+ All Categories
Home > Documents > ;kb 34 nze 7 i[bkJh 2017 e[Zb gzB/ 72 - yojana.gov.inyojana.gov.in/July-17 3-70 pages Yojana...

;kb 34 nze 7 i[bkJh 2017 e[Zb gzB/ 72 - yojana.gov.inyojana.gov.in/July-17 3-70 pages Yojana...

Date post: 24-Sep-2019
Category:
Upload: others
View: 2 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
68
:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 3 ;zgkdeh - 4 p}[orK dk ;jkok - ;[wsh e[beoBh 5 ihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[Dk- pdoh f;zx Gzvkoh 10 ;kfonK bJh f;js - e/H ;hsk gqG{ 15 fdftnKrK dk FesheoB - ;zfXnk fbwJ/ 18 fe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE - fBbkpik x'F 23 s'I ;'u sZe g"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh -w" ;wh dk; 27 dk soihjheoB ;wkfie ;[oZfynk L ftFth ;zdoG - uzdoeKs bfjohnk 31 ftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whb- feoB GZNh 37 jkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK - T{owh r';tkwh 40 n;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynk - o{wk x'F 43 ekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh - ifszdo f;zx 47 okFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhN - 50 n"os eowukohnK dh ;[oZfynk - ;o'i f;zx 54 p/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynk- ;zs'F e[wko gkme 60 ;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ - ;H;H ShBk 65 ik oj/ :sB eh s[;hI ikDd/ j'< - 68 fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu ;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 e[Zb gzB/ 72 e[Zb gzB/ 72 e[Zb gzB/ 72 e[Zb gzB/ 72 e[Zb gzB/ 72 w[Zy ;zgkde dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb ;zgkde rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e; b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003 \'B L 011-224365922 Jhw/ b : [email protected] t?`p;kJhN L www.yojana.gov.in www.publicationsdivision.nic.in https//www.facebook.com/pages/yojana-journal ;z:[es fBd/Fe (T[sgkdB) thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk fp}B; w?B/io ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk \' BL 011-24367260 c?e; L 011-24365609 (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN gqekFB ftGkr, ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk, ewok BzH 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003 Jhw/b L [email protected] eto L ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ADG(i/c), Publications Division# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh -110003 (\'BH 24365610) jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) 701, ph-ftzr, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh-400614 (\'BH 27570686 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673) gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{nBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) ewok BzH 204, d{ih wzf}b, ;hHihHUH Nkto, etkdhr[vk, j?dokpkd - 500080 (\'BH24605383) gfjbh wzf}b, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb[o{ - 560034 (\'BH 25537244 fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004 (\'BH2683407) jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 nzfpek ezgb?e;, gfjbh wzf}b, gkbdh, nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) g/IFB gkok o'v, jkT{; BzL-4, gh U, f;bg[eoh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090) uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.
Transcript

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 3

• ;zgkdeh - 4

• p}[orK dk ;jkok - ;[wsh e[beoBh 5

• ihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[Dk - pdoh f;zx Gzvkoh 10

• ;kfonK bJh f;js - e/H ;hsk gqG{ 15

• fdftnKrK dk FesheoB - ;zfXnk fbwJ/ 18

• fe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE - fBbkpik x'F 23

s'I ;'u sZe

• g"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh - w";wh dk; 27

dk soihjheoB

• ;wkfie ;[oZfynk L ftFth ;zdoG - uzdoeKs bfjohnk 31

• ftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whb- feoB GZNh 37

• jkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK - T{owh r';tkwh 40

• n;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynk - o{wk x'F 43

• ekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh - ifszdo f;zx 47

• okFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhN - 50

• n"os eowukohnK dh ;[oZfynk - ;o'i f;zx 54

• p/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynk- ;zs'F e[wko gkme 60

• ;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ - ;H;H ShBk 65

ik oj/ :sB

• eh s[;hI ikDd/ j'< - 68

fJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftu

;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 ;kb 34 • • • • • nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 • • • • • i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 i[bkJh 2017 • • • • • e[Zb gzB/ 72e[Zb gzB/ 72e[Zb gzB/ 72e[Zb gzB/ 72e[Zb gzB/ 72

w[Zy ;zgkde

dhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSb

;zgkde

rrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trB

;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\sogqekFB ftGkr, ;{uBk GtB,

;hHihHUH ezgb?e; b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003\'B L 011-224365922

Jhw/b : [email protected]

t?p;kJhN LLLLL www.yojana.gov.in

www.publicationsdivision.nic.in

https//www.facebook.com/pages/yojana-journal

;z:[es fBd/Fe (T[sgkdB)

thHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDk

fp}B; w?B/io;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk

\'BL 011-24367260 c?e; L 011-24365609

(;oe{b/FB s/ ftfrnkgB)ioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBN

gqekFB ftGkr, ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk,ewok BzH 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,

b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003Jhw/b L [email protected]

eto L ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqekwzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ADG(i/c), PublicationsDivision# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, ewok BzL 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUHezgb?e;, b'Xh o'v, Bth I fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFBezgb?e;, b'Xh o'v, Bth I fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFBezgb?e;, b'Xh o'v, Bth I fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFBezgb?e;, b'Xh o'v, Bth I fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFBezgb?e;, b'Xh o'v, Bth I fdZbh-110003, \'B-24367453, skoL ;{uBkgqekFB

w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L • gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh-110003 (\'BH 24365610) • jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) • 701, ph-ftzr, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh-400614 (\'BH27570686 • 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) • J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673) • gq?&Z; o'v,B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{nBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) • ewok BzH 204, d{ih wzf}b, ;hHihHUH Nkto, etkdhr[vk, j?dokpkd - 500080 (\'BH24605383) • gfjbhwzf}b, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb[o{ - 560034 (\'BH 25537244 • fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004 (\'BH2683407)• jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 • nzfpek ezgb?e;, gfjbh wzf}b, gkbdh, nfjwdkpkd - 380007(\'BH 26588669) • g/IFB gkok o'v, jkT{; BzL-4, gh U, f;bg[eoh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090)

uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - uzdk doK L 1 ;kb o[H230, 2 ;kb o[H430, 3 ;kb o[H610 - :'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[jb/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.

4 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;zgkdeh;zgkdeh;zgkdeh;zgkdeh;zgkdeh

os d/ iB;zfyne bkGnzF pko/

pj[s rZbK ns/ uouktK uZb ojhnK

jB fe fet/I Gkos d/ B"itkBK dh brksko

tXdh t;'I pj[s S/sh Gkos ~ ftFt dk

nkofEe nkr{ pDk d/t/rh, pikfJ fJj ;'uD

d/ fe fJ;/ B"itkB t;'I ~ i/ o'}rko Bk

fwfbnk sK fJj nkofEesk ftZu o[ektN th

pD ;edh j?.

iB;zfyne bkGnzF pko/ tZvhnK-tZvhnK

rZbK eoB dofwnkB, fJe nfjw sZE ;kv/

:'iBkekoK, noEFk;sohnK ns/ ;wkfie fuzseK

tb'I fXnkB ftZu oZfynk frnk j? fe Gkos

ftZu p}[orK dh iB;zfynk th brksko tX

ojh j?. fJe nB[wkB bkfJnk frnk j? fe

2026 sZe p}[orK dh t;'I 173 fwbhnB j'

ikt/rh. fJBQK ftZu tZvh frDsh rohpK, ew}'oK

ns/ n"osK dh j't/rh fi; ~ fe;/ Bk fe;/

gqeko dh ftZsh ;jkfJsk ns/ wB'ftfrnkBe

nk;o/ dh b'V gt/rh. e[ZM j'o ew}'o tor

th jB - n"osK, nzrjhD, jkFhJ/ T[s/ ofj

oj/ b'e, n;zrfms y/so d/ ekw/ - fiBQK ~

f}zdrh dk gjhnk foVQdk oZyD bJh ;oeko

e'b'I fe;/ gqeko dh wdd dh b'V gt/rh.

;wkfie ;[oZfynk fJe fB:w j? i' ;wki d/

fJBQK ew}'o torK dh wdd dk tkndk

eodk j?, fJe nfijk tkndk fi; ~ fe;/

th b'eszsfoe ;oeko tb'I Bk s'fVnk ik

;edk j? Bk s'VBk ukjhdk j?. ][Ffe;wsh

Bkb ;kv/ ;zftXkB xkfVnK B/ iB;zfynk d/

tZy-tZy torK bJh ;wkfie ;[oZfynk gqktXkB

;zftXkB d/ nkoNheb 43 ftZu gfjbK jh eo

fdZs/ ;B. ns/ nkT[D tkbhnK ;oekoK tb'I

fJ; nkoNheb dh GktBk T[s/ fJwkBdkoh

Bkb gfjok fdZsk frnk.

fJzdok rKXh fpoX nt;Ek g?BFB :'iBk

ns/ fJzdok rKXh okFNoh ftXtk g?BFB

:'iBk p}[orK bJh ;wkfie ;[oZfynk :ehBh

;wkfie ;[oZfynk dk tkndk;wkfie ;[oZfynk dk tkndk;wkfie ;[oZfynk dk tkndk;wkfie ;[oZfynk dk tkndk;wkfie ;[oZfynk dk tkndk

GkGkGkGkGk

- w[Zy ;zgkde

pDkT[IdhnK jB. id fe ;/tkw[esh s'I pknd;ko/ ;oekoh eowukohnK bJh g?BFB d/Dk:ehBh ;h i' ;oekoh ;/tk dk fJe gqw[ZynkeoFD ;h, fBZih y/so ftZu nfijh e'Jh;j{bs BjhI ;h. fBZih y/so s'I ;/tk w[esj'D tkb/ ftneshnK ~ ;/tk ekb d"okBehsh pZus T[s/ jh fBoGo ofjDk g?Idk ;h.fJ; dk wsbp ;h fe ;/tk w[esh T[gozs, i/pZfunK dh f;Zfynk ns/ XhnK d/ ftnkjK d/you/ nkfd eoB/ g?D sK i/p jZd'I tZX fYZbhj' iKdh ;h ns/ o'}woQk d/ you/ ns/ f;jsnkfd T[s/ nkT[D tkb/ you/ bJh pj[s xZNg?;k pudk ;h. fJ; ;wZf;nk dk jZb eoBbJh jh ;oeko tb'I okFNoh g?BFB :'iBk,nNZb g?BFB :'iBk, ;tktbzpB nkfd dhF[o{nks ehsh rJh sK fe ;/tk w[esh s'Ipknd fJe pZMthI nkwdB nkT[Idh oj/.

y/shpkVh fJe ]sfonK Gfonk feZsk j?fi; ftZu \;b dh ;cbsk iK n;cbskw";w dhnK b[eDwhNhnK, gkDh dh T[gbpXsk$xkN, ehNK nkfd T[s/ fBoGo eodh j?. fJjwfj;{; eofdnK fe fe;kBK dh GbkJhnkofEe ;fEosk dh e[zih j?, ;oeko tb'IgqXkB wzsoh \;b phwk :'iBk, feqFh f;zikJh:'iBk, y/sh ;zpzfXs tZy-tZy ;orowhnKfit/I phi yohD, vzroK tk;s/ gZm/, ykdKnkfd dh yohdD bJh fe;kB eq?fvN ekovtorhnK :'iBktK nozG ehshnK rJhnK.nk; j? fJj ;kohnK :'iBktK fe;kB tb'Id/F dk fYZv GoB d/ co} ftZu T[; dh;[oZfynk eoBrhnK. fJe j'o ;zpzfXs y/sonzB ;[oZfynk dk j? - wsbp bZyK dh frDshftZu T[; t;'I sZe ykDk gj[zu/ i' pk}ko GknT[s/ nBki s/ dkbK BjhI yohd ;ed/.iBse czv gqDkbh fJ; rZb ~ :ehBhpDkT[D bJh F[o{ ehsh rJh ;h fe p[fBnkdhykD/ d/ T[sgkd ;;shnK ehwsaK T[s/ T[gbpXj'D. iBse tzv gqDkbh ~ j[D f;ZX/ p?IeG[rskB Bkb i'V fdZsk frnk j? sK fe gZek

ehsk ik ;e/ fJ; d/ ckfJd/ n;b jZedkoftneshnK sZe g[ZiD.

iB;zfynk d/ d{;o/ ew}'o spe/ fit/InzrjhD, n"osK, jkFhJ/ T[s/ XZe/ rJ/ ftneshns/ n;zrfms y/so d/ eowukohnK dhnKw[FebK dk jZb th ;oeko dhnK tZy-tZygfjbedwhnK Bkb eoB dh e'fFF ehshrJh j? fit/I ;wkt/Fh Gkos gfjbedwh, i'nzrjhD ftneshnK bJh pokpo d/ w"fenKdk okj gZXok eodh j? ns/ jkFhJ/ T[s/ ofjoj/ b'eK bJh F[o{ ehshnK rJhnK jB.;oeko tb'I jkb jh ftZu feoshnK dh;wkfie ;[oZfynk ns/ GbkJh bJh fJeikpsk fbnkT[D dk gq;skt ehsk frnk j?fi; Bkb n;zrfms y/so ~ ;wkfie ;[oZfynkgqdkB ehs/ ikD dh T[whd j?. p/Nh pukU,p/Nh gVQkU ns/ ;[ezfBnk ;wfoXh :'iBktKpZuhnK ~ f;Zfynk ;[oZfynk :ehBh pDkT[DbJh nozG ehshnK rJhnK jB. roGtshns/ d[ZX fgbkT[D tkbhnK wktK bJh iD/gkbkGK ~ tikos tb'I wB}{oh d/ fdZsh rJhj?. ;wki d/ tZy-tZy ew}'o spfenK dhf;js ;[oZfynk bJh ;oeko tb'I f;js phwk:'iBktK F[o{ ehshnK rJhnK jB.

fJe b'eszsfoe d/F dh fJj gqtkfDss/ ;'uh ;wMh ftukoXkok j? fe fJj iB;zfynkdhnK ;wZf;nktK ~ nZy'I go'y/ BjhI eo;edk. d/F dh ;oeko tb'I ew}'o spfenKdhnK ;wZf;nktK dk jZb ;[FkFB dk fJe}o{oh nzr j?. fit/I fe ikjB n?c e?B/vh B/fejk ;h, @@i/ fJe w[es ;wki pj[-frDshrohpK dh ;jkfJsk BjhI eo ;edk, sK fJje[ZM e[ nwhoK ~ th BjhI puk ;edk.##fijVh ;oeko rohpK bJh ns/ rohpK d/;[FkFB ftZu :ehB oZydh j?, T[; ~ ew}'ospfenK dh ;wkfie ;[oZfynk bJh BhshnKns/ gq'rokw pDkT[D pko/ }o{o edw u[ZeD/g?Dr/.

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 5

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

p}[orK dk ;jkokp}[orK dk ;jkokp}[orK dk ;jkokp}[orK dk ;jkokp}[orK dk ;jkok

;[wsh e[beoBh;[wsh e[beoBh;[wsh e[beoBh;[wsh e[beoBh;[wsh e[beoBh

wkfie ;[oZfynk dk T[d/F T[BQKb'eK ~ ihtek d/Dk j? i' nko}h

iK ;dhth ekoBK eoe/ ezw BjhI eo;ed/ ns/ nkgDh o'}h o'Nh BjhI ewk;ed/. tX/o/ fte;s d/FK ftZu ;oekotb'I ;wkfie ;[oZfynk dh g{osh ihtBfwnkoK dk fJe nfGzB nzr j?. go xZNfte;s d/FK ftZu, ;dhth p/o'}rkoh ns/nZs dk ftr'ukgB i' ;wkfie YKfunKftZu iBwiks w"i{d j?, T[BQK ]sfonK s'Ipj[s tkX{ j? i' nkw s"o s/ tX/o/ fte;sd/FK ftZu w"i{d ;wkfie ;[oZfynk gqDkbhnKokjhI ysw eo fdZs/ iKd/ jB. xZNfte;s d/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynk dhnkofEe ;zGktBk, fJe ;kt/I gZXo T[s/nfjw wip{oh j?. fte;s d/F th iBseg?BFB gqDkbh dh gkJ/dkoh dh ;wZf;nkMZb oj/ jB feT[Ife T[BQK ftZu fuoK s'IiDB xkN j' ojh j? fi; Bkb bkGgksoK,fit/I fe p}[orK dk gqfsFs tX fojk j?ns/ :'rdkB d/D tkfbnK, ezwekih T[wod/ b'eK dh frDsh xN ojh j?. 21thI;dh d/ nZX sZe, fJBQK d/FK ftZu brGrfJe fsjkJh nkpkdh 60 ;kb s'I tZXT[wo d/ b'eK dh j' ikD dh nk; j?.

Gkos fij/ ftek;Fhb d/FK ftZu fJjw[Zdk eJh ekoBK, fit/I fe ;dhth rohph,p/o'}rkoh, xZN o'}rko ns/ tZv/ |?oo;wh y/so dh j'Id eoe/ pj[s fGzB j?.go jkb jh d/ ;w/I ftZu, xZN fte;sd/FK ftZu iB nzefVnK ftZu nk oj/pdbkT[ ekoB, n:'r p}[or npkdh ~

;;;;;;wkfie ;[oZfynk d/D dk w[Zdk e/Idoh w[ZdkpD frnk j?. p}[or npkdh d/ nB[gksftZu 7 gqfsFs s'I 14 gqfsFs dk tkXk,fi; ~ eJh :{ogh d/FK ftZu (coK; ns/;thvB) 100 s'I 120 ;kb bZr rJ/,Gkos, uhB ns/ e[ZM j'o J/fFnkJh d/FKftZu 40 ;kbK ftZu j' frnk. fJj xZNfte;s d/FK ftZu w"s do s/}h BkbxND ekoB j'fJnk j?.

Gkos ft Zu ;wkfie ; [o Z fynkGkos ft Zu ;wkfie ; [o Z fynkGkos ft Zu ;wkfie ; [o Z fynkGkos ft Zu ;wkfie ; [o Z fynkGkos ft Zu ;wkfie ; [o Z fynk;wZf;nk dh fe;w;wZf;nk dh fe;w;wZf;nk dh fe;w;wZf;nk dh fe;w;wZf;nk dh fe;w

Gkos ftZu e[Zb d[BhnK dh npkdh

dk gzitK Gkr ofj fojk j?, fi; ftZu

d[BhnK d/ rohpK dk fJe fsjkJh fjZ;k

ns/ d[BhnK dh p}[or npkdh dk nZmtK

fjZ;k j?. jkb d/ ;w/I sZe gfotko ns/

pkbr pZfunK ~ p[Ykg/ dh ;[oZfynk d/

Go';/:'r ;o's wzfBnk iKdk ;h. go fJj

p[Ykg/ dh ;[oZfynk d/ otkfJsh ;o's,

p}[orK d/ tX oj/ ihtB ekb, j'o

;wkfie-nkofEe-;fGnkukoe spdhbhnK,

fit/I fe ;z:[es gfotko gqDkbh dk yzvs

j'Dk, n"osK dh tX/o/ frDsh ftZu ezw

eki ftZu Fw{bhns ekoB d/yGkb eoB

tkfbnK dk xNDk, ftXtkgB dk xNDK,

B"itkBK dk gbkfJB ns/ pZfunK dh

tX/o/ ftneshtkdh ;'u ekoB pj[s dpkn

ftZu nk rJ/ jB. T[BQK p}[orK dh fJj

;wZf;nk j'o th Gkoh j? i' nkgDh yokp

j' ojh f;js ekoB ezweko eoe/ ewkJh

BjhI eo ;ed/ ns/ fiBQK e'b nkgD/

r[}ko/ bJh e'Jh pZus BjhI j[zdh fi;okjhI T[j r[}kok eo ;eD. rohpK dkjkFhJ/ T[s/ ikDk, i' ftFtheoB dk fJeBk ;'funk ;wfMnk n;o j? ns/ rohphBkb i{MD d/ tX/o/ fJ;soheoB B/ p}[orKbJh ;wkfie ;[oZfynk :Ek:'r sohe/ ngDke/ d/D dh b'V ~ j'o th tXk fdZsk j?.Gkos ;oeko ns/ oki ;oekoK B/ fJ;fdFk tZb e[ZM edw T[mkJ/ jB go Gkosfij/ xZN fte;s d/FK ftZu tZX fte;sd/FK fijh gZXo T[s/ ;wkfie ;[oZfynk

d/Dk fJe pj[s tZvh E[VQ j?.

Gkos ft Zu npkdh d / T [woGkos ft Zu npkdh d / T [woGkos ft Zu npkdh d / T [woGkos ft Zu npkdh d / T [woGkos ft Zu npkdh d / T [wo

dok} j'D d/ frnkB nXko dkdok} j'D d/ frnkB nXko dkdok} j'D d/ frnkB nXko dkdok} j'D d/ frnkB nXko dkdok} j'D d/ frnkB nXko dk

fBowkD ;ot/fBowkD ;ot/fBowkD ;ot/fBowkD ;ot/fBowkD ;ot/

jkb jh ftZu, wJh-;szpo 2011ftZu ;z:[es okFNo npkdh czv, BthIfdZbh, nkofEe ftek; ;z;EkB, BthI fdZbh,;wkfie ns/ nkofEe spdhbh fjs ;z;EkB,pzrb"o ns/ ;wkfie ;z;EkB, w[zpJh B/;KM/ s"o s/ Gkos ftZu npkdh d/ T[wodok} j'D dk frnkB nXko fBowkD d/gqki?eN d/ s"o s/ @p}[orK dk doik# ;ot/ehsk. fJj nzeV/ 8329 xo gfotkoKftZu 9852 p}[orK pko/ Gkos d/ 7u'Dt/I okiK (fjwkub gqd/F, gzikp, gZSwhpzrkb, UvhFk, wjkokFNo, e/obk ns/skfwbBkv{) ftZu'I bJ/ rJ/, fiBQK ftZup}[orK dh npkdh okFNoh n";s Bkb'ItX/o/ j?.

fJBQK nzefVnK dh tos'I eoe/, fJ;

6 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

b/y ftZu fJj uouk ehsh j? - 1) GkosftZu p[Ykg/ ftZu ;[oZfynk dh ;wZf;nk dkneko, 2) ;wkfie ;[oZfynk bJh ;oekod/ w[Zy T[gokb/, 3) Gkos ;oeko dhnK d'tZvhnK g?BFB ;ehwK pko/ ikDekoh ns/T[BQK ftZu Fw{bhns, 4) p}[orK tb'I ;ehwKdh ;hws tos'I, ns/ 5) p}[orK bJhfJe ;otftnkgh g?BFB ;ehw dh ;zGktBk.

Gkos ftZu ;wZf;nk dk nekoGkos ftZu ;wZf;nk dk nekoGkos ftZu ;wZf;nk dk nekoGkos ftZu ;wZf;nk dk nekoGkos ftZu ;wZf;nk dk neko

1) wodwF[wkoh nzefVnK nB[;ko1) wodwF[wkoh nzefVnK nB[;ko1) wodwF[wkoh nzefVnK nB[;ko1) wodwF[wkoh nzefVnK nB[;ko1) wodwF[wkoh nzefVnK nB[;ko

2011 dh wodwF[wkoh nB[;ko, Gkos

ftZu (60O) T[wo d/ 10 eo'V 40 bZy

p}[or ;B fiBQK dh frDsh 2026 sZe

17 eo'V 30 bZy s'I tZX j' ikD dk

nzdk}k j?. 2000 ns/ 2050 d/ ftueko,

Gkos ftZu p}[orK dh npkdh 360

gqfsFs tX ikD dk nzdk}k j?. fJ; d/

w[ekpb/, ;zGkts wZddrko nB[gks(15-59

;kb dh T[wo d/ ftneshnK dh frDsh)

gqfs fJe 60O T[wo d/ ftnesh bJh

2001 ftZu 8H4 s'I xN e/ 2011 ftZu 7

ofj frnk ns/ 2026 ftZu f;oc 5H2

j't/rk. p}[orK ftZu n"osK dh tX ojh

frDsh L 2050 sZe, 60 ;kb iK T[; s'I

tZX T[wo dhnK p}[or n"osK dh frDsh

p}[or wodK Bkb'I fJe eo'V 84 bZy tX

ikt/rh. ftXtk n"osK dk gqfsFs tkXk60-64 ;kb dh T[wo ftZu 44H5 d/w[ekpb/ 80 ;kb s'I tZX T[wo dhnKftXtk n"osK bJh 86H8 j?. fJ; d/w[ekpb/, 60-64 ;kb dh T[wo d/ d;wodK ftZu'I fJe ns/ 80 ;kb s'I tZXT[wo d/ 5 ns/ fJe fsjkJh ftd[o jB.

2) Gkos ftZu npkdh d/ T[wo2) Gkos ftZu npkdh d/ T[wo2) Gkos ftZu npkdh d/ T[wo2) Gkos ftZu npkdh d/ T[wo2) Gkos ftZu npkdh d/ T[wodok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/dok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/dok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/dok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/dok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/ftZu do;kJh p}[or j'D dh fBopbskftZu do;kJh p}[or j'D dh fBopbskftZu do;kJh p}[or j'D dh fBopbskftZu do;kJh p}[or j'D dh fBopbskftZu do;kJh p}[or j'D dh fBopbskns/ neko.ns/ neko.ns/ neko.ns/ neko.ns/ neko.

brGr 45 gqfsFs p}[or rohph

o/yk s'I EZb/ d/ iK nzs'fdnk ekov tkb/xo gfotkoK ftZu'I jB. fJe fsjkJh

p}[or nfij/ xo gfotkoK ftZu'I jB fiBQKdk gqfs wjhBk gqfs ihn youk fJe

j}ko o[gJ/ s'I xZN j?. brGr fJeu"EkJh p}[orK ~ nkofEe wdd dh pj[s

b'V j[zdh j? feT[Ife T[BQK dh ;[oZfynk dkj'o e'Jh ;o's BjhI j?. ekch jZd sZe

;jh s"o s/ fJj fejk ik ;edk j? febrGr 40-50 gqfsFs p}[or nkofEe

s"o s/ fBopb jB (fJj nzdk}k rohpho/yk s'I EZb/ d/ gqfsFs iK g{oh s"o s/

ftZsh fBoGosk j'D s'I brkfJnk frnkj?) ns/ brGr 25 gqfsFs bJh ;wZf;nk

j'o th fGnkBe j? (T[j ;G s'I xZN g{zihtkb/ ns/ e'Jh }whB ikfJdkd iK nkofEe

wdd BjhI oyd/). p}[or ftXtk n"osKnkofEe s"o s/ wodK Bkb'I fJ; wkgdzv

nB[;ko fes/ tkX{ fBopb jB L1)e'JhnkwdB BjhI (wod 26 gqfsFs, n"osK59 gqfsFs), 2) e'Jh ikfJdkd BjhI(wod 11 gqfsFs, n"osK 34 gqfsFs),ftXtk n"osK 28 gqfsFs, ftd[o wod 14gqfsFs), 3) ftZsh s"o s/ g{oh soQK

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 7

nkFos (wod 33 gqfsFs, n"osK 66gqfsFs). go fe;ws Bkb, 70 gqfsFsp}[or nkgD/ pkbr pZfunK Bkb ofjoj/ jB ns/ f;o\ 6 gqfsFs fJeZb/ ofjoj/ jB go rohp p}[orK dk brGrfJe fsjkJh fjZ;k (nkwdB d/ ;G s'IxZN t;hfbnK tkb/) i' iK sK fJeZb/ ofjoj/ jB ns/ iK nkgD/ ihtB;kEh Bkbofj oj/ jB, ;wkfie ;[oZfynk dh ;G s'ItZX b'V ftZu jB. jo gzi p}[or wodiK n"osK ftZu'I fJe fJj ;'udk j? fe;oeko ~ p[Ykg/ t/b/ T[BQK dh wddeoBh ukjhdh j?.

;oekoh gfjbK;oekoh gfjbK;oekoh gfjbK;oekoh gfjbK;oekoh gfjbK

Gkos ftZu e/Ido ns/ oki ;oekoKp}[orK ~ wkbh ;[oZfynk fdzdhnK ojhnK

jB (g?BFB ;ehw) ns/ eJh j'o GKsKftZu ;[oZfynk (t;s{ ns/ ;/tktK) fit/I fe

y[oke ;[oZfynk, f;js ;/tktK i' p}[orKbJh okFNoh gq'rokw nXhB jB ns/

fonkfJsK ns/ ;j{bsK i' tZy-tZy wzsokfbnKtb'I fdZshnK iKdhnK jB. fJ; s'I fJbktkoki ;oekoK th eJh ;ehwK bkr{ eo

ojhnK jB, fit/I fe e/obk ftZu w}d{oefbnkD p'ovK dhnK g?BFB ;ehwK,

sfwbBkv{ ftZu fBopb ro[ZgK fit/I fep/;jkfonK, SZvhnK j'JhnK gsBhnK bJh

g?BFB ;ehwK ns/ fwv-v/-whb ;ehw,gZSwh pzrkb ftZu fpqXFqh ns/ ;KeqGksh

;ehw, UvhFk ftZu wX{ pkp{ g?BFB ;ehw,wjkokFNo ftZu ;qktBpb g?BFB ;ehw

ns/ ;zi/ rKXh p/;jkok n"osK bJh g?BFB;ehw, gzikp dh nkNk dkb ;ehw, nkfd.

okiK dhnK eJh g?BFB ;ehwK j[D fJzdokrKXh okFNoh p[Ykgk ;ehw ns/ fJzdok

rKXh okFNoh ftXtk g?BFB ;ehw ftZuFkwb eo fdZshnK rJhnK jB.

fJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [Ykgkg?BFB ;ehwg?BFB ;ehwg?BFB ;ehwg?BFB ;ehwg?BFB ;ehw

fJzdok rKXh okFNoh p[Ykgk g?BFB

;ehw, i' 1995 ftZu okFNoh ;wkfie;jkfJsk g'qrokw nXhB okFNoh p[Ykgkg?BFB ;ehw d/ s"o s/ e/Ido tb'I F[o{ehsh rJh ;h dk Bkw 2007 ftZu pdbe/ fJzdok rKXh okFNoh p[Ykgk g?BFB;ehw eo fdZsk frnk ;h. ngq?b 2011ftZu, 60-79 ;kb d/ p}[orK bJh, gqfswjhBk g?BFB dh oew tXk e/ 200 o[gJ?ns/ 80 ;kb s'I T[go d/ p}[orK bJh500 o[gJ/ eo fdZsh rJh ;h. fJ; bJh;w[Zu/ czv e/Ido ;oeko tb'I oki ;oekoK~ w[jZJhnk ehs/ iKd/ jB ns/ fJ; ;ehwj/m 65 ;kb (j[D 60 ;kb) dh rohpho/yk s'I EZb/ dh npkdh ~ fbnkfJnk iKdkj?. fJ; d/ bkGgksoK dh gSkD, oki;oeko nB[;ko fwE/ NhfunK nB[;ko fgzvdhnK gzukfJsK tb'I ehsh iKdh j?. okibJh ftZsh ;hwk ns/ bkGgksoK dh frDshj/m fdZs/ ckow{b/ nB[;ko s?n ehsh iKdhj? L

;zfyne ;hwk -;zfyne ;hwk -;zfyne ;hwk -;zfyne ;hwk -;zfyne ;hwk - oki ftZu 65 ;kbns/ T[; s'I tZX T[wo dh npkdh dk 1$2fjZ;k fi; ~ oki d/ rohp nB[gks Bkbr[Dk ehsk iKdk j?.

2008 sZe, brGr 65 bZy p}[or;ehw s'I bkG b? u[Ze/ ;B. p}[or

BkrfoeK bJh BthI okFNoh Bhsh, 2011nXhB, fJzdok rKXh okFNoh p[Ykgk g?BFB;ehw ftZu g?BFB dh oew 1,000 o[gJ/wjhBk eo d/D dk gq;skt ehsk frnkj?.

fJzdok rKXh ftXtk g?BFB ;ehwfJzdok rKXh ftXtk g?BFB ;ehwfJzdok rKXh ftXtk g?BFB ;ehwfJzdok rKXh ftXtk g?BFB ;ehwfJzdok rKXh ftXtk g?BFB ;ehw

2009 ftZu F[o{ ehsh fJzdok rKXh

ftXtk g?BFB ;ehw okjhI rohph o/yk s'I

EZb/ dhnK 40-64 ;kb dhnK ftXtktK

(pknd ftZu pdb e/ 40-59 ;kb ehsk

frnk) ~ 200 o[gJ/ gqfs wjhBk bkGgksosk

fdZsh iKdh j?. id'I T[BQK dh T[wo 60

;kb dh j' iKdh j? sK T[j fJzdok rKXh

okFNoh p[Ykgk g?BFB ;ehw nXhB g?BFB

b?D dhnK jZedko j' iKdhnK jB.

fJzdok rKXh okFNoh p[Ykgk g?BFB

;ehw ns/ fJzdok rKXh okFNoh ftXtk

g?BFB ;ehw pko/ ikDekoh ns/ T[BQK dh

T[g:'rsk L

go w[Zy w[Zdk fJj j? fe eh fJBQK

;ehwK dk bkG gSkD/ }o{oswzd p}[orKe'b gj[zu fojk j?. Gkos ftZu npkdh d/

T[wo dok} j'D d/ frnkB nXko ;ot/s'I gsk brdk j? fe fJzdok rKXh okFNoh

p}[or g?BFB ;ehw ns/ fJzdok rKXh

8 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

okFNoh ftXtk g?BFB ;ehw pko/ ;ot/ehs/ p}[orK ftZu ikro{esk eqwtko 79ns/ 72 ;h go FkfJd jh 13 gqfsFs B/fJzdok rKXh okFNoh p}[or g?BFB ;ehws'I ns/ 20 gqfsFs ftXtktK B/ fJzdokrKXh okFNoh ftXtk g?BFB ;ehw s'I bkGT[mkfJnk ;h. fJzdok rKXh okFNoh p}[org?BFB ;ehw pko/ ikro{esk rohph o/yks'I EZb/ d/ p}[or wodK ftZu 81 gqfsFsns/ p}[or n"osK ftZu 71 gqfsFs ;hgo rohph o/yk s'I EZb/ d/ 22 gqfsFsp}[or nkdwh th FkfJd jh fJ; dkbkG T[mk oj/ ;B. n"osK ftZu fJjfrDsh w[Ffeb Bkb 15 gqfsFs ;h.

fiE'I sZe fJzdok rKXh okFNohfiE'I sZe fJzdok rKXh okFNohfiE'I sZe fJzdok rKXh okFNohfiE'I sZe fJzdok rKXh okFNohfiE'I sZe fJzdok rKXh okFNohftXtk g?BFB ;ehw dk ;tkbftXtk g?BFB ;ehw dk ;tkbftXtk g?BFB ;ehw dk ;tkbftXtk g?BFB ;ehw dk ;tkbftXtk g?BFB ;ehw dk ;tkbj?, rohph o/yk s'I EZb/ dhnKj?, rohph o/yk s'I EZb/ dhnKj?, rohph o/yk s'I EZb/ dhnKj?, rohph o/yk s'I EZb/ dhnKj?, rohph o/yk s'I EZb/ dhnK70 gqfsFs p}[or n"osK fJ;70 gqfsFs p}[or n"osK fJ;70 gqfsFs p}[or n"osK fJ;70 gqfsFs p}[or n"osK fJ;70 gqfsFs p}[or n"osK fJ;pko/ ikD{ jB, go f;oc 20pko/ ikD{ jB, go f;oc 20pko/ ikD{ jB, go f;oc 20pko/ ikD{ jB, go f;oc 20pko/ ikD{ jB, go f;oc 20g q fsFs jh fJ; dk bkGg q fsFs jh fJ; dk bkGg q fsFs jh fJ; dk bkGg q fsFs jh fJ; dk bkGg q fsFs jh fJ; dk bkGT[mkT[IdhnK jB. ;Zs okiK ftZuT[mkT[IdhnK jB. ;Zs okiK ftZuT[mkT[IdhnK jB. ;Zs okiK ftZuT[mkT[IdhnK jB. ;Zs okiK ftZuT[mkT[IdhnK jB. ;Zs okiK ftZuth ekch fGzBsk j? go w'N/ s"oth ekch fGzBsk j? go w'N/ s"oth ekch fGzBsk j? go w'N/ s"oth ekch fGzBsk j? go w'N/ s"oth ekch fGzBsk j? go w'N/ s"os/ fJzdok rKXh okFNoh p}[ors/ fJzdok rKXh okFNoh p}[ors/ fJzdok rKXh okFNoh p}[ors/ fJzdok rKXh okFNoh p}[ors/ fJzdok rKXh okFNoh p}[org?BFB ;ehw ~ gzikp, UvhFkg?BFB ;ehw ~ gzikp, UvhFkg?BFB ;ehw ~ gzikp, UvhFkg?BFB ;ehw ~ gzikp, UvhFkg?BFB ;ehw ~ gzikp, UvhFkns/ fjwkub gqd/F ftZu uzrkns/ fjwkub gqd/F ftZu uzrkns/ fjwkub gqd/F ftZu uzrkns/ fjwkub gqd/F ftZu uzrkns/ fjwkub gqd/F ftZu uzrkj[zrkok fwfbnk j? id'I fe fJzdokj[zrkok fwfbnk j? id'I fe fJzdokj[zrkok fwfbnk j? id'I fe fJzdokj[zrkok fwfbnk j? id'I fe fJzdokj[zrkok fwfbnk j? id'I fe fJzdokrKXh okFNoh ftXtk g?BFBrKXh okFNoh ftXtk g?BFBrKXh okFNoh ftXtk g?BFBrKXh okFNoh ftXtk g?BFBrKXh okFNoh ftXtk g?BFB;ehw UvhFk, e/obk, gZSwh;ehw UvhFk, e/obk, gZSwh;ehw UvhFk, e/obk, gZSwh;ehw UvhFk, e/obk, gZSwh;ehw UvhFk, e/obk, gZSwhpzrkb ns/ fjwkub gqd/F ftZupzrkb ns/ fjwkub gqd/F ftZupzrkb ns/ fjwkub gqd/F ftZupzrkb ns/ fjwkub gqd/F ftZupzrkb ns/ fjwkub gqd/F ftZu

uzrh ub ojh j?.uzrh ub ojh j?.uzrh ub ojh j?.uzrh ub ojh j?.uzrh ub ojh j?.

xZN ngDkT[D d/ ekoBxZN ngDkT[D d/ ekoBxZN ngDkT[D d/ ekoBxZN ngDkT[D d/ ekoBxZN ngDkT[D d/ ekoB

Gkos ftZu npkdh d/ T[wo dok}j'D d/ frnkB nXko ;ot/ s'I gqkgsr[Dkswe nzeV/ ns/ tZy-tZy okiK ftZubkr{ eoB d/ s}op/ pko/ e[ZM j'o S'N/-S'N/ ;ot/, j/m fby/ ekoB ;gZFN eod/jB L

• nBgVQ rohp p}[orK tb'I :'rgkso j'D dhnK FosK fit/I fe gSkD;p{s, T[wo dk ;p{s, rohph o/yk s'I EZb/j'D dk ;p{s, gzukfJs w?IpoK tb'I f;ckoF

nkfd d;skt/}K ~ g/F eoB ftZu nkT[DtkbhnK efmBkJhnK. fJ; B/ ftu'fbnK,foFtsy'oh ns/ iks gZygks ~ iBw fdZskj?.

• rohph o/yk s'I EZb/ d/ gfotkoKdh ;{uh dh gqwkDesk dh xkN fi; BkbX'ykXVh ns/ Bebh wkwb/ j' iKd/ jB.

• g?BFB F[o{ j'D ftZu bzpk ;wKbrDk.

• Bkekch g?BFB oew.

• :'r bkGgksoK dh gSkD Bk eo;eD ekoB, okiK ~ fBoXkos czvK dhg{oh tos'I Bk j' ;eDk.

;otftnkgh;otftnkgh;otftnkgh;otftnkgh;otftnkgh g?BFBg?BFBg?BFBg?BFBg?BFB ;ehw;ehw;ehw;ehw;ehw dhdhdhdhdh wzrwzrwzrwzrwzr

fJBQK ;wZf;nktK T[s/ ekp{ gkT[D

bJh, g?BFB gohFd B/ 55O wodK ns/

50O n"osK bJh 2000 o[gJ/ wjhBk iK

xZN s'I xZN w}d{oh dk 50 gqfsFs i' th

tX/o/ j't/, wjhBk ;otftnkgh |?o-:'rdkB

p[Ykgk g?BFB gqDkbh dh wzr ehsh j?.

;G p}[or fiBQK dh nkwdB, nkwdB

eo ndkfJrh bJh T[go fdZsh do s'I

tXhe j? ns/ i' T[go fdZsh gq;skts

g?IBFB s'I d{;o/ ;o'sK s'I tX/o/ g?BFB b?

oj/ j'D ~ fJ; gqDkbh ftZu'I pkjo oZfynk

frnk j?.

f;ZX/ fj;kp nB[;ko 60 ;kb dhT[wo s'I tv/o/ ;G p}[orK ~ 2000 o[gJ/wjhBk ndk eoB Bkb tZX s'I tZX GkobrGr 249238 eo'V o[gJ/ dk gt/rk.n;b Gko xZN j't/rk feT[Ife ukb{ g?BFB;ehwK okjhI you/ dh pZus j' ikt/rh.go fJj fXnkB d/D :'r j? fe ftnkgeskns/ fwbD tkbh g?BFB d't/I tXkT[D fij/b'e b[GkT{ sohe/ ngDkT[D Bkb ;oekod/ ;o'sK T[go Gko g? ;edk j? fi; BkbiK sK tX/o/ N?e; br ;ed/ jB ns/ iKwfjzrkJh tX ;edh j? fiBQK dk p}[orKT[go th n;o g?Idk j?. fJ; bJhFw{bhns ftZu'I pkjo oZyD d/ Y[Zet/Iwkgdzv j'Dk pj[s nfjw j?. gq;skts;otftnkgh g?BFB ;ehw ftZu'I nkwdBeo ndk eoB tkfbnK ~ pkjo oZfynkfrnk j? go g/Iv{$y/sh y/so d/ pj[s/p}[orK dh gSkD eoB bJh Fw{bhnsftZu'I pkjo oZyD d/ wkgdzv dh u'D pj[sn"yh j?. fJ; s'I fJbktk, Gkt/I nkwdB;[oZfynk pj[s wjZstg{oB j? go fJjf;js ;[oZfynk ns/ y[oke ;[oZfynk bJhrohpK ~ fdZshnK ikD tkbhnK w[cs;/tktK dk pdb BjhI pD ;edh.

w"i{dk ;oeko dhnK gfjbKw"i{dk ;oeko dhnK gfjbKw"i{dk ;oeko dhnK gfjbKw"i{dk ;oeko dhnK gfjbKw"i{dk ;oeko dhnK gfjbK

w"i{dk ;oeko tb'I F[o{ ehshnK ;ehwKfit/I fe nNb g?BFB :'iBk, gqXkB wzsoh

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 9

iB XB :'iBk, ihtB fiUsh :'iBk, gqXkBwzsoh iB ;[oZfynk phwk :'iBk j[D sZeftukohnK ;ehwK d/ s[bBkswe BjhI jBfeT[Ife fJj ;t? :'rdkB tkbhnK ;ehwKjB ns/ f;oc p}[orK bJh jh BjhIjB. go fJj gZe/ s"o s/ GftZy dhp}[or npkdh dh ;[oZfynk T[go gqGktoydhnK jB.

|?o ;zrfms y/so bJh nNb g?BFB:'iBk ykskXkoeK ~ 1000 s'I 5000 o[gJ/sZe gqfs wjhBk g?BFB dh }kwBh b?Idhj?. ;oeko ykskXkoe tb'I iwQK okFh dk50 gqfsFs iK 100 o[gJ/ ;kbkBk i' thxZN j't/ nkgD/ tb'I fjZ;k gkt/rh. f;ocT[j |?o nkwdB eodksk i' fe;/ j'oek~Bh g?BFB ;ehw ftZu Fkwb BjhI jB,fJ; d/ gkso j'Dr/. ;oeko f;oc T[BQKbJh nkgDk :'rdkB d/t/rh i' fJ;;ehw ftZu 1 i{B s'I 31 d;zpo 2015sZe Fkwb j' rJ/ jB.

2015 ftZu F[o{ ehsh rJh iB;[oZfynk phwk :'iBk ;oeko dh wZddrkoh;ehw j? i' d[oxNBk phwk w[jZJhnkeodh j?. 18-70 ;kb dh T[wo d/ftnesh fiBQK e'b p?Ie yksk j?, fJ;

;ehw dk 12 o[gJ/ ;kbkBk gqhwhnw ndk

eo e/ bkG T[mk ;ed/ jB. gqhwhnwyks/ ftZu'I ndk eoBk j[zdk j? iK T[BQK d/

yks/ ftZu'I nkgD/ nkg eZN fbnk iKdk j?.d[oxNBk ftZu w"s j' ikD dh ;{os ftZuiK ;EkJh s"o s/ ngkji j' ikD dh ;{os

ftZu 2 bZy o[gJ/ ndk ehs/ iKd/ jB ns/nzfFe ngkjig[D/ bJh fJe bZy o[gJ/.

fJj ;ehw 2014 ftZu F[o{ ehsh gqXkBwzsoh iB XB :'iBk Bkb i[Vh j'Jh j?.

fJ; ;ehw nXhB iB XB :'iBk ykskXkoeK~ tZyohnK-tZyohnK ftZsh ;/tktK fit/I fe

b'V g?D T[s/ g{ih T[Xko, phwk, oewG/iDk, UtovokcN ;j{bs nkfd fBFfus

eodh j?. fJ; ;ehw nXhB yks/ }ho'p?b?I; Bkb y'bQ/ ik ;ed/ jB. fJBQK

ykfsnK ~ y'bQD dk sohek pj[s n;kBj?. fJj ;ehw fJe bZy o[gJ/ dk d[oxNBk

phwk ns/ 30,000 o[gJ/ dk ihtB phwkw[jZJhnk eodh j? i' ykskXkoe dh w"s

pknd ndk eoB :'r j[zdk j?. \otoh2017 sZe 27 eo'V s'I tZX yks/ y[ZbQ u[Ze/

;B fiBQK ftZu 665 nop o[gJ/ iwQK ;B.fJ; ;ehw dh UtovokcN ns/ j'o

;j{bsK b?D bJh Bebh yks/ y[ZbQD ekoB

pj[s nkb'uBk th j'Jh j?. fJ; dhnkb'uBk iBse y/so d/ p?IeK T[go pj[stkX{ Gko gkT[D ekoB th j'Jh j?.

2015 ftZu F[o{ j'J/ gqXkB wzsohihtB fiUsh phwk :'iBk, ihtB phwkgkfb;h w[jZJhnk eodh j? i' gkfb;h Xkoedh w"s s'I pknd T[; d/ gfotko ~ d'bZy o[gJ/ ndk eodh j?. 18-50 ;kbdh T[wo d/ ftnesh fJ; ;ehw ftZuFkwb j' ;ed/ jB. jo ;kb 31 wJhs'I gfjbK 330 o[gJ/ dk gqhwhnw ndkeoBk j[zdk j?.

fJBQK ;ehwK dk ;wkb'uBkswenKebB eoBk jkb/ pj[s ibdpk}hj't/rh. d{;fonK dh soQK, eZ[M p}[or thfJBQK ;t?-:'rdkB ;ehwK s'I bkG T[mk;ed/ jB go n;bh w[Zdk rohpK, g{ohsoQK d{;fonK T[go nkFfos, fpBK fe;/nkwdB iK ikfJdkd oyD tkb/ d[opbp}[orK ~ ;[oZfynk w[jZJhnk eotkT[Ddk j?. Fw{bhns ftZu'I pkjo oZyD d/Y[et/I wkgdzv ngDk e/ }o{oswzdK dhgSkD, no}h d/D d/ sohe/ ~ ;"yk eoBk,u[;s do[;s d/n gqDkbh w[Zy u[B"shnKjB.

nzs ftZu, fJ; sZE T[go }'onzs ftZu, fJ; sZE T[go }'onzs ftZu, fJ; sZE T[go }'onzs ftZu, fJ; sZE T[go }'onzs ftZu, fJ; sZE T[go }'od/D dh b'V j? fe fe;/ thd/D dh b'V j? fe fe;/ thd/D dh b'V j? fe fe;/ thd/D dh b'V j? fe fe;/ thd/D dh b'V j? fe fe;/ th;ehw ftZu, fi; ftZu o[fgnk;ehw ftZu, fi; ftZu o[fgnk;ehw ftZu, fi; ftZu o[fgnk;ehw ftZu, fi; ftZu o[fgnk;ehw ftZu, fi; ftZu o[fgnkg?;k Fkwb j't/, Gkt/I T[j fezBhg?;k Fkwb j't/, Gkt/I T[j fezBhg?;k Fkwb j't/, Gkt/I T[j fezBhg?;k Fkwb j't/, Gkt/I T[j fezBhg?;k Fkwb j't/, Gkt/I T[j fezBhth uzrh soQK ;'uh ;wMh feT[Ith uzrh soQK ;'uh ;wMh feT[Ith uzrh soQK ;'uh ;wMh feT[Ith uzrh soQK ;'uh ;wMh feT[Ith uzrh soQK ;'uh ;wMh feT[IBk j't/, i/eo T[j ekoroBk j't/, i/eo T[j ekoroBk j't/, i/eo T[j ekoroBk j't/, i/eo T[j ekoroBk j't/, i/eo T[j ekorofBrokBh gqDkbh okjhI iKuh BkfBrokBh gqDkbh okjhI iKuh BkfBrokBh gqDkbh okjhI iKuh BkfBrokBh gqDkbh okjhI iKuh BkfBrokBh gqDkbh okjhI iKuh Bkik ojh j't/, sK T[; ftZuik ojh j't/, sK T[; ftZuik ojh j't/, sK T[; ftZuik ojh j't/, sK T[; ftZuik ojh j't/, sK T[; ftZufoFtsy'oh j'D ns/ Bk:kpfoFtsy'oh j'D ns/ Bk:kpfoFtsy'oh j'D ns/ Bk:kpfoFtsy'oh j'D ns/ Bk:kpfoFtsy'oh j'D ns/ Bk:kp;o'sK dh d[otos' I j'D dh;o'sK dh d[otos' I j'D dh;o'sK dh d[otos' I j'D dh;o'sK dh d[otos' I j'D dh;o'sK dh d[otos' I j'D dh;zGktBk pDh ofjzdh j?.;zGktBk pDh ofjzdh j?.;zGktBk pDh ofjzdh j?.;zGktBk pDh ofjzdh j?.;zGktBk pDh ofjzdh j?.

(b/ye w[zpJh ;fEs t;'I ftfrnkB pko/nzsookFNoh ;z;Ek nkJh nkJh gh n?`; d/ftek; nfXn?B ftGkr d/ ;kpek ekoiekoh

vkfJo?eNo ns/ w[yh jB)

e-mail :[email protected]

10 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

c'e;c'e;c'e;c'e;c'e;

ihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[DkihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[DkihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[DkihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[DkihtB dh d{ih gkoh dh ;[oZfynk :ehBh pDkT[Dk

pdoh f;zx Gzvkohpdoh f;zx Gzvkohpdoh f;zx Gzvkohpdoh f;zx Gzvkohpdoh f;zx Gzvkoh

BFB iK p[Ykg/ d/ ;w/I dhnkwdB ;wkfie ;[oZfynk YKu/

dk fJe nfjw nzr j?. fJj p[Ykg/ d/;w/I ftZu rohph ~ tXkT[D iK xNkT[Dd/ i'fyw ~ gqphDsk gqdkB eodk j? ns/;/tk-w[esh s'I pknd ;ko/ ihtB dh ygs~ gZXok eoB ns/ f}zdrh d/ fwnko ~poeoko oZyD dk fJe ;kXB j?. g?BFBgqDkbh fJ; d/ rkjeK bJh gj[zu:'r,wkbh s"o s/ fBg[zB ns/ nkofEesk bJhY[etK j'Dk ukjhdk j? sK fe fJj feZskekohdbK ns/ nkwdB YKu/ sZe tZX s'I tZXgj[zu jkf;b eo ;e/. g?BFB YKu/ ~fgSb/ fszB djkfenK ftZu d[BhnK d/ eJhd/FK ftZu ekch ;[Xkfonk frnk j? sK feT[; ~ wkbh s"o s/ fNeD:'r ns/ tXojhnK ftFtftnkgh u[B"shnK Bkb BfiZmD:'r pDkfJnk ik ;e/ ns/ n;zrfms$|?o n;zrfms y/so ftZu T[BQK dk dkfJoktX ;e/.

otkfJsh s"o s/ Gkos ftZu p[YkgknkwdB ;[oZfynk ;KM/ gfotkoe YKu/ ftZugqdkB ehsh iKdh j? i' fe e[M ;wKgfjbK sZe ;kvhnK iVK ftZu Fkfwb ;h,go otkfJsh gfotkoe wdd j[D feZs/ftZAu nk ojhnK spdhbhnK, FfjoheoBns/ fJefjo/ gfotkoK d/ j'Id ftZu nkT[DekoB ysw j[zdh ik ojh j?. fJ; s'IfJbktk iBw ns/ w"s do ftZu ewhnkT[Idh ik ojh j?, w?vheb ;kfJz; ftZusoZeh j' ojh j?, nkwdB dk okFNohgZXo tZXdk ik fojk j?, f}zdrh fiT[D dh

g?g?g?g?g? do tX ojh j? ns/ e[ZM ;w/I gfjbK;/tk-w[es j'D s'I pknd ftnesh d/fiT{Id/ ofjD dh i' do ;h, T[; ftZu j[DtkXk j[zdk ik fojk j?. fJe gk;/ T[GoojhnK nkpkdh ;zpzXh u[B"shnK ns/ d{i/gk;/ g?BFB gqDkbh dk tX fojk wkbhp'M pj[s ;ko/ d/FK ftZu g?BFB ;[XkoKdk w[Zy ekoB pfDnk.

g?BFB iK gqkthv?IN czv iK ;/tk-w[esh s'I pknd fwbD tkbk czv iK;/tk-w[esh bkG, fiBQK ~ fe tZy-tZy YzrBkb p[Ykgk nkwdB ;[oZfynk fejk ikdkj?, j[D fJfsjk;e s"o s/ f;oc ;zrfmsy/so d/ toeoK sZe jh, fit/I fe ;oekohB"eohnK, iBse y/so dhnK B"eohnK ns/fBZih y/so d/ e[ZM tZv/ ndkfonK d/toeoK sZe jh ;hws j' rJhnK jB.Gkosh g?BFB YKuk, 2004 ftZu j'J/g?BFB ;[XkoK s'I gfjbK sZe j/m fbyhnKg?BFBK, gqkthv?IN czvK, ;/tkw[esh :'iBktKsZe jh ;hws ;h.

(T) N?e; czv s/ ekfJw ;wkfieg?BFB, i' fe 60 ;kb s'I T[go T[wotor d/ rohph o/yk s'I j/mK d/ b'eK,ngkjiK, ns/ ftXtktK ~ xZN s'I xZNgZXo dh ;[oZfynk okFNoh ;[oZfynk ;jkfJskgq'rokw (n?B n?; J/ gh) nXhB gqdkBehsh iKdh j?.

(n) ;?INob f;tb ;oftf;} g?BFB;ehw, 1972 e/Ido ;oeko d/ w[bk}wK ~;/tkw[esh d/ w"e/ T[s/ fdZsh ikD tkbh

g?BFB ;ehw j?. fJj g?BFB T[BQK w[bk}wKbJh j? i' fe 2004 s'I gfjbK e/IdohB"eoh ftZu Fkfwb j'J/ ;B. nfijhnK jh;ehwK oki ;oekoK d/ w[bk}wK ns/ eJhj'o iBse y/so d/ w[bk}wK, p?IeK, phwkezgBhnK nkfd d/ w[bk}wK bJh th bkr{jB.

(J) w[bk}w gqkthv?IN czv (Jh ghn?c) ns/ fJzgbkJh} g?BFB ;ehw (Jhgh n?;), i' fe w[bk}w gqkthv?IN czv;zrmB (Jh gh n?c U) d/ gqpzX nXhBjB ns/ iBse ns/ fBZih y/so d/ T[BQKB'NhckJhv ndkfonK bJh jB fiE/ fe 20iK fJ; s'I tZX w[bk}w ezw eod/ jB.

(;) ek~Bh s"o s/ feZskekohnK T[s/gqkthv?IN czv fit/I fe e'bk ydkDK dkgqkthv?IN czv, ;w[zdo ftZu ezw eoBtkfbnK dk gh n?c, nk;kw Nh gbKN/FBgh n?c nkfd.

(j) ;/tkw[es g?BFB :'iBktK, i'ihtB phwk ezgBhnK ns/ fwT{u[nb czv}tb'I ubkJhnK ik ojhnK jB ns/ gpfbegqkthv?IN czv, i' fe Gkos ;oeko tb'Ip?IeK ns/ vke xoK okjhI g/F ehsk ikfojk j?. fJ; ftZu e'Jh th ftnesh fBZihs"o s/ Fkfwb j' ;edk j?. fJBQK dkbkG fJj j? fe fJBQK ftZu N?e; S'N thfwbdh j?.

Gkos ftZu g?BFB ;[XkoK dh b'VfJe gk;/ f;tb ;[XkoK d/ czv ofjs ns/piN ;zpzXh p'M, fBoXkos bkGK, ;/tkw[esh

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 11

b?D t/b/ w[bk}w dh sB]kj ns/ d{i/gk;/ p[Ykg/ t/b/ nkwdB ;[oZfynk dh;ehw nXhB |?o ;zrms y/so d/ tZX s'ItZX b'eK ~ fbnkT[D dh b'V, fiBQK dhfrDsh ezwekih b'eK dh 84 gqfsFs d/pokpo j?, ekoB pDh. tZy-tZy wkfjoew/NhnK fit/I fe Ubv J/i ;'Fb fJBew;feUoNh (U J/ n?; nkJh n?;), GZNkukohnk,ozrkukohnk nkfd dhnK g?BFB YKu/ ~ngDkT[D dhnK f;ckoFK ns/ nkpkdh;zpzXh o[MkBK ekoB Gkos B/ fBoXkosbkGK nXhB g?BFB gqDkbh s'I bKG/ jZN e/BthI g?BFB ;ehw F[o{ ehsh fi; ~B?FBb g?BFB czv (n?B gh n?;) dk BKfdZsk frnk. B?FBb g?BFB gqDkbh (n?Bgh n?;) fJe fBoXkos fjZ;k gkT{ ;ehwj? fi; dk gqpzX g?BFB czv o?r{b/Nohn?Iv fvt?bgw?IN nEkfoNh (gh n/c nkovh J/), fJzvhnk tb'I ehsk iKdk j?. n?Bgh n?; w[Yb/ s"o s/ ;oekoh w[bk}wK(jfEnkopzd c"iK ~ SZv e/) bJh bk}whs"o s/ F[o{ ehsh rJh ;h, i' fe gfjbhiBtoh 2004 s'I pknd B"eoh ftZu Fkfwbj'J/ ;B. pknd ftZu oki ;oekoK d/w[bk}wK sZe th fJj tXk fdZsh rJhnzsw s"o s/ fJj iBse ns/ fBZih y/sod/ ;ko/ Gkosh w[bk}wK bJh 1 wJh2009 s'I fJZSe nXko T[s/ bkr{ eofdZsh rJh. j[D n?B gh n?; ;ko/ GkoshFfjohnK bJh w[jZJhnk j? sK fe T[jnkgDh ezw ekih f}zdrh d"okB fB:wpZXYzr Bkb g{zih fBt/F eo ;eD ns/w[tkw[es j'D T[s/ g?BFB jkf;b eo;eD. n?B gh n?; ;oekoh w[bk}wKbJh bk}wh j?. T[BQK dh sB]kj dk 10gqfsFs (w[Ybh sB]kj iwQK vh J/) ns/fJ; d/ pokpo dh oew wkbe d/ yks/ftZu'I g?BFB yks/ ftZu gkJh iKdh j?. fJ;yks/ ~ w[bk}w dk ;EkJh ;/tkw[es ykskBzpo (gh nko J/ n?B) fejk ikdk j?.T[j ftnesh i' fe ;t?-fJZSe nkXko T[s/n?B gh n?; ~ ngDkT[Id/ jB, T[j xZN'-

xZN jo ;kb 1000 o[gJ/ fJ; ftZufBt/F eo ;ed/ jB. fJ; oew ~ fJeftnesh dh nkwdB d/ gZXo d/ nXkoT[s/ tXkfJnk th ik ;edk j?. fJjoewK gh n?c nko vh J/ tb'I gqdkBehshnK nrtkJh bhjK d/ nXko T[s/fBt/F ehshnK ik ;edhnK jB. fJBQK ~;oeko ;feUoNhnK, ekog'o/N fvp?Iuo},pKv} ns/ ;Ekgs ftt;kfJe ezgBhnK, i'fe gh n?c nko vh J/ e'b ofi;Novj'D, d/ fJeftNh F/no} ftZu fBt/F ehskik ;edk j?. rkje dh fJj wo}h j[zdhj? fe g?BFB czv dh u'D eo/ s/ fBt/Fdk c?;bk eo/. (fJeftNh, ekog'o/N pKv},fvp?Iuo}, ;oekoh ;feUfoNh} ftZu'I). fJju'D nkgDh i'fyw T[mkT[D dh ;woEknB[;ko ehsh ik ;edh j?. fBZih;feUfoNhnK dh u'D g?BFB czv w?B/ioKtb'I fJe ftFkb n;k;/ d/ dkfJo/ ftZu'Iehsh iKdh j?.

n?B gh n?; dk fJe |?o-y[ZbQkT[;koh Yzr j[zdk j? fiE/ fe tZy-tZy;orowhnK fit/I fe rkje dk gziheoBnkfd ehsk iKdk j?, ;w/I-;w/I T[s/ g?BFBdh feFs t;{bh iKdh j?, fBZih rkjeK dkfoekov oZfynk iKdk j?, rkjeK d/ czvdh g{fbzr ehsh iKdh j?, czvK ~ ftZshwkoehN ftZu ftZsh ;feUoNhnK ftZubrkfJnk iKdk j?, ;feUoNhnK dk foekovoZfynk ikdk j?, g?BFB nkfd dk gqpzXehsk iKdk j?. fJj ezw tZy-tZy ;z;EktK,ftu'fbnK ~ ;"Ig/ iKd/ jB. fJj u'D T[BQKdh w[jkos ns/ frnkB d/ nXko T[s/ehsh iKdh j?. fJ; ftZu ;oekoh d\sokdk fJe ;?N (gh J/ U} ns/ vh vh U})Fkwb j[zdk j? i' fe ;oekoh w[bk}wK,p?IeK, ns/ |?o-p?Ifezr ftZsh ezgBhnK bJhtZy-tZy n?`B gh n?`; Bkb ;zpzfXs;orowhnK ubkT[Id/ jB fiBQK ~ g[nkfJzN;nkc go?;?I; (gh U gh) fejk ikdk j?.T[BQK ~ n?B gh n?; yks/ y'bQD, rkjeKs'I g?;/ b?D ns/ T[; oew ~ NoZ;Nh p?Ie

ftZu n?B gh n?; NoZ;N yks/ ftZu iwQKeotkT[D dk nfXeko j[zdk j?. foekovoZyD tkbh e/Idoh J/iz;h (;h nko J/)rkjeK d/ nzefVnK dk foekov oZydh j?ns/ n?B gh n?; ftZu tZy-tZy ezw eoBtkfbnK Bkb skbw/b fpmkT[Idh j?. fJjJ/iz;h jo rkje ~ ftF/F ;EkJh foNkfJow?INyksk Bzpo (gh nko J/ n?B) ikoh eodhj?, ;ko/ gh nko J/ n?B dk vkNkp/;;zGkbdh j? ns/ jo rkje d/ yks/ ftZugh nko J/ n?B nXhB j'D tkb/ b?D-d/D ~ foekov eodh j?. fJj n?B ghn?; NoZ;N ns/ j'o ftu'fbnk fit/I fe;oekoh B'vb d\soK, gh J/ U}, vh vhU}, gh U gh}, foNkfJow?IN ;bkjekoK,NoZ;Nh p?IeK, g?BFB czv, n?B[fJNh ;oft;gqdkB eoB tkfbnK, ns/ rkjeK dofwnkBftu'b/ ti'I ezw eodh j?. n?B gh n?;bJh e/Idohfeqs foekov oZyDk fJj :ehBhpDkT[Idk j? fe fBZih g?BFB yksk d/F GoftZu fes/ th, fe;/ th feZs/ ftZu ns/ fe;/th o'}rko ftZu fbikfJnk ik ;edk j?.n?B gh n?; dk gqpzX T[u gZXoh seBkb'ihnXhB ehsk iKdk j?. ;{uBktK ns/ czvKdk ndkB gqdkB fJZe fJb?eNqkfBe nkXkfoswkj"b ftZu j[zdk j? fi; Bkb rsh,;jhgB ns/ fBg[zBsk :ehBh pDdh j?.g?BFB czv (gh n?c}) i' fe gh n?c nkovh J/ e'b ofi;Nov jB, ~ nfXekoj[zdk j? fe T[j rkje d/ g?BFB czv ~gh n?c nko vh J/ dhnK fBt/F jdkfJsKnB[;ko rkje d/ fjZs ftZu brkT[D.

fJe n?B gh n?; yksk ;oekoh y/softZu ezw eod/ ftneshnK tb'I vo"fJzrn?Iv fv;pof;zr nkch;o (vh vh U) okjhIiK g/n n?Iv nekT[IN nkch;o (gh J/ U)okjhI y[bQtkfJnk ik ;edk j?. ekog'o/Ny/so ftZu iK n;zrfms y/so ftZu fJjyksk fe;/ th g[nkfJzN; nkc gq?}?I; (gh Ugh}) okjhI y[bQtkfJnk ik ;edk j?. fJBQKftZu iBse ns/ fBZih y/so d/ p?Ie,gqkJht/N y/so d/ p?Ie, vkexo ns/ e[M

12 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

|?o-p?Ifezr ftZsh ;z;EktK Fkwb jB.nfij/ ;z;EkBK d/ d/F Go ftZu 60,000s'I tZX d\so jB. fJBQK d/ w[bk}wfBoXkos rkje ofi;Nq/FB ckow (n?Bn?; nko n?c-1) Go e/ ns/ T[; ~ ghU gh e'b nkgD/ rkje dh ikD' (e/tkJh ;h) d;skt/} - FBkys ns/ gs/ d/;p{s ;w/s iwQK eotk e/ y'bQ ;ed/ jB.f;oc e[M jh gh U gh} dhnK FkyktK iKB[wkfJzdk d\so iK poKuK ftd/FK ftZujB. gh U gh} dh ft;fsqs ;{uh (www.

pfrda.org.in) ns/ (www.npscra.nsdl.

co.in) T[s/ w[jZJhnk j?. e'Jh th ftneshnkgDk n?B gh n?; yksk nkBbkJhB n?Bgh n?; g'oNb okjhI n?B gh n?; NoZ;Ndh t?p;kJhN (www. npstrust.org.in) T[s/y'bQ ;edk j?. Jh n?B gh n?; nXhBfJe ftnesh nkgDk n?B gh n?; yksknkBbkJhB nkXko iK g?B ekov dh tos'Ieoe/ s/ p?Ie yksk e/ tkJh ;h d;skt/}Bkb y'bQ ;edk j?. fJj e[ZM gh U gh}tb'I nkgD/ rkjeK ~ fJzNoB?N g'oNb}okjhI w[jZJhnk eotkJh iKdh nkBbkJhBofi;Nq/FB ;j{bs s'I fJe tkX{ ;j{bsj?. n?B gh n?; d/ w?Ipo pD e/ fJerkje fJe ;Ekjh foNkfJow?IN yksk Bzpo(gh nko J/ n?B) jk;b eodk j? fi;ftZu T[; dh ;koh oew iwQK j[zdh j? ns/fJ; ~ d/F Go dh fe;/ th EK T[s/ ns/fe;/ th o'}rko ftZu spdhb ehsk ik;edk j?. fJj seBkb'ih d/ nkXko T[s/ezw eodk j? fJ; bJh rkje nkBbkJhBnkgD/ ykfsnK ~ t/y ;ed/ jB. T[jn?B gh n?; w'pkJhb n?g okjhI th fJ;~ t/y ;ed/ jB.

e/Ido ;oeko d/ w[bk}wK bJh n?Bgh n?; ~ bkr{ eoB bJh Gkos ;oekod/ ftZs wzsokbk B/ d;zpo 2003 ftZufJe B'Nhfce/FB ikoh ehsk ;h, fJ; ~nwb ftZu fbnkT[D bJh ezNo'bo iBobnkc nekT{IN; B/ iBtoh 2004 ftZufJe U n?w ikoh ehsk. iBtoh 2004 s'I

wkou 2008 sZe n?`B gh n?`; ftZuw[bk}wK dh nkJh oew iBse yks/ ftZuoZyh rJh ns/ fJ; dh ;KG ;zGkb dkezw e/Idoh g?BFB yksk d\so tb'I ehskiKdk fojk. fJj czv gh n?c nko vh J/tb'I F[o{ ehs/ rJ/ No;Nh p?Ie e'b wkou2008 s'I pknd oZy/ ikD bZr/. T[; p?Iedk ezw fJ; oew ~ ;oeko tb'I w[Yb/s"o s/ ikoh ehshnK fBt/F nrtkJh bhjKnB[;ko wkoehN ftZu brkT[Dk ;h. fJ;oew T[s/ 8 gqfsFs ;kbkBk ftnki;oeko tb'I sd sZe ndk ehsk iKdk ;hid sZe fe T[; ~ No;Nh p?Ie jtkb/BjhI ehsk iKdk ;h. ezNo'bo iBob nkcnekT{IN;, youk ftGkr d/ d\so B/fJe ft;fsqs gqDkbh ns/ ;wK ;hwk n?Bgh n?; oewK ~ e/Idoh foekov ehfgzrJ/iz;h ns/ No;Nh p?Ie ftZu iwQK eotkT[DbJh ;szpo 2008 ftZu ikoh ehsh. fJ;/soQK ;op Gkosh ;/tktK (J/ nkJh n?;) d/nfXekohnK bJh nwbk ftGkr tb'I oki;oekoK d/ w[Zy ;eZsoK ~ ;szpo 2009ftZu nrtkJh bhjK ikoh ehshnK rJhnK.

n?B gh n?; tb'I d' soQK d/ ykfsnKdh g/FeF ehsh iKdh j? fiBQK d/ BK jB,NkfJo-1 ns/ NkfJo-2. NkfJo-1 yksg?BFB yksk j? ns/ ;G bJh y'bQDk}o{oh j? ns/ NkfJo-2 yksk fJe fJZSsfBt/F yksk j?. NkfJo-1 yks/ ftZu'I nzFes"o s/ oew eYtkJh ik ;edh j? i' ferkje tb'I iwQK eotkJh rJh oew d/25 gqfsFs s'I tZX BjhI j'Dh ukjhdh.fJj oew pZfunK dh T[u ftZfdnk ns/ftnkj bJh, wekB yohdD iK T[;koheoB bJh, nkgDk iK gsBh dk, pZfunKdk iK nkfFqs wksk fgsk dk ftF/F fJbkieotkT[D bJh eYtkJh ik ;edh j?.nzFe s"o s/ fJj oew fe;/ jkd;/ iKihtB bJh ]soBke phwkoh d/ fJbkibJh th eYtkJh ik ;edh j?. oew iwQKeotkT[D d/ d"o ftZu fJe oew tZX s'ItZX fszB tko eYtkJh ik ;edh j?.

gfjbh tkoh fJj oew n?B gh n?; dkw?Ipo pDB s'I 3 ;kb pknd eYtkJh ik;edh j?. NkfJo-1 yks/ ftZu'I nzFe oeweYtkT[D T[s/ N?e; s'I g{oh S'N j[zdh j?.NkfJo-2 yks/ ftZu ;t?-fJZSe s"o s/ pZusehsh ik ;edh j? ns/ oew iwQK eotkT[Dns/ eYtkT[D ftZu g{oh bZue gqdkBehsh iKdh j?. go fJ; yks/ ftZu oewiwQK eotkT[D iK eYtkT[D ftZu e'JhN?e; S'N BjhI fdZsh iKdh.

;/tkw[es iK 60 ;kb dh T[wojk;b eo b?D T[s/ rkje nkgD/ gh nkoJ/ n?B ftZu xZN'-xZN 40 gqfsFs oewg?BFB bJh oZy/rk. ns/ pkeh 60 gqfsFsT[ekg[Zek eYtkJh ik ;e/rh. e[Zb eYtkJhoew dk 40 gqfsFs N?e; s'I S'N tkbkj't/rk. ;/tkw[esh t/b/ fwbh oew ~ thN?e; s'I S'N j't/rh. i/ e'Jh rkje 60;kb dh T[wo s'I gfjbK B"eoh fsnkrdkj?, T[; ~ xZN'-xZN 80 gqfsFs pekfJnkoew fBt/F eoBh gt/rh ns/ pkeh 20gqfsFs oew T[j eYtk ;e/rk. 60 ;kbdh T[wo s'I gfjbK iK ;/tkw[esh s'IgfjbK rkje dh w"s dh ;fEsh ftZu T[;tb'I Bkw}d ftnesh jh ;koh pekfJnkoew T[ekg[Zek fe;/ N?e; dh ndkfJrh s'IfpBK eYtk ;e/rk. wkoehNk d/ o[MkBK ~t/yd/ j'J/ fit/I fe ;feT[foNhnK Y[et/I;w/I T[s/ eYtkT[D bJh fJe rkjenkgD/ n?B gh n?; czv dh oew ~ 70;kb dh T[wo sZe oZy ;e/rk ns/ pKvKdh yohd 60 ;kb dh T[wo g{oh j'D iK;/tkw[esh s'I tZX s'I tZX 3 ;kb sZe Nkb;e/rk. oew ~ eYtkT[D d/ fJ; NkbDd/ gq'rokw d"okB ukj[D T[s/ ftneshfJ; ftZu nkgDk :'rdkB d/Dk ikoh oZy;edk j?.

gqtk;hgqtk;hgqtk;hgqtk;hgqtk;h GkoshnKGkoshnKGkoshnKGkoshnKGkoshnK bJhbJhbJhbJhbJh n?`Bn?`Bn?`Bn?`Bn?`B ghghghghgh n?`;n?`;n?`;n?`;n?`;

gqtk;h Gkosh (n?B nko nkJh})nkgD/ n?B gh n?; yks/ d/F gosD iKd/F Bk gosD d/ nkXko T[s/ y'bQ ;ed/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 13

jB. fJ; d/ bJh T[j nkgDh oew n?Bnko Jh$n?c ;h n?B nko$n?B nko UykfsnK okjhI iwQK eotk ;ed/ jB. tkg;Bk gosD tkb/ ftneshnK d/ ykfsnKbJh fwnkd g[ZrD iK nzFe oew eYtkT[DbJh n?B gh n?; czv f;oc n?B nko Uyks/ ftZu jh iwQK j' ;eDr/. n?B ghn?; yksk f;oc fBZih ftnesh d/ BK T[s/jh y'fbQnk ik ;e/rk ns/ fJ; ~ gktonkc nNkoBh (gh U J/) okjhI ubkfJnkik ;e/rk. i/ ftd/F ftZu yksk gh U gh;/tk gqdkB eoB tkb/ okjhI y[ZbQtkfJnkiKdk j? sK NkfJo-1 yks/ ftZu xZN'-xZN6000 o[gJ/ ns/ NkfJo-2 yks/ ftZu xZN'-xZN 2000 o[gJ/ iwQK eotkT[D/ g?Dr/.pknd ftZu fJj oew ;kbkBk nkXko T[s/iK fJ; s'I th xZN fwnkd T[s/ rkje dh;j{bs nB[;ko iwQK j' ;e/rh. ftd/FftZu ofjD tkb/ b'eK bJh gh U gh ;/tkyouk 8 nwoheh vkbo iK fJ; d/pokpo ;EkBe eoz;h ftZu j't/rk ns/w[Yb/ ukoi iwQK eotkJh rJh oew d/ 1gqfsFs d/ pokpo j'Dr/. ;ko/ |?o ftZshb?D-d/D-1 nwoheh vkbo iK fJ; d/pokpo dh ;EkBe eoz;h d/ fj;kp Bkbehs/ ikDr/. i/ yksk Gkos ftZu y'fbQnkiKdk j? sK xZN'-xZN w[Ybh oew ns/;kbkBk nzFdkB NkfJo-1 yks/ ftZu 500o[gJ/ ns/ 1000 o[gJ/ eqwtko j't/rh.Gkos ftZu yksk y'bQD T[s/ fJj oewGkos ftZu ofjD tkb/ b'eK d/ pokpoGkt 125 o[gJ/ ns/ 0H25 gqfsFs d/pokpo j't/rh ns/ fJ; ftZu xZN'-xZN 20o[gJ/ ns/ tZX s'I tZX 25,000 o[gJ/ iwQKeotkJ/ ik ;eDr/. jo |?o-ftZsh b?Dd/D bJh 20 o[gJ/ d/ fj;kp Bkb t;{b/ikDr/.

n?`B gh n?`; nXhB N?e; bkGn?`B gh n?`; nXhB N?e; bkGn?`B gh n?`; nXhB N?e; bkGn?`B gh n?`; nXhB N?e; bkGn?`B gh n?`; nXhB N?e; bkG

w[bk}wK dk n?B gh n?; ftZu nkgDkfjZ;k, i' fe sB]kj d/ 10 gqfsFs sZe d/pokpo j[zdk j? (w[ZYbh sB]kjOvh J/),

fJ; ~ nkwdB eo ek~B dh Xkok 80;h ;h vh (1) nXhB i' N?e; S'N jk;bj[zdh j? T[; dh Xkok 80 ;h ;h Jh nXhBtZX s'I tZX jZd 1,50,000 o[gJ/ j[zdh j?.fJZe w[bk}w wkbe d/ 10 gqfsFs sZe d/fjZ;/ T[s/ th w[ZYbh sB]kj ns/ vh J/T[s/ Xkok 80 ;h ;h vh (2) nXhB S'Njk;b eodk j? ns/ fJ; dh e'Jh wkbhjZd BjhI j[zdh. fJ; s'I fJbktk 50,000o[gJ/ sZe d/ fBt/F T[s/ tkX{ S'N n?B ghn?; nXhB Xkok 80 ;h ;h vh (1 ph)nXhB gqdkB ehsh iKdh j? i' fe 1,50,000dh jZd s'I tZyoh j[zdh j?. fJ; soQK n?Bgh n?; ftZu fdZsh oew T[s/ 2,00,000o[gJ/ sZe dh S'N fwbdh j?. fJ; s'IfJbktk fJe fBZih ftnesh, i' fe fJew[bk}w j? ns/ fJe fBZih ftnesh i' fe;t?-o'}rko eodk j?, ftZu pokpoh fbnkT[DbJh ftZs ek~B 2017 ftZu gqpzX ehskfrnk j? fe ;t?-o'}rko eoB tkb/ftneshnK bJh eN"sh dh T[gobh jZd10 gqfsFs s'I tXk e/ 20 gqfsFs ehshikt/. wkbe jo w[bk}w d/ n?B gh n?;yks/ ftZu 10 gqfsFs dh w[ZYbh sB]kjns/ vh J/ ftubh eN"sh ~ tgkoe you/ti'I frD/rk ns/ fe;/ T[gobh jZd s'IfpBK Xkok 36(1)(iv)(a) nXhB S'N jk;beo/rk.

n?`Bn?`Bn?`Bn?`Bn?`B ghghghghgh n?`;n?`;n?`;n?`;n?`; nXhB ch;K s/ you/nXhB ch;K s/ you/nXhB ch;K s/ you/nXhB ch;K s/ you/nXhB ch;K s/ you/

okFNoh g?BFB ;ehw nXhB fBt/FeoB T[s/ you/, fiBQK ftZu yksk y'bQDns/ gh U gh ~ ndkfJrh eoB d/you/, ;h nko J/ d/ yksk ;zGkbD d/you/, g?BFB czv d/ fBt/F gqpzXB dhch;, e;N'vhnB d/ n;k;/ ;zGkb you/ns/ n?B gh n?; No;N d/ ;/tk you/ i/;ko/ fJeZm/ eo fdZs/ ikD sK n;k;/ d/0H5 gqfsFs s'I th xZN pDd/ jB i' fephwk ezgBhnK ns/ fwT{u[nb czv tb'It;{b/ iKd/ ;/tkw[esh you/ s'I ekch xZNjB.

n?`B gh n?`; nXhB fBt/F gqpzXBn?`B gh n?`; nXhB fBt/F gqpzXBn?`B gh n?`; nXhB fBt/F gqpzXBn?`B gh n?`; nXhB fBt/F gqpzXBn?`B gh n?`; nXhB fBt/F gqpzXBns/ tkg;hnKns/ tkg;hnKns/ tkg;hnKns/ tkg;hnKns/ tkg;hnK

;oekoh y/so d/ rkjeK bJh fBt/FYKuk - fJ; t/b/ ;oekoh w[bk}wK dkn?B gh n?; ftZu fjZ;k 3 g?BFB czvK ~nbkN ehsk iKdk j?. fJj jB - n?; phnkJh g?BFB czv, :{ Nh nkJh foNkfJow?IN;fbT{FB} ns/ n?b nkJh ;h g?BFBczv. fJj oew fgSb/ ;kb dh T[BQK dhekor[}koh d/ nkXko T[s/ fBt/F ehshiKdh j?. gqkthv?IN czv tb'I fJj oew ghn?c nko vh J/ tb'I fBoXkos ehshnKfBt/F nrtkJh bhjK d/ nkXko T[s/fBt/F ehsh iKdh j? L

(T) 50 gqfsFs sZe ;oekoh;feT[foNhnK ns/ ;zpzXs d;skt/}K ftZu.

(n) 45 gqfsFs sZe eo}k ns/;zpzXs d;skt/}K ftZu.

(J) 15 gqfsFs sZe fJe[ftNh ns/;zpzXs d;skt/}K ftZu.

(;) 5 gqfsFs sZe S'Nh fwnkd d/eo}k d;skt/}K ns/ ;zpzXs fBt/F ftZu.

(j) 5 gqfsFs sZe n;?IN p?ev,No;N YKu/ ns/ j'o fBt/FK ftZu.

;oekoh w[bk}wK s'I fpBK i' rkjejB, T[j 8 czvK ftZu'I fe;/ fJe dh u'Deo ;ed/ jB fit/I fe n?u vh n?c ;hg?BFB w?B/iw?IN ezgBh fbwfNv, nkJh ;hnkJh ;h nkJh go{v?IFhnb g?BFB czvw?B/iw?IN ezgBh fbwfNv, e'Ne wfjzdokg?BFB czv fbwfNv, n?b nkJh ;h g?BFBczv fbwfNv, fobkfJz; e?ghNb czv fbwfNv,n?; ph nkJh g?BFB czv gqkJht/N fbwfNv,:{ Nh nkJh foNkfJow?IN ;kfbT{FB} fbwfNvns/ fpobk ;BbkJhc g?BFB w?B/iw?INfbwfNv. fJ; s'I fJbktk rkje T[BQK d/czvK d/ fBt/F YKu/ ftZu'I th u'D eo;edk j?. fJe ftnesh fJe[ftNh F/no,;oekoh f;feT[oNhnK, ekog'o/N pKvK ftZu;KM/ s"o s/ th fBt/F eo ;edk j?.

14 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

skfbek-1 L n?`B gh n?`; nXhB rkje, nzFdkB ns/ J/ :{ n?`wy/so rkjeK dh frDsh e[Zb czv e[Zb n;k;/ gqpzXB

e[Zb frDsh gqfsFs eo'V o[gJ/ gqfsFs eo'V o[gJ/ gqfsFse/Ido ;oeko 1,819,457 17H0 51,332 36H1 70,965 38H4oki ;oeko 3,412,486 31H8 72,331 50H8 91,595 49H5T[`g i'V 5,231,943 48H8 123,663 86H9 162,561 87H9ekog'o/N 608,434 5H7 12,950 9H1 16,091 8H7|?o-;zrfms 460,468 4H3 3,387 2H4 3,520 1H9T[`g i'V 1,068,902 10H0 16,337 11H5 19,610 10H6n?`B gh n?; bkJhN 4,424,806 41H3 2,263 1H6 2,777 1H5e[Zb 10,725,651 100H0 142,263 100H0 184,948 100H0AJ/ gh tkJh 5,372,618 2,077 2,203e[Zb i'V 16,098,269 144,340 187,151

T[; ~ ;oekoh f;feT[foNhnK iK ekog'o/NpKvK$vhp?IuoK ftZu fBt/F eoB t/b/ jofJe ftZu 100 gqfsFs sZe ikD dh y[ZbQj[zdh j?.

3 i{B 2017 ~ n?B gh n?; nXhB10H7 fwbhnB rkje ;B ns/ T[BQK dh

skfbek-2 L ;ehw nB[;ko ns/ gh n?`c nB[;ko ;ehwK dh F[o{nks s'I tkg;hfit/I fe 29 ngq?b 2017 ~ ;h

g?BFB czv n?; ph :{ Nh n?b nkJh e'Ne fobkfJz; nkJh ;h nkJh n?u vhnkJh nkJh ;h ;h nkJh n?c ;h

;h ih 10H43 10H06 10H13n?`; ih 10H04 10H11 10H23ekog'o/N ;h ih 10H61 10H79NkfJo-1 E 9H69 11H81 13H89 10H94 11H01 11H84 16H80

;h 11H14 9H79 11H61 11H06 9H67 11H11 11H65ih 10H06 8H75 12H44 8H96 8H63 9H03 11H04

NkfJo-2 Jh 9H33 9H64 8H91 10H08 9H59 9H31 12H31;h 10H80 9H99 9H94 9H80 9H44 11H04 9H90ih 10H29 9H86 12H63 8H82 8H95 9H20 11H65

n?`B gh n?`; 11H10 10H96 10H92 11H18;tktbzpB

;o's L www.npst.org.in

e/Ido ;oeko-1 ngq?b,08oki ;oeko-25 i{B,09;tktbzpB L (n?; ph nkJh, n?b nkJh ;h, :{ Nh nkJh) 4 nes{po, 10, (e'Ne gh n?c)-31 iBtoh, 12ekog'o/N (e/Ido ;oeko g?NoB)-5 Btzpo, 2012;ehw - (Jh, ;h, ih)(NkfJo-1)-(n?`; ph nkJh, :{ Nh nkJh, nkJh ;h nkJh ;h nkJh, fobkfJz;,e'Ne) L1 wJh 09, (n?b nkJh ;h) - 23 i[bkJh, 13, (n?`u vh n?`c ;h gh n?`c)-1 nr;s, 13;ehw - (Jh, ;h, ih)(NkfJo-2)-(n?`; ph nkJh, :{ Nh nkJh, nkJh ;h nkJh ;h nkJh, fobkfJz;,e'Ne) L14 d;zpo 09, (n?b nkJh ;h) - 12 nr;s, 13, (n?`u vh n?`c ;h gh n?`c)-1 nr;s, 13

e[Zb oew 142,263 eo'V o[gJ/ iwQK ;hns/ gqpzX nXhB 184,948 eo'V o[gJ/ d/e[Zb n;k;/ ;B. ;oekoh w[bk}wK d/ e[ZbykfsnK ftZu'I gqfsFs 49 gqfsFs ;h ns/J/ :{ n?w ftZu T[j 88 gqfsFs ;h. i/rkje, T[BQK dk nzFdkB ns/ nNZb

g?BFB :'iBk (J/ gh tkJh) d/ J/ :{ n?w~ i'V fbnk ikt/ sK e[Zb rkje 16H1fwbhnB j' ikDr/, T[BQK dk nzFdkB144,340 eo'V o[gJ/ dk j't/rk ns/ J/ :{n?w 187,151 eo'V o[gJ/ j't/rk. ;?eNonB[;ko t/otk skfbek-1 nB[;ko j?.

n?B gh n?; g'oNc'bhU n;k;/ torKns/ ;feUoNhnK ftZu g{oh soQK pj[GKshj?. fJ; t/b/ e[Zb n?B gh n?; dkbrGr 13H5 gqfsFs fJeftNh F/noKftZu, brGr 48 gqfsFs ;oekoh;feUfoNhnK ftZu 35H5 gqfsFs ekog'o/NpKv ftZu ns/ pkeh E'VQh fwnkd d/wkoehN d;skt/}K ftZu fBt/fFs j?. fJ;s'I fJbktk ekog'o/N pKv g'oNc'bhU dk98 gqfsFs J/ J/ iK T[u do tkbhnK;feUfoNhnK ftZu fBt/Fs j?.

n?B gh n?; T[s/ ;kbkBk n";sBtkg;h (fwFos ;kbkBk ftek; do- ;h J/ih nko) ;h ih ns/ n?; ih ;ehw bJh,F[o{nks s'I b? e/ ngq?b 2017 d/ nzs sZe10 gqfsFs s'I tZX ojh. ;ehw nB[;kons/ g?BFB czv nB[;ko t/ot/ skfbek-2ftZu fdZs/ rJ/ jB.

fJ; bJh N?e; fBg[zBsk s'I fJbktkfJ; bJh N?e; fBg[zBsk s'I fJbktkfJ; bJh N?e; fBg[zBsk s'I fJbktkfJ; bJh N?e; fBg[zBsk s'I fJbktkfJ; bJh N?e; fBg[zBsk s'I fJbktkns/ 50,000 o[gJ/ dh ftF/Fns/ 50,000 o[gJ/ dh ftF/Fns/ 50,000 o[gJ/ dh ftF/Fns/ 50,000 o[gJ/ dh ftF/Fns/ 50,000 o[gJ/ dh ftF/FN?e; S'N s'I fJbktk, ;kdk YKuk,N?e; S'N s'I fJbktk, ;kdk YKuk,N?e; S'N s'I fJbktk, ;kdk YKuk,N?e; S'N s'I fJbktk, ;kdk YKuk,N?e; S'N s'I fJbktk, ;kdk YKuk,gkodoFsk, tZy-tZy EktK ns/gkodoFsk, tZy-tZy EktK ns/gkodoFsk, tZy-tZy EktK ns/gkodoFsk, tZy-tZy EktK ns/gkodoFsk, tZy-tZy EktK ns/o'}rkoK ftZu fbikT[D dh y[ZbQ,o'}rkoK ftZu fbikT[D dh y[ZbQ,o'}rkoK ftZu fbikT[D dh y[ZbQ,o'}rkoK ftZu fbikT[D dh y[ZbQ,o'}rkoK ftZu fbikT[D dh y[ZbQ,g?BFB czvK ns/ fBt/F YKu/ dhg?BFB czvK ns/ fBt/F YKu/ dhg?BFB czvK ns/ fBt/F YKu/ dhg?BFB czvK ns/ fBt/F YKu/ dhg?BFB czvK ns/ fBt/F YKu/ dhu'D eoB dh y[ZbQ, xZN gqpzXBu'D eoB dh y[ZbQ, xZN gqpzXBu'D eoB dh y[ZbQ, xZN gqpzXBu'D eoB dh y[ZbQ, xZN gqpzXBu'D eoB dh y[ZbQ, xZN gqpzXBbkrs ns/ tX/o/ ewkJh ekoBbkrs ns/ tX/o/ ewkJh ekoBbkrs ns/ tX/o/ ewkJh ekoBbkrs ns/ tX/o/ ewkJh ekoBbkrs ns/ tX/o/ ewkJh ekoBrkjeK bJh okFNoh g?BFBrkjeK bJh okFNoh g?BFBrkjeK bJh okFNoh g?BFBrkjeK bJh okFNoh g?BFBrkjeK bJh okFNoh g?BFBgqDkbh fJe nkeoFe ;/tkw[esgqDkbh fJe nkeoFe ;/tkw[esgqDkbh fJe nkeoFe ;/tkw[esgqDkbh fJe nkeoFe ;/tkw[esgqDkbh fJe nkeoFe ;/tkw[esu'D pD rJh j?.u'D pD rJh j?.u'D pD rJh j?.u'D pD rJh j?.u'D pD rJh j?.

(b/ye g?BFB czv o?r{b/Noh ns/ ftek;nEkfoNh (gh n?`u nko vh J/) w?Ipo(fJeBkfwe;) jB. fJ; s'I gfjbK T[j 32;kb Gkos ;oeko d/ tZy-tZy nj[fdnK T[s/

ekoios oj/)

e-mail :[email protected]

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 15

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

;kfonK bJh f;js;kfonK bJh f;js;kfonK bJh f;js;kfonK bJh f;js;kfonK bJh f;js

e/H ;hsk gqG{e/H ;hsk gqG{e/H ;hsk gqG{e/H ;hsk gqG{e/H ;hsk gqG{

wkfie ;[oZfynk ns/ f;jswkfie ;[oZfynk ns/ f;jswkfie ;[oZfynk ns/ f;jswkfie ;[oZfynk ns/ f;jswkfie ;[oZfynk ns/ f;js;[o Z fynkL;[o Z fynkL;[o Z fynkL;[o Z fynkL;[o Z fynkL

nkofEe n;fEosk ns/ ;zeN ekbhB;fwnK d"okB ;wkfie ;[oZfynk B/ fJeftF/ d/ s"o s/ jw/Fk wjZst jk;b ehskj?. Gkt/I fe 1942 ftZu p/tfoi ew/Nh B/nkgDh fog'oN nzdo ;wkfie ;[oZfynk ~ftnkge s"o s/ gfoGkFs eofdnK fJ; ~b'V s'I tZX nk}kdh, rodkfBnK go fJ;gfoGkFk T[s/ nwb BjhI ehsk ik ;edkns/ 1950ftnK ftZu nzsookFNoh feos;zrmB ;zw/bB ftZu ;wkfie ;[oZfynk dhf}nkdk soe;zrs, nuBu/sh edwK Bkb;zpzfXs gfoGkFk ~ ngDkfJnk frnk.1989 ftZu vqh} ns/ ;/b tb'I ftek;Fhbd/FK d/ ;zdoG ftZu gfoGkFk ~ ft;skod/D dk gq;skt g/F ehsk frnk, fJ; s'Ipknd gqG{ B/ fJj w[V s'I d[jokfJnk feGkos tk;s/ i' gq;zfre j?, T[j j?;wkfie, nkofEe ;[oZfynk dh XkoBk i';wkfie ;woZEktK ns/ ;wkfie ;[oZfynkftZu tkX/ ~ :ehBh pDkT[Idh j?. f;js;[oZfynk, ;wkfie ;[oZfynk dh fJ; ftnkgeftukoXkok dk fJe nfBZyVtK nzr j?.

;fonK bJh f;js;fonK bJh f;js;fonK bJh f;js;fonK bJh f;js;fonK bJh f;js

f;js ;[oZfynk n;kXkoD s"o s/ ;GbJh f;js dh XkoBk Bkb i[Vh j'Jh j?fi; ~ 1978 d/ nbwk nZsk n?bkBBkw/s'I pknd gqw[Zy wjZst jk;b j'fJnk.fJ; dk Nhuk 2000 sZe ;kfonK bJhf;js ~ jk;b eoBk ;h. fJ; Nhu/ s'I

T[s;kfjs j' e/ ns/ nkJh ;h n?; n?;nko-nkJh ;h n?w nko dh 1981 dhfog'oN d/ nXko T[s/, Gkos ;oeko tb'I1983 ftZu okFNoh f;js Bhsh dk n?bkBehsk frnk fi; ~ 2002 ftZu okFNohf;js Bhsh Bkb pdb fdZsk frnk.okFNoh fdjksh f;js fwFB (n?B nkon?u n?w) 2002 ftZu d/F nzdo w[ZYbhf;js ;zGkb gqDkbh ftZu BthI ikB gkT[DbJh F[o{ ehsk frnk ;h. fJBQK BhshrsgfjbedwhnK d/ pkti{d ;GBK bJh f;jsfJe nX{ok yoVk pfDnk j'fJnk j?.Gkos ftZu w[ZYbh f;js d/ ;{ue jkb/ thpzrbkd/F tor/ xZN nkwdB tkb/ d/FKBkb'I j/mK jB ns/ nfjw dfj;dh ftek;Nhu/ nZy'I go'y/ j' oj/ jB.

Gkos dh f;js gqDkbh nfBnKg{oBftek; dh fe;w dk dogD j? i' d/FftZu j'fJnk j?. T[u nkwdB ns/ d"bs

dh |?o-pokpoh dk f;ZNk fyZboh g[bohf;js gZXsh d/ o{g ftZu fBefbnk j? i'shi/ doi/ dhnK o'r fBtkoe ;/tktK w[yhj?. fJ; Bkb f}nkdk p[fBnkdh o'eEkwns/ w[YbhnK f;js ;/tktK B}onzdk} j'ojhnK jB i' rohpK d/ fiT[Id/ ofjDbJh }o{oh jB. ftFt f;js ;z;Ek B/fJe nB[wkB bkfJnk fe 2008 ftZu 5H2fwbhnB Gkosh |?o-;zeqwD tkbhnKfpwkohnK Bkb oZp ~ fgnko/ j' rJ/ i'd/F ftZu j'JhnK e[Zb w"sK dk 53 gqfsFspDdk j?. ;ko/ fdjksh ns/ Ffjoh y/soK,okiK ns/ ;wkfie ;w{jK ftZu f;js;zpzXh Bshfink d/ tZv/ tyo/t/I th nkwdBns/ d"bs d/ n;kt/IgB ~ do;kT[Id/jB. 2015 ftZu f;js ;zpzXh |?o-pokpoh eoe/ Gkos d/ f;js ;{uh w[ZbftZu 24 gqfsFs dh jkBh j'Jh. fJjnzeV/ :{ n?B vh gh tb'I gqdkB ehs/ rJ/

;;;;;

16 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

|?o-pokpoh nvi;fNv wB[Zyh ftek; ;{uhs'I bJ/ rJ/ jB.

p[fBnkdh w[ZYbh ns/ o'eEkw tkbhf;js ;zGkb :ehBh pDkT[D gqfs xZNokiBhse gqfspXsk dk wsbp j? fef;Zfynk s'I T[bN, ;kfonK bJh f;js ed/th u'DK dk w[Zdk BjhI fojk, Gkt/I feu[Dkth bkG dhnK ;zGktBktK ;gZFN jBfit/I fe nKXok gqd/F ftZu j'fJnk. f;jsy/so gqfs nkw okiBhse p/o[yh xZN piNnktzNB s'I th ;gZFN Mbedh j? fi;bJh iBse you, FkBdko nkofEe soZehd/ pkti{d, fgSb/ djke/ d"okB e[Zbxo/b{ T[sgkd dk 1H5 gqfsFs s'I tZXBjhI fojk. fJ; dk wsbp j? fe 75gqfsFs f;js ;zGkb bkrsK nkgDhnKi/pK ftZu'I g{ohnK ehshnK ik ojhnK jBns/ xkse f;js you/ tZvh frDsh b'eK~ brksko rohph s'I j/mK XZe oj/ jB.

Gkos ftZu f;js phwkGkos ftZu f;js phwkGkos ftZu f;js phwkGkos ftZu f;js phwkGkos ftZu f;js phwk

pqk}hb, p'bhthnk, fJzv'B/Fhnk ns/EkJhb?Iv tor/ d/F, fiBQK ~ gfjb'I tZvh|?o-pokpoh ns/ f;js ;zGkb gqDkbhnKgqfs n;wsb gj[zu tkb/ d/FK ti'I ikfDnk

iKdk ;h, tb'I fJe;wkB f;js ;zGkb

bkr{ eoB bJh 1980 ftZu Bhshrs;[Xko ehs/ rJ/. EkJhb?Iv dh 30 pkjN

;ehw, fJzv'B/Fhnk d/ fte/IdoheoB ;[Xkons/ f;js phwk ns/ pqk}hb dh J/ehfeqsf;js gqDkbh fJ; rZb dhnK fw;kbK jB

fe fJBQK d/FK B/ fet/I ;koh iB;zfynkdhnK w[ZYbhnK f;js b'VK ~ g{ok ehsk

j? fJBQK d/FK dhnK fw;kbK fJFkok eodhnKjB fe ;kfonK bJh f;js ;/tktK :ehBh

pDkT[D tk;s/ w[ZYbh f;js ;zGkb ~wip{s eoBk gfjbh Fos ns/ }o{os

j?.

Gkos ftZu f;js phwk o'}rko oki

phwk :'iBk (Jh n?; nkJh n?;) ns/e/Ido ;oeko f;js :'iBk (;h ih n?u

n?`;) Bkb F[o{ j'fJnk i' ;oekoheowukohnK ns/ T[BQK d/ nkFosK ~

f;js ;/tktK gqdkB eodk j?. fJBQK;ehwK nXhB T[u gZXoh ;?ezvoh ns/

sh;o/ doi/ dh ;KG ;zGkb gqdkB ehshiKdh j? fi; d/ dkfJo/ ftZu iBse y/so

d/ ndkfonK dh 10 gqfsFs s'I th xZNezwekih t;'I nkT[Idh j?.

2005 ftZu FosK ;fjs Bedspdhbh dh @iBBh ;[oZfynk :'iBk# F[o{ehsh rJh ;h sK fe g/Iv{ y/soK dhnKrohp n"osK ~ j;gskbK ftZu iD/gkeotkT[D bJh T[sFkfjs ehsk ik ;e/.fJ; ;ehw Bkb j;gskbK nzdo iD/gkeotkT[D ftZu ekch ;[Xko nkfJnk, ]k;eoe/ rohp okiK nzdo, Gkt/I fe fJ;Bkb wksktK dh w"s do ftZu e'Jh pj[skcoe BjhI fgnk.

okFNoh f;js phwk :'iBk (nko

n?; ph tkJh) 2008 ftZu F[o{ ehsh rJh;h sK fe ew}'o ;w{jK ~ ftZs'I pkjo/

f;js ;zpzXh yofunK s'I ;[oZfynk gqdkBehsh ik ;e/ ns/ rohph o/yk s'I j/mK ofj

oj/ ftneshnK bJh tXhnk f;js ;j{bsK:ehBh pDkJhnK ik ;eD. Gkt/I fe

F[o{nks ftZu fJ; ;ehw d/ dkfJo/ j/mrohph o/yk s'I j/mb/ gfotko jh nkT[Id/

;B, go pknd ftZu fJ; ~ n;zrfmsy/so ftZu ezw eoB tkb/ ew}'o torKsZe th tXk fdZsk frnk, fit/I fe foeFk

ukbe ns/ e{Vk u[rD tkb/. fJ; ;ehwnXhB j;gskb dkyb j'D dh jkbs

ftZu 30,000 o[gJ/ dk phwk gqdkB ehskiKdk j? fi; bJh bkGgksoh gfotko e'b'I

gziheoB bJh ;kbkBk 30 o[gJ/ ch;t;{b ehsh iKdh j?. jkb jh ftZu phw/

dh ;hwk ~ tXk e/ 1 bZy o[gJ/ eo fdZskfrnk j?. wkou 2016 d/ nyho sZe

:'r 72H8 fwbhnB gfotkoK ftZu'I 41H3fwbhnB gfotko nko n?; ph tkJh

;ehw d/ dkfJo/ j/m nk u[Ze/ ;B. goj;gskb dkyb j'D d/ e[Zb wkwb/ f;oc

11H8 fwbhnB jh ;B fi; s'I fJ; ;ehwdk g{ok bkG Bk bJ/ ikD dk gsk brdk

j?. }whBh gZXo s'I jk;b ;p{s efjzd/jB fe f;js you/ T[s/ ftZsh p'M xZN

eoB dk nko n?; ph tkJh dk fJZSsBshik j' ;edk j? Bk g{ok j'fJnk j't/

ns/ i/p'I pkjo/ you/ th Bk xN/ j'D.

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 17

fJ; dk ekoB dtkJhnK ns/ iKu ns/d{;ohnk ;/tktK bJh woh} tb'I ehsk

G[rskB j? i' nko n?; ph tkJh ;ehw d/dkfJo/ j/m BjhI nkT[Idk tkX{ nktkikJh

you/ th fJ; dk fJe ekoB jB. nkon?; ph tkJh ;ehw dh ekor[}koh e/ob

tor/ okiK ftZu p/jso j? fiE/ tXhnkf;js ;zGkb p[fBnkdh YKuk yVQk ehsk

frnk j?.

xZN'-xZN nZm oki ;oekoK f;jsphwk :'iBktK ubk ojhnK jB, fJBQK ftZu

tkigkJh no'frnkFqh ;ehw (th J/ n?;)i' rohph o/yk s'I j/mK ofj oj/ gfotkoK

bJh j? ns/ :F;ftBh ;fjekosk fe;kBf;js ;zGkb ;ehw gqw[Zy jB i' eoBkNe

ftZu ubkJh ik ojh j?. fJ; s'I fJbktknKXo gqd/F (fsbzrkBk ;w/s) ftZu okiht

rKXh no'frnkFqh ;ehw (nko J/ n?;)ns/ skfwbBkv{ ftZu w[Zy wzsoh f;js

phwk ;ehw th ubkJh ik ojh j?.wjkokFNo ftZu okiht rKXh no'frnk

:'iBk, r[ioks ftZu w[Zy wzsoh nro[sw:'iBk ns/ SZsh;rVQ ftZu ;zihtBh e'F

:'iBktK ubkJhnK ik ojhnK jB. fJBQKftZu'I nKXo gqd/F dh nko J/ n?; :'iBk

;GBK bJh f;js ;zGkb d/ Nhu/ ;G s'IB/V/ j? fi; d/ dkfJo/ j/m 85 gqfsFs

t;'I nkT[Idh j?. go, fJ; dh pDso

;?ezvoh ns/ shi/ doi/ dh f;js ;zGkbgZyh j'D ekoB brGr nfXT[I tZX  G[rskBfdb, e?I;o ns/ r[odk c/bQ j'D d/wkwfbnK bJh ehsk frnk id fe ;G s'Irohp 40 gqfsFs t;'I bJh ;[brd/ j'J/w[Zd/ ;w/I s'I gfjbK w"s ns/ j/mbh ;kjgqDkbh d/ ;zeqwD ekoB j'D tkbhnzrjhDsk, d;sK d/ wkwb/, sgfde ns/fdb d/ o'rK d/ jB fiBQK ~ ;G s'I tZXfXnkB dh }o{os j? ns/ fiBQK dk fJbkin;b ftZu w[ZYb/ gZXo T[s/ ehsk ik;edk j?. e[Zb fwbk e/ 2015 sZe, 280fwbhnB s'I tZX iK fJe u[EkJh iB;zfynkbJh fe;/ Bk fe;/ gqeko dh f;js;[oZfynk gqdkB ehsh ik ojh j?. fJj;oeko d/ phwk :'iBktK okjhI gqdkB ehs/ik oj/ jB, fit/I ;h ih n?u n?;, Jh n?;nkJh n?;, oki ftF/F phwk :'iBktK ns/nko n?; ph tkJh go w/xkfbnk ~ SZve/, e/Ido ns/ okiK dhnK :'iBktK d/dkfJo/ j/m w[ZYbh ;zGkb BjhI nkT[Idh,f;oc ;hws fijk dkfJok jh j?. fJBQK;kohnK ;ehwK dk e/Ido fpzd{ ;?ezvoh;jkfJe f;js ;zGkb jh j?.

nrKj dk o;sknrKj dk o;sknrKj dk o;sknrKj dk o;sknrKj dk o;sk

Gkos dh 2017 dh BthI f;jsBhsh ftZu ftnkge w[ZYbh f;js ;zGkbgqfs ;oekoh BhshnK ftZu fw;kbh pdbkn

B}o nk fojk j? ns/ fJj d' ekoBKeoe/ nfjw j?L gfjbk, fJ; ftZu f;js~ fpwkoh dh nDj'Id dh pikfJ szdo[;shd/ FpdK ftZu ftnkfynks ehsk frnk j?ns/ d{ik, fJ; Bkb w[Ybh ;zGkb s/ w[Vs'I fXnkB e/Idfos j'fJnk j? fi; ftZuiBse y/so ~ nfjw G{fwek fdZsh rJhj?. j?okBh tkbh rZb j? fe Gkt/I fJ; B/e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ 2H5 gqfsFs you/d/ Nhu/ ~ 2025 sZe fgZS/ XZe fdZsk j?,id fe f;js y/so s'I T[whdK brkskotX ojhnK jB. iBse-fBZih GkJhtkbhnK~ ftZsh ;zeN ftZu'I pkjo d/ fJe o;s/ti'I t/fynk ik fojk j?. go fJ; ;zpzXh;p{s f}nkdk j";bk nc}kJh eoB tkb/BjhI ns/ fJFkok eod/ jB fe i/ fJBQK;ehwK dh o{g-o/yk fXnkB Bkb Bk pDkJhrJh sK fJ; Bkb T[dkotkdh iBse;pf;vhnK dh ehws s'I fBZih y/so u'ykbkG b? ikt/rk.

n z soo kFNo h nB [ Gt ; kcn zsoo kFNo h nB [ Gt ; kcn zsoo kFNo h nB [ Gt ; kcn zsoo kFNo h nB [ Gt ; kcn zsoo kFNo h nB [ Gt ; kcdo;kT[Id/ jB fe f;js phwkdo;kT[Id/ jB fe f;js phwkdo;kT[Id/ jB fe f;js phwkdo;kT[Id/ jB fe f;js phwkdo;kT[Id/ jB fe f;js phwksK jh ;jh sohe/ Bkb ezwsK jh ;jh sohe/ Bkb ezwsK jh ;jh sohe/ Bkb ezwsK jh ;jh sohe/ Bkb ezwsK jh ;jh sohe/ Bkb ezweodk j? i/ f;js ;zpzXh w[ZYbkeodk j? i/ f;js ;zpzXh w[ZYbkeodk j? i/ f;js ;zpzXh w[ZYbkeodk j? i/ f;js ;zpzXh w[ZYbkeodk j? i/ f;js ;zpzXh w[ZYbkp[fBnkdh YKuk w"i{d j't/. fJjp[fBnkdh YKuk w"i{d j't/. fJjp[fBnkdh YKuk w"i{d j't/. fJjp[fBnkdh YKuk w"i{d j't/. fJjp[fBnkdh YKuk w"i{d j't/. fJjnfijk ezw j? i' f;oc ;oekonfijk ezw j? i' f;oc ;oekonfijk ezw j? i' f;oc ;oekonfijk ezw j? i' f;oc ;oekonfijk ezw j? i' f;oc ;oekojh eo ;edh j?. fJ; rZb s'Ijh eo ;edh j?. fJ; rZb s'Ijh eo ;edh j?. fJ; rZb s'Ijh eo ;edh j?. fJ; rZb s'Ijh eo ;edh j?. fJ; rZb s'Iw[Beo BjhI j'fJnk ik ;edkw[Beo BjhI j'fJnk ik ;edkw[Beo BjhI j'fJnk ik ;edkw[Beo BjhI j'fJnk ik ;edkw[Beo BjhI j'fJnk ik ;edkfe i/ ;kfonK bJh f;js ~fe i/ ;kfonK bJh f;js ~fe i/ ;kfonK bJh f;js ~fe i/ ;kfonK bJh f;js ~fe i/ ;kfonK bJh f;js ~jehes ftZu pdbDk j? sKjehes ftZu pdbDk j? sKjehes ftZu pdbDk j? sKjehes ftZu pdbDk j? sKjehes ftZu pdbDk j? sK;oeko ~ f;js y/so bJh;oeko ~ f;js y/so bJh;oeko ~ f;js y/so bJh;oeko ~ f;js y/so bJh;oeko ~ f;js y/so bJh}o{oh czv i[NkT[D/ g?Dr/ ns/}o{oh czv i[NkT[D/ g?Dr/ ns/}o{oh czv i[NkT[D/ g?Dr/ ns/}o{oh czv i[NkT[D/ g?Dr/ ns/}o{oh czv i[NkT[D/ g?Dr/ ns/fJ; d/ Bkb jh tX/o/ e[FbskfJ; d/ Bkb jh tX/o/ e[FbskfJ; d/ Bkb jh tX/o/ e[FbskfJ; d/ Bkb jh tX/o/ e[FbskfJ; d/ Bkb jh tX/o/ e[Fbsk:ehBh pDkT[D bJh fJ; y/so:ehBh pDkT[D bJh fJ; y/so:ehBh pDkT[D bJh fJ; y/so:ehBh pDkT[D bJh fJ; y/so:ehBh pDkT[D bJh fJ; y/softZu ;[Xko eoB/ g?Dr/.ftZu ;[Xko eoB/ g?Dr/.ftZu ;[Xko eoB/ g?Dr/.ftZu ;[Xko eoB/ g?Dr/.ftZu ;[Xko eoB/ g?Dr/.

okU (2017) fJ; ;zpzXh ftukofdzd/ jB fe fJ; T[d/F bJh fezB/ XB dh}o{os j?. T[BQK d/ nB[wkBK nB[;kovfbtoh gqDkbh ~ wip{s eoB bJh e[Zbxo/b{ T[sgkd d/ 1 s'I 1H5 gqfsFs

pkeh ;\k 22 T[`s/pkeh ;\k 22 T[`s/pkeh ;\k 22 T[`s/pkeh ;\k 22 T[`s/pkeh ;\k 22 T[`s/

18 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

os ftZu gfotko otkfJsh s"os/ |?o-o;wh ;wkfie ;[oZfynk

dh gqDkbh fojk j?. ;KM/ gfotkoK dhfJe gqDkbh ;h fi; ftZu gfotkoew?Ipo fJeZm/ ofjzd/ jB ns/ }o{oswzd dhf}zw/tkoh u[Zed/ jB. T[d:'fre eqKsh,nkX[fBeheoB ns/ FfjoheoB d/ gqGktns/ FfjoK ftZu B"eoh d/ w"fenK eoe/;KM/ gfotkoK dh gqDkbh N[ZN rJh ns/;wkfie ;[oZfynk dk ;z;EkB n;s ftn;sj' frnk. fJ; eoe/ ;oeko ~ nkgD/BkrfoeK dh ;[oZfynk bJh edw u[ZeD/gJ/.

;wkfie ;[oZfynk ;oeko dh ekoi:'iBk j? fi; ~ iB;zfynk dh GbkJhbJh gq's;kfjs ehsk iKdk j?. fJ; gqeko,;wkfie ;[oZfynk dk T[d/F ew}'o b'eKfit/I pZfunK, p}[orK ns/ nzrjhD b'eK~ tZy-tZy ;jkfJsk ns/ ;o's gqdkBeoBk j? sK fe T[BQK d/ ihtB gZXo ftZu;[Xko j' ;e/. Gkos ftZu ;wkfie ;[oZfynk~ ;wkfie phwk, okFNoh GftZy fBXh,;wkfie ;jkfJsk, wkbeK dh f}zw/tkoh dh;ehw, ;wkfie ;[oZfynk bJh fJe;wkB;ehw nkfd BktK Bkb ikfDnk iKdk j?(wko{Eh ns/ w[;fsnkoh p/rw, 2011).

Gkos d/ ;zftXkB dk nkoNheb 43fJ; d/F d/ BkrfoeK ~ ;oeko tb'I;wkfie ;[oZfynk gqdkB eoB dh f}zw/tkoh~ fpnkB eodk j?. nkoNheb 14 (;ZstKFfvT{b) }kwBh fdzdk j? fe ek~B d/;kjwD/ ;ko/ ftnesh pokpo j'Dr/.

fdftnKrK dk FesheoBfdftnKrK dk FesheoBfdftnKrK dk FesheoBfdftnKrK dk FesheoBfdftnKrK dk FesheoB

;zfXnk fbwJ/;zfXnk fbwJ/;zfXnk fbwJ/;zfXnk fbwJ/;zfXnk fbwJ/

GkGkGkGkGk;oeko ~ nzrjhDK ns/ p/o'}rkoK ~w[nkt}k gqdkB eoB dk fBod/F fdZskiKdk j?. nkoNheb 41 ftnkfynk eodkj? fe ;oeko nkgDh nkofEe ;woZEk ns/ftek; dhnK ;hwktK d/ nzdo ofj e/,ezw dk nfXeko, f;Zfynk dk nfXeko ns/p/o'}rkoh wkwfbnK ftZu iBse ;jkfJsk,p[Ykgk, fpwkoh ns/ nzrjhDsk s'I ;[oZfynkd/D bJh gqGkth fJzs}kw eo/rh (Fzeo,2006). fJ; n?eN (nzrjhDsk tkb/ftneshnK dk n?eN, 1995 ns/ ngzrsktkb/ ftneshnK d/ nfXekoK pko/ n?eN,2016) ftZu o'eEkw tkb/ ;wkfie ;[oZfynkT[gktK dk gqktXkB j? fit/I fe iBw s'I

gfjbK ns/ pknd wK ns/ pZu/ dh ;zGkb,fJ; ftZu ;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBKfit/I fe p/o'}rkoh GZsk ns/ phwk dkf}eo j?, fJj n?eN nzrjhD ftneshnKd/ jZeK bJh wdd gqdkB eodk j? fi;ftZu nzrjhDsk dk fFeko n"osK ns/ pZu/th Fkwb jB sK fe nk}kd f}zdrh ihn;eD ns/ T[BQK dh jo gqeko dh fjz;knkfd s'I oZfynk ehsh ik ;e/.

;wkfie ;[oZfynk ;ehw;wkfie ;[oZfynk ;ehw;wkfie ;[oZfynk ;ehw;wkfie ;[oZfynk ;ehw;wkfie ;[oZfynk ;ehw

nzrjhD ftneshnK bJh jo/e oki

;oeko e'b ;wkife ;[oZfynk ;ehw j[zdhj? i' rohp jB iK nkgDk r[}kok eoBs'I n;woZE jB, ;oeko ;zpzfXs okiK d/

fdFk fBod/FK ns/ gqkoEh dh ;kbkBknkwdB d/ fj;kp Bkb wkf;e r[}kok

GZsk gqdkB eodh j?. ;wkfie ;[oZfynk;ehw sfjs nB/e gq'rokw$:'iBktK uZb

ojhnK jB fit/I fe fJzdok rKXh okFNohnzrjhDsk g?BFB ;ehw, nzrjhD

ftneshnK d/ FesheoB bJh okFNohfJBkwK dh ;ehw, nzrjhD ftfdnkoEhnK

bJh t}hck ;ehw, w[Zy wzsoh fBFesheoBf;Zfynk :'iBk, T[geoB yohdD bJh

;jkfJsk ns/ B"eohnK ftZu okytKeoB.

• o'eEkw tkbhnK ;wkfie ;[oZfynk

:'iBktK ;wkfie ;jkfJsk dhnK T[j :'iBktKjB fiBQK dk we;d f;js ;zGkb, fpwkohnK

bJh NhekeoB, pZfunK ns/ wktK bJhiBw s'I gfjbK ns/ pknd ]so/ dh

o'eEkw eoBk j[zdk j?.

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 19

• gq's;kjB tkbhnK ;wkfie ;[oZfynk;ehwK nzrjhD b'eK ~ wdd gqdkB eoojhnK jB. fJ; sfjs okiK ns/ e/IdodhnK ;oekoK tb'I f;js, f;Zfynk, g[Botk;;/tktK ns/ okytKeoB ~ T[sFkfjs eoBbJh tZy-tZy gq'rokw ubkJ/ iKd/ jB sKfe nzrjhD ftnesh ;wkfie ns/ nkofEershftXhnK ftZu Gkr b?D d/ ;woZE j';eD.

N?e;N?e;N?e;N?e;N?e;

nzrjhDsk tkb/ ftnesh ;?eFB 80:{ sfjs g/F/to N?e; ns/ nkwdB eoS'N d/ jZedko jB ns/ nzrjhD ftneshnKd/ ek~Bh tko; ;?eFB 80 vh vh nXhBnkwdB eo S'N d/ jZedko jB. S'Nftnesh dh nzrjhDsk d/ gZXo T[s/nXkos j[zdh j?.

f; Z fynkf; Z fynkf; Z fynkf; Z fynkf; Z fynk

• nzrjhDsk tkb/ ftfdnkoEhnKbJh okFNoh t}hck i' g';N w?Nfoe,g/F/to, ns/ seBheh e'o;, i' fe fJe;kb s'I tZX d/ jB, eo oj/ jB. nkswe/Idfos, fdwkrh betk, wkBf;e o[ektN,pj[-gqekoh nzrjhDsk tkb/ ftfdnkoEhnK~ 9thI iwks s'I nZr/ t}hck fdZsk iKdkj?. nfij/ t}hc/ bJh wkgdzv fJj j? fenzrjhDsk 40 gqfsFs s'I tZX j'Dh ukjhdhj? ns/ wkf;e gfotkoe nkwdB 15,000o[gJ/ s'I tZX BjhI j'Dh ukjhdh.

• ew}'o B}o$;[DB s'I n;woZEftfdnkoEhnK ~ ezfgT{No ns/ ;zgkdB;kcNt/no yohdD bJh ftZsh wdd gqdkBehsh iKdh j? i' rq?i{J/N$g';N rq?i{J/Ng/F/to e'o; eo oj/ jB. wkBf;e o[ektkNtkb/ ftfdnkoEhnK ~ ;jkfJe ;kcNt/noyohdD bJh wkfJe wdd gqdkB ehshiKdh j?.

• nzrjhDsk tkb/ ftfdnkoEhnKbJh ;oekoh ns/ ;oekoh ;jkfJsk gqkgsf;Zfynk ;z;EkBk ftZu 30 gqfsFs ;hNK

okythnK oZyhnK iKdhnK jB.

• nzrjhD pZfunK bJh ftnkgef;Zfynk :'iBk - fJ; :'iBk sfjs nzrjhDftfdnkoEhnK ~ gj[zu ftubk ns/ o[ektNofjs pfDnk pDkfJnk p[fBnkdh YKukns/ nktkikJh ;j{bsK, feskpK, todhnKns/ ;N/FBoh, ftF/F f;ybkJh :zso ns/t}hc/ fdZs/ iKd/ jB. fJ; ;ehw d/ d{i/gqktkXkBK ftZu B}o s'I ;ZyD/ ftfdnkoEhnK~ rfDs ns/ fuZso tkb/ ;tkbK s'I S'NfdZsh iKdh j?, B}o s'I ;ZyD/, jZvhnK dhngzrsk, f;ZyD dh nzrjhDsk tkb/ftfdnkoEhnK ~ b/ye ns/ gVQB tkfbnKdh tos'I dh nkfrnk j[zdh j?, nrzjhDftfdnkoEhnK ~ fJwfsjkBK ftZu tkX{;wK fdZsk iKdk j?, shih GkFk s'I S'Nj[zdh j? ns/ ;wkt/Fh f;Zfynk ;zGt pDkT[DbJh gkmeqw ftZu ;'X ehsh iKdh j?.

• ;?ezvoh gZXo T[s/ nzrjhDK bJh;wkt/Fh f;Zfynk (nkJh Jh vh n?; n?;) -fJ; ;ehw nXhB 14 ;kb iK T[; s'I tZXT[wo tkb/ nzrjhD pZfunK ~ ;oekoh,;EkBe ;GktK ns/ ;oekoh ;jkfJsk gqkgs;e{bK ftZu 9thI s/ 12thI sZe dh ;?ezvoh

f;Zfynk g{oh eoB bJh wdd fdZsh iKdh

j?. fJ; ;ehw ftZu nzrjhDsk tkb/

pZfunK dh gSkD eoe/ T[BQK ~ n?bhw?INoh

f;Zfynk s'I ;?ezvoh f;Zfynk tZb ikD bJh

wdd ehsh iKdh j? ns/ ngzrsk bJh

T[geoB gqdkB ehs/ iKd/ jB, f;ZyD

;wZroh sZe o;kJh eotkJh iKdh j?,

nktkikJh, j';Nb ;j{bsK t}hck, feskpK,

;jkfJe seBheK ns/ b/yeK ns/ gVQB

tkfbnK dh ;j{bs gqdkB ehsh iKdh j?.

• okiht rKXh c?b'fFg ;ehw -

fJ; ;ehw nXhB nzrjhD ftneshnK ~

n?w-fcb$gh n?u vh dh T[u/oh gVQkJh

eoB bJh gzi ;kbK tk;s/ t}hck fdZsk

iKdk j?. fJ; ;ehw sfjs jo/e ;kb

200 c?b'fFg gqdkB ehs/ iKd/ jB. fJ;

ftZu ftFtftfdnkbk nB[dkB nk:'r d/

dkfJo/ j/m nkT[IdhnK ;kohnK :{Bhtof;NhnK

ns/ ;z;EkB nkT[Id/ jB.

o'}rkoo'}rkoo'}rkoo'}rkoo'}rko

• ;oeko tb'I ;oekoh B"eohnK,iBse y/so d/ p?IeK ns/ ;oekoh T[geqwKftZu nzrjhD ftneshnK bJh ro[Zg J/,

20 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

ph, ;h ns/ vh dhnK gzi gqfsFs B"eohnKokythnK oZyhnK rJhnK jB.

• ;oekoh B"eohnK ftZu nzrjhDftneshnK dh Gosh bJh T[gobh T[wo;hwk ftZu 10 ;kb dh S'N fdZsh iKdhj?. T[BQK ~ no}h ch; ns/ fJwfsjkBch; d/ G[rskB s'I th S'N fdZsh iKdhj?.

• ;oeko tb'I tZy-tZy ftGkrK ns/;?eFBK ftZu ;EkBK dh gSkD ehsh rJhj? fiBQK ~ ezw eoB dh :'rsk d/ nXkos/ nzrjhD ftneshnK bJh okythnKoZyDk bk}wh j?.

• ;oeko fJj :ehBh pDkT[D dhe'fFF eodh j? fe ro[Zg ;h ns/ vh ftZuy/so nXkos Gosh ehs/ nzrjhD ftneshnK~, gqFk;eh wip{ohnK d/ uZbfdnK fiE'IsZe ;zGt j' ;e/, y/so ftZu T[BQK d/fojkfJFh ;EkB e'b B"eoh fdZsh ikt/.nzrjhD eowukohnK tb'I nkgD/ fojkfJFd/ ;EkB d/ bkr/ pdbh eoB bJhfdZshnK p/BshnK ~ th soihj fdZshikt/.

• ;oeko tb'I ;ko/ okiK dhnKokiXkBhnK ftZu nzrjhD ftneshnK bJhftF/F o'}rko n?e;u/IiK ;Ekgs ehshnKrJhnK jB. ;ko/ f}bQk w[Zy d\soK ftZu

okythnK ;oekoh B"eohnK ftZu nzrjhDKdh Gosh bJh ftF/F o'}rko ;?b ;Ekgsehs/ rJ/ jB. fijVhnK EktK T[s/ ftF/Fo'}rko n?e;u/Ii dh ;EkgBk BjhI ehshrJh, T[E/ fB:ws o'}rko n?e;u/Ii ftZuftF/F o'}rko ;?b ;Ekgs ehs/ rJ/ jB.nzrjhD ftneshnK ~ okythnK ;oekohB"eohnK d/ :'r j'D bJh nkgD/ nkg ~ftF/F o'}rko n?e;u/Ii ;?bK ftZu gzihfeqseotkT[Dk bk}wh j?. ftF/F o'}rko gziheoBnzrjhDK bJh 17 feZsk w[yh w[V-t;/pke/IdoK T[s/ th eotkfJnk ik ;edk j?.

• ;oeko fBZih y/so ftZu wkbeK ~gq's;kjB d/ e/ nzrjhD ftneshnK d/o'}rko dk fJzs}kw th eodh j?. ;oekonzrjhD ftneshnK d/ o'}rko bJh fszB;kb tk;s/ nzrjhD eowukoh d/ GftZyfBXh czv ftZu wkbeK tb'I gkJ/ ikD tkb/:'rdkB dk G[rskB eodh j?, fiBQK dhwkf;e sB]kj xZN'-xZN 25,000 o[gJ/j't/.

• g?No'bhnw ns/ e[dosh r?;wzsokb/ tb'I iBse y/so dhnK s/bezgBhnK dhnK ;kohnK vhbofFg J/iz;hnKftZu'I 7H5 gqfsFs nzrjhD ftneshnKbJh okythnK oZyhnK rJhnK jB.

• okFNoh nzrjhD ftZs ns/ ftek;

ekog'o/FB tb'I nzrjhD ftneshnK ~;t?-o'}rko bJh eo}/ gqdkB ehs/ iKd/jB. fJBQK ftZu ;/tk, tgko, T[d:'frefJekJhnK, T[u/oh f;Zfynk bJh, g/F/tof;ybkJh, fBowkD, nzrjhDK bJh ;jkfJeT[geoDK d/ T[sgkdB bJh S'N/ tgkoeeko'pko ;Ekgs eoB bJh eo}/ d/DkFkwb j?. fdwkrh o[ektN, nkswe/ Idfos ftneshnK bJh y/shpkVhrshftXhnK ns/ ;t?-o'}rko bJh theo}/ fdZs/ iKd/ jB.

• iBse y/so d/ p?Ie - nBkEnkFowK, n"osK d/ nk;ok xoK ns/nzrjhD ftneshnK bJh iBse y/soKdhnK ;ehwK nXhB, ftnk} dhnK tZy-tZydoK d/ ckfJd/ nzrjhD ftneshnK ns/T[BQK ;z;EkBK bJh T[gbpX jB i' nzrjhDftneshnK dh GbkJh bJh ezw eod/jB. ;wkfie T[d/FK ~ fXnkB ftZuoZyfdnK ftnki dh do ;kbkBk fJe;wkB4 gqfsFs oZyh ikt/rh. S'N/ doi/ d/T[d:'rK d/ ftZsheoB dh ;ehw sfjsnzrjhD ftneshnK bJh ftnki dh doftZu fJe ftF/F gqktXkB ehsk frnk j?(0H5 gqfsFs S'N) sK fe g{zih ;hwk o[gJ/2,00,000 dk bkG fbnk ik ;e/.

;jkfJe T[geoBK dh yohd$;jkfJe T[geoBK dh yohd$;jkfJe T[geoBK dh yohd$;jkfJe T[geoBK dh yohd$;jkfJe T[geoBK dh yohd$;EkgBk bJh nzrjhD ftneshnK;EkgBk bJh nzrjhD ftneshnK;EkgBk bJh nzrjhD ftneshnK;EkgBk bJh nzrjhD ftneshnK;EkgBk bJh nzrjhD ftneshnKbJh ;jkfJsk (J / vh nkJh ghbJh ;jkfJsk (J / vh nkJh ghbJh ;jkfJsk (J / vh nkJh ghbJh ;jkfJsk (J / vh nkJh ghbJh ;jkfJsk (J / vh nkJh gh;ehw) ;ehw) ;ehw) ;ehw) ;ehw) L fJ; ;ehw dk w[Zy we;db'Vtzd nzrjhD ftneshnK dhd/o sZeuZbD tkb/ nkX[fBe s/ ftfrnkBe sohe/Bkb pD/ nkX[fBe T[geoBK dh gqkgshftZu wdd eoBk j? i' nzrjhDsk d/gqGktK ~ xZN eoe/ ns/ T[BQK dh nkofEe;fEsh ftZu ;[Xko eoe/ T[BQK d/ ;ohoe,;wkfie ns/ wB'ftfrnkBe w[V-t;/p/ ~T[sFkfjs eo ;ed/ jB.

fJzdok nktk; :'iBk LfJzdok nktk; :'iBk LfJzdok nktk; :'iBk LfJzdok nktk; :'iBk LfJzdok nktk; :'iBk L fJj e/Idotb'I gq:'fis wekBK dh :'iBk j? fi;nXhB rohph o/yk s'I j/mK ofjD tkb/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 21

fdjksh rohpK ~ fojkfJFh xo w[csgqdkB ehs/ iKd/ jB. w?dkBh fJbkfenKftZu fJe fJekJh dh ehws 20,000 o[gJ/ns/ gjkVh ns/ d[orw y/soK ftZu 22,000o[gJ/ j?. fJ;dk 3 gqfsFs czv g/Iv{fJbkfenK ftZu rohph o/yk s'I j/mK ofjzd/nzrjhD ftneshnK bJh okytK oZfynkiKdk j?.

nzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBbJh okFNoh fJBkwK dh :'iBk bJh okFNoh fJBkwK dh :'iBk bJh okFNoh fJBkwK dh :'iBk bJh okFNoh fJBkwK dh :'iBk bJh okFNoh fJBkwK dh :'iBk L T[BQKdhnK e'fFFK ~ wkBsk d/D ns/ d{finK

~ fJ; y/so ftZu wkDwZshnK gqkgshnK

bJh j";bk nc}kJh gqdkB eoB bJh

;G s'I e[Fb$j'Djko nzrjhD eowukohnK

~ tZyo/ fJBkw gqdkB ehs/ iKd/ jB.

;ot'sw wkbeK, ;G s'I tXhnk gb/;w?IN

J/iz;h, nc;o, j'Djko ftneshnK, FkBdko

;z;EkBK, o'b wkvbK, j'Djko T[;ko{ nzrjhD

ftneshnK, ;G s'I tXhnk seBheh y'i

ns/ bkrs gqGkth seBkb'ih d/D bJh

y'i d/ nB[e{bD tk;s/ th fJBkw fdZs/

iKd/ jB. ;oekoh y/so, iBse y/so d/

T[geqw ns/ fBZih ndkfonK ~ th nzrjhDK

tk;s/ o[ektN ofjs tksktoB f;oiD

tk;s/ fJBkw gqdkB ehs/ iKd/ jB.

nzrjhDK d/ w[V-t;/p/, ;EkBe gZXo

T[s/ okFNoh Nq;N dh ;ot'sw ew/Nh,

ns/ okFNoh nzrjhD ftZs ns/ ftek;

ekog'o/FB dh ;ot'sw ;jkfJe J/iz;h ~

th fJBkw fdZsk iKdk j?. nzrjhD n"osKdh B"eoh ~ soihj fdZsh iKdh j?, ]k;eoe/ i' g/Iv{ fJbkfenK s'I ns/ ;t?-o'}rko tkbhnK j[zdhnK jB.

nzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBnzrjhD ftneshnK d/ FesheoBbJh Nq;N czv LbJh Nq;N czv LbJh Nq;N czv LbJh Nq;N czv LbJh Nq;N czv L ;[gohw e'oN tb'If;tb nghb BzpoK 4655 ns/ 5218(;zB 2000) d/ wkwb/ ftZu nkgD/ 16

ngq?b 2004 d/ c?;b/ ftZu p?IeK ~

jdkfJs ehsh fe fiBQK p?IeK B/ T[Xko b?DtkfbnK e'b'I ftnki fJeZmk eoB d/

wkwb/ ftZu okT{Iv nkc eoB bJh723H79 eo'V dh oew ;kbkBk tkX{

T[rokjh rJh j?, T[BQK tb'I fJj oewT[; Nq;N ~ spdhb eo fdZsh ikt/ i'

nzrjhD ftneshnK dh GbkJh bJh ezweod/ jB. wzsokb/ tb'I fJj czv ;t?-

e/Idfos, fdwkrh o[ektN ns/ ew}'oh ns/pj[-nzrjhDsk tkb/ ftneshnK dh GbkJh

bJh okFNoh Nq;N ~ spdhb eoBtk;s/ ;opT[u ndkbsK s'I fBod/F b?D

bJh p/Bsh ehsh rJh sK fe fJBQK dhbkGdkfJe tos'I ehsh ik ;e/. ;[gohw

e'oN tb'I wzsokb/ dh p/Bsh T[s/ jkb/c?;bk b?Dk pkeh j?, go fJ; ;w/I d"okB

Nq;N dh ;EkgBk eo fdZsh rJh j? ns/p?IeK ~ ftZs wzsokb/ dh p?Ifezr Fkyk tb'I

pDdh oew Nq;N d/ yks/ ftZu iwQk

eotkT[D dh ;bkj d/ fdZsh rJh j?.

seBkb'ih ftek; :'iBktK d/seBkb'ih ftek; :'iBktK d/seBkb'ih ftek; :'iBktK d/seBkb'ih ftek; :'iBktK d/seBkb'ih ftek; :'iBktK d/;gZFN fdFk fBod/F L;gZFN fdFk fBod/F L;gZFN fdFk fBod/F L;gZFN fdFk fBod/F L;gZFN fdFk fBod/F L seBkb'ih T[s/nwb d[nkok Y[Zet/I ns/ bkrs gqGkthT[goeB w[jZJhnk eotkT[D d/ wZd/B}ons/ nzrjhD ftneshnK bJh o'}rko d/w"fenK ftZu tkXk eoB ns/ ;wki ftZuwkD-;fseko fdtkT[D bJh T[go'es :'iBk1990-91 ftZu nozG ehsh rJh. fJ;;ehw sfjs Y[Zet/I y'i s/ ftek; gqki?eNKdh gSkD eoe/ T[BQK tb'I T[geoD fte;seoB fjs czv gqdkB ehs/ iKd/ jB.

nuBu/s rohph iK nzsookFNoh feos;Gk (nkJh n?b U) tb'I ftnkfynk ehshnKnuBu/sh ekotkJhnK d/ jZb bJh oZfynkswe;wkfie ;[oZfynk gq'rokw pDkJ/ rJ/ jB.fJBQK gq'rokwK ftZu p[Ykgk g?BFB, vkeNohphwk, B[e;kB bJh w[nkt}k gqdkB ehskiKdk j?.

• fJzdok rKXh okFNoh nzrjhDskg?BFB ;ehwL fJ; ~ 17 \otoh, 2009~ g/Iv{ ftek; wzsokb/ d/ ;eZso tb'IokFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokw d/ fJeGkr ti'I Fkwb ehsk frnk ;h. nkJh ihn?B vh gh n?; sfjs rzGho iK pj[-gqeko dh ngzrsk d/ fFeko ftneshnK~ gqfs bkGgksoh 300 o[gJ/ gqfs wjhBke/Idoh ;jkfJsk fdZsh iKdh j?, fiBQK dhT[wo 18-19 ;kb dofwnkB j't/ ns/ i'Gkos ;oeko d/ fB:wK w[skpe ph ghn?b gfotkoK dk fjZ;k j'D.

• nzrjhDsk bkG L eowukohnKbJh w[nkt}k n?eN, 1923, fi; ~gfjbK ekwrkoK d/ w[nkt}k n?eN, 1923d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk ;h, nXhBwkbeK ~ B"eoh d"okB ;ZN tZiD, w"sj'D iK nzrjhDsk j'D dh jkbs ftZueowukoh iK T[BQK d/ gfotkoK ~ w[nkt}kd/Dk }o{oh j?. o'}rko d/ ekoB ns/d"okB j'Jh d[oxNBk eoe/ ekw/ dh feZsk;zpzXh fpwkoh ~ d[oxNBk wzfBnk iKdk j?ns/ wkbe fJ; tk;s/ w[nktk}k d/D dk

22 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

f}zw/dko j[zdk j?. ;EkJh, e[Zb ns/ nzFenzrjhDsk d/ Bshi/ tkbhnK ;ZNK eowukoh,w[nkt}k n?eN d/ FfvT{b 1 d/ Gkr 1ns/ 2 ftZu ;{uhpX jB id fe feZs/;zpzXh fpwkohnK dk eowukoh w[nkt}kn?eN d/ FfvT{b-4 d/ Gkr J/, ph ns/;h ftZu fpnkB ehsk frnk j?. go fJj;zrfms y/so ftZu bkr{ j?.

tzrkoK ns/ nrKj dk o;sktzrkoK ns/ nrKj dk o;sktzrkoK ns/ nrKj dk o;sktzrkoK ns/ nrKj dk o;sktzrkoK ns/ nrKj dk o;sk

Gkos ftZu ;wkfie ;[oZfynk gq'rokwg{oh soQK nzrjhD b'eK sZe BjhIgj[zud/. Gkos ftZu f}nkdkso ftek;gq'rokw nzrjhD b'eK dh gj[zu s'I pkjojB. fJ; dk gqw[Zy ekoB T[BQK d/nkb/-d[nkb/ dhnK ;wkfie ns/ ;ohoeo[ektNK jB. d/F ftZu nzrjhDsk ftF/F;jkfJsk gq'rokw w"i{d jB Gkt/I fe fJBQKdk dkfJok ftFkb BjhI ns/ fJj ;ehwKftnkge gZXo T[s/ nzrjhD ftneshnKdhnK ;wZf;nktK dk jZb BjhI eodhnK.ikDekoh dh ewh ns/ g;ko ns/ fJefjohfyVeh tkbh gj[zu dh nDj'Id ne;onzrjhD b'eK ~ bkGK ns/ T[gbpX;ehwK pko/ nfrnkBh pDk fdzdh j?.nzrjhD ftneshnK ~ ;jkfJsk ns/ bkGgqdkB eoB bJh w"i{dk gqFk;eh fJzs}kwfyZbo/ j'J/ jB.Bk e'Jh fJe;wkB bkGckow{bk j? ns/ Bk jh fJe J/iz;h i' fJ;gq'rokw ~ ubkt/. fJj ;[Mkn fdZsk iKdkj? fe w"i{dk ;w/I nzrjhDsk bkGK dkgqpzXB eo ojhnK fJe s'I tZX J/iz;hnKns/ ftGkrK ~ J/ehfeqs eoB dh b'V j?sK fe fJe SZs EZb/ ftnkge gq'rokw dho{g-o/yk ns/ nwbekoh Bhsh fsnko ehshik ;e/. fJ; J/iz;h dk fJe w[Zy ekoiekohnfXekoh j't/. d;thI :'iBk ftZu ;ko/;zpzfXs wzsokfbnK d/ piN ftZu nzrjhDKbJh ezg'B?IN :'iBk F[o{ eoB dh tekbsehsh rJh sK fe nzrjhDK d/ FesheoBbJh ;ehwK tk;s/ g?;/ dk fB:ws gqtkj:ehBh pDkfJnk ik ;e/. go, wZXekbh

;whfynk d;skt/} ;gZFN s"o s/ fdykT[Idkj? fe n?w n?; i/ Jh B/ fJ; ;[Mkn ~bkr{ eoB bJh e[ZM BjhI ehsk, i' ;zpzfXswzsokb/ d/ ezweki s/ nkgD/ nkg ftZupVh d[Zyh eoB tkbh fNZgDh j?. fJ; s'IfJbktk, d;thI gzi ;kbk :'iBk ftZu tZy-tZy BhshnK sfjs ;ehwK T[s/ nwb bJhwB}{o oew ftZu'I wfj} 31 gqfsFs jhyou ehsh rJh i' ;oeko dh wkVhekor[}koh tZb fJFkok eodh j? ns/nzrjhDK gqfs fJ; dk T[dk;hB otZJhnkfdykT[Idh j? (Fzeo, 2006).

fJj b'V wfj;{; ehsh ik ojhfJj b'V wfj;{; ehsh ik ojhfJj b'V wfj;{; ehsh ik ojhfJj b'V wfj;{; ehsh ik ojhfJj b'V wfj;{; ehsh ik ojh

j? fe nzrjhDsk dhnK jkbsKj? fe nzrjhDsk dhnK jkbsKj? fe nzrjhDsk dhnK jkbsKj? fe nzrjhDsk dhnK jkbsKj? fe nzrjhDsk dhnK jkbsK

~ ;wM e/ ;wkt/Fh oDBhshnK~ ;wM e/ ;wkt/Fh oDBhshnK~ ;wM e/ ;wkt/Fh oDBhshnK~ ;wM e/ ;wkt/Fh oDBhshnK~ ;wM e/ ;wkt/Fh oDBhshnK

pDkJhnK ikD sK fe nzrjhDpDkJhnK ikD sK fe nzrjhDpDkJhnK ikD sK fe nzrjhDpDkJhnK ikD sK fe nzrjhDpDkJhnK ikD sK fe nzrjhD

iB;zfynk bJh ftnkge gq's;kjBiB;zfynk bJh ftnkge gq's;kjBiB;zfynk bJh ftnkge gq's;kjBiB;zfynk bJh ftnkge gq's;kjBiB;zfynk bJh ftnkge gq's;kjB

ns/ o'eEkw tkbhnK ;wkfiens/ o'eEkw tkbhnK ;wkfiens/ o'eEkw tkbhnK ;wkfiens/ o'eEkw tkbhnK ;wkfiens/ o'eEkw tkbhnK ;wkfie

;[oZfynk ;ehwK pDkJhnK ik;[oZfynk ;ehwK pDkJhnK ik;[oZfynk ;ehwK pDkJhnK ik;[oZfynk ;ehwK pDkJhnK ik;[oZfynk ;ehwK pDkJhnK ik

;eD. fJ; fdFk tZb gfjbk;eD. fJ; fdFk tZb gfjbk;eD. fJ; fdFk tZb gfjbk;eD. fJ; fdFk tZb gfjbk;eD. fJ; fdFk tZb gfjbk

edw nzrjhDK pko / nzeV /edw nzrjhDK pko / nzeV /edw nzrjhDK pko / nzeV /edw nzrjhDK pko / nzeV /edw nzrjhDK pko / nzeV /

fJeZso eoB dk j't/rk fi;fJeZso eoB dk j't/rk fi;fJeZso eoB dk j't/rk fi;fJeZso eoB dk j't/rk fi;fJeZso eoB dk j't/rk fi;

ftZu nzrjhD t;'I, rohph o/ykftZu nzrjhD t;'I, rohph o/ykftZu nzrjhD t;'I, rohph o/ykftZu nzrjhD t;'I, rohph o/ykftZu nzrjhD t;'I, rohph o/yk

s'I j/mK ofj oj/ wkfgnK d/s'I j/mK ofj oj/ wkfgnK d/s'I j/mK ofj oj/ wkfgnK d/s'I j/mK ofj oj/ wkfgnK d/s'I j/mK ofj oj/ wkfgnK d/

pZu/, :'rsk gqkgs p/o'}rkopZu/, :'rsk gqkgs p/o'}rkopZu/, :'rsk gqkgs p/o'}rkopZu/, :'rsk gqkgs p/o'}rkopZu/, :'rsk gqkgs p/o'}rko

nzrjhD ftnesh fiBQK ~ o'}rkonzrjhD ftnesh fiBQK ~ o'}rkonzrjhD ftnesh fiBQK ~ o'}rkonzrjhD ftnesh fiBQK ~ o'}rkonzrjhD ftnesh fiBQK ~ o'}rko

fdZsk ik ;edk j?, rzGhofdZsk ik ;edk j?, rzGhofdZsk ik ;edk j?, rzGhofdZsk ik ;edk j?, rzGhofdZsk ik ;edk j?, rzGho

nzrjhDsk d/ fFeko ftneshnzrjhDsk d/ fFeko ftneshnzrjhDsk d/ fFeko ftneshnzrjhDsk d/ fFeko ftneshnzrjhDsk d/ fFeko ftnesh

fiBQK ~ fBozso ;jkfJsk dhfiBQK ~ fBozso ;jkfJsk dhfiBQK ~ fBozso ;jkfJsk dhfiBQK ~ fBozso ;jkfJsk dhfiBQK ~ fBozso ;jkfJsk dh

b'V j?, 60 ;kb s'I tZX d/b'V j?, 60 ;kb s'I tZX d/b'V j?, 60 ;kb s'I tZX d/b'V j?, 60 ;kb s'I tZX d/b'V j?, 60 ;kb s'I tZX d/

nzrjhD b'e, nzrjhD n"osK,nzrjhD b'e, nzrjhD n"osK,nzrjhD b'e, nzrjhD n"osK,nzrjhD b'e, nzrjhD n"osK,nzrjhD b'e, nzrjhD n"osK,

n;zrfms y/so ftZu ezw eod/n;zrfms y/so ftZu ezw eod/n;zrfms y/so ftZu ezw eod/n;zrfms y/so ftZu ezw eod/n;zrfms y/so ftZu ezw eod/

nzrjhD ftnesh nkfd FkwbnzrjhD ftnesh nkfd FkwbnzrjhD ftnesh nkfd FkwbnzrjhD ftnesh nkfd FkwbnzrjhD ftnesh nkfd Fkwb

jB.jB.jB.jB.jB.

ftnkge gqFk;eh fJzs}kw, tZy-tZy;o'sK s'I czv fJeZm/ eoBk, ns/ g/F/tofBrokBh ns/ fB:zsqD j/m bkG gqdkBeoBk nfij/ nfjw edw jB fiBQK ~c"oh s"o s/ u[Zfenk ikDk ukjhdk j?. fJ;

d/ Bkb jh, ;EkBe okiK, okFNoh ns/ftFth J/iz;hnK, ;oekoh ns/ |?o ;oekoh;zrmBK s'I f}nkdk ;o's fJeZso eoB dhb'V j? sK fe fJj bkG nzrjhD b'eKsZe g[Zid/ ehs/ ik ;eD.

(b/ye w[zpJh ;fEs ;wkfie ftfrnkB pko/NkNk ;z;Ek ftZu ;wkfie ekoi pko/ ;e{bd/ ngkjiK pko/ nfXn?B pko/ e/Ido ftZu

n?;'FhJ/N gq'c?;o jB)

e-mail :[email protected]

:[email protected]

g{zihrs fBt/F dh b'V gt/rh sK feY[ZetK f;js p[fBnkdh YKuk :ehBh pDkfJnkik ;e/. e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 1 gqfsFsftnkge w[ZYbh ;zGkb, ;?evoh ;zGkb ns/;jkfJe jkbksK bJh w[cs fJe;wkBgj[zu gqdkB eoB bJh b'VhIdk j't/rk.fJj 60 gqfsFs iB;zfynk bJh j't/rk.fJ; d/ Bkb jh e[Zb xo/b{ T[sgkd dkxZZN'-xZN 2 gqfsFs g{zihrs fBt/F bJhb'VhIdk j't/rk sK fe iBse ;kc ;ckJh,gkDh dh fBek;h, g'FD ns/ wekB nkfdbJh b'VhIdk ;jkfJe p[fBnkdh YKuk yVQkehsk ik ;e/.

;GBK bJh f;js jk;b eoBk ;fEoftek; NhfunK d/ 2030 d/ yoV/ ftZuNhuk Bzpo 3H8 ti'I doi j?. fJj ftFtgZXo dk Nhuk jk;b eoB bJh Gkos dhekor[}koh nfjw j?. Gkos ;oeko tb'I2017 dh okFNoh f;js Bhsh ~ ;jhnoEK ftZu bkr{ eoBk, 2030 sZe ;kfonKbJh f;js ;[oZfynk dk bzw/ fuo dk;[gBk ;Zu eoB bJh nfjw j?.

(b/ye ;wkfie ftfrnkB pko/ w[zpJh ;fEsNkNk ;z;Ek ftZu NkNk u/no gq'c?;o jB.T[j Gkos ;oeko d/ g/Iv{ ftek; pko/ wzsokbkdh gqXkB wzsoh g/Iv{ ftek; c?b' ;ehw d/

T[`u ;bkjeko th jB)

e-mail :[email protected]

;\k 17 dk pkeh;\k 17 dk pkeh;\k 17 dk pkeh;\k 17 dk pkeh;\k 17 dk pkeh

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 23

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

fe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE s'I ;'u sZefe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE s'I ;'u sZefe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE s'I ;'u sZefe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE s'I ;'u sZefe;kBK dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk L :EkoE s'I ;'u sZe

fBbkpik x'FfBbkpik x'FfBbkpik x'FfBbkpik x'FfBbkpik x'F

Bkw pdbD d/ wkwb/ ftZu wzsokfbnKdh ;'u eJh tko tZy'-tZy j[zdh j? iK eJhtko fJewZs th j' iKdh j?, go 2015ftZu y/shpkVh wzsokb/ dk Bkw pdb e/y/shpkVh s/ fe;kB GbkJh wzsokbk eoBkwfj} fJe ekoiFhb g[BormB BjhI ;h.fJ; Bkb fJ; ;ukJh ~ gqtkBs ehskfrnk j? fe y/shpkVh dk wsbp f;ocf}nkdk nBki T[sgkdB eoBk jh BjhIj?, go fJj fJe ;'u j? fe T[sgkde;wki d/ pkeh torK tKr ;BwkBiBeihtB pshs eoBr/.

jo/ fJBebkp ns/ Bhshrs dybK;dek, p[fBnkdh nBki dhnK tzBrhnK d/T[sgkdB ftZu eJh r[Dk tkXk j'fJnk.1960ftnK d/ nBki dh ewh d/ fdBK s'Ib? e/ Gkos B/ nkgDk Bkw d[BhnK d/u'Nh d/ d' nBki ns/ d[ZX T[sgkdeK ftZuF[wko eo fbnk ns/ nBki d/ wkwb/ftZu ;t?-fBoGosk jk;b ehsh. fcoBhshrs dkfJok tXk e/ fJ; ftZu ygsekodh fdbu;gh tkbhnK d{ihnK \;bK ~th Fkwb ehsk frnk fit/I dkbK, cbns/ ;p}hnK (n?c n?Iv th). sK th,fJ; ftek; dh rkEk ftZu fe;kB T[sgkdeKdk fJe tZvk fjZ;k fJ; s'I tKMk ofjfrnk ns/ T[BQK dh fJ; ftZu fdbu;ghBk pD ;eh. Bk e/tb y/shpkVh s'InkwdB xZN j[zdh j?, ;r'I nkofEenfB;fussk d/ ;G s'I f}nkdk fFekofe;kB jh jB. 2003-04 d/ fJe

ikikikikik D gSkD ;ot/yD ftZu dZf;nk frnk fe i/ pdbgqdkB ehsk ikt/ sK 40 gqfsFs y/sheoB tkb/ gfotko e'Jh d{;ok feZskngDkT[Dk g;zd eoBr/ (n?B n?; n?;U, 2005). pknd ftZu fJ;/ ;ot/yDftZu fdykfJnk frnk fe ygs ;zpzfXsnkgDhnK fBr{DhnK b'VK g{ohnK eoBbJh th y/sh eoB tkb/ gfotkoK ~ y/shd/ Bkb-Bkb j'o ;o'sK s'I th nkwdBi[NkT[Dh g?Idh j? (n?B n?; n?; U,2014).

fJ; b/y ftZu fJ; ;tkb dk itkpbZGD dk :sB ehsk frnk j? fe foekovT[sgkdB eoB ns/ y/shpkVh dhnK otkfJshns/ BthB seBheK ngDkT[D d/ pkti{dth fe;kB rohp feT[I j?, gSfVnk feT[Ij? ns/ T[; dk ihtB gZXo fJzBk wkVkfeT[I j?. fJ; rZb pko/ th uouk ehshrJh j? fe fJ; ~ fet/I pdfbnk ik;edk j?.

fe;kB dh nkwdB ns/ ew}'ohfe;kB dh nkwdB ns/ ew}'ohfe;kB dh nkwdB ns/ ew}'ohfe;kB dh nkwdB ns/ ew}'ohfe;kB dh nkwdB ns/ ew}'oh

fe;kBK d/ ;zeN ns/ gqXkB wzsohtb'I 2022 sZe fe;kBK dh nkwdB d[ZrDheoB d/ GkFD s'I pknd fe;kBK dh

nkwdB pko/ fdbu;gh g?dk j'Jh. fJ;fpnkB B/ fe;kBK ~ fXnkB dk e/IdopDk fdZsk. y/sh nkwdB pj[s ;ko/ gZyKT[s/ fBoGo eodh j?. }whB d/ T[gikT{gB~ f}nkdk nkwdB dh e[zih wzfBnk iKdkj?. e[Zb ekoe T[sgkdesk ftZu tkXkeoBk th nfjw j? feT[Ife gkDh ns/ykdK tor/ ewh tkb/ fBt/F pj[s wfjzr/g?Id/ jB. seBkb'ih ns/ Yzr sohfenKftZu ;[Xko T[sgkdB ns/ ;woZEk ftZutkXk eod/ jB. pk}koheoB :'r tXhens/ T[sgkd yokph th t/u ehws ~fBoXkos eod/ jB go T[sgkdK ns/bkrsK dhnK ehwsK th y/sh nkwdBfBoXkos eoB d/ nfjw ekoe jB.Gkos dh y/sh tksktofDe fGzBsk s'I ;ko/ikD{z jB go fJe ;zxh YKu/ ftZu tZy-tZyokiK dhnK BhshnK th tZy'-tZyohnK jB.f;ZN/ ti'I \;b dh T[gi d/ Gkn, p[fBnkdhYKuk ns/ ;z;EkB d/F ftZu tZy'-tZy jB.Gkos d/ y/sK d/ S'N/ neko noEuko/ftZu yokph fbnk ;ed/ jB. iB;zfynkftZu tkXk, xZN T[d:'fre o'}rko fBowkD,fJj ;ko/ }whB s/ iK efj bJhJ/y/shpkVh ~ dpkn j/m b? nkT[Id/ jBfi; Bkb gqfs ftnesh y/sh nkwdB xZNofjzdh j?. d/F d/ e[ZM GkrK d/ w[ekpb/j'o fjZf;nK ftZu \;bK dh fpikJh f}nkdkbkGekoh j? fi; dk ekoB e[dosh,iB;zfyne ns/ gqFk;eh nzso jB. gqfsftnesh gfotkoe nkwdB ftZu tkXkeoB ns/ fJ; y/so ftZu Bt/I ftuko ns/

24 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

j[Bo fbnkT[D Bkb ekwkFesh d/ tZy-tZyy/soK ftZu ikD dk okj gZXok j' ;edkj?. T[u y/sh nkwdB Bkb wzr ftZutkXk j't/rk ns/ |?o y/sh y/soK ~ fJ;s'I bkG jk;b j't/rk.

y/shpkVh bJh ;G s'I uow dk i']ww";w j?. w"B;{B dh ewh Bk f;ocw"i{dk T[sgkdB T[s/ n;onzdk} j[zdh j?,;r'I fJ; dk gqGkt nkT[D tkb/ ;h}BKns/ ;kbK sZe B}o nkT[Idk j? feT[IfeGzvko frqjK, dfonktK, BfjoK, y{jK ns/Xosh j/m gkDh dk gZXo xN iKdk j?.2014 ns/ 2015 torh w"B;{B dhBkekwh fe;kBK ~ eo}/ ns/ ;zeN ftZuT[bMk ;edh j? fi; Bkb gfjbK ehskfBt/F th nikJhI j' iKdk j?. id'I w[ZyXkokd/ b'e nkw w"B;{B ofjD T[s/ ][FhwBkT[Id/ jB, nfB:ws nzso ;kb pkoFdh tzv fJe fuzsk dk ftFk j? id fee[ZM ftF/F y/soK ftZu pkoF dh ewh thj' ;edh j?. f}nkdk iK p/w";wh po;ksth fJe ]sok j?. jVQ wko{ ;kps j';ed/ jB. 2016 ftZu id'I w"B;{B nkw;h sK 9 okiK ~ jVQK dk ;kjwDk eoBkfgnk. fpjko ftZu dfonktK d/ gkDh dkgZXo tXD Bkb 5 bZy b'eK ~ xo xkN

SZvD/ gJ/ ns/ 3 bZy j?eN/no \;bgqGkfts j'Jh. ehwsK dh n;fEosk th;zeN dk ekoB pDdh j?. nkw jkbsKftZu th pk}koheoB d/ e[ZM wjhfBnKd"okB ehwsK T[s/ dpkn tXdk j? Gkt/Ife T[jh ehws pknd ftZu EK f;o nkT[DiK tXD dk :sB eodh j? go fe;kBKe'b nkgDh T[gi ~ Gzvko eo e/ oZyDdk e'Jh ;kXB BjhI j[zdk. fJE'I sZe fepknd ftZu T[BQK ~ nBki wfjzr/ GknT[s/ th yohdDk g?Idk j?. xZN'-xZN ;jkfJew[Zb ftZu tkXk fe;kBK ~ d/F tk;s/ j'of}nkdk nBki T[sgkdB eoB dh gq/oBkfdzdk j? ns/ ehwsK bkGekoh s/ ;fEoofjzdhnK jB. go fJj sK jh ;zGt j?i/ ;oeko Y[ZethI yohd eo/. g{osh ftZutkXk ehwsK ~ ekp{ j/m oZydk j?.2016-17 dh Gog{o g?dktko B/ xZN'-xZN;woEB w[Zb ftZu tkX/ d/ pkti{d dkbKdhnK ehwsK ftZu ewh fbnKdh ;h.wzr ftZu T[sko-uVQkn ns/ ftFt dhw[ekpb/pk}h, pk}koK ~ y'bQD Bkb, ehwsKftZu j'o nfB;fussk fbnk ;edh j?.

fdjksh ;j{bsKfdjksh ;j{bsKfdjksh ;j{bsKfdjksh ;j{bsKfdjksh ;j{bsK

GbkJh ~ f;oc T[sgkdB ns/ ehwsKd/ wZd/B}o t/yDk rbs j?. pj[-gqeko

dhnK ;/tktK o'}wok d/ ihtB ftZu ;jkJhj[zdhnK jB, Bt/I w"e/ g?dk eodhnK jBns/ ;woZEk ftZu tkXk eodhnK jB (;/B,2005). T[j seBkb'ih soZeh d/ bkGb?D dk w"ek fdzdhnK jB. fJBQK ftZu'Ipj[s ;kohnK ftt;EktK ~ BkrfoeK d/@nfXeko# wzfBnk ik ;edk j? i' ;oekodh f}zw/tkoh pD iKd/ jB. pdfe;wsh~ fJe @Ffjoh gZygks# (fbgNB, 1977)jkb/ th Gkos d/ ftek; ftZu nfVZekpfDnk j'fJnk j? i' j'oBK s'I f}nkdkfe;kBK Bkb ftseo/pk}h eodk j?.

pV/ ;kbK sZe rohpK dk wB[Zyh;o's ftek; fXnkB dk e/Ido BjhI pD;fenk. fgzv, fiE/ rohpK dh ;G s'I tZXfrDsh ofjzdh j?, ;G s'I p[oh soQKgqGkfts ;B. fJE'I sZe fe id'I ;e{bhdk]fbnK ~ nfjwhns fwbDh F[o{ j'rJh sK th f;Zfynk r[DtZsk ns/ o'}rko:'r j[Bo ;wZroh gZy'I wko yk rJh.piN dhnK wip{ohnK, ew}'o Bhshrsnwb ns/ fGqFNkuko nkfd e[ZM fJfsjk;eekoB fJ; bJh f}zw/tko jB. fJBQK B/iBse f;js ;/tktK dh jkbs th yokpeo fdZsh fi; T[s/ d/F dk tZvk fe;kBhtor fBoGo j?. g'FD ns/ tksktoBfi; ftZu ;EkJh gqEktK Bkb ;[Xko ehskik ;edk j?, th f;js ~ gqGkfts eod/jB. iBse tzv gqDkbh, fJe ;wkB ns/fi; ~ pknd ftZu rohpK T[s/ e/Idfosehsk frnk, B/ S'N/ fe;kBK dh T[d'I pKjcVh id'I nBki T[sgkdB b'V s'I xZNj'fJnk. go, nkb'uBk dh fFeko iBsetzv gqDkbh ftZu 1980ftnK d/ nZX s'Ibrksko ;'XK ehshnK ik ojhnK jB.

Gkt/I fe fgSb/ djkfenK d"okB iBsee'fFFK dk e/Ido fpzd{ ;zgoe (;VeK,o/bt/, w?No' o/b) fojk j?, jkb/ th 16gqfsFs Gkos d/ fgzvK dk ;zgoe jow";w dhnK ;VeK s'I ;ZyDk j? (nFons/ B't';kN, 2017). fpibh ihtB ~

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 25

;[y?B pDkT[Idh j? fi; Bkb nkofEe;orowhnK ftZu tkXk j[zdk j?. wekB,gkDh ns/ ;hto/} fBek; f;js ns/tksktoB bJh }o{oh jB. wodwF[wkohd/ nzeV/ do;kT[Id/ jB fe 45-70 gqfsFsfdjksh t;'I e'b, fpibh dk e[B?eFB BjhIj?, xoK ftZu gkDh dh g{osh BjhI iKgk]kfBnK dh ;j{bs BjhI ns/ fJBQK ftZu'I18 gqfsFs e'b T[go'es ;j{bsK ftZu'Ie[ZM th BjhI (fwFok ns/ F[ebk, 2013).w'pkJhb \'BK, fJzNoB?N ns/ g[bkV seBkb'ihBkb ikDekoh dk gq;koD s/} j' iKdk j?fi; bJh e[ZM p[fBnkdh YKu/ dh b'Vj[zdh j?. fJ; gqeko G"fse p[fBnkdhYKuk y/shpkVh GkJhuko/ d/ ;wkfie ihtBftZu ;[Xko fbnk ;edk j?, T[sgkdB ftZutkXk eo ;edk j?, pk}koheoB ftZu;jkJh j' ;edk j?, T[sgkd dh yokphxZN eo ;edk j?, w[Zb tkX/ ~ T[sFkfjseo ;edk j? ns/ ;wkfie p[fBnkdh YKu/~ f}nkdk gqGkth pDk ;edk j?.

n"osK dhnK ftF/F b'VK j[zdhnKjB. fe;kB gfotkoK dhnK n"osK f}nkdksofpBK T[ios d/ y/sh dk ezweko eodhnKjB. S'Nh fe;kBh tkb/ gfotkoK dhnKn"osK ~ n"y/ ezw eoB bJh th wip{oj'Dk g?Idk j? fit/I xZN T[ios T[s/ M'Bk

bkT[Dk (x'F, 2010). ;p{s do;kT[Id/jB fe BthI seBkb'ih d/ nkT[D Bkbns/ f}nkdk nkwdB d/ w"e/ g?dk j'DBkb, n"osK w}d{oh d/ ezw s'I jNiKdhnK jB (p';og, 1970). wodK tb'I|?o y/sh ezw tZb ikD dh soihj d/ubfdnK, y/shpkVh d/ ezw dk @n"oseoB#rohp n"osK dh wip{oh pD iKdk j?(fifrB}, 1998). f;ybkJh ns/ j[Bo,n"os ftF/F f;js ;/tktK, pZfunK dh;KG ;zGkb bJh ;jkfJsk, n"osK d/nB[e{b wFhBoh ns/ ikDekoh sZe gj[zuy/sh y/so ftZu ezw eoB tkbhnK n"osKbJh wjZstg{oB jB.

fe;kBK dh GbkJh bJh Bt/I ns/T[Go oj/ o;s/ - pV/ ;kbK sZe, Gkosdh y/shpkVh ftek; d/ w[Zy ekoe fit/I;[Xo/ j'J/ phiK dh g{osh, ykdK s/ ;pf;vh,;;sh fpibh ns/ f;zikJh ezwK bJhfonkfJsh eo}k, nBki d/ xZN'-xZN ;woEBw[Zb s/ ;oekoh yohd nkfd B/ T[sgkdBd/ w;b/ ~ jZb eo fdZsk fi; B/ygsekoK dh nzB ;[oZfynk ns/ y/sh ~bkGekoh pDkT[Dk :ehBh ehsk. id'I fJjt/fynk frnk fe f}nkdk ;jkfJsk tkX{nBki g?dk eoB tkb/ fyZfsnK sZe jh;hws j? sK d{ihnK \;bK, GzvkoB ;j{bsK,

po;ks tkb/ y/soK ns/ ;EkBe b'VK tZbph ih nko Jh nkJh, nkJh n?; U gh Un?w, n?B n?c n?; n?w, nko e/ thtkJh, vpb:{ vh nko J/ tor/ gq'rokwKokjhI fXnkB w'fVnk frnk, ]k; eoe/g{oph y/soK ftZu. ;fEo gqEktK ~ f}nkdksoihj fwbD bZrh. g?fo; ;wM"s/ T[s/d;s]s eoB Bkb Gkos tksktoB pdbknfybk\ ftFth izr ftZu Fkwb j' frnk j?ns/ T[u soZeh ns/ ;fEo ftek; bJhftnkge fdFk fBod/F (n?B J/ gh ;h ;h)fsnko ehs/ rJ/ jB. w";w ftZu pdbknpko/ tXdh ikro{esk, fi; d/ ;G s'If}nkdk fFeko fe;kB j[zd/ jB, B/ e[doshnk\sK gqfs Bhsh xVB bJh wip{o ehskj?.

i']w gqpzXB dk e[dosh jZb phwkj? go \;b phwk ;ehw F[o{ eoB ~eJh djke/ bZr rJ/ (fwFok, 1996, j/}b,1986). n?B J/ nkJh n?; 1999-00ftZu jh nozG j' ;fenk, fi; sfjs T[giphwk bJh @y/socb# gj[zu ngDkJh rJhns/ nzefVnK dh b'V ~ xZN s'I xZNehsk frnk feT[Ife fe;/ th @y/so# d/fe;kBK ~ fJj' fij/ i']w dk ;kjwDkeoBk g? ;edk j?. go nzefVnK dh xkNekoB n?B J/ nkJh n?; S'NhnK fJekJhnKd/ i']wK dk jZb eoB ftZu Bkekw fojkns/ fJj tgkoe s"o s/ th xkN/ tkbk;kps j'fJnk. fJ; d/ wZd/B}o, \;bphwk :'iBk ftZu eJh ;'XK ehshnK rJhnK.iBtoh 2016 ftZu ;oeko tb'I gqXkBwzsoh \;b phwk :'iBk dh F[o{nks ehshrJh fi; d/ dkfJo/ j/m w";w, ehN,fpwkohnK, phihnK \;bK dk B[e;kB nkT[Idkj?. Gkt/I fe ;oeko tb'I fe;kBK tb'IfdZsh ikD tkbh feFs T[s/ ;pf;vh fdZshik ojh j?, fBZih phwk XkoeK ~ w[ekpb/tkbhnK phwK doK d/ fBoXkoB bJh fBZihy/so ~ ;Zdk fdZsk frnk. nkX[fBeseBkb'ih B/ T[gi d/ nzefVnK ~ fJeZso

26 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

eoB dh o\sko ~ s/} eo fdZsk sK fewB}{oF[dk @y/so# GftZy ftZu ;jh noEKftZu ;wo{g j' ;eD.

w";w pdbkn d/ fybk\ \;b phwkfJe nfjw ;[oZfynk j' ;edk j? gow";w dh wjKwkoh d/ dkfJo/ j/m tZvky/so ns/ f}nkdk ;zfynk ftnesh nk;ed/ jB. d/F dh T[grqfj ns/ w";wftfrnkB ;zpzXh ;woZEsktK ~ wip{sehsk ik fojk j? sK fe nrkT{I s/ Go';/:'r fusktBhnK ikoh ehshnK ik ;eD.2005 d/ nk\s gqpzXB n?eN d/ gk; j'DBkb, nk\s j[zrkok pb dh ;EkgBk ehshrJh fiBQK ~ b'V g?D T[s/ okiK dh;jkfJsk bJh skfJBks ehsk iKdk j?.;'e/ ~ nk\s wzfBnk iKdk j? fi; ftZuoki ;oeko tb'I ;'ek n?bkBD s'I pkndf;zikJh s/ ftF/F ;pf;vh gqdkB ehshiKdh j?.

id'I otkfJsh fB:w fBokoEe j'rJ/ sK pk}koheoB ftZu ;[XkoK dh b'Vwfj;{; ehsh rJh. pk}koK ~ w[ekpb/tkb/ ns/ e[Fb pDkT[D bJh J/ gh n?w;h n?eN ftZu ;'X ehsh rJh j? sK fefe;kBK ~ j'o pdb fwb ;eD. GzvkoBns/ tzv gqDkbhnK, fi; ~ j[D fBrokBhns/ piN u[B"shnK dk ;kjwDk eoBk g?fojk j?, fJj ehwsK T[s/ ekp{ gkT[D bJh;oekoh d]b dh gqGkftesk dk fBoXkoBeodhnK jB. bkrs ns/ nBki ;pf;vhnKns/ 2013 ftZu okFNoh nzB ;[oZfynkn?eN gk; j'D Bkb, fi; B/ nzB gksosk~ ek~Bh o{g d/ fdZsk, j'o f}nkdk ftZshdpkn gkT[Id/ jB. fco th, ehwsK brkskoftFt pk}ko dhnK FeshnK s'I gqGkftsj[zdhnK jB id'I ;oekoh d]b nzdk}hekoB fe;kBK ~ r[wokj eoB ns/ ewhiK tkX/ dk fBowkD eoe/ fe;kBK d/ fjZsKT[s/ ;ZN wkoB dk ]sok yVQk j' iKdkj?. fJ; d"okB, Gkos dh ;pf;vh gqDkbhth fJfsjk;e pdbkn d/ d"o ftZu'I r[}o

ojh j?. fw;kbh :{ nkJh vh ns/ p?Ifezrgj[zu :'iBk (iB XB) B/ rohp bkG-gksohnK ~ f;ZXk p?Ie ftZu G[rskB eoBk;zGt pDk fdZsk j?, fi; dk o;'Jh r?;;pf;vh bJh gfjbK jh ;cb siopkehsk ik u[Zek j?. f}nkdk jNt/I nzdk}ftZu, 2016-17 d/ nkofEe ;ot/yD ftZufJe g{ok u?gNo :{ ph nkJh dh BthIXkoBk ~ ;wofgs ehsk frnk j? i' ;zGts"o s/ ;kohnK ;pf;vhnK dk pdb pD;edk j?. BkrfoeK ~ fJe xZN'-xZNnkwdB gqdkB eoB d/ nfXekoK pko/fJe w}p{s f;XKse ekotkJh s/ ;'uftuko ikoh j?.

;pf;vhnK iK fBt/F okjhI pj[s;kohnK fdjksh ftek; dhnK ;ehwK j[Dfe;kBK d/ ihtB gZXo ftZu ;[Xko eoBbJh wdd eo ojhnK jB fi; Bkb T[BQKd/ o'}h o'Nh (n?B nko n?b n?w), ehwsfBoXkoB (Jh n?B J/ n?w), ;wkfie;jkfJsk (n?B n?; J/ gh), wekB (nkJhJ/ tkJh), ;VeK d/ ftek; (gh n?w ihn?; tkJh) ns/ f;js (n?B nko n?un?w) nkfd w[ZfdnK dk jZb j' fojk j?.f;zikJh ~ ftF/F wjZst fdZsk frnkfeT[Ife ;;sh do T[s/ f;zikJh ;'e/ d/gqGkt ~ ysw eo ;edh j?. 2005 s'IiBse ezw gq'rokw d/ s"o s/ nwb ftZunkfJnk wrBo/rk g/Iv{ iB;zfynk ~ xZN'-xZN nkwdB :ehBh pDkT[D dk fJefw;kbh }ohnk ;kps j'fJnk j?. fJjo'}rko bJh fJe ek~Bh nfXeko dkgqshe j?. Gkt/I fe piN ;zpzXh FzfenKns/ fJfsjk;e s"o s/ xZN BshfinKekoB fJj fttkdg{oB fojk, go fJjtXhnk g/Iv{ n;kf;nK d/ fBowkD dk fJe;kXB ;kps j' ;edk j?. o'}rko :'rsk~ gq's;kjB d/D bJh T[sgkdesk ns/T[dw fwnkoh j[BoK ~ 2015 ftZu n?Bgh n?; vh Jh okjhI T[sFkfjs ehskfrnk.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

;kbK pZXh fe;kBK dh nkwdB T[BQKszsoK T[s/ nXkfos ojh i' w[Zy s"o s/ygseko GbkJh bJh ;B. fJBQK ;jkfJegqDkbhnK ~ j[D pk}ko ;[XkoK ns/ xZNpiN d/ fto'XkGk;K dk ;kjwDk eoBk g?fojk j?. j[D fJe BthI ns/ ;wkfie;[oZfynk gqDkbh pko/ rZbK j' ojhnK jBfi; ftZu jo/e Bkrfoe dh xZN'-xZNGbkJh ~ fJe nfXeko ti'I t/fynk iKdkj?. ;oeko fe;/ pk}ko ~ e[Fbsk Bkb;zukbB eoB ftZu wdd eo ;edh j?go y[ZbQ/ pk}ko ftZu fJ; dk ehwsK s/nkwdB T[s/ ;hws fijk fB:zsqD j[zdkj?.

sK th, fe;kBK dh ;wkfie ;[oZfynkns/ b'eK dh nzB ;[oZfynk dh ;oekoe[dosh oytkbh j?. T[BQK ~ e[dosh i']ws'I pukT[Dk, p[fBnkdh YKu/ dk fBowkDeoBk, ;wkfie ;j{bsK gqdkB eoBk ns/;{uBk s/ ikDekoh gqdkB eoB ftZu ;jkfJskeoBk ;oeko dk jh ezw j? go N?e;d/D tkb/ Bkrfoe, i' nzB ;[oZfynk s'IbkG b?Id/ jB ns/ fBZih y/so i' ][Fjkby/sh y/so s'I bkG jk;b eodk j?, ~fJe fXo ti'I Fkwb j'D dh b'V j?.nZr/ d/ bzw/ o;s/ bJh y/shpkVh ~ fJeT[`dw ti'I t/fynk ik fojk j? i' d{;o/soZehF[dk y/soK Bkb f}nkdk J/ehfeqsj't/rk. f;ZN/ ti'I o'}h-o'Nh bJh }whBT[s/ dpkn xZN j't/rk. ;oeko dhnKfBrokBh ;zpzXh ifNbsktK ;w/I d/ BkbseBkb'ih ns/ gqFk;eh BthBsktK Bkbysw j' ojhnK jB. fe;kB, fJe Bkrfoeti'I fi; ~ ;BwkBiBe f}zdrh fiT[D dknfXeko j?, th pk}ko ftZu fBg[zB j'DbJh :sBFhb j?.

(b/ye BthI fdZbh ;fEs nkofEe ftek; pko/;z;Ek ftZu gq'c?;o jB ns/ y/shpkVh, y[oke

ns/ tksktoB d/ y/so ftZu ezw eod/ jB)

e-mail :nila@iegindiaorg

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 27

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

T{oikBT{oikBT{oikBT{oikBT{oikBg"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh dk soihjheoBg"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh dk soihjheoBg"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh dk soihjheoBg"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh dk soihjheoBg"FfNesk d/ wkorK bJh y/shpkVh dk soihjheoB

w";wh dk;w";wh dk;w";wh dk;w";wh dk;w";wh dk;

fjs ftZu fJ; rZb T[s/ ftnkgeuouk ehsh rJh j? fe nzB

;[oZfynk fJe pj[ftXkJh gqfefonk j? fi;ftZu T[sgkdB, tzv, ygseko dh g;zdns/ ygs, tZv/ ns/ ;{yw g"FfNe sZsK dhY[ZethI wksok ftZu ygs ns/ T[BQK dhgqGkth fJe;[osk Fkwb j? (dk;, 2016).nzB gqDkbh ns/ g"FfNesk dh ;fEsh ftZud'gk;k o;wh foFsk j? (fgB;Nqg-n?Ivo;B,2007). nzB ;[oZfynk pko/ n?c J/ UdhnK gfoGkFktK, Bhsh xVB dh ;"ybJh, fJ;/ w[skpe ebgBk j/m fbnKdhnKrJhnK ;B.

nzB BhshnK ;zpzXh YKu/ ;w/I-;w/IpdbdhnK b'VK s/ }o{osK ~ wZd/B}ooZy e/ pDd/ oj/ jB. f}nkdkso w[beKftZu BhshnK s/ nwb bJh fJjh YzrngDkfJnk frnk j? fiBQK ftZu dZyDhJ/Fhnk s/ ncoheh T[g-wjKdhg d/ ftek;Fhbd/F th Fkwb jB. fgB;Nqg-n?Ivo;B s/tkN;B (2011) tb'I ebfgs ehsk frnkYKuk ;G s'I BtK j? fi; ftZu tZy-tZygZyK ns/ wkorK ~ Fkwb ehsk frnk j?.

go, Gkos ftZu nzB Bhsh pDkT[Dkpj[s p/b'Vk s/ p/noE j' u[Zfenk j?, fi;ftZu BhshnK iK sK ftukoXkoe w[ZfdnK iKphs/ ftZu i' j[zdk nkfJnk j?, T[; ~nXko pDk e/ xVhnK iKdhnK jB. d/Fdk ;G s'I tZvk nzB ;[oZfynk gq'rokw,fi; ~ iBse tzv gqDkbh nkfynk iKdkj?, fJj ;w/I dh wzr ;h, fi; dh XkoDkpj[s tXhnk ;h ns/ tZy-tZy okiK ftZu

;k;k;k;k;kfJ; ~ ;cbsk g{ote bkr{ ehsk frnk;h. go fJ; ftZu pj[s ;kohnK ewhnKth ;B i' tZvh wksok ftZu u'ohnK ns/fGqFNkuko, wkVh ;/tk ns/ r[DtZsk dkfFeko ;h. ;kb do ;kb iBse tzvgqDkbh p/noE j' rJh feT[Ife f}nkdksooki nzB ;[oZfynk gqfefonk d/ d{;o/ gZyKT[s/ xZN fXnkB d/D Bkb i{M oj/ ;B.fJBQK gZyK ftZu w[Zy ;B Y[ZethI ;kc ;ckJhns/ ;tZSsk dh ewh, fGzBsk tkb/ G'iBdh ygs, n"osK dk FesheoB nkfd.j?okBh tkbh rZb j? fe okFNoh nzB;[oZfynk n?eN, 2013 d/ fXnkB dk e/IdofJe tko fco d/F ftZu nBki tzvDk ;h.G'iB dh fGzBsk T[s/ pj[s ;hws fXnkBfdZsk frnk ns/ ;koh T{oik ;'Xh j'JhiBse tzv gqDkbh ~ d[pkok ikoh eoBT[s/ bk fdZsh rJh i' fJ; t/b/ ;w/I dhb'V BjhI ;h. id'I Nh gh vh n?; sZegj[zu oZyD tkb/ gfotkoK dh s[bBk ehshrJh sK pZfunK dh g"FfNesk dh ;fEsh

ftZu e'Jh nzso ;kjwD/ BjhI nkfJnk(d/;kJh ns/ t?BwkB, 2015). toswkB;w/I b'V fJ; rZb dh j? fe ;ko/ y/shy/so s'I g"FfNesk tkb/ wkorK sZe,J/ehfeqs YKu/ nXhB tZy-tZy gZyK T[s/fXnkB e/Idfos ehsk ikt/ (dk;, Fowkns/ pkp{, 2017). Gkos tb'I dfj;dhftek; NhfunK ~ jk;b Bk eoB dk fJjgqw[Zy ekoB ;h. dfj;dh ftek; NhukBzpo-1 d/ w[skpe Gkos B/ e[g'FD d/fFeko pZfunK dk nB[gks, i' 1990 ftZu53H5 gqfsFs ;h, ~ xZN eoe/ 2015ftZu brGr nZXk eoBk ;h. go, 2015ftZu fJj nzeVk 40 gqfsFs ;h i' 26gqfsFs d/ Nhu/ s'I pj[s d{o j?.

jkb jh ftZu dfj;dh ftek; NhfunK

dh EK ;fEo ftek; d/ NhfunK B/ b? bJhfi; dh gqkgsh dh T[whd th wZXw ikgdh

j?. fJ; dk w[Zy ekoB j? fe y/shpkVh s'Ib? e/ g"FfNe ;[oZfynk tZy-tZy wkorK T[s/

fXnkB yzfvs j?. nfijk e/Ido ns/ oki

wB[Zyh f;js ns/ g"FfNesk

;zpzXh BhshnK

nzB ;[oZfynk, ygs

ns/ wzr BhshnKrohph jNkT[D

dhnK BhshnK

xo/b{ pk}ko BhshnK nzB T[sgkdB ns/

g{osh BhshnK

tksktoB pdbkn, T{oik

ns/ e[dosh ;o's gqpzXB

BhshnK

Fk;B ns/ ;z;EkB ftFtheoB ns/ nzB

gqDkbhnzB gqDkbhnK d/

B?fse gZy

rshFhb ftFt nzB gqDkbh L nkg;h ;zpzX ns/ tkX/rshFhb ftFt nzB gqDkbh L nkg;h ;zpzX ns/ tkX/rshFhb ftFt nzB gqDkbh L nkg;h ;zpzX ns/ tkX/rshFhb ftFt nzB gqDkbh L nkg;h ;zpzX ns/ tkX/rshFhb ftFt nzB gqDkbh L nkg;h ;zpzX ns/ tkX/

;o's L fgB;Nqg - n?Ivo;B ns/ tkN;B (2011)

28 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

gZXoK T[s/ t/fynk frnk j?. tZy-tZy

o;s/ j/mK fdZs/ ik oj/ jB (efvnkbk,2014) L (1) nzB d/ ;o's ti'I y/shpkVh

(2) nzB ns/ |?o G'iB yofunK bJhnkwdB d/ ;o's ti'I y/shpkVh (3)

y/shpkVh Bhsh ns/ nzB dhnK ehwsK i'nzB dh ygs ~ gqGkfts eodhnK jB

(4) gfotkoK d/ nzdo{Bh c?;b/ b?D ns/;o'sK dh tzv ftZu n"osK dh G{fwek (5)

y/shpkVh ftZu wksktK dk o'}rko ns/fJ; d/ pZfunK dh ;zGkb ns/ d[ZX

fgbkT[D T[s/ gqGkt (6) y/shpkVh ftZun"osK tb'I ezw eoB dk gqGkt ns/ fJ;dk T[BQK s/ T[BQK d/ pZfunK d/ g'FD ns/

f;js T[s/ n;o. ;fEo ftek; NhfunKdh gqkgsh bJh Nhuk BzL-1 (rohph dk

ykswk), Nhuk BzL-2 (G[Zywoh dk ykswk),Nhuk BzL-3 (uzrh f;js ns/ szdo[;sh),

Nhuk BzL6 (;tZS gkDh ns/ ;kc ;ckJh)Nhuk BzL-12 (;fEo ygs ns/ T[sgkdB),

ns/ Nhuk BzL-13 (tksktofDe ekoi)Bkb ;zpzfXs tZy-tZy T[g NhfunK d/ tZy-

tZy gZyK T[s/ fXnkB e/Idfos eoB dhb'V j?.

nzB ;[oZfynk jk;b eoB bJh Nhu/tZy-tZy NhfunK ns/ T[g-NhfunK ftZu

do;kJ/ rJ/ jB. fJj tZy-tZy wzsokfbnKns/ ftGkrK bJh j'o th f}nkdk b'VhIdk

j? fe T[j tZy-tZy BjhI ;r'I fJe nrtkJhj/m ezw eoB. fJ; ;zy/g b/y ftZu w/o/

tb'I ;oeko bJh S'NhnK ns/ wZXw doi/dhnK oDBhshnK gq;skfts ehshnK rJhnK

jB fiBQK dk T[d/F 2030 sZe ;fEo

nkdsK ~ f}nkdk wjZst fdZsk ikt/ fiBQKBkb g'FD dh ;fEsh ftZu ;[Xko nkt/.d/F ftZu nBki d/ T[sgkdB, ygs ns/fsnkoh ftZu ftfGzBsk ~ t/yfdnK T[s'Ij/mbh gj[zu ed/ th ;cb BjhI ojh.nzB Bhsh xVB ftZu fte/IdoheoB n;bftZu Fk;B ns/ itkpd/jh T[s/ tX/o/ }'od/D Bkb ezw eo ;edk j?. czv dh tzv}whBh gZXo s'I gqkgs ;p{sK d/ nXko T[s/ehsh ikDh ukjhdh j?. fJj th sK jh;zGt j't/rk i/ ;ko/ ftGkr fJe nrtkJhj/m ezw eoB.

fe;/ th Bhshrs gfjb-edwh dhfe;/ th Bhshrs gfjb-edwh dhfe;/ th Bhshrs gfjb-edwh dhfe;/ th Bhshrs gfjb-edwh dhfe;/ th Bhshrs gfjb-edwh dh;cbsk bJh tXhnk p[fBnkdh YKuk;cbsk bJh tXhnk p[fBnkdh YKuk;cbsk bJh tXhnk p[fBnkdh YKuk;cbsk bJh tXhnk p[fBnkdh YKuk;cbsk bJh tXhnk p[fBnkdh YKukd/F ftZu jkb/ th fJe }o{oh b'Vd/F ftZu jkb/ th fJe }o{oh b'Vd/F ftZu jkb/ th fJe }o{oh b'Vd/F ftZu jkb/ th fJe }o{oh b'Vd/F ftZu jkb/ th fJe }o{oh b'VpfDnk j'fJnk j? (ftFt p? Ie,pfDnk j'fJnk j? (ftFt p? Ie,pfDnk j'fJnk j? (ftFt p? Ie,pfDnk j'fJnk j? (ftFt p? Ie,pfDnk j'fJnk j? (ftFt p? Ie,2003$ dk; 2006) B/ y'i ehsh2003$ dk; 2006) B/ y'i ehsh2003$ dk; 2006) B/ y'i ehsh2003$ dk; 2006) B/ y'i ehsh2003$ dk; 2006) B/ y'i ehshfe p[fBnkdh YKuk, w?vheb e/IdoKfe p[fBnkdh YKuk, w?vheb e/IdoKfe p[fBnkdh YKuk, w?vheb e/IdoKfe p[fBnkdh YKuk, w?vheb e/IdoKfe p[fBnkdh YKuk, w?vheb e/IdoKdh T[gbpXsk ns/ n]pko ftfGzBskdh T[gbpXsk ns/ n]pko ftfGzBskdh T[gbpXsk ns/ n]pko ftfGzBskdh T[gbpXsk ns/ n]pko ftfGzBskdh T[gbpXsk ns/ n]pko ftfGzBsktkb/ ykD/ dh ygs ftZu ;[Xkotkb/ ykD/ dh ygs ftZu ;[Xkotkb/ ykD/ dh ygs ftZu ;[Xkotkb/ ykD/ dh ygs ftZu ;[Xkotkb/ ykD/ dh ygs ftZu ;[Xko

eoB dk ekoB pDd/ jB.eoB dk ekoB pDd/ jB.eoB dk ekoB pDd/ jB.eoB dk ekoB pDd/ jB.eoB dk ekoB pDd/ jB.

fBFkBd/jhfBFkBd/jhfBFkBd/jhfBFkBd/jhfBFkBd/jh feqsfeqsfeqsfeqsfeqs szsoszsoszsoszsoszso ftZuftZuftZuftZuftZu ;[Xko;[Xko;[Xko;[Xko;[Xko

Gkt/I fe Gkos d/ nfs rohp b'eK~ jkb/ th w[cs ykDk tzvD dh b'V j?,

pkeh iB;zfynk dh e?b'oh ygs ftZu ;[Xkoj'fJnk j?. nfijk fdjksh ns/ Ffjoh

Gkos ftZu ;w/I d/ Bkb e?b'oh dh ygsftZu j'Jh froktN s'I ;gZFN j? (vhNB

ns/ vqh}, 2009). Gkt/I fe nBki ns/dkbK s'I fJbktk ;;shnK ykD/ dhnK

tzBrhnK w[jZJhnk eotkT[Dk ekch w[Ffebj? (i' u'Dt/I okiK ftZu tzvhnK iKdhnK

jB) sK th ;EkBe ygs ns/ T[sgkdBgZXsh T[s/ nXkos ;p}hnK, cb, d[ZX,

nKv/, wZSh ns/ whN T[sgkdeK ~ gq's;kjBokFh fdZsh ik ;edh j?. T[dkjoD d/

bJh, jkbhnk nfXn?B ykD/ dh r[DtZskftZu ;[Xko eoB bJh dkbK d/ gq's;kjB

d/ jZe ftZu jB (w?evowN ns/ tkfJN2017). Gkos ftZu e'bv ;N'o/} dh ewh

fJe ;wZf;nk pDh j'Jh j? (phoEb, Mkn

ftek; NhfunK ~ jk;b eoBk j?.

Gkt/I fe d[BhnK Go ftZu fXnkB dk e/Ido;fEo ftFt nzB gqDkbh bJh ezw eoB

tZb j? sK i' ;fEo ftek; d/ Nhu/ jk;behs/ ik ;eD (c?B, 2016), Gkos ftZu

fJ; gqfefonk ftubhnK ykwhnK s/ ewhnKdk s[ozs jZb eoB dh }o{os j?.

nbgekbh B[;y/ j/mK fdZs/ ik oj/ jBL

ykD/ dh ftfGzBsk L B}onzdk}ykD/ dh ftfGzBsk L B}onzdk}ykD/ dh ftfGzBsk L B}onzdk}ykD/ dh ftfGzBsk L B}onzdk}ykD/ dh ftfGzBsk L B}onzdk}ehsh j'Jh }o{osehsh j'Jh }o{osehsh j'Jh }o{osehsh j'Jh }o{osehsh j'Jh }o{os

;oeko ~ c"oh s"o s/ ftfGzBsk tkb/

ykD/ dh ygs ~ T[sFkfjs eoBk ukjhdk

j?. okFNoh g'FD ;z;EkB (n?B nkJh

n?B) tb'I ebfgs ehsh rJh Gkosh nzB

dh XkoBk nkw b'eK dh ;wM s'I go/ j?.

;k~ ;ob go fdb fyZut/I gq's;kjB szso

T[s/ ezw eoBk j't/rk sK fe nkw iBsk

~ f;Zfyns ehsk ik ;e/. fw;kb d/ bJh,

;z:[es oki nwohek dk y/shpkVh ftGkr

ozrdko gb/N dh XkoDk ~ gq's;kfjs

eodk j? i' S'N/ pZfunK s'I b? e/ pkbrK

sZe bJh ;wMDk n;kB j?. ozr jo/e

fdB gb/N ftZu nzB t;sK dh pDso dk

gqshe jB. ozr tZy-tZy nzB ;w{jK Bkb

;zpzX oZyd/ jB fit/I nBki, dkbK, cb,

;p}hnK, whN nkfd. w'N/ s"o s/, nfij/

gq's;kjB szso dh n;hI Gkosh gfotkoK

bJh ebgBk eo ;ed/ jK, Gkt/I T[j

Fkekjkoh jB iK wk;kjkoh (dk;, 2016).

eh n;hI f;jswzd ]poK ns/ nkdsK

dk g;ko eo oj/ jK< n;hI gq;skt eod/

jK fe ;ZfGnkuko ns/ ;EkBe ykD dhnK

3 ;kb s'I xZN T[wod/ xZN Gko tkb/ pZfunKdk nB[gks (%)

2005-06

4040404040%

rohph dkykswk11111 G[Zywoh dk

ykswk22222 33333 uzrh f;jsns/ szdo[;sh

r[DtZsk tkbhf;Zfynk44444 fb zre

pokpoh55555

;tZS gkDh s/;kc ;ckJh66666 ;fEo ygs

s/ T[sgkdB77777 88888 tksktofDeekoi

;o's L :{ n?`B vh gh 22222

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 29

ns/ f;zx, 2007), fi; Bkb tzv ns/

T[gbpXsk ~ j'o ;ob pDk e/, g"FfNeykD/ dh ygs ftZu tkXk ehsk ik ;edk

j?. ;e{bK ftZu fwv v/n whb} d/Dkf}nkdk g"FfNe sZsK tkbk j[zdk j? fi;ftZu nBki dkbK ns/ e[ZM okiK ftZu nKv/

th gqdkB ehs/ iKd/ jB (fwT{bjkc,2011).

rohph o/yk d/ ykD/ tkb/ Gkrrohph o/yk d/ ykD/ tkb/ Gkrrohph o/yk d/ ykD/ tkb/ Gkrrohph o/yk d/ ykD/ tkb/ Gkrrohph o/yk d/ ykD/ tkb/ GkrftZu ;[Xko eoBkftZu ;[Xko eoBkftZu ;[Xko eoBkftZu ;[Xko eoBkftZu ;[Xko eoBk

s/Id[beo ns/ ozrkokiB e/wNhnK tb'I

e?b'oh} s'I fJbktk g"FfNe sZsK d/ wjZst

~ ;theko ehsk frnk j? ns/ fJ; ~

rohph o/yk dh rDBk ftZu Fkwb ehsk

frnk j?. n;hI i' gq;skt eo oj/ jK

T[j ykD/ dh fGzBsk dk fJe BtK sohek

j? fi; ~ @Gkos ftZu f;jswzd ykD/ dh

;{uh# nkfynk iKdk j?. fJ; Bkb fGzBsk

tkb/ ykD/ dh ygs d/ wkwb/ ftZu ykD/

gZy'I rohp gfotkoK dh gSkD eoB ftZu

wdd fwb/rh (dk;, 2015 J/). fJj

;{uh Fkekjkoh ns/ |?o-Fkekjkoh gfotkoK

ftZu xZN fGzBsk tkb/ ykD/ dh ygs eoB

tkfbnK dh gSkD eoB ftZu wddrko

j't/rh. fJ; Bkb gfotkoK dh ew}'oh s/

wkVh jkbs dk nzdk}k bkT[D ftZu wdd

fwb/rh. rohph o/yk j'o f}nkdk rshFhb

j'Dh ukjhdh j? i' ew}'oK ~ bZG e/ T[BQKdh wdd eoB tkbh j't/. t;s{nK d/

o{g ftZu ;jkfJsk d/D dh nkwdB, f;jsiK tksktoB ;zeNK d/ fFeko b'eK ~

jkb/ th b'V j? i' gfjbk w[ekpbk eoBdk szso ngDkfJnk iKdk j?, T[j j? ykD/

dh ygs ~ xZN eoBk (dk;, 2015 ph).

fvihNbfvihNbfvihNbfvihNbfvihNb jZbjZbjZbjZbjZb LLLLL spdhbh s/ fBrokBhspdhbh s/ fBrokBhspdhbh s/ fBrokBhspdhbh s/ fBrokBhspdhbh s/ fBrokBh

Bedh ns/ t;s{nK d/ w/b dhnK

spdhbhnK, Bk f;oc ;/tk d/D dh fBrokBhehsh ikt/, ;r'I f;js BshfinK ~ th

fXnkB ftZu ofynk ikt/.

}whBh gZXo s'I gqkgs ;p{s eh

efjzd/ jB, fJ; nXko T[s/ n;hI BedpBkw t;s{nK d/ o{g ftZu spdhbhnK d/

;[w/b dk gq;skt eod/ jK. fiBQK y/soKftZu iBse tzv gqDkbh ;cbsk ;fjs

uZb ojh j?, T[E/ fJj ikoh ofjDh ukjhdhj?. go Bed spdhbh s/ ;ktXkBh Bkb

nwb eoB dh }o{os j? fe fJ; ~gfotkoK dh nzB ;[oZfynk ;fEsh ftZu

;[Xko eoB bJh jh tofsnk ikt/. Bed

G[rskB gfotkoK dh ygs w{b G'iBdhnK tzBrhnK s'I jNk e/ f}nkdk g"FfNe

ns/ ftfGzBsk tkb/ G'iB tZb tXk ;edkj? (Mkn, 2013, ;t/vpor 2012, y/Vk

2014). FkfJd n;hI iBse tzv gqDkbhsfjs tzv/ rJ/ nBki dh r[DtZsk T[s/

f}nkdk fXnkB e/Idfos eo ;ed/ jK,fJj t/yfdnK fe iB;zfynk d/ xZN nB[gks

~ fJ; dh }o{os j[zdh j?. fJ; ;zdoGftZu n"osK dk ;FesheoB pj[s nfjw

j?. nkw s"o s/ gfotkoK ftZu p}[orn"osK tb'I c?;b bJ/ iKd/ jB ns/

ftfGzBsk tkb/ ykD/ ~ gq's;kjB d/D bJhT[BQK dk f}nkdk gVQ/-fby/ j'Dk }o{oh j?

(dk; 2016).

nXko ekov Xkoe j'D ns/ }ho'

p?b?I; tkb/ p?Ie yks/ j'D d/ ubfdnKn;hI Bk f;oc f;ZX/ G[rskB ;r'I f;js

;fEsh dh fBrokBh oZyD dk th gq;skteod/ jK. d/F ftZu fvihNb eqKsh d/uZbfdnK rohp ftneshnK dh fB:ws

;w/I #s/ fBrokBh eoBh ukjhdh j?. 2017-18 d/ ftZs toQ/ bJh brGr 51 gqfsFs

Bo/rk bkGgksoh nXko fpqi g/w?IN (J/ phgh) sohe/ Bkb i[V/ j'J/ ;B. nBki bJh

f;ZXk Bed G[rskB eoB tk;s/ fJjnzeVk 94 gqfsFs ;h. ;oekoh nB[wkBK

nB[;ko d;zpo 2016 sZe brGr 50,000eo'V o[gJ/ pukJ/ ik u[Ze/ jB i' fJe

;kb dh ;pf;vh d/ pokpo j?. fJjrohph dh o/yk s?n eoB bJh fJe tkX{

fwnko dk ezw d/ ;edh j?. n;hI fJ;dh fBrokBh eoB iK Bt/I nwb/ dk gqpzX

eoB bJh fe;/ Bt/I ftGkr dk gq;sktBjhI eo oj/, go fJ; ~ nfs rohp

y/soK ftZu w"i{dk ekwk-Fesh dh e[FbskBkb tos'I eoe/ nwb ftZu fbnKdk ik

;edk j?. nfijh oDBhsh wzr'bhnk d/nzdo{Bh GkrK ftZu bkr{ ehsh rJh j?

fiE/ gfotkoK ~ rohph ftZu'I ;dk tk;s/

30 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

pkjo eZYD bJh T[BQK dh fBozso fBrokBh

ehsh iKdh j? (Bk f;oc nkwdB ;r'IykD/ ns/ f;js dh rohph th).

nwho s/ w'Nkgknwho s/ w'Nkgknwho s/ w'Nkgknwho s/ w'Nkgknwho s/ w'Nkgk LLLLL eh nwho nkgD/eh nwho nkgD/eh nwho nkgD/eh nwho nkgD/eh nwho nkgD/T[s/ tZX you eo oj/ jB<T[s/ tZX you eo oj/ jB<T[s/ tZX you eo oj/ jB<T[s/ tZX you eo oj/ jB<T[s/ tZX you eo oj/ jB<

e[g'FD s'I fJbktk Gkos w'Nkg/ dh

T[uh do ns/ ;{yw g"FfNe sZsK dh ewh

ekoB j'D tkbhnK fpwkohnK dk th

fFeko j?. wZX torh ns/ nwho fJ; dk

fFeko jB. fJ; dk ekoB FfjoheoB

dh s/} o\sko, ehws, ihtB iku, fEzd/

ns/ s/b tkb/ T[sgkdK dh n;kB T[gbpXsk

ns/ fJBQK dk ftnkge pk}koheoB jB.

fJ; bJh d"bswzdK ~ ;ktXkB eoBk th

}o{oh j?. T[BQK ~ ;wMDk gt/rk fe T[j

F{ro, jkoN nN?e nkfd torhnK |?o-

S{s tkbhnK fpwkohnK dk ;tkrs eoe/

nkgD/ nkg T[s/ N?e; bk oj/ jB.

;oeko tb'I fEzd/ tkb/ G'iB T[sgkdK ns/

;[go pk}koK T[s/ N?e; bkT[D dk ftuko

eoBk ukjhdk j? i' fJBQK |?o-f;jswzd

ykD/ dhnK tzBrhnK dh ygs ~ T[sFkj

fdzd/ jB. e[Zb fwbk e/ e[g'FD d/ fsjo/

p'M dk ;wki ns/ e[Zb xo/b{ T[sgkd

T[s/ T[u nkofEe p'M g?Idk j?.

nzB ;[oZfynk, B[e;kB s/ popkdhnzB ;[oZfynk, B[e;kB s/ popkdhnzB ;[oZfynk, B[e;kB s/ popkdhnzB ;[oZfynk, B[e;kB s/ popkdhnzB ;[oZfynk, B[e;kB s/ popkdh

fJj brksko fuzsk dk ftFk pfDnk

j'fJnk j?. Gkt/I fe iBse tzv gqDkbh

u'oh ns/ fGqFNkuko s'I rq;s ;h, go

e'bv ;N'o/} dh T[gbpXsk Bk j'D ekoB

ekch nBki popkd j' iKdk ;h. Gkt/I fe

fJ; ;zpzXh y'i bkGdkfJe j' ;edh j?

go ;k~ B[e;kB xZN eoB ns/ ykD/ dh

popkdh xZN eoB bJh bkrs gqGkth

jZb sbkFD/ g?Dr/. nzB dh ;[oZfynk

ftZu T[sgkdB ftZu o;kfJDK dh xZN

tos'I ns/ ykD/ dh ;KG-;zGkb Fkwb

jB. fJj ibdh jh ]so/ dh xzNh tik

;edh j?, fw;kb d/ s"o s/ Gkos bJh

fiE/ iBse gZXo T[s/ nzB ;[oZfynk pko/

e'Jh th fog'oN T[gbpX BjhI j? (ro/;,

v/bhnk, w?evowN, i"jB, 2015). T[dkjoD

d/ bJh n?cb?N"ef;B wB[Zyh f;js bJh

B[e;kBd/j jB fi; Bkb Bk e/tb pZfunK,

;r'I pkbrK ~ th e[g'FD ns/ g[okDhnK

fpwkohnK dk fFeko pDBk g?Idk j?

(nBt/jo ns/ v/bhnk, 2013). e[wko

(2011) B/ y'fink fe Gkos ftZu v/noh

fe;kBK tb'I nzB ;[oZfynk d/ edw T[mkT[D

fgZS/ eJh ekoB jB ns/ f;oc tZX ehwsKjh fJ; xkN/ ~ g{ok eo ;edhnK jB.

tksktoB pdbkn fJe j'o nfjww[Zdk pfDnk j'fJnk j? i' nzB ;[oZfynk d/

w[ZfdnK Bkb i[fVnk j'fJnk j?. T[dkjoDd/ bJh fJzv'-rzrk w?dkBK ftZu tksktofDe

pdbktK ekoB nzB gqDkbhnK pdb ojhnKjB (nrotkb, 2004). Gkt/I fe T[s/

f}eo ehs/ c"oh jZb wjZstg{oB jB, gon;hI ftFt nzB gqDkbh dk fjZ;k pDB s'I

jkb/ e'jK d{o jK. nzB Bhsh YKuk ;ko/d/F bJh ;zg{oB s/ fJe;wkB j'Dk ukjhdk

j? sK fe e[g'FD d/ fsjo/ p'M BkbBfiZfmnk ik ;e/. fit/I fe T[s/ uouk

ehsh rJh j?, Gkos e'b ed/ th ftnkgenzB Bhsh YKuk BjhI ;h fi; dh gkbDk

ehsh rJh j't/. ;r'I gq'rokw f;oc c"ohb'V ns/ tZy-tZy fjsXkoeK d/ gqGkt j/m

pDkJ/ rJ/. nfijh gqDkbh ~ oks'-oksmhe eoBk n;kB BjhI. c"oh jZb fJj j?fe ;fEo ftek; NhfunK ~ fXnkB ftZu

oZyfdnK nbgekfbe ns/ wZXw ekb Nhu/fwZE/ ikD.

y/shpkVh s'I g'FD d/ wkory/shpkVh s'I g'FD d/ wkory/shpkVh s'I g'FD d/ wkory/shpkVh s'I g'FD d/ wkory/shpkVh s'I g'FD d/ wkor

fJe nfij/ J/ehfeqs ftGkr dh

ebgBk ehsh ikt/ fiE/ czv dk fBoXkoB

c"oh b'V ns/ c"oh ;jkfJsk dh b'V

tkfbnK T[s/ nXkos j't/ (dk;, Fowk s/

pkp{, 2017). fit/I fe n?; vh ih} tb'I

;[MkfJnk frnk j?, w[bKeD bJh w'joh

fdqFNhe'D ns/ ;{ueK ns/ T[g-NhfunK dh

;{uh ;p{s nXkos Bhshrs nwb dk

fJe e[Fb sohek j' ;edh j?. fJ; d/

Bkb :ehBh s"o s/ j'o nkX[fBe seBheK

dk ;jkok th fbnk ikDk ukjhdk j?.

(b/ye ftZsh gqpzXB ns/ y'i pko/ ;z;Ek ftZu

;jkfJe gq'c?;o jB)

e-mail :[email protected]

:[email protected]

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 31

ftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/y

;wkfie ;[oZfynk ftFth ;zdoG;wkfie ;[oZfynk ftFth ;zdoG;wkfie ;[oZfynk ftFth ;zdoG;wkfie ;[oZfynk ftFth ;zdoG;wkfie ;[oZfynk ftFth ;zdoG

uzdoeKs bfjohnkuzdoeKs bfjohnkuzdoeKs bfjohnkuzdoeKs bfjohnkuzdoeKs bfjohnk

ikikikikiktZy-tZy ;fEshnK ns/ ;zdoGK ftZu

Fpd @;wkfie ;[oZfynk# @;wkfie oZfynk#,@;wkfie GbkJh# ns/ e[ZM j'o J/;/ soQKdhnK XkoDktK d/ Bkb ikfDnk iKdk j?.fco th, @;wkfie ;[oZfynk# ;G s'I nkwtofsnk ikD tkbk Fpd pfDnk nk fojkj?. ;wkfie ;[oZfynk d/ ;zebg ~ wB[ZyhjZeK pko/ ftFth n?bkBBkw/ (;z:[es okFNonkw fJibk; dk wsk 21 J/, 1948) d/nkoNheb 22 ftZu doi ehsk frnk j?fi; ftZu n?bkB ehsk frnk j? fe jo/ee'Jh, ;wki dk w?Ipo j'D d/ Bks/ ;wkfie;[oZfynk dk jZedko j? ns/ okFNoh:sBK ns/ nzsookFNoh ;fj:'r okjhI,;zrmB d/ w[skpe ns/ jo/e oki d/;o'sK d/ w[skpe, nkofEe, ;wkfie ns/;ZfGnkukoe nfXeko jk;b eoB dk gksoj? i' T[; d/ ;BwkB ns/ T[; d/ftnefsst d/ p/o'e ftek; bJh }o{ohjB. n?bkBBkw/ dk nkoNheb 23 nkydkj? fe @@jo/e e'Jh i' ezwekih j? HHH (~)}o{os w[skpe ;wkfie ;[oZfynk dk d{;oko{g gqdkB ehsk ikt/.## nzsookFNoh gZXoT[s/ wB[Zyh jZeK pko/ ftFth n?bkBBkw/ d/nkoNheb 22 ~ ;wkfie ;[oZfynk bJhfJe w{b nXko wzfBnk ik ;edk j?.

;wkfie ;[oZfynk dh T[sgsh;wkfie ;[oZfynk dh T[sgsh;wkfie ;[oZfynk dh T[sgsh;wkfie ;[oZfynk dh T[sgsh;wkfie ;[oZfynk dh T[sgsh

fJfsjk;ekoK tb'I g[oksB ns/ wZXekb:[Zr s'I ;kohnK ;ZfGnsktK ftZu pkdFkjKs/ okfinK dh fdnkb{ gj[zu ~ d;skt/}h

D-gSkD o{g fdZsk frnk j?, go fJ; XkoDK dhnkX[fBe T[sgsh T[BQhthI ;dh d/ nyhoftZu F[o{ j'Jh. iowBh ~ ne;o jh;wkfie ;[oZfynk szsoK pko/ w'joh d/FwzfBnk iKdk j? id'I iwoB uK;bo T[d'ItkB fp;wkoe dh nrtkJh j/m d/FftZu gfjbedwhnK dh fJe bVh dhF[o{nks ehsh rJh fi; ftZu ekfwnKbJh w[nkt}k :'iBk (1884), fpwkohphwk :'iBk (1888) ns/ ;wkfie phwk:'iBk (1989) Fkwb ;B. 20thI ;dhd/ nozG ftZu iowBK ~ fJe ftnkge;wkfie ;[oZfynk gqDkbh gqkgs j' u[Zeh;h.

fJ;/ ;w/I d"okB 1897 ftZu :{He/Htb'I ekfwnK bJh w[nkt}k n?eN gk;ehsk frnk. fJ; fgZS'I 1911 ftZu okFNohphwk n?eN pDkfJnk frnk. :{He/H dh;oeko tb'I d{;o/ ftFt :[ZX s'I fJedwwro'I gfjbh J/ehfeqs ;wkfie ;[oZfynkgqDkbh dk rmB ehsk frnk. fJBQK;[XkoK dk tZvk f;jok ftbhnw j?Bohp/tfoi ~ iKdk j? i' fJe poskBthnoEFk;soh ns/ soZeh g;zd ;wki ;[Xkoe;h fi; B/ @p/tfoi :'iBk# Bkwe fog'oN;oeko ~ g/F ehsh. nkX[fBe ;fwnKftZu @okFNoh f;js gqDkbh# ~ p/tfoi:'iBk T[s/ nXkfos ni'eh ;G s'I ikDhgSkDh gfjbedwh nkfynk iKdk j?.

1900-1920 dofwnkB ;z:[es okinwohek B/ fJe doFB dh T[sgsh ~t/fynk fi; ftZu nkofEe ;[oZfynk bJh

p[Y/gk ;jkfJsk (g?BFB) fdZsh iKdh ;hfi; B/ nZr/ ik e/ @;wkfie ;[oZfynk# dko{g b? fbnk (;wkfie phw/ Bkb nkofEe;[oZfynk). okFogsh co?IefbB o{it?bNnXhB nwohek tb'I 1935 dk @;wkfie;[oZfynk n?eN# bkr{ ehsk frnk fi; d/f;ZN/ ti'I 1943 ftZu @J/ehfeqs okFNoh;wkfie phwk gqDkbh# dh F[o{nks j'Jh.coK; B/ 1946 ftZu ghno bkoe dhnrtkJh j/m fJe okFNoh ;wkfie ;[oZfynkgqDkbh dh o{g o/yk fsnko ehsh fi; d/dkfJo/ j/m ;koh t;'I ~ ;wkfie ;[oZfynkgqdkB ehsh iKdh ;h.

fJBQK ;kbK d"okB, nzsookFNoh feos;Gk (nkJh n?b U) ns/ ;z:[es okFNotb'I }'o d/ e/ pko-pko ;wkfie ;[oZfynk~ ftFth ek~BK ns/ ;zw/bBK ftZu FkwbeotkfJnk. nzsookFNoh feos ;Gk dk1944 dk n?bkBBkwk, i' ;wkfie ;[oZfynk;z;EkBK dofwnkB gqGkth okFNoh ns/nzsookFNoh ekoi, ;fj:'r ns/ ikDekohd/ nkdkB gqdkB dh wzr eodk j?, ~gqw[Zy whb dk gZEo nkfynk ik ;edk j?.n?bkBBkw/ ftZu o;wh s"o s/ ;thekoehsk frnk fe ;wkfie ;[oZfynk d/ edwu[ZeD bJh d/FK ~ ;jkfJsk fdZsh ikt/ns/ nfijh ;[oZfynk ns/ ftnkge vkeNoh;zGkb d/ ;ko/ }o{oswzdK ~ fJe p[fBnkdhnkwdB gqdkB ehsh ikt/. 1952 ftZunzsookFNoh feos ;Gk tb'I ;wkfie;[oZfynk (xZN'-xZN fwnko) ;zw/bB (BzL102)~ ngDkfJnk frnk fi; ftZu ;wkfie

32 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;[oZfynk j/m nkT[IdhnK nuBu/sh jkbsK~ ;{uhpZX ehsk frnk (pke;-1). fJj;zw/bB nkJh n?b U d/ ;wkfie ;[oZfynkd/ ;ko/ ;zw/bBK dk w'joh j?, feT[Ifef;oc fJjh nzsookFNoh Yzr j? i' ;wkfie;[oZfynk d/ p[fBnkdh n;{bK T[s/ nXkosj? i' ;wkfie ;[oZfynk bJh ftFt GoftZu gqtkfBs xZN'-xZN fwnkoK ~ ;Ekgseodk j?.

nzsookFNoh nB[GtK s'I bJhnKnzsookFNoh nB[GtK s'I bJhnKnzsookFNoh nB[GtK s'I bJhnKnzsookFNoh nB[GtK s'I bJhnKnzsookFNoh nB[GtK s'I bJhnKikD tkbhnK f;ZfynktKikD tkbhnK f;ZfynktKikD tkbhnK f;ZfynktKikD tkbhnK f;ZfynktKikD tkbhnK f;ZfynktK

;wkfie ;[oZfynk d/ szso ~ w'N/s"o s/ fJe MNek ;fjD tkb/ b'eK dhnKew}'ohnK, ;wkife |?o-pokpoh, rohphns/ G[Zywoh dk ykswk eoB tkb/ d/ s"os/ wkBsk fdZsh rJh j? i' wB[Zyh nksw;BwkB, ;wkfie fJei[Nsk ns/ b'eszso~ wip{sh fdzdk j?. fJBQK szsoK ~jw/Fk tZy-tZy ftFth NhfunK s/ ;zw/bBKftZu T[ikro ehsk frnk j? fi; ftZujkb jh ftZu ;zgzB j'J/ dfj;dh ftek;Nhu/ (n?w vh ih}) ns/ ;fEo ftek;Nhu/ (n/; vh ih}) nzsookFNoh fJew[mskns/ gqfspZXsk d/ s"o s/ Fkwb jB.u'Dt/I d/FK ftZu nrkT{I gfjbedwhnK d/pkti{d, xZN ns/ dofwnkBh nkwdBtkb/ d/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynk d/ YzrKpko/ soZeh xZN jh j'Jh j?. nkJh n?bU tb'I 2014 ftZu Skgh fJe fog'oN ftZunB[wkB bkfJnk frnk j? fe d[BhnK dhf;oc 27 gqfsFs t;'I ~ jh ftnkge;wkfie ;[oZfynk sZe gj[zu jk;b j?.;wkfie ;[oZfynk gfjbedwhnK Bkb fJju[B"shnK i[VhnK j'JhnK jB. nfijhnK d'u[B"shnK jB ;fEosk ns/ ;XkoB eoB.

f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynk;ehwK i' u'Dt/I t;'I ns/ bkGK Bkb F[o{ehshnK rJhnK ;B, ftZu ;w/I Bkb bkGKns/ t;'I dk ft;sko j'fJnk. e[ZM fJed/FK tb'I fJBQK ;ehwK ~ ;G bJh y'bQfdZsk frnk. go u[B"sh xZN ns/ dofwnkBh

nkwdB tkb/ d/FK dh j? fiZE/ t;'I d/ fJepj[s S'N/ fjZ;/ bJh ;wkfie ;[oZfynk;ehwK dk gqktXkB eoB bJh ;o's ;hwsjB. fJj ;ehwK ek|}K T[s/ tXhnkikgdhnK jB, go b'eK dh tZvh frDshfJ; d/ dkfJo/ s'I pkjo ofj iKdh j?.fJ; d/ Bkb jh ;jh jZedko t;'I dhgSkD eoBk th fJ; gq'rokw ;kjwD/ fJeu[B"sh pD e/ yVQh j?. fJ; bJh fJj;ehwK e[Zb fwbk e/ ;GBK bJh j'D s'Iekch d{o ofj iKdhnK jB. fJj }o{ohj? fe fJBQK ;ehwK dk dkfJok tXkT[DbJh okiBhse s"o s/ fXnkB fdZsk ikt/ns/ fJBQK :'iBktK dh b'eK dhnK nk;Kns/ d/F dh ftZsh ;woZEk w[skpe ;w/I-;w/I ;whfynk th ehsh ikt/. ;fEosk d/wkwb/ ftZu ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK dho{go/yk tZy-tZy d/FK ftZu tZy'-tZy j?.tZy-tZy d/FK d/ iB;zfyne ns/ nkofEenB[wkBK ftZu fJj T[ikro ehsk frnk j?fe 2050 sZe ;wkfie ;[oZfynk gfjb-edwhnK s/ nB/e fte;s d/FK ftZu e[Zbxo/b{ T[sgkd dk gzitK fjZ;k you ehskikfJnk eo/rk. fJ; ;zdoG ftZu fiT[I-fiT[I T[wo bzwh j[zdh iKdh j? ns/ fijVhezwekih t;'I ;/tkw[esh dh T[wo sZegj[zu ikt/rh, sK nkT[D tkb/ ;kbK ftZu;/tkw[esh bkrs ns/ e[Zb xo/b{ T[sgkddk nB[gks tXdk ikt/rk i' ;wkfie;[oZfynk gfjbedwhnK dh bkrs ftZutkXk eo/rk. fJ; gqeko ;wkfie ;[oZfynk;ehwK d/ dkfJo/ ns/ fJ; dh gj[zu s'IT[s/ fXnkB d/D d/ Bkb-Bkb okFNoh;oekoK ~ nkgDh ftZsh :'iBkpzdh fJ;gqeko eoBh gt/rh fe pdbd/ iB;zfynefdqF ekoB ;wkfie ;[oZfynk d/ edwKT[s/ e'Jh p[ok n;o Bk gt/. ftek;Fhbd/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynk ;ehwK bkr{eoB ftZu fJe j'o u[B"sh ;z;Ekrs;woZEk dh ewh j? i' fJBQK bkGK ~jkFhJ/ T[s/ rJ/ T[gG'rhnK sZe gj[zuk;e/. feT[Ife f}nkdkso bkGgksoh n;zrfms

y/so ftZu ekoios jB fi; eoe/ ne;ojh T[j fJBQK ;ehwK ftZu :'rdkB eoBns/ Gkr b?D s'I ftXkBe ;hwktK ekoBpkjo ofj iKd/ jB. nfij/ bkGgksohnK~ dkfJo/ j/m fbnkT[D ~ soihj d/Dtk;s/ ns/ T[BQK ~ |?o :'rdkB tkbkdkfJok gqdkB eoB bJh Bt/I jZb y'i e/T[BQK T[s/ nwb ehsk ik fojk j?.

;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/

o;wheoB dk fJe wjZstg{oBo;wheoB dk fJe wjZstg{oBo;wheoB dk fJe wjZstg{oBo;wheoB dk fJe wjZstg{oBo;wheoB dk fJe wjZstg{oB

;zd d/F d/ ;zftXkB ftZu fJ;;zd d/F d/ ;zftXkB ftZu fJ;;zd d/F d/ ;zftXkB ftZu fJ;;zd d/F d/ ;zftXkB ftZu fJ;;zd d/F d/ ;zftXkB ftZu fJ;

bJh gqktXkB eoBk j?. Gkt/IbJh gqktXkB eoBk j?. Gkt/IbJh gqktXkB eoBk j?. Gkt/IbJh gqktXkB eoBk j?. Gkt/IbJh gqktXkB eoBk j?. Gkt/I

fe f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfiefe f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfiefe f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfiefe f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfiefe f}nkdkso d/FK ftZu ;wkfie

;[oZfynk dk ;zftXkB ftZu f;ZXk;[oZfynk dk ;zftXkB ftZu f;ZXk;[oZfynk dk ;zftXkB ftZu f;ZXk;[oZfynk dk ;zftXkB ftZu f;ZXk;[oZfynk dk ;zftXkB ftZu f;ZXk

iK nf;ZXk gqktXkB ehsk frnkiK nf;ZXk gqktXkB ehsk frnkiK nf;ZXk gqktXkB ehsk frnkiK nf;ZXk gqktXkB ehsk frnkiK nf;ZXk gqktXkB ehsk frnk

j't/rk, fJj B'N ehsk frnk j?j't/rk, fJj B'N ehsk frnk j?j't/rk, fJj B'N ehsk frnk j?j't/rk, fJj B'N ehsk frnk j?j't/rk, fJj B'N ehsk frnk j?

fe ;gZFN f}eo tkb/ d/Ffe ;gZFN f}eo tkb/ d/Ffe ;gZFN f}eo tkb/ d/Ffe ;gZFN f}eo tkb/ d/Ffe ;gZFN f}eo tkb/ d/F

;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBK;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBK;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBK;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBK;wkfie ;[oZfynk d/ gqktXkBK

~ bkr{ eoB d/ wkwb/ ftZu~ bkr{ eoB d/ wkwb/ ftZu~ bkr{ eoB d/ wkwb/ ftZu~ bkr{ eoB d/ wkwb/ ftZu~ bkr{ eoB d/ wkwb/ ftZu

pkeh d/FK Bkb'I fes/ nZr/ jB.pkeh d/FK Bkb'I fes/ nZr/ jB.pkeh d/FK Bkb'I fes/ nZr/ jB.pkeh d/FK Bkb'I fes/ nZr/ jB.pkeh d/FK Bkb'I fes/ nZr/ jB.

ftFt gZXo T[s/ T[sgs j' ojhnK;wkfie ;[oZfynk gqDkbhnK dhnK e[ZMT[dkjoDK jB. fcBb?Iv e'b d[BhnK dh;G s'I nkX[fBe ns/ ftnkge ;wkfie;[oZfynk ;ehw j'D pko/ nkfynk iKdkj?. T[E'I ;ko/ Bkrfoe ;wkfie ;[oZfynk;ehwK d/ dkfJo/ j/m nkT[Id/ jB ns/d/F ftZu tZy-tZy t;'I bJh tZy'-tZy gqDkbhnKjB. fojkfJF nXkos ;wkfie ;[oZfynkdk ftZsheoB eoK d[nkok ehsk iKdk j?fi; dk gqpzX fJe ][dw[yfsnko J/iz;heodh j?. o'}rko nXkos, ewkJh Bkb;zpzfXs ;wkfie ;[oZfynk bJh XB fBZihphwk ezgBhnK ns/ g?BFB czv d/ :'rdkBs'I i[NkfJnk iKdk j?. fJ; dk gqpzXfcfBF ;?INo cko g?BFB eodk j?. fJ;ftZu ;wkfie phwk ns/ GbkJh d/ gqktXkBFkwb j[zd/ jB. fcBb?Iv e'b ;wkfie;[oZfynk szsoK d/ fjZ;/ ti'I ftnkge f;js

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 33

gqDkbh w"i{dk j?. d[BhnK d/ tZy-tZyGkrK d/ gzi j'o d/FK ftZu ;wkfie;[oZfynk gfjbedwhnK ns/ szsoK pko/skfbek-1 ftZu dZf;nk frnk j?.

tZy-tZy d/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynkgqDkbhnK ftZu e[ZM ;wkBsktK jB fiBQK ~;zy/g ftZu j/mK fpnkB ehsk frnk j? L

• brGr ;ko/ d/FK tb'I p[Ykgkg?BFB, ;zrfms y/so d/ eowukohnK bJh;/tkw[esh bkGK ns/ xZN'-xZN T[iosKnkfd ~ fJ; ftZu Fkwb ehsk frnk j?.eJh d/FK B/ fJBQK ;ehwK$gfjbedwhnKd/ fjZ;/ ti'I tkX{ t;'I ns/ bkGK ~ fJ;ftZu Fkwb ehsk j?.

• tkX{ t;'I ~ Fkwb eoB dhnKe'fFFK nk; Bkb'I xZN jB ns/ f}nkdksow"i{dk bkGK dk dkfJok ftnkgesk ns/;GBK bJh fJe;wkB s'I xZN j?.

• f;js ;/tktK ~ ;wkfie ;[oZfynkgfjbedwhnK dk fjZ;k pDkT[D bJhnkw ;fjwsh j?, go ;GBK bJh f;jsdkfJok :ehBh pDkT[D tZb e[ZM d/FK tb'Ijh szso ;Ekgs ehs/ rJ/ jB.

• tXhnk soZeh eoB tkb/ pj[s;ko/ d/FK tb'I ;ehwK ~ fwbk e/ T[BQK d/nwb ~ J/ehfeqs eoB dh e'fFF ehshik ojh j?. fJBQK jkbsK ftZu gqdkfsnK~ fJBQK ;/tktK dh yohd eoB tkfbnK s'InbZr eo fdZsk frnk j? ns/ (fJe s'ItZX) nk}kd ns/ y[dw[yfsnko J/iz;h ;oekodh so\'I fJBQK gqktXkBK dk gqpzXB eodhj?.

• ;zxh YKu/ ftZu gqKsK ns/ ;{fpnK~ ;ehwK dh o{go/yk pDk e/ T[BQK T[s/nwb eoBk j[zdk j? ns/ okFNoh gZXoT[s/ Bhshrs fdFk fBod/F ns/ fB:wekfJd/ fJe;[osk ;Ekgs eoB bJh gqdkBehs/ iKd/ jB.

• ;[XkoK ns/ f;ZyD pko/ BthBswgj[zuK n]fsnko ehshnK rJhnK jB fi;

nk;Nq/bhnk ;kXBK s'I iKu ehs/ ;wkfie ;[oZfyn G[rskB eodk j?, wsbp e'Jh

ftnesh$gfotko sK jh :'r j? i/ T[; dk G[rskB s'I fpBK ezw Bk uZbdk

j't/. nk;Nq/bhnk dh GbkJh gqDkbh pj[s ftFkb j? ns/ otkfJsh gqkgs-eosktK

d/ Bkb-Bkb (;/tkw[es, gsBh, pZu/, nzrjhD, p/o'}rko, fpwko, wkg/, Bt/I izw/

pZu/ dh ;zGkb nkfd) G[rskB d/ dkfJo/ ftZu ftfdnkoEh, ;KG ;zGkb eoB

tkb/ (fpwkoK dh ;zGkb eoB tkb/), nkfdtk;h nkT[Id/ jB. fJj gqktXkB tXhe

g{oe G[rskB bJh th j?.

uhB dh ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh gqKsK dh b'V w[skpe pDkJh rJh j? (i' okiK

d/ pokpo j[zd/ jB). fB:w e/Ido ;oeko tb'I pDkJ/ iKd/ jB go ;EkBe

nfXekoh fJ; d/ gqpzXB ns/ nkeko pko/ c?;bk b?Id/ jB. fgSb/ uko

djkfenK d"okB fJBQK ;ehwK ftZu eJh pdbkn ehs/ rJ/ jB. pj[s ;kohnK

;ehwK ns/ gqktXkB jB, e[ZM bJh g?;k wkbeK-eowukohnK tb'I fdZsk iKdk j?

ns/ e[ZM fJe bJh ;kok g?;k wkbeK tb'I fdZsk iKdk j?. fJBQK phwk ;ehwK

dh fJe ;hwk j?, wsbp ftneshnK bJh fgSb/ ;kb T[BQK dh nkwdB T[s/

nXkos T[ios dh ;hwk, fi; ftZu T[BQK tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh gkJ/ ikD

tkb/ :'rdkB dh th ;hwk s?n j?.

feT{pk dh ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh (n?; n?; n?;) brGr ;GBK bJh j? ns/

ftZs dk tZvk p'M ;oeko d[nkok u[Zfenk iKdk j?. pj[s ;ko/ fte;s d/FK Bkb'I

;wkfie ;[oZfynk ;ehw dk dkfJok pj[s f}nkdk j?. Bkb jh feT{pk ftZu

ftnkge w[cs f;js ;zGkb T[gbpX j?. feT{pk tb'I fJBQK ftZu'I pj[s/ gqktXkB

s/} rsh Bkb ns/ xZN bkrs s'I jk;b ehs/ rJ/ jB.

ikgkB dh ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh brGr ;kfonK bJh j?. ikgkB ftZu ;GBK

dk fJ; ftZu Gkr b?Dk bk}wh j?, xZN'-xZN f;XKse s"o s/ jh ;jh. ikgkB

e'b ofjD d/ p[fBnkdh you/, wekBK dh ehws, }o{oh f;Zfynk ns/ j[Bo

f;ybkJh bkrsK, f;js phwk ns/ ;;eko nkfd d/ you/ g{o/ eoB bJh

iBse ;jkfJsk d/ gq'rokw jB. fJj gqDkbh fgSb/ ;kbK d"okB g?dk j'Jh j?

ns/ pj[s ;ko/ d/FK bJh fw;kb j' ;edh j? fiBQK dh iB;zfynk T[wo dok}h

tZb tX ojh j?.

fcbhghB} dk ;wkfie ;[oZfynk gq'rokw ;oeko tb'I ubkfJnk iKdk, ;wkfie

phwk gq'rokw j? i' fBZih, g/F/to ns/ n;zrfms y/so d/ ekfwnK bJh j?. n?`;

n?`; n?`; tb'I fszB gq'rokw ubkJ/ ik oj/ jB L (T) ;wkfie ;[oZfynk gq'rokw,

(n) vkeNoh ;zGkb gq'rokw ns/ (J) eowukohnK dk w[nkt}k gq'rokw.

;oekoh eowukoh tZyo/ ;oekoh g?BFB czv d/ dkfJo/ j/m nkT[Id/ jB fi;

dk gqpzXB ;oekoh ;/tk phwk gqDkbh (ih n?`; nkJh n?`;) tb'I ehsk iKdk j?.

skfbek-1 L u'Dt/ d/FK ftZu ;wkfie ;[oZfynk gfjbedwhnK dk ;ko

d/F t/otk

nk;N/qbhnk

uhB

feT{pk

ikgkB

fcbhghB}

34 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

Bkb ;{uBk s/ ;zuko seBheK dh tos'Ieoe/ fJBQK ;ehwK dk tZX s'I tZX g;koehsk ik ;e/. fJ; d/ Bkb jh, id'I th}o{os j't/, d/FK tb'I ftXkBe ns/ ek~BhgqktXkBK d[nkok fJBQK szsoK dh ;jkfJskehsh rJh j?.

GkosGkosGkosGkosGkos bJhbJhbJhbJhbJh nZr/nZr/nZr/nZr/nZr/ tXDtXDtXDtXDtXD d/d/d/d/d/ ;Zs;Zs;Zs;Zs;Zs o;s/o;s/o;s/o;s/o;s/

nk}kdh s'I 70 ;kb pknd Gkos

B"itkB t;'I tkbk d/F j? (fi; ftZu

iB;zfyne bkGnzF s'I bkjk b?D dh

;woZEk j?), fJe s/}h Bkb fte;s j'

fojk noEukok j? i' ftFt ftZu c?bh

wzdh s'I f}nkdkso pfunk fojk j?.

FkfJd fJj ;G s'I Y[etK ;wK j? fe

Gkos ftZu w"i{dk ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh

~ wip{s ehsk ikt/. F[o{nks ftZu, Gkos

ftZu ;wkfie ;[oZfynk d/ edwK dh fJe

skes fJj j? fe Gkos dk ;zftXkB

nkoNheb 41 ns/ 42, Gkr 4 okjhI ezw

d/ nfXeko, f;Zfynk ns/ p/o'}rkoh dh

jkbs ftZu ;jkfJsk, p[Ykgk, fpwkoh ns/

pke;-1 L nkJh n?b U ;zw/bB, 1952 w[skpe ;wkfie ;[oZfynk d/ jzrkwh jkbks

• p[Ykgk g?BFB, fJe T[wo s'I pknd fiT[Id/ ofjD ~ dkfJo/ j/m fbnkT[Dk.

• fgZS/ ofj frnK bJh bkG L ftXtk iK pZu/ tb'I ewkT[D tkb/ ftneshnK dh w"sdh jkbs ftZu j'J/ B[e;kB.

• fpwkoh dh S[ZNh d/ bkGL ezw eoB s'I n;woZE j'D T[s/ ewkJh ftZu o[ektN i'fpwkoh ekoB g?dk j[zdh j?.

• o'}rko d"okB ;ZNK L vkeNoh ;zGkb d/ you/ ns/ MZb/ rJ/ B[e;kB, fpwkoh dh S[ZNh,ewkT[D tkb/ d/ Bekok iK fe;/ d[oxNBk iK fpwkoh ekoB w"s j' ikDh.

• nzrjhDsk bkG L fe;/ bkGdkfJe ;orowh ftZu bZrD dh gZeh n;woZEsk.

• p/o'}rkoh bkG L ;[oZfyns ftneshnK bJh Y[ZetK o'}rko Bk fwbD eoe/ ewkJhftZu o[ektN, i' ezw eoB bJh ok}h ns/ ;woZE jB.

• gqtkfoe bkG L pZfunK d/ gkbD g'FD dh f}zw/tkoh.

• vkeNoh ;zGkb L fe;/ th o'r dk fJbki (roG nt;Ek ;w/s) Gkt/I ekoB e'Jh thj't/.

• iD/gk bkG L roG nt;Ek, xo ofjD d/ f;ZN/ ti'I ewkJh ftZu o[ektN.

• T[BQK b'eK bJh ;wkfie ;jkfJsk i' fe;/ ekoB xZN'-xZN nkwdB gZXo sZe BjhIgj[zu ;ed/.

nzrjhDsk s'I ;[oZfynk dh uouk eodkj?. ;wkfie ;[oZfynk d/ edwK d/ g;kobJh fJj fJe ftFkb ek~Bh YKuk j?.

eJh noEK ftZu ;wkfie ;[oZfynk d/wkwb/ ftZu Gkos ~ ibdh F[o{nks eoBtkbk d/F nkfynk ik ;edk j?. GkosftZu 1923 nzdo ekfwnK d/ w[nkti/ pko/n?eN gk; eo fdZsk frnk ;h. T[d'I s'Ib? e/, j'o tX/o/ t;'I bJh fJ; ;{uh ftZuBthnK ;ehwK i'V fdZshnK rJhnK jBns/ ek|} T[s/ ;w[Zuk fdqF FkBdko B}onk ;edk j?. go Gkos ;kjwD/ (GkoshokiK ~ th) u[B"shnK ftFt d/ d{;o/GkrK torhnK jh jB L yzvs ;ehwK,nk; s'I xZN nwb ns/ ;ehwK dk g;ko(i' jkbhnk gfjbedwhnK ns/ ;ehwKT[s/ th bkr{ j[zdk j?). fJ; ;zdoG ftZuGkos j/m fdZs/ xZN'-xZN 7 edw u[Ze;edk j? fi; Bkb Gkos nzdo fJBQK;ehwK dk g;ko ns/ dkfJok tX ;edkj? (pke;-2 ftZu ;{uhpX j/mK ftnkfynkehsh ik ojh j?).

(T) ;GBK ~ dkfJo/ j/m fbnkT[D(T) ;GBK ~ dkfJo/ j/m fbnkT[D(T) ;GBK ~ dkfJo/ j/m fbnkT[D(T) ;GBK ~ dkfJo/ j/m fbnkT[D(T) ;GBK ~ dkfJo/ j/m fbnkT[DbJh ykek fsnko eoBk ns/ T[; T[s/bJh ykek fsnko eoBk ns/ T[; T[s/bJh ykek fsnko eoBk ns/ T[; T[s/bJh ykek fsnko eoBk ns/ T[; T[s/bJh ykek fsnko eoBk ns/ T[; T[s/;fjwsh pDkT[Dh -;fjwsh pDkT[Dh -;fjwsh pDkT[Dh -;fjwsh pDkT[Dh -;fjwsh pDkT[Dh - nzsookFNoh s}opkdZ;dk j? fe fBFkBd/jh j/mb/ bkGgksohnKdh Fw{bhns bJh fJe :'iBkpZX szsoj'Dk ukjhdk j?, BjhI sK fJj bkGgksohdkfJo/ s'I pkjo ofj ikDr/. ;opT[ugZXo T[s/ fJBQK ;ehwK d/ g;ko ns/dkfJo/ ftZu tkXk eoB bJh ykek fsnkoeoe/ T[; T[s/ ;fjwsh pDBh }o{oh j?fi; bJh Y[et/I ek~Bh gqktXkB j'D.nfijk ykek ;oeko tb'I nfXekoe s"o s/ikoh eoBk ukjhdk j? sK fe iBseitkpd/jh pD ;e/. fJ; d/ bJh ;jkfJe;z;Ekrs szso ns/ pj[s ;kohnK w"i{dk;ehwK ftZu e[Fbsk fbnkT[D bJh ;EkgseoB dh }o{os gt/rh. jkbhnkgfjbedwhnK fit/I nXko ekov ns/ iBXB :'iBk ;wkfie ;wkt/F bJh FkBdkowzu gqdkB eo ;ed/ jB ns/ fJBQK;ehwK T[s/ nwb bJh fJBQK wzuK ~gfjbK jh yke/ ftZu Fkwb eo b?Dkukjhdk j?.

(n) y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie(n) y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie(n) y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie(n) y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie(n) y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie;[oZfynk ;zrmB dh ;EkgBk pko/;[oZfynk ;zrmB dh ;EkgBk pko/;[oZfynk ;zrmB dh ;EkgBk pko/;[oZfynk ;zrmB dh ;EkgBk pko/;[oZfynk ;zrmB dh ;EkgBk pko/ftuko eoBk Lftuko eoBk Lftuko eoBk Lftuko eoBk Lftuko eoBk L pj[s ;ko/ d/FK tb'If}nkdkso ;wkfie ;[oZfynk bkGK$;ehwKd/ gqpzXB bJh fJe y[dw[yfsnko J/iz;hdk rmB ehsk frnk j?. Gkos ftZu fJes'I tZX ;wkfie ;[oZfynk gqktXkB jB fiBQKT[s/ nwb pj[s wkVk j' fojk j?. fJ;bJh, okFNoh ns/ oki gZXo, d'tK T[s/fJe y[dw[yfsnko J/iz;h dh ;EkgBk e[Fbskns/ nwb ftZu gqGkftesk b? e/ nkt/rh.fJ; Bkb ;oeko ~ Bhsh pDkT[D ns/gqktXkBK d/ gqpzXB bJh J/iz;h pDkT[Ddh nkfrnk fwb ikt/rh.

(J) BthBsw ftZsheoB szsoK(J) BthBsw ftZsheoB szsoK(J) BthBsw ftZsheoB szsoK(J) BthBsw ftZsheoB szsoK(J) BthBsw ftZsheoB szsoKBkb fJe ;wkfie y/so fBt/F :'iBkBkb fJe ;wkfie y/so fBt/F :'iBkBkb fJe ;wkfie y/so fBt/F :'iBkBkb fJe ;wkfie y/so fBt/F :'iBkBkb fJe ;wkfie y/so fBt/F :'iBkfte;s eoBk Lfte;s eoBk Lfte;s eoBk Lfte;s eoBk Lfte;s eoBk L s}opk do;kT[Idk j?fe ftnkge ns/ ;GBK bJh ;wkfie

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 35

;[oZfynk d/ edw T[mkT[D tk;s/ fe;/d/F dk nwho j'Dk }o{oh BjhI pikfJfJ; d/ fe ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh ftZufBt/F nkofEe soZeh dk ekoe pD;edk j?. fJj pj[s jh bkGekoh j't/rki/ nrb/ 15 iK 20 ;kbK bJh ;wkfie;[oZfynk fBt/F :'iBk fte;s eo bJhikt/ fi; ftZu ;o'sK dh }o{os pko/ g{oB;gZFNsk j't/ ns/ pdb ojh iB;zfynk~ g{oh soQK fXnkB ftZu oZfynk ikt/.fJj fJBQK ;ehwK d/ ftZsh nktzNB bJhBthBsw ns/ :ehBh szsoK dk gq;skteo ;ed/ jB sK fe ;fEosk$fBozsosk:ehBh pDkJh ik ;e/. i/ b'V gt/ sKu'Dt/I ns/ fBFkBd/jh ehsh t;'I e'b'I }o{oh:'rdkB bJh ;zftXkB ns/ ek~Bh ;'XK thehshnK ik ;edhnK jB.

(;) fJei[Nsk, iBse ikro{esk(;) fJei[Nsk, iBse ikro{esk(;) fJei[Nsk, iBse ikro{esk(;) fJei[Nsk, iBse ikro{esk(;) fJei[Nsk, iBse ikro{eskns/ ; ztkd T[s / fXnkB e/ Idfosns/ ; ztkd T[s / fXnkB e/ Idfosns/ ; ztkd T[s / fXnkB e/ Idfosns/ ; ztkd T[s / fXnkB e/ Idfosns/ ; ztkd T[s / fXnkB e/ IdfoseoBk LeoBk LeoBk LeoBk LeoBk L ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh ftZufJei[Nsk fJe w[Zy f;XKs j? fiE/ b'efJj gqfspXsk eod/ jB fe T[j rohpns/ ew}'oK dh ;jkfJsk eoBr/. nwhorohp bJh yVQk j't/, f;Zfyns xZN gVQ/fby/ dh ;jkfJsk eo/ ns/ ;zrfms y/sodk eowukoh iK sK p/o'}rkoK T[s/ fXnkBd/t/ iK fijV/ n;zrfms y/so ftZu ekoiosjB. nfijhnK gfjbedwhnK ftZu ;wkidh Fw{bhns Bkb th fJei[Nsk jk;behsh ik ;edh j?, ikro{esk g?dk eoB

d/ :sB th bkGekoh j' ;ed/ jB i'w"i{dk ;ehwK ~ o\sko d/D ftZu nkgDk:'rdkB gkT[Dr/.

(j) fJe;wkB$;GBK bJh f;js(j) fJe;wkB$;GBK bJh f;js(j) fJe;wkB$;GBK bJh f;js(j) fJe;wkB$;GBK bJh f;js(j) fJe;wkB$;GBK bJh f;js~ dkfJo/ ftZu fbnkT[D tk;s/ fJ;~ dkfJo/ ftZu fbnkT[D tk;s/ fJ;~ dkfJo/ ftZu fbnkT[D tk;s/ fJ;~ dkfJo/ ftZu fbnkT[D tk;s/ fJ;~ dkfJo/ ftZu fbnkT[D tk;s/ fJ;~ ;wkfie ;[oZynk edwK dk fjZ;k~ ;wkfie ;[oZynk edwK dk fjZ;k~ ;wkfie ;[oZynk edwK dk fjZ;k~ ;wkfie ;[oZynk edwK dk fjZ;k~ ;wkfie ;[oZynk edwK dk fjZ;kpDkT[Dk LpDkT[Dk LpDkT[Dk LpDkT[Dk LpDkT[Dk L Gkos ftZu ;kbkBk brGr63 fwbhnB b'e f;js ;zpzXh ftZs'I pkjo/yofunK ekoB rohph ftZu XZe/ iKd/ jB.fijV/ b'e gfjbK jh rohp jB, T[j j'of}nkdk rohph dh dbdb ftZu X;d/ikd/ jB. d{i/ FpdK ftZu, f;js ;zpzXhyouk ;GBK bJh f;js dkfJo/ dh nDj'Id,;ko/ ;wkfie ;[oZfynk :sBK dh jtk eZYojh j?, fi; ftZu d/F nzdo rohph xZNeoB d/ T[gokb/ th Fkwb jB. ;ukJhfJj j? fe f;js T[s/ ;oeko tb'I ehskikD tkbk youk pj[s xZN j?, i' e[Zbf;js you/ dk 30 gqfsFs j'D d/ fj;kpBkb d[BhnK ftZu ;G s'I xZN j?. e[Zbf;js you/ ftZu'I 65 gqfsFs ftZs'I pkjokyouk b'eK tb'I eoBk th d[BhnK ftZu;G s'I tZX j?. fJj uzrh soQK ;kps j'u[Zek j? fe id'I ;oeko f;js T[s/ fBt/Feodh j? sK b'eK ~ youk xZN eoBkg?Idk j? ns/ fJj rohph s'I ;wkfie;[oZfynk dk fJe edw pD iKdk j?.fJ; d/ Bkb jh, f;js T[s/ ehsk fBt/Fe[Zb xo/b{ T[sgkd ns/ nkofEe ftek;ftZu T[u :'rdkB gkT[Idk j?. fJj rZb

;wM nkT[Idh j? fe pj[s ;ko/ d/FK tb'I;wkfie f;js phwk szsoK okjhI ;GBKbJh f;js dkfJo/ dk wkor u[fDnkfrnk j? i' ;wkfie ;[oZfynk gqDkbh dkfjZ;k j?. Gkos ns/ fJ; d/ okiK ~fJwkBdkoh Bkb fJ; gk;/ s[oBk gt/rk.;oeko ~ f;js T[s/ j'o f}nkdk fBt/FeoB dh b'V j? ns/ ;wkfie ;fjs phwkgqDkbh bJh szso fte;s eoBk ukjhdkj?. okFNoh ;t;E phwk :'iBk torhnK;ehwK dk T[d/F tXhnk j?, go fJ;;ehw T[s/ ;kbkBk youk Gkos ftZuf;js T[s/ ehs/ ikD tkb/ ;oekoh you/d/ 1 gqfsFs s'I th xZN j?.

fJj mhe rZb j? fe fJ;fJj mhe rZb j? fe fJ;fJj mhe rZb j? fe fJ;fJj mhe rZb j? fe fJ;fJj mhe rZb j? fe fJ;

;ehw dk gqGkt ;hws j?.;ehw dk gqGkt ;hws j?.;ehw dk gqGkt ;hws j?.;ehw dk gqGkt ;hws j?.;ehw dk gqGkt ;hws j?.

;wK nk frnk j? fe fJj;wK nk frnk j? fe fJj;wK nk frnk j? fe fJj;wK nk frnk j? fe fJj;wK nk frnk j? fe fJj

;ehw ns/ gq;skfts okFNoh;ehw ns/ gq;skfts okFNoh;ehw ns/ gq;skfts okFNoh;ehw ns/ gq;skfts okFNoh;ehw ns/ gq;skfts okFNoh

f;js ;[oZfynk ;ehw (n?`B n?`uf;js ;[oZfynk ;ehw (n?`B n?`uf;js ;[oZfynk ;ehw (n?`B n?`uf;js ;[oZfynk ;ehw (n?`B n?`uf;js ;[oZfynk ;ehw (n?`B n?`u

gh n?`;) ~ ikoh ehsk ikt/gh n?`;) ~ ikoh ehsk ikt/gh n?`;) ~ ikoh ehsk ikt/gh n?`;) ~ ikoh ehsk ikt/gh n?`;) ~ ikoh ehsk ikt/

ns/ fJ; bJh b'Vh Idk XBns/ fJ; bJh b'Vh Idk XBns/ fJ; bJh b'Vh Idk XBns/ fJ; bJh b'Vh Idk XBns/ fJ; bJh b'Vh Idk XB

w[jZJhnk eotkfJnk ikt/, fi;w[jZJhnk eotkfJnk ikt/, fi;w[jZJhnk eotkfJnk ikt/, fi;w[jZJhnk eotkfJnk ikt/, fi;w[jZJhnk eotkfJnk ikt/, fi;

dh ;'u ;GBK bJh f;js (:{dh ;'u ;GBK bJh f;js (:{dh ;'u ;GBK bJh f;js (:{dh ;'u ;GBK bJh f;js (:{dh ;'u ;GBK bJh f;js (:{

n?`u ;h) tZb tXD bJh ;oekohn?`u ;h) tZb tXD bJh ;oekohn?`u ;h) tZb tXD bJh ;oekohn?`u ;h) tZb tXD bJh ;oekohn?`u ;h) tZb tXD bJh ;oekoh

fBt/F ftZu tkX/ tkbh j't/.fBt/F ftZu tkX/ tkbh j't/.fBt/F ftZu tkX/ tkbh j't/.fBt/F ftZu tkX/ tkbh j't/.fBt/F ftZu tkX/ tkbh j't/.

jkb jh ftZu F[o{ ehsh Gkosjkb jh ftZu F[o{ ehsh Gkosjkb jh ftZu F[o{ ehsh Gkosjkb jh ftZu F[o{ ehsh Gkosjkb jh ftZu F[o{ ehsh Gkos

eh okFNoh f;js Bhsh (2017)eh okFNoh f;js Bhsh (2017)eh okFNoh f;js Bhsh (2017)eh okFNoh f;js Bhsh (2017)eh okFNoh f;js Bhsh (2017)

Gkos ftZu :{ n?`u ;h d/ g;koGkos ftZu :{ n?`u ;h d/ g;koGkos ftZu :{ n?`u ;h d/ g;koGkos ftZu :{ n?`u ;h d/ g;koGkos ftZu :{ n?`u ;h d/ g;ko

ftZu :'rdkB gkt/rh.ftZu :'rdkB gkt/rh.ftZu :'rdkB gkt/rh.ftZu :'rdkB gkt/rh.ftZu :'rdkB gkt/rh.

(e) oki ;oekoK dh ;orow(e) oki ;oekoK dh ;orow(e) oki ;oekoK dh ;orow(e) oki ;oekoK dh ;orow(e) oki ;oekoK dh ;orownrtkJh LnrtkJh LnrtkJh LnrtkJh LnrtkJh L Gkos torh ;zxh gqDkbhftZu, ;wkfie ;[oZfynk d/ edwK ftZu okiKdh nfjw G{fwek j[zdh j?. fJ; Bkb;wkfie ;[oZfynk gfjbedwhnK ftZu BthBsk~ ;cb eoB bJh Y[ZethI bue ns/irQk fwb iKdh j?. Gkt/I fe e/Ido ;oekod/ ftZsh ns/ wkbh ;o's jw/Fk ;hws jhofjDr/, go nwb ftZu T[d'I coe nkiKdk j? id'I fe;/ oki dh u'Nh dh

pke;-2 L ;wkfie ;[oZfynk ftZu nzsookFNoh nwb d/ s}op/ s'I Gkos bJh nZr/tXD d/ ;Zs o;s/ L

• ;GBK bJh f;js tk;s/ ykek fsnko eoe/ T[; T[s/ ;fjwsh pDkT[Dh.

• fJe y[dw[yfsnko okFNoh ;wkfie ;[oZfynk ;zrmB ;Ekgs eoB T[s/ ftuko eoBk.

• BthBsw ftZsheoB szsoK tkbh ;wkfie y/so fBt/F :'iBk fte;s eoBh.

• fJei[Nsk ns/ iBse ikro{esk ns/ w/b T[s/ fXnkB e/Idfos eoBk.

• ;GBK bJh f;js dkfJok (:{ n?u ;h) ~ ;wkfie ;[oZfynk edwK dk fjZ;k wzBDk.

• oki ;oekoK dh ;orow nrtkJh.

• ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoK T[s/ ftuko eoBh.

36 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

bhvofFg d{o-fdqFNh ns/ gqfspXsk dkgqrNktk eodh j?. pj[s ;ko/ Gkosh okifJ; gVkn T[s/ jB fiE'I T[j pkeh d/FbJh okj d;/o/ pD ;ed/ jB sK fe;wkfie ;[oZfynk ;ehwK d/ dkfJo/ j/m;kfonK ~ fbnKdk ik ;e/ fi; ftZu;GBK bJh f;js dkfJok Fkwb j?.

(y) ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoK(y) ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoK(y) ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoK(y) ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoK(y) ftXkBe ns/ ek~Bh ;[XkoKT[s/ ftuko LT[s/ ftuko LT[s/ ftuko LT[s/ ftuko LT[s/ ftuko L ;wkfie ;[oZfynk ;ehwKdh fBozosk pDkJh oZyD bJh ftXkBens/ ek~Bh ;jkfJsk dh b'V j?. fe;/;w/I T[s/, eo nXkos ftZsheoB dh EKT[s/ T[BQK b'eK e'b'I :'rdkB eotkT[Dk}o{oh j' ikt/rk i' oew ndk eo ;ed/jB, sK fe fJBQK gqktXkBK dk ;[uko{gqpzXB j' ;e/, BjhI sK fBozsosk fJeu[B"sh pD ikt/rh. fJ; d/ bJh ftXkBens/ ek~Bh gqktXkBK dh }o{os gt/rh i/b'V gt/ sK ;zftXkBe ;'XK th ehshnK ik

;edhnK jB. fJ; gqfefonk bJh ftF/ d/wkjoK ns/ Gkos d/ u'Nh d/ nekdfwens/ Bhshrs ;z;EkBK dk wkor doFBb'VhIdk j't/rk.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

;wkfie ;[oZfynk T[s/ nwb fgSb/

e[ZM djkfenK s'I nozG j'fJnk j? ns/

nkofEe ftek; d/ tZy-tZy gVktK T[s/

pj[s ;ko/ d/FK s'I f;Zfynk ik ;edk j?.

;wkfie ;[oZfynk Gkos d/ ;zftXkB d/

gqktXkB dk fJe Gkr j? fi; ~ Gkos

dhnK tZy-tZy ;oekoK B/ tZy-tZy jZd sZe

soihj fdZsh j?. go, dkfJo/ ns/ gqGkt

gZy'I fJj ;ehwK jkb/ th ;hws pDhnK

j'JhnK jB. ;GBK bJh f;js ns/

fBozsosk pDkJh oZyD bJh Gkos ftFt

d/ nB[GtK s'I f;Zy ;edk j?. nfijk

;wkfie y/so fBt/F :'iBk d/ ftek; ns/

J/iz;hnK s/ ;ehwK d/ J/eheoB okjhI ;zGt

j' ;edk j?. nfijhnK ;ehwK ftZu :'rdkB

gkT[D bJh b'eK ~ gq/fos eoB tZb

fXnkB e/Idfos eoBk j't/rk. Gkosh okiK

~ fJ; wkwb/ ftZu nrtkJh eoB dh

b'V j?. fJ; d/ Bkb jh :{ n?u ;h ~

Gkos ftZu ;wkfie GbkJh szso ti'I

soihjh fXnkB d/Dk ukjhdk j?. Gkos

ftZu ;GBK bJh f;js ns/ fBozsosk d/

szso s/} ns/ ;fEo nkofEe ftek;,

rohph d/ yksw/, gq;zfre ;fEo ftek;

Nhu/ jk;b eoB ns/ d/F Go ftZu ;GBK

bJh f;js dkfJok jk;b eoB ftZu

:'rdkB gkT[Dr/.

(b/ye BthI fdZbh ;fEs ftFt f;js ;zrmB

Bkb okFNoh nfXekoh jB)

e-mail :[email protected]

:[email protected]

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 37

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

ftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whbftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whbftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whbftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whbftZfdnk ftZu ;wkfie ;[oZfynk L fwv v/ whb

feoB GZNhfeoB GZNhfeoB GZNhfeoB GZNhfeoB GZNh

;wkfie ;[oZfynk ;bkwsh ns/ T[;

gqDkbh dh nkw XkoBk tZb fJFkok eodh

j? i' fe fJ; ~ ;ko/ FfjohnK bJh

:ehBh pDkT[Idh j?. fJj w[Yb/ bkG iK

;/tktK gqdkB eoB bJh ;oeko Bkb jZE

fwbkT[Idh j? i' fe fJ; d/ FfjohnK ~

;BwkB dk ihtB fiT{D dk w"ek gqdkB

eodh j?. fJ; dk XkoBk ;zpzXh w{b

;wkfie ;wM"s/ d/ Bkb ;zpzfXs j? i' fe

m'; ;wM"s/ dk jtkbk fdzdk j? i' ;[szso

ns/ pokpo b'eK ftZu fJ; Yzr Bkb

fJe ;wki ekfJw eoB bJh j[zdk j? fi;

~ ;G bJh ;[oZfynk ns/ GbkJh dk gqpzX

gqdkB ehsk ik ;e/. ;wkfie ;wM"s/ ~

b'eokih Yzr dhnK ;oekoK d/ nXko bJh

wkBsk gqkgs j?. Gkt/I fe ;wkfie ;[oZfynk

dk fJfsjk; bZGDk ekch w[Ffeb j? go

;[oZfynk d/ YzrK d/ ;p{s w"i{d jB i'

fe o'wB ;kwoki s'I b? e/ tZy-tZy ;fwnK

ftZu w[cs nBki tzvD d/ o{g ftZu gqdkB

ehsh rJh. pknd d/ ;w/I ftZu nzro/}

rohpK pko/ ek~B (1601) ns/ nwoheh

;wkfie ;[oZfynk ek~B (1935) ;wkfie

;[oZfynk dhnK ;kjwD/ nkJhnK T[dkjoDK

jB. go ;wkfie ;[oZfynk dh ;G s'I tZX

;wM ftZu nkT[D ns/ gqtkBs T[dkjoD

wB[Zyh nfXekoK d/ nzsookFNoh n?bkBBkw/

(1948) dh Xkok 22 okjhI ;kjwD/ nkJh

fi; ftZu fejk frnk j?, @@jo fe;/ ~

;wki d/ w?Ipo ti'I ;wkfie ;[oZfynk dk

ikikikikik D-gSkD nfXeko jk;b j? ns/ T[j fJ; ~okFNoh :sBK ns/ nzsookFNoh ;fj:'rBkb ns/ jo d/F d/ ;'fwnK nB[;kojk;b eo ;edk j?. nfijk T[j nkgD/;wkfie, nkofEe ns/ ;fGnkukoe nfXekoKnXhB nkgD/ tZeko ~ ekfJw oZy e/ ns/nkgDh Fy;hns d/ y[ZbQ/ ftek; bJh eo;edk j?.## ;wkfie ;[oZfynk ;/tktK d[BhnKGo ftZu eJh o{g b? u[ZehnK jB, i' feFfjohnK tb'I fJe gq'rokw ftZu fjZ;k gke/, fit/I fe g?BFB iK p/o'}rkoh phw/ d/o{g ftZu (fi; ~ nkw s"o s/ @;wkfiephwk# fejk iKdk j?) iK w[YbhnK ;/tktKfit/I fe f;js, ftZfdnk okjhI, i' fenzFdkB nXhB BjhI nkT[IdhnK, d/ o{gftZu jk;b ehshnK ik ;edhnK jB.d'jK jh wkwfbnK ftZu T[j b'eokih;wki dk fjZ;k wzBhnK iKdhnK jB fi;ftZu fe oki dk fJj co} j[zdk j? fefJj :ehBh pDkt/ fe Ffjoh rohph ns/;wkfie |?o pokpoh dhnK YKu/ ;zpzXhw[FfebK ~ gko gk ;eD.

Gkos ftZu fiE/ fe eJh ;wkfie;[oZfynk gqpzX ek|}K ftZu w"i{d jB,fit/I fe g?BFB, o'}rko }kwBh (p/o'}rkohGZs/ ;w/s), iD/gk bkG, y[oke ;pf;vh iK;e{bK ftZu fwbD tkbk ykDk, go T[BQKdh ekor[}koh pj[s yokp ns/ |?os;ZbhpyF j?. ftZfdne ;kfjs fJ; bJhfJBQK T[dkjoDK Bkb Gfonk fgnk j? fiE/fe b'VhId/ b'eK sZe fJj ;j{bsK BjhIgj[zu ojhnK. fJ; wkVh ekor[}koh bJh

eJh ekoB dZ;/ iKd/ jB, fiBQK ftZun\;oFkjh dh nDrfjbh, fGqFNkuko ns/;'fwnK dh ewh Fkfwb jB. go ;fEshftZu brksko ;[Xko eoB ftZu n;cbskekoB iBsk ftZu ns/ fJE'I sZe fen\;oFkjh ftZu fBokFk g?dk j'Jh j?.bkr{ eoB ftZu efEs n;cbsktK ekoBd/F d/ GbkJh ;wkrwK ftZu jh uou/ F[o{j'D BjhI bZrd/ ;r'I fJ; nzdo w"i{dekoBK d/ jZb bJh th xZN jh :sB j[zd/jB. fJ; dh pikfJ YKu/ nzdo B[e; dkgsk brkT[D d/ :sBK dk jZb YKu/ d/pkjo'I fwbdk j? (fBZiheoB, iBse-fBZihGkJhtkbh nkfd ftZu'I), iK fco seBkb'ihdh tos'I ftub/ jkFhJ/ T[s/ nBkVhg[D/tkb/ jZE ubk e/ fJBQK :sBK ftZu'I gqw[ZyjB nzeVk ftfrnkBh dh bk}wh tos'IeoBk sK fe fGqFNkuko xN/ ns/ bkGKtZb fBod/FB tX/. fJ; fdFk ftZu sk}k:sB Gkos ;oeko tb'I ikoh ehs/ fJej[ew ftZu t/yD ftZu nkfJnk j? fi;ftZu fejk frnk j? fe @nXko ekov# (:{nkJh vh) i' fe nzeVk ftfrnkB T[`s/nXkos j?, fJe pZu/ bJh fwv v/ whbb?D bJh bk}wh j?.

fJ; b/y ftZu ;e{bK ftZu fwv v/whb d/ ftF/ ~ ftZfdnk ftZu ;wkfie;[oZfynk d/ o{g ftZu ns/ fJ; gq'rokw dhekor[}koh ftZu ;[Xko bJh nzeVk ftfrnkBftZu ;[Xko d/ gqGkt ti'I fbnk frnk j?.fJ; ftZu dbhb fdZsh rJh j? fe fJjn;b ftZu itkp d/D dh pikfJ j'o

38 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

f}nkdk ;tkb yVQ/ eodk j? fi; BkbpZfunK dh ykD/ ;zpzXh ns/ ftfdne;[oZfynk ~ Ykj bZrdh j?.

fwv v/ whb gq'rokwfwv v/ whb gq'rokwfwv v/ whb gq'rokwfwv v/ whb gq'rokwfwv v/ whb gq'rokw

;wkfie ;[oZfynk ns/ ftZfdnk ftZu;zgoe Gkt/I g{oh soQK ;Ekfgs jB, goT[j r[zMbdko jB feT[Ife d'jK fdFktKftZu uZbd/ jB. ftZfdnk sZe gj[zu bJh,Bk}[e fgS'eV tkb/ pZfunK ~ ;wkfie;[oZfynk dh b'V j[zdh j?, go ftZfdnknkgD/ nkg ftZu jh GftZy dhnK w[FfebKd/ Nkeo/ bJh ;wkfie ;[oZfynk dh fJefe;w j?. ftZfdnk bJh ;wkfie ;[oZfynkdhnK XkoktK ftZu ;wkfie ns/ nkofEes"o s/ tKM/ gfotkoK d/ pZfunK bJh ;e{bnkT[Dk ns/ ftZfdnk dk uZeo g{ok eoBk}o{oh j?. fJ; bJh ;e{b pZfunK bJhT[BQK dh fojkfJF B/V/ w[jZJhnk eotkT[Dk,t}hc/ gqdkB eoBk ns/ j'o soQK d/ wkbhbkG, fit/I fe ;e{b ftZu ykDk, f;js;j{bsK ns/ pZfunK dh wdd d/ j'ogq'rokw }o{oh jB. Gkos ftZu fJj ;Ge[M ;oeko dhnK ftZfdne BhshnK ns/gq'rokwK dk fjZ;k j? go fJ; dk doiktZy-tZy j? ns/ fJ; dh r[DtZsk ns/;cbsk th tZy-tZy j?. fwv v/ whbg'qrokw FkfJd ;oeko dk ;G s'I tZXgSkfDnk iKdk ;wkfie ;[oZfynk gq'rokwj?.

fJ; sZE s'I ;ko/ tkfe\ jB fe G[Zy/fYZvK tkfbnK ~ gVQkJh eokT[D dk FkfJdjh e'Jh ckfJdk j[zdk j't/. G[Zy ns/e[g'FD pko/ Gkos d/ foekov, ]k; eoe/pZfunK d/ foekov ~ t/yd/ j'J/ ;e{bKftZu fwv v/ whb :'iBk F[o{ eoB dkftuko ;kjwD/ nkfJnk. fJ; soQK pZfunKdk g'FD tXhnk pDkT[D ns/ pZfunK ~;e{b fbnkT[D ns/ ;kok fdB T[E/ ofjDd/ d'jo/ Nhu/ ~ g{ok ehsk frnk. n;bftZu ;e{bK ftZu fwv v/ whb eJh nfjwNhu/ g{o/ eodk j?. ftFt ftZu ehsh rJhy'i s'I f;ZX j'fJnk j? fe ;e{bK ftZufwbd/ ykD/ Bkb G[Zy ftZu ewh nkT[Idh j?,;e{bK ftZu pZfunK dh jk}oh tXdh j?

ns/ f;ZyD d/ uzr/ Bshi/ fBebd/ jB.pj[s ;ko/ d/FK ftZu, fte;s ns/ ftek;FhbftZu fJe soQK dk ;e{b ftZu ykD/ dkgq'rokw uZbdk j?. Gkos ftZu ;e{bK ftZupZfunK ~ row fsnko ykDk w[jZJhnkeotkT[D dk fJe bzpk fJfsjk; j? i' fe1982 ftZu d[gfjo dk ykDk d/D BkbF[o{ j'fJnk. ;[gohw e'oN B/ 2001 ftZu;ko/ d/F d/ ;oekoh ;e{bK ftZu d[gfjod/ ykD/ ~ ek~Bh eoko d/ fdZsk. nZi thd/F d/ eJh fjZf;nK ftZu pj[s ;ko/pZfunK bJh d[gfjo dk ykDk jh fdB dkgfjbk ykDk j[zdk j?. fJ; t/b/ GkosftZu fwv v/ whb gq'rokw nXhB 11H5bZy ;e{bK d/ 10 eo'V pZu/ nkT[Id/ jB.nB[;{fus ikshnK$nB[;{fus iBikshnK$Uph ;h GkJhuko/ dhnK 25 bZy s'I tZXn"osK ~ ;e{bK ftZu fwv v/ whb pDkT[DtkbhnK iK ;jkfJeK ti'I ezw fwfbnkj'fJnk j?. fJ; s'I fJbktk fJ; d/ j'o;wkfie bkG th jB fit/I fe ;wkfiefgS'eV dh gqtkj ehs/ fpBK jo tor d/pZfunK ftZu fJeZmk p?m e/ ykD dh GktBkg?dk j[zdh j?, ;EkBe GkJhukok fJ; ykD/T[s/ fBrokBh oZydk j? ns/ fJ; soQK;e{bK tZb wksk fgsk dk fXnkB tXdk j?ns/ e[ZM wkwfbnK ftZu fJ; ykD/ ftZu

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 39

;EkBe s"o s/ T[gi/ ;wkB dh tos'I j[zdhj?.

fJ; rZb s'I fJBeko BjhI ehsk ik;edk fe fJ; gq'rokw dh nkb'uBk thj[zdh j?. fJ; dh tzv d/ gq'rokw ftZueJh EK coe gkJ/ iKd/ jB fit/I fe;gbkJh ftZu fBozsosk Bk nkT[Dk, wkVh;ckJh ns/ YKuk, ykD/ ftZu g'Fe sZsK dhewh ns/ ykDk tos oj/ pZfunK dh ;jhfrDsh dk nzdk}k Bk bZrDk. nkb'ueKB/ fJj th ;ze/s fdZsk j? fe nfXnkgeKtb'I d[gfjo d/ ykD/ d/ gqpzX bJh pj[s;kok ;wK }kfJnk eo fdZsk iKdk j? fi;Bkb T[j gVQkJh eokT[D dh nkgDhf}zw/tkoh g{oh BjhI eo ;ed/ ns/ pZu/th f;oc ykDk ykD bJh jh ;e{b nkT[Id/jB ns/ id'I ykDk fwb iKdk j? sK ub/iKd/ jB ns/ gVQkJh tZb fXnkB BjhIfdzd/. fJ; s'I fJbktk iks d/ nkXko T[s/ftseo/ fit/I fe dfbs pZfunK ~ tZyo/s"o s/ p?m e/ ykDk ykD bJh fejk iKdkj? iK T[BQK ~ g{ok ykDk w[jZJhnk BjhIeotkfJnk iKdk, dhnK fFekfJsK fwbhnKjB. fJj ;gZFN BjhI j' ;fenk fe fwvv/ whb b?D bJh nkXko ekov dh tos'IfJBQK ftZu'I fe;/ ;wZf;nk ~ jZb eo;e/rh.

fwvfwvfwvfwvfwv v/v /v /v /v / whbwhbwhbwhbwhb dhdhdhdhdh ekor[}kohekor [}kohekor [}kohekor [}kohekor [}koh ft Zuft Zuft Zuft Zuft Zu;[Xko;[Xko;[Xko;[Xko;[Xko bJhbJhbJhbJhbJh nzeVknzeVknzeVknzeVknzeVk ftfrnkBftfrnkBftfrnkBftfrnkBftfrnkB dhdhdhdhdh tos'Itos'Itos'Itos'Itos'I

fwv v/ whb bJh nkXko ekov ~bk}wh pDkT[D dk ;oekoh nkXko fJjj? @@nkXko dh fJe gSkD d/ ;p{s ti'I;/tktK iK bkG iK ;pf;vhnK b?D bJhtos'I ;oeko d/ ;wkB tzvD d/ Yzr ~;"yk pDkt/rh fi; Bkb gkodoFsk ns/fBg[zBsk nkt/rh.## go :{ nkJh vh nbkNeoB ftZu eJh soQK dhnK ;wZf;nktKj[zdhnK jB fi; dk wsbp fwv v/ whbsZe pZfunK dh gj[zu ~ ;hws eoBkj't/rk Bkfe T[; sZe pZfunK dh gj[zutXkT[Dk. fJj :ehBh s"o s/ ;wkfie

;[oZfynk gq'rokw dk T[d/F BjhI j? ]k;s"o s/ T[; gq'rokw dk i' fe pZfunK bJhj?. fJ; s'I fJbktk fJj th ;gZFN BjhIj? fe fi; ~ :{ nkJh vh okjhI gkodoFhpDkT[D dh e'fFF ehsh rJh j? ns/ fJ;Yzr okjhI fet/I ns/ fe; gqfs itkpd/jh;Ekgs ehsh rJh j? feT[Ife fJ; Bkb;gbkJh ftZu nk ojhnK p/fB:whnK d{oj'DrhnK jh, ;ckJh dh jkbs iK YKu/dh jkbs pdb/rh jh ns/ Bk jh ykD/dh g"FfNesk tX/rh. fJ; Bkb T[BQKpZfunK T[s/ gqGkt }o{o g? ;edk j? i' fed' EktK s/ dk]b jB fit/I fe T[j gVQd/sK fBZih ;e{bK ftZu jB go T[BQK dkgziheoB ;oekoh ;e{bK ftZu j?. goykDk jk;b eoB bJh :{ nkJh vhbk}wh pDkT[Dk fJ; ekotkJh ftZu o[ektNBjhI gkt/rk. fJ; dk f;oc J/Bk jhgqGkt j't/rk fe T[j pZu/ ykD/ s'I tKM/ j'ikDr/ i' fe gfjbK jh g"FfNesk iK ykD/dh ewh d/ fFeko jB.

fJ; s'I fJbktk oki;EkB, SZsh;rVQ,fdZbh ns/ j'o EktK s/ d{ihnK ;ehwK,fit/I fe iBse tzv gqDkbh (gh vh n?;),g?BFB ns/ f;ZX/ bkG spkdb/ ftZu nkXkodh tos'I s;ZbhpyF s'I th BhthI ojh j?.30 gqfsFs d/ brGr bkGekoh ikfJ}sk

dh ;wZf;nk d/ fFeko oj/ jB, w'pkJhbYKu/ Bkb ;zpzfXs ;wZf;nktK dk ;kjwDkeoBk fgnk j? ns/ fpibh ;gbkJh ns/j'o eJh ;wZf;nktK nkJhnK jB, i' fed/F d/ tZv/ fjZf;nK ftZu gkJhnK iKdhnKjB. fJ; j[ew dk wsbp fJj j? fejo pZu/ ~ o'}kBk ykDk b?D s'I gfjbKnkgDh gSkD f;ZX eoBh gt/rh< ns/ ehsd e[ZM pZfunK ~ fJ; bJh ykDk Bkfwb/ feT[Ife seBkb'ih n;cb f;ZX j'Jhj?< fJ; n:'rsk bJh fe; ~ f}zw/tkomfjokfJnk ikt/rk<

fwv v/ whb gq'rokw ftZu fGqFNkukoxNkT[D ns/ itkpd/jh tXkT[D d/ j'oeJh gqGkth ;kXB w"i{d jB fit/I feGkJhukoe fBrokBh, ;wkfie nkfvN,fFekfJsK d{o eoB dk |?o e/IdohfeqsYKuk, bkGekohnK ns/ o'} d/ ykD/ dh;{uh ;{uBk p'ovK T[s/ brkT[Dk nkfd.fJBQK dh tos'I j'Dh ukjhdh j?. fJe soQKBkb fJj B'Nhfce/FB ;kv/ ;wki ftZupZfunK gqfs ngwkB ~ do;kT[Idk j?.T[BQK dh f;js ns/ gVQkJh d/ fwnko s'Ib? e/ T[BQK Bkb j' oj/ nfBnK ns/ fjz;kftZu T[BQK d/ nfXekoK ~ p[oh soQKB}onzdk} ehsk ik fojk j?. f;oc fJe

pkeh ;\k 53 T[`s/pkeh ;\k 53 T[`s/pkeh ;\k 53 T[`s/pkeh ;\k 53 T[`s/pkeh ;\k 53 T[`s/

40 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

jkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktKjkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktKjkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktKjkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktKjkFhJ/ d/ b'eK bJh ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK

T[owh r';tkwhT[owh r';tkwhT[owh r';tkwhT[owh r';tkwhT[owh r';tkwh

G feFshnK ~ T[go fbikT[DbJh uVQ fojk itko GkNk }o{oh

j?. nkw s"o s/ i/ n?c e?B/vh dh fJ;

bkJhB dk jtkbk fdZsk iKdk j?, go

Gkos dh ;fEsh nfijh jh j?. ;wkfie

;[oZfynk edw w'N/ s"o s/ ;oeko tb'I

nkw ftneshnK ns/ gfotkoK ~ nkofEe

;[oZfynk ns/ ;wkfie GbkJh gqdkB eoB

bJh j[zd/ jB. otkfJsh s"o s/, w[Zy }'o

T[BQK fBod/fFs gq'rokwK T[s/ j[zdk j? i'

fe e[ZM GkJhukfonK ns/ y/soK dhnK

ewhnK d{o eod/ jB. go fJ; gj[zu B/

jo tkoh b'VhId/ Bshi/ gqdkB BjhI ehs/.

nfijk fJ; bJh j? fe id sZe n;hI

nkofEe ;[oZfynk ns/ ;wki GbkJh d/

okj dhnK o[ektNK d{o BjhI eod/, sZd

sZe b'VhId/ Bshi/ jk;b BjhI j' ;ed/.

fJ; bJh w[Zy fXnkB uVQ oj/ itko GkN/

~ :ehBh pDkT[D tZb j'Dk ukjhdk j?

ns/ Bkb jh T[BQK b'eK sZe gj[zuD tZb

j'Dk ukjhdk j? fiBQK ~ fJj :ehBh

pDkT[D bJh e[ZM j'o wdd dh b'V j[zdh

j? fe uVQ oj/ itko GkN/ ftZu th T[BQK

dhnK feFshnK uZbdhnK ofjDrhnK.

ftZfdnk, ;fjs ;zGkb, w[jkos i'fe o'}h o'Nh ewkT[D bJh w"e/ gqdkBeodh j? nkfd T[j d]bnzdk}hnK jB i'fe fJe uVQ oj/ itko GkN/ ~ :ehBhpDkT[IdhnK jB. ;oeko tb'I nkgD/ b'eK,]k; s"o s/ i' jkFhJ/ T[s/ jB dh;wkfie jkbs ;[XkoB bJh ehs/ ik oj/:sBK dk ikfJ}k b?Dk jh fJe ;jh

;;;;; edw j?.

eh fJj ;zGt j? iK f;nkDg Gfonk

j? fe FfjohnK dh GbkJh bJh GkJhuko/,

iks ns/ Xow d/ nXko T[s/ edw u[Ze/

ikD< Gkos d/ b'eK dhnK b'VK pj[s

;kohnK jB. fe;/ ;oeko dh ;G s'I tZvh

f}zw/tkoh T[BQK edwK ~ ;jh ;EkB T[s/

oZyDk j? fi; Bkb fJj :ehBh pD ;e/

fe rohph ftZu ofj oj/ iK tKM/ b'eK ~

tXhnk ihtB fiT{D dk w"ek fwb ;e/.

fJj fJe ftuko j? i' fe ;oeko d/ fe;/

th ;wkfie ;[oZfynk ns/ GbkJh edw d/

fgZS/ j'Dk ukjhdk j?. fJ; d/ Bkb jh,

npkdh d/ e[ZM GkJhukfonK iK torK

bJh, nkofEe doi/ ftZu i' ewhnK jB,

T[BQK ~ ;wkfie gSkD Bkb i'V/ ikD BkbfJBQK torK d/ b'eK bJh nZr/ tXD ftZuj'o w[Ffeb pD iKdh j?. fJ; bJh b'VfJ; rZb dh j? fe ;oeko fJBQK GkJhukfonKdhnK b'VK dh g{osh bJh j'o edw u[Ze/sK fe fJj b'e w"fenK sZe gj[zu e/nkgDh f}zdrh ;[Xko ;eD.

nkofEe ns/ ;wkfie gZSV/gB ~d{o eoB bJh nkw ns/ fBod/fFs edwBkb'-Bkb u[Ze/ ikD dh b'V j?.

;oeko d/ xZN frDshnK, dfbsKns/ epkfJbh b'eK dh ;wkfie ;[oZfynkns/ GbkJh edwK dk, nkw edwK d/ g?Dtkb/ gqGkt dk ikfJ}k b?D s'I fpBK,w[bzeD eoBk fJe gk;V s;tho g/F

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 41

eo/rk. phs/ ;w/I ftZu JhFto uzdoftfdnk;kro ns/ ftt/ekBzd tor/ ;wki;[Xkoe ukj[zd/ ;B fe n"os dh ftZfdnkns/ T[BQK d/ ihtB gZXo ftZu ;[Xko tZbfXnkB fdZsk ikt/ feT[Ife fJj gfjbkedw jh fe;/ GkJhuko/ dh ;fEsh ftZu;[Xko fbnkT[D bJh ekch nfjw j?. E'VQkfuo gfjbK d/ ;w/I ftZu n;hI fJjT[dkjoD t/yh j? fe fet/I wkJeo' ckJhB?I;~ n"osK tZb fBod/fFs eo e/ pj[s ;ko/fdjksh GkJhukfonK ftZu ;wkfie-nkofEespdhbh fbnkT[D d/ phi phi/ rJ/ jB.;oeko dh T[itZbk ;ehw ~ fJ; ;zdoGftZu ;wMD dh b'V j?.

fJj ;ehw fe;/ fJe Xkofwe GkJhuko/iK iks d/ ro[Zg bJh BjhI j? ;r'I ;GrohpK, rohph o/yk s'I j/mK ofj oj/gfotkoK bJh j?. rohph o/yk s'I j/mKofj ojh nkpkdh dk i/ fXnkB ehsk ikt/sK ;zGktBk fJj j? fe 20 fwbhnBbkGekohnK (3, ngq?b 2017 sZe) ftZu'If}nkdk n"osK nB[;{fus ikshnK, nB[;{fusiBikshnK iK w[;fbw GkJhuko/ ftZu'I BjhI;B. gqXkB wzsoh Bo/Ido w'dh tb'I 2016ftZu F[o{ ehs/ gq'rokw ftZu 50,000,000r?; e[B?eFB rohph o/yk s'I j/mK ofj oj/gfotkoK dhnK n"osK ~ gqdkB eoB dkNhuk oZfynk frnk j?. n"osK i' fegfjbK ykDk gekT[D bJh bZeVh ns/gkEhnK dh tos'I eodhnK ;B, fi; BkbT[BQK dhnK nZyK ~ J/Bk X{znK uVQdk ;h i'fe wkjoK nB[;ko jo xzN/ ftZu 400f;roNK d/ X{zJ/ d/ pokpo j[zdk ;h. j[DfJj n"osK f;jswzd pdb ngDk ;edhnKjB.

nfijk fJe edw, i' fe fJBQKgfotkoK, fiE/ fe n"osK gfjbK bZeVK ns/gkEhnK tosdhnK ;B, j[D T[BQK ~ ykDkgekT[D dk ;kc JhIXB w[jZJhnk eotkfojk j?. fJ; dk ;ko/ gfotko dh f;js,yk; s"o s/ n"osK ns/ pZfunK dh f;js

T[s/ uzrk gqGkt g? fojk j?. Bshi/ ti'IfJBQK xoK d/ pZu/ j[D gVQkJh eoB ftZuuzr/ fBeb oj/ jB, gfotkoK ftZu vkeNoKns/ ;kj dhnK phwkohnK d/ fJbki bJhdtkJhnK dk youk xN fojk j? ns/phwkohnK Bkb bVB dh ;woZEk tXhj?.fJj ;gZFN s"o s/ fJe fiZs j?. fJef;jswzd xo fJe f;jswzd pZu/ bJh}o{oh j?. fJ; Bkb pZu/ dh f;ZyD dh;woZEk ftZu Gkoh tkXk j'fJnk j?. fJ;Bkb rohph s'I pkjo fBebD dk okjgZXok j'fJnk j?.

go fJj ni/ F[o{nks j?. iB-XB:'iBk T[s/ ftuko eohJ/. fJj fe;/ftF/F GkJuko/ bJh BjhI fsnko ehshrJh, ;r'I T[BQK ;G bJh j? i' j[D sZeo;wh p?Ifezr YKu/ s'I pkjo ;B.

iB-XB :'iBk dk T[d/F ftZshiB-XB :'iBk dk T[d/F ftZshiB-XB :'iBk dk T[d/F ftZshiB-XB :'iBk dk T[d/F ftZshiB-XB :'iBk dk T[d/F ftZsh

; /tktK sZe gj[ zu w[j ZJhnk; /tktK sZe gj[ zu w[j ZJhnk; /tktK sZe gj[ zu w[j ZJhnk; /tktK sZe gj[ zu w[j ZJhnk; /tktK sZe gj[ zu w[j ZJhnk

eotkT[Dk j?. fJBQK ;/tktKeotkT[Dk j?. fJBQK ;/tktKeotkT[Dk j?. fJBQK ;/tktKeotkT[Dk j?. fJBQK ;/tktKeotkT[Dk j?. fJBQK ;/tktK

ftZu p?Ie ftZu pZus ns/ g?;kftZu p?Ie ftZu pZus ns/ g?;kftZu p?Ie ftZu pZus ns/ g?;kftZu p?Ie ftZu pZus ns/ g?;kftZu p?Ie ftZu pZus ns/ g?;k

iwQK eotkT[Dk, eYtkT[Dk, eo}kiwQK eotkT[Dk, eYtkT[Dk, eo}kiwQK eotkT[Dk, eYtkT[Dk, eo}kiwQK eotkT[Dk, eYtkT[Dk, eo}kiwQK eotkT[Dk, eYtkT[Dk, eo}k

b?Dk, phwk, g?BFB b?Dk gj[zu:'rb?Dk, phwk, g?BFB b?Dk gj[zu:'rb?Dk, phwk, g?BFB b?Dk gj[zu:'rb?Dk, phwk, g?BFB b?Dk gj[zu:'rb?Dk, phwk, g?BFB b?Dk gj[zu:'r

j' fojk j?. fJ; ;ehw B/j' fojk j?. fJ; ;ehw B/j' fojk j?. fJ; ;ehw B/j' fojk j?. fJ; ;ehw B/j' fojk j?. fJ; ;ehw B/

rohpK bJh }ho' p?b?I; p?IerohpK bJh }ho' p?b?I; p?IerohpK bJh }ho' p?b?I; p?IerohpK bJh }ho' p?b?I; p?IerohpK bJh }ho' p?b?I; p?Ie

yks/ y'bQDk ;zGt pDkfJnk j?,yks/ y'bQDk ;zGt pDkfJnk j?,yks/ y'bQDk ;zGt pDkfJnk j?,yks/ y'bQDk ;zGt pDkfJnk j?,yks/ y'bQDk ;zGt pDkfJnk j?,

eq ? fvN$v?fpN ekov th T[jeq ? fvN$v?fpN ekov th T[jeq ? fvN$v?fpN ekov th T[jeq ? fvN$v?fpN ekov th T[jeq ? fvN$v?fpN ekov th T[j

jk;b eo ;ed/ jB. gfjbKjk;b eo ;ed/ jB. gfjbKjk;b eo ;ed/ jB. gfjbKjk;b eo ;ed/ jB. gfjbKjk;b eo ;ed/ jB. gfjbK

fJj ;G e[ZM nwho b'eK bJhfJj ;G e[ZM nwho b'eK bJhfJj ;G e[ZM nwho b'eK bJhfJj ;G e[ZM nwho b'eK bJhfJj ;G e[ZM nwho b'eK bJh

;h, fJj tZvh spdhbh j?.;h, fJj tZvh spdhbh j?.;h, fJj tZvh spdhbh j?.;h, fJj tZvh spdhbh j?.;h, fJj tZvh spdhbh j?.

fJ; ftZu ;oekoh bkG fit/I fefJ; ftZu ;oekoh bkG fit/I fefJ; ftZu ;oekoh bkG fit/I fefJ; ftZu ;oekoh bkG fit/I fefJ; ftZu ;oekoh bkG fit/I fe

t}hc/, g?BFBK, ;pf;vhnK f;ZX/t}hc/, g?BFBK, ;pf;vhnK f;ZX/t}hc/, g?BFBK, ;pf;vhnK f;ZX/t}hc/, g?BFBK, ;pf;vhnK f;ZX/t}hc/, g?BFBK, ;pf;vhnK f;ZX/

s"o s/ bkGekoh d/ yks/ ftZus"o s/ bkGekoh d/ yks/ ftZus"o s/ bkGekoh d/ yks/ ftZus"o s/ bkGekoh d/ yks/ ftZus"o s/ bkGekoh d/ yks/ ftZu

spdhb j'DrhnK. ftu'fbnKspdhb j'DrhnK. ftu'fbnKspdhb j'DrhnK. ftu'fbnKspdhb j'DrhnK. ftu'fbnKspdhb j'DrhnK. ftu'fbnK

s'I S[Nekok fwbD s'I fJbktks'I S[Nekok fwbD s'I fJbktks'I S[Nekok fwbD s'I fJbktks'I S[Nekok fwbD s'I fJbktks'I S[Nekok fwbD s'I fJbktk

fJe ;z;Ek dk fjZ;k pDB dkfJe ;z;Ek dk fjZ;k pDB dkfJe ;z;Ek dk fjZ;k pDB dkfJe ;z;Ek dk fjZ;k pDB dkfJe ;z;Ek dk fjZ;k pDB dk

gqGkt ;wkfie ns/ nkofEegqGkt ;wkfie ns/ nkofEegqGkt ;wkfie ns/ nkofEegqGkt ;wkfie ns/ nkofEegqGkt ;wkfie ns/ nkofEe

bkGK Bkb fwb fojk j?.bkGK Bkb fwb fojk j?.bkGK Bkb fwb fojk j?.bkGK Bkb fwb fojk j?.bkGK Bkb fwb fojk j?.

fJj nkw edw nfij/ w'Y/ gqdkBeod/ jB fiBQK T[s/ tX/o/ fBod/Fs ;ehwK

dk Gko gkfJnk ik ;edk j?. ;wkfie;[oZfynk ns/ GbkJh ;ehwK, i' fe ftF/Fro[ZgK fit/I fe xZN frDshnK bJhfBod/Fs j[zdhnK jB, T[BQK GkJhukfonKdhnK b'VK ~ fXnkB ftZu oZy e/ pDkJhnKikDhnK ukjhdhnK jB. go fJj ;ehwKftFkb ;wkfie ;[oZfynk ns/ GbkJh edwK~ fXnkB ftZu oZy e/ fsnko j'DhnKukjhdhnK jB. fJBQK ftZu'I tX/o/ ;wkfieo[ektNK ~ d{o eoB tZb fXnkB e/IdfoseoB tkbhnK j'DhnK ukjhdhnK jB.;wkfie ;[oZfynk ;ehwK dk w[Zy }'o xZNfrDshnK dh ftZfdnk, o'}rko ns/;FesheoB T[s/ e/Idfos j'Dk ukjhdk j?.

;oeko d/ d' Bt/I gq'rokwK @BJhwzf}b# ns/ @T[;skd# (nZgrq/fvzr ;feZb}n?Iv Nq/fBzr fJB No/vhFBb nkoN;$eqkcN;cko fvt?bgw?IN) dk n?bkB eqwtko 2014-15 ns/ 2015-16 ftZu ehsk ;h. fJBQKdk T[d/F xZN frDshnK ~ w[Zy Xkok d/ftek; ftZu Fkwb eoBk ;h. BJhI wzf}bdk w[Zy }'o ;e{b SZv u[Ze/ pZfunK dhftZfdnk ns/ w[jkos ftek; tZb fXnkBe/Idfos eoBk j? id fe T[;skd dkT[d/F otkfJsh ebk ns/ j[Bo dh ;zGkbeoBk ns/ Bkb jh xZN frDsh GkJhukfonKd/ otkfJsh ebkekoK ns/ j[BowzdK dh;woZEk fte;s eoBk j?. 2016-17 d/e/Idoh piN ftZu BJhI wzf}b bJh 175eo'V o[gJ/ ns/ T[;skd bJh 22 eo'Vo[gJ/ oZy/ rJ/ jB. fJj d't/I gq'rokw w[ZyfXnkB w[ZYb/ w[ZfdnK - ftZfdnk, j[Boftek; ns/ o'}h o'Nh tZb e/Idfos eod/jB.

;oeko nkgDhnK gqkgshnK dh ;{uhftZu xZN frDsh wzsokbk tb'I t}hc/tzvD dk f}eo eodh j?. 1,82,00,000ftfdnkoEhnK ~ 4740 eo'V o[gJ/ d/t}hc/ ti'I tzv/ rJ/. 1,38,726 ftfdnkoEDk~ 166 eo'V o[gJ/ d/ @p/rw j}oswfjb# t}hc/ tzv/ rJ/. 5,20,000 s'I tZX

42 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

B"itkBK, fiBQK ftZu 40 gqfsFs n"osK thFkwb jB, ~ o'}rko nkXkfos feZskf;ZybkJh gqdkB ehsh rJh, 33 fvrohekbi, 223 pj[-T[d/Fh @;dGkt wzvg#ns/ 18 r[o{e[b tor/ fojkfJFh ;e{bfgSb/ 6 ;kb ftZu y'bQ/ rJ/.

e[ZM j'o ;ehwK T[s/ B}o wkohJ/ -sfjohe-J/-skbhw, ftZfdnk bJh fJe w[fjzwj?, @j[BojkN# dk nk:'iB :'r ebkekoK~ d/F Go ftZu wkoehN d/ w"e/ w[jZJhnkeotkT[D bJh j?, ;ko/ ;{fpnK ftZu @j[BojZp# dh ;EkgBk eoBk, @T[;skd ;BwkB;wkrw# dk nk:'iB eoBk, nzsookFNohgZXo dhnK 5 ftZfdne ;z;EktK ;EkfgseoBk, 100 r[o{e[b - Bt'd: tor/;e{bK dh xZN frDshnK d/ fJbkfenKftZu ;EkgBk eoBk fBod/Fs ;wkfie;[oZfynk :sBK dk fjZ;k jB.

fJBQK ftZu'I jo ;ehw ftZu w[Zy }'obkGekohnK dh ftZfdnk ns/ o'}rko ftZu;[Xko eoB T[s/ j?. fJj uzrh ns/w}p{s F[o{nks j?. ;oeko n"osK tZb

fJBQK ;ehwK okjhI fXnkB e/Idfos eo ojh

j?. BJhI o'FBh ftZu w[Zy }'o n"osK dh

bhvofFg f;ZybkJh T[s/ fdZsk frnk j?

ns/ fJj fJe nfjw edw j?. ;wkfie

GbkJh bJh n"osK ~ nfXekos eoBk

pj[s }o{oh j?. fXnkB d/D dk fJe j'o

y/so B"itkB jB ns/ ;oeko B/ B"itkBK

dh T[dwFhbsk ftZu tkXk eoB bJh

wkB; BK dh ;ehw F[o{ ehsh j? go

;gZFN s"o s/ ;oeko ~ j'o e[ZM th

eoBk ukjhdk j?. ;oeko dh ;G s'I

nfjw d]bnzdk}h ftZfdnk d/ y/so ftZu

j'Dh ukjhdh j?. ftZfdne w"fenK ftZu

;[Xko tZb tX/o/ fXnkB fdZsk ikDk ukjhdk

j?. ftZfdnk jh fJe n;bh uKdh dh

r'bh j? i' fe ftnesh dh f}zdrh pdb

;edh j? ns/ T[; d/ ;wkfie ns/

nkofEe s"o s/ nZr/ tXD bJh w"e/

gqdkB eo ;edh j?. ;hwKs ns/ rohp

GkJhuko/ ns/ T[BQK EktK T[s/ fiE/ fe ni/

sZe iBse ftZfdnk gqDkbh dh gj[zu BjhI

j'Jh, ftZu ofjzd/ GkJhuko/ d/ pZfunK sZe

gj[zu bJh }'odko :sB j'D/ ukjhd/

jB. ;oeko ~ fJBQK GkJhukfonK d/

;e{b ns/ nfXnkgeK T[s/ j'o oew

brkT[Dh ukjhdh j?. T[; ~ ukjhdk j?

fe ;e{bK ~ j'o ;j{bsK Bkb b?; ehsk

ikt/, fit/I fe g]kB/ ns/ ghD tkb/ gkDh

dh w[Ybh ;j{bs s'I fJbktk bkfJpq/ohnK

nkfd dk gqpzX ehsk ikt/. T[; ~ fJBQK

GkJhuko/ d/ pZfunK bJh t}hck ;jkfJsk

tXkT[Dh ukjhdh j? sK fe j'o f}nkdk

pZu/ T[u f;Zfynk jk;b eo ;eD. ;oeko

bJh fJBQK ~ nZr/ tXkT[D bJh ftZfdnk

T[s/ fBt/F ns/ GftZy bJh w"fenK dk

gqpzX ;wkfie ;[oZfynk fBt/FK ftZu Fkwb

jB. pkeh sK tkX{ S'Nh ;jkfJsk th

fJBQK ~ nZr/ tXD ftZu ;jkJh j' ;edh

j?.

(b/ye fJeBkfwe; NkJhw; d/ ;jkfJe ;zgkdejB. T[j f;Zfynk, tksktoB, f;js, w";whpdbkn ns/ T{oik tor/ ;wkfie y/soK ns/

ftek; d/ ftfFnK T[s/ fbyd/ jB.)

e-mail :[email protected]

ftZsh w}p{sh -p/jso ihtB

iB-XB yksk - gfjbh tko p? I fe zriB-XB yksk - gfjbh tko p? I fe zriB-XB yksk - gfjbh tko p? I fe zriB-XB yksk - gfjbh tko p? I fe zriB-XB yksk - gfjbh tko p? I fe zr;/tk sZe ;ko/ b'eK dh gj[ zu;/tk sZe ;ko/ b'eK dh gj[ zu;/tk sZe ;ko/ b'eK dh gj[ zu;/tk sZe ;ko/ b'eK dh gj[ zu;/tk sZe ;ko/ b'eK dh gj[ zu

Ú

Ú iB ;[oZfynk :'iBk s'I 16 eo'V s'I tZXiB ;[oZfynk :'iBk s'I 16 eo'V s'I tZXiB ;[oZfynk :'iBk s'I 16 eo'V s'I tZXiB ;[oZfynk :'iBk s'I 16 eo'V s'I tZXiB ;[oZfynk :'iBk s'I 16 eo'V s'I tZXb'eK ~ \kfJdk j' fojk j? Lb'eK ~ \kfJdk j' fojk j? Lb'eK ~ \kfJdk j' fojk j? Lb'eK ~ \kfJdk j' fojk j? Lb'eK ~ \kfJdk j' fojk j? L

gqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBk• jo ;kb 12 o[gJ/ you eoe/ 2 bZy o[gJ/ dk d[oxNBk phwk ehsk iKdk j?.• brGr 13 eo'V b'e fJ; ftZu Fkwb j' u[Ze/ jB.

g q X k B w z so h i htBg q X k B w z so h i htBg q X k B w z so h i htBg q X k B w z so h i htBg q X k B w z so h i htBfiUsh phwk :'iBk LfiUsh phwk :'iBk LfiUsh phwk :'iBk LfiUsh phwk :'iBk LfiUsh phwk :'iBk L• jo ;kb f;oc 330 o[gJ/ ftZu'I 2 bZy o[gJ/ dk ihtB phwk.• 3 eo'V s'I tZX ftnesh fJj phwk eotk u[Ze/ jB.nNZb g?BFB :'iBknNZb g?BFB :'iBknNZb g?BFB :'iBknNZb g?BFB :'iBknNZb g?BFB :'iBk• 38H23 bZy ftnesh fJ; phwk :'iBk Bkb i[V u[Ze/ jB.• 1344 eo'V o[gJ/ tzv/ rJ/.

w[dok - S'N/ T[ `dwhnK ~ fpBK fe;/w [dok - S'N/ T[ `dwhnK ~ fpBK fe;/w [dok - S'N/ T[ `dwhnK ~ fpBK fe;/w [dok - S'N/ T[ `dwhnK ~ fpBK fe;/w [dok - S'N/ T[ `dwhnK ~ fpBK fe;/rozNh s' I eo}krozNh s' I eo}krozNh s' I eo}krozNh s' I eo}krozNh s' I eo}k

Ú

• bkG b?D tkfbnK ftZu 70 gqfsFs n"osK jB.

;N?Iv nZg fJzvhnk;N?Iv nZg fJzvhnk;N?Iv nZg fJzvhnk;N?Iv nZg fJzvhnk;N?Iv nZg fJzvhnkÚ

• p?Ie 10 bZy o[gJ/ s'I 1 eo'V o[gJ/ sZe dkeo}k fdzdk j? fi; ftZu p?Ie dh jo poKu ~xZN s'I xZN fJe n?; ;h$n?; Nh ns/ fJe n"os~ eo}k d/Dk bk}wh j?.• 4699 eo'V o[gJ/ d/ eof}nK bJh 22,000s'I tZX no}hnK wB}{o.

;wki d/ joftnesh dk fwnkohihtB :ehBh

ÚT[ `itbk :'iBkT [ `itbk :'iBkT [ `itbk :'iBkT [ `itbk :'iBkT [ `itbk :'iBk• rohp n"osK ~ w[\s ftZu n?b gh ih (r?;) eB?eFB d/D dh :'iBk.• 2019 sZe 5 eo'V n?b gh ih eB?eFB d/D dk Nhuk.• j[D sZe ph gh n?`b gfotkoK dhnK 2 eo'V s'I tZX n"osK ~ T[`itbk :'iBk dk bkG fwfbnk.

fgSb/ fszB ;kbK d"okBftek; ftZu s/}h

ro hp Kro hp Kro hp Kro hp Kro hp K dkd kd kd kd k nkgDknkgD knkgD kn kgD kn kgD k xoxoxoxoxo

2 0 1 4 - 2 0 1 72 0 1 4 - 2 0 1 72 0 1 4 - 2 0 1 72 0 1 4 - 2 0 1 72 0 1 4 - 2 0 1 7

2008 FfjoK ns/ fgzvK d/bJh fJj wB}{oh

961266 eo'V o[gJ/ dhg{zihekoh ~ wB}{oh

2 0 0 4 - 2 0 1 42 0 0 4 - 2 0 1 42 0 0 4 - 2 0 1 42 0 0 4 - 2 0 1 42 0 0 4 - 2 0 1 4

1061 FfjoK d/ bJhfJj wB}{oh

20,920 eo'V o[gJ/ dhe/Idoh ;jkfJsk ~ wB}{oh

32,713 eo'V o[gJ/ dhg{zihekoh ~ wB}{oh

fwFB nzs ' fdnkfwFB nzs ' fdnkfwFB nzs ' fdnkfwFB nzs ' fdnkfwFB nzs ' fdnkÚ

Ú

Ú

Ú

Ú

• piN 2017-18 ftZu fJ; dk n?bkB j'fJnk• fJ; d/ nXhB 1 eo'V gfotkoK ~ rohph s'I w[es eoB dk Nhuk j?

rohpK bJh y[oke ;[o Z fynkrohpK bJh y[oke ;[o Z fynkrohpK bJh y[oke ;[o Z fynkrohpK bJh y[oke ;[o Z fynkrohpK bJh y[oke ;[o Z fynk• 81H34 eo'V ftnesh 2 o[gJ/ gqfs feb' eDe ns/ fszB o[gJ/ gqfs feb' dh do Bkb uktb jk;b eo oj/ jB.• wJh 2014 ftZu okFNoh y[oke ;[oZfynk n?eN f;oc 11 okiK ftZu bkr{ ;h i' j[D g{o/ d/F ftZu bkr{ eo fdZsk frnk j?.

dhBfdnkb nzs'd:k :'iBkdhBfdnkb nzs'd:k :'iBkdhBfdnkb nzs'd:k :'iBkdhBfdnkb nzs'd:k :'iBkdhBfdnkb nzs'd:k :'iBk• ;?bc j?bg ro[Zg ns/ wkbh t;hfbnK sZe gj[zud/ okjhI rohph d/ yksw/ dh :'iBk• 8 bZy s'I tZX ftneshnK ~ e"Fb ftek; dhf;ybkJh fdZsh rJh ns/ fgSb/ fszB ;kbK ftZufJ; s'I bkG jk;b eoB tkb/ 1H35 bZy s'I tZXftneshnK ~ fBZih iK ;{yw T[`dwK ftZu brkT[Dd/ bJh ;jkfJsk th fdZsh rJh.fwFB fJ zdoXB [FfwFB fJ zdoXB [FfwFB fJ zdoXB [FfwFB fJ zdoXB [FfwFB fJ zdoXB [F

• t?e;hB gqht?IN/pb o'rK s'I jo pZu/ ~ ;[oZfynseoB bJh fJ; dh F[o{nks ehsh rJh.• 2H6 eo'V s'I tZX pZfunK ~ fJ; soQK dhnKphwkohnK s'I fJfwT{BkJh}v ehsk ik u[Zek j?.• g{oh soQK ;[oZfyns ehs/ ikD dh tkXk do 1gqfsFs ;kbkBk s'I tX e/ 5-7 gqfsFs j' rJh j?.• 55H9 bZy roGtsh n"osK ~ N/NB; Nke;kJhvdh t?e;hB fdZsh ik u[Zeh j?.• 505 f}fbQnK ftZu fwFB fJzdoXB[F bkr{ j?.

• 32 eo'V ftneshnKd/ p?Ie ykfsnK ftZuf;ZXh ;pf;vh gj[zuh• fgZSb/ fszB ;kbKftZu brGr 50,000o[gJ/ dh pus ehshrJh

vh ph Nhvh ph Nhvh ph Nhvh ph Nhvh ph Nh• dbkbK ns/ ftu'fbnK dk ykswk

• 7H45 eo'V T[`dwhnK bJh 3H2 bZy eo'V o[gJ/ s'I tZX d/ eo}/ wB}{o.

• 92 :'iBktK fJ; ftZu Fkwb.

• 28 eo'V s'I tZX p?Ie yks/ y'bQ/ rJ/.• yksk o[gJ/ ekov Bkb y[ZbQdk j? ns/ fJ; ftZu 1 bZy o[gJ/ dk d[oxNBk phwk j[zdk j?.• 2 eo'V s'I tZX o[gJ/ ekov fdZs/ rJ/.• iB-XB yks/ ftZu e[Zb 63,971 eo'V o[gJ/ dh oew iwQK ehsh rJh j?.• 60 gqfsFs yks/ g/Iv{ Gkos ftZu y'bQ/ rJ/ jB.

17,73,533 ;;s/ xoKdh T[;koh bJh wB}{oh

13,82,768 ;;s/ xoKdh T[;koh bJh wB}{oh

okiK$e/IHFkHgqd/FK bJh27,883 eo'V o[gJ/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 43

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

n;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynkn;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynkn;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynkn;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynkn;zrfms ekfwnK bJh ;wkfie ;[oZfynk

o{wk x'Fo{wk x'Fo{wk x'Fo{wk x'Fo{wk x'F

fJe fBnKg{oB ns/ pokpoh tkb/;wki bJh ;wkfie ;[oZfynk gfjbh b'Vj?. fJ;/ ekoB ;wkfie ;[oZfynk dknfXeko fJe wB[Zyh nfXeko j? ns/ Xkok22 ns/ 25 nB[;ko @wB[Zyh nfXekoK pko/ftFt n?bkBBkwk# i' fe ;z:[es okFNotb'I gk; ehsk frnk ;h, ftZu ;wkfie;[oZfynk sZe gj[zu fJe w[Ybk nfXekoj?. @;wkfie ;[oZfynk# (xZN'-xZN fwnko)eBt?BFB 102 i' fe nzsookFNoh feos;zrmB (nkJh n?b U) tb'I 1952 ftZugk; ehsh rJh ;h, ftZu ;wkfie ;[oZfynkd/ nfjw y/soK ftZu bkGK bJh xZN'-xZNfwnkoK dk f}eo ehsk frnk ;h. fJ;ftZu 9 XkoktK jB fit/I fe w?vheb bkG,phwkoh d/ bkG, p/o'}rkoh bkG, p[Ykg/ dh;jkfJsk, o'}rko d"okB }]wh j'D T[s/;jkfJsk, gfotkoe wdd, iD/g/ t/b/ bkG,n:'rsk t/b/ bkG ns/ jkd;/ s'I pu ikDT[s/ fwbd/ bkG.

Gkos nkJh n?`b U dk fJeGkos nkJh n?`b U dk fJeGkos nkJh n?`b U dk fJeGkos nkJh n?`b U dk fJeGkos nkJh n?`b U dk fJe

pkBh w? Ipo j? ns/ T[; B/pkBh w? Ipo j? ns/ T[; B/pkBh w? Ipo j? ns/ T[; B/pkBh w? Ipo j? ns/ T[; B/pkBh w? Ipo j? ns/ T[; B/

nkJh n?`b U ns/ ;z:[es okFNonkJh n?`b U ns/ ;z:[es okFNonkJh n?`b U ns/ ;z:[es okFNonkJh n?`b U ns/ ;z:[es okFNonkJh n?`b U ns/ ;z:[es okFNo

wBZ[yh nfXeko gq'rokw d/ eJhwBZ[yh nfXeko gq'rokw d/ eJhwBZ[yh nfXeko gq'rokw d/ eJhwBZ[yh nfXeko gq'rokw d/ eJhwBZ[yh nfXeko gq'rokw d/ eJh

;wM"fsnK dh skJhd ehsh j?.;wM"fsnK dh skJhd ehsh j?.;wM"fsnK dh skJhd ehsh j?.;wM"fsnK dh skJhd ehsh j?.;wM"fsnK dh skJhd ehsh j?.

fJBQK ftZu'I eJh ;wM"s/ f;ZX/fJBQK ftZu'I eJh ;wM"s/ f;ZX/fJBQK ftZu'I eJh ;wM"s/ f;ZX/fJBQK ftZu'I eJh ;wM"s/ f;ZX/fJBQK ftZu'I eJh ;wM"s/ f;ZX/

s"o s/ ;wkfie ;[oZfynk y/sos"o s/ ;wkfie ;[oZfynk y/sos"o s/ ;wkfie ;[oZfynk y/sos"o s/ ;wkfie ;[oZfynk y/sos"o s/ ;wkfie ;[oZfynk y/so

Bkb ;zpzfXs jB ns/ fJBQK ~Bkb ;zpzfXs jB ns/ fJBQK ~Bkb ;zpzfXs jB ns/ fJBQK ~Bkb ;zpzfXs jB ns/ fJBQK ~Bkb ;zpzfXs jB ns/ fJBQK ~

ftek; NhfunK bJh phs/ fdBhIftek; NhfunK bJh phs/ fdBhIftek; NhfunK bJh phs/ fdBhIftek; NhfunK bJh phs/ fdBhIftek; NhfunK bJh phs/ fdBhI

w[V s'I bkr{ ehsk frnk j?.w[V s'I bkr{ ehsk frnk j?.w[V s'I bkr{ ehsk frnk j?.w[V s'I bkr{ ehsk frnk j?.w[V s'I bkr{ ehsk frnk j?.

ikikikikik D-gSkDD-gSkDD-gSkDD-gSkDD-gSkD d/F ftZu fJe uzrk ;Ekgs ;wkfie;[oZfynk YKuk j? i' fe nkJh n?b U d/;wkfie ;[oZfynk (xZN'-xZN fwnkoK) pko/eBt?BFB BzL 102 (1952) tb'I gk; 9ftZu'I pj[s ;ko/ wfsnK ~ bkr{ eo fojkj?. fJBQK wfsnK dk T[d/F ;zrms y/softZu o;wh ekfwnK ~ f;XKse s"o s/nkgD/ nXhB fbnkT[Dk j?. fJBQK ftZufBZih cowK iK ndko/ Fkwb jB i' fefJe ftF/F nkeko s'I tZv/ jB iK iBsey/so d/ ndko/, i' fe fe;/ nkeko d/w[Eki BjhI. fJj edw ;zrms y/so d/e[ZM ndkfonK d/ |?o-o;wh ekfwnK ~nkgD/ x/o/ ftZu b?Id/ jB ns/ e[ZM T[BQKndkfonK ~ th, i' fe n;zrfms y/so d/wzB/ iKd/ jB. go n;zrfms y/so dktZvk fjZ;k, i' fe Gkosh nkofEesk dk

gqw[Zy fjZ;k wzfBnk iKdk j? ns/ fi; ftZu84 gqfsFs ezwekih Fesh Fkfwb j?,ft;fsqs ;wkfie ;[oZfynk ;ehw d/ dkfJo/s'I pkjo jh ofj iKdk j?.

Gkos ftZu n;zrfms y/soGkos ftZu n;zrfms y/soGkos ftZu n;zrfms y/soGkos ftZu n;zrfms y/soGkos ftZu n;zrfms y/so

n?B n?; n?; U tb'I brkJ/ rJ/

nB[wkB nB[;ko brGr 84 gqfsFs ekw/

n;zrfms y/so ftZu iK |?o-o;wh y/so

ftZu nkT[Id/ jB ns/ 90 gqfsFs s'I tZX

ekw/ |?o o;wh o'}rko (;zrms ns/

n;zrfms y/so ~ fJeZm/ b? e/) jh eod/

jB. Gkos ftZu n;zrfms y/so ns/ ezw

dhnK jkbsK pko/ 2011-12 dh n?B n?;

n?; fog'oN ftZu fejk frnk j? fe

fdjksh y/soK ftZu |?o o;wh y/so ftZu

;t?-o'}rko eoB tkfbnK dk 97 gqfsFs,

44 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

nko}h w}d{oK dk 78 gqfsFs ns/ o?r{bo

sB]kj b?D tkfbnK dk 42 gqfsFs |?o

o;wh y/so ftZu ezw eodk j? id feFfjoh y/soK ftZu ;t?-o'}rko tkfbnK dk98 gqfsFs, nko}h w}d{oK dk 81 gqfsFsns/ o?r{bo ekfwnK dk 40 gqfsFsn;zrfms y/so ftZu bZrk j'fJnk j?.nzefVnK s'I gsk bZrdk j? fe n;zrfmsy/so ftZu ezw eoB tkfbnK ftZu 75gqfsFs fdjksh y/so d/ ns/ 70 gqfsFsFfjoh y/so d/ ekw/ S'N/ ndkfonK ftZuskfJBks jB. y/sh ns/ |?o-y/sh y/so d/79 gqfsFs ekfwnK e'b e'Jh fbyshB"eoh ;wM"sk BjhI j? ns/ fJBQK y/soK d/42 gqfsFs ekw/ nko}h s"o s/ ezw eod/jB - nko}h ekfwnK dk nB[gks 60gqfsFs ns/ gZe/ ekfwnK dk 28 gqfsFsj?. y/sh ns/ |?o y/sh y/soK d/ 72gqfsFs ekw/ fe;/ ;wkfie ;[oZfynk bkGd/ jZedko BjhI jB id fe nko}hekfwnK ftZu fJj gqfsFs 93 gqfsFs ns/sB]kjdko ekfwnK ftZu 56 gqfsFs j?.w'N/ s"o s/ fejk ikt/ sK n;zrfms y/sod/ ekw/ T[j jB fiBQK e'b ;zrfms y/softZu gZek o'}rko BjhI j? ns/ T[j xo/b{,

;t?-o'}rko d/ ezwK ftZu iK fdjkVh T[s/bZrd/ jB.

;wkfie ns/ nkofEe s"o s/ ;wkid/ xZN ;j{bsK gqkgs tor d/ ekfwnKdk fJe tZvk fjZ;k |?o o;wh nkofEe;orowhnK ftZu bZrk j'fJnk j?.

Gkosh nkofEesk dk fgSb/Gkosh nkofEesk dk fgSb/Gkosh nkofEesk dk fgSb/Gkosh nkofEesk dk fgSb/Gkosh nkofEesk dk fgSb/

d' ;kb ftZu i' T[`u ftek;d' ;kb ftZu i' T[`u ftek;d' ;kb ftZu i' T[`u ftek;d' ;kb ftZu i' T[`u ftek;d' ;kb ftZu i' T[`u ftek;

j'fJnk j? T[; d/ Bkb jhj'fJnk j? T[; d/ Bkb jhj'fJnk j? T[; d/ Bkb jhj'fJnk j? T[; d/ Bkb jhj'fJnk j? T[; d/ Bkb jh

|?o o;whgB th tfXnk j?.|?o o;whgB th tfXnk j?.|?o o;whgB th tfXnk j?.|?o o;whgB th tfXnk j?.|?o o;whgB th tfXnk j?.

o;wh ns/ |?o o;wh nkofEeo;wh ns/ |?o o;wh nkofEeo;wh ns/ |?o o;wh nkofEeo;wh ns/ |?o o;wh nkofEeo;wh ns/ |?o o;wh nkofEe

;orowhnK ftZu tX oj/ nzso;orowhnK ftZu tX oj/ nzso;orowhnK ftZu tX oj/ nzso;orowhnK ftZu tX oj/ nzso;orowhnK ftZu tX oj/ nzso

;zpzXK d/ ;ze/s fwb/ jB.;zpzXK d/ ;ze/s fwb/ jB.;zpzXK d/ ;ze/s fwb/ jB.;zpzXK d/ ;ze/s fwb/ jB.;zpzXK d/ ;ze/s fwb/ jB.

|?o o;wh nkofEesk ftZu|?o o;wh nkofEesk ftZu|?o o;wh nkofEesk ftZu|?o o;wh nkofEesk ftZu|?o o;wh nkofEesk ftZu

o'}rko ns/ ewkJh d/ wkwb/o'}rko ns/ ewkJh d/ wkwb/o'}rko ns/ ewkJh d/ wkwb/o'}rko ns/ ewkJh d/ wkwb/o'}rko ns/ ewkJh d/ wkwb/

ftZu Bt/I FeshwkB ;kjwD/ftZu Bt/I FeshwkB ;kjwD/ftZu Bt/I FeshwkB ;kjwD/ftZu Bt/I FeshwkB ;kjwD/ftZu Bt/I FeshwkB ;kjwD/

nkJ/ jB. s/} ns/ ;zfwbsnkJ/ jB. s/} ns/ ;zfwbsnkJ/ jB. s/} ns/ ;zfwbsnkJ/ jB. s/} ns/ ;zfwbsnkJ/ jB. s/} ns/ ;zfwbs

fte k; bJ h | ? o o;w hf te k; bJ h | ? o o;w hf te k; bJ h | ? o o;w hf te k; bJ h | ? o o;w hf te k; bJ h | ? o o;w h

nkofEesk tZb ftF/F fXnkBnkofEesk tZb ftF/F fXnkBnkofEesk tZb ftF/F fXnkBnkofEesk tZb ftF/F fXnkBnkofEesk tZb ftF/F fXnkB

fdZs/ ikD dh b'V j?.fdZs/ ikD dh b'V j?.fdZs/ ikD dh b'V j?.fdZs/ ikD dh b'V j?.fdZs/ ikD dh b'V j?.

ftek; d/ T[u gZXo ~ ekfJw oZyDbJh |?o o;wh nkofEesk tZb fXnkB

d/D ns/ eo}/, fBg[zBsk seBkb'ih, wkoehfNzrns/ YKu/ dhnK b'VK ~ g{ok eoB dhb'V j?. fJ; s'I fJbktk fJ; y/so ftZupj[-frDsh ekw/ ;wkfie ;[oZfynk Ssohs'I tKM/ jB. o;wh ;wkfie ;[oZfynkSsoh dh ewh j? Gkt fe nzFdkBnkXkfos ;wkfie phwk ;ehw iK N?e;$;?;nkXkfos ;wkfie ;[oZfynk bkGK dh ewhj?. fJj w"i{dk ;wkfie ;[oZfynk YKu/bJh, i' fe fgSbh ;dh ftZu nkozfGnkfrnk ;h, fJe tZvh u[B"sh j?.

;zrfms y/so ftZu ezw eod/ ekw/,

i' fe e[Zb ezwekih b'eK dk brGr 7gqfsFs pDd/ jB, T[j tZy-tZy ek~BK

nXhB nkT[Id/ jB fiBQK ftZu T[BQK ~;wkfie ;[oZfynk jk;b j?. fJBQK ekfwnK

~ ;wkfie ;[oZfynk gqdkB eoB tkb/ w[Zyek~B jB - fJzgbkJh} ;N/N fJzF'o?I;

n?eN, 1948 ns/ fJzgbkJh} gqkthv?IN czvn?Iv fw;b/Bhn; gq'th}B n?eN, 1952

nkfd. fJj d't/I ek~B ekfwnK bJhw?vheb f;js phwk ns/ gqkthv?IN czvns/ g?BFB dk gqpzX eod/ jB. n;zrfms

y/so ftZu ezw eoB tkfbnK ftZu'I brGr472H9 fwbhnB ~ B"eoh dh ;[oZfynk,

sB]kj, ezwekih jkbsK, ;wkfie ;[oZfynkns/ GbkJh tZy-tZy ekoBK eoe/ jk;b

BjhI j[zdh. fJBQK ekoBK ftZu nko}h ns/w";wh o'}rko, tZy-tZy EK T[s/ c?bhnK

ezw dhnK EktK, wkV/ ezwekih jkbks,wkbe feosh ;zpzXK dh nDj'Id, bzp/

ezwekih xzN/, eo}/ sZe ;hfws gj[zu,ek~Bh ;[oZfynk, ;wkfie ;[oZfynk ns/

;oekoh wdd dh ewh nkfd Fkwb jB.

n;zrfms y/so ftZu T[dwK pko/okFNoh efwFB (n?B ;h Jh :{ n?;) dhdbhb j? fe fJj n;zrfms ekw/ fszBsoQK dh ;wkfie ;[oZfynk jk;b BjhIeod/ - o'}rko dh ;[oZfynk (fe;/ t/b/ eheZY/ ikD fto[ZX ;[oZfynk), ezw dh ;[oZfynk(ezw tkbh EK T[s/ jkdf;nK ns/ f;js

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 45

i'f]wK s'I e'Jh ;[oZfynk BjhI) ns/ ;wkfie;[oZfynk (f;js bkG, g?BFB ns/ iD/gkbkG). ;wkfie ;[oZfynk n;zrfms y/soKsZe gj[zukT[D ns/ bzwh fwnkd d/ nzefVnK;zpzXh o[MkBK ~ ;kjwD/ oZyd/ j'J/ ;ze/sfwbdk j? fe p}[orK dh nkpkdh s/}hBkb tX ojh j? ns/ n;zrfms y/softZu e'Jh ;[Xko BjhI j' fojk. fJ; rZb~ fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ Gkos ;oeko B/fJe p/fw;kb n;zrfms ekwk ;wkfie;[oZfynk ek~B (:{ vpfb:{ n?; n?; J/)2008 ftZu gk; ehsk.

fJ; ek~B dk T[d/F GkosfJ; ek~B dk T[d/F GkosfJ; ek~B dk T[d/F GkosfJ; ek~B dk T[d/F GkosfJ; ek~B dk T[d/F Gkosd/ n;zrfms ezwekihnK ~d/ n;zrfms ezwekihnK ~d/ n;zrfms ezwekihnK ~d/ n;zrfms ezwekihnK ~d/ n;zrfms ezwekihnK ~xZN'-xZN gZXo dh ;wkfiexZN'-xZN gZXo dh ;wkfiexZN'-xZN gZXo dh ;wkfiexZN'-xZN gZXo dh ;wkfiexZN'-xZN gZXo dh ;wkfie;[oZfynk gqdkB eoBk j? fi;;[oZfynk gqdkB eoBk j? fi;;[oZfynk gqdkB eoBk j? fi;;[oZfynk gqdkB eoBk j? fi;;[oZfynk gqdkB eoBk j? fi;Bkb fe T[j nkwdB ns/Bkb fe T[j nkwdB ns/Bkb fe T[j nkwdB ns/Bkb fe T[j nkwdB ns/Bkb fe T[j nkwdB ns/f;js ;zp zXh MNfenK dkf;js ;zp zXh MNfenK dkf;js ;zp zXh MNfenK dkf;js ;zp zXh MNfenK dkf;js ;zp zXh MNfenK dkw[ekpbk eo ;eD, rohph s'Iw[ekpbk eo ;eD, rohph s'Iw[ekpbk eo ;eD, rohph s'Iw[ekpbk eo ;eD, rohph s'Iw[ekpbk eo ;eD, rohph s'Ipu/ ofjD ns/ T[BQK ~ fJepu/ ofjD ns/ T[BQK ~ fJepu/ ofjD ns/ T[BQK ~ fJepu/ ofjD ns/ T[BQK ~ fJepu/ ofjD ns/ T[BQK ~ fJe;BwkB :'r f}zdrh fiT{D;BwkB :'r f}zdrh fiT{D;BwkB :'r f}zdrh fiT{D;BwkB :'r f}zdrh fiT{D;BwkB :'r f}zdrh fiT{Ddk w"ek fwb/.dk w"ek fwb/.dk w"ek fwb/.dk w"ek fwb/.dk w"ek fwb/.

Gkt/I fe fJ; ek~B ~ nfXekonkXkfos d;skt/} wzfBnk frnk j? gofJ; ~ bkr{ eoB bJh YKuk ns/ fJ;

d/ bJh g?;/ dk gqpzX w[Ffeb Bkb ehskik fojk j?. fJ; ek~B ftZu f;ocokFNoh ns/ ;{pk gZXoh ;wkfie ;[oZfynkp'ov ekfJw eoB dk gqpzX j? i' fef;oc ;bkjekoh co} jh fBGkT[Id/ jB.

n;zrfms y/so bJh ;wkfien;zrfms y/so bJh ;wkfien;zrfms y/so bJh ;wkfien;zrfms y/so bJh ;wkfien;zrfms y/so bJh ;wkfie;[o Zfynk;[o Zfynk;[o Zfynk;[o Zfynk;[o Zfynk

fJ; t/b/ d/F dk ;wkfie ;[oZfynk

YKuk d' gZXoK T[s/ ezw eo fojk j?.

gfjb/ gZXo T[s/ ftFt gZXoh gq'rokw ns/

w[ZYb/ ;wkfie$wB[Zyh ftek; bJh ;ehwK

jB fit/I fe ;kyosk fwFB, ;e{bh gVQkJh

w[jZJhnk eotkT[D dk gqpzX, f;js ;zGkb

;/tktK, ghD tkbk gkDh ns/ ;ckJh ns/

seBheh f;ybkJh nkfd. d{i/ gZXo T[s/

;wkfie$wB[Zyh ftek; ;ehwK jB i' fe

FfjohnK ~ ;wkfie, nkofEe ;[oZfynk

T[BQK d/ ezwekih doi/ tZb fXnkB fdZs/

fpBK gqdkB ehshnK iKdhnK jB sK fe

T[BQK dhnK ;[oZfynk dhnK b'VK g{ohnK j'

;eD. fJBQK ;ehwK ftZu nkJh ;h vh

n?;, gh vh n?;, n?B n?; J/ gh, n?w ih

n?B nko Jh ih J/ nkfd.

Gkt/I fe T{DskJhnK Bkb ;zpzfXs

;wkfie ;[oZfynk bJh eJh ;ehwK ns/GbkJh gq'rokw jB go ekch ftek;Fhbd/FK tKr jzrkwh ;fEshnK Bkb BfiZmDbJh ;wkfie ;[oZfynk edw w"i{d BjhIjB, fit/I fe yokp f;js bJh ;wkfie;[oZfynk dh nDj'Id, jkd;/$w"s ns/ p[Ykg/d/ bkG n;zrfms y/so ftZu w[bk}wK ~gqdkB Bk ehs/ ikDk. Gkos ftZu jzrkwh;fEshnK ns/ jkdf;nK ftZu w"s (fit/I fef;js, jkd;/, w"s ns/ p[Ykgk) ;zpzXh i';wkfie ;[oZfynk$GbkJh gqpzX jB ns/fiBQK ~ ftXkBe ;[oZfynk jk;b j? T[jf;oc ;zrfms y/so d/ ekfwnK bJh jhjB. fJ; bJh fJj }o{oh j? fe n;zrfmsy/so d/ ekfwnK ~ w[Ffeb ;w/I BkbBfiZmD bJh ;wkfie phw/ dh ;j{bsgqdkB ehsh ikt/. nfijk fJ; sZE ~fXnkB ftZu oZy e/ ehsk ikDk ukjhdk j?fe Gkt/I rohpK dk nB[gks xN fojk j?go fJj sZs w"i{d j? fe tX/o/ rohpn;zrfms y/so ftZu jh ezw eod/ jB.fJ; s'I fJbktk ;wkfie ;[oZfynk dh ewhT[sgkdesk xNkT[Idh j?. f;oc fJzBk jhBjhI f;js ;j{bsK dh ewh th phwkohekoB ekfwnK dh T[sgkdesk xNkT[Idhj?. fJj phwkoh T[s/ you j'D tkbhoew ekoB xo/b{ eo}/ tXkT[Idh j? fJ;bJh ;zfwbs ftek; dk sd sZe e'JhnoE BjhI id sZe fe n;zrfms ekfwnK~ xZN'-xZN ;[oZfynk gqdkB BjhI ehshiKdh.

fJ; s'I fJbktk d/F ftZu w"i{dk;wkfie ;[oZfynk gqFk;B ~ eJh u[B"shnKdk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fit/I fe (T)BhshnK, ;ehwK ns/ J/iz;hnK dh pj[sks,(n) wkVh gj[zu, (J) Bkekch bkG, (;)ftyzvB, (j) bkr{ eoB (ns/ u'D eoB)dh xNhnk e[nkfbNh, (e) T[uh bkrsns/ (y) tZv/ fjZf;nK, ]k; s"o s/ n;zrfmsy/so d/ ekfwnK ~ pkjo oZyDk.

T[go fdZs/ sZEK dk fXnkB oZyd/ j'J/

46 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

feos ns/ o'}rko wzsokbk B/ feos pko/

d{;o/ okFNoh efwFB dhnK f;ckoFK ~

fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ ;wkfie ;[oZfynk

ns/ GbkJh pko/ e/Idoh feos ek~BK ~

;ob ns/ dbhbg{oB pDkT[D bJh edw

u[Ze/ jB ns/ T[BQK dh EK ;wkfie ;[oZfynk

ns/ GbkJh e'v fbnKdk ik fojk j?.

fJ; nXhB ;wkfie ;[oZfynk Bkb ;zpzfXs

;ko/ feos ek~BK ~ fJeZmk eoB (e[Zb15

feos ek~BK fit/I fe Jh gh n?c ek~B,

Jh n?; nkJh ek~B, iD/gk bkG ek~B,

ro?u[Nh G[rskB ek~B, w[bk}w w[nkt}k

ek~B, n;zrfms ;wkfie ;[oZfynk ek~B

ns/ tZy-tZy GbkJh ;?;$czv ek~B) dh

ekotkJh ehsh j?.

fJ; e'v ftZu fszB gVkth ;wkfie

;[oZfynk gqFk;B YKu/ dk gq;skt j? fi;

ftZu fszB fXoh B[wkfJzdrh j't/rh - (T)

okFNoh ;wkfie ;[oZfynk e¯;b, fi; dhnrtkJh gqXkB wzsoh eoBr/ (n) e/IdohgZXo T[s/ ;wkfie ;[oZfynk pko/ e/Idohp'ov ns/ (J) oki$e/Idoh Fk;s gqd/FgZXo T[`s/ ;wkfie ;[oZfynk pko/ ;{pkJhp'ov. fJj gqFk;B ;wkfie ;[oZfynk YKu/~ bkr{ eo/rk. ;EkBe ;z;EktK (gzukfJsK$Ffjoh ;EkBe ;z;EktK) dk ezw gziheoBeoBk ns/ ;j{bs gqdkB eoBk j't/rkns/ fJ; ~ gqfs gos th fejk ik ;edkj?. ;ko/ ekfwnK bJh fJe :{Bhe nXko

nkXkfos gziheoB gqDkbh (bk}wh gziheoB)

j't/rh ns/ fJe fes/ th fbikT[D :'r

;wkfie ;[oZfynk yksk fi; ~ ftFteowk

ekofwe ;[oeFk yksk (ftek;) fejk

ikt/rk, ;G ekfwnK bJh y'fbQnk ikt/rk.

fJ; ~ w[bk}w d/ nkXko Bzpo Bkb

i'fVnk ikt/rk ns/ fJ; nXhB f]nkb

oZfynk ikt/rk fe i' nzFdkB iwQK j'fJnk

j? T[j w[bk}w d/ fJe oki s'I d{i/ oki

ftZu ub/ ikD T[s/ T[; d/ yks/ ftZu

spdhb j' ikt/. fJj BtK ;wkfie

;[oZfynk YKuk FfjohnK bJh fJe ;dGktBk

Goh ekotkJh jh BjhI j't/rh ;r'I d/F d/

;ko/ w[bk}wK bJh fJe nfXeko j't/rk.

(b/ye e/Idoh feos ns/ o'}rko wzsokbkj/mb/ thHthH froh okFNoh feos ;z;Ek ftZu

c?ebNh w?Ipo jB)

e-mail :[email protected]

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 47

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

ekog'o/N ;wkfie f}zw/tkohekog'o/N ;wkfie f}zw/tkohekog'o/N ;wkfie f}zw/tkohekog'o/N ;wkfie f}zw/tkohekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh

ifszdo f;zxifszdo f;zxifszdo f;zxifszdo f;zxifszdo f;zx

ikikikikikekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh (;h n?;

nko) ;zrmBK ~ GkJhukfonK d/ fjZsK dhokyh bJh T[sFkfjs eodh j?. T[jnfijk b'eK, rqfj ns/ w[BkfcnK T[s/ g?Dtkb/ gqGkt dh f}zw/tkoh b? e/ eodh j?.Gkos d[BhnK ftZu gb/mk nfijk d/FpfDnk j? fi; ftZu fJ; bJh ftXkfBe;h n?; nko gqpzX jB. ekog'o/N wkwfbnKd/ wzsokb/ B/ ;h n?; nko pko/ 2009ftZu ;t?-fJZS[e nrtkJh bhjK ikoh ehshnK;B. fJj nrtkJh bhjK 2013 d/ ezgBhek~B dh Xkok 135 dh T[g Xkok 1nXhB doi jB. ezgBhnK d/ j/m fby/torK ~ ;h n?; nko dhnK XkoktKnXhB ehs/ gqpzXK nB[;ko uZbDk g?Idkj? L

(T) T[j ezgBhnK fiBQK dh ;w[Zuhg{zih 500 eo'V o[gJ/ iK fJ; s'I tZX j?,iK

(n) fiBQK dh ;kbkBk nkwdB 1000eo'V o[gJ/ iK fJ; s'I tZX j?, iK

(J) fiBQK dk e[Zb w[Bkck 5 eo'ViK fJ; s'I tZX j?.

nB[wkBK nB[;ko 8000 d/ brGrezgBhnK fJ; ek~B okjhI ;h n?; nkoXkoktK nXhB nkJhnK jB. ek~B ftZufejk frnk j? fe ezgBhnK tb'I nkgD/n";s w[Bkc/ dk xZN'-xZN 2H5 gqfsFs ;hn?; nko dhnK fgSb/ fszB ;kb dhnK;orowhnK ftZu you eoBk ukjhdk j?.

D gSkDD gSkDD gSkDD gSkDD gSkDfJ; dk Gkt fJj j? fe nB[wkBs10,000 eo'V o[gJ/ s'I 12,000 eo'Vo[gJ/ ;kbkBk fJ; ezw T[s/ you j'Dkukjhdk j?. e[Zb xo/b{ T[sgkd ftZu tkX/Bkb ns/ Bshi/ ti'I w[Bkc/ ftZu tkX/ BkbfJ; bk}wh you/ Bkb tkJh-U-tkJh nXkotX iKdk j?. ek~B dh Xkok 135nB[;ko ezgBh, p'ov dh ;h n?; nkoew/Nh ekfJw eo/rh fi; ftZu fszB iKfJ; s'I tZX vkfJo?eNo j'Dr/, fiBQK ftZu'IfJe vkfJo?eNo nk}kd j't/rk. ew/NhBhsh pDkt/rh fi; ftZu ;h n?; nko;orowhnK th Fkfwb j'DrhnK, fit/I feFfvT{b 7 ftZu doi j?. ezgBhnK ;hn?; nko ;orowhnK nkgDhnK ckT{Iv/FBns/ NoZ;NK okjhI ubk ;edhnK jB iKfco n?B ih U} Bkb ;fj:'r eo e/ iKfco fJe ezgBh Bkb nkgD/ ;h n?; nkoczv g{b eoe/ ubk ;edhnK jB. BhshftZu wzfBnk frnk j? fe ;h n?; nkof;oc cowkpodkoh jh BjhI j? ;r'I fJj;j{bs s'I ;ZyD/ b'eK dk ihtB gZXo T[uku[ZeD bJh fJe tkndk th j?.

;h n?`; nko - ;FesheoB bJh;h n?`; nko - ;FesheoB bJh;h n?`; nko - ;FesheoB bJh;h n?`; nko - ;FesheoB bJh;h n?`; nko - ;FesheoB bJhfJe ;zd/F tkjefJe ;zd/F tkjefJe ;zd/F tkjefJe ;zd/F tkjefJe ;zd/F tkje

jkFhJ/ T[s/ ofj oj/ b'eK dk;FesheoB T[BQK d/ ;wkfie-nkofEe doi/ftZu ;[Xko eoBk j?. nfijk ftek; ns/T[;koh dh ;woZEk ftZu tkXk eoe/ ihtBgZXo ftZu ;[Xko eo e/ ehsk ik ;edkj?. fJj ;oeko dh w[Zy f}zw/tkoh j? gofBrws y/so dhnK ;orowhnK fJ; ftZu

;zs[bB fbnkT[D, s/}h fbnkT[D ns/ ;Gs'I tZX tXhnk Yzr sohe/ fJ; Bkb j'oBK

~ i'VB bJh }o{oh jB. tgkoh fJeftF/F GkJhuko/, fiE/ fe T[j ofjzd/ j[zd/

jB, tZb fXnkB e/Idfos eod/ jB. fJ;bJh T[BQK bJh fJj nk;kB j[zdk j? fe

T[j wkwb/, u[B"shnK ns/ ;hwKshnK bJhw"fenK ~ ;wM ;eD ns/ T[BQK ~ ;h

n?; nko gqki?eNK okjhI g{o/ eo ;eD.phs/ ;w/I ftZu Gkos B/ ftF/F ftek;

ehsk j?. fJe ;dh g[okD/ nbfjdrh d/;k}'-;wkB ~ ;jh fNekD/ T[s/ fbnkT[D

bJh ;wK bZr/rk ns/ fJ; bJh :sBeoB/ g?Dr/. ftek; d/ wzso @;p ek

;kE ;p ek ftek;# ~ sK jh jkf;behsk ik ;edk j? i/ fBZih ns/ iBse

y/so d/ ftek; wkvbK Bkb ;zgoe ekfJwehs/ ikD. iBsk dh GbkJh bJh ;oekoh

piN Bkekch j? ns/ fJj tX ojhnKb'VK ~ g{ok BjhI eo ;edk. ;oeko

;hwKsh b'eK d/ ;FesheoB bJh tZy-tZy;ehwK bkr{ eo e/ fJ; fdFk ftZu :sB

eo ojh j?, go E'VQ/ fij/ ;w/I ftZu b'eKdh GbkJh d/ g{o/ w[Zd/ ~ fJj ;zGkb BjhI;edh. ;hwKsh y/so d/ ftek; d/ NhfunK~ jk;b eoB bJh fBZih y/so dhFw{bhns th }o{oh j?. ftZfdnk, o'}h-o'Nhdh ewkJh iK f;js ;zGkb bJh tZv/ wkbhgqpzXB dh b'V j? sK fe b'VtzdK dhwdd j' ;e/. ;z:[es okFNo ftek;gq'rokw tb'I wB[Zyh ftek; pko/ i' fog'oNikoh ehsh rJh j?, T[; ftZu Gkos ~

48 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

188 d/FK ftZu' 131t/I ;EkB T[s/ oZfynkfrnk j?. wB[Zyh ftek; ;{ue nze fe;/d/F ftZu w[YbhnK wB[Zyh ftek; ;orowhnKdk n";s g?wkBk j?. fJj f;oc ftZshe[Fbsk BjhI i' fe nzefVnK ~ fpjsopDkT[D bJh ukjhdh j[zdh j? ;r'I 360doi/ dh gj[zu ukjhdh j[zdh j? fi; ftZupj[-gZyh F/no-j'bvoK d/ ;fj:'r dh b'Vj[zdh j?.

;oeko d/ w[Zy gq'rokwK fit/I fe w/efJB fJzvhnk, ;NkoN nZg fJzvhnk, ;feZbfJzvhnk ns/ fvihNb fJzvhnk okjhI ;hn?; nko gqki?eNK dk gquko ehsk ik;edk j?. fJBQK gq'rokwK dh ;hwKsh b'eKd/ eJh YzrK Bkb ;FesheoB ftZunfjw G{fwek j? feT[Ife fJBQK dh dybnzdk}hBkb T[j tX/o/ gVQ-fby iKd/ ns/ fBg[zBj' iKd/ jB ns/ B"eoh d/ tX/o/ w"e/ g?dkj' ;ed/ jB.

;h n?`; nko o{N d/ o;s/ fBrws;h n?`; nko o{N d/ o;s/ fBrws;h n?`; nko o{N d/ o;s/ fBrws;h n?`; nko o{N d/ o;s/ fBrws;h n?`; nko o{N d/ o;s/ fBrwsy/so dh G{fweky/so dh G{fweky/so dh G{fweky/so dh G{fweky/so dh G{fwek

;h n?; nko ;orowhnK d/ w}p{shgeVB Bkb eJh ezgBhnK GkJhukoe ihtB;zgoe ekfJw eoB bZrhnK j'JhnK jBns/ T[BQK B/ nkgD/ ;gbkJh bVh YzrKftZu fJ; ~ Fkwb eoBk F[o{ eo fdZskj?. Bt/I :[Zr d/ ;h n?; nko dh BhIjoZyh ik u[Zeh j?. ;h n?; nko Jhe'f;;Nw ftZu s/}h nk ojh j? feT[Ife fJj17 fBozso ikoh ofjD tkb/ ftek; Nhu/(n?; vh ih}) ;z:[es okFNo tb'I 2015ftZu ngDkJ/ rJ/ ;B ns/ T[j j[D ;hn?; nko ;orowhnK okjhI fBrfws y/sod/ X[o/ pD rJ/ jB. pj[s fBg[zB ;hn?; nko ;orowh fJj :ehBh pDkT[Idhj? fe fiE/ ezgBh ek~B dh gkbDk eoojh j? T[E/ T[; dk fBt/F ;hwKsh GkJhuko/~ Fesh gqdkB eo fojk j?. Gkosh;zdoG ftZu, phs/ ;w/I ftZu goT[geko d/wkvb ftZu ;kyosk nfjw sZs ;h. fJ;Bt/I :[Zr ftZu, j[Bo ftek; ns/ f}zdrh

ihD dk gqpzX eoBk w[Zy e/Ido fpzd{ jB.ftZfdnk B/ w[Ybh fbyD ns/ gVQB :'rsks'I nZr/ ik e/ ezw ehsk j?, fJj j[Bo jhj? i' fe ezw nkT[Idk j?. GkJhuko/ ftZuj[Bo ftek; bJh :[ZXBhse fBt/F tgko~ f;ZX/ s"o s/ gqGkfts eo ;edk j?.

tobv fJeBkfwe c'ow rb'pb fo;e;gqh;?gFB ;ot/ 2016 nB[;ko d' ;G s'ItZX fJe d{i/ Bkb i[V/ i'fyw ;wkfien;fEosk ns/ YKukrs p/o'}rkoh iK xZNo'}rkoh j? i' fe ;ko/ nzdo{Bh ;zgoeK d/5 gqfsFs d/ pokpo j?. nzdo{Bh ;zgoeKdk frnkB B/sktK ~ ekotkJh d/ gfjbtkb/ y/soK ns/ jzrkwh u[Ze/ ikD tkb/edwK dk gsk brkT[D ftZu ;jkJh j[zdkj?. Gkosh ;ZBns d/ nkr{ nfij/ i'f]wKs'I ikD{ jB ns/ T[BQK ftZu'I pj[s ;ko/fJBQK y/soK ftZu nkgDhnK ;h n?; nko;orowhnK s/} eo oj/ jB.

jkFhJ/ T[s/ w"i{d b'eK bJh ;hjkFhJ/ T[s/ w"i{d b'eK bJh ;hjkFhJ/ T[s/ w"i{d b'eK bJh ;hjkFhJ/ T[s/ w"i{d b'eK bJh ;hjkFhJ/ T[s/ w"i{d b'eK bJh ;hn?`; nko ;orwhnK, ngzr ftneshnKn?`; nko ;orwhnK, ngzr ftneshnKn?`; nko ;orwhnK, ngzr ftneshnKn?`; nko ;orwhnK, ngzr ftneshnKn?`; nko ;orwhnK, ngzr ftneshnKftZu j[Bo ns/ T[BQK ~ o'}h-o'Nh d/ftZu j[Bo ns/ T[BQK ~ o'}h-o'Nh d/ftZu j[Bo ns/ T[BQK ~ o'}h-o'Nh d/ftZu j[Bo ns/ T[BQK ~ o'}h-o'Nh d/ftZu j[Bo ns/ T[BQK ~ o'}h-o'Nh d/w"e/ gqdkB eoB/w"e/ gqdkB eoB/w"e/ gqdkB eoB/w"e/ gqdkB eoB/w"e/ gqdkB eoB/

gqXkB wzsoh Bo/Ido w'dh B/ fejk j?fe ngzrsk d/ fFeko b'e e[ZM ftF/F:'rsk tkb/ j[zd/ jB ns/ T[j T[; s'I tZXekpb j[zd/ jB fizBk T[BQK ~ ;wfMnkiKdk j?. T[BQK B/ nfij/ b'eK ~ @fdftnKr#efjD dk ;[Mkn fdZsk j?. d[BhnK ftZu'IGkos ftZu ngzrK dh frDsh ekch f}nkdkj?. 2011 dh iBrDBk nB[;ko d/F ftZungzrK dh frDsh 2H21 gqfsFs ;h ns/T[BQK ftZu'I pj[s ;ko/ fdjksh y/soK ftZuofjzd/ jB feT[Ife YKu/, ftZfdnk ns/w[jkos ftek; sZe T[BQK dh gj[zu ekchxZN j[zdh j?. phs/ ;w/I ftZu ngzrK bJhgqki?eN f;oc ekotkJh d/ gbV/ T[s/ jhoZy/ iKd/ ;B, go fdftnKrK bJh ;h n?;nko gqki?eNK d/ F[o{ j'D Bkb ezgBhnKT[BQK u[B"shnK ~ gqtkB eodhnK jB.fdftnKr ftneshnK bJh Bk}[e ;h n?;

nko gqki?eNK nXhB T[BQK ~ gVQkJh-fbykJheotkT[D ns/ ftt;kfJe f;Zfynk d/D s'IfJbktk o[ektNk d{o eoB d/ :sB ehs/iKd/ jB.

;t? ;jkfJsk ro[Zg (n?`; n?`u;t? ;jkfJsk ro[Zg (n?`; n?`u;t? ;jkfJsk ro[Zg (n?`; n?`u;t? ;jkfJsk ro[Zg (n?`; n?`u;t? ;jkfJsk ro[Zg (n?`; n?`uih}) ns/ wkJheq' ndko/ih}) ns/ wkJheq' ndko/ih}) ns/ wkJheq' ndko/ih}) ns/ wkJheq' ndko/ih}) ns/ wkJheq' ndko/

;h n?; nko gqki?eN fdjksh y/soKftZu o'}h-o'Nh d/ w"e/ g?dk eoB ftZu;jkJh j[zd/ jB ns/ T[j T[E/ B"eoh d/w"e/ g?dk eod/ jB ns/ b'eK ~ fes/ j'oBjhI ikDk g?Idk. fJj ;jkfJsk n?; n?uih} iK wkJheq' ndkfonK tb'I gqdkB ehshiKdh j?. ;h n?; nko gqki?eN wqkJhe'q-ckJhBK; wdd Bkb T[sgkdK bJh wkoehNgj[zu gqdkB eoB T[s/ fXnkB e/Idfoseod/ jB. Jh-ekwo; ndko/ T[sgkdeKns/ j[BowzdK ~ nkgDk ;wkB nkBbkJhBt/uD bJh wkoehN gqdkB eod/ jB.y'ih ;h n?; nko wkvb}, i' fe n?; n?uih} bJh j[zd/ jB, T[j nkgDh w[jkosns/ Bshi/ tXhnk Yzr Bkb g/F eod/jB.

p}[orK dh npkdh Lp}[orK dh npkdh Lp}[orK dh npkdh Lp}[orK dh npkdh Lp}[orK dh npkdh L Gkos ftZuB"itkB npkdh ftZu tkXk j'D s'I fJbktkp}[orK dh npkdh ftZu brksko tkXk j'fojk j? ns/ fJj npkdh fJ; t/b/ 100fwbhnB d/ brGr ik gj[zuh j?. fJ;npkdh ftZu gqfs ;kb 3H8 gqfsFs dktkXk j' fojk j? ns/ fJj e[Zb npkdh dkbrGr 8 gqfsFs jB. 2050 sZep}[orK dh npkdh 240 fwbhnB sZe ikgj[zu/rh. p}[orK dhnK gq/FkBhnK s'I ;ko/ikD{ jB. ;ohoe ns/ fdwk|h s"o s/ew}'oh s'I fJbktk T[j ezwekih o[ektNKns/ wkbh ;'fwnK d/ x/o/ ftZu j[zd/ jB.wkVk Ffjoh YKuk T[BQK dhnK ;wZf;nktKftZu tkXk eodk j? ns/ fJ; soQK T[BQKdh f;js ;zGkb ns/ wekBK dhnK b'VKfJe u[B"sh g?dk eodhnK jB. ;h n?;nko ;'XK ftZu ;[Mkn fdZsk frnk j? fe@;hBhno FfjohnK bJh p[Ykgk e/Ido, v/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 49

e/no ;?INo ns/ j'o nfijhnK ;j{bsKfte;s ehshnK ikD#. FfvT{b 7 ftZu ;hn?; nko ;orowhnK ~ Fkwb eoBk;oeko dh p}[orK dh ;zGkb gqfs e'fFFdk fJe fjZ;k j?.

M[Zrh MgVh ftek; LM[Zrh MgVh ftek; LM[Zrh MgVh ftek; LM[Zrh MgVh ftek; LM[Zrh MgVh ftek; L Ffjoh fJbkfenKftZu tX ojhnK M[ZrhnK M¯gVhnK d/ b'eKbJh wekBK ns/ o'}rko dk gqpzX eoBknfjw j?. Gkos ftZu 2011 ftZu M[ZrhM¯gVh ftZu ofjD tkb/ b'eK dh frDsh93 fwbhnB ;h. ;h n?; nko ;orowhnKftZu M[ZrhnK M¯gVhnK d/ ftek; ~ FkwbeoBk ;oeko d/ FfjoK ~ fJBQK s'I w[eseoB d/ gq'rokw ftZu Fkfwb j?. ;kv/d/F ~ fJ; ;wZf;nk ~ jZb eoB dhb'V j? fJ; s'I pknd jh @;wkoN f;Nh}#d/ gqki?eN tZb fXnkB d/Dk ukjhdk j?.fBozso nkofEe ftek; bJh Gkos ~fJBQK M[ZrhnK ftZu ofjD tkb/ b'eK bJhbkj/tzd o'}rko d/ gqpzX eoBk ukjhdkj?. ;h n?; nko gqki?eNK dk T[d/FM[ZrhnK M¯gVhnk d/ ftek; tZb fXnkBd/Dk j?. fJ; Bkb ;ZBnsK ns/ FfjohrohpK ~ ckfJdk j't/rk.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

tgkoe ns/ ;wMdko nkr{ nkgD/ndkfonK d/ T[gob/ ns/ j/mb/ gfjb{nKtZb fXnkB d/D s'I fJbktk wB[Zyh ftek;dhnK u[B"shnK Bkb BfiZmD d/ wkwb/ftZu th w'joh jB feT[Ife fJ; dk T[BQKd/ tgko T[`s/ f;ZXk gqGkt g?Idk j?.fBrws ndkfonK ~ nkgD/ ;h n?; nkoNhu/ ;zrfms eoB/ ukjhd/ jB feT[IfefJ; dk d/F d/ ftek; J/izv/ T[s/ n;og?Idk j?. ;h n?; nko piN brGr10,000-12,000 eo'V o[gJ/ gqfs ;kb j?i' fe Gkos ;oeko d/ ;wkfie y/so d/ftek; d/ piN d/ w[ekpb/ xZN j?. fJ;bJh y'ih ;h n?; nko gqki?eN nkofEes"o s/ B/go/ uVQB:'r j'Dk ukjhdk j?.fBrws y/so nkgDk ;h n?; nko czv

dk e[ZM fjZ;k ;h n?; nko gqki?eNK d/ y'ins/ ftek; tZb brk ;edk j?. ;wkfiey/so d/ w[Yb/ w[Zd/ wkgdzv dh ;wZf;nkd/ jB. fJj Bt/I wkvb iBse y/so ~g/F ehs/ ik ;ed/ jB sK fe T[BQK T[s/bzpk gqGkt gt/. fJ; y/so ftZu @fBrws;wkfie y'i# @fBrws ;wkfie f}zw/tkoh d/Bkb'-Bkb uZbDh ukjhdh j?. y'ih wkvbKokjhI ;KMhnK edoK ehwsK ~ ;KMk eoBBkb v{zxk ;wkfie gqGkt gt/rk fi; BkbB[Zeo/ bZr/ b'e w[Zy Xkok ftZu Fwbj'Dr/. fBrws y/so g?;k g?dk eodk j?i' fe T[; ~ ;h n?; nko piN ftZuspdhb eodk j?. b'V fJ; rZb dh j?fe ;'fwnK d/ ;kro dh tZX s'I tZX tos'Iehsh ikt/ ns/ Bkb jh fBrws y/so

ftZu iE/pzde ;woZEk dk th bkG T[mkfJnk

ikt/. ftek; J/izv/ ftZu B}o nkT[Idk j?

fe ;G bJh fJe nfijk wkj"b pD/

fi; ftZu ;ko/ T[sgkde, f;jswzd ns/

f;oiBkswe f}zdrh dk bkG T[mk ;eD

feT[Ife ftek; d/F d/ ftek; ftZu ;w{fje

GkJhtkbh dk gqshe j?. ;hwKsh b'eK,

fit/I fe dfbs, nkdhtk;hnK, |?o-;zrfms

ekfwnK bJh Bk}[e ;h n?; nko gqki?eN

T[BQK d/ ;wkfie ftek; ftZu Gkoh nfjw

G{fwek fBGk ;ed/ jB.

(b/ye gh n?`u vh u?Ipo nkc ekwo; ns/fJzv;Noh, BthI fdZbh ftZu T[`u ;eZso ns/

n?`u nko w[yh jB)

e-mail :[email protected]

(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)

dkdkdkdkdk

nrbk nzenrbk nzenrbk nzenrbk nzenrbk nze• nr;snr;snr;snr;snr;s 2017 - fJj nze 2017 - fJj nze 2017 - fJj nze 2017 - fJj nze 2017 - fJj nze ih n?`; Nh ih n?`; Nh ih n?`; Nh ih n?`; Nh ih n?`; Nh T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.

:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK

fJe ;kb L fJe ;kb L fJe ;kb L fJe ;kb L fJe ;kb L `230, d' ;kb L 230, d' ;kb L 230, d' ;kb L 230, d' ;kb L 230, d' ;kb L `430, fszB ;kb L 430, fszB ;kb L 430, fszB ;kb L 430, fszB ;kb L 430, fszB ;kb L `610610610610610

r[nKYh d/FK bJh ;kbkBk r[nKYh d/FK bJh ;kbkBk r[nKYh d/FK bJh ;kbkBk r[nKYh d/FK bJh ;kbkBk r[nKYh d/FK bJh ;kbkBk `530,530,530,530,530,

:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk :{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk :{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk :{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk :{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk `730730730730730

uzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo s/ p?Ie vok\N okjhIuzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo s/ p?Ie vok\N okjhIuzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo s/ p?Ie vok\N okjhIuzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo s/ p?Ie vok\N okjhIuzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo s/ p?Ie vok\N okjhI

ADG(i/c), Publications Division d/ BK #s/ pDk e/ d/ BK #s/ pDk e/ d/ BK #s/ pDk e/ d/ BK #s/ pDk e/ d/ BK #s/ pDk e/j/m fby/ gs/ #s/ G/i'j/m fby/ gs/ #s/ G/i'j/m fby/ gs/ #s/ G/i'j/m fby/ gs/ #s/ G/i'j/m fby/ gs/ #s/ G/i'

Business Manager

(Advertisement & Circulation )

Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting

Room No. 48-53, Soochna Bhawan, C.G.O. Complex,

Lodhi Road,New Delhi-110003. (Tel.011-24367260)

[email protected]

50 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

wki d/ n;zrfms y/so d/ xZN;j{bsK gqkgs b'eK ~ nkgDh

;/tk w[es f}zdrh bJh nkgD/ nkg pZuseoB bJh T[sFkjs eoB d/ T[d/F Bkb

e/Ido ;oeko B/ nes{po 2010 ftZu;fj-;fj:'r g?BFB ;ehw, ;tktbzpB

F[o{ ehsh. fJ; ;ehw nXhB ;oeko fe;/th okFNoh g?BFB gqDkbh bkJhN$;tktbzpB

yksk Xkoe fJ; d/ yks/ ftZu, i' nkgD/;tktbzpB yks/ ftZu jo ;kb xZN s'I

xZN 1000 o[gJ/ ns/ tZX s'I tZX 12000o[gJ/ iwQK eotk fojk j't/, 1000 o[gJ/

nkgD/ tb'I gzi ;kb bJh iK 2016-17;kb sZe, i' th gfjbK j't/, iwQk eotkT[Idh

j?. fJ; ;ehw ~ okFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhN d/ wZdK nB[e{b xZN youhb/

wkvb okjhI bkr{ ehsk iKdk j?. ftneshrsykskXkoeK d/ S'N/-S'N/ :'rdkB ~ fJeZmk

eo e/ fBt/F ehsk iKdk j? go joftnesh dk nkgDk fj;kp feskp nbZr

oZfynk iKdk j?, fJ; gqDkbh dk ftneshrs:'rdkB ns/ e/Ido ns/ oki ;oekoK s'I

:'rdkB b?D bJh buhbk otZJhnk j?.eJh oki ;oekoK B/ gSkD ehs/ feZsk w[yh

ro[ZgK fit/I fe nKrBtkVh feoshnK ns/;jkfJe ekfwnK, nkFk toeoK, GtB

T[;koh ftZu bZr/ w}d{oK nkfd bJhokFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhN$;tktbzpB

;ehw ngDkJh j?. okiK d/ eqwtkoft;fsqs t/ot/ i' bkG-gksoK dhnK Fq/DhnK

ns/ oki ;oekoK d/ :'rdkB ~ do;kT[Id/jB, skfbek-1 ftZu fdZs/ rJ/ jB. fJ;

;ehw ~ Xoksb gZXo d/ ftu'fbnK, fiBQK

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

;;;;;

okFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhNokFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhNokFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhNokFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhNokFNoh g?BFB gqDkbh-bkJhN

~ @fJeZsos eoB tkb/# fejk iKdk j?okjhI ubkJh iKdh j?. T[j g?BFB czvfB:zsoe ns/ ftek; nEkfoNh, (gh Jhnko vh J/) Bkb gzihfeqs j[zd/ jB ns/yksk XkoeK ~ yksk y'bQD ns/ No;Nhp?Ie d/ okFNoh g?BFB gqDkbh No;N yks/ftZu ;wKpZX :'rdkB iwQK eotkT[D bJh,fJeZmk eoe/ iwQK eotkT[Id/ jB. nfij/@fJeZso eoB tkb/# gh Jh nko vh J/ d/fB:wK nB[;ko ezw eod/ jB.

31 wkou 2017 sZe, okFNoh g?BFBgqDkbh bkJhN$;tktbzpB ftZu brGr42H39 bZy doiF[dk ykskXkoe ;B. wJh2015 ftZu, nNb g?BFB :'iBk dhF[o{nks Bkb ;tktbzpB ;ehw nXhBBthI doikpzdh pzd eo fdZsh rJh j?ns/ 18-40 ;kb d/ ;G ykskXkoeK ~nNb g?BFB :'iBk ftZu Fkwb j'D dh;bkj fdZsh rJh j?. nNb g?BFB :'iBkftZu Fkwb j'D bJh, okFNoh g?BFBgqDkbh bkJhN$;tktbzpB d/ ykskXkoe ~nkgD/ p?Ie, fiE/ T[j nkgDk pZus ykskoydk j't/ nkgDh pZus p?Ie gk;p[Ze,okFNoh g?BFB gqDkbh bkJhN$;tktbzpB;EkJh ;/tkw[esh yksk Bzpo ekov ns/nXko ekov b? e/ ikDk j[zdk j?. i/eofe;/ ykskXkoe dk fe;/ p?Ie ftZu pZusyksk Bk j't/ ns/ iK T[; e'b nXkoekov Bk j't/, sK ;G s'I gfjbK T[; ~fe;/ p?Ie ftZu yksk y'bQ e/, nXko ekovbJh ngbkJh eoBk j[zdk j?. ;tktbzpB;ehw ftZu, 40 ;kb s'I T[go dh T[wo d/ykskXkoe, nkgDh T[wo 60 ;kb g[ZrD

sZe pD/ ofj ;ed/ jB.

nNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBk

Gkos ;oeko ezw-ekih rohpK d/p[Ykg/ dh nkwdB ;[oZfynk pko/ pj[sfuzsktkB j? ns/ T[j T[BQK ~ g?BFBgqDkbh ftZu Fkwb j'D bJh T[sFkjseo ojh j? ns/ T[; bJh okj gZXok eoojh j?. n;zrfms y/so ftZu feoshnKdh bzph T[wo d/ t/b/ dhnK efmBkJhnKdk w[ekpbk eoB bJh ns/ T[BQK ~nkgD/ p[Ykg/$;/tk w[es j'D d/ pknd d/;w/I bJh nkgD/ nkg pZus eoB bJhT[sFkjs eoB bJh ;oeko B/ wJh2015 ftZu nNb g?BFB :'iBk ubkJh.

e'Jh th Gkosh Bkrfoe fi;e'Jh th Gkosh Bkrfoe fi;e'Jh th Gkosh Bkrfoe fi;e'Jh th Gkosh Bkrfoe fi;e'Jh th Gkosh Bkrfoe fi;

B/ 18 ;kb g{o/ eo bJ/ j'DB/ 18 ;kb g{o/ eo bJ/ j'DB/ 18 ;kb g{o/ eo bJ/ j'DB/ 18 ;kb g{o/ eo bJ/ j'DB/ 18 ;kb g{o/ eo bJ/ j'D

go jkb/ 40 ;kb dh T[wo dkgo jkb/ 40 ;kb dh T[wo dkgo jkb/ 40 ;kb dh T[wo dkgo jkb/ 40 ;kb dh T[wo dkgo jkb/ 40 ;kb dh T[wo dk

Bk j'fJnk j't/, fi; fdB T[jBk j'fJnk j't/, fi; fdB T[jBk j'fJnk j't/, fi; fdB T[jBk j'fJnk j't/, fi; fdB T[jBk j'fJnk j't/, fi; fdB T[j

fJ; ;ehw ftZu dkybk b?IdkfJ; ;ehw ftZu dkybk b?IdkfJ; ;ehw ftZu dkybk b?IdkfJ; ;ehw ftZu dkybk b?IdkfJ; ;ehw ftZu dkybk b?Idk

j?, fJ; ftZu Fkwb j' ;edkj?, fJ; ftZu Fkwb j' ;edkj?, fJ; ftZu Fkwb j' ;edkj?, fJ; ftZu Fkwb j' ;edkj?, fJ; ftZu Fkwb j' ;edk

j?. e'Jh th ftnesh fe;/ thj?. e'Jh th ftnesh fe;/ thj?. e'Jh th ftnesh fe;/ thj?. e'Jh th ftnesh fe;/ thj?. e'Jh th ftnesh fe;/ th

iBse y/so d/ p?Ie dh Fkyk,iBse y/so d/ p?Ie dh Fkyk,iBse y/so d/ p?Ie dh Fkyk,iBse y/so d/ p?Ie dh Fkyk,iBse y/so d/ p?Ie dh Fkyk,

fBZih y/so d/ p?Ie, y/soh g/Iv{fBZih y/so d/ p?Ie, y/soh g/Iv{fBZih y/so d/ p?Ie, y/soh g/Iv{fBZih y/so d/ p?Ie, y/soh g/Iv{fBZih y/so d/ p?Ie, y/soh g/Iv{

p?Ie, ;fjekoh p?Ie ns/ Gkoshp?Ie, ;fjekoh p?Ie ns/ Gkoshp?Ie, ;fjekoh p?Ie ns/ Gkoshp?Ie, ;fjekoh p?Ie ns/ Gkoshp?Ie, ;fjekoh p?Ie ns/ Gkosh

vke dhnK fJ; ezw bJh fwEhnKvke dhnK fJ; ezw bJh fwEhnKvke dhnK fJ; ezw bJh fwEhnKvke dhnK fJ; ezw bJh fwEhnKvke dhnK fJ; ezw bJh fwEhnK

FkyktK okjhI i' e'o p? IfezrFkyktK okjhI i' e'o p? IfezrFkyktK okjhI i' e'o p? IfezrFkyktK okjhI i' e'o p? IfezrFkyktK okjhI i' e'o p? Ifezr

gqDkbh ngDk u[ZehnK j'D ns/gqDkbh ngDk u[ZehnK j'D ns/gqDkbh ngDk u[ZehnK j'D ns/gqDkbh ngDk u[ZehnK j'D ns/gqDkbh ngDk u[ZehnK j'D ns/

T[; dk skbw/b nNb g?BFBT[; dk skbw/b nNb g?BFBT[; dk skbw/b nNb g?BFBT[; dk skbw/b nNb g?BFBT[; dk skbw/b nNb g?BFB

:'iBk Bkb ;Ekgs eo u[ZehnK:'iBk Bkb ;Ekgs eo u[ZehnK:'iBk Bkb ;Ekgs eo u[ZehnK:'iBk Bkb ;Ekgs eo u[ZehnK:'iBk Bkb ;Ekgs eo u[ZehnK

j'D, okjhI fJ; ;ehw ftZuj'D, okjhI fJ; ;ehw ftZuj'D, okjhI fJ; ;ehw ftZuj'D, okjhI fJ; ;ehw ftZuj'D, okjhI fJ; ;ehw ftZu

Fkwb j' ;edk j?.Fkwb j' ;edk j?.Fkwb j' ;edk j?.Fkwb j' ;edk j?.Fkwb j' ;edk j?.

eJh p?Ie yksk XkoeK ~ nkgDh

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 51

fJzNoB?N p?Ifezr g'oNb okjhI th, ek|}w[es tksktoB ftZu fJj ;j{bs d/oj/ jB. nZieZbQ 228 p?Ie ns/ GkoshvkeykB/, d/F Go ftZu c?bhnK nkgDhnK1,45,000 FkyktK okjhI fJ; ;ehw ~bkr{ eo oj/ jB.

nNb g?BFB :'iBk nXhB, fJeykskXkoe ~ 60 ;kb dh T[wo j'D T[s/T[; dh nkgDh iwQK okFh nB[;ko, i' T[;dh ;ehw ftZu Fkwb j'D t/b/ T[wo ns/T[; dh wjhBktko feFs T[go fBoGo

j't/rh, 1000 o[gJ/ s'I 5000 o[gJ/ sZe

xZN s'I xZN }kwBhF[dk g?BFB fwbdh j?.

i' ykskXkoe 18 ;kb dh T[wo ftZu

;ehw ftZu Fkwb j[zdk j? ns/ T[j 42

o[gJ/ wjhB/ dh E'VQh fijh oew jo wjhB/

iwQK eodk j? sK T[; ~ 1000 o[gJ/

wjhBk g?BFB fwbdh ofjzdh j? ns/ i'

39 ;kb dh T[wo ftZu Fkwb j' e/

1054 o[gJ/ wjhBk iwQk eodk j? T[; ~

5000 o[gJ/ wjhBk g?BFB fwb iKdh j?.

jo :'r ykskXkoe d/ yks/ ftZu e/Ido

;oeko nkgD/ tb'I th ;fj ;fj:'r d/s"o s/, e[Zb iwQK feFs dk 50 gqfsFs iK1000 o[gJ/ gqfs ;kb i' th xZN j't/, 5;kb bJh iwQK eodh j? go T[; ykskXkoeB/ ;ehw 31 wkou 2011 ~ iK T[; s'IgfjbK ngDk bJh j't/ ns/ T[j fe;/ thj'o ek~Bh ;wkfie ;[oZfynk ;ehw ftZuFkwb Bk j't/ ns/ Bk jh nkwdB eodksk j't/. ;ehw d/ ukb{ ;w/I e'Jh thftnesh, ;kb ftZu fJe tkoh ngq?b d/wjhB/ nkgDh u[Dh j'Jh g?BFB okFh ~tXk iK xNk th ;edk j?, T[; dh iwQKeoB dh feFs T[; nB[;ko xNk iK tXkfdZsh ikt/rh. i/eo ykskXkoe dh, 60;kb dh T[wo s'I pknd g?BFB b?D d/;w/I w"s j' iKdh j? sK T[; d/ ihtB;kEh ~ T[; d/ ihtBekb ftZu g?BFB dhT[j' okFh fwbdh oj/rh. yskXkoe ns/T[; d/ ihtB ;kEh d'jK dh w"s j' ikDdh ;{os ftZu, Bkw}d ftnesh ~ g?BFBczv ftZu iwQK ehsh e[Zb okFh d/ fdZshikt/rh. go i/eo fe;/ ykskXkoe dh 60;kb dh T[wo g[ZrD s'I gfjbK w"s j'iKdh j? sK T[; d/ ihtB ;kEh ~ ;ehw~ pkeh ;w/I sZe ukb{ oZyD dk ftebgfdZsk iKdk j? sK fe T[; ihtB ;kEh ~,g?BFB gfjb/ ykskXkoe dh g?BFB F[o{j'D d/ ;w/I s'I jh fwb ikt/. i/eo e'JhykskXkoe nkgDk yksk pzd eoBk ukj[zdkj? ns/ ;ehw ftZu'I pkjo fBebDk ukj[zdkj? sK T[; ~ T[; dh iwQK okFh ns/ T[;T[go fwb/ bkG ;w/s fBt/F gqpzXB ns/ukb{ oZyD dk youk eN e/ tkg; eofdZsh iKdh j?.

Gkos ;oeko xZN s'I xZN g?BFBdh }kwBhF[dk j?. i/eo g?BFB dh okFhT[go, feFsK iwQK j'D d/ ;w/I ftZu fwbDtkbk bkG, xZN s'I xZN }kwBhF[dk g?BFBdh okFh s'I tZX j't/ sK nfij/ tXhe bkG~ ykskXkoe ~ fdZsk iKdk j? fi; BkbT[; ~ tX/o/ g?BFB okFh fwbdh j?. fJ;

skfbek-1 L oki ;oekoK i' nkgD/ ftF/F Fq/Dh feoshnK bJh okFNoh g?BFB gqDkbh -;tktbzpB bJh ;fj-:'rdkB eodhnK jB

;zH oki ;oeko dk Bkw bkGgkso oki ;oeko dk :'rdkB

1H nKXo gqd/F GtB ns/ j'o fpbfvzr ns/ 1000 o[gJ/ ;kbkBk

T[;koh feosh efbnkD p'ov T[;koh feosh

2H n"osK ns/ pkb ftek; nKrBtkVh feosh nKrBtkVh feosh 1800

vkfJo?eN'o/N, eoBkNe ns/ ;jkfJe ekw/ o[gJ/ ;kbkBk ns/ nKrBtkVh

ekw/ 1004 o[gJ/ ;kbkBk

3H n;zrfms toeo ;wkfie gSkDh ;{uh 1000 o[gJ/ gqfs ;kb

;oZfynk p'ov, eoBkNe nB[;ko n;zrfms

;oeko y/so ekw/

4H Mkoyzv fpbfvzr ns/ j'o T[;koh fpbfvzr ns/ 1000 o[gJ/ ;kbkBk

w[bk}w, efbnkD p'ov oKuh T[;koh ekw/

5H fpbfvzr ns/ j'o T[;koh feosh fpbfvzr ns/ 1000 o[gJ/ ;kbkBk

efbnkD p'ov, oki;EkB T[;koh feosh

6H SZsh;rVQ, ;oeko gSkDh ;{uh nB[;ko 1000 o[gJ/

n;zrfms y/so ekw/

7H okFNoh okiXkBh y/so fdZbh ;zrfms y/so ekw/ 1000 o[gJ/

8H n;kw ;oeko ;zrfms y/so ekw/ 1000 o[gJ/

9H jfonkDk ;oeko rzBk T[sgkde ;GktK$ 1200 o[gJ/

;fjekoh uhBh fwZbK$

jkc?v uhBh fwZb$ d[ZX

;fjekoh ;z;EktK ns/

nKrBtkVh feosh

10H wZX gqd/F ;oeko fpbfvzr ns/ T[;koh 1000 o[gJ/

feosh

52 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

dk wsbp j? fe i/eo iwQK okFh T[gobkG xZN j' ikt/ sK T[; dk ]sok;oeko MZbdh j? ns/ i/eo fJj tZX j'ikt/ sK T[j tkX{ bkG, bkGgkso$ykskXkoe~ fdZsk iKdk j?. fJ; soQK nNb g?BFB:'iBk ;tktbzpB ;ehw s'I th bkGekohj?, fJ; soQK fe ;oekoh ;fj-;fj:'r s'IfJbktk fJ; ftZu xZN s'I xZN }kwBhF[dkg?BFB th Fkwb j?. fJj ;ehw e/Ido

;oeko d/ eowukohnK bJh bkr{ okFNohg?BFB gqDkbh fijk g?BFB Bw{Bk jhbkr{ eodh j?, ;kb 2016-17 ftZu, fJ;B/ 13H91 gqfsFs dh bkGdo jk;b ehshj?.

e'Jh th ykskXkoe, t?p;kJhN (www.

npscra.nsdl.co.in iK www.npstrust.org.

in) T[s/ ik e/ nNb g?BFB :'iBk yzvnXhB nkgDh iwQK okFh dk t/otk ns/

Jh-gokB (Jh-;EkJh ;/tk w[esh yksk Bzpo)d/y ;edk j? ns/ nkgDk Jh-gokB ekovgfozN eo ;edk j?. fJBQK sZe, nNbg?BFB :'iBk gokB Bzpo ns/ pZus p?Ieyksk Bzpo t/ot/ d/ e/ gj[zfunk ik ;edkj?. e'Jh th ykskXkoe fi; e'b nNbg?BFB :'iBk gokB Bzpo s[ozs BjhI j?,T[j th fJj ;j{bsK nkgDh iBw sohens/ pZus p?Ie yksk Bzpo d/ e/ gqkgs eo

skfbek-2 L nNb g?BFB :'iBk nXhB :'rdkB ukoN j/m fdZs/ nB[;ko j?

xZN'-xZN 1000 o[gJ/ xZN'-xZN 2000 o[gJ/ xZN'-xZN 3000 o[gJ/ xZN'-xZN 4000 o[gJ/ xZN'-xZN 5000 o[gJ/

wjhBk }kwhBF[dk g?BFB wjhBk }kwhBF[dk g?BFB wjhBk }kwhBF[dk g?BFB wjhBk }kwhBF[dk g?BFB wjhBk }kwhBF[dk g?BFB

Bkw}d ftnesh 1H7 bZy 3H4 bZy 5H1 bZy 6H8 bZy 8H5 bZy

~ czv ftZu'I o[gJ/ o[gJ/ o[gJ/ o[gJ/

ndkfJrh dh

;ze/se oew

Fkwb ukb{ jo fswkjh fSwkjh jo fswkjh fSwkjh jo fswkjh fSwkjh jo fswkjh fSwkjh jo fswkjh fSwkjh

j'D ofjD wjhB/ :'rdkB :'rdkB wjhB/ :'rdkB :'rdkB wjhB/ :'rdkB :'rdkB wjhB/ :'rdkB :'rdkB wjhB/ :'rdkB :'rdkB

t/b/ dk :'rdkB :'rdkB :'rdkB :'rdkB :'rdkB

T[wo ;wK

18 42 42 125 248 84 250 496 126 376 744 168 501 991 210 626 1239

19 41 46 137 271 92 274 543 138 411 814 183 545 1080 228 679 1346

20 40 50 149 295 100 298 590 150 447 885 198 590 1169 248 739 1464

21 39 54 161 319 108 322 637 162 483 956 215 641 1269 269 802 1588

22 38 59 176 348 117 349 690 177 527 1045 234 697 1381 292 870 1723

23 37 64 191 378 127 378 749 192 572 1133 254 757 1499 318 948 1877

24 36 70 209 413 139 414 820 208 620 1228 277 826 1635 346 1031 2042

25 35 76 226 449 151 450 891 226 674 1334 301 897 1776 376 1121 2219

26 34 82 244 484 164 489 968 246 733 1452 327 975 1930 409 1219 2414

27 33 90 268 531 178 530 1050 268 799 1582 356 1061 2101 446 1329 2632

28 32 97 289 572 194 578 1145 292 870 1723 388 1156 2290 485 1445 2862

29 31 106 316 626 212 632 1251 318 948 1877 423 1261 2496 529 1577 3122

30 30 116 346 685 231 688 1363 347 1034 2048 462 1377 2727 577 1720 3405

31 29 126 376 744 252 751 1487 379 1129 2237 504 1502 2974 630 1878 3718

32 28 138 411 814 276 823 1629 414 1234 2443 551 1642 3252 689 2053 4066

33 27 151 450 891 302 900 1782 453 1350 2673 602 1794 3553 752 2241 4438

34 26 165 492 974 330 983 1948 495 1475 2921 659 1964 3889 824 2456 4863

35 25 181 539 1068 362 1079 2136 543 1618 3205 722 2152 4261 902 2688 5323

36 24 198 590 1169 396 1180 2337 594 1770 3506 792 2360 4674 990 2950 5843

37 23 218 650 1287 436 1299 2573 654 1949 3860 870 2593 5134 1087 3239 6415

38 22 240 715 1416 480 1430 2833 720 2146 4249 957 2852 5648 1196 3564 7058

39 21 264 787 1558 528 1574 3116 792 2360 4674 1054 3141 6220 1318 3928 7778

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 53

gq'rokw, i' fe uzrh ekor[}koh ftyk fojkj?, T[s/ n;hI fJe nfijk Fk;B E'g oj/jK i' fe jK-gZyh gqGkt dh EK BKj-gZyh

;\k 39 dk pkeh;\k 39 dk pkeh;\k 39 dk pkeh;\k 39 dk pkeh;\k 39 dk pkeh

;edk j?. fJ; nkBbkJhB jfEnko BkbykskXkoe nkgD/ nNb g?BFB yks/ d/g{o/ t/ot/, fit/I fe iwQK t/ot/, g?BFBoew, g?BFB F[o{ j'D dh fwsh, wB'Bhsftnesh dk Bkw, ;zpzfXs p?Ie dk Bkwnkfd d/y ;edk j?. i/eo }o{os j't/ sKykskXkoe nkgDk Jh-gokB ekov th gfozNeo ;ed/ jB ns/ T[; ~ ;zGkb e/ oZy;ed/ jB sK fe GftZy ftZu b'V t/b/t/ot/ d/y/ ik ;eD. i/eo g?BFB oewftZu e'Jh spdhbh fbnkJh iKdh j?, iwQKeoB dh okFh d/ fB:ws nzsokb ftZuspdhbh nkT[Idh j?, nNb g?BFB :'iBkftZu fBZih t/oftnK ftZu spdhbh nkT[Idhj? sK ykskXkoe nkgDk Jh-gokB ekovw[V s'I gfozN eo ;ed/ jB, i' sk}kt/ot/ fdykt/rk. fJ; s'I fJbktk ykskXkoenkgDhnK fFekfJsK$frb/-fFet/ t?p;kJhN(http://npslite-nedl.com./CRAlite/

grievance) T[go doi eotk ;ed/ jB.

13 i{B 2017 sZe nNb g?BFB:'iBk ftZu 54H71 bZy doiF[dk ykskXkoe

;B. fJBQK ftZu g[oF ykskXkoe 62gqfsFs jB ns/ n"os ykskXkoe brGr38 gqfsFs. pj[s/ ykskXkoeK B/ jowjhB/ nkgDh feFs iwQK eotkT[D dkftebg u[fDnk j?. brGr 97H5 gqfsFsykskXkoe nkgDh okFh jo wjhB/ iwQKeotkT[Id/ jB, 0H8 gqfsFs fswkjh nzsokbT[s/ ns/ 1H7 gqfsFs Swkjh nzsokbT[s/. pj[s/ ykskXkoeK B/ (51H5 gqfsFs)jo wjhB/ 1000 o[gJ/ g?BFB dk ftebgu[fDnk j? ns/ 34H5 gqfsFs B/ jowjhB/ 5000 o[gJ/ g?BFB dk. T[wo tkons/ u[Dh j'Jh g?BFB d/ ftebg nB[;kojo wjhB/, jo fswkjh ns/ jo fSwkjhiwQK eotkJh ikD tkbh okFh skfbek-2ftZu fdZsh rJh j?.

(;o's L okFNoh g?BFB ;ehw ns/ nNbg?BFB ;ehw, ;o's L gh n?`c nko vh J/)

][Fjkb rohp;j{bsK eohp

;kE j? ftFtk; j?HHHHHj' fojk ftek; j?

T[;koh g{oh (feHwhH)5000045000400003500030000250002000015000100005000

0

24,16124,16124,16124,16124,161 2 5 , 3 1 62 5 , 3 1 62 5 , 3 1 62 5 , 3 1 62 5 , 3 1 6

3 6 , 3 3 73 6 , 3 3 73 6 , 3 3 73 6 , 3 3 73 6 , 3 3 7 36 ,44936 ,44936 ,44936 ,44936 ,449

47 ,44747 ,44747 ,44747 ,44747 ,447

2012-132012-132012-132012-132012-13 2013-142013-142013-142013-142013-14 2014-152014-152014-152014-152014-15 2015-162015-162015-162015-162015-16 2016-172016-172016-172016-172016-17

;GBK bJh fpibh;GBK bJh fpibh;GBK bJh fpibh;GBK bJh fpibh;GBK bJh fpibh

18,456 fg zvK ft Zu brGr18,456 fg zvK ft Zu brGr18,456 fg zvK ft Zu brGr18,456 fg zvK ft Zu brGr18,456 fg zvK ft Zu brGr13,50013,50013,50013,50013,500 fg zvKfg zvKfg zvKfg zvKfg zvK sZesZesZesZesZe fpibhfpibhfpibhfpibhfpibh gj[ zuhgj[ zuhgj[ zuhgj[ zuhgj[ zuh

;z;d nkdoF rqkw :'iBk;z;d nkdoF rqkw :'iBk;z;d nkdoF rqkw :'iBk;z;d nkdoF rqkw :'iBk;z;d nkdoF rqkw :'iBk

fdjkshfdjkshfdjkshfdjkshfdjksh ghDghDghDghDghD tkb/tkb/tkb/tkb/tkb/ gkDhgkDhgkDhgkDhgkDh dhdhdhdhdh g{oshg {oshg {oshg {oshg {osh

wBo /r kwBo /r kwBo /r kwBo /r kwBo /r k

• jo/e ;z;dh w?Ipo tb'Iwkou 2019 sZe fszBnkdoF fgzv fte;s eoBdk Nhuk

• u[D/ rJ/ fgzvK dk ;zrfmsftek; fi; ftZu y/sh, f;js,f;Zfynk, ;\kJh, tksktoBns/ o'}rko nkfd y/soFkwb jB.

• fJ; dh F[o{nks d/ pknd s'I ni/ sZe ;G s'ItZX youk ftZsh ;kb 2016-17 ftZu 51,902 eo'Vo[gJ/ ehsk frnk. wkbh toQ/ 2016-17 ftZu 51H3bZy ezw g{o/ ehs/ rJ/ id'I fe wkbh toQ/ 2013-14 ftZu fJj n";sB 25 s'I 30 bZy ;h.

• ngq?b 2014 d/ 73H66 gqfsFs s'I tXe/ 77H01 gqfsFs xoK sZe ghD tkb/ gkDh dhg{osh :ehBh pDh. j[D 55 gqfsFs fgzv tk;hnKsZe Bbe/ dk gkDh T[gbpX j?.

rohpK dh GbkJhrohpK dh GbkJhrohpK dh GbkJhrohpK dh GbkJhrohpK dh GbkJhÚ

• jo/e fgzv gzukfJs ~ Gkos ;oeko s'I f;ZXhwkbh ;jkfJsk fi; Bkb p[fBnkdh YKu/ dk ftek;:ehBh j't/rk.• nkJh ih n?; 2016 s'I ;oeko ~ 65,250 eo'Vo[gJ/ fwb/. fJ; oew ns/ gqXkB wzsoh rohpGbkJh :'iBk d/ nXhB gqkgs oew dk rohpK dhGbkJh bJh fJ;s/wkb.

Ú }o{oh dtkJhnK dh ;{uh}o {oh dtkJhnK dh ;{uh}o {oh dtkJhnK dh ;{uh}o {oh dtkJhnK dh ;{uh}o {oh dtkJhnK dh ;{uh

• }o{oh dtkJhnK dhnK ehwsK xNhnK ns/ 835dtkJhnK dh tZX s'I tZX ehws fBoXkos ehshrJh, fi; Bkb rkjeK dh 5320 eo'V o[gJ/ dhpus j'Jh.• iB n"FXh e/IdoK dh frDsh wJh 2014 d/82 s'I tXk e/ wkou 2017 ftZu 1080 eo fdZshrJh.• iB n"FXh e/IdoK ftZu wJh 2014 sZe 361dtkJhnK fdZshnK iKdhnK ;B i' wkou 2017 sZetXk e/ 600 eo fdZshnK rJhnK jB.

• fpBK p[fezr tkbhnK ;[go ck;N o/b rZvhnKfi; ftZu ukofizr g'oN;, pkfJU NkfJbN, ;kcgkDh dhnK ;j{bsK, fJ; soQK dh gfjbh o/b rZvhw[zpJh ns/ NkNkBro ftueko ubkJh ik ojh j?.

Ú nzs ' fdnk n?e;gq ?;nzs ' fdnk n?e;gq ?;nzs ' fdnk n?e;gq ?;nzs ' fdnk n?e;gq ?;nzs ' fdnk n?e;gq ?; • fdb dh fpwkoh d/ woh}K dh ;jkfJsk bJh;NzN dh ehws 85 gqfsFs sZe xNk fdZsh rJh.• y/sh ns/ |?o y/sh y/soK ftZu xZN'-xZNw}d{oh ftZu 42 gqfsFs dk tkXk ehsk frnkfi; Bkb 55 bZy ekfwnK ~ f;ZXk bkG fwfbnk.• fd g/w?IN nkc p'B; (;'X) n?eN 2015 ftZup'B; d/ bJh fBoXkos sB]kj dh :'rsk jd10,000 o[gJ/ wjhBk s'I tXk e/ 21,000 o[gJ/wjhBk ehsh rJh.

F'FD dkF'FD dkF'FD dkF'FD dkF'FD dky kswky kswky kswky kswky kswk

s[jkv/ ftuko gqXkB wzsoh eo ;ed/ jBg{o/ d/F d/ Bkb ;KM/. @wB eh pks# d/bJh ngD/ ftuko ns/ ;[Mkn fdUHHH19221922192219221922 T[s/ fJe fw;v ekb fdU

Gkos ;oeko

gqXkB wzsohgqXkB wzsohgqXkB wzsohgqXkB wzsohgqXkB wzsohg/Iv{ ;Ve :'iBkg/Iv{ ;Ve :'iBkg/Iv{ ;Ve :'iBkg/Iv{ ;Ve :'iBkg/Iv{ ;Ve :'iBk

Ú

Ú

Ú

Ú

• rohp ns/ fpBK p?Ie ykfsnKtkb/ b'eK sZe p?Ifezr gqpzXgj[zukT[D bJh fJzvhnk g';Nbg/w?IN p?Ie F[o{.

gqGkt SZv/. fJj w"ek j? id fe n;hInkgDk fXnkB nkgD/ pZfunK dh GbkJhtZb e/Idfos eohJ/ ns/ T[BQK bJh;tkrs:'r ns/ tXD c[ZbD tkbk tksktoBfsnko eohJ/ fiE/ fe T[j sk}k fsnkorow ykD/ dh nk; oZy ;eD ns/ tXhnkf;Zfynk jk;b eo ;eD Bkfe nfijkwkj"b fsnko j't/ fiE/ fe T[j ybBkfJepD ikD ns/ ;kv/ bJh fGqFNkuko, gkodoFskns/ itkpd/jh dk p'M bJh fcoB. fJj;wK j? id'I n;hI fJj ;'uDk pzd eofdZsk j? fe n;hI b'eokih d/F ti'I T[;;wkfie ;wM"s/ nXhB nkgD/ FfjohnKns/ ftF/F s"o s/ pZfunK Bkb feZXo ikoj/ jK< eh n;hI T[BQK dh ;wkfie;[oZfynk dh pbh gkodoFsk s/ itkpd/jhd/ BK T[s/ d/D bZr/ jK<

(b/ye Bhsh y'i pko/ ;z;Ek ftZu ;hBhno

c?b' jB ns/ w"i{dk n?bhw?INoh f;Zfynk ftZu

;z;Ekrs ekotkJhnK d/ wkwfbnK T[s/ ezw

eo oj/ jB)

e-mail :[email protected]

54 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

n"os eowukohnK dh ;[oZfynkn"os eowukohnK dh ;[oZfynkn"os eowukohnK dh ;[oZfynkn"os eowukohnK dh ;[oZfynkn"os eowukohnK dh ;[oZfynk

;o'i f;zx;o'i f;zx;o'i f;zx;o'i f;zx;o'i f;zx

F dh e[Zb npkdh ftZu n"osKdk fjZ;k 48 gqfsFs j?, go

d/F d/ feos pb ftZu n"osK dk :'rdkBnpkdh d/ w[ekpb/ pj[s xZN j?. ;kb2017 ftZu ikoh ftFt p?Ie dh fog'oNnB[;ko Gkos ftZu f;o\ 27 gqfsFsn"osK jh ezwekih jB. Gkos dh 2011dh iB;zfynk d/ nzefVnK nB[;ko d/FftZu n"os eowukohnK dh frDsh 14eo'V 98 bZy j?. fJBQK ftZu'I 12 eo'V18 bZy n"osK g/Iv{ y/soK ftZu ezweodhnK jB, ns/ brGr 2 eo'V 80bZy n"osK Ffjoh fJbkfenK ftZu ezweodhnK jB. fgzvK ftZu ezw eodhnK12 eo'V 18 bZy n"osK ftZu'I 97H4gqfsFs n"osK y/sh y/so :kBh fey/shpkVh Bkb i[V/ XzfdnK ftZu ezw eodhnKjB. ;kb 2011 dh iBrDBk d/ nzefVnKdh wzBhJ/ sK d/F ftZu T[gbpX e[ZbekfwnK ftZu n"osK dh fjZ;/dkoh 25H51gqfsFs j?. fJBQK nzefVnK ftZu ;kb2001 d/ nzefVnK d/ w[ekpb/ E'VQh froktNdoi ehsh rJh. ;kb 2001 ftZu d/FftZu n"os ekfwnK dh fjZ;/dkoh 25H63gqfsFs j[zdh ;h. jkbKfe 2011 d/ nKeV/1991 d/ w[ekpb/ E'VQ/ fpjso }o{o jBfeT[Ife 1991 ftZu n"os ekfwnK dhfjZ;/dkoh 22H27 gqfsFs ;h.

n"os ekfwnK d/ fJBQK nzefVnK fgZS/dh tZvh tiQk ezweki d/ d"okB ;wkfie;[oZfynk dh ewh ~ wzfBnk iKdk j?.nzsokFNoh feos ;zrmB d/ wkDeK d/

w[skpe ;wkfie ;[oZfynk d/ eJh gqw[ZygZy jB fit/I fe f;js, fpwkoh, p[Ykgk,p/o'}rkoh, o'}rko ftZu ofjzfdnK ngzrsk,gfotko d/ bJh ;jkfJsk, gq;{sh ns/ wKpDB Bkb i[VhnK ;j{bsK. jo d/FnkgD/ fjZsK ~ fXnkB ftZu oZy e/ ekfwnKdh fpjsoh d/ bJh T[BQK ~ nfijhnK;j{bsK w[jZJhnk eotkT[Idk j?. Gkos B/th nkgD/ okFNoh fjZsK ftZu n"os feoshnKdh wjZstg{oB G{fwek ~ d/yfdnK T[BQKbJh nzsookFNoh wkDeK T[s/ fJ; soQKdhnK eJh :'iBktK pDkJhnK jB.

Gkos ftZu n;zrfms y/so ftZu ezweoB tkb/ w}d{oK bJh fJe ek~B pDkfJnkfrnk j?. n;zrfms feosh ;wkfie ;[oZfynek~B 2008 d/ nXhB Gkos ;oeko eJhsoQK dhnK ;wkfie ;[oZfynk ;j{bsK bJh:'iBktK ubkT[Idh j? L

1) ihtB ns/ ngkjisk Bkb ;zpzfXs.

2) f;js ns/ iD/g/ Bkb ;zpzfXs.

3) p[Ykgk ;zpzfXs.

4) fJ; s'I fJbktk oki ns/ e/Ido;oeko tb'I fBoXkos fe;/ th j'o wkwb/T[s/.

nfijhnK :'iBktK d/ Bkb feoshnKdh ;wkfie ;[oZfynk bJh e[ZM ;zftXkBegqktXkB th ehs/ rJ/ jB. fJBQK ftZu e[ZMf;o\ n"osK dh ;wkfie ;[oZfynk ~fXnkB ftZu oZy e/ jh ubkJ/ ik oj/jB. id'I fe e[ZM n"osK ns/ wodK d'jKbJh pDkJ/ rJ/ jB, go n"osK dk fJBQK

gqktXkBK ftZu ]k; f]nkb oZfynk ik fojkj?. nfijk fJ; bJh ehsk ik fojk j? sKfe n"osK ~ ;wkfie ;[oZfynk dknfj;k; j't/ ns/ T[BQK Bkb n"os j'DekoB e'Jh G/dGkt Bk j' ;e/ ns/ T[BQKdh ;ohoe ;woZEk ~ fXnkB ftZu oZy e/T[BQK s'I ezw eotkfJnk ik ;e/. ;G s'IgfjbK n"osK T[s/ e/Idfos :'iBktK ns/;zftXkBe gqpzXK T[s/ fJe B}o wkod/jK.

;wkfie sB]kj ek~B 1974;wkfie sB]kj ek~B 1974;wkfie sB]kj ek~B 1974;wkfie sB]kj ek~B 1974;wkfie sB]kj ek~B 1974

fJ; ek~B sfjs n"os ns/ wodfe;/ th ;z;Ek ftZu i/eo fJe jh soQK dkezw eo oj/ jB sK d'jK d/ sB]kjGZfsnK ftZu e'Jh G/dGkt BjhI ehsk ik;edk. jkbKfe fJ; ek~B dk T[d/Ffeosh n"osK ~ wodK Bkb w'Y/ Bkbw'Yk i'V e/ ezw eoB bJh gq/oB dk ;hgo nzsookFNoh feos ;zrmB dh 2017dh fog'oN d/ w[skpe Gkos ftZu wodK~ n"osK d/ w[ekpb/ fJe jh ezw eoB d/bJh n";sB 30 gqfsFs tX/o/ sB]kjfdZsh iKdh j?. xZN g?;k gkT[D tkbhnKn"osK ftZu fJj nzso 60 gqfsFs sZe j?id fe f}nkdk sB]kj tkbhnK n"osKftZu fJj nzso 15 gqfsFs sZe j?.

eko]kBk ek~B 1948eko]kBk ek~B 1948eko]kBk ek~B 1948eko]kBk ek~B 1948eko]kBk ek~B 1948

T[Ii sK fJj ek~B c?eNoh ftZu ezweoB tkb/ jo eowukoh bJh pDkfJnkfrnk j? go fJ; ftZu ftF/F s"o s/n"osK d/ gZy ftZu th eJh gqktXkB ehs/

d/d/d/d/d/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 55

rJ/ jB, fi; Bkb T[E/ ezw eoB tkbhnKn"osK ~ T[E/ ;[oZfyns wkj"b fwb ;e/.

• c?eNoh ek~B dh Xkok 22(2) d/nXhB n"os feoshnK ~ fe;/ th ubdhj'Jh wFhB dh ;\kJh d/ ezw ftZu BjhIbrkfJnk ik ;edk.

• fJ; ek~B dh Xkok 27 d/ sfjsfe;/ th n"os feosh ~ egkj fwZb ftZuekNB gqk;?f;zr d/ ezw ftZu BjhI brkfJnkik ;edk. fJj d'B'I fB:w n"osaK dhf;js ;zpzXh ;j{bsK ~ d/yd/ j'J/ pDkJ/rJ/.

• c?eNoh ek~B 1948 d/ sfjsn"os eowukohnK d/ bJh gykBk nkfd d/bJh th tZyo/ gqpzX eoB dk gqktXkB j?.

• fJ;/ ek~B dh Xkok 66(1)(Jh)d/ w[skpe fe;/ th c?eNoh ftZu n"osK ~;t/o/ S/ ti/ s'I gfjbK ns/ Fkw d/ ;sti/ s'I pknd ezw eotkT[D dh fJik}sBjhI j't/rh.

• phVh ns/ f;roN pDkT[D dhc?eNoh ftZu ezw eoB tkbhnK n"osK d/bJh th fJ; ;j{bs dk f}eo phVh ns/f;rko eowukoh (;/tk FosK) ek~B 1966dh Xkok 25 ftZu th ehsk frnk j?.

• fJ;/ ek~B s'I ;pe b?IfdnKydkBk ftZu ezw eoB tkbhnK n"osK ~th fJj ;j{bs fdZsh rJh j?. ydkBek~B 1952 dh Xkok 46 (1) d/ w[skpeydkB ftZu th n"osK ~ ;t/o/ S/ ti/ s'IgfjbK ns/ Fkwh ;Zs ti/ s'I pknd ezwT[s/ BjhI brkfJnk ik ;edk.

• Bkb jh ydkBK ftZu ezw eoBtkbhnK n"osK ~ }whB d/ j/mK d/ fjZ;/ftZu fe;/ th ezw ftZu BjhI brkfJnk ik;edk.

n"os feoshnK dh f;js ~ b? e/th ;oeko ikro{e ojh j?, ns/ w"i{dk;kbK d"okB fJ; fdFk ftZu eJh edwu[Ze/ rJ/ jB. f;js phwk s'I b? e/ iBBh

;[oZfynk sZe fJ; dh Mbe d/yh ik;edh j?. iD/gk gq;[ftXk (;'X) ek~B2017 fJ; ftZu eoKshekoh edw fejk ik;edk j?.

okFNoh f;js phwk :'iBkokFNoh f;js phwk :'iBkokFNoh f;js phwk :'iBkokFNoh f;js phwk :'iBkokFNoh f;js phwk :'iBk

;kb 2008 ftZu fJ; dh F[o{nksn;zrfms y/so ftZu ezw eoB ns/ rohpho/yk s'I j/mK d/ feoshnK d/ bJh ehshrJh ;h. fJ; d/ nXhB fe;/ th nfijhfpwkoh ftZu fi; ftZu fJbki bJh woh}dk j;gskb ftZu dk]b j'Dk bk}wh j[zdkj?. (fpwkoh ns/ j;gskb d'BK dh ;{uh;oeko w[jZJhnk eotkT[Idh j?) e/Ido ns/oki ;oeko fwb e/ 30 j}ko o[gJ/ dh;kbkBk ;jkfJsk oew feosh iK T[; d/gfotko ~ w[jZJhnk eotkT[Idh j?. fJ;:'iBk dk bkG gkT[D d/ bJh nkofEes"o s/ rohph o/yk s'I j/mK tkb/ gfotkoftZu gsh-gsBh ns/ T[BQK T[s/ fBoGofszB ftneshnK ~ f}bQk d\so ftZu ike/ nkgDk gziheoB eotkT[Dk }o{oh j?.fJ; :'iBk d/ okjhI ;oeko dk we;dfe;/ feosh ~ nukBe j'Jh fpwkoh ns/fco fJbki d/ you Bkb T[; d/ gfotko~ bZrD tkb/ nkofEe MNe/ s'I pukT[Dk

ns/ T[GkoBk j?. fJ; bJh ;oeko f;js;zpzXh nfijhnK ;j{bsK jo rohp feoshsZe gj[zukT[Dk ukj[zdh j?.

iBBh ;[oZfynk :'iBkiBBh ;[oZfynk :'iBkiBBh ;[oZfynk :'iBkiBBh ;[oZfynk :'iBkiBBh ;[oZfynk :'iBk

iD/g/ d"okB j'D tkbh n"osK dhw"s do ~ xZN eoB bJh e/Ido ;oekoB/ fJ; f;js :'iBk dh F[o{nks ehshj?. fJ; :'iBk nXhB ;oeko dk Nhuk j?fe jo roGtsh n"os j;gskb ftZu jhnkgD/ pZu/ ~ iBw d/t/ sK fe wK ns/pZuk d'B'I szdo[;s ofjD. j;gskb ftZuiD/g/ ~ T[sFkfjs eoB bJh ;oeko fJefBFfus oew roGtsh n"osK ~ fdzdhj?.

fJ; :'iBk dh ]k; rZb fJjfJ; :'iBk dh ]k; rZb fJjfJ; :'iBk dh ]k; rZb fJjfJ; :'iBk dh ]k; rZb fJjfJ; :'iBk dh ]k; rZb fJj

th j? fe fJ; dk bkG T[mkT[Dth j? fe fJ; dk bkG T[mkT[Dth j? fe fJ; dk bkG T[mkT[Dth j? fe fJ; dk bkG T[mkT[Dth j? fe fJ; dk bkG T[mkT[DbJh n"os dh feosh j'Dk }o{ohbJh n"os dh feosh j'Dk }o{ohbJh n"os dh feosh j'Dk }o{ohbJh n"os dh feosh j'Dk }o{ohbJh n"os dh feosh j'Dk }o{oh

BjhI j? ns/ Bk jh fJ; :'iBkBjhI j? ns/ Bk jh fJ; :'iBkBjhI j? ns/ Bk jh fJ; :'iBkBjhI j? ns/ Bk jh fJ; :'iBkBjhI j? ns/ Bk jh fJ; :'iBk

d/ nXhB roGtsh n"os bJhd/ nXhB roGtsh n"os bJhd/ nXhB roGtsh n"os bJhd/ nXhB roGtsh n"os bJhd/ nXhB roGtsh n"os bJh

e'Jh T[wo jZd oZyh rJh j? ns/e'Jh T[wo jZd oZyh rJh j? ns/e'Jh T[wo jZd oZyh rJh j? ns/e'Jh T[wo jZd oZyh rJh j? ns/e'Jh T[wo jZd oZyh rJh j? ns/

Bk jh pZfunK dh frDsh T[s/Bk jh pZfunK dh frDsh T[s/Bk jh pZfunK dh frDsh T[s/Bk jh pZfunK dh frDsh T[s/Bk jh pZfunK dh frDsh T[s/

th fe;/ soQK dh e'Jh o'e j?.th fe;/ soQK dh e'Jh o'e j?.th fe;/ soQK dh e'Jh o'e j?.th fe;/ soQK dh e'Jh o'e j?.th fe;/ soQK dh e'Jh o'e j?.nkFk toeoK ~ fJ; :'iBk ftZunkFk toeoK ~ fJ; :'iBk ftZunkFk toeoK ~ fJ; :'iBk ftZunkFk toeoK ~ fJ; :'iBk ftZunkFk toeoK ~ fJ; :'iBk ftZu

fJe ]k; eVh wzfBnk ik fojkfJe ]k; eVh wzfBnk ik fojkfJe ]k; eVh wzfBnk ik fojkfJe ]k; eVh wzfBnk ik fojkfJe ]k; eVh wzfBnk ik fojk

j?.j?.j?.j?.j?.

56 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

ikDekoh nB[;ko d/F ftZu 10 nfij/oki jB fiE/ nkw s"o s/ roGtsh n"osKiD/g/ bJh j;gskb BjhI iKdhnK. ;oekoB/ fJBQK 10 okiK ftZu j;gskbK ftZu ike/ iD/gk eotkT[D tkbhnK n"osK d/ bJhf}nkdk ;jkfJsk okFh d/D dk gqktXkBehsk j?. fJj oki jB L T[so gqd/F,T[`sokyzv, fpjko, Mkoyzv, wZX gqd/F,SZsh;rVQ, oki;EkB, UvhFk, nk;kw ns/izw{-eFwho. fJBQK okiK ftZu j;gskbftZu iBw d/D T[s/ n"os ~ iD/g/ s'Ipknd 1400 o[gJ/ dh ;jkfJsk okFhfdZsh ikt/rh ns/ T[; dh wdd eoBtkbh nkFk toeo ~ 600 o[gJ/ dh;jkfJsk okFh fdZsh ikt/rh. fJ; s'IfJbktk d/F d/ pkeh okiK ftZu th n"osK~ fJ; :'iBk dk bkG fwb/rk.

iD/gk gq;{ftXk (;'X) ek~B iD/gk gq;{ftXk (;'X) ek~B iD/gk gq;{ftXk (;'X) ek~B iD/gk gq;{ftXk (;'X) ek~B iD/gk gq;{ftXk (;'X) ek~B 20172017201720172017

fJ; ;kb gfjbh ngq?b s'I fJjek~B n"os feoshnK bJh bkr{ ehskfrnk j?. fJj ek~B ;zrfms y/so ftZuezw eoB tkbhnK n"osK bJh pDkfJnkfrnk j?. fJ; d/ bJh 1961 d/ g[okD/ek~B ftZu eJh pdbkn ehs/ rJ/ jB.fi; s'I pknd j[D roGtsh n"osK ~12 j\fsnK dh EK T[s/ 26 j\fsnK dhS[ZNh fwb/rh. fJ; S[Nh d/ d"okB T[BQK ~T[BQK dh g{oh sB]kj th fdZsh ikt/rh.ek~B ftZu pdbkn s'I pknd fe;/ th;z;Ek ftZu fiE/ 50 s'I tZX eowukoh ezweod/ jB T[E/ eo/u dh ;j{bs bk}wheo fdZsh rJh j?. jkbKfe n;zrfmsy/so ftZu n"os eowukohnK ~ fJj;j{bs BjhI fdZsh ik ojh. fJ; ;wkfie;[oZfynk ek~B d/ }ohJ/ ;oeko fJj:ehBh pDkT[Dk ukj[zdh j? fe roGtshn"osK iD/g/ s'I pknd nkgDk eohno BkSZvD ns/ iD/gk S[ZNh s'I pknd tkg;nkgD/ ezw T[s/ gosD.

S/VSkV fto[ZX ek~B 2013S/VSkV fto[ZX ek~B 2013S/VSkV fto[ZX ek~B 2013S/VSkV fto[ZX ek~B 2013S/VSkV fto[ZX ek~B 2013

fJ; ek~B d/ sfjs nfij/ gqpzX

ehs/ rJ/ jB fi; Bkb fe ezw eoBtkbh irQk T[s/ ezw eofdnK n"osK wodKs'I nkgD/ nkg ~ ;[oZfyns wfj;{; eoB.fJ; ek~B d/ nXhB ;kohnK ezwekihEktK T[s/ :"B T[sghVB fFekfJs ew/Nhdk rmB bk}wh ehsk frnk j?. gqpzX d/nB[;ko ew/Nh ftZu fJe shih fXo ~ th}o{oh oZfynk ikDk ukjhdk j?. fijVk iKsK e'Jh |?o ;oekoh ;zrmB j't/ iK e'Jhnfijk ftnesh i' fJ; wkwb/ dh g{oh;wM oZydk j?. ns/ Bkb jh fJj thikDdk j't/ fe nfij/ S/VSkV d/ wkwfbnKBkb fet/I BfiZfmnk ikt/. n"osK ns/ pkbftek; wzsokbk dh 8nr;s 2015 dhfog'oN d/ w[skpe fJ; ek~B d/ pDB s'Ipknd ;kb 2014 ftZu ezw eoB tkbhnKEktK T[s/ n"osK Bkb S/VSkV d/ 526wkwb/ doi ehs/ rJ/.

gqXkB wzsoh T[itbk :'iBkgqXkB wzsoh T[itbk :'iBkgqXkB wzsoh T[itbk :'iBkgqXkB wzsoh T[itbk :'iBkgqXkB wzsoh T[itbk :'iBk

2016 ftZu e/Ido ;oeko tb'I fJ;:'iBk dh F[o{nks ehsh rJh. fJ; :'iBkd/ nXhB rohph o/yk s'I j/mK ofjD tkb/gfotkoK ~ w[\s ftZu n?b gh ih eB?eFBdh ;j{bs fdZsh ik ojh j?. fJ; :'iBkd/ d' w[Zy T[d/F jB. gfjbk rohpgfotko dh n"os ~ ;k\ pkbD w[\sw[jZJhnk eotkT[Dk fi; Bkb T[; ~f;js ;[oZfynk dk nfj;k; j't/ ns/n"osK y[d ~ w}p{s wfj;{; eoB idfe d{ik T[d/F bZeVh ns/ r'j/ dhnKgkEhnK d/ ;VB Bkb j'D tkb/ jtkgqd{FB ftZu th ewh fbnkT[Dh j?. T[IifJj :'iBk f;ZXh n"os feoshnK Bkb i[Vhj'Jh BjhI j? go rohph o/yk s'I j/mKojfD tkbhnK feosh n"osK dk ihtBfJ; :'iBk d/ nkT[D Bkb ;[ykbk }o{o

j'fJnk j?. ykDk pDkT[Dk Bk f;o\

n;kB j'fJnk j? ;r'I T[j ezw T[s/ th;jh ;w/I T[s/ g[Zi ;edhnK jB. fJ;:'iBk nXhB gfjb/ ;kb ftZu 1H5 eo'Ve[B?eFB tzvD dk Nhuk ;h ns/ gfjb/

fszB ;kbK ftZu 5 eo'V n?b gh iheB?eFB tzvD dk Nhuk oZfynk frnk j?.

T[itbk ;ehw (d/j tgko BkbT[itbk ;ehw (d/j tgko BkbT[itbk ;ehw (d/j tgko BkbT[itbk ;ehw (d/j tgko BkbT[itbk ;ehw (d/j tgko Bkbi[VhnK n"osK ns/ pZfunK bJh)i[VhnK n"osK ns/ pZfunK bJh)i[VhnK n"osK ns/ pZfunK bJh)i[VhnK n"osK ns/ pZfunK bJh)i[VhnK n"osK ns/ pZfunK bJh)

;kb 2007 s'I e/Ido ;oeko fJj;ehw ubk ojh j?. fijVhnK n"osK ns/pZu/ ipod;sh d/j tgko ftZu M'e fdZs/iKd/ jB T[BQK d/ w[V-t;/p/ bJh ;oekoB/ fJj ;ehw F[o{ ehsh ;h. jkbKfenkgDh fJZSk Bkb d/j tgko d/ Xzd/ Bkbi[VhnK n"osK i/eo ukj[D sK T[BQK ~ thfJ; ;ehw nXhB wdd fwb ;edh j?.

2014 d/ n"osK ns/ pkb GbkJhwzsokb/ d/ nzefVnK w[skpe d/F Go ftZud/j tgko Bkb i[VhnK n"osK d/ w[V-t;/p/ d/ bJh tZy-tZy okiK ftZu e[Zb 151w[V-t;/pk e/Ido uZb oj/ jB. fiBQK ftZu6350 nfijhnK n"osK ofjzdhnK jB.fJBQK w[V-t;/pk e/IdoK ftZu Bk f;o\n"osK ~ ykDk, f;js, ek~Bh wdd ns/eZgV/ nkfd dhnK ;j{bsK fdZshnK iKdhnKjB ;r'I T[BQK ~ feZskekoh f;ybkJh thfdZsh iKdh j?, sK fe nZr/ ik e/ T[jnkgDh o'}h-o'Nh y[d ewk ;eD.

f;o\ n"osK ~ fXnkB ftZu oye/pDkJhnK rJhnK :'iBktK ns/ ek~BK s'IfJbktk e[ZM nfijhnK th :'iBktK jB i'wodK ns/ n"osK d'jK bJh T[gbpXjB. go n"osK ~ T[BQK dk bkG :ehBhs"o s/ fwb/ fJ; dk ]k; f]nkb ofynkiKdk j?. nfijhnK :'iBktK T[s/ th fJeMks gkT[Id/ jK.

wjkswk rKXh okFNoh o'}rkowjkswk rKXh okFNoh o'}rkowjkswk rKXh okFNoh o'}rkowjkswk rKXh okFNoh o'}rkowjkswk rKXh okFNoh o'}rko}kwBh :'iBk}kwBh :'iBk}kwBh :'iBk}kwBh :'iBk}kwBh :'iBk

fJ; :'iBk d/ nXhB ;oeko B/ g/Iv{fJbkfenK ftZu wod ns/ n"osK ~ 100fdB sZe o'}rko w[jZJhnk eoB dk w"ekgqdkB eoB dh gfjb ehsh ;h. gonzeV/ dZ;d/ jB fe fiE/ ;kb 2004-05ftZu 28H2 gqfsFs n"osK wBo/rk d/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 57

nXhB ezw eodhnK ;B T[j nzeVk xNe/ 2011-12 ftZu 21H7 gqfsFs jh ofjfrnk. fJ; :'iBk d/ okjhI ;oeko B/p/o'}rkoK bJh o'}rko ;[oZfynk d/ nkgD/tknd/ ~ g{ok eoB dh w[fjzw ubkJh;h.

w[dok :'iBkw[dok :'iBkw[dok :'iBkw[dok :'iBkw[dok :'iBk

S'N/ ;zrmB, tgkos ns/ ;NkoNnZg ~ jZbkF/oh d/D d/ T[d/F Bkb fJ;:'iBk dh F[o{nks ehsh rJh. i/eon"osK th fJ; soQK d/ fe;/ T[`dw ftZufjZ;k b?Dk ukj[zdhnK jB iK nkgD/ tgko~ tXkT[Dk ukj[zdhnK jB sK ;oeko dhfJ; :'iBk d/ nXhB T[j eo}k b?D bJhno}h d/ ;edhnK jB. w[dok :'iBk d/nXhB ;oeko 50 j}ko s'I b? e/ 10 bZyo[gJ/ sZe dk eo}k w[jZJhnk eotkT[Idhj?. fJ; :'iBk sfjs ;oeko tb'I n"osK~ soihj d/D dk f}eo ehsk frnk j?.;oeko tb'I ikoh nzefVnK w[skpe ;kb2016-17 ftZu fJ; :'iBk d/ nXhB S'N/eko'pko ~ tXkT[D bJh fdZs/ ikD tkb/7H5 eo'V o[gJ/ sZe d/ eo}/ ftZu 70gqfsFs fjZ;/dkoh n"osK dh ojh j?.

okFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokwokFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokwokFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokwokFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokwokFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokw

e/Ido dk g/Iv{ ftek; wzsokbk fJjgq'rokw ubkT[Idk j?. fJ; d/ nXhB oki;oekoK s'I th wdd bJh iKdh j?. fJ;gq'rokw j/m ;oeko tZy-tZy uko :'iBktKubkT[Idh j? fiBQK ftZu eowukohnK d/bJh B?FBb c?fwbh p?BhfcN ;ehw :kfBgfotko GbkJh :'iBk Fkwb j?. fJ;:'iBk nXhB nkgDh nkwdB Bkb gfotkoubkT[D tkb/ fe;/ th eowukoh (wod iKn"os) dh w"s T[s/ ;oeko T[; d/gfotko ~ 10,000 o[gJ/ dh ;jkfJskokFh, w[jZJhnk eotkT[Idh j?. Fos fJjj? fe ewkJh eoB tkb/ dh w"s 18 s'I64 ;kb dh T[wo ftZu j'Jh j't/. fJ;:'iBk dh ;jkfJsk Bkb ;oeko ezw eoBtkfbnK d/ gfotkoK ~ ;wkfie ;[oZfynk

d/ dkfJo/ ftZu fbnkT[D dk :sB eoojh j?. fJj :'iBk d/F d/ ;ko/ okiKftZu bkr{ BjhI j?. e/Ido dh fJ; :'iBkdk bkG T[BQK okiK d/ feoshnK ~ fwb;e/rk. fijV/ fJ; ~ nkgD/ oki ftZubkr{ eo u[Ze/ jB.

fJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [YkgkfJ zdok rKXh okFNoh p [Ykgkg?BFB :'iBkg?BFB :'iBkg?BFB :'iBkg?BFB :'iBkg?BFB :'iBk

fJj :'iBk okFNoh ;wkfie ;jkfJskgq'rokw d/ fjZ;/ d/ s"o s/ jh F[o{ ehshrJh ;h. fJ; d/ bJh bkGgksohnK(n"os iK wod) dh T[wo 65 ;kb iKT[; s'I tZX j'Dk ns/ nkofEe s"o s/rohph o/yk s'I j/mK j'Dk d'B'I bk}wh j?.fJ; d/ nXhB ;oeko bkGgksoh ~ jowjhB/ 300 o[gJ/ dh nkofEe wdd fdzdhj?. :kfB ezwK T[s/ ikD dh T[wo BkofjD s/ ;oeko ftnesh ~ nkofEewdd fdzdh j? sK fe T[j nkgDk r[}o-p;o eo ;e/.

wjkswk rKXh p[Deo phwk :'iBkwjkswk rKXh p[Deo phwk :'iBkwjkswk rKXh p[Deo phwk :'iBkwjkswk rKXh p[Deo phwk :'iBkwjkswk rKXh p[Deo phwk :'iBk

fJ; :'iBk d/ nXhB e'Jh th p[Deo

(wod iK n"os) i' (;N/N j?Ivb{w fvt?bgw?IN

ekog'o/FB) oki jZEyZvh ftek; fBrw s'I

wkBsk gqkgs j't/, fJ; :'iBk dk bkG

gqkgs eo ;edk j?.fJ; d/ nXhB p[Deo

dh nuBu/sh w"s iK fpwkoh d/ ekoB

j'Jh w"s iK ngzrsk s/ ;oeko T[; ~

fJe fBoXkos oew w[jZJhnk eotkT[Idh

j?. fe;/ fpwkoh ekoB p[Deo dh w"s

j'D T[s/ T[; d/ nkFfosK ~ 60,000

o[gJ/ dh ;jkfJsk okFh, d[oxNBk ftZu

j'D tkbh w"s T[s/ 1,50,000 o[gJ/, g{oh

soQK ngkji j'D T[s/ v/Y bZy o[gJ/ ns/

nzFe s"o s/ ngkji j'D T[s/ 75 j}ko

o[gJ/ dh nkofEe wdd fdZsh iKdh j?.

fJ; :'iBk dk bkG gkT[D bJh

p[Deo ~ ;kbkBk 80 o[gJ/ dh oew

;oeko e'b iwQK eotkT[Dh g?Idh j?. fJ;

:'iBk Bkb ;oeko B/ f;Zfynk ;fj:'r

:'iBk ~ th i'fVnk j?. fJ; d/ nXhBp[Deo d/ d' pZfunK ~ B"thI s'I 12thI sZedh gVQkJh bJh jo fszB wjhB/ pknd300 o[gJ/ dk t}hck fdZsk ikt/rk.

fJ; :'iBk d/ }ohJ/ ;oekofJ; :'iBk d/ }ohJ/ ;oekofJ; :'iBk d/ }ohJ/ ;oekofJ; :'iBk d/ }ohJ/ ;oekofJ; :'iBk d/ }ohJ/ ;oeko

p[Deo ~ f;js d/ Bkb T[BQKp[Deo ~ f;js d/ Bkb T[BQKp[Deo ~ f;js d/ Bkb T[BQKp[Deo ~ f;js d/ Bkb T[BQKp[Deo ~ f;js d/ Bkb T[BQK

d/ pZfunK dh gVQkJh dh ;wkfied/ pZfunK dh gVQkJh dh ;wkfied/ pZfunK dh gVQkJh dh ;wkfied/ pZfunK dh gVQkJh dh ;wkfied/ pZfunK dh gVQkJh dh ;wkfie

;[oZfynk th w[jZJhnk eotkT[Idh;[oZfynk th w[jZJhnk eotkT[Idh;[oZfynk th w[jZJhnk eotkT[Idh;[oZfynk th w[jZJhnk eotkT[Idh;[oZfynk th w[jZJhnk eotkT[Idh

j?. fJE/ fXnkB d/D :'r rZbj?. fJE/ fXnkB d/D :'r rZbj?. fJE/ fXnkB d/D :'r rZbj?. fJE/ fXnkB d/D :'r rZbj?. fJE/ fXnkB d/D :'r rZb

fJj j? fe jZEyZvh ;ZBns ftZufJj j? fe jZEyZvh ;ZBns ftZufJj j? fe jZEyZvh ;ZBns ftZufJj j? fe jZEyZvh ;ZBns ftZufJj j? fe jZEyZvh ;ZBns ftZu

n"os p[DeoK dh frDsh tX/o/n"os p[DeoK dh frDsh tX/o/n"os p[DeoK dh frDsh tX/o/n"os p[DeoK dh frDsh tX/o/n"os p[DeoK dh frDsh tX/o/

j?, ;' fJ; phwk :'iBk dkj?, ;' fJ; phwk :'iBk dkj?, ;' fJ; phwk :'iBk dkj?, ;' fJ; phwk :'iBk dkj?, ;' fJ; phwk :'iBk dk

bkG n"os tor ~ tX/o/ fwbDbkG n"os tor ~ tX/o/ fwbDbkG n"os tor ~ tX/o/ fwbDbkG n"os tor ~ tX/o/ fwbDbkG n"os tor ~ tX/o/ fwbD

dh ;zGktBk j?.dh ;zGktBk j?.dh ;zGktBk j?.dh ;zGktBk j?.dh ;zGktBk j?.

gqXkB wzsoh nNb g?BFB :'iBkgqXkB wzsoh nNb g?BFB :'iBkgqXkB wzsoh nNb g?BFB :'iBkgqXkB wzsoh nNb g?BFB :'iBkgqXkB wzsoh nNb g?BFB :'iBk

fJ; :'iBk dh F[o{nks e/Ido ;oekotb'I ;kb 2015 ftZu ehsh rJh ;h. fJj:'iBk wod ns/ n"os eowukohnK d/bJh T[gbpX j?. fJ; d/ nXhB ;oekodk Nhuk n;zrfms y/so ftZu ezw eoBtkb/ 18 s'I 40 ;kb sZe dh T[wo d/feoshnK ~ 60 ;kb dh T[wo s'I pkndg?BFB dh ;[oZfynk w[jZJhnk eotkT[Dhj?. n;zrfms y/so ftZu ezw eoB tkbke'Jh th ftnesh fJ; :'iBk d/ nXhBnkgD/ g?BFB czv ftZu ;kbkBk 1000 s'I5000 o[gJ/ sZe dh oew iwQK eotk;edk j?. i/eo e'Jh ftnesh 2000o[gJ/ s'I tZX dh oew ;kbkBk iwQk eodkj? sK ;oeko th T[; d/ yks/ ftZu 1000o[gJ/ 5 ;kb sZe iwQk eotkJ/rh. fJ;:'iBk dk bkG gkT[D bJh Fos fJj j?fe T[j ftnesh ;oeko dh fe;/ d{;ohnfijh :'iBk dk bkG Bk b? fojk j't/ns/ T[; B/ nNb g?BFB :'iBk nXhBnkgDk yksk 31 wkou 2016 s'I gfjbKy'fbQnk j't/. ftnesh tb'I iwQK ehshrJh ;kbkBk oew d/ nXko T[s/ 60 ;kbdh T[wo s'I pknd T[; ~ iK T[; d/gfotkoe w?IpoK ~ jo wjhB/ 1000 s'I b?

58 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

e/ 5000 o[gJ/ sZe g?BFB oew fwb;edh j?. jkbhnk o[MkBK s'I gsk ubdkj? fe fJ; :'iBk d/ nXhB gziheoBeotkT[D tkfbnK ftZu n"osK dh frDshtX/o/ j?.

w{oshxkfVnK bJh GbkJh :'iBkw{oshxkfVnK bJh GbkJh :'iBkw{oshxkfVnK bJh GbkJh :'iBkw{oshxkfVnK bJh GbkJh :'iBkw{oshxkfVnK bJh GbkJh :'iBk

fJ; :'iBk d/ nXhB jZEfFbg dkezw eoB tkb/ fJe ;kb s'I 80 ;kb dhT[wo d/ jo/e wod iK n"os ~ f;jsphwk dk bkG fwb/rk Gkt/I T[j rohpho/yk s'I j/mK nkT[Idk j't/ iK Bk. fJBQKfeoshnK ~ 200 o[gJ/ jo ;kb iwQKeotkT[D/ g?Id/ jB. fi; s'I pknd feoshd/ gfotko d/ uko w?IpoK (feosh s'IfJbktk) ~ f;js phwk dk bkG fwbdkj?. fJ; :'iBk ftZu gfotko d/ ofi;Novw?Ipo dh w"s T[s/ fJe bZy o[gJ/ sZe dh;jkfJsk oew dk gqpzX th ofynk frnkj?. fJ; s'I fJbktk d{ihnK fpwkohnK s/;oeko tb'I u[D/ rJ/ j;gskb ftZu fJbkieotkT[D #s/ fJe fBFfus oew sZe dkfJbki w[\s eotkfJnk ik ;edk j?.

nkw nkdwh phwk :'iBknkw nkdwh phwk :'iBknkw nkdwh phwk :'iBknkw nkdwh phwk :'iBknkw nkdwh phwk :'iBk

;kb 2013 s'I iBFqh phwk :'iBk ~

skfbek-1 L ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK d/ bkGgksohnK dh frDsh

eqH;zHeqH;zHeqH;zHeqH;zHeqH;zH ;wkfie ;[oZfynk :'iBk dk Bkw;wkfie ;[oZfynk :'iBk dk Bkw;wkfie ;[oZfynk :'iBk dk Bkw;wkfie ;[oZfynk :'iBk dk Bkw;wkfie ;[oZfynk :'iBk dk Bkw bkGgksohbkGgksohbkGgksohbkGgksohbkGgksoh

1H fJzdok rKXh okFNoh p[Ykgk g?BFB :'iBk 20833673

2H okFNoh ;wkfie ;jkfJsk gq'rokw (2014-15) 175592

3H iBBh ;[oZfynk :'iBk (2013-14) 10648487

4H okFNoh f;js phwk :'iBk (2013-14) 38515411

5H nkw nkdwh phwk :'iBk (2013-14) 50307950

6H fFbgeko ft;os GbkJh :'iBk (2013-14) 16089

fJ;/ :'iBk ftZu fwbk fdZsk frnk. fJjfJe ;w{fje phwk :'iBk j?. fJ; :'iBkdk bkG 18 ;kb s'I 59 ;kb sZe dhT[wo d/ ftnesh b? ;ed/ jB fiBQK e'bg/Iv{ fJbkfenK ftZu ofjD bJh xo BjhIj? iK fco T[j ;eoko tb'I u[D/ 48feZfsnK ftZu'I fe;/ fJe Bkb i[V/ j'D.:'iBk dk bkGgksoh j'D d/ bJh rohpho/yk s'I j/mK iK fco E'VQk jh T[; s'I T[goj'Dk bk}wh j?. ftnesh dh w"s iKngkjisk dh ;fEsh ftZu fJ; :'iBknXhB 30 j}ko s'I 75 j}ko o[gJ/ sZedh ;jkfJsk oew fdZsh iKdh j?. fJ;:'iBk Bkb ;oeko B/ n?v nkB p?BhfcN

dh th F[o{nks ehsh j?. fJ; :'iBk Bkbi[V/ ftneshnK d/ d' pZfunK, fijV/ 9thIs'I 12thI sZe dh gVQkJh eo oj/ j'D ~jo wjhB/ 100 o[gJ/ dk tih\k th;oeko fdzdh j?. fJj tih\k oew S/wjhfBnK ftZu d' tko fdZsh iKdh j?.;oeko ne;o nkgDhnK fJBQK ;kohnK:'iBktK dh gVu'b th eodh ofjzdh j?sK fe gsk brkfJnk ik ;e/ fe fJBQK:'iBktK dk bkG n;b wknfBnK ftZub'VtzdK sZe gj[zu fojk j? iK BjhI.nfij/ jh e[M bkGgksohnK dh frDsh thfeos wzsokb/ B/ ikoh ehsh j?. skfbek-1 ftZu jkbKfe fe;/ :'iBk dk bkG

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 59

fezBhnK n"osK sZe g[Zfink j? fJ; Bkb;zpzfXs e'Jh tZyok nzeVk BjhI fdZskfrnk.

fJ; s'I fJbktk ;oeko B/ n"osfeoshnK ~ fpjso f;ybkJh ns/ o'}rkod/ w"e/ w[jZJhnk eotkT[D bJh fJe tZyoh;z;Ek th pDkJh j?. T[so gqd/F d/B'fJvk ftZu 1971 s'I ub ojh fJj ;z;Ekj? B?FBb t'e/FBb No/fBzr fJz;NhfuT{Ncko t[w?B. fJ; ftZu d{i/ FfjoK s'I nke/ f;ybkJh gqkgs eoB tkbhnK n"osKbJh ofjD dk gqpzX th j?. fJE/ c?FB,f;Zfynk, p[DkJh, eYkJh ns/ f;bkJh nkfdd/ e'o; eotkJ/ iKd/ jB. fJ;/ soiT[s/ eJh FfjoK ftZu n"osK d/ bJh 10y/soh f;ybkJh ;z;EktK th y'bQhnK rJhnKjB. ;oeko B/ 8 Bt/I e/IdoK dh thwB}{oh d/ fdZsh j?. fcbjkb 3260n"osK ~ fJBQK d/ okjhI f;ybkJh fdZsh ik

u[Zeh j?.

fJzBk jh BjhI ;oeko xZN frDshnKdhnK n"osK d/ bJh tZyohnK :'iBktKubk ojh j?. sK fe T[j th d/F d/feos pb dk wjZstg{oB fjZ;k pD;eD. xZN frDsh ftGkr Gkos ;oekotb'I ubkJh ik ojh wfjbk ;wfoXh :'iBknfijh jh fJe :'iBk j?. fJ; d/ sfjseJh feZfsnK bJh xZN frDsh GkJhuko/dhnK n"osK ~ f;ybkJh fdZsh iKdh j?.nfijh jh fJe j'o :'iBk j? f;Zy' ns/ewkU. e"Fb ftek; wzsokb/ tb'I ubkJhnKik ojhnK fJBQK :'iBktK ftZu eqwtko 30ns/ 33 gqfsFs ;hNK xZN frDsh GkJhuko/dhnK n"osK bJh okythnK jB.

fJe nfijh ftt;Ek th j? fi; ftZun"osK y[d d/ bJh nkg jh ;wkfie;[oZfynk pDkT[IdhnK jB. fJBQK ~ wfjbk;t?-;jkfJsk ;w{j d/ BK Bkb ikfDnk

iKdk j?. fJj ;w{j tb'I ;zukbs j[zdhnKjB fi; ftZu nkofEe s"o s/ rohpn"osK fJe d{i/ Bkb i[VdhnK jB. T[BQK~ f;ybkJh th fdzdhnK jB ns/ fcoT[BQK d/ ;wkB dh T[BQK ~ ;jh ehws thdtkT[IdhnK jB. ;toB i:zsh rokw;t?-o'}rko :'iBk ;oeko tb'I nfij/;w{jK ~ F[o{ eoB bJh jh ubkJh ikojh j?. e[Zb fwbk e/ t/yhJ/ sK ezw eoBtkbhnK n"osK bJh :'iBktK, ;zftXkBegqpzXK ns/ f;ybkJh dh e'Jh ewh BjhIj?. b'V j? sK fJBQK :'iBktK ;zpzXh;z;EktK tb'I fJBQK d/ gquko ns/ gq;kodh.

(b/ye ;[szso gZsoeko j?. NhHthH gZsoekoskftZu brGr 15 ;kb d/ siop/ s'I pkndy/soh fJb?eNqkfBe whvhnk ftZu n"os gZsoekoK

d/ eohno dh ;fEsh T[s/ y'i eo ojh j?)

e-mail :[email protected]

60 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

p/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynkp/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynkp/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynkp/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynkp/xoK ns/ nBkE pZfunK bJh ;wkfie ;[oZfynk

;zs'F e[wko gkme;zs'F e[wko gkme;zs'F e[wko gkme;zs'F e[wko gkme;zs'F e[wko gkme

wkfie ;[oZfynk dh XkoBk n;bftZu efbnkDekoh oki dh XkoBk

dk nfBZyVtK nzr j?. oki iK nkwp'bukb dh GkFk ftZu fi; ~ n;hI;oeko efjzd/ jK T[; dh w[ZYbh f}zw/tkohjh nkgD/ BkrfoeK dh GbkJh eoBk j?.g[oksB Gkos ftZu th okiszso dh tZvhf}zw/tkoh nkgDh goik dh GbkJh eoBkj[zdk ;h. nkX[fBe :[r ftZu th ftdtkBKdk fJj wzBDk j? fe ;oekoh Bhsh ftZu;[oZfynk ns/ GbkJh dk sZs }o{o Fkwbj'Dk ukjhdk j?. jkbKfe ;ZBnsh eoKshs'I pknd gZSwh d/FK ftZu ;wkfie GbkJh:'iBktK dk BtK jh ;o{g T[Go e/;kjwD/ nkfJnk fi; ftZu tX/o/ }'ofeoshnK :kBh fe c?eNohnK ftZu ezweoB tkb/ w}d{oK d/ fjZsK T[s/ jh fdZskfrnk. fJ; d"o ftZu f}nkdk }'o fJ;rZb T[s/ fojk fe fpwko, d[oxNBk,p[Ykgk, w"s tor/ jkbks ftZu wkbe iK;oeko w}d{o iK T[; d/ gfotko dkr[}o-p;o eoB dk gqpzX eoB.

nzsookFNoh feos ;zrmB d/ nB[;koT[j ;[oZfynk i' ;wki, :'r ;zrmBK okjhInkgD/ w?IpoK d/ Bkb tkgoB tkbhnK e[ZMxNBktK ns/ i']wK s'I pukn bJh g/Feodk j?, ;wkfie ;[oZfynk j?. :kBh fenfijhnK ;kohnK :'iBktK ~ ;wkfie;[oZfynk ftZu fbnk ikDk ukjhdk j? i'eowukoh ~ fpwkoh d/ ;w/I Go';k d/ ;e/ns/ id'I feosh ewkT[D :'r Bk j't/ sKT[; ~ ckfJdk d/ ;e/ ns/ T[; ~ w[V

ezw T[s/ brkT[D ftZu ;jkfJe j't/.

Gkos ftZu ;wki GbkJhGkos ftZu ;wki GbkJhGkos ftZu ;wki GbkJhGkos ftZu ;wki GbkJhGkos ftZu ;wki GbkJh

jkbKfe g[oksB Gkosh ;z;feqsh dhXkoBk fJ; d/ fpbe[b T[bN ;h fiZE/BkrfoeK dh g{oB GbkJh Fk;e dhf}zw/tkoh j[zdh ;h. d/F dh nk}kdh s'Is[ozs pknd g{zihtkd ns/ ;wkitkd d/ftueko c;/ Gkos B/ th ;wki GbkJhdh gZSwh XkoBk ~ jh ngDk fbnk. gofit/I-fit/I ;wK nZr/ tXdk frnk ;wki d/j'o torK dh GbkJh dh f}zw/tkoh ;oekob?Idh rJh. e[M :'iBktK ftZu gfjbe/Ido tb'I j'Jh sK e[M :'iBktK ftZu oki;oekoK tb'I. n;hI fJ; b/y ftZu ;wkid/ nfij/ jh d' torK pko/ rZb eoKr/gfjbk p/xo (fiBQK e'b ofjD ~ SZs BjhIj?) ns/ d{i/ nBkE :kBh p/;jkok pZu/.

Gkos ftZu p/xoGkos ftZu p/xoGkos ftZu p/xoGkos ftZu p/xoGkos ftZu p/xo

Gkos nkgDh nk}kdh d/ 70t/I toQ/ftZu gqt/F eo u[Zek j?. go fJzB/ ;kbKpknd th p/xo b'eK dh frDsh ;k~ekch e[M ;'uD bJh w}p{o eo fdzdhj?. nk}kdh d/ eJh ;kbK pknd sZep/xo b'eK dh gfoGkF ~ b? e/ jh eJhsoQK d/ ws gkJ/ iKd/ ;B. fJ; y/so d/ikDekoK, fJE'I sZe fe ;oeko ftZu Fkwbb'eK dk th wzBDk j? fe p/xo ftneshnKdh frDsh mhe-mke dZ; ;eDk w[Ffebj? feT[Ife nfij/ b'eK dk e'Jh gZek fBtk;;EkB, gsk fNekDk BjhI j[zdk ns/ nfij/jkbks ftZu p/xo ftneshnK ~ bZGDk

jh nkgD/ nkg ftZu pVk w[Ffeb ezw j?.MrVk fJ; rZb ~ b? e/ th fojk fefiBQK wekBK dh jkbs pj[s Bk}[e j?, i'xo p[fBnkdh ;j{sK s'I tKM/ jB iK fcofiBQK xoK ftZu fJe S'Nh fijh SZs d/j/mK tZvh frDsh ftZu b'e ofjzd/ jBT[BQK ~ th p/xfonK ftZu frfDnk ikt/ iKBk. fJ; ~ d/yfdnK gfjbh tko 2011dh iBrDBk ftZu p/xo ftneshnK dh;gZFN gfoGkFk T[s/ }'o fdZsk frnk.

BthI iBrDBk ftZu p/xo gfotkoKd/ ;o{g ~ ;gZFN sohe/ Bkb gfoGkfFsehsk frnk. fJ; iBrDBk ftZu T[BQKgfotkoK ~ p/xo/ wzfBnk frnk j? i' fe;/fJwkos, iBrDBk d/ ;zdoG ftZu doiwekB ftZu BjhI ofjzd/ ;r'I y[ZbQ/ ftZu;Ve d/ feBko/, c[NgkE T[s/, cbkJhUtoiK fco g"VhnK d/ j/mK ofjD ns/ ;"DbJh wip{o j[zd/ jB ns/ i' ftnesh g{ik;EkBK, o/bt/ gb/NckowK iK wzYgK ftZuofjzd/ jB. iBrDBk ftZu 2011 d/iBrDBk d/ nzefVnK d/ w[skpe d/FftZu xZN'-xZN ;kY/ uko bZy gfotkop/xo/ jB. ftneshnK dh rZb eohJ/ sKd/F ftZu nZi th 17H7 bZy ftneshnfij/ jB fiBQK e'b ofjD dk e'JhfmekDk BjhI. p/xo gfotkoK ftZu'I jo/edh n";s uko (3H9 ftnesh) ftneshnKd/ brGr j?. jkbKfe d/F dh e[Zbnkpkdh d/ nB[gks ftZu uouk eohJ/ sKp/xo b'eK dh frDsh f;o\ 0H15 gqfsFsjh pDdh j?. go fJ; d/ pkti{d 17H7

;;;;;

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 61

bZy ftneshnK e'b ;"D iK ofjD dke'Jh gZek fmekDk BjhI j?, fJ; n;bhns~ B}onzdk} BjhI ehsk ik ;edk j?.

jkbKfe ;G s'I tZvh okjs dh rZbojh j? fe fgSb/ fJe djke/ d"okBp/xfonK dh frDsh ftZu froktN nkJhj?. Bt/I nzefVnK w[skpe fgSb/ fJedjke/ (2001-2011) ftueko p/xo/ b'eKdh frDsh ftZu brGr 8 gqfsFs dhfroktN nkJh j?. jkbKfe 2001-2011d/ 10 ;kbK d/ d"okB Ffjoh y/so ftZup/xo/ ftneshnK dh frDsh ftZu 20H5gqfsFs dk tZvk tkXk doi ehsk frnkT[E/ okjs dh rZb fJj ojh fe fJBQK 10;kbK d/ d"okB d/F d/ g/Iv{ fJbkfenK ftZup/xo b'eK dh ;zfynk ftZu 28H4 gqfsFsdh Gkoh froktN th doi ehsh rJh j?.p/xo npkdh ftZu pZfunK dh frDsh;kb 2001 ftZu 17H8 gqfsFs ;h i' ;kb2011 ftZu xN e/ 15H3 gqfsFs T[s/ nkrJh j?.

p/xo gfotkoK dh frDsh d/ wkwb/ftZu T[gob/ gzi oki, T[so gqd/F (3H3bZy), wjkokFNo (2H1 bZy), oki;EkB(1H8 bZy), wZX gqd/F (1H46 bZy) ns/nKXo gqd/F (1H45 bZy) j?. i/eo e[Zbnpkdh ftZu p/xo b'eK d/ nB[gks d/fbjki Bkb d/yhJ/ sK T[gob/ gzi okiKftZu oki;EkB (0H3 gqfsFs), r[ioks(0H24 gqfsFs), jfonkDk (0H2 gqfsFs),wZX gqd/F (0H2 gqfsFs) ns/ wjkokFNo(0H19 gqfsFs) d/ Bkw jB.

Ffjoh y/so ftZu xoK dh ewh Bkb;zpzXs fJe seBheh ;w{j dk nB[wkB j?fe d/F d/ Ffjoh y/soK ftZu ;kb 2012ftZu 1 eo'V 80 bZy 78 j}ko wekBKdh ewh ;h ns/ fJ; ewh dk 95 gqfsFsnkofEe s"o s/ ew}'o iK j/mbh nkwdBtor d/ b'eK Bkb ;zpXs j?. okFNohntk; p?Ie d/ nzefVnK ftZu g/Iv{ y/soKftZu 4 eo'V 30 bZy 90 j}ko wekBK

dh ewh dZ;h rJh j? fi; dk 90 gqfsFsnkofEe s"o s/ ew}'o ns/ b'Vtzd tord/ b'eK Bkb ;zpzfXs j?.

;oeko tb'I p/xoK dh ;ko;oeko tb'I p/xoK dh ;ko;oeko tb'I p/xoK dh ;ko;oeko tb'I p/xoK dh ;ko;oeko tb'I p/xoK dh ;ko

p/xo b'eK dh fJzBh tZvh sdkd;oeko d/ bJh fuzsk dk ;pp pD rJhj?. ]k; s"o s/ ;odh d/ w";w ftZu e'JhSZs Bk j'D d/ ekoB eJh ftneshnK dhw"s j[zdh j? fi; ekoB ;oeko ~ uko/gkf;nK s'I nb'uBk dk ;kjwDk eoBkg?Idk j?. fJ; ;zpzX ftZu ;[gohw e'oN d/;ys j[ew s'I pknd ;odh d/ w";w ftZu;kohnK oki ;oekoK tZvh frDsh ftZuo?D p;/fonK dk gqpzX eoB brh j? fiE/p/xo/ ftnesh oks ~ ik e/ ;¯ ;ed/jB. go fJj ;ko/ ikDd/ jB fe fJjnkoih gqpzX j?. m'; jZb sK fJe jh j';edk j? fe T[BQK ~ wekB fdZsk ikt/,SZs w[jZJhnk eotkJh ikt/ sK fe T[BQKT[s/ bfrnk p/xo/ dk mZgk jN ;e/.

e/Ido ;oeko dh wjZstg{oB :'iBke/Ido ;oeko dh wjZstg{oB :'iBke/Ido ;oeko dh wjZstg{oB :'iBke/Ido ;oeko dh wjZstg{oB :'iBke/Ido ;oeko dh wjZstg{oB :'iBk

nfij/ jkbks ftZu fJ; ;wZf;nk d/gZe/ jZb bJh w"i{dk ;oeko B/ fJe tZvhwjZstg{oB :'iBk dh F[o{nks ehsh j?.2022 sZe d/F d/ ;ko/ p/xfonK ~ gZekwekB d/D dh :'iBk. e/Ido ;oeko B/fJj c?;bk ehsk fe T[j 2022 sZe;kfonK ~ xo d/ d/t/rh :kBh 2022 s'Ipknd e'Jh th p/xo BjhI oj/rk. ;oekotb'I fJ; :'iBk d/ nXhB g/Iv{ y/so d/b'eK ~ wekB pDkT[D bJh fJe bZythj j}ko ns/ gjkVh ns/ d[o/v/ y/soKd/ bJh fJe bZy shj j}ko o[gJ/ T[gbpXeotkT[D dh :'iBk j?. g/Iv{ y/soK ftZufJ; :'iBk T[s/ brGr 81,975 eo'Vo[gJ/ you j'Dr/. fJ; ftZu'I 60 j}koeo'V o[gJ/ piN gqktXkB d/ okjhI ns/pkeh 21,975 eo'V Bkpkov fBXh s'I youj'Dr/. T[Ii sK :'iBk dk Nhuk nrb/ gzi;kbK ftZu ;ko/ p/xfonK ~ xo w[jZJhnkeotkT[D dk j? go ;oeko tb'I 2016 s'I

2019 ftueko brGr fJe eo'V b'eK ~wekB T[gbpX eotkT[D dk Nhuk ofynkfrnk j?. fJ; s'I gfjbK w'dh ;oeko B/Ffjoh y/so d/ p/xfonK bJh th xod/D dh :'iBk dk n?bkB ehsk ;h. fi;d/ nXhB 4000 s'I tZX S'N/-tZv/ FfjoKftZu d' eo'V wekB pDkT[D dk n?bkBehsk ;h. ;gZFN j? fe i/eo fJj d'B'I:'iBktK nwb ftZu nkT[IdhnK jB sKp/Fe g/Iv{ ns/ Ffjoh rohpK d/ e'bnkgDk xo j't/rk.

fcbjkb ;oeko B/ g/Iv{ y/soK ftZuwkou 2018 sZe 51 bZy xo pDkT[Ddk Nhuk s?n ehsk j?. fJj 2019 sZe1 eo'V xo pDkJ/ ikD d/ Nhu/ dk nZXkj?. ;'Xh j'Jh gqXkB wzsoh ntk; :'iBkg/Iv{ (gh n?w J/ tkJh ih) d/ sfjs;oeko T[;koh ftZu brD tkb/ gfjbK d/18 wjhB/ s'I fszB ;kb d/ ;w/I ~ j[DxNk e/ 6-12 wjhB/ eoBk ukj[zdh j?.

2016-17 ftZu 32 bZy s'I tZXwekBK d/ pDB dh ]po j? ns/ wkou2016 ftZu ysw j'J/ ;kb ftZu pDkJ/rJ/ xoK dh frDsh 18 bZy ojh j?.gqXkB wzsoh ntk; :'iBk - g/Iv{ ~ Btzpo2015 ftZu F[o{ ehsk frnk ;h sK fegfjbK tkbh fJzdok ntk; :'iBk d/pdb/ fJ; ~ bkr{ ehsk ik ;e/. fJ;ftZu jo xo d/ bJh nktzNB dh oew~ d[rDk eo fdZsk frnk j? ns/ wekBd/ y/socb ~ th tXk fdZsk frnk j?.

gqXkB wzsoh ntk; :'iBk d/ nXhBfJ; ;kb d/ piN ftZu 15,000 eo'Vo[gJ/ dk gqpzX ehsk frnk j?. ;ehw ftZugqfs gfotko nktzNB ~ d[ZrDk eoe/gfjbK d/ 75,000 o[gJ/ s'I 1,20,000o[gJ/ eo fdZsk frnk. Bkb jh g{o/ y/so~ th tXk e/ 22 tor whNo s'I 25tor whNo eo fdZsk frnk j?. jkT{f;zr;ehw ftZu pD/ wekB ;tZS Gkos w[fjzwBkb i[V/ j'Dr/ sK fe 12,000 o[gJ/ gqfs

62 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

gfotko ~ tkX{ nktzNB d/ Bkb jo xoftZu fJe g]kBk pDkfJnk ik ;e/. fJ;d/ Bkb jh wBo/rk sfjs 90 fdB dko'}rko th fdZsk ikt/rk fi; Bkb jogfotko ~ 18,000 o[gJ/ dh nkwdBhj't/rh.

gqXkB wzsoh ntk; :'iBk (gh n?wtkJh) d/ nXhB ukb{ toQ/, 2017-18 ftZuFfjoK ftZu 12 bZy xo pDkT[D dkNhuk s?n ehsk frnk j?. jkbKfe fgSb/wkbh toQ/ ftZu ;oeko fJ; :'iBk d/nXhB f;o\ 1H47 bZy wekB jh pDk;eh ;h go fJ; d/ bJh }whB T[s/ep}/ ftZu d/oh ~ tZvk ekoB wzfBnk ikfojk j?. j[D ;oeko fJ; :'iBk ftZus/}h fbnkT[D bJh ewo eZ; u[Zeh j?.j[D :'iBk nXhB ;kb 2018-19 ns/2019-20 ftZu 26-26 bZy wekB pDkT[Ddk Nhuk oZfynk frnk j?. id'I fe 2020-21 ftZu 30 bZy s/ 2021-22 ftZu 29H80bZy wekB pDkT[D dk Nhuk fBoXkosehsk frnk j?. f}eo:'r j? fe fJ;:'iBk ftZu j[D sZe 18H76 bZy wekBKdh T[;koh dh sith} ~ wB}{oh fwbu[Zeh j?. id'I fe 13H06 bZy wekBK dhT[;koh bJh oew ikoh ehsh ik u[Zeh j?.

dZ; dJhJ/ fe e/Ido ;oeko B/gqXkB wzsoh ntk; :'iBk (Ffjoh) i{B2015 ftZu F[o{ ehsh ;h. fJ; dk Nhuk2022 sZe ;kfonK ~ wekB w[jZJnkeotkT[Dk j?. fJ; d/ bJh ;oeko s/}o\sko Bkb fJ; Nhu/ ~ jk;b eoBkukj[zdh j?. 500 Fq/Dh-1 d/ FfjoK d/Bkb-Bkb fJ; :'iBk ftZu 4041 e;fpnK~ th Fkwb ehsk frnk j?. fJ; ftZu;oeko j'w b'B d/ ftnki ftZu ;pf;vhth d/ ojh j? sK fe tZX s'I tZX ftneshnkgDk wekB yohd ;eD.

jkbK fe dhBfdnkb nzs'fdnk :'iBkns/ okFNoh Ffjoh o'}h-o'Nh fwFB dkth nkyoh Nhuk uoDpZX Yzr Bkb Ffjoh

p/xoK bJh b'VhIdhnK ;/tktK Bkb b?;nk;ok w[jZJhnk eoBk jh j? feT[Ife;oeko fJ; :'iBk d/ okjhI Ffjoh rohpgfotkoK dh rohph ns/ i'fyw ~ xZNeoB bJh T[BQK ~ bkGekoh ;t?-o'}rkons/ e[Fb w}d{oh, o'}rko d/ w"e/ dkfJ;s/wkb eoB d/ ;woZE pDkT[Dk ukj[zdhj? sK fe T[BQK d/ wip{s }whBh gZXo d/fBowkD Bkb T[BQK dh o'}h-o'Nh ftZu gZe/nXko T[s/ gqFz;k:'r ;[Xko j' ;e/. :'iBkFfjoh ;Ve T[s/ ;wkB t/uD tkfbnK dhnkwdB ;zpzXh ;wZf;nktK ~ t/yfdnKT[BQK dh T[God/ p}ko ftZu w"fenK sZegj[zu ~ :ehBh pDkT[D bJh :'r irQk,;z;Ekrs eo}/ ns/ ;wkfie ;[oZfynk ns/e"Fb d/ Bkb fJ; ~ ;[ftXkiBe pDkT[DBkb th ;zpzfXs j?.

;kfonK bJh wekB - tZvh u[B"sh;kfonK bJh wekB - tZvh u[B"sh;kfonK bJh wekB - tZvh u[B"sh;kfonK bJh wekB - tZvh u[B"sh;kfonK bJh wekB - tZvh u[B"sh

jkbKfe ;kfonK ~ wekB w[jZJhnkeotkT[Dk fBFfus s"o s/ fJe tZvh u[B"shj? ]k; eoe/ Ffjoh fJbkfenK ftZu feT[IfenkofEesk ns/ tksktoB T[s/ e/IdfosfJ; nk:'r dh BthI fog'oN d/ w[skpefgSb/ d' djkfenK ftZu Gkos dh Ffjohnpkdh 2 eo'V 70 bZy s'I tX e/ 37eo'V 70 bZy j' u[Zeh j?, i' 2031 sZe60 eo'V dh frDsh ~ S{j bt/rh.:kBh T[; ;w/I d/F dh npkdh dk 40gqfsFs fjZ;k FfjoK ftZu fwb/rk. fog'oNftZu fejk frnk j? fe FfjoK d/ ezfYnKT[s/ t; ojhnK BthnK Ffjoh npkdhnKdh e'Jh :'iBk BjhI j?. fJBQK dh T[;kohftZu wkDeK ns/ ek~BK dk fXnkB BjhIofynk iKdk ns/ fJj Bt/I Ffjo |?ofB:zfsqs ftek; ~ T[sFkj d/ oj/ jB.fog'oN ftZu fJj th fejk frnk j? feBt/I FfjoK d/ ftek; bJh nrb/ 20;kbK ftZu brGr gzi bZy eo'V o[gJ/ dhb'V gt/rh. fJ; dk d' fsjkJh f;ocFfjoh ;VeK ns/ nktkikJh T[s/ youj't/rk. nfij/ ftZu fJ; rZb dk fXnkB

oyDk th }o{oh j' iKdk j? fe ;ko/p/xfonK ~ wekB sK fwb/ go fJjfB:'fis sohe/ Bkb j'Dk ukjhdk j?.fXnkB oyDk j't/rk fe fJe tZvh npkdhjo toQ/ o'}h-o'Nh d/ bJh FfjoK tZb o[]eo ojh j?. nfij/ ftZu p/xfonK dhfrDsh brksko tXdh ikt/rh. wfjoK d/w[skpe fJ; ~ o'eD bJh e/Ido ns/ oki;oekoK ~ fwb e/ bzwh fwnkd tkbhoDBhsh fsnko eoBh j't/rh. fJe gk;/fiE/ FfjoK ftZu wekBK dh frDsh tXkT[Dhj't/rh T[E/ d{i/ gk;/ fgzvK s'I FfjoK tZbbrksko j'D tkbh fjios T[s/ th mZbgkT[Dh gt/rh. go fJj sK jh ;zGtj't/rk id'I fgzvK ftZu o'}rko d/ w"e/w[jZJhnk j'Dr/. wBo/rk :'iBk fJ; ;zpzXh;oeko dh wdd eo ;edh j? pFos/fJ; ftZu x[;/ fGqFNkuko torhnK ewhnKT[s/ ekp{ gk ;e/.

fJ; d/ Bkb jh p/jso j't/rk fe;oeko g/Iv{ ns/ Ffjoh y/so d/ p/xfonK~ wekB w[jZJhnk eotkT[D d/ Bkb-BkbfBrokBh szso th fte;s eo/ i' fJ;:'iBk ~ fGqFNkuko dh G/Nk Bk uVQB ~:ehBh pDk ;e/. f}eo:'r j? fe fgzvKftZu p/xfonK ~ wekB w[jZJhnk eotkT[DbJh fgSb/ eJh djkfenK s'I fJzdok rKXhntk; :'iBk ub ojh j? go fgzv w[yhnKd/ gZygksh otZJhJ/ ns/ eowukohnK dhfwbhG[rs ekoB :'iBk dk bkG nfij/ftneshnK ~ fwb fojk j? i' p/xo BjhIjB. fJ; bJh fJj ;G s'I wjZstg{oBj' iKdk j? fe e/Ido ns/ oki ;oekoKwekB w[jZJhnk eotkT[D dh wB[Zyh :'iBk~ nwbh ikwk g[nkT[D bJh dhoxekbhgkodoFh oDBhsh fsnko eoB sK fe:'iBk d/ T[d/F ~ jk;b ehsk ik ;e/.

p/;jkok iK nBkE pZu/p/;jkok iK nBkE pZu/p/;jkok iK nBkE pZu/p/;jkok iK nBkE pZu/p/;jkok iK nBkE pZu/

e/Idoh n"osK ns/ pZfunK d/ ftek;pko/ wzsoh w/Bek rKXh d/ FpdK ftZuejhJ/ sK @@;kvh ;oeko Gkos d/ jo pZu/

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 63

~ ][Fjkbh d/Dk ukj[zdh j?. fJ; gfjbd/ nXhB pZfunK ~ f;js, f;Zfynk ns/;[oZfynk dh ;j{bs fdZsh ikt/rh.## ;gZFNj? fe ;oeko dk Nhuk jo pZu/ dhGbkJh eoe/ T[BQK ~ d/F dk ;woZEBkrfoe pDkT[Dk j?. Gkos ftZu 17;kb sZe dh T[wo d/ w[zv/-e[VhnK ~Bkpkfbr wzfBnk iKdk j?. :kBh fe 18;kb sZe dh T[wo d/ pZu/ th frDshpkbeK ftZu j[zdh j?. jkbKfe ngokfXewkwfbnK ftZu Bkpkrb dh fJ; T[wojZd ~ b? e/ eJh fttkd ub oj/ jB.nkw s"o s/ pZfunK d/ wksk fgsk jh T[BQKdh f;Zfynk ns/ f;js pko/ wjZstg{oBf}zw/tkohnK fBGkT[Id/ jB. jkbKfe ;oekofJ; wkwb/ ftZu tZy-tZy Yzr Bkb pZfunKdh wdd }o{o eodh j?, go Gkos ftZu;G s'I tZvh ;wZf;nk p/;jkok :kBh nBkEpZfunK ~ b? e/ nkT[Idh j?. nfij/ pZu/fiBQK dh f}zw/tkoh b?D tkbk e'Jh BjhIj?. iK sK T[j wK-pkg-foFs/dkoK dh w"sd/ ekoB nBkE j' rJ/ jB iK ikDp[M e/T[BQK ~ p/;jkok SZv fdZsk frnk j?.fJBQK ftZu T[j pZu/ th Fkwb j[zd/ jB i'gfotko d/ N[ZND iK wK-pkg iK foFs/dkoKd/ }[bwK ekoB xo SZv e/ GZi iKd/jB. fJe ;" 25 eo'V s'I tZX npkdhtkb/ Gkos dh iB;zfynk ftZu pZfunK dhnpkdh brGr 40 eo'V j?.

GkosGkosGkosGkosGkos ftZu p/;jkokftZu p/;jkokftZu p/;jkokftZu p/;jkokftZu p/;jkok s/ nBkE pZu/s/ nBkE pZu/s/ nBkE pZu/s/ nBkE pZu/s/ nBkE pZu/

wkou 2011 ftZu e/Idoh n"osK ns/pkb ftek; wzsoh w/Bek rKXh B/ b'e;GkftZu fJe g{oe gqFB d/ T[so ftZudZf;nk fe d/F dh okiXkBh fdZbh ftZu;G s'I tZX 70 j}ko d/ brGr pZu/c[NgkE T[s/ ofjD bJh wip{o jB, id'Ife e/ob dh okiXkBh fsqt/Idow ftZu fJBQKdh frDsh ;ZG s'I xZN j? fiE/ brGr150 pZu/ ;VeK T[s/ ofj oj/ jB.jkbKfe fJj ikDekoh d/D d/ Bkb jhe/Idoh wzsoh B/ fJj th ;theko ehsk j?

fe ;oeko d/ e'b p/;jkok, nBkE ns/fsnkr/ rJ/ pZfunK dh frDsh eoB dhe'Jh fBFfus gqfefonk BjhI j?. T[BQKfejk fe d' |?o ;oekoh ;z;EktK @@vkBpk;e' B?FBb c'ow## ns/ @@:zr n?Nfo;e## tb'I d/F d/ 16 FfjoK ftZu 2013ftZu eotkJ/ rJ/ ;ot/yD nB[;ko wjkBroKftZu ;G s'I tZX pZu/ c[ZNgkEK T[s/ ofjzd/jB. fdZbh ftZu ;G s'I tZX 69,976,w[zpJh ftZu 16,059, e'beksk ftZu 8,287,u/BZJh ftZu 2,374 ns/ p?Irb[o{ ftZu7,523 pZu/ c[ZNgkE T[s/ ofjzd/ jB. fJ;s'I fJbktk nfij/ pZfunK dh frDsh r'jkNhftZu 5534, j?dokpkd ftZu 1797, uzvhrVQftZu 2,323, dhwkg[o ftZu 2,455, fJzckbftZu 851, fFbKr ftZu 872, fti/tkVkftZu 2,238, ;/bw ftZu 5,752, r'nk ftZu1,287 ns/ pV"dok ftZu 2,428 j?.

T[so gqd/F ;N/N ;/t fd fubvoBgq'rokw w[skpe gzi FfjoK ftZu ;VeKT[s/ ofjD tkb/ pZfunK dk nzeVk 38 s'I45 gqfsFs j?. fJ; ;ot/yD ftZu ;VeT[s/ ofjD tkb/ pZfunK ~ uko gZXo T[s/tzfvnk frnk j? i' fe fJ; gqeko j?, e{Vku[ZeDk, Ghy wzrDk, ;Ve T[s/ ;wkBt/uD, ;Ve ezY/ y'y/ T[s/ ezw eoBk.fJj f}nkdkso M[Zrh M¯gVh ftZu ;¯d/jB. @;/t fd fubvoB# tb'I eotkJ/ rJ/;ot/ dh fog'oN d/ w[skpe ;Ve T[s/ofjD tkb/ 63 gqfsFs pZu/ nBgVQ jBf;oc 3 s'I 16 gqfsFs pZu/ jh nfij/jB i' gVQd/ jB. gzi FfjoK ftZu ;VeT[s/ ofjD tkb/ pZfunK dh npkdh (0s'I6 ;kb sZe) 19 s'I 32 gqfsFs d/ ftuekoj?. fJBQK ftZu 37 gqfsFs bVehnK jB.

nkw s"o s/ wzfBnk iKdk j? fep/;jkok pZfunK dh tZvh npkdh iK sKpkb w}d{oK d/ s"o s/ ezw eodh j? iKfco ;zrms fro'j T[BQK ~ ngokX tZbXZe fdzd/ jB. fJe nB[wkB nB[;koGkos ftZu fszB bZy s'I tZX pZu/ d/j

tgko ftZu br/ j'J/ jB. p/;jkok pZfunKdh fJe u"EkJh npkdh ~ ihtB ftZu edhBk edh fi;wkBh F'FD dk ;kjwDk eoBkg?Idk j?.

ikDekoK d/ nB[;ko Fkfso ngokXhnfij/ jh pZfunK ~ nkgDh FoD ftZu b?e/ gfjbK T[BQK ~ BF/Vh pDkT[Id/ jB fcoT[BQK s'I BFhb/ gdkoEK dh s;eoh iK j'ongokX eotkT[Id/ jB. B?FBb eokJhwfoekov fpT{o' d/ nzeV/ th dZ;d/ jB fed/F ftZu 67 gqfsFs s'I tZX pkb ngokXh16 s'I 18 ;kb dh T[wo tor d/ jB.fgSb/ ;kb d/ w[ekpb/ fJ; ;kb BkpkbrfeF'o ngokXhnK dh frDsh ftZu 28gqfsFs dk tkXk j'fJnk j?. ]k; rZbfJj j? fe fJBQK ftZu e[VhnK th tZvhfrDsh ftZu Fkwb jB.

F'Fb ekT{I;bo n?w jkgo dh@@o?;e[fJzr o/bt/ fubvoB oh:{BkJhfNzrc?fwbh} cokw fJzvhnk} o/bt/ gb/Nckow;##g[;se w[skpe Gkos d/ 50 gqw[Zy o/bt/;N/FBK d/ gb/NckowK T[s/ jo ;kb 70j}ko s'I b? e/ 1H20 bZy sZe pZu/ xoK s'IGZi e/ g[Zid/ jB.

p /;jkok p Z funK dh ;wk fiep /;jkok p Z funK dh ;wk fiep /;jkok p Z funK dh ;wk fiep /;jkok p Z funK dh ;wk fiep /;jkok p Z funK dh ;wk fie;[oZfynk d/ bJh u[Ze/ rJ/ edw;[oZfynk d/ bJh u[Ze/ rJ/ edw;[oZfynk d/ bJh u[Ze/ rJ/ edw;[oZfynk d/ bJh u[Ze/ rJ/ edw;[oZfynk d/ bJh u[Ze/ rJ/ edw

fJBQK p/;jkok pZfunK dh ;ko b?Dtkbk ni/ sZe e'Jh B}o BjhI nkfJnk;h. edh-edh e'Jh n?B ih U fJBQKpZfunK dh wdd eodk B}o nkT[Idk ;hgo T[; dk dkfJok pj[s ;hws :kBhFfjo ftF/F sZe jh ;hws ofjzdk ;h.go j[D ;oeko th fJ; ;wZf;nk dhrzGhosk ~ ;wMD brh j?, fJ; bJhfJBQK pZfunK dh ;wkfie GbkJh ns/ w[V-t;/p/ bJh th tZv/ gZXo T[s/ ezw ehs/ ikoj/ jB. fJ;/ ;kb wkou ftZu b'e;GkftZu ;oeko tb'I fJe fbys itkp fdzfdnKe/Idoh n"osK ns/ pZfunK d/ ftek; pko/wzsoh w/Bek rKXh B/ dZf;nk fe nfij/pZfunK dh gSkD eoB ns/ T[BQK d/ w[V-

64 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

t;/p/ bJh ns/ pkb s;eoh ns/ ;jkoke/IdoK ftZu pZfunK d/ ;ohoe F'FD dhnKxNBktK T[s/ o'e brkT[D bJh okiK ns/|?o ;oekoh ;zrmBK dh wdd Bkbwzsokb/ tb'I eJh :'iBktK ubkJhnK ikojhnK jB. T[BQK B/ fJ; ;zdoG ftZu]k; s"o s/ ukJhbv j?bgbkJhB ns/ Jh-pke; ;/tktK dk f}eo eofdnK fejk fepZfunK d/ fybk\ ngokXK ns/ ;ohoeF'FD dhnK xNBktK ~ o'eD ftZu fJjekch wddrko f;ZX j'J/ jB. Fqhwshw/Bek rKXh B/ fejk fe ukJhbv j?bgbkJhBns/ Jh-pke; T[s/ fwbD tkbhnK fFekfJsKT[s/ s[ozs ekotkJh ehsh iKdh j?.

f}eo:'r j? fe Gkos ;oekop/;jkok pZfunK dh GbkJh bJh gfjbK s'Ijh @@p/;jkok pZfunK j/s{ ;zrmB gq'rokw##:'iBk ~ ubk ojh ;h. pknd ftZu fJ;dk ob/tK 2009-10 ftZu F[o{ ehsh rJh@@;zrms pkb ;zGkb ;ehw## Bkwe e/Idohgqk:'fis ;ehw ftZu eo fdZsk frnk.dZf;nk frnk fe nfijk oki ;oekoKns/ e/Idoh Fk;s gqd/FK d/ Bkb fpjsoskbw/b d/ bJh ehsk frnk.

;zrms pkb ;zGkb ;ehw dk T[d/Fd/y-o/y ns/ ;zGkb d/ b'Vtzd pZfunKns/ ek~B dh T[bzxDk eoB tkb/ pZfunKd/ ;w[Zu/ ftek; bJh ;[oZfyns tksktoBgqdkB eoBk j?. ;zrms pkb ;zGkb;ehw ftZu p/nk;o/, nBkE ns/ p/;jkokpZfunK ;w/s d/yGkb ns/ ;zGkb d/b'Vtzd pZfunK bJh pkb e/IdoK, Ffjohns/ noX Ffjoh y/soK ftZu w[cs o?Dp;/fonK ns/ ftF/F r'd d/D tkbhnKJ/iz;hnK dh ;EkgBk ns/ oZy-oykn dhebgBk ehsh rJh j?.

BthI :'iBk d/ nXhB ;VeK T[s/ihtB pshs eoB bJh wip{o pZfunK dh;zGkb dh f}zw/tkoh e/Idoh n"osK ns/ pkbftek; wzsokb/ ~ fdZsh rJh. fJ; s'IfJbktk fJBQK pZfunK bJh i' :'iBktK

gfjbK s'I ub ojhnK jB T[BQK ftZu th;[Xko ehs/ ikD dk fJokdk ;oeko B/;gZFN s"o s/ }kjo eo fdZsk j?.

e/Ido ;oeko dh e'fFF j? fe |?o;oekoh ;z;EktK, g[fb; ns/ pkb ftek;ew/NhnK ftueko nkg;h skbw/b ~ j'otXhnk pDkfJnk ikt/ sK fe fJBQK nBkEpZfunK dh wdd bJh p/jso s'I p/jsoedw j'o gqGkth Yzr Bkb u[Ze/ ikD.fJ;/ T[d/F ~ fXnkB ftZu oyfdnK okFNohpkb nfXeko ;zGkb efwFB ~ th fJ;;zpzXh ;jh nzeV/ i[NkT[D ns/ BhshnKpDkT[D bJh fejk frnk j?. eJh okiKftZu th fJ;/ soQK d/ pkb nfXeko ;zGkbnk:'r dh ;EkgBk ehsh rJh j?. eJhoki ;oekoK nkgD/ dw T[s/ e/Idoh ;jkfJskBkb fJ; soQK d/ pZfunK bJh tZy-tZyYzr Bkb ezw eo ojhnK jB.

nBkE pZfunK ~ r'd b?D dhnBkE pZfunK ~ r'd b?D dhnBkE pZfunK ~ r'd b?D dhnBkE pZfunK ~ r'd b?D dhnBkE pZfunK ~ r'd b?D dhg q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonk

d/F Go d/ nBkE nkFowK dh rZbeohJ/ sK ;G s'I tZX p/u?B eoB tkb/nzeV/ fJj jB fe d/F ftZu 50,000xo/b{ nBkE pZfunK ftZu'I 1600 pZfunK s'ItZX r'd b?D bJh fsnko BjhI jB.fJBQK ftZu'I nZX/ pZfunK d/ bJh brGr7500 gfotko esko ftZu jB ns/ nZX/pZfunK ~ iK sK fe;/ soQK dh f;js;wZf;nk j? iK fco T[BQK dh T[wo d';kb s'I tZX j?. T[Ii sK d/F Go ftZu341 f}bQk pkb ;zGkb fJekJhnK ezw eoojhnK jB go fJ; d/ pkti{d d/F ftZupZu/ r'd b?D d/ bJh pekfJdk fJeo?e/N ezw eo fojk j?. fJ; ~ ysweoB bJh e/Ido ;oeko B/ 2016 ftZu jhr'd b?D dh gqfefonk ~ nkBbkJhB ns/gfjbK s'I fes/ tZX gkodoFh pDkT[D d/bJh r'd b?D d/ ek~B ftZu pdbknehsk ;h. jkbKfe fJ; ~ b? e/ eJh soQKd/ fttkd th yVQ/ j'J/ ns/ wkwbk ndkbssZe th gj[zfunk. Bt/I fB:wK d/ w[skpe

;ko/ r'd b?D tkb/ wK-pkg ns/ pZfunK~ ;oeko tb'I fJe' Bkb fJe vkNkp/;ftZu fbnKdk frnk j?, i' e/Idoh pZuk r'db?D d/ t;hfbnK pko/ nEkfoNh iK ekoktb'I gqpzXs ehsk ikt/rk. fJ; edw BkbeJh ;ekokswe rZbK j' ;edhnK jB Lr'd b?D tkb/ wK-pkg fpBK r'd d/DtkbhnK J/iz;hnK dh d]bnzdk}h d/ d/Fd/ fe;/ th fjZ;/ ftZu'I pZuk u[D ;ed/jB. fJj r'd b?D dh fJZSk tkb/ ~bzph T[vhe ftZu oyD dh pikJ/ fJe T[uBzpo d/ Bkb tkbh fJe gkodoFh gqDkbhj? ns/ fJ; Bkb wBwkBh ftZu th eN"shj't/rh. feT[Ife j[D r'd d/D tkbhnKJ/iz;hnK e'b fJj c?;bk b?D dk nfXekoBjhI ofj iKdk j? fe fe; gfotko d/bJh fejV/ pZu/ dk w/b ;jh oj/rk.

;wki dh f}zw/tkoh;wki dh f}zw/tkoh;wki dh f}zw/tkoh;wki dh f}zw/tkoh;wki dh f}zw/tkoh

eJh j'oBK d/F ftZu nfij/ pZfunKdh f}zw/dkoh ;oeko nkgD/ T[go b?Idhj?. go ;kv/ d/F ftZu fJ; soQK d/ pZu/jw/Fk ;oeko T[s/ Gko jh ;wM/ iKd/oj/ jB. ;oekoK d/ Bkb fJj ;wki dhf}zw/dkoh th j? fe nfij/ nBkE ns/ p/;jkok pZfunK ~ th fJe gSkD fwb/.fJBQK bJh pkb ;zGkb xoK dk fJeouBkswe YKuk fte;s j't/ fiE/ fJBQKpZfunK dh gVQkJh fbykJh ns/ T[BQK dh;woZEk nB[;ko ;wkiheoB dh Gog{oftt;Ek j't/. sK jh nkT[D tkb/ ;w/IftZu n;hI fJBQK pZfunK ~ ;wki dk;orow ns/ T[sgkde fjZ;k pDkT[DftZu ekw:kp j' ;ed/ jK. fJ; dh ewhekoB fJBQK pZfunK dk ngokX irs dkfjZ;k pDBk ns/ ;wki fto'Xh G{fwek ftZunkT[Dk jh ;[Gkte ejkJ/r. }kfjo j? fefJ; s'I puD bJh Gkosh ;wki ~ nZr/tX e/ :sB eoBk j't/rk.

(b/ye fJb?eNqkfBe whvhnk ftZu fJe djke/

s'I tZX ;w/I s'I ezw eo fojk j?)

e-mail :[email protected]

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 65

;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk;wkfie ;[oZfynk

;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ ik oj/ :sB;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ ik oj/ :sB;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ ik oj/ :sB;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ ik oj/ :sB;oeko tb'I ;wkfie ;[oZfynk bJh ehs/ ik oj/ :sB

;H;H ShBk;H;H ShBk;H;H ShBk;H;H ShBk;H;H ShBk

;/ th d/F ftZu fwbD tkbh;wkfie ;[oZfynk T[; d/F d/

ftek; dk ;{ue j?. ;wkfie ;[oZfynk d/nXhB p/o'}rkoh GZsk, p[Ykgk g?BFB,f;js ;j{bsK iK f;js phwk, ftXtkg?BFB, w[cs ftZfdnk, jo fJe bJhy[oke nkfd nB/e t;s{nK ns/ ;/tktK dhftt;Ek ehsh iKdh j?. nZieZbQ d[BhnK d/fte;s d/FK fit/I nwohek, e?B/vk, iowBh,coK;, n;Nq/bhnk nkfd ftZu o'}rko iKp/o'}rko GZsk, ;hBhno f;Nh}B bJh,T[BQK d/ r[}ko/ dh g?BFB s'I fJbktkf;js phwk d/ nXhB, fJbki bJh g{o/you fwbD tkbhnK ftt;EktK ehshnKrJhnK jB. ftek; eo oj/ d/FK fiBQKftZu Gkos nkT[Idk j?, fte;s d/FK ftZufwbD tkbhnK ;j{bsK dh soi T[s/ T[j'fijhnK ;/tktK gqdkB eoB d/ :sB eooj/ jB. go ;oeko dh nkwdB fJ;bJh w[Zy sZs j?. fijVh ;oeko e'bf}nkdk nkwdB j?, T[j f}nkdk ;/tktKgqdkB eo ;edh j? go nkwdB dhwip{oh eoe/, ;oeko tb'I nkgDh ;woZEknB[;ko ;wkfie ;/tktK dh wksok fBFfusehsh iKdh j?.

;wkfie ;[oZfynk d/ fJfsjk; ftZu,Gkt/I g[oksB ;fwnK s'I jh ;oekoK tb'Iy[oke ns/ j'o b'VhIdhnK t;s{nK dhtzvpko/ ikDekoh fwbdh j? go 20thI ;dhd/ gfjb/ 25 ;kbK ftZu fJ; ;zpzXh jod/F dh ;oeko tZvh gZXo T[s/ u/sB j' e/nkgD/-nkgD/ d/F ftZu ;wkfie ;[oZfynk

d/ gqpzXK ftZu o[M rJhnK ;B. 1917ftZu o{; d/ fJBebkp Bkb fJ; dk w[ZYpZMk ;h id'I o{; ftZu o'}rko dk nfXekofJe w[Ybk nfXeko pDk fdZsk frnk ;hfi; dk noE ;h fe i/ fe;/ ~ o'}rkoBjhI fwbdk sK ;oeko tb'I T[; ~ fwbDtkbh sB]kj fdZsh ikt/rh, fJ; d/ Bkbjh wB[Zyh ftek; dhnK ;kohnK b'VK bJhtZy-tZy soQK dhnK t;s{nK ns/ ;/tktKjo fJe dh gj[zu sZe ehshnK rJhnK.o{; ftZu j'o d/FK d/ fwb ikD eoe/, id'IT[j ;'thns ;zx d/ o{g ftZu fJe ftFkbd/F pfDnk ;h sK T[BQK ;kfonK bJh,;wkfie ;[oZfynk ;oeko dh f}zw/tkoh ;h.d{;oh soc gZSwh d/FK dhnK ;oekoK B/;wkitkdh ns/ efwT{fBN;N ftukoXkokd/ gqGkt ~ xZN eoB bJh nkgD/-nkgD/d/F ftZu ;wkfie ;[oZfynk ~ tXkT[Dk F[o{eo fdZsk ns/ nZieZbQ, :{og, nwohek,nk;N/qbhnk nd/ ;ko/ d/FK ftZu jo ftneshnkgD/-nkg ~ ;wkfie s"o s/ nkgDhnK;kohnK b'VK ns/ ;/tktK bJh ;[oZfyns;wMdk j?.

Gkos dh ;[szsosk s'I pknd fJedwd/F Go d/ ;zrfms eko]kfBnK ns/ tZv/tgkfoe ndkfonK ftZu fJe sK fJbkins/ d{;ok gqkthv?IN czv dh ftt;Ek ~bkr{ ehsk frnk. eko]kfBnK ftZu i/e'Jh d[oxNBk j' ikt/ sK T[; jkbs ftZuT[; ftnesh ~ T[; dh B"eoh d/ ;w/IsZe g{oh sB]kj ns/ T[; Bkb jh T[;dk w[nkt}k fwbD dh ftt;Ek ehsh

rJh. fJ; gqkthv?IN czv bJh feoshnK d/Bkb-Bkb T[; gqpzfXe fJekJh tb'I :'rdkBgkfJnk iKdk j? ns/ ;oeko tb'I nkgD/fjZ;/ dh okFh T[; feosh d/ yks/ ftZuiwQK eokT[Dh g?Idh j?, fi; d/ Bkb T[; ~ftnki ndk ehsk iKdk j?. Gkt/I fe b'VnB[;ko T[j feosh nkgDh iwQK ehshgqkthv?IN dh oew ftZu'I eo}k th b? ;edk;h, go T[; dh ;/tkw[esh T[s/ T[; ~g{oh oew fwb iKdh ;h. fBZih ndkfonKftZu g?BFB dh ftt;Ek BjhI fJ; bJhgqkthv?IN dh fJe tZvh okjs fdZsh iKdh j?sK fe T[j ;/tkw[es feosh nkgDhnKb'VK dh g{osh eoB ftZu w[Ffeb wfj;{;Bk eo/. ;zrfms y/so ftZu 1991 sZesK pj[s tZvk tkXk j'fJnk go 1991 s'Ipknd ngDkJ/ rJ/ nkofEe ;[XkoK d/wkvb ftZu Gkt/I d/F d/ ftek; ftZu sKpj[s tZvk tkXk j'fJnk go ;zrfms y/softZu T[; o\sko Bkb tkXk Bk j'fJnk,fco th fBZih y/so d/ tZv/ y/so ftZu;wkfie ;[oZfynk d/ nXhB fJj tZvhokjs fwb ojh j?.

Gkt/I fe ;ko/ jh ;oekoh ndkfonKftZu e/Ido iK oki ;oeko d/ eowukohnKbJh g?BFB dh ;j{bs gqkgs j?, gofBZih y/so ns/ j'o ezwK ftZu g?BFB dh;j{bs BjhI ;h fwbdh. 1999 s'I 2004sZe dh ;oeko tb'I fJ; tZvh ewh ~wfj;{; ehsk frnk ns/ fte;s d/FK dhsoi T[s/ fJe g?BFB ;ehw ubkJh rJhfi; dk bkG jo/e ~ gqkgs j' ;edk

fefefefefe

66 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

;h. fJ; g?BFB :'iBk dk BK ;h @nNbg?BFB :'iBk# fJ; ;ehw d/ nXhB ;wkid/ jo tor ~ fJj ;j{bs fdZsh rJhfe T[j nkgD/ tb'I brksko fJ; ftZufjZ;k gkT[D s'I pknd nkgDh iwQK g{zih d/nXko T[s/ T[wo Go bJh g?BFB dk bkGb? ;edk j?. fJ; ftZu gkJ/ rJ/ftneshrs :'rdkB d/ nXko T[s/ fJ;g?BFB dh oew s?n ehsh iKdh j?. fJ;jh ;w/I ftZu fJ; rZb ~ wfj;{; ehskfrnk ;h fe Gkt/I Gkos nBki ftZu Bkf;oc ;t?-fBoGo ;r'I nBki dk fBo:ksekoj? go fco th e[ZM b'eK dh nBki sZegj[zu BjhI. fJ; ewh ~ d{o eoB dhykso e/Ido ;oeko tb'I 25 d;zpo 2000ftZu nzd'fsnk nzB :'iBk# F[o{ ehshrJh. fJ; :'iBk j/m rohph o/yk s'I EZb/T[BQK gfotkoK dh gSkD ehsh iKdh j? i'nkgDhnK nBki b'VK bJh ;oeko dh;jkfJsk b'VhIdhnK jB. fco T[BQK bJhftF/F okFB ekov ikoh ehs/ iKd/ jBfi; nB[;ko T[BQK gfotkoK bJh nBki dkfJe fBFfus e'Nk fwfEnk iKdk j? fi;d/ sfjs T[BQK ~ fonkfJsh ehws T[s/eDe, u"b, dkbK nkfd dh g{osh ;oekotb'I ubkJhnK iKdhnK d[ekBK okjhI eotkJhiKdh j?. j[D sZe fJ; ;ehw ftZu d'tko tkXk ehsk frnk j? fijVk gfjbhtko i{B 2003 ftZu ns/ fco nr;s2004 ftZu ehsk frnk. fJ; ;ehw d/nXhB brGr d' eo'V gfotkoK ~ pj[sfonkfJsh ehws T[s/ nBki fdZsk iKdkj?. nNb phwk :'iBk ubkT[D s'I pkndiBtoh 1, 2004 ~ g?BFB dh fJe j'o;ehw F[o{ ehsh rJh fi; ~ Gkos d/wB[Zyh ;kXBK d/ ftek; ftGkr tb'I F[o{ehsk frnk. fJ; ;ehw d/ nXhB joftnesh tb'I fJ; okFNoh g?BFB ;ehwdk bkG fbnk ik ;edk j?. g?BFB dhoew ftensh tb'I gkJ/ rJ/ :'rdkB T[s/fBoXkos j[zdh j? i/ T[j nkgDh ;/tk d/d"okB, tZX tN"sh eotk e/ f}nkdk :'rdkB

gkT[Idk j? sK T[j f}nkdk g?BFB dkjZedko j't/rk s/ xZN :'rdkB gkT[D dhjkbs ftZu T[; ~ xZN g?BFB fwb/rh.

Gkt/I fe d/F Go ftZu w[cs ns/bk}wh ftZfdnk dh ftt;Ek ehsh rJh j?go ni/ th d/F Go ftZu ;kyosk dof;oc 74 gqfsFs j? id fe 100 ftZu'I26 pZu/ nkgDh ftZfdnk fwvb s'I gfjbKjh SZv iKd/ jB. fJBQK pZfunK ~ftZfdnk d/D bJh Gkos dh e/Ido ;oekoB/ fJe j'o ;ehw 5 wJh 1988 ~ F[o{ehsh fi; dk BK ;h @@okFNoh ;kyoskfwFB gq'rokw##. fJ; ftZu 15 s'I 35;kb sZe d/ pkbrK ~ ftZfdnk d/D dhftt;Ek ehsh iKdh j? ns/ j[D sZe fJ;;ehw d/ nXhB brGr 8 eo'V pkbrK~ ftZfdnk fdZsh ik u[Zeh j?.

Gkos dh 127 eo'V d/ brGr t;'IbJh ;zGt BjhI fe jo fJe ~ ;zrfmsy/so ftZu o'}rko fwb/, fJ; bJh ;t?-o'}rko ~ T[sFkfjs ehsk frnk. ;t?-o'}rko dh nkgDh wjZssk j?, fJ; bJhi{B 2011 ftZu ;t?-o'}rko Bkb T[gihtekewkT[D bJh fJj ;ehw ukb{ ehsh rJhfi; s'I j[D sZe e'Jh 35,000 eo'V o[gJ/you ehs/ rJ/ jB. fJ; ;ehw d/ nXhBfeZs/ dh f;ybkJh d/D dh ftt;Ek j?,fi; ftZu ;t?-;jkfJsk ro[ZgK ~ tZy-tZyg/fFnK ftZu bkfJnk iKdk j?.

Gkt/I fe Gkos ftZu nBki d/ tZv/Gzvko jB go fco th fijV/ b'e y[okes'I fJ; eoe/ tKM/ ofj iKd/ jB fe T[BQKe'b yohd Fesh BjhI, fJ; ewh ~ g{okeoB bJh Gkos ftZu 2007 ftZu fJefJfsjk;e n?eN, okFNoh y[oke ;[oZfynkn?eN pDk e/ okFNoh y[oke ;[oZfynkfwFB F[o{ ehsk frnk fi; d/ nXhBrohp tor d/ T[BQK b'eK bJh 2 o[gJ/feb' u"b, fJe o[gJ/ feb' eDe d/D dhftt;Ek ehsh rJh. fJ; y[oke dh ;[oZfynk~ ;oeko dh ek~Bh f}zw/tkoh pDkfJnk

frnk fi; bJh d/F d/ fgzvK ftZu ofjDtkb/ 75 gqfsFs ns/ FfjoK ftZu ofjDtkb/ 50 gqfsFs b'eK bJh y[oke ~;[oZfyns ehsk frnk. fJ; gqeko d/F dh67 gqfsFs t;'I ~ y[oke ;[oZfynk d/x/o/ ftZu fbnKdk frnk ns/ e/Ido ;oekod/ jo ;kb d/ piN ftZu 1H25 bZy eo'Vo[gJ/ s'I tZX oew fJ; wd s/ ;pf;vhd/D bJh you ehsh iKdh j?.

;wkfie ;[oZfynk tZb tXfdnK j'fJnK

6 \otoh 2006 ~ gk; ehsk frnk@wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o'}rko }kwBh

n?eN## fJe j'o tZvh e'fFF j?. fJ; d/sfjs fgzvK dhnK gzukfJsK d/ okjhI fgzvK

d/ gfotkoK ftZu'I fJe ~ wod iK n"os~ ;kb ftZu xZN'-xZN 100 fdBK dk

o'}rko d/D dh }kwBh fdZsh iKdh j?.F[o{ ftZu fJ; ;ehw ~ Gkos d/ 60

f}fbQnK ftZu F[o{ ehsk frnk ;h gonZieZbQ d/F Go d/ jo gqKs ftZu fJ; ~

bkr{ eo fdZsk frnk j?. e/Ido ;oekotb'I fJ; wd bJh ;kbkBk 40,000 eo'Vo[gJ/ s'I tZX you ehsk iKdk j?. fJ;

;zpzXh fdZsh ikD tkbh T[ios fijVh2009 ftZu f;oc 120 o[gJ/ gqfs fdB

;h, T[; ftZu tXdhnK j'JhnK ehwsKeoe/ tkXk ehsk iKdk j? ns/ nkT[D tkb/

;w/I ftZu fJ; d/ xZN'-xZN 100 fdBKftZu j'o tkXk eoB dh sith} j?.

2005 ftZu wK pDB tkbhnK n"osKbJh iBBh ;[oZfynk :'iBk F[o{ ehsh rJhfi; d/ nXhB T[BQK n"osK ~ fJe tkopZuk g?dk j'D tes iD/g/ ftZu ;jkfJskd/D dh ftt;Ek j?. fJ; ~ gfjbKnes{po 1975 ~ J/ehfeqs pkb ftek;;/tktK d/ o{g ftZu F[o{ ehsk frnk ;hfi; d/ nXhB 6 ;kb s'I xZN T[wo d/pZfunK ftZu ns/ T[BQK dhnK wktK d/e[g'FD dh jkbs ftZu ;jkfJsk d/D dkgq'rokw j?. fJBQK ;ehwK ftZu tkXk eofdnKj'fJnK 2010 ftZu fJe j'o ;ehw F[o{

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 67

ehsh rJh fi; d/ nXhB 19 ;kb s'I tZXT[wo dhnK n"osK d/ gfjb/ d' pZfunK d/iBw T[s/ 4000 o[gJ/ dh ;jkfJsk d/Ddh ftt;Ek ;h.

e/Ido ;oeko dhnK ;ehwK ;ko/ jhd/F Bkb ;zzpzfXs jB fJj fe;/ fJe y/soiK fJe gqKs bJh BjhI. fJBQK ;ehwK ftZuiK sK ;ko/ dk ;kok you e/Ido ;oekotb'I ehsk iKdk j? iK oki ;oekoK ~T[BQK ;ehwK bJh e[ZM fjZ;k gkT[D bJhfejk iKdk j?. fijVhnK ;oekoK T[;ftZu b'VhIdk fjZ;k gk fdzdhnK jB T[je/Ido dhnK ;ehwK dk tZX bkG T[mkb?IdhnK jB ns/ fijVhnK ;oekoK fJBQKbJh g{ok fjZ;k BjhI gkT[IdhnK iK T[sFkjBjhI b?IdhnK T[j T[BQK e/Idoh ;ehwK dkg{ok bkG BJhI T[mk ;edhnK.

fwv v/ whb dh ;ehw e/Ido ;oekotb'I ;ko/ jh d/F bJh F[o{ esh rJh j?fJ; ;ehw dk w[Zy T[d/F, T[BQK pZfunK ~T[sFkfjs eoBk j? fiBQK d/ wK-pkg dhnkwdB xZN j?, fJ; ;ehw ~ ;{p/ d/;oekoh ;e{bK ftZu oki ;oekoK tb'Ibkr{ ehsk iKdk j?. wB[Zyh ;kXBK d/ftek; ftGkr tb'I fJj ;ehw nr;s15, 1995 ~ F[o{ ehsh rJh ;h fi; d/nXhB ezw eoB tkb/ fdBK ftZu ;oekoh;e{bK d/ ;ko/ pZfunK ~ d[gfjo dk ykDkw[cs ftZu ;e{b d/ eowukohnK tb'I

eoBk pj[s }o{oh j?. fJ; d/ nXhB jogfotko p?Ie ftZu }ho' p?b?I; Bkb nkgDkyksk y'bQ ;edk j? ns/ T[j id th ukj/5000 o[gJ/ sZe dk Uto vokcN iK

ftZsh wdd b? ;edk j?. id'I fgSb/3000 o[gJ/ iwQK eotk d/t/ sK T[j fco

5000 o[gJ/ b? ;edk j?. n;b ftZufgzvK ftZu ofjD tkb/ f}nkdkso ftnesh

f;oc 5000 o[gJ/ sZe jh eo}k b?Id/jB. fJ; gqeko fJ; Bkb d/F Go d/

b'eK ~ fJe tZvh okjs fdZsh rJh j?.fJ; iB XB :'iBk Bkb jh T[BQK b'eK dh

g?BFB ~ th i'fVnk frnk j?.

gzikp ;oeko tb'I e/Ido tb'I ubkJhnK

rJhnK ;wkfie ;[oZfynk dhnK ;ehwKfit/I y[oke ;[oZfynk n?eN, wjkswK rKXh

o'}rko }kwBh n?eN, fwv v/ whb ;ehw,okFNoh g?BFB ;ehw nkfd ;G ;ehwK

dk bkG fbnk iKdk j? feT[Ife T[j d/FGo bJh jB. fJ; s'I fJbktk th fJ;

y/so ftZu gzikp ;oeko tb'I Grs g{oBf;zx f;js phwk :'iBk j? fi; d/ nXhBT[; ftnesh ~ fi; B/ fJj phwk ;ehw

bJh j't/, 50000 o[gJ/ sZe d/ fJbki dh;j{bs fdZsh iKdh j?. ;oeko tb'I p[Ykgkg?BFB, ftXtk g?BFB, ngzr g?BFB dhnK;ehwK ns/ fJe j'o ;ehw rohp torKbJh nkNk-dkb ;ehw ;wkfie ;[oZfynkd/ nXhB gzikp ;oeko tb'I ubkJhnK ikojhnK ;B. p[Ykgk g?BFB ftZu gfjbK500 o [gJ / g q fs wjhB k ftXtkbJh ns/ 500 o[gJ/ ngzr ftneshnKbJh ;h fi; ~ oki ;oeko tb'I j[D tXke/ 750 o[gJ/ gqfs wjhBk eoB dhsith} j?. fJ; s'I fJbktk wkJh Gkr'fJ;soh Fesh ;ehw, ns/ gzikp ;oekotb'I j[fFnko ftfdnkoEhnK bJh tih\k;ehwK jB.

(b/ye T[xk noEFk;soh ns/ ;[szso gZsoeko

j?.)

e-mail :[email protected]

fdZsk iKdk j?. fJ; dk w[Zy T[d/F;kyosk do ftZu tkXk eoBk ns/ pZfunK~ ftZfdnk ftZu/ jh SZvD s'I o'eDk j?.nZieZbQ fJj ;ehw ;ko/ jh Gkos ftZuoki ;oekoK tb'I ubkJh ik ojh j?.

d/F Go ftZu ;wkfie ;[oZfynk tXkT[D

bJh j'o th eJh ;ehwK ukb{ jB fiBQK

ftZu'I e[ZM jB e;s{opk rKXh pkfbek

ftZfdnkfbnk, fi; ~ i[bkJh 2004 ftZu

F[o{ ehsk frnk ;h ns/ fJ; d/ nXhB

fojkfJFK, ;e{bK ftZu nB[;{fus ikshnK,

nB[;{fus iBikshnK ns/ j'o gSV/ torK

d/ pZfunK bJh fijV/ rohph dh o/yk s'I

EZb/ jB T[BQK bJh ftZfdne ;j{sbK

gqdkB ehshnK iKdhnK jB. fJ; d/

fJbktk dhB fdnkb ngzr w[V t;/pk

;ehw fijVh 2003 ftZu F[o{ ehsh rJh

;h T[; ftZu T[BQK ngzr ftneshnK ~

pokpo d/ w"e/ gqdkB eoB dk tksktoB

pDkT[D ftZu wdd fdZsh iKdh j?. ;toB

i?:zsh rokw ;t? o'}rko :'iBk fi; ~ 1

ngq?b 1999 ~ F[o{ ehsk frnk ;h, T[;

d/ nXhB ;t?-;jkfJsk ro[gK d/ okjhI

rohp gfotkoK bJh o'}rko d/ w"e/ g?dk

ehs/ iKd/ jB.

;wkfie ;[oZfynk ftZu @gqXkB wzsohiB XB :'iBk# fijVh nr;s 28, 2014~ F[o{ ehsh rJh ;h, T[; dk f}eo

68 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

pd @N'g'rqkch# w'N/ s"o s/ Xoshdh ;sj d/ ft;fsqs nfXn?B

d/ toDB bJh fJ;s/wkb ehsk iKdk j?.fJj Xosh d/ fe;/ G{-Gkr d/ G"fsebZSDK Bkb ;zpzX oZydk j?. fJBQK ftZugjkV, xkNhnK, dfonk, MhbK, ;w[zdo,wjK;kro ns/ wB[Zy tb'I ehs/ pdbknfit/I ;VeK, g[b, pzBQ, o/bt/ gNVhnK ns/Ffjo Fkwb jB.

N'g'rqkch dk T[d/F fe;/ bZSD dk;EkB fBoXkos eoBk j? fit/I neFK;,bzpeko ns/ T[ukJh. fJj ;ot/yD dhgqEk Bkb pj[s B/fVT[I i[fVnk j'fJnk j?,i' fJe d{;o/ ;EkB d/ ;zpzX ftZu fpzd{nKdk ;EkB doi eoB dh gqfefonk j?.N'g'rqkch BeF/ f;tb fJzihBhnoK, tksktoBgqpzXeK, Ffjoh :'iBkekoK ns/ pkjo x[zwDfcoB d/ F"ehBK tb'I fJ;s/wkb ehs/ iKd/jB. fJBQK dh tos'I jzrkwh ;/tktK d/DtkbhnK J/iz;hnK ns/ fJfsjk;ekoK tb'Ith ehsh iKdh j?. fJe N'g'rqkchBeFkfszB nk:kwh G{-;sj dk d' nk:kwhfusqD j[zdk j?. o{g o/yk, ozr, fuzBQK,e/pb ns/ d{;o/ G{r'fbe fusqDK d/ ;[w/bBkb @N'g'rqkch# BeF/ Xosh dh ;sj T[s/e[dos ns/ wB[Zy tb'I pDkJ/ bZSDK dkneko ns/ ;EkB dZ;d/ jB.

ftnkge tos'I ftZu fbnKdh ik ojhN'g'rqkch seBhe f;ZXk ;ot/yD j?. fJ;gqfefonk ftZu ;wsb eoB d/ :zsofit/I EhUv/bkJhN; dh tos'I ck;bk ns/e'D dh fwDsh eoB bJh ehsh iKdh j?.fJj N'g'rqkch BefFnK bJh w[Yb/ nzeV/g?dk eodk j? fi; ftZu fvihNb fusqDgqDkbhnK Fkwb jB. fJ; ikDekoh ~

eh s[;hI ikDd/ j'/<eh s[;hI ikDd/ j'/<eh s[;hI ikDd/ j'/<eh s[;hI ikDd/ j'/<eh s[;hI ikDd/ j'/<

N'g'rqkchN'g'rqkchN'g'rqkchN'g'rqkchN'g'rqkch

FFFFF

d{ihnK gqDkbhnK Bkb i'V e/ tofsnk ik

;edk j? fit/I fe jtkJhc'N'rqkch ns/

T[grqfj fuZsqD sK fe }whB d/ fe;/ yk;

sb iK N[eV/ dh w[ezwb s;tho gqkgs j'

;e/. wjK;kro dh fwDsh ;'Bo BeFk

ftXh okjhI ehsh iKdh j? fi; ftZu gkDh

j/mK w"i{d fJe ;gheo s'I nktk} dk

ezgB gkDh ftZu th G/fink iKdk j?.

nktk} dhnK sozrK gkDh ftubhnK t;s{nK

d[nkok gqrNkJhnK iKdhnK jB fit/I fe

wjK;kroh sb, w{zr/ ns/ gDv[ZphnK.

fJBQK nktk}K dh fwDsh wkJhe'qc'B d[nkok

ehsh iKdh j?. r{zi tb'I tkg; gosD

bJh fizBk ;wK fbnk iKdk j? T[j

gqfsfpzps t;s{ d/ ck;b/ d/ nB[gkse

j[zdk j?. fJj nzeV/ Xosh j/mb/ fJbke/

d/ BeF/ pDkT[D ftZu wdd eod/ jB.

seBheK ftZu soZeh j'D Bkb j[D

rb'pb g'}hFfBzr f;;Nw (ih gh n?;),

tXhnk ;Ekfgs B?thr/FBb T[gfrqjK

d/ B?`Ntoe dh wdd Bkb }whBh;ot/yDekoK ~ e[ZM c[ZNK d/ nzdo jhfyfsih ;EkB fBoXkos eoB ftZu wddeodk j?, pj[s d{o d[okv/ fJbkfenK ftZuth fiE/ ;ot/yD dhnK otkfJsh seBheKdk fJ;s/wkb ;zGt BjhI. 3-vh g/FekohfszB nk:kwh wkvb dk fBowkD eoBbJh jtkJh fuZsoK iK T[gfrqjK dkfJ;s/wkb eodh j? fi; bJh ezfgT{No;kcNt/no dh tos'I ehsh iKdh j?.jtkJh c'N'rqkch ns/ c'N'rqkw?Noh tZy-tZye'DK s'I s;thoK b? e/ T[; ~ i'V fdzd/jB ns/ ;EkBK$t;s{nK d/ ;jh ;EkB dkfj;kp bkT[D bJh fsqe'Dh gqfefonk dkfJ;s/wkb ehsk iKdk j?. tZy'-tZy ;?I;ob? e/ ikD tkb/ d{i/ T[grqfj th S/sh jhBeF/ pDkT[D bJh jtkJh c'N'rqkch Bkbpdb ikDr/. fJ; Bkb BeFk pDkT[DiK T[; ftZu ;[Xko eoB bJh b'VhIdk ;wKekch xN ikt/rk ns/ ;w[Zuh e[Fbsk ftZuth tkXk j't/rk.qq

:'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017 69

Gkos ~ ikDB - ;wMD bJhGkos ~ ikDB - ;wMD bJhGkos ~ ikDB - ;wMD bJhGkos ~ ikDB - ;wMD bJhGkos ~ ikDB - ;wMD bJhgVQ' L

gqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkr tb'I gqekFstb'I gqekFstb'I gqekFstb'I gqekFstb'I gqekFs

;q/FN, o"ue ns/ frnkB Gog{o g[;seK;q/FN, o"ue ns/ frnkB Gog{o g[;seK;q/FN, o"ue ns/ frnkB Gog{o g[;seK;q/FN, o"ue ns/ frnkB Gog{o g[;seK;q/FN, o"ue ns/ frnkB Gog{o g[;seK

gqekFB ftGkr okFNoh B/sktK dhnK ihtBhnK ns/ fJfsjk;, ebk, ;z;feqsh, ftfrnkB, pB;gsh, ;zdoG nkfd tZy tZyftfFnK T[s/ ns/ pkb g[;seK gqekFs eodk j?. 100 yzvK ftu ;zg{oD rKXh ouBktbh gqekFB ftGkr dh fJe wjZstg{oDT[gbpXh j?. d/F ns/ d/F tk;hnK pko/ Gog{o ikDekoh d/D tkbhnK bkGdkfJe s/ frnkB tXkT[D tkbhnK g[;seKfjzdh, nzro/}h, gzikph s/ j'o Gkosh GkFktK ftu T[gbpX jB. ftGkr fjzdh, nzro/}h, gzikph s/ j'o Gkosh GkFktKftu gZsoektK th gqekFs eodk j?.

e[M wjZstg{oD gzikph gqekFBe[M wjZstg{oD gzikph gqekFBe[M wjZstg{oD gzikph gqekFBe[M wjZstg{oD gzikph gqekFBe[M wjZstg{oD gzikph gqekFB

• Gkosh ftfrnkB d/ ukBD w[Bko/ • vkfJpNh} d/ Bkb ihD dh ebk • :[Zr g[oF ;odko ;toB f;zx

• nZXh u[zM tkbh fuVh • FjhdK d/ ]s • r[o{ BkBe s'I r[o{ rzqE ;kfjp se

• Grs f;zx L nwo ftdo'jh • Gkos d/ b'e Bku • eqKshekoh n}hwT[bk ]K

• Fjhd eosko f;zx ;okGk • ;fsr[o{ okw f;zx s/ e{ek bfjo • eqKshekohnK dk pugB

• Gkos SZv' nzd'bB • fcZv{ cb{ro • Gkos dhnK b'e eEktK

• d/F-ftd/F d/ wjKg[oF • gzikp d/ b'e Bku • oftzdo BkE mke[o dhnK pkb ejkDhnK

• Gkos d/ r"ot rqzE • \o} dh gSkD • Gkos dhnK g[okDhnK :kdrkoK

• fdb d/ o'r s'I e?I;o se • ebgBk uktbk • Gkos ftu nzro/}h oki (Gkr gfjbk)

• ftfrnkBhnK dhnK ihtB eEktK • Gkos d/ gzSh • Gkos ftu nzro/}h oki (Gkr d{ik)

• 1857 dk ;[szsosk ;zrqkw • fdnkb f;zx wihmhnk • Gkosh ;fGnkuko dh Mkeh

g[;seK fJBQK ftZeoh e/IdoK T[s/ T[gbpX jB Lg[;seK fJBQK ftZeoh e/IdoK T[s/ T[gbpX jB Lg[;seK fJBQK ftZeoh e/IdoK T[s/ T[gbpX jB Lg[;seK fJBQK ftZeoh e/IdoK T[s/ T[gbpX jB Lg[;seK fJBQK ftZeoh e/IdoK T[s/ T[gbpX jB L• ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh - 110 003 (\'B-24365610)

• jkb BzL 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh -110 054 (\'B-23890205)

• 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh -400 614 (\'B-27570686)

• 8, n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700 069 (\'B-22488030)

• @J/# ftzr, okikih GtB, p/;?IN Bro, u/BZJh - 600 090 (\'B-24917673)

• gq?`; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow - 695 001 (\'B-2330650)

• pbke BzL-4, gfjbh wzf}b, rqfjebg ezgb?e;, n?wHi/Ho'v, BkwgZbh, j?dokpkd -500 001 (\'B-24605383)

• gqEw sb, @n?`\# ftzr e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb"o - 560 034 (\'B-25537244)

• fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigZE, gNBk -800 004 (\'B-2683407)

• jkb BzL1, d{ih wzf}b, e/Idoh GtB, ;?`eNo-n?u, nbhrzi, byBT{ - 226 024, (\'B-2225455)

• nzphek ezgb?e;, gfjbh wzf}b, :{e' p?Ie d/ T[go, gkbdh, nfjwdkpkd -380 007 (\'B-26588669)

• e/He/HphHo'v, BthI ekb'Bh, wekB BzL7, u/Bhe[ZNh, r[tjkNh-781 003 (\'B-2665090)

gqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkrgqekFB ftGkr;{uBk ns/ gq;koD wzsokbk;{uBk ns/ gq;koD wzsokbk;{uBk ns/ gq;koD wzsokbk;{uBk ns/ gq;koD wzsokbk;{uBk ns/ gq;koD wzsokbk;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003

70 :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, :'iBk, i[bkJh, 2017

PUBLICATIONS DIVISION

Ministry of Information & Broadcasting

Soochna Bhawan, CGO Complex,

Lodhi Road, New Delhi-110003

COMMERCIAL ADVERTISEMENT RATES FOR DPD JOURNALS

(w.e.f. 15th March, 2016S. Name of Journal Inside Text Page Back 2nd 3rd

No. Cover Cover Cover

Page Page

(Rate for each Journals Colour Colour Black & White Black & White Full Full Full

for one edition (Full Page) (Half Page) (Full Page) (Half Page) Page Page Page

1 Yojana (English) 35,000 20,000 25,000 15,000 10,0000 70,000 70,000

2 Yojana (Hindi) 25,000 15,000 18,000 11,000 75,000 50,000 50,000

3 Kurukshetra 20,000 12,000 15,000 10,000 30,000 27,000 25,000

(English & Hindi)

4 Ajkal (Hindi& Urdu) 10,000 6,000 7,000 5,000 15,000 12000 11000

5 Yojana (Urdu/Punjabi/ 70,00 4,500 5,000 3,000 10,000 9000 8000

Oriya/Assamese/

Gujrati/Malayalam)

6 Ball Bharti 10,000 15,000 12,000 11000

7 Yojana (Bengali/Telgu/ 13,000 8,000 10,000 6,000 20,000 17,000 15000

Marathi/Tamil/Kannada)

COMMERCIAL ADVERTISEMENT RATES FOR INDIA/BHARAT**

India Bharat

Colour Black & White Colour Black & White

Full Page 40,000 25,000 25,000 15,000

2nd Cover Page

3rd Cover Page 70,000 50,000

** Rates of Advertisement tariff in India & Bharat annual reference are inclusive for print & electronic version

Note :

2nd cover page of magazines will be reserved for the DAVP and Government Organizations. The above rate are

only for PSU advertisement.

* 2 % extra discount on each additional insertion of advertisement subject to maximum discount of 40%

Mechanical Details

Yojana Ajkal/Kurukshetra Bal Bharti

Overall Size 19.5 x 27cms 21 x 28 cms 18 x 24 cms

Print Area 17 x 23 cms 17 x 24 cms 15 x 19.5 cms

Advertisement material - Artpull/Artwork/CD/Positives

Full advance payment by D.D. in favour of ADG(I/c), Publications Division, M/o I&B payable at New

Delhi. Advertisement material and payment to be sent to the Business Manager (Advt.), Advertisement Unit, Publications

Division, Room No. 48-53, Soochna Bhawan, CGO Complex, Lodi Road, New Delhi-1100 03. E-mail :

[email protected]. For any other query please contact at 011-24367453.


Recommended