîëöîíî.

Õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àñàð÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí èðãýíèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ ãýæ íýðëýõ áºãººä ãýðýýíä òîõèðîëöñîíîîð:

1) Õ¿¿õäèéã ̧ ñ ñóðòàõóóí, îþóí ñàíààíû áîëîí áèå áÿëäðûí õóâüä ýð¿¿ë ÷èéðýã ºñãºõ;

2) Ñóð÷ áîëîâñðîõ îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

3) Õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, òºëººëºõ;

4) Õ¿¿õäèéí àìüäðàõ îðîí ñóóö, èäýõ õîîë, ºìñºõ õóâöàñ çýðýã ìàòåðèàëëàã õàíãàìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

5) Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýãò òîäîðõîé õóãàöààíä õàìðóóëæ áàéõ;

6) Ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí áàéãóóëëàãàòàé áàéíãà õîëáîîòîé àæèëëàõ;

7) Ãýð á¿ëä õ¿¿õýä ºñ÷, õ¿ì¿¿æèõ íºõöºë ººð÷ëºãäñºí áîë íýí äàðóé íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ çýðýã ¿¿ðãèéã ãýðýýãýýð õ¿ëýýæ áîëîõ þì. Ãýðýýíèé íºãºº òàë áîëîõ íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà

- 102 -


íü íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä óðàìøóóëàë, õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààí áèé áîëñîí òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ãýðýýã öóöëàõ, ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýæ áîëíî.

4. Õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí èðãýíä õ¿¿õäèéã øèëæ¿¿ëýõäýý õ¿¿õýä 7 íàñàíä õ¿ðñýí áîë ò¿¿íèé ñàíàëûã çààâàë õàðãàëçàí ¿çíý. Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä õ¿¿õäèéã øèëæ¿¿ëýõäýý õ¿¿õäèéí áèåèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æëèéí áàéäàë, ýöýã, ýõ, òºðºë ñàäàí, àõ, ýã÷èéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ¿íýí çºâººð ìýäýýëýõ ¿¿ðýãòýé. Õýðýâ õ¿¿õýä ºâ÷íèé ó÷èð ýì÷èéí õÿíàëòàä áàéõ øààðäëàãàòàé áîë ºâ÷íèé ò¿¿õèéã çààâàë ºãíº.

5. Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýýíä ãýðýýíèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ, íýã òàëûí ñàíàà÷èëãààð ò¿¿íèéã öóöëàõ ¿íäýñëýë, æóðìûã òîõèðîëöîíî.

Ãýðýý äóóóñãàâàð áîëîõîä õ¿¿õýä 18 íàñàíä õ¿ðñýí, ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñàæ, öààøèä ñóíãàãäàõã¿é áîëñîí çýðýã ¿íäýñëýë õàìààðíà. Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ ºâ÷èëñºí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áàéäàë ººð÷ëºãäñºí õ¿¿õýä,

- 103 -


àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èéí õîîðîíä ¿ë îéëãîëöîõ, ìàðãààíòàé àñóóäàë áèé áîëñîí çýðýã òîõèîëäîëä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èéí, õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõýä íü áóöààí ºãñºí, áóñäàä ¿ð÷ë¿¿ëñýí áîë íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷èëãààð ãýðýýã õóãàöààíààñ íü ºìíº öóöàëæ áîëíî.

Ïðàêòèê àëõàì: Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà áàãà íàñíû áóþó

íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã èðãýí ãýð á¿ëäýý àâ÷, ººðèéí çàðäëààð àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áîëíî.

Õ¿¿õäèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä :

Òóõàéí õ¿¿õäèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õ¿ñýëòýý áè÷ãýýð ãàðãàíà.Íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàòàé òîäîðõîé õóãàöààãààð ãýðýý áàéãóóëíà /Óã ãýðýýíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã çºð÷¿¿ëýõã¿é áàéõ ¿¿äíýýñ õ¿¿õäèéã ÿìàð íºõöºëä àñðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áîëîâñðîë îëãîõ òàëààð òîäîðõîé çààíà/.Õ¿¿õäèéã ãýðýýíä çààñàí íºõöºëèéã õàíãàñàí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýí õ¿ëýýí àâíà.

1.

2.

3.

Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýýð øèëæ¿¿ëñýí õ¿¿õýä òýæýýã÷ýý àëäñàíû áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõýý õýâýýð õàäãàëäàã.

- 104 -


10. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË

¯ð ä¿í: Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð ñóðàëöàã÷

äàðààõü ÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð òàéëáàðëàõ;ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð õýíä ÿìàð æóðìààð õàíäàõ; õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ÿìàð äýìæëýã, òóñëàëöàà àâàõ ýðõòýé áîëîõ òàëààð òàéëáàðëàõ;õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä ÿìàð õàðèóöëàãà îíîãäóóëàõ òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

10.1 Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýæ þó âý?

Õ¿í á¿ð ººðèéí ãýð á¿ëýý ¿¿ñãýõäýý àç æàðãàëòàé, ºíºð ºòãºí, ýëáýã õàíãàëóóí, ýëýã á¿òýí áàéõûã õ¿ñäýã. Ýíý óòãààðàà ãýð á¿ë ãýäýã íüõ¿íèé õàìãèéí íàíäèí ¿íýò ç¿éë áàéäàã. Ãýâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ãýð á¿ë áàéíãûí àéäàñ, äàðàìòòàé áàéõ íü òîõèîëääîã.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýäýã íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õýí íýã íü áóñäûãàà ººðèéí ýðõøýýëä áàéëãàõ çîðèëãîîð ýðõ ìýäýë, õ¿÷ ÷àäëûí äàâóó áàéäëààðàà äàëàéëãàæ, ýðõøýýëäýý îðóóëàõûã õýëäýã.

- 105 -


Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü áàéíãà äàâòàãäàæ óëìààð äààìæèð÷ áàéäàã òóë õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äýä îëîí äàâõàð õîõèðëûã áèé áîëãîäîã. ªºðººð õýëáýë, õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ íü òóõàéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä õóóëèéí äàãóó áóñäûíõàà ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõûí çýðýãöýý õ¿íèé ýðõèéã íîöòîéãîîð çºð÷èæ áàéäàã.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü äàðààõü òºðºëòýé áàéäàã.

Áèåèéí õ¿÷íèé äàðàìò. Áèåèéí õ¿÷íèé õ¿÷èðõèéëýë íü çîäîõ, öîõèõ, àëãàäàõ, ºøèãëºõ, ãýìòýë ó÷ðóóëàõ ãýõ ìýòýýð áèå ìàõáîäèä íü øóóä õàëäàõ õýëáýðýýð èëýðäýã.

Ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëýë. Ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëýë íü íýð õî÷ ºãºõ, ýëäâýýð õýëæ õàðààõ, “ãýìòýë áýðòýë ó÷ðóóëíà”, “àìü íàñàíä íü õàëäàíà” ãýõ ìýòýýð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ, çàíàëõèéëýõ, õýë àìààð äîðîìæëîõ çýðýã õýëáýðýýð èëýðäýã.

Ýäèéí çàñãèéí äàðàìò øàõàëò. Ãýð á¿ëèéí õýí íýã ãèø¿¿í íü íºãººãºº ýðõøýýëäýý áàéëãàõ çîðèëãîîð ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèéã íü õÿçãààðëàæ, õàìààðàëäàà îðóóëàõ àðãûã õýëíý. Æèøýýëáýë:

1.

2.

3.

- 106 -


ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéíõýý íààä çàõûí õýðýãöýýã ñàíààòàéãààð õÿçãààðëàõ, õºäºëìºð õèéõ, öàëèí îðëîãîî ººðòºº çàðöóóëàõ ýðõèéã áîîãäóóëàõ, ºðõèéí òºñºâ, îðëîãûã çàðöóóëàõ áîëîìæ îëãîõã¿é áàéõ çýðýã õýëáýðýýð èëýðäýã.

Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë. Õýí íýã íü íºãºº õ¿íèé õàëäàøã¿é, õ¿ñýýã¿é, áýëýí áóñ, õ¿÷ã¿é áàéäëûã ¿ë õ¿íäýòãýí õ¿÷ýýð áóþó õóóðàí ìýõëýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, ã¿òãýõ, äîðîìæëîõ, äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýò àðãààð õ¿÷èíäýõ áîëîí õ¿÷èíäýõýýð çàâäàõ ãýõ ìýò õýëáýðýýð èëýðäýã.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áèåèéí õ¿÷íèé, ýäèéí çàñãèéí, ñýòãýë ñàíààíû, áýëãèéí ãýñýí õýëáýðýýð èëýðäýã.

4.

- 107 -


10.2 Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààðõè ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õààíà ãàðãàõ âý?

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü äàëä ¿éëäýãäýæ, óëìààð äàâòàãäàæ áàéäàã. Èéìä ÿìàð íýãýí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë õ¿íäðýí äààìæèðñààð íîöòîé àþóëä õ¿ðäýã.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîæ, äàõèí äàâòàãäàõààñ ñýðãèéëýõ àñóóäàë íü ò¿¿íèéã ýðò øàòàíä íü èëð¿¿ëýõòýé øóóä õîëáîîòîé áàéäàã. Èéìä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã èëð¿¿ëýõýä ãîìäîë, ìýäýýëýë ÷óõàë þì.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí äàëä ¿éëäýãääýã øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ ò¿¿íèé òàëààð ãàðãàõ ãîìäîë, ìýäýýëýë íü ººðºº ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéäàã.

¯¿íýýñ øàëòãààëàí äàðààõ àñóóëòóóä ãàð÷ èðíý.

Ãîìäîë, ìýäýýëëèéã ÿìàð òîõèîëäîëä ãàðãàõ âý?

Ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õýí ãàðãàõ âý?

Ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õýíä ãàðãàõ âý?

Ãîìäîë, ìýäýýëëèéã ÿìàð õýëáýðýýð ãàðãàõ âý?

•

•

•

•

- 108 -


Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä çààñíààð

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäñýí;

Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäýæ áîëçîøã¿é òîõèîëäîëä õóóëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàí ãîìäîë, ìýäýýëýë ãàðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë çààâàë õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäñýí áàéõûã øààðäàõã¿é áîëçîøã¿é òîõèîëäîëä óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ õàíäàæ áîëíî.

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË ¯ÉËÄÝÃÄÑÝÍ ÃÝÄÝÃ ÍÜ

Ýíý íü òàíû ýñðýã ÿìàð íýãýí ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë

Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË ¯ÉËÄÝÃÄÝÆ ÁÎËÇÎØÃ¯É ÃÝÄÝÃ ÍÜ

Òóõàéí íºõöºë áàéäàë íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä õ¿ðãýõýýð ýñâýë õ¿÷èðõèéëýë äàõèí ¿éëäýãäýõýýð áàéãààã

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷èä èõýíõ òîõèîëäîëä õ¿÷èðõèéëýã÷ýýñ øóóä õàðààò áàéäàã òóë õóóëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàæ ÷àääàãã¿é, àéäàñòàé áàéäàã. Èéìä äýýðõ àñóóäëààð õîõèðîã÷ ººðºº ãîìäîë ãàðãàõààñ ãàäíà õóóëèàð äàðààõ ñóáúåêò¿¿äýä ìýäýýëëýõ áîëîìæèéã îëãîñîí áàéäàã.

Öýöýðëýã, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø, ýìíýëãèéí ìýðãýæèëòýí íü àëáàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéõ ¿åäýý ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë

1.

2.

- 109 -


¿éëäýãäñýí áîëîí ¿éëäýãäýæ áîëçîøã¿é òàëààð ìýäñýí áîë çààâàë ìýäýýëëýõ ¿¿ðýãòýé.

Õàðèí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü òóõàéí ÿâöóó îð÷èíä ¿éäýãäýæ áàéãàà ìýò áîëîâ÷ ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü çºâõºí ãýð á¿ëä òºäèéã¿é íèéãýìä áóãøäàã òóë àëèâàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð ìýäýýëæ áîëîõîîð õóóëüä çààãäñàí áàéäàã.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ¿åä õîõèðîã÷èéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ àñóóäàë õàìãèéí ÷óõàë áàéäàã. Èéìä õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àæèëëàãàà íü ÷èðýãäýëã¿é, ò¿ðãýí øóóðõàé, õ¿ðòýýìæòýé áàéõ ¿¿äíýýñ ãîìäîë, ìýäýýëëèéã äàðààõ 2 áàéãóóëëàãà õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà

Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäñýí ãàçðûí;

Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷, õîõèðîã÷èéí áàéíãà áóþó ò¿ð îðøèí ñóóãàà ãàçðûí;

Õîõèðîã÷èéí áàéãàà õàìãààëàõ áàéð áîëîí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí îðøèí áàéãàà ãàçðûí;

Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéã àëáàäàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí îðøèí áàéãàà ãàçðûí àëèíä íü ÷ õàíäàæ áîëíî.

1.

2.

3.

4.

- 110 -


Íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà

Àëñëàãäìàë õºäºº îðîí íóòàãò öàãäàà èðýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãàä ãîìäîë, ìýäýýëëèéã ãàðãàæ áîëíî.

Ãîìäîë, ìýäýýëëèéã äàðààõ õýëáýð¿¿äèéí àëü íýãíýýð ãàðãàæ áîëíî:

1. Óòñààð2. Áèåýð /àìààð/ 3. Ôàêñààð4. Áè÷ãýýð /ºðãºäºë/5. Øóóäàíãààð ãàðãàæ áîëíî.

Ãýð á¿ëèéí òàëààðõ ãîìäëûã öàãäààãèéí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãàðãàíà.

- 111 -


10.3. Õîõèðîã÷ ÿìàð äýìæëýã, òóñëàëöàà àâàõ ýðõòýé âý?

Èõýíõ òîõèîëäîëä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü óäààí õóãàöààíû äàðàìò, àéäàñ äîð áàéñíààñ õýâèéí àìüäðàëä ýðãýí îðîõîä îëîí òàëûí áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã. Èéìä çºâõºí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéã øèéòãýñíýýð õîõèðîã÷èä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä àðèëàõã¿é. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä ÷èãëýñýí íèéãýì ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýã öîãöîîð ¿ç¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä õîõèðîã÷èä äàðààõ ¿éë÷èëãýýã òºðººñ ¿ç¿¿ëýõýýð çààñàí áàéäàã. ¯¿íä:

Õàìãààëóóëàõ. Õîõèðîã÷èéã õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ýýñ òóñãààðëàõûí òóëä ò¿ð õóãàöààãààð õàìãààëàõ áàéðàíä áàéðëóóëíà. Õàìãààëàõ áàéð íü õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàí áàéðëóóëàõààñ ãàäíà òàéâøðóóëàõ, ñýòãýëç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ìºí õîëáîãäîõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíòàé õîëáîæ ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëäàã.

Õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð õàíãóóëàõ áîëîí çºâëºãºº, äýìæëýã òóñëàëöàà àâàõ. Õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ, àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã íü ñýðãýýõ, õ¿÷èðõèéëýë

- 112 -


¿éëäýã÷èä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä õóóëü, ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ÷óõàë áàéäàã. Õîõèðîã÷èä ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýã õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéãàà ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Ìºí ñýòãýë ç¿éí çºâëºãºº àâàõ íü ÷óõàë.

Íºõºí ñýðãýýõ ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ. Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýý íü õîõèðîã÷èéí ò¿¿õèéã ñîíñîæ, õýðýãöýýã ¿íýëýõýýñ ýõëýýä õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýöèéí ã¿í öî÷ðîë, ñýòãýë ãóòðàëààñ ãàðàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, óëìààð èëààðøóóëàõ óðò õóãàöààíû çàñëûí ¿éë÷èëãýý þì.

Õ¿÷èðõèéëýëä äàõèí ºðòºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýí õàìãààëóóëàõ. Õ¿÷èðõèéëëèéã ýðò øàòàíä íü èëð¿¿ëæ, öààøèä äààìæðàõààñ ñýðãèéëýõ, õîõèðîã÷ áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä ìýäýýëýë ºã÷, àþóëã¿éí òºëºâëºãºº çîõèîõ, õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ, óõàìñàð çàí ¿éëä íºëººëºõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðò õàìðóóëàõ áîëîí õàðüÿà íóòàã äýâñãýðèéí çàñàã çàõèðãààíû õÿíàëòàíä áàéëãàõ ãýõ ìýò õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýýí¿¿äýä õàìðàãäàõ ýðõòýé.

Áóñàä áàéãóóëëàãà, ìýðãýæèëòýíòýé õîëáîãäîí òóñëàìæ àâàõ. Õîõèðîã÷èéí íºõöºë áàéäàë áîëîí ò¿¿íèé øèéäâýðèéã ¿íäýñëýæ õîëáîãäîõ õóâü õ¿í áàéãóóëëàãà ìýðãýæèëòí¿¿äòýé

- 113 -


õàìòðàí àæèëëàâàë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä òààòàé ¿ð àøèãòàé ¿éë÷èëãýý áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýý, äýìæëýãòýé õîõèðîã÷èéã õîëáîõ ¿¿ðãèéã öàãäààãèéí àæèëòàí áîëîí õàðüÿà õîðîî, ñóìûí íèéãìèéí àæèëòàí ã¿éöýòãýäýã.

10.4. Õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûí òóëä þó õèéæ áîëîõ âý?

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷èéí õóâüä õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãààñ èë¿¿ ººðèéíõ íü áîëîí ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí àþóëã¿é áàéäàë íýí òýðã¿¿íä òàâèãääàã. Ó÷èð íü õîõèðîã÷ íü õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷òýé áàéíãà õàìò àìüäàðäàã áºãººä õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä õîõèðîã÷èéí òàëààðõ ìýäýýëýë áàéäàã. Íºãºº òàëààð ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü áàéíãà äàëä öîîæòîé õààëãàíû öààíà, áóñäûí òóñëàìæ äýìæëýãýýñ òóñãààðëàãäñàí íºõöºëä ¿éëäýãääýã òóë áóñàä ãýìò õýðýã, çºð÷ëººñ èë¿¿ ÿàðàëòàé õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ øààðäëàãàòàé.

Èéìä Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäñýí ýñõ¿ë ¿éëäýãäýæ áîëçîøã¿é òîõèîëäîëä õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ äàðààõü àðãóóäûã çààñàí áàéäàã.

- 114 -


¯¿íä:

Õîõèðîã÷èéí áàéãàà îðîí áàéðíû íü àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ;Õîõèðîã÷èéã òºðºë, ñàäíû áîëîí õàìò îëíû íü ò¿ð õàìãààëàëòàíä ºãºõ;Õàìãààëàõ áàéðàíä õ¿ðãýõ;Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýñõ¿ë õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ áîëíî.

Ýíý àðãà õýìæýýã ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñàí öàãäààãèéí àæèëòàí áîëîí ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãà àâàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàðèí õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ õýí ÷ áàéñàí ñàéí äóðààð õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä îðîëöîæ áîëíî. Ãýõäýý íóóöëàëûã õàäãàëàõ ¿¿ðãèéã õóóëèéí äàãóó õ¿ëýýäýã.

10.5. Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ áà õàðèóöëàãà

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü ñýòãýë ñàíàà áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ¿éëäýãääýã òóë áóðóóòàé ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà õîõèðîã÷èä èõýýõýí íºëººòýé áàéäàã. Èéìä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà íü õýð îíîâ÷òîé áàéíà âý? ãýäýã ÷óõàë þì.

1.

2.

3.4.

- 115 -


Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó:

òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ;õàìãààëàõ áàéð, õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýñõ¿ë íèéãìèéí õàëàìæèéí ãàçàðò áàéãàà õîõèðîã÷òîé óóëçàõ áîëîí óóëçàõààð îðîëäîõûã õîðèãëîõ;õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãºº ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ;àñðàìæèíäàà áàéãàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íòýé õàðèëöàõûã õîðèãëîõ;çàí ¿éëä íºëººëºõ àëáàäàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ;çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ýì÷èëãýý õèéëãýõ, àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëýõ çýðýã õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà çààãäñàí áàéäàã.

Ýíýõ¿¿ õàðèóöëàãà íü íýã òàëààñ õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàæ áàéãàà áîëîâ÷ íºãºº òàëààñ õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõàä ÷èãëýãääýã. Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã çºâõºí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð íîãäóóëäàã áºãººä íýã æèë õ¿ðòýëõ õóãàöààãààð ýðõèéã õÿçãààðëàíà.

Ýäãýýð ýðõ õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã ø¿¿õ äàíãààð áîëîí äàâõàðäóóëàí íîãäóóëæ áîëíî.

1.2.

3.

4.

5.

6.

- 116 -


Ýðõ õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã àâàõóóëàõ áîë õîõèðîã÷ ººðºº ãîìäëîî, õàðèí öàãäààãèéí àæèëòàí, ºìãººëºã÷, èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ áèå äààí õ¿ñýëò ãàðãàæ áîëäîã. Õîõèðîã÷èéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëòàé áàéäàëä áàéõ çýðýã ÿàðàëòàé òîõèîëäîëä ø¿¿õ ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâñàíààñ õîéø 24 öàãèéí äîòîð õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýãàâàõ øèéäâýðèéã ãàðãàæ áîëíî.

- 117 -

Òýìäýãëýë

- 118 -

Òýìäýãëýë

- 119 -

Òýìäýãëýë

- 120 -

Òýìäýãëýë

Date post:	16-Feb-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	8 times
Download:	0 times

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É - erh zvin hutuch/ger...- 7 - Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é...

Documents