Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3

7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3

http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 1/539



Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto







M. T U L L I I

CICERONIS

O P E R U M

TOMUS TERTIUS:

PHILOSOPHICORUM ALTER.

O X O N I I,

E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO.

M DCC LXXX in.



IHElNSTITiJTEOF W STUOIES

10 ELMCLEY r .---.wî

l\^n /•• '-^ ^ <

JA



M. T U L L I I

I C E R O N I S

D E

DIVINATIONE

LIBER PRIMUS.

I. "îr 'nr E T U S opinio efl, jam ufque ab heroicis dudla

temporibus, eaque et populi Romani et omnium

gentium firmata confenfu, verfari quandam inter

homines divinationem, quam Grsci (AâvTialw appellant, id efl,

praefenlionem et fcientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam

res et falutaris, fi modo efi; ulla : quaque proxime ad deorum

vim natura mortalis poflit accedere. Itaque ut alia nos melius

multa quam Grseci, fic huic praeflantiflima^ rei nomen noftri a

divis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt.

Gentem quidem nullam video, neque tam humanam atque

doftam, neque tam immanem tamque barbaram, quse non fig-

nificari futura, et a quibufdam intelligi, praedicique pofi!e cen-

feat. Principio Aflyrii, ut ab ultimis audoritatem repetam,

propter planitiem magnitudinemque regionum, quas incole-

bant, cum caelum ex orani parte patens atque apertum intue-

rentur, trajediones motufque fl:ellarum obfervaverunt : quibus

A 2



4 DE DIVINATIONEnotatis, qiiid culque fignificaretur, memorise prodiderunt. Qua

in natione Chaldrei, non ex artis, fed ex gentis vocabulo no-

minati, diuturna obfervatione fiderum, fi:ientiam putantur efFe-

cifie, ut praedici poflet, quid cuique eventurum, et quo quifque

fato natus eflet. Eandem artem etiam JEgyptii longinquitate

temporum innumerabilibus pasne feculis confecuti putantur.

Cilicum autem et Pifidarum gens, et his finitima Pamphylia,

quibus nationibus praefuimus ipfi, volatibus avium cantibufque,

ut certiflimis fignis, declarari res futuras putant. Quam vero

Grscia coloniam mifit in iEoliam, loniam, Afiam, Siciliam,

ItaHam, fine Pythio, aut Dodonaeo, aut Hammonis oraculo ?

aut quod bellum fufceptum ab ea fine confilio deorum efi: ?

II. Nec unum genus eft divinationis publice privatimque

celebratum. Nam, ut omittam casteros populos, nofi:er quam

multa genera complexus efl ? Principio, hujus urbis parens

Romulus, non folum aufpicato urbem condidifiTe, fed ipfe etiam

optimus augur fuifiê traditur. Deinde auguribus et reliqui re-

ges ufi : et exad;is regibus, nihil publice fine aufpiciis nec domi

nec militia) gerebatur. Cumque magna vis videretur effe et in

impetrandis confulendifque rebus, et in monfiris interpretandis

ac procurandis, in harufpicum difciplina ; omnem hanc ex

Etruria fcientiam adhibebant, ne genus efi!et ullum divinatio-

nis, quod negle<5tum ab iis videretur. Et, cum duobus modis

animi fine ratione et fcientia, motu ipfi fuo, foluto et libero

incitarentur ; uno, furente; altero, fomniante: furoris divina-

tionem Sibyllinis maxime verfibus contineri arbitrati, eorum

decem interpretes deledlos e civitate efiê voluerunt. Ex quo

genere faepe ariolorum etiam et vatum furibundas prcedidtiones,

ut Od:aviano bello Cornelii CuUeoli, audiendas putaverunt.

Nec vero fomnia graviora, fi quae ad rempublicam pertinere

vifa funt, a fummo confilio negledta funt. Quin etiam memo-ria nofi:ra templum Junonis Sofpitas L. Julius, qui cum P.

Rutilio conful fuit, de fenatus fententia refecit ex Cascilis,

Balearici filiae, fomnlo.



L I B E R P R I M U S.5

III. Atque hxc, ut ego arbitror, veteres rerum magis eventis

moniti, quam ratione dod;i, probaverunt. Philofophorum vero

exquifita quaedam argumenta, cur eflet vera divinatio, colle6la

funt. E quibus, ut de antiquiffimis loquar, Colophonius Xe-

nophanes, unus, qui deos Qffc dicerct, divinationem funditus

fuilulit. Reliqui vero omnes, praeter Epicurum, balbutientem

de natura deorum, divinationem probaverunt, fed non uno mo-

do. Nam cum Socrates omnefque Socratici, Zenoque, et hi,

qui ab eo eflent profedli, manerent in antiquorum Philofopho-

rum fententia, vetere Academia et Peripateticis confentienti-

bus .;cumque huic rei magnam audoritatem Pythagoras jam

ante tribuiffet, qui etiam ipCe augur vellet effe -, plurimifque

locis gravis au(5tor Democritus prasfenfionem rerum futurarum

comprobaretj DiccEarchus Peripateticus castera divinationis

genera fuftulit, fomniorum et furoris reliquit : Cratippufque,

familiaris nofter, quem ego parem fummis Peripateticis judico,

iifdem rebus fidem tribuit, reliqua divinationis genera rejecit.

Sed cum Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno

in fuis commentariis quafi femina quaedam fparfiffet, et ea

Cleanthes paulo uberiora fecilTet : acceffit acerrimo vir in-

genio Chryfippus, qui totam de divinatione duobus libris ex-

plicavit fententiam, uno praetc. -a de oraculis, uno de fomniis

quem fubfequens, unum librum Babylonius Diogenes edidit,

ejus auditor: duo Antipater : quinque nofter Pofidonius. Sed a

Stoicis, vel principibus ejus difciplince, Pofidonii dodor, difci-

pulus Antipatri, degeneravit Panaetius : nec tamen aufus eft

negare vim efle divinandi, fed dubitare fe dixit. Quod illi in

aliqua re, invitifTimis Stoicis, Stoico facere licuit, id, ut nos in

reliquis rebus faciamus, a Stoicis non concedetur ? prÊfertim

cum id, de quo Panastio non liquet, reliquis ejufdem difciplinse

folis luce vidcatur clarius. Sed hsc quidem laus Academice

praeftantiflimi philofophi judicio et teflimonio comprobata efl.

IV. Etenim nobifmet ipfis quaerentibus, quid fit de divina-

tione judicandum, quod a Carneade multa acute et copiofe

contra Stoicos difputata fint : verentibufque, ne temere vel falfas

6



6 DE DIVINATIONErel, vel non fatis cognitas, aiTentiamur ; faciendum videtur, ut

diligenter etiam atque etiam argumenta cum argumentis com-

paremus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de natura deorum

fcripfimus. Nam cum omnibus in rebus temeritas in aflenti-

endo, errorque turpis eft, tum in eo loco maxime, in quo ju-

dicandum eft, quantum aufpiciis rebufque divinis, religionique

tribuamus. Eft enim periculum, ne aut, negle6tis iis, impia

fraude; aut, fufceptis, anili fuperftitione obligemur. Quibus

de rebus et alias faepe, et paulo accuratius nuper, cum eflem

cum Q^fratre in Tufculano, difputatum eft.

V. Nam cum ambulandi caufa in Lyceum veniffemus : (id

enim fuperiori gymnafio nomen eft) Perlegi, inquit ille, tuum

paulo ante tertium de natura deorum: in quo difputatio Cottse,

quanquam labefadavit fententiam meam, non funditus tamen

fuftulit. Optime vero, inquam. Etenim ipfe Cotta fic difputat,

ut Stoicorum magis argumenta confutet, quam hominum deleat

religionem. Tum Quintus, Dicitur quidem iftuc, inquit, a

Cotta, et vero faepius : credo, ne communia jura migrare videa-

tur : fed ftudio contra Stoicos difterendi, deos mihi videtur

funditus tollere. Ejus orationi non fane defidero quid refponde-

am : fatis enim defenfa religio eft in fecundo libro a Lucilio

cujus difputatio tibi ipfi, ut in extremo tertio fcribis, ad veri-

tatem eft vifa propenftor. Sed, quod pra^termiftum eft in illis

libris, credo quia commodius arbitratus es feparatim id quaeri,

deque eo difleri, id eft, de divinatione, qus eft earum rerum,

qu^ fortuitae putantur, praedidiio atque praefenfio, id, fi placet,

videamus, quam habeat vim, et quale fit. Ego enim fic exifti-

mo : li lint ea genera divinandi vera, de quibus accepimus, quas-

que colimus, efle deos : viciflimque, fi dii fint, efi"e qui divinent.

VI. Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, defen-

dis, fi quidem ifta fic reciprocantur -, ut et fi divinatio fit, dii

lint, et fi dii fint, fit divinatio. Quorum neutrum tam facile,

quam tu arbitraris, conceditur. Nam et natura fignificari futura

fine deo pofTunt: et, ut fint dii, poteft fieri, ut nulia ab iis divi-



LIBER PRIMUS. 7

natio generi humano tributa fit. Atque ille, Mihi vero, inquit,

fatis eft argumenti, et ei^Q deos, et eos confulere rebus humanis,

quod efle clara et perfpicua divinationis genera judico. De qui-

bus quid ipfe fentiam, fi placet, exponam ; ita tamen, fi vacas

animo, neque habes aliquid, quod huic fermoni praeverten-

dum putes.

Ego vero, inquam, philofophiag, Quinte, femper vaco. Hoc

autem tempore, cum fit nihil aliud, quod libenter agere pof-

fim, multo magis aveo audire, de divinatione quid fentias. Ni-

hil, inquit, equidem novi, nec quod praeter caeteros ipfe fenti-

am : nam cum antiquiffimam fententiam, tum omnium popu-

lorum et gentium confenfu comprobatam fequor. Duo funt

enim divinandi genera; quorum alterum artis eft, alterum na-

turas. Quas eft autem gens, aut quas civitas, quas non aut extis

pecudum, aut monftra, aut fulgura interpretantium, aut augu-

rum, aut aftrologorum, aut fortium, (ea enim fere artis funt)

aut fomniorum, aut vaticinationum, (hasc enim duo naturalia

putantur) praedidione moveatur? Quarum quidem rerum even-

ta magis arbitror, quam caufas, quaeri oportere. Eft enim vis et

natura quaedam, quae tum obfervatis longo tempore lignificatio-

nibus, tum aliquo inftin([lu inflatuque divino futura prsnuntiat.

VII. Quare omittat urgere Carneades (quod faciebat etiam

Panastius) requirens, Jupiterne cornicem a lasva, corvum a

dextra canere juffilTet. Obfervata funt haec tempore immenfo,

et in fignificatione eventus animadverfa et notata. Nihil eft au-

tem, quod non longinquitas temporum, excipiente memoria,

prodendifque monumentis, efficere atque affequi poffit. Mirari

licet, qu£e fint animadverfa a medicis herbarum genera, quae

radicum ad morfus beftiarum, ad oculorum morbos, ad vulnera:

quorum vimatque

naturamratio

nunquamexplicavit : utiHtate

et ars eft et inventor probatus. Age, ea, quae, quanquam ex

alio genere funt, tamen divinationi funt fimiliora, videamus»

Atque etiam ventos prcemonjlratfcepefuturos

Jnftatum mare^ cumfubito, piiitufque tumefcit^



8 DE DIVINATIONESaxaque canay falis niveofpumata liquore,

'Trijlifcas certant Neptuno reddere voces :

Aut denfusJiridor cum celfo e vertice montis

Ortus, adaugefcitfcopulorumfcepe repulju.

VIII. Atque his rerum praefenfionibus prognoftica tua referta

funt. Quis igitur elicere caufas prEefenfionum poteft ? etfi vi-

deo Boethum Stoicum efle conatum : qui hadenus aliquid

egit, ut earum rationem rerum explicaret, quae in mari caslove

fierent. Illa vero cur eveniant, quis probabiliter dixerit ?

Ravafulix itidemfugiens e gurgite ponti,

Nuntiat horribiles clamans inftare procellas,

Haud modicos tremulofundens e gutture cantus,

Scepe etiam pertrifie canit de peSlore carmen,

Et matutinis acredula vocibus injiat,

Vocibus inftat, ct aj/iduas jacit ore querelas,

Cum primum gelidos rores aurora remittit,

Fufcaque nonnunqua?n curfans per littora cornix

Demerft caput, etfluSlum cervice recepit.

IX. Videmus haec ligna nunquam fere ementientia : nec

tamen, curlta fiat, videmus.

Vos quoquefgna videtis, aquai dulcis alumnce,

Cum clamore paratis inanesfundere voces,

AbfurdoquefonoJontes etftagna cietis.

Quis eft, qui ranunculos hoc videre fufpicari poffit ? Sed ineft

in rivis et ranunculis natura quaedam fignificans aliquid, per fc

ipfa fatis certa, cognitioni autem hominum obfcurior.

Mollipedefque bovesfpeBantes lumina cali,

Naribus humiferum duxere ex aerefuccum.

Non qusro, cur : quoniam, quid eveniat, intelligo.

fam verofemper viridis, femperque gravata

Lentifcus triplici folita grandefcere fcetu,

TerJrugesJundens tria tempora monftrat arandi.

Nec hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter floreat, aut

cur arandi maturitatem ad fignum floris accommodet. Hoc



LIBERPRIMUS. 9

fum contentus, quod, etlam fi, quo modo quidque fiat, ignorem,

quid fiat, intelligo. Pro omni igitur divinatione idem, quod pro

iis rebus, quas commemoravi, refpondebo.

X. Quid fcammoneaB radix ad purgandum, quid ariflolochla

ad morfus ferpentum pofiit, (qua^ nomen ex inventore reperlt,

rem ipfam inventor ex fomnio) video ; quod fatis eft : cur pof-

fit, nefcio. Sic ventorum et imbrium figna, quae dixi, rationem

quam habeant, non fatis perfpicio ; vim et eventum agnofco,

fcio, approbo. Similiter, quid fifTum in extis, quid fibra valeat,

accipio ; quae caufa fit, nefcio. Atque horum quidem plena vlta

eft ', extis enim omnes fere utuntur. Quid ? de fulgurum vi du-

bitare num pofiTumus ? Nonne cum multa alia mirabilla, tum

illud in primis ? cum Summanus in fafiilgio Jovis optimi maxi-

mi, qui tum erat fidlilis, e caelo i<flus efiet, nec ufquam ejus

fimulacri caput inveniretur, harufpices in Tiberim id depulfum

efi!e dixerunt, idque inventum efi: eo loco, qui efi: ab harufpici-

bus demonfliratus.

XI. Sed quo potlus utar audore, aut tefi:e, quam te ? cujus

eîdlci etlam verfus, et llbenter quidem, quos in fecundo Con-

fulatu Urania mufa pronuntiat

Principio cetheriojlammatus 'Jupiter igni

Vertitur, et totum collujlrat lumine mundumt

Menteque divina ccelum, terrafque petejjit,

^ce penitusfenfus hominum vitafque retentaty

JEtheris ceternifepta atque inclufa cavernis,

Etffijiellarufn motus curfufque vagantes

Nojfe velis, qucefintfignorum infede locatce,

^ce verbo etfalfis Graiorum vocibus errant,

Re vera certo lapfufpatioqueferuntur :

Omniajam cernes divina mente notata,

Nam primum afirorum volucres, te Confule, motus,

Concurfufque gravesJiellarum ardore micantes

*Tu quoque, cum tumulos Albano in monte nivales

Lujirafii, et lceto maBafii laBe Latinas,

ToM. III. B



10 DE DIVINATIONEVldijliy et claro tremulos ardore cometas,

Multaque mifceri no6furnaJlrage putajli

ôdferme dirum in tempus cecinere Latino',

Cum claramfpeciem concreto lumine luna

Abdidit, etfiibitoJlellanti noBe perempta eji.

îid 'vero Pbcebifax, trijiis nuntia belli,

â magnum ad columenJiamtnato ardore volabaf,

Prcecipites calipartes, obitujque petej/it.

Aut cum terribiliperculfusfulmine civis,

Luceferenanti vitalia lumina liquit

Aut cumfe gravido tremefecit corpore tellus,

yam njero varice noBurno tempore vifce

'Terribilesformce bellum motifque monebant :

Multaque per terras vates oraclafurenti

PeSiorefundebant, trijies minitantia cajus :

Atque ea, quie lapju tandem cecidere vetufo,

Hcecfore, perpetuisfgnis ciarifquefrequentans

Ipfe Deiim genitor ccelo terrifque canebat.

XII. Nunc ea, Tôrquato qua quondam, et Confule Cotta,

Lydius ediderat Tyrrhence gentis harufpex,

Omniafxa tuus glomerans determinat annus.

Nam pater altitonansfelianti nixus Olympo

Ipfefuos quondam tumulos ac templa petivit»

Et Capitoiinis injecitfedibus ignes

'Tumjpecies ex cere vetus, generataque Nattce

Concidit, eiapjaque vetufto numine leges :

Et Divumfmuiacra peremitfulminis ardor.

Hicflvejlris erat, Romani nominis altrix,

Martia, quce parvos MavortisJemine natos

Vberibus gravidis vitali rore rigabat :

^ce tum cum puerisfammatofulminis i£iu

Concidit, atque avulfa pedum vefigia liquit.

T!um quis non artisfcripta ac monumenta volutans,

Voces triftifcas chartis protnebat Etrufcis f



LIBERPRIMUS. ii

Omnes civili et generofaJlirpe profediam

Vitare ingentem cladem peftemque monebant

Vel legum exitium conjianti ijoceferebanty

Tiempla Deumque adeofammisy urbefquejubebant

Eripere, etfiragem horribilem, ccedemque 'vereri :

Atque hcecfixa gravifato acfundata teneri ;

Nipoji excifum ad columenformata decore

Sandla fovis fpecies clarosfpeSiaret in ortus :

Tumfore, ut occultos populus, fanSiufquefenatus

Cernere conatus poffet, fifolis ad ortum

Converfa, inde patrumfedes, populique videret,

Hcec tardata diufpecies, multumque morata,

Confule te, tandem celfa eft infede locata :

Atque unafixi acfgnati temporis hora,

yuppiter excelfa clarabatfceptra columna :

At cladespatriaflammdferroque parata,

Vocibus Allobrogum patribus populoque patebat.

XIII. Kite igitur veteres, quorum monumenta tenetis,

îpopulos urbefque modo ac virtute regebant

Rite etiam vefiri, quorum pietafquefidefque

Prajiitit, et longe vicitfapientia cunBos,

Pracipue coluere vigenti numine divos,

Hcec adeo penitus cura viderefagaci,

Otia quifiudiis lceti tenuere decoris,

Inque Academia umbrifera, nitidoque Lyceo

Fuderunt clarasfcecundipeSforis artes.

E quibus ereptum primojam aflorejuventce,

Tepatria in media virtutum mole locavit.

'Tu tamen anxiferas curas requiete relaxas,

ôdpatrice vocesftudiis nobifquefacrajli.

Tu igitur animum poteris inducere contra ea, quas a me difpu-

tantur de divinatione, dicere, qui et gefleris ea, quae geffifti, et

ea, quae pronuntiavi, accuratiffime fcripferis ?

Quid quaeris, Carneades, cur haec ita fiant, aut qua arte

B 2



12 D E D I V I N A T I O N E

perfpicl poffint ? Nefcire me fateor ; evenire autem te ipfum

dico videre. Cafu, inquis. Itane vero ? Quidquam poteft cafu

effe fadtum, quod omnes habet in fe numeros veritatis ? Quatuor

tali jadli cafu Venereum efficiunt; num etiam centum Venereos^

fi cccc talos jeceris, cafu futuros putas ? Adfperfa temere pig-

menta in tabula, oris lineamenta effingere poffiint ; num etiam

Veneris Coae pulchritudinem effingi polTe adfperfione fortuita

putas ? Sus roflro fi humi A Uteram impreflerit ; num propterea

fufpicari poteris, Andromacham Ennii ab ea polTe defcribi ?

Fingebat Carneades, in Chiorum lapicidinis faxo diffiffo caput

extitilTe Panifci. Credo, aliquam non diffimilem figuram, fed

certe non talem, ut eam factam a Scopa diceres. Sic enim fe

profe(flo res habet, ut nunquam perfe(5te veritatem cafus imitC'»

tur.

XIV. At nonnunquam ea, quae priEdida funt, minus eveni-

unt. Quae tandem id ars non habet ? earum dico artium, quae

conjecflura continentur, et funt opinabiles. An medicina ars non

putanda eft ? quam tamen multa fallunt. Quid ? gubernatores

nonne falluntur ? An Achivorum exercitus, et tot navium rec-

tores, non ita profedli funt ab lUo,

Ut profeSfione lcetipifcium lafciviam

Intuerentury ut ait Pacuvius, nec tuendifatietas caperepoffet f

Interea propejam occidentefole inhorrefcit mare^

Iênebrce conduplicantury noBifque et ni?nbiim occcecat nigror.

Num igitur tot clariffiimorum ducum regumque naufragium

fufluHt artem gubernandi ? Aut num imperatorum fcisntia ni-

hil eft, quia fummus imperator nuper fugit, amiifo exercitu ?

Aut num propterea nulla efl reipubhcas gerendas ratio atque

prudentia, quia multa Cn. Pompeium, qusdam M. Catonem,

nonnuUa etiam te ipfum fefellerunt ? Similis eft harufpicum

refponfio, omnifque opinabiHs divinatio. Conjedtura enim ni-

titur, ultra quam progredi non poteft. Ea falHt fortaffe non-

nunquam \ fed tamen ad veritatem faepiffime dirigit : efl enlm

ab omni aeternitate repetita ; in qua cum pasne innumerabiks



LIBERPRIMUS. 13

res eodem modo evenirent iifdem fignis antegreffis, ars efl effec-

ta, eadem fspe animadvertendo ac notando.

XV. Aufpicia vero veftra quam conftant ? quse quidem nunc

a Romanis auguribus ignorantur j (bona hoc tua venia dixerim)

a Cilicibus, Pamphyliis, Pifidis, Lyciis tenentur. Nam quid

ego hofpitem noftrum, clariffimum atque optimum virum,

Dejotarum regem commemorem ? qui nihil unquam nifi auf-

fpicato gerit : qui cum ex itinere quodam propofito et con-

flituto revertiflet, aquilae admonitus volatu ; conclave illud,

ubi erat manfurus, fi ire perrexifTet, proxima no(fte corruit.

Itaque, ut ex ipfo audiebam, perfaepe revertit ex itinere, cum

jam progreffiis eflet multorum dierum viam. Cujus quidem

hoc praeclariffimum efl, quod, pofleaquam a Caefare tetrarchiae.

regno, pecuniaque muhatus eft, negat fe tamen eorum aufpi-

ciorum, qus fibi ad Pompeium proficifcenti fecunda evenerint,

poenitere : fenatias enim audloritatem, et popuU Romani hber-

tatem atque imperii dignitatem fuis armis effe defenfam ; fibi-

que eas aves, quibus aud:oribus officium et fidem fecutus effet,

bene confuhiifTe : antiquiorem enim fibi fuiffe pofTeffionibus

fuis gloriam. Ille mihi videtur igitur vere augurari. Nam noftri

quidemmagiftratus aufpiciis utuntur coa(5tis : neceffe enim eft,

offa objedia, cadere fruftum ex pulU ore, cum pafcitur. Quod

autem fcriptum habetis, hinc tripudium fieri, fi ex ea quid in

folum ceciderit; hoc quoque, quod dixi coadum, tripudium

fohflimum dicitis. Itaque muha auguria, muha aufpicia, quod

Cato ille fapiens queritur, neghgentia collegii amiffa plane et

deferta funt.

XVI. Nihil fere quondam majoris rei, nifi aufpicato, ne pri-

vatim quidem gerebaturj quod etiam nunc nuptiarum aufpices

declarant, qui, re omiffa, nomen tantiim tenent. Nam ut

nunc extis, (quanquam id ipfum aUquanto minus, quam ohm)

lic tum avibus, magn^ res impetriri folebant. Itaque, fmiftra

dum non exquirimus, in dira et in vitiofa incurrimus ; ut

P. Claudius, Appii Casci fiUus, ejufque coUega, L. Junius,

claiTes maximas perdiderunt , cum vitio navigafTent. Quod



14 DEDIVINATIONEeodem modo evenit Agamemnoni : Qui, cum Achivi ccEpif-

fent

hiterfejirepere, aperteque artem obterere extifpicum,

Solvere imperatfecundo rumore^ adverfaque avi.

Sed quid vetera ? M. CrafTo quid acciderit, videmus, dirarum

obnuntiatione negle(5ta. In quo Appius, collega tuus, bonus

augur, ut ex te audire foleo, non fatis fcienter virum bonum

et civem egregium cenfor C. Ateium notavit, quod emen-

titum aufpicia fubfcripferit. Efto ; fuerit hoc cenforis, fi judi-

cabat ementitum. At illud minime auguris, quod adfcripfit,

ob eam caufam populum Romanum calamitatem maximam

cepiffe. Si enim ea caufa calamitatis fuit ; non in eo efl culpa,

qui obnuntiavit ; fed in eo, qui non paruit. Veram enim fuiffe

obnuntiationem, ut ait idem augur et cenfor, exitus appro-

bavit. Quae fi falfa fuiffent, nullam afferre potuiffent caufam

calamitatis. Etenim dirae , ficut castera aufpicia, ut omina,

ut figna, non caufas afferunt, cur quid eveniat, fed nuntiant

eventura, nifi provideris. Non igitur obnuntiatio Ateii caufam

iinxit calamitatis, fed figno objecflo monuit Craffum, quid

eventurum effet, nifi caviffet. Ita aut illa obnuntiatio nihil

valuit ; aut fi, ut Appius judicat, valuit, id valuit, ut pecca-

tum hasreat, non in eo, qui monuerit ; fed in eo, qui non ob-

temperarit.

XVII. Quid ? Htuus ifle vefler, quod clariflimum efl infigne

auguratus, unde vobis eft traditus ? nempe eo Romulus regiones

direxit tum, cum urbem condidit. Qui quidem Romuli lituus,

(id efl, incurvum et leviter a fummo inflexum bacillum, quod

ab ejus litui, quo canitur, fimilitudine nomen invenit) cum fitus

effet in curia Saliorum, quae efl in Palatio, eaque deflagraviffet,

inventus efl integer.

Quid muhis annis pofl Romulum, Prifco regnante Tarqui-

nio ? quis veterum fcriptorum non loquitur, quae fit ab Attio

Navio per Htuum regionum fafta defcriptio ? qui, cum propter

paupertatem fues puer pafceret, una ex his amiffa, voviffe di-

icitur, fi recuperaffet, uvam fe Deo daturum, quae maxima effet



L I B E R P R I M U S. 15

in vlnea. Itaque, fue inventa, ad merldlem fpecflans in vlnea

media dicitur conftitifTe ; cumque in quatuor partes vineam di-

vifillet, trefque partes aves abdixiffent, quarta parte, quse erat

reliqua, in regiones diftributa, mirabili magnitudine uvam, ut

fcriptum videmus, invenit. Qua re celebrata, cum vicini omnes

ad unum de rebus fuis referrent, erat in magno nomine et glo-

ria. Ex quo fadlum eft, ut eum ad fe rex Prifcus arcelferet

cujus cum tentaret fcientiam auguratus, dixit eife cogltare quid-

dam ; id poffetne fieri, confuluit. llle, augurio adlo, poffe re-

fpondit. Tarquinius autem dixit fe cogitafle, cotem novacula

poffe praecldi : tum Attium jufTiffe experiri. Ita cotem in comi-

tium allatam, infpedtante et rege et populo, novacula effe dif-

ciffam. Ex eo evenit, ut et Tarquinius augure Attlo Navio

uteretur, et populus de fuis rebus ad eum referret. Cotem au-

tem illam et novaculam defoffam in comitlo, fupraque impofi-

tum puteal, accepimus. Negemus omnia; comburamus annales;

iidta hsc effe dicamus ; quidvis denique potius, quam Deos res

humanas curare, fateamur.

Quid ? quod apud te fcriptum efl de Tib. Graccho, nonne

et augurum et harufpicum comprobat difciplinam ? qui, cum

tabernaculum vitio cepiffet imprudens, quod inaufplcatopo-

moerium tranfgreffus effet, comitia Confuhbus rogandis habuit.

Nota res efl, et a te ipfo mandata monumentis. Sed et ipfe

augur Tib. Gracchus aufpiciorum audtoritatem confeffione er-

rati fui comprobavit, et harufpicum difclphnaj magna accefht

auiftorltas, qui, recentibus comitiis in fenatum introdudi, nega-

verunt juflum comltiorum rogatorem fulffe.

XVIII. lis igitur affentlor, qui duo genera divinationum effe

dixerunt : unum, quod particeps effet artis ; aherum, quod arte

careret. Efl enim ars in iis, quinovas

res conjed:ura perfe-

quuntur, veteres obfervatione didicerunt. Carent autem arte

ii, qui non ratlone, aut conjedura obfervatis, ac notatis fignls,

fed concitatione quadam animi , aut foluto hberoque motu

futura proefentiunt : quod et fomniantibus faepe contingit, et



i6 DE DIVINATIONEnonnunquam vaticlnantibus per furorem -, ut Bacis Bocotius,

ut Epimenides Cres, et Sibylla Erythraea. Cujus generis ora-

cula etiam habenda funt, non ea, qax aequatis fortibus du-

cuntur, fed illa, quas inflindlu divino afflatuque funduntur : etfi

ipfa fors contemnenda non eft, fi et au(5loritatem habet ve-

tuftatis, ut ex funt fortes, quas e terra editas accepimus ; quae

tamen dudtae, ut in rem apte cadant, fieri credo pofle divini-

tus. Quorum omnium interpretes, ut grammatici poetarum,

proxime ad eorum, quas interpretantur, divinationem videntur

accedere.

Qus efl igitur ifta calliditas, res vetuflate robuflas calum-

niando velle pervertere ? Non reperio caufam. Latet fortaffe

obfcuritate involuta naturae : non enim me Deus ifta fcire, fed

his tantummodo uti, voluit. Utar igitur, nec adducar, ut rear,

aut in extis totam Etruriam delirare, aut eandem gentem in

fulguribus errare, aut fallaciter portenta interpretari, cum ter-

rx faepe fremitus, faspe mugitus, faepe motus multa noflrae rei-

pubHcac, multa caeteris civitatibus gravia et vera praedixerint.

Quid ? qui irridetur, partus hic mulae, nonne, quia foetus ex-

titit in fcerilitate naturae, prasdidtus efl ab harufpicibus incre-

dibilis partus malorum ? Quid ? Tib. Gracchus, P. filius, qui

bis Conful et Cenfor fuit, idemque et fummus augur, et vir

fapiens, civifque praeftans ; nonne (ut C. Gracchus, filius ejus,

fcriptum reliquit) duobus anguibus domi comprehenfis, haruf-

pices convocavit ? qui cum refpondiffent, fi marem emififfet,

uxori brevi tempore effe moriendum ; fi foeminam, ipfi ; aequius

effe cenfuit, fe maturam oppetere mortem, quam P. Africani

filiam adolefcentem. Fceminam emifit ; ipfe paucis pofl diebus

efl mortuus.

XIX. Irrideamus harufpices;

vanos,futiles efiê

dicamusquorumque difciplinam et fapientiffimus vir, et eventus ac res

comprobavit, contemnamus. Contemnamus etiam Babylonios,

et eos, qui e Caucafo caeli figna fervantes, numeris et motibus,

fitellarum curfus perfequuntun Condemnemus, inquam, hos aut



LIBERPRIMUS. 17

flultitise, aut vanitatis, aut imprudentiae, qui cccCLxx millia

annorum, ut ipli dicunt, monumentis compr^henfa continent,

et mentiri judicemus, nec feculorum reliquorum judicium, quod

de ipfis futurum fit, pertimefcere.

Age, Barbari vani atque fallaces : num etiam Graiorum hif-

toria mentita efl ? Quae Crcefo Pythius Apollo, ut de naturali

divinatione dicam, quai Athenienfibus ,quae Lacedaemoniis,

quas Tegeatis, quae Argivis, quce Corinthiis refponderit, quis

ignorat ? CoUegit innumerabilia oracula Chryfippus, nec ullum

fme locuplete audore atque tefte ; quae, quia nota tibi funt, re-

linquo. Defendo unum hoc. Nunquam illud oraculum Del-

phis tam celebre et tam clarum fuiffet, neque tantis donis refer-

tum omnium populorum atque regum, nifi omnis aetas illorum

oraculorum veritatem eflet experta. Jamdiu idem non facit. Ut

igitur nunc minore gloria eft, quia minus oraculorum veritas

excelHt ; -fic tum, nifi fumma veritate, in tanta gloria non fuif-

fet. Poteft autem vis illa terras, quas mentem Pythias divino

afflatu concitabat, evanuifle vetuftate, ut quofdam exaruilTe am-

nes, aut in alium curfum contortos et deflexos, videmus. Sed,

oit vis, acciderit ; magna enim quaeftio eft ; modo maneat id,

quod negari non poteft, nifi omnem hiftoriam perverterimus,

multis fecuHs verax fuifte id oraculum.

XX. Sed omittamus oracula : veniamus ad fomnia. De qui-

bus difputans Chryfippus, multis et minutis fomniis colligendis

facit idem, quod Antipater, ea conquirens, qua;, Antiphontis

interpretatione expHcata, declarant iHa quidem acumen interpre-

tis ; fed exempHs grandioribus decuit uti. Dionyfii mater, ejus,

qui Syracufiorum tyrannus fuit, ut fcriptum apud PhiHftum eft,

et dodlum hominem, et diHgentem, et aequalem temporum iHo-

rum,cum

praegnanshunc ipfum Dionyfium

alvocontineret,

fomniavit fe peperifie Satyrifcum. Huic interpretes portentorum,

qui Galeotae tum in SiciHa nominabantur, refponderunt, (ut ait

PhiHftus) eum, quem iHa peperifTet, clarifHmum Graeciae diu-

turna cum fortuna fore.

ToM. III. C



i8 DEDIVINATIONENum te ad fabulas revoco, vel noftrorum, vel Grsecorum

poetarum ? Narrat enim et apud Ennium Veftalis illa ;

Excka cum tremulis anus attulit artibii lumen,

*Talia commemorat lacrymans, exterritafomno :

EiUrydicd prognata, pater quam nojier amaûitt

Vires vitaque corpu meum nunc deferit otnne.

Nam me vifus homo pulcher per amoenafaliBa

Et ripas raptare, locofque novos. Itafola

Poji illa, germanaforor, errare videbar,

'Tardaque 'vejiigare, et qucerere te, neque poffe

Corde capejfere. Semita nulla pedemfabilibat

Exin compellare pater me voce videtur

His verbis ; O gnata, tibifunt ante gerendce

/Erumnce : poji exfuviofortuna refjiet.

Hcec effatu pater, germana, repente recefjit,

Necfefe dedit in confpeSium corde cupitus

ânquam multa manus ad cceli ccerula templa

Tendebam lacrymans, et blanda voce vocabam.

Vix, cegro tum corde meo, mefomnu reliquit.

XXI. Haec, etiamfi fida funt a poeta, non abfunt tamen a

confuetudine fomniorum. Sit fane etiam illud commentitium,

quo Priamus eft conturbatus,

îa mater gravida parerefe ardentemfacem

Vifa eji infomnis Hecuba : quofaSio pater

Kex ipfe Priamus, fomnio mentis metu

Perculfus, curisfumptusfufpirantibus

Exfacrifcabat hojiiis baiantibus.

Hum conjeBorem pojiulat, pacem petens,

Utfe edoceret obfecrans Apoiiinem,

ôfefe vertant tantafortesfomniiim.

Ibi ex oraclo voce divina edidit

Apollo ; puerum, primus Priamo quiforet

Poji illa natus, temperaret toliere

Eum ejfe exitium Trojce, pejiem Pergamo,

Sint hsec, ut dixi, fomnia fabularum ; hifque adjungatur etiam



L I B E R P R I M U S. i^

iEnese fomnlum, quod id Numerii Fabii Pidloris Grsecis an-

nalibus ejufmodi eft, ut omnia, qua2 ab iEnea gefta funt, quae-

que illi acciderunt, ea fuerint, quae ei fecundiim quietem vifa

funt.

XXII. Sed propiora videamus. Cujufnam modi eft Superbi

Tarquinii fomnium, de quo in Bruto Accii loquitur ipfe ?

Cumjam quieti corpus noBurno impetu

Dedi, fopore placans artus languidos ;

Vifus eji infomnis pajior ad me appellere

Pecus lanigerum eximia pulchritudine :

Duos confanguineos arietes inde eligi, .

Praclarioremque alterum immolare me :

Deinde ejus germdnum cornibus connitier

In me arietarey eoque iSiu me ad cafum dari:

Exin profiratum terra, graviterfaucium,

Refupinum -, in ccelo contueri maximum,

Ac mirificumfacinus ; dextrorfum orbemflammeum

Radiatumfolis liquier curfu novo*

Ejus igitur fomnii a conje<floribus quae iit interpretatio fada,

videamus.

Rex, quce in vita ufurpant homines, cogitdnt, curant, vident,

âque agunt vigilantes, agitantque, ea fi cui in fomno ac-

cidunt,

Minus mirum eft : fed in re tanta haud temere improvifo of-

ferunt',

Proin vide, ne, quem tu effe hebetem deputes, e^que ac pecus,

Isfapientid munitam peSius egregium gerat,

êque regno expellat. Nam id quod defole ofientum efl tibi,

Populo commutationem rerum portenditfore

Perpropinquam. Hac bejie verruncent populo, Nam quod ad

dexteram

Ccepit curfum ab lavafignum prapotens \ pulcberrime

Auguratumefi, rem Romanam publicamfummOmfore.

XXIII. Age nunc ad externa redeamus. Matrem Phalaridis

fcribit Ponticus Heraclides, dodus vir, auditor et difcipulus

C 2



20 DEDIVINATIONEPlatonls, vifam effe videre in fomnlis limulacra Deorum, quag

ipfa Phalaris domi confecravifTet ; ex his Mercurium e patera,

quam dextra manu teneret, fangulnem vifum effc fundere ; qui,

cum terram attigiffet, refervefcere videretur fic, ut tota domus

fanguine redundaret. Quod matris fomnium immanis filii crude-

litas comprobavit. Quid ego, quae Magi Cyro illi principi in-

terpretati funt, ex Dinonis Perficis libris proferam ? Nam cum

dormienti ei fol ad pedes vifus efTet, ter eum fcribit fruflra appe-

tivifTe manibus, cum fe convolvens fol elaberetur, et abiret : ei

Magos dixiffe, (quod genus fapientum et dod:orum habebatur in

Perfis) ex triplici appetitione folis, xxx annos Cyrum regnatu-

rum efTe, portendi ; quod ita contigit :

nam ad feptuagefimumpervenit, cum xl natus annos regnare coepifTet.

Efl profecto quiddam etiam in barbaris gentibus praefentiens

atque divinans ; fiquidem ad mortem proficifcens Calanus In-

dus, cum adfcenderet in rogum ardentem, O praeclarum dif-

cefTum, inquit, e vita, cum, ut Herculi contigit, mortali cor-

pore cremato, in lucem animus excefferit ! Cumque Alexander

eum rogaret, fi quid vellet, ut diceret ; Optime, inquit ;pro-

pediem te videbo. Quod ita contigit : nam Babylone paucis pofl

pofl diebus Alexander efl mortuus. Difcedo parumper a fom-niis i ad quae mox revertar. Qua nodte templum Ephefiae Dianae

deflagravit, eadem conflat ex Olympiade natum effe Alexandrum ;

atque ubi lucere ccepifTet, clamitafle Magos peftem ac pemiciem

Afi;£ proxima node natam. Hxc de Indis, et Magis. Redeamus

ad fomnia.

XXIV. Annibalem CceIIus fcribit, cum columnam auream,

quae efJet in fano Junonis Laclnia^, auferre vellet, dubitaretque,

utrum ea folida effet, an extrinfecus inaurata, perterebravlffe ;

cumque folidam InvenifTet, ftatuIfTe tollere : ei fecundum quie-

tem vifam effe Junonem prasdicere, ne id faceret, minarique,

fi id fecifTet, fe curaturam, ut eum quoque oculum, quo bene

videret, amitteret ; idque ab homlne acuto non efTe neglecftum,

Itaque ex eo auro, quod exterebratum efTet, buculam curaffe fa-

ciendam, et eam in fumma columna collocavifTe.



LIBERPRIMUS. 21

Hoc Idetn in Sileni, quem CaBlIus fequltur, Grseca hlftoria

eil: ; is autem dlligentiirime res Annlballs perfecutus eft : Anni-

balem, cum cepiffet Saguntum, vifum effe in fomnis a Jove in

Deorum concilium vocari : quo cum veniiTet, Jovem imperafle,

ut Italias bellum inferret, ducemque ei unum e concilio datum

quo illum utentem, cum exercitu progredi coeplfre : tum ei

ducem illum praecIpIfTe, ne refplceret ; illum autem id diutlus

facere non potulffe, elatumque cupidltate refpexlffe : tum vifam

belluam vaflam et immanem, circumplicatam ferpentibus, qua-

cunque incederet, omnia arbufla, virgulta, tedta pervertere -, ct

eum admiratum quacfiffe de Deo, quodnam illud effet tale mon-

ftrum ; et Deum refpondiffe, vaflltatem effe Itallae ; prsceplfle-

que, ut pergeret protinus ; quid retro atque a tergo iieret, ne

laboraret.

Apud Agathoclem fcriptum in hifloria efl, Hamllcarem Car-

thaglnienfem , cum oppugnaret Syracufis, vlfum effe audire

vocem, fe poflrldie ccenaturum Syracufas. Cum autem is dies

illuxifTet, magnam fedltionem in caflris ejus inter Poenos et Si-

culos mllltes effe fadlam : quod cum fenfiffent Syracufani, im-

provlfo eos in caflra irruplffe, Hamilcaremque ab ils vlvum effe

fublatum, Ita res fomnium comprobavit. Plena exemplorum

eft hlfloria, tum referta vita communls.

At vero P. Decius ille, Q^ F. qui prlmus e Deciis Conful

fuit, cum effet trlbunus militum, M. Valerio, A. Cornelio Con-

fulibus,- a Samnitlbufque premeretur nofler exercitus ; cum pe-

rlcula prasllorum inlret audaclus, monereturque, ut cautior effet,

dixlt, (quod exflat in annalibus) fibi in fomnis vifum effe, cum

in medlls hoflibus verfaretur, occidere cum maxima gloria : et

tum quidem incolumis exercltum obfidlone hberavlt. Pofl

triennium autemcum

Conful effet, devovlt fe, et inaclem

Latinorum irruplt armatus ; quo ejus fadto fuperati funt et de-

leti Latini : cujus mors ita gloriofa fuit, ut eandem concupif-

ceret fillus. Sed venlamus nunc, fi placet, ad fomnia philofo-

phorum.

XXV. Eil apud Platonem Socrates, cum efTet in cuftodia



22 DEDIVINATIONEpublica, dicens Critoni fuo familiari, fibi poft tertium diem efle

moriendum, vidiiTe fe in fomnis pulchritudine eximia foeminam,

qux fe nomine appellans diceret Homericum quendam ejufmodi

verfum ;

Têrtia te Ththice tempejias l(^ta locabit.

Quod, ut eft didlum, fic fcribitur contigilTe. Xenophon Socra-

ticus(qui vir, et quantus

!) in ea militia, qua cum Cyro mi-

nore perfundus eft, fua fcribit fomnia ; quorum eventus mira-

biles extiterunt. Mentiri Xenophontem, an delirare, dicemus ?

Quid fmgulari vir ingenio Arifloteles, et pene divino ? Ipfe-

ne errat ? an alios vult errare ? cum fcribit, Eudemum Cy-?

prium familiarem fuum, iter in Macedoniam facientem Phe-

ras veniffe -, quce erat urbs in Theffalia tum admodum nobilis,

ab Alexandro autem tyranno crudeli dominatu tenebatur. In

eo igitur oppido ita graviter aegrum Eudemum fuiffe, ut om-

nes medici difHderent. Ei vifum efle in quiete egregia facie ju-

venem dicere, fore ut perbrevi convalefceret, paucifque diebus

interiturum Alexandrum tyrannum ; ipfum autem Eudemum

quinquennio pofl domum effe rediturum. Atque ita quidem

prima flatim fcribit Ariftoteles confecuta ; et convaluiffe Eu-

demum ; et ab uxoris fratribus interfedlum tyrannum : quinto

autem anno exeunte, cum effet fpes ex illo fomnio, in Cyprum

ilhim ex Sicilia effe rediturum, praeHantem eum ad Syracufas

occidiffe. Ex quo ita illud fomnium effe interpretatum, ut, cum

animus Eudemi e corpore excefferit, tum domum revertiffe vi-

deatur.

Adjungamus philofophis dodtiflimum hominem, poetam qui-

dem divinum, Sophoclem; qui, cum ex ade Herculis patera

aurea gravis furrepta effet, in fomnis vidit ipfum Deum dicen-

tem, qui id feciffet : quod femel ille iterumque neglexit. Ubi

idem faspius, afcendit in Areopagum -, detulit rem. Areopagitae

comprehendi jubent eum, qui a Sophocle erat nominatus. Is,

quaeflione habita, confeffus efl, pateramque retulit. Quo fado,

fanum illud Indicis HercuUs nominatum efl.

XXVI. Sed quid ego Graecorum ? Nefcio quo modo me magis



LIBERPRIMUS. 23

noflra deledlant. Omnes hoc hifloricl, Fabil, GelHi, fed proxi-

me Caellus. Cum bello Latino ludi votivi maximi primum fie-

rent, civitas ad arma repente efl excitata : itaque, ludis inter-

miffis, inftaurativi conftituti funt. Qui antequam fierent, cum-

que jam populus confedifTet, fervus per circum, cum vii*gis

caederetur, furcum ferens dudlus eft. Exin cuidam ruflico Ro-

mano dormienti vifus eft venire, qui diceret, praefultorem fibi

non placuiffe ludis, idque ab eodem jufTum effe eum fenatui

nuntiare^ illum non effe aufum. Iterum effe idem vifum, et mo-

nitum, ne vim fuam experiri vellet; ne tum quidem effe au-

fum : exin filium ejus effe mortuum. Eandem in fomniis admo-

nitionemfuiffe tertiam.

Tumillum etiam

debilem fadlum, remad amicos detuUffe, quorum de fententla ledlicula in curiam

effe delatum i cumque fenatui fomnium enarraviffet, pedibus fuis

falvum domum revertiffe. Itaque fomnio comprobato a fenatu,

ludos illos iterum inflauratos memoriiE proditum efl. C. vero

Gracchus multis dixit, ut fcriptum apud eundem Caelium efl,

fibi in fomniis quaefluram petenti Tib. fratrem vifum effe dicere,

quam vellet cuncftaretur, tamen eodem fibi leto, quo ipfe interif-

fet, effe pereundum. Hoc, antequam tribunus plebi C. Gracchus

fadus eflet,et fe audiffe fcribit Caelius, et dixiffe

multis:

quofomnio quid inveniri potefl certius ?

XXVII. Quid ? illa duo fomnia, quae creberrime commemo-

rantur a Stolcis, quis tandem potefl contemnere ? Unum de Si-

monlde : qul, cum ignotum quendam projedlum mortuum vi-

diffet, eumque humaviffet, haberetque in animo navem confcen-

dere, moneri vifus efl, ne id faceret, ab eo, quem fepultura

aifecerat ; fi navigaffet, eum naufragio effe periturum : itaque

Simonidem rediffe ; perlffe cjeteros, qui tum navigaffent.

Alterum ita traditum, clarum admodum fomnium. Cum duoquidam Arcades familiares iter una facerent, et Megaram ve-

niffent, alterum ad cauponem devertiffe; ad hofpitem, alterum.

Qui ut coenati quiefcerent, concubia no(5te vifum effe in fom-

nlis ei, qui erat in hofpitio, illum alterum orare, ut fubveniret,

quod fibi a caupone interitus pararetur. Eum primo perterritum



24 DEDIVINATIONEibmnio fiirrexlfre -, dein, cum fe collegiffet, idque vifum pro

nihilo habcndum efle duxiiTet, recubuifle. Tum ei dormienti

eundem illum vifum efTe rogare, ut, quoniam fibi vivo non fub-

venifTet, mortem fuam ne inultam eiTQ pateretur j fe interfecSum

in plauflrum a caupone effe conjedtum, etfupra flercus injedlum;

petere, ut mane ad portam adeffet, priufquam plauflrum ex op-

pido exiret. Hoc vero fomnio eum commotum, mane bubulco

praeflo ad portam fuiffe ;quaBfifTe ex eo, quid effet in plauflro ;

illum perterritum fugiffe -, mortuum erutum effe -, cauponem, re

patefacfta, poenas dediffe.

XXVIII. Quid hoc fomnio dici potefl divinius ? Sed quid aut

pkira, aut vetera, quasrimus ? Saspe tibi meum narravi ; faepe ex

te audivi tuum fomnium. Me, cum Afiae proconful praeeffem,

vidifle in quiete, cum tu equo adveftus ad quandam magni flu-

minis ripam, prove<flus fubito atque delapfus in flumen, nufquam

apparuiffes, me contremuifle, timore perterritum : tum te repente

Jaetum extitifle, eodemque equo adverfam afcendiffe ripam, nof-

que inter nos effe complexos. Facilis conjedtura hujus fomnii;

mihique a peritis in Afia praedidlum efl, fore eos eventus rerum,

•qui acciderunt.

Venio nunc ad tuum. Audivi equidem ex te ipfo, fed mihi

faepius nofler Salluflius narravit : cum in illa fuga, nobis glo-

riofa, patrise calamitofa, in villa quadam campi Atinatis ma-

neres, magnamque partem nodlis vigilaffes , ad lucem deni-

que ardle et graviter dormitare ccepiffe. Itaque, quanquam iter

inflaret, te tamen filentium fieri juffiffe, neque effe paffum te

-excitari. Cum autem experredlus effes hora fecunda fere, te libi

fomnium narraviffe, Vifum tibi effe, cum in locis fbhs moeflus

errares, C. Marium cum fafcibus laureatis quaerere ex te, quid

triflis effes ; cumque tu te tua patria vi

pulfumeffe dixiffes, pre-

hendiffe eum dexteram tuam, et bono animo te juffifle effe, lic-

torique proximo tradidilTe, ut te in monumentum fuum dedu-

ceret ; et dixiffe, in eo tibi falutem fore. Tum et fe exclamaffe

Salluflius narrat, reditum tibi celerem et gloriofum paratum, et

te ipfum vifum fomnio deledari. Nam illud mihi ipfi celeriter



LIBERPRIMUS. 25

nuntiatum eft, ut audivifTes, in monumento Marii de tuo reditu

magniiicentiffimum illudfenatus confultum eflefacftum, referente

optimo et clarilfimo viro Confule, idque frequentiffimo theatro,

incredibili clamore et plaufu comprobatum j dixiife te, nihil illo

Atinati fomnio fieri polTe divinius.

XXIX. At multa falfa : immo obfcura fortafTe nobis. Sed fmt

falfa quasdam ; contra vera quid dicimus ? quae quidem multo

plura evenirent, fi ad quietem integri iremus. Nunc onufli cibo

et vino, perturbata et confufa cernimus. Vide, quid Socrates in

Platonis PoUtia loquatur. Dicit enim, Cum dormientibus ea pars

animiy quce mentis et rationisjit particeps, fopita langueat -, iila au-

tem, in qua feritas quoedam ft atque agrefiis immanitas, cu?n ft

immoderato obflupefaSia potu atque pajiu, exfultare eam info?nna,

immoderateque jaSlari : itaque huic o?nnia 'vifa objiciuntur, a mente

ac ratione vacua ; ut aut cu?n matre corpus mifcere videamur, aut

cum quovis alio vel homine, vel Deo, fccpe bellua -, atque etiam tru-

cidare aliquem, et impie cruentari, multaque facere impure atque

tetre, cum temeritate et impudentia. At quifalubri et moderato cultu

atque vi5iu quietife tradiderit, ea parte animi, quce mentis et conflii

ef, agitatd et ereSid, faturatdque bonarum cogitationum epulis -,

edque parte animi, quce voluptate alitur, nec inopid enedld, necfatie-

tate afiuenti, quorum utrumque prcefringere aciem mentisfolet, fve

deefl natura quippiam,fve abundat atque afiuit ; illd etiam tertid

parte animi, in qua irarum exffit ardor,fedatd atque refinSid : tum

eveniet, duabus animi temerariis partibus comprefis, ut illa tertia

pars rationis et mentis eluceat, etfe vegetam adfomniandum acremque

prcebeat : tum ei vifa quietis occurrent tranquilla, atque veracia,

Haec verba ipfa Platonis exprefli.

XXX. Epicurum igitur audiemus potius ? Nam Carneades,

concertationis fludio, modo ait hoc, modo illud. At ille quid fen-

tit ? Sentit autem nihil unquam elegans, nihil decorum. Hunc

ergo antepones Platoni et Socrati ? qui, ut rationem non redde-

rent, audioritate tamen hos minutos philofophos vincerent. Ju-

bet igitur Plato, fic ad fomnum proficifci corporibus alFedlis,

T o M. III. D



26 DEDIVINATIONEut nihil iit, quod errorem animis perturbationemque afferat. Ex

quo etiam Pythagoricis interdidtum putatur, ne faba vefcerentur,

quod habet inflationem magnam is cibus, tranquillitati mentis,

quaerentis vera, contrariam.

Cum ergo eft fomno fevocatus animus a focietate, et a con-

tagione corporis, tum meminit prseteritorum, praefentia cernit,

futura praevidet. Jacet enim corpus dormientis, ut mortui ; vi-

get autem, et vivit animus : quod multo magis faciet pofl mor-

tem, cum omnino corpore excefferit : itaquc appropinquante

morte multo efl divinior. Nam et idipfum vident, qui funt mor-

bo gravi et mortifero affedli, inftare mortem : itaque his occur-

runt plerumque imagines mortuorum ; tumque vel maxime laudi

ftudent i eofque qui fecus, quam decuit, vixerunt, peccatorumfuorum tum maxime pcenitet.

Divinare autem morientes, etiam illo exemplo confirmat Po-

fidonius, quo affert, Rhodium quendam morientem fex aequales

nominaffe, et dixiffe, qui primus eorum, qui fecundus, qui

deinceps moriturus effet. Sed tribus modis cenfet Deorum ap-

pulfu homines fomniare : uno, quod pracvideat animus ipfe per

fcfe, quippe qui Deorum cognatione teneatur -, altero, quod

plenus aer fit immortahum animorum, in quibus tanquam infig-

nitae notae veritatis appareant-,

tertio, quod ipfi Dii cum dor-mientibus colloquantur : idque, ut modo dixi, facilius evenit

appropinquante morte, ut animi futura augurentur. Ex quo et

illud efl Calani, de quo ante dixi, et Homerici Hedoris, qui

moriens propinquam Achilli mortem denuntiat.

XXXI. Neque enim illud verbum temere confuetudo appro-

baviffet, fi ea res nuUa effet omnino ;

Frcefagibat animus,frujlra me ire, cum exirem domo,

Sagire enim, fentire acute efl ; ex quo fagae anus, quia multa

fcire volunt-,

et fagaces dicfti canes. Is igitur, qui ante fagit, quamoblata res efl, dicitur praefagire, id efl, futura ante fentire. Inefl

igitur in animis praefagitio extrinfecus injeda, atque inclufa di-

vinitus. Ea fi exarfit acrius, furor appellatur, cum a corpore

animus abflra(5tus divino inflindu concitatur.



LIBERPRIMUS. 27

Sed quid ocuUs rahere vifa eji derepente ardentihus ?

TJhi illa paulo antefapiens, virgi?iali modeftia ?

V

Materoptuma, tum multo mulier melior mulierum ^

Mijfafum fuperftitiofis hariolationihus :

Neque me Apollofatisfandis dementem invitam ciet.

Virgines vero cequalesy patris meiy meumfaBum pudet,

Optimi viri : mea mater, tui me miferet, meipiget,

Optumam progeniem Priamo repperifti extra me : hoc dolet,

Me oheffe, illos prodejfe, me ohftare, illos ohfequi.

O poema tenerum, et moratum, atque molle ! Sed hoc minus

ad rem. Illud, quod volumus, exprelTum eft, ut vaticinari furor

vera foleat.

Adeft, adeftfax ohvolutafanguine atque incendio :

Multos annos latuit. Cives, ferte opem, et reftinguite.

Deus inclufus corpore humano jam, non CalTandra, loquitur

Jamque mari magno claffis cita

'Texitur : exitium examen rapit

Advenit, etfera velivolantihus

Navihu complevit manu littora.

XXXII. Tragoedias loqui videor, et fabulas ? At ex te ipfo

non commentitiam rem, fed fadiam, ejufdem generis audivi

C. Coponium ad te veniife Dyrrhachio, cum praetorio imperio

claffi Rhodiae praeefTet, cum primis hominem prudentem atque

do(flum ; eumque dixiffe remigem quendam e quinqueremi Rho-

diorum vaticinatum, madefadlum iri minus xxx diebus Grae-

ciam fanguine -, rapinas Dyrrhachii, et confcenlionem in naves

cum fuga, fugientibufque miferabilem refpedlum incendiorum

fbre; fed Rhodiorum clafli propinquum reditum, ac domum

itionem dari. Tum neque teipfum non elfe commotum -, Mar-

cumque Varronem, et

M.Catonem, qui tum ibi erant, dodos

homines, vehementer effe perterritos. Paucis fane pofl diebus

ex PharfaHca fuga veniffe Labienum ; qui cum interitum exer-

citus nuntiaviffet, reliqua vaticinationis brevi effe confed;a. Nam

et ex horreis direptum effufumque frumentum vias omnes angi-

portufque conflraverat j et vos naves fubito, perterriti metu,

D 2



28 DE DIVINATIONEconfcendiftis j et nocftu ad oppidum refpicientes, flagrantes one-

rarias, quas incenderant milites, quia fequi noluerant, vide-

batis. Poftremo, a Rhodia clafle deferti, verum vatem fuilTe

fenfiftis.

Expofui quam breviflime potui, fomnii, et furoris oracula,

qu8E carere arte dixeram. Quorum amborum generum una ra-

tio eft, qua Cratippus noller uti folet ; animos hominum qua-

dam ex parte extrinfecus effe tra6tos et hauftos. Ex quo intel-

ligitur, effe extra divinum animum, humanus unde ducatur :

humani autem animi eam partem, quae fenfum, quae motum,

quae appetitum habeat, non effe ab ad:ione corporis fejuga-

tam ; qua3 autem pars animi rationis atque intelligentiae ftt par-

ticeps, eam tum maxime vigere, cum plurimum abfit a cor-

pore.

Itaque, expofitis exemplis verarum vaticinationum et fom-

niorum, Cratippus folet rationem concludere hoc modo. ** Si

** fine ocuHs non poteft extare officium et munus oculorum

** pofTunt autem ahquando oculi non fungi fuo munere : qui vel

** femel ita eft ufus oculis, ut vera cerneret, is habet fenfum

'* oculorum vera cernentium. Item igitur, fi fine divinatione

** non poteft ofEcium et munus divinationis extare ; poteft au-

** tem quis, cum divinationem habeat, errare ahquando, nec

** vera cernere ; fatis eft ad confirmandam divinationem, femel

** ahquid effe ita divinatum, ut nihil fortuito cecidiffe videatur.

** Sunt autem ejus generis innumerabiUa : effe igitur divinatio-

** nem confitendum eft."

XXXIII. Quae vero aut conjedtura explicantur, aut eventis

animadverfa et notata funt, ea genera divinandi, ut fupra dixi,

non naturaha, fed artificiofa, dicuntur ; in quo harufpices, au-

gures, conjedorefque numerantur. Haec improbantur a Peripate-

ticis; a Stoicis defenduntur. Quorum alia funt polita in monu-mentis et difciphna

; quod Etrufcorum declarant et harufpicini,

ct fulgurales, et rituales hbri, noftri etiam augurales : aUa autem

fubito ex tempore conjecftura explicantur, ut apud Plomerum

Calchas, qui ex pafferum numero belli Trojani annos auguratus



LIBERPRIMUS. 29

efl : et ut In Syllas fcriptum hiftoria videmus, quod te infpecTtante

faflum eft, ut, cum ille in agro Nolano immolaret ante praeto-

rium, abinfima ara fubito anguis emergeret ;

cumquidem C,

Poftumius harufpex oraret illum, ut in expeditionem exercitum

educeret ; id cum Sylla feciflet, tum ante oppidum Nolam flo-

rentiffima Samnitium caftra cepit.

Fa(fta conjedlura etiam in Dionyfio efl paulo ante quam reg-

nare ccepit : qui cum per agrum Leontinum iter faciens, equum

ipfe demififfet in fliumen, fummerfus equus voraginibus non

extitit , quem cum maxima contentione non potuifTet extrahere,.

difcefHt, ut ait PhiUflus, xgre ferens : cum autem aliquantulum

progreffus effet, fubito exaudivit hinnitum, refpexitque, et equum

alacrem Isetus afpexit, cujus in juba examen apum confederat.

Quod oflentum habuit hanc vim, ut Dionyfms paucis pofl die-

bus regnare cceperit.

XXXIV. Quid ? Lacedemoniis paulo ante Leudrlcam cala-

mitatem quae fignificatio facfta eft, cum in Herculis fano arma

fonuerunt, Hercuhfque fimulacrum multo fudore manavit ? At

eodem tempore Thebis, ut ait Calhfthenes, in templo Hercuhs

valvs claufae repaguhs fubito fe ipfss aperuerunt ; armaque, quas

fixa in parietibus fuerant, ea funt humi inventa. Cumqueeodem

tempore apud Lebadiam Trophonio res divina fieret, gallos gal-

linaceos in eo loco fic afhdue canere ccepiffe, ut nihil intermitte-

rent : tum augures dixifTe BGEotios, Thebanorum effe vid:oriam,

propterea quod avis illa vid;a filere folet ; canere, fi vieiffet. Ea-

demque tempeflate multis fignis Lacedcemoniis Leu<flricae pugns

calamitas denuntiabatur. Namque et Lyfandri, qui Lacedacmo-

niorum clariflimus fuerat, flatus, quae Delphis ftabat, in capite

corona fubito extitit ex afperis herbis et agreftibus : ftellaeque

aureae, quas Delphis erant a Lacedaemoniis pofitae pofl navalem

illam viftoriam Lyfandri, qua Athenienfes conciderunt, (qua in:

pugna quia Caflor et PoUux cum Lacedaemoniorum elaffe vifi

efle dicebantur, eorum infignia Deorum, iieWx aurese, quas dixij,.

Delphis pofitae) paulo ante Leudtricam pugnam deciderunt, neque

reperts funt* Maximum vero illud portentum iifdem Spartiatis



30 DE DIVINATIONEfuit, qubd, cum oraculum ab Jove Dodonseo petiviilent, de vic-

toria fcifcitantes, Legatique illud, in quo inerant fortes, collo-

caviffent ; fimia, quam rex MolofTorum in deliciis habebat, et

fortes ipfas, et caetera, quae erant ad fortem parata, difturbavit,

et aliud alio diffipavit. Tum ea, quae praepofita erat oraculo, fa-

cerdos dixiife dicitur, de falute Lacedaemoniis effe, non de vidlo-

ria, cogitandum.

XXXV. Quid ? bello Punico fecundo, nonne C. Flaminius,

Conful iterum, neglexit figna rerum futurarum magna cum clade

reipublicae ? Qui, exercitu luflrato, cum Arretium verfus caflra

moviffet, et contra Annibalem legiones duceret, et ipfe, et

equus ejus ante fignum Jovis Statoris fme caufa repente conci-

dit ; nec eam rem habuit religioni, objed:o figno, ut peritis

videbatur, ne committeret praelium. Idem cum tripudio aufpi-

caretur, pullarius diem praeUi committendi differebat. TumFlaminius ex eo quasfivit, fi ne poflea quidem pulli pafcerentur,

quid faciendum cenferet. Cum ille quiefcendum refpondiffet

Flaminius, Prasclara vero aufpicia, fi efurientibus pullis res geri

poterit, faturis nihil geretur : itaque figna convelli, et fe fequi

jufiit. Quo tempore, cum fignifer primi haflati fignum non pof-

fet movere loco, nec quidquam proficeretur, plures cum acce-

derent ; Flaminius, re nuntiata, fuo more neglexit : itaque tri-

bus horis concifus exercitus, atque ipfe interfedlus eft. Magnum

illud etiam, quod addidit Caelius, eo tempore ipfo, cum hoc ca-

lamitofum fuerit praelium, tantos terrae motus in Liguribus,

Gallia, compluribufque infuHs, totaque in Italia fad:os effe, ut

multa oppida corruerint, multis locis labes fadlae fmt, terraeque

defederint, fluminaque in contrarias partes fluxerint, atque in

amnes mare infiuxerit.

XXXVI. Fiunt certe divinationum conjedturas a peritis. Mi-

dae illi Phrygio, cum puer effet, dormienti formicae in os tritici

grana congefferunt. Ditiflimum fore, praedidlum eft i quod eve-

nit. At Platoni, cum in cunis parvulo dormienti apes in labellis

confediifent, refponfum eft, fingulari illum fuavitate orationis

fore : ita futura eloquentia provifa in infante efl. Quid amores



LIBERPRIMUS. 31

ac deliciae tuae, Rofcius ? num aut ipfe, aut pro eo Lanuvium

totum, mentiebatur ? qui cum effet in cunabulis, educareturque

in Solonio, qui efl campus agri Lanuvini -, nodlu, lumine appofi-

to, experredla nutrix animadvertit puerum dormientem circum-

plicatum ferpentis amplexu ; quo adfpecflu exterrita clamorem

fuftulit. Pater autem Rofcii ad harufpices retulit ; qui refpon-

derunt, nihil illo puero clarius, nihil nobilius, fore. Atque hanc

fpeciem Praxiteles caelavit argento, et nofter expreflit Archias

verfibus. Quid igitur exfpedtamus ? an, dum in foro nobifcum

Dii immortales, dum in viis verfentur, dum domi ? Qui quidem

ipH fe nobis non offerunt, vim autem fuam longe lateque difFun-

dunt; quam cum terrae cavernis includunt, tum hominum na-

turis impHcant. Nam terrae vis Pythiam Delphis incitabat, na-

turae Sybillam. Quid enim ? non videmus, quam lint varia

terrarum genera ; ex quibus et mortifera quaedam pars efl, ut et

Ampfandti in Hirpinis, et in Afia Plutonia, quae videmus : et

funt partes agrorum aliae peftilentes -, alias falubres -, ahae, quae

acuta ingenia gignant ; aliae, quae retufa : quae omnia fiunt et ex

caeli varietate, et ex difparili adfpiratione terrarum.

Fit etiam faepe fpecie quadam, fsepe vocum gravitate et canti-

bus, ut pellantur animi vehementius : faepe etiam cura et timore

qualis efl illa,

FIexa7iima tanquam lymphata^ ut Bacchifacris

Commota, in tumulis Têucrum commemoransfuum.

XXXVII. Atque etiam illa concitatio declarat vim in animis

effe divinam. Negat enim fme furore Democritus quenquam

poetam magnum effe pofTe : quod idem dicit Plato. Quem, fi

placet, appellet furorem, dummodo is furor ita laudetur, ut in

Phaedro Platonis laudatus efl:. Quid veflra oratio in caufis ? quid

ipfa adlio ? poteft efle vehemens, et gravis, et copiofa, nifi efl

animus ipfe commotior ? Equidem etiam in te faepe vidi, et (ut

ad leviora veniamus) in iEfopo famiHari tuo, tantum ardorem

vultuum, atque motuum, ut eum vis quaedam abflraxiffe a fenfu

mentis videretur.



32 DE DIVINATIONEObjiciuntur etiam faepe formae, quse reapfe nuUse funtj fpe-

ciem autem ofFerunt. Quod contigilTe Brenno dicitur, ejufque

Gallicis copiis, cum fano Apollinis Delphici nefarium bellum

intuliffet. Tum enirn ferunt, ex oraculo haec fatam elfe Pythiam

Ego providebo rem ijiam, et alba virgines.

Ex quo fa6lum eft, ut et viderentur virgines ferre arma contra,

et nive Gallorum obrueretur exercitus.

XXXVIII. Ariftoteles quidem eos etiam, qui valetudinis vitio

furerent, et melancholici dicerentur, cenfebat habere aliquid in

animis pr^fagiens atque divinum. Ego autem haud fcio, an nec

cardiacis hoc tribuendum fit, nec phreneticis : animi enim inte-

gri, non vitioli corporis, eft divinatio ; quam quidem elfe re vera,

hac Stoicorum ratione concluditur; fi funt Dii, neque ante de-

clarant hominibus qu£e futura funt ; aut non dihgunt homines

aut, quid eventurum fit, ignorant ; aut exiflimant, nihil inter-

effe hominum, fcire quid futurum fit ; aut non cenfent effe fuae

majeftatis praefignificare hominibus qu2e funt futura ; aut ca ne

ipfi quidem Dii fignificare pofllint. At neque non dihgunt nos

funt enim benefici, generique hominum amici ; neque ignorant

ea, quae ab ipfis conflituta et defignata funt ; neque noftra nihil

interefl, fcire ea, quas eventura funt; (erimus enim cautiores, fi

fciemus) neque hoc ahenum dicunt majeflate fua; nihil efl enimbeneficentia prsftantius ; neque non poffunt futura praenofcere :

non igitur funt Dii, nec fignificant futura. Sunt autem Dii ; fig-

nificant ergo. Et non, fi fignificant, nullas vias dant nobis ad

fignificationis fcientiam ; fruflra enim fignificarent : nec, fi

dant vias, non eft divinatio. Efl igitur divinatio.

XXXIX. Hac ratione et Chryfippus, et Diogenes, et Antipa-

ter utitur. Quid eft igitur, cur dubitandum fit, quin fint ea,

quae difputavi, veriflima, fi ratio mecum facit, ii eventa, fi po-

puli, fi nationes, fi Graeci, fi barbari, fi majores etiam noftri, fi

denique hoc femper ita putatum eft, fi fummi philofophi, fi poe-

ta^, fi fapientiffimi viri, qui refpubUcas conftituerunt, qui urbes

condiderunt ? An, dum beftiae loquantur, exfpe(3:amus ? hominum



LIBERPRIMUS. 33

confentlente audloritate contenti non fumus ? Nec vero quid-

quam aliud affertur, cur ea, quas dico, divinandi genera, nuUa

iint^ niii quod difficile didu videtur, quae cujufque divinationis

ratio, quse caufa iit. Quid enim habet harufpex, cur pulmo in-

cifus etiam in bonis extis dirimat tempus, et proferat diem ? quid

augur, cur a dextra corvus, a fmiftra cornix, faciat ratum ? quid

aftrologus, cur ftella Jovis, aut Veneris conjun6ta cum Luna ad

ortus puerorum falutaris fit ; Saturni, Martifve contraria ? cur

autem Deus dormientes nos moneat, vigilantes negligat ? quid

deinde caufae fit, cur CafTandra furens futura profpiciat, Priamus

fapiens hoc idem facere non queat ?

Cur fiat quidque, quaeris ? Re£te omnino ; fed non nunc id

agitur. Fiat, necne fiat, id quaeritur. Ut fi magnetem lapidem

efiê dicam, qui ferrum ad fe alliciat et trahat ; rationem, cur id

fiat, afferre nequeam ; fieri omnino neges. Quod idem facis in

divinatione ; quam et cernimus ipfi, et audivimus, et iegimus,

et a patribus accepimus. Neque ante philofophiam patefad:am,

quas nuper inventa efi:, hac de re communis vita dubitavit, et

pofiiea quam philofophia proceffit, nemo aliter philofophus fen-

fit, in quo modo effet auftoritas. Dixi de Pythagora, de Demo-

crito, de Socrate : excepi de antiquis, praeter Xenophanem, ne-

minem : adjunxi veterem Academiam, Peripateticos, Stoicos :

unus diffentit Epicurus. Quid vero hoc turpius, quam quod idem

nullam cenfet gratuitam effe virtutem ?

XL. Quis efi: autem, quem non moveat clarifiimis monumen-

tis tefi:ata confignataque antiquitas ? Calchantem augurem fcribit

Homerus longe optimum, eumque ducem clafiium fuiffe. At il-

lum aufpiciorum credo fcientia, non locorum. Amphilochus et

Mopfus Argivorum reges fuerunt, fed iidem augures ; iique ur-

bes in ora maritima CiHcise Grscas condiderunt. Atque etiamante hos Amphiaraus et Tirefias, non humiles et obfcuri, neque

eorum fimiles, ut apud Ennium efi:,

îfui qucejius caufdJiBasfiifcitantfententiasy

fed clari et praeftantes viri, qui avibus et fignis admoniti futura

dicebant : quorum de altero etiam apud inferos Homerus ait,

ToM. m. E



34 DEDIVINATIONEfolutn fapere, caeteros umbrarum vagari modo. Amphiaraum au-

tem lic honoravit fama Gra^cia?, Deus ut haberetur, atque ut ab

ejus folo, in quo eft humatus, oracula peterentur.

Quid Afige rex Priamus, nonne et Helenum filium, et CafTan-

dram filiam divinantes habebat, alterum auguriis, alteram men-

tis incitatione et permotione divina ? Quo in genere Martios

quofdam fratres, nobili loco natos, apud majores noftros fuifle

fcriptum videmus. Quid ? Polyidum Corinthium nonne Ho-

merus et aliis multa, et filio ad Trojam proficifcenti mortem

praBdixifiTe commcmorat ? Omnino apud veteres, qui rerum po-

tiebantur, iidem auguria tenebant. Ut enim fapere, fic divinare,

regale ducebant, ut teftis efl noflra civitas -, in qua et reges, au-

gures, et poflea privati eodem facerdotio praediti rempublicam

religionum audloritate rexerunt.

XLI. Eaque divinationum ratio ne in barbaris quidem gen-

tibus negledla efl : fiquidem et in Gallia Druidae funt, e qui-

bus ipfe Divitiacum iEduum, hofpitem tuum laudatoremque,

cognoviiqui et naturae rationem, quam phyfiologiam Grasci

appellant, notam effe fibi profitebatur, et partim auguriis, par-

tim conjediura, quse effent futura, dicebat. Et in Perfis augu-

rantur et divinant Magi, qui congregantur in fano commen-

tandi caufa, atque inter fe colloquendi;quod etiam idem vos

quondam facere nonis folebatis. Nec quifquam rex Perfarum

potefl effe, qui non ante Magorum difciplinam fcientiamque

perceperit.

Licet autem videre et genera quaedam, et nationes huic

fcientiae deditas. TelmefTus in Caria eft -, qua in urbe excellit

harufpicum difciplina. Itemque Elis in Peloponefo famiHas

duas certas habet, Jamidarum unam, alteram Cluditarum

harufpicinae nobiHtate praeflantes. In Syria Chaldaei cognitione

aftrorum, folertiaque ingeniorum antecellunt. Etruria autem de

caelo tada fcientiffime animadvertit ; eademque interpretatur,

quid quibufque oflendatur monflris atque portentis. Quocirca

bene apud majores noflros fenatus tum, cum florebat imperi-

um, decrevit, ut de principum filiis fex fingulis Etruris populis



LIBERPRIMUS. 35

in difclplinam traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem ho-

minum a religionis audoritate abduceretur ad mercedem atque

quasftum. Phryges autem, et Pifidae, et CiHces, et Arabum na-

tio, avium fignificationibus plurimum obtemperant : quod idem

fadlitatum in Umbria accepimus.

XLII. Ac mihi quidem videntur e locis quoque iplis, qui a

quibufque incolebantur, divinationum opportunitates cffc dudiae.

Etenim i^gyptii, ut Babylonii, in camporum patentium aequo-

ribus habitantes, cum ex terra nihil emineret, quod contempla-

tioni caeli officere poiTet, omnem curam in fiderum cognitione

pofuerunt. Etrufci autem, quod rehgione imbuti ftudiofius et

crebrius hoftias immoiabant, extorum cognitioni fe maxime de-

diderunt : quodque propter aeris craffitudinem de caelo apud eos

muha iiebant, et quod ob eandem caufam multa inufitata, par-

tim e caelo, aHa ex terra oriebantur, quaedam etiam ex hominum

pecudumve conceptu et fatu, oftentorum exercitatiffimi interpre-

tes extiterunt. Quorum quidem vim, ut tu foles dicere, verba

ipfa prudcnter a majoribus polita declarant 3 quia enim oflen-

dunt, portendunt, monflrant, praedicunt, oflenta, portenta, monf-

tra, prodigia dicuntur.

Arabesautem, et Phryges, et Cihces, quod paflu

pecudummaxime utuntur, campos et montes hyeme et aeftate peragrantes,

propterea faciHus cantus avium et volatus notaverunt : eademque

et Pifidias caufa fuit, et huic noflrae Umbriae. Tum Caria tota,

praecipueque TelmefTes, quos ante dixi, quod agros uberrimos

maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter fcECundi-

tatem fingi gignique pofFunt, in oflentis animadvertendis diH-

gentes fuerunt.

XLIII. Quis vero non videt, in optima quaque repubhca plu-

rimum aufpicia et reHqua divinandi genera valuifTe?

Quis rexunquam fuit, quis populus, qui non uteretur praedidione divi-

na ? neque folum in pace, fed in beHo muko etiam magis quo

majus erat certamen et difcrimen falutis. Omitto noflros, qui

nihil in bello fme extis agunt, nihil fme aufpiciis domi habent.

Aufpicia externa videamus. Nam et Athenienfes omnibus femper

E 2



j6 DE DIVINATIONEpublicis confiliis divinos quofdam facerdotes quos f/^dnsig vocant,

adhibuerunt : et Lacedasmonii regibus fuis augurem afTelTorem

dederunt ; itemque fenibus (fic enim confilium publicum ap-

pellant) augurem interefie voluerunt ; iidemque de rebus majo-

ribus femper aut Delphis oraculum, aut ab Hammone, aut a

Dodona petebant. Lycurgus quidem, qui Lacedsemoniorum rem-

publicam temperavit, leges fuas audtoritate Apollinis Delphici

confirmavit : quas cum vellet Lyfander commutare, eadem eft

prohibitus rehgione. Atque etiam qui prserant Lacedasmoniis,

non contenti vigilantibus curis, in Palipha£e fano, quod eft in

agro propter urbem, fomniandi caufa, incubabant, quia vera

quietis oracula ducebant.

Ad noftra jam redeo. Quoties fenatus Decemviros ad libros

ire juftit ? Nam et cum duo vifi foles elTent, et cum tres luna?,

et cum faces, et cum fol no<fte vifus effet, et cum e cselo fre-

mitus auditus, et cum caelum difceffiffe vifum eft, atque in eo

animadverfi globi. Delata etiam ad fenatum labes agri Priver-

jiatis, cum ad infinitam altitudinem terra defedifTet, Apuliaque

maximis terras motibus conquafTata effet. Quibus portentis mag-

na populo Romano bella, perniciofceque feditiones denuntiaban-

tur : inque his omnibus refponfa harufpicum cum Sybillse verfi-

bus congruebant.

Quid, cum Cumis Apollo fudavit ? Capus Vid:oria ? Quld

ortus androgyni ? nonne fatale quoddam monftrum fuit ? Quid,

quod fluvius Atratus fanguine fiuxit ? Quid, cum facpe lapidum,

fanguinis nonnunquam, terrae interdum, quondam etiam ladis

imber defluxit ? Quid, cum in Capitolio idtus Centaurus e caslo

eft ? In Aventino portce, et homines ? Tufculi aedes Caftoris et

PoUucis, Romasque Pietatis ? nonne et harufpices ea refponde-

runt, quae evenerunt, et in Sibyllae libris easdem repertae praedic-

tiones funt ?

XLIV. Quoties fenatus Decemviros ad libros ire jufiit? quantis

in rebus, quamque fa^pe refponfis harufpicum paruit ? Caeciliae,

Qj_filiae, fomnio, modo, Marfico bello, templum eft a fenatu

Junoni Sofpitae reftitutum. Quod quidem fomnium Sifenna




cum dlfputavlflet mirifice ad verbum cum re convenlfTe, tum

inrolentex, credo, ab Epicureo aliquo indudus difputat, fom-

niis credi non oportere. Idem contra oftentanihil difputat,

ex-ponitque initio belli Marficl et Deorum fimulacra fudavifie, et

faneuinem fluxifTe, et difceffifTe caslum ; et ex occulto auditaso

effe voces, quae pericula belli nuntiarent ; et Lanuvii clypeos,

quod harufpicibus triftifiimum vifum efiet, a muribus effe de-

rofos.

Quid, quod in annalibus habemus, Velenti bello, cum lacus

Albanus praeter modum crevifTet, Veientem quendam ad nos,

hominem nobilem, perfugifTe, eumque dixIfTe, ex fatis, qujB

Veientes fcripta haberent, Velos capi non poffe, dum lacus is re-

dundaret 5 et, fi lacus emlfTus lapfu et curfu fuo ad mare pro-

fluxifTet, perniciofum populo Romano ; fm autem ita effet educ-

tus, ut ad mare pervenire non poffet, tum falutare noftris fore :

ex quo illa admirabilis a majoribus Albana) aquas fadta dedud:io

efl. Cum autem Veientes bello fefli legatos ad fenatum mififlent,

tum ex his quidam dixlfle dlcitur, non omnia illum transfugam

aufum effe fenatui dlcere ; in iifdem enim fatis fcriptum Veientes

habere, Fore ut brevi a Gallis Roma caperetur. Quod quidem

fexennlo pofl Veios captos facftum effe vidimus.

XLV. Saepe etiam et in pra£llls Fauni auditi ; et in rebus tur-

bidis verldlcae voces ex occulto miffse effe dicuntur : cujus gene-

ris duo funt ex multis exempla, fed maxlma. Nam non multo

ante urbem captam exaudita vox eft a luco Vefta^, qui a Palatii

radice in novam vlam devexus eft, JJt muri et portce rejicerentur -,

futiirum ejjhy nijiprovifum ejfety ut Roma caperetur. Quod neglec-

tum, cum caveri poterat, poft acceptam illam maxlmam cladem

expllcatum efl : ara enim Aio Loquenti, quam feptam vide-

mus, exadverfus eum locum confecrata eft. Atque etiam fcrip-

tum a multls eft, cum terrae motus fadlus effet, JJtfue plend pro-

curatiofierety vocem ab aede Junonis ex arce extitiffe : quocirca

Junonem illam appellatam Monetam. Haec igitur et a Dils fig-

nificata, et a noflris majoribus judicata contemnimus ?



38 DEDIVINATIONENeque folum Deorum voces Pythagorei obfervltaverunt, fed

etiam hominum, quae vocant ornina. Quae majores noftri, quia

valere cenfebant, idcirco omnibus rebus agendis, ôd bonum,

faujlwny felixy forfunatumque effet, prasfabantur 3 rebufque divi-

nis, quae publice fierent, ut faverent linguis, imperabatur -, in-

que feriis imperandis, ut litibus etjurgiisfe abjlinerent, Itemque

in luftranda colonia, ab eo, qui eam deduceret ; et, cum impe-

rator exercitum, cenfor populum, luftraret, bonis nominibus,

qui hoftias ducerent, eligebantur : quod idem in deledlu Con-

fules obfervant, ut primus miles fiat bono nomine. Quae qui-

dem a te fcis et Confule et imperatore fumma religione ^^<t fer-

vata. Praerogativam etiam majores omen juftorum comitiorum

efle voluerunt.

XLVI. Atque ego exempla ominum notaproferam. L. Paulus,

Conful iterum, cum ei, bellum ut cum rege Perfe gereret, obti-

giffet, ut ea ipfa die domum ad vefperam rediit, iiliolam fuam

Tertiam, quae tum erat admodum parva, ofculans animadvertit

trifticulam. Quid efl, inquit, mea Tertia ? quid triflis es ? Mi

pater, inquit, Perfa periit. Tum ille ardlius puellam complexus,

Accipio, inquit, mea filia, omen. Erat autem mortuus catellus

eo nomine.

L. Flaccum, flaminem Martialem, ego audivi, cum diceret,

Caecih'am Metelli, cum vellet fororis fuae fiham in matrimoni-

um collocare, exiffe in quoddam facellum ominis capiendi caufa

quod fieri more veterum folebat. Cum virgo flaret, et Cscilia

in cella federet, neque diu uUa vox extitiffet, puellam defatiga-

tam petiiffe a matertera, ut fibi concederet paulifper, ut in ejus

fella requiefceret ; illam autem dixiffe, Vero, mea puella, tibi

concedo meas fedes : quod omen res confecuta efl ; ipfa enim

brevi mortua eft : virgo autem nupfit cui Caecilia nupta fuerat.

H«c poffe contemni, vel etiam rideri, praeclare intelligo : fed

idipfum efl Deos non putare, quae ab iis fignificantur, contem-

nere.

XLVII. Quid de auguribus loquar ? Tuae partes funt : tuum,



LIBERPRIMUS. 39

inquam, aufpiciorum patrocinium debet efle. Tibi App. Clau-

dius augur Confuli nuntiavit, addubitato Salutis augurio, bellum

domefticum trifte ac turbulentum fore ; quod paucis poft men-

fibus exortum paucioribus a te eft diebus opprefTum. Cui quidem

auguri vehementer affentior; folus enim multorum annorum

memoria, non decantandi augurii, fed divinandi,^ tenuit difci-

plinam : quem irridebant collegas tui, eumque tum Pifidam,

tum Soranum augurem effe dicebant. Quibus nulla videbatur in

auguriis aut aufpiciis prgefenfio, aut fcientia veritatis futurse ; fa-

pienter aiebant ad opinionem imperitorum effe fid:as religiones.

Quod longe fecus eft; neque enim in paftoribus illis, quibus

Romulus praefuit, nec in ipfo Romulo hjEc calliditas effe potuit,

ut, ad errorem multitudinis, religionis fimulacra fingerent ; fed

difiicultas laborque difcendi difertam neghgentiam reddidit : ma-

lunt enim differere, nihil effe in aufpiciis, quam quid fit, edifcere.

Quid efl in illo aufpicio divinius, quod apud te in Mario efl,

ut utar potifiimum te aud:ore ?

Hic yovis altifonifiibito pinnafafatelles,

Arboris e truncot ferpentisfaucia morfuy

Subigit ipfaferis transfigens unguibus anguem

Semianimuniyet varia graviter cervice

micantem.êmfe intorquentem lanians, rofroque cruentans,

Jamfatiata animos,jam duros ulta dolores,

Abjicit efflantem, et laceratum affligit in unda,

Seque obitu afolis nitidos convertit ad ortus.

Hanc ubiprapetibus pennis, lapfuque volantem

Confpexit Marius, divini numinis augur ;

Fauftaquefignafuce laudis, reditufque notavit

Partibus intonuit caelipater ipfeftniftris

Sic aquilce clarumfirmavit Juppiter omen.

XLVIII. Atque ille Romuli auguratus pafloralis, non urba-

nus, fuit : nec fidlus ad opinionem imperitorum, fed a certis ac-

ceptus, et pofleris traditus. Itaque Romulus augur, ut apud

Ennium efl, cum fratre item augure.



4© DE DIVINATIONECurantes magna cum cura, concupientes

Regniy dant operamJimul aufpicio, augurioque.

Hinc Remus aufpiciofe devovet, atquefecundam

Solus avemfervat, At Romulu pulcher in alto

^cerit Aventino,fervans genus altivolantum

Certahant, urbem Romam, Remoramne vocarent*

Omnibu cura viris, uter efjet induperator.

"ExfpeBanty veluti Conful cum mitterefignum

Volt : omnes avidifpeBant ad carceris oras,

â mox emittat piSiis exfaucibu currus :

Sic expeBabat populus, atque ore timebat

Rebus, utri magni viSioriafit data regni.

Intereafol albu recefjit in iftfera noBis.

Exin candidafe radiis dedit iSiaforas lux :

Etfmul ex alto longe pulcherrima prcepes

Lava volavit avis : fmul aureus exoriturfoL

Cedunf de ccelo ter quatuor corporafanBa

Avium, prapetibusfefe pulchrifque locis dant.

Confpicit indefibi data Romulus ejje priora,

Aufpicio regnifabilitafca^nna, folumque.

XLIX. Sed, unde huc digrefTa eft, eodem redeat oratlo. SI

nihil queam difputare, quamobrem quidque fiat, et tantummodo

£eri ea quae commemoravi, doceam ; parumne Epicuro, Carnea-

dive refpondeam ? Quid, fi etiam ratio exftat artificiofae prajfen-

fionis, facihs ; divina^ autem, paulo obfcurior ? Quae enim extis,

quas fulguribus, quas portentis, quas aftris praefentiuntur, h^c

notata funt obfervatione diuturna. Affert autem vetuftas omnibus

in rebus longinqua obfervatione incredibilem fcientiam , quas

potefl effe fme motu atque impulfu Deorum, cum, quid ex quo-

que eveniat, et quid quamque rem lignificet, crebra animadver-

lione perfpe(flum eft.

Altera divinatio efl naturahs, ut ante dixi ;quie phyfica dif-

putandi fubtihtate referenda efl ad naturam Deorum, a qua, ut

dodiflimis fapientiffimifque placuit, hauflos animos et hbatos



LIBERPRIMUS. 41

habemiis : cumque omnia completa et referta fmt a.^terno fenfu

et mente divina, necciTe eft cognatione divinorum animorum ani-

mos humanos commoveri. Sed visilantes animi vits neceffita-

tibus ferviunt, disjunguntque fe a focietate divina, vinclis corpo-

ris impediti. Rarum eft quoddam genus eorum, qui fe a corpore

avocent, et ad divinarum rerum cognitionem cura omni fludio-

que rapiantur. Horum funt auguria non divini impetus, fed

rationis humanas; nam et natura futura praefentiunt, ut aquarum

£uxiones et deflagrationem futuram aUquando cxli atque ter-

rarum. Ahi autem in repubUca exercitati, ut de Athenienfi

Solone accepimus, orientem tyrannidem multo ante profpiciunt

quos prudentes poffumus dicere, id efl, providentes ; divinos

nuUo modo poflumus ; non phis, quam Milefmm Thalem, qui

ut objurgatores fuos convinceret, oflenderetque etiam philofo-

phum, fi ei commodum effet, pecuniam facere pofTe, omnem

oleam, antequam florere ccepiffet, in agro Milefio coemiffe dici-

tur. Animadverterat fortaffe quadam fcientia, olearum uberta-

tem fore. Et quidem idem primus defe<flionem foUs, quae Afly-

age regnante fadta efl, pra^dixifle fertur.

L. Muka medici, muUa gubernatores, agricolse etiam muka

praefentiunt-,

fed nuUam eorum divinationem voco:

ne iUamquidem, qua ab Anaximandro phyfico moniti Lacedaemonii funt,

ut urbem et te^Hia Unquerent, armatique in agro excubarent, quod

terras motus inflaret, tum, cum et urbs tota corruit, et ex monte

Taygeto extrema montis quafi puppis avulfa eft. Ne Pherecydes

quidem, iUe Pythagors magifter, potius divinus habebitur, quam

phyficus j qui, cum vidiffet hauilam aquam de jugi puteo, terras

motus dixit inflare.

Nec vero unquam animus hominis naturaUter divinat, nifi

cum ita folutus efl et vacuus, ut ei plane nihil fit cum corpore

quod aut vatibus contingit, aut dormientibus. Itaque ea duo ge-

nera a Dicasarcho probantur, et, ut dixi, a Cratippo noftro : li

propterea quod ea proficifcuntur a natura ; fint fumma fane,

modo ne fola : fin autem nihil effe in obfervatione putant; multa

ToM. m. F



42 DEDIVINATIONEtollunt, qulbus vitaB ratio continetur. Sed quonlam dant allquld,

idque non parvum, vaticinationes cum fomniis ; nihil eft, quod

cum his magnopere pugnemus, praefertim cum lint, qui omnino

nullam divinationem probent.

Ergo et ii, quorum animi, fpretis corporibus, evolant atque

excurrunt foras ardore aliquo inflammati atque incitati, cernunt

illa profedto, quae vaticinantes pra^nuntiant ; multifque rebus in-

flammantur tales animi, qui corporibus non inhaerent ; ut ii, qui

fono quodam vocum et Phrygiis cantibus incitantur. Multos

nemora filvaeque, multos amnes aut maria commovent ;quorum

furibunda mens videt ante multo, quse futura funt. Quo de ge-

nere illa funt,

EtheUy videte : judicavit inclytumjudicium

Inter Deas tres aliquis : quojudicio JLacedamonia

Mulier^ furiarum una^ adveniet.

Eodem enim modo multa a vaticinantibus fdspe prasdid;a funt,

neque folum verbis, fed etiam

Verjibu\ qiios olim Fauniy vatefque canebant.

SimiHter Marcius, et Publicius vates ceciniffe dicuntur : quo

de genere, ApolHnis operta prolata funt. Credo etiam anhelitus

quofdam fuiife terrarum, quibus infiatas mentes oracula funde-

rent.

LI. Atque hasc quidem vatum ratio efl j nec diflimihs fane

fomniorum. Nam quce vigilantibus accidunt vatibus, eadem

nobis dormientibus. Viget enim animus in fomnis, Uberque fen-

fibus, ac omni impeditione curarum, jacente et mortuo pene

corpore. Qui, quia vixit ab omni ffiternitate, verfatufque efl: cum

innumerabiUbus animis, omnia, quae in natura rerum funt, vi-

det, fi modo temperatis efcis modicifque potionibus ita efl; af-

fedtus, ut fopito corpore ipfe vigilet. Hsec fomniantis efl: divi-

natio.

Hic magna quaedam exoritur, neque ea naturalis, fed artifi-

ciofa fomniorum Antiphonis interpetatio ; eodemque modo et

oraculorum et vaticinationum. Sunt enim explanatores, ut gram-

matici poetarum. Nam ut aurum et argentum, ass, ferrum, frufl:ra



LIBER PRIMUS. 43

xiatura dlvina genuIfTet, nifi eadem docuiiTet quemadmodum ad

eorum venas perveniretur : nec fruges terrae, baccafve arborum

cum utilitate uUa generi humano dediiTet, nifi earum cultus et

conditiones tradidiffet : materia deinde quid juvaret, nifi confec-

tionis ejus fabricam haberemus ? fic cum omni utilitate, quam

Dii hominibus dederunt, ars aliqua conjundta efl, per quam illa

utilitas percipi pofTit. Item igitur fomniis, vaticinationibus,

oraculis, quod erant multa obfcura, multa ambigua, explanatio-

nes adhibitae funt interpretum.

Quo modo autem aut vates, aut fomnlantes ea videant,

quae nufquam etiam tunc fint, magna quaeftio eft. Sed explorata

fi fint ea, quae ante quaeri debeant ; fint haec, quae quaerimus,

faciliora. Continet enim totam hanc quaeflionem ea ratio, quaj

efl de natura Deorum, quse a te fecundo libro efl explicata di-

lucide : quam fi obtinemus, flabit illud quidem, quod locum

hunc continet, de quo agimus, EfTe Deos, et eorum providen-

tia mundum adminiflrari, eofdemque confulere rebus humanis,

nec folum univerfis, verum etiam finguHs. Haec fi tenemus, quae

mihi quidem non videntur poffe convellij profecfto hominibus

a Diis futura fignificari neceffe efl. Sed diftinguendum videtur,

quonam modo.

LII. Non placet Stoicis, finguHs jecorum fiflls, aut avium

cantibus intereffe Deum ; neque enim decorum efl, nec Diis

dignum, nec fieri ullo padlo potefl : fed ita a principio inchoa-

tum effe mundum, ut certis rebus certa figna praecurrerent,

aUa in extis, alia in avibus, alia in fulguribus, aha in oftentis,

alia in ftelhs, alia in fomniantium vifis, alia in furentium vo-

eibus. Ea quibus bene percepta funt, ii nonfaepe faliuntur. Male

conjecta, maleque interpretata, falfa funt, non rerum vitio, fed

interpretum infcientia. Hoc autem pofito atque concefTo, efiê

quandam vim divinam, hominum vitam continentem; non diifi-

cile efl, quae fieri certe videmus, ea qua ratione fiant, fufpicari.

Nam et ad hofliam deligendam poteft dux effe vis quaedam fen-

tiens, quae efl toto confufa mundo ; et tum, ipfam cum im-

molare velis, extorum fieri mutatio potefl, ut aut abfit aliquid,'

F 2



44 DE DIVINATIONEaut fuperfit. Parvis enim momentis multa natura aut affingit,

aut mutat, aut detrahit.

Quod ne dubitare poffimus, maximo efl argumento, quod

paulo ante interitum Ca?iaris contigit ; qui cum immolaret illo

die, quo primum in fella aurea fedit, et cum purpurea vefte

proceffit, in extis bovis opimi cor non fuit. Num igitur cenfes

ullum animal, quod fanguinem habeat, line corde elfe pofie ?

Qua ille rei novitate perculfus, cum Spurinna diceret timendum

effe, ne et confiHum, et vita deficeret ; earum enim rerum

utrumque a corde proficifci : pofiiero die caput in jecore aon

fuit. Quae quidem illi portendebantur a Diis immortalibus, ut

videret interitum, non ut caveret. Cum igitur eae partes in extis

non reperiuntur, fine quibus vidlima illa vivere nequifiTet, intel-

iigendum eft, in ipfo immolationis tempore eas partes, quae ab-

fint, interiffe.

LIII. Eademque efficit in avibus divina mens, ut tum huc,

tum illuc volent alites j tum in hac, tum in illa parte fe occul-

tent j tum a dextra, tum a fmifi:ra parte canant ofcines. Nam li

animal omne, ut vult, ita utitur motu fui corporis, prono, obli-

quo, fupino -, membraque quocunque vult, fledit, contorquet,.

porrigit, contrahit; eaque ante efficit pene, quam cogitat; quanto

id Deo efi: faciUus, cujus numini parent omnia ?

Idemque mittit et figna nobis ejus generis, qualia permuha

hiftoria tradidit j quale fcriptum illud videmus ; Si luna paulo

ante foHs ortum defecifiêt in figno leonis, fore, ut armis Darius,

et Perfas ab Alexandro et Macedonibus praelio vincerentur, Da-

riufque moreretur : et, fi puella nata biceps efiêt, feditionem in

populo fore, corruptelam et adulterium domi : et, fi mulier leo-

nem peperifiê vifa efiêt -, fore, ut ab exteris gentibus vinceretur

ea refpublica, in qua id contigifiêt. Ejufdem generis etiam il-

lud efi:, quod fcribit Herodotus 3 Croeli filium, cum efiTet infans,

locutum i quo ofi:ento regnum patris, et domum funditus con-

cidifi!e. Caput arfifi!e Servio TulUo dormienti, quae hifi:oria non

prodidit ? Ut igitur qui fe tradet quieti, praeparato animo tum

bonis cogitationibus, tum rebus ad tranquillitatem accommodatis»




certa et vera cernit in fomnis ; fic caflus animus purufque vigi-

lantis, et ad aftrorum, et ad avium, reliquorumque fignorum, et

ad extorum veritatem efl paratior,

LIV. Hoc nimirum eft illud, quod de Socrate accepimus,

quodque ab ipfo in libris Socraticorum faepe dicitur, Efie divi-

num quiddam, quod daemonion appellat, cui femper ipfe parue-

rit, nunquam impellenti, faepe revocanti. Et Socrates quidem

(quo quem audtorem meliorem quasrimus ?) Xenophonti confu-

lenti, fequereturne Cyrum j poflea quam expofuit, quae fibi vi-

debantur, Et nojlrum quideniy inquit, huma?ium eji confiliumy fed

de rebus et olfcurisy et incertis ad Apollinem cenfeo refere?idum : ad

quem etiam Athenienfes pubHce de majoribus rebus femper re-

tulerunt. Scriptum eft item, cum Critonis fui familiaris oculum

alHgatum vidiffet, quasfiviffe, quid eifet : cum autem ille refpon-

diffet, in agro ambulanti ramulum addudtum, ut remiifus eifet,

in oculum fuum recidifle ; tum Socrates, Non enim faruifti mihi

revocanti, cum uterer, qua foleOi prafagitione divina. Idem etiam

Socrates, cum apud Delium male pugnatum effet, Lachete Prae-

tore, fugeretque cum ipfo Lachete, ut ventum eft in trivium,

eadem, qua caeteri, fugere noluit : quibus quasrentibus, cur non

eadem via pergeret, deterreri fe a Deo dixit. Tum quidem ii,

qui alia via fugerant, in hoftium equitatum inciderunt. Per-

multa colledla funt ab Antipatro, quae mirabiUter a Socrate

divinata funt, quae praetermittam : tibi enim nota funt j mihi

ad commemorandum non neceffaria. Illud tamen ejus philofo-

phi magnificum ac pene divinum, quod, cum impiis fententiis

damnatus effet, aequiffimo animo fe dixit mori : neque enim

domo egredienti, neque illud fuggeftum, in quo caufam dixerat,

afcendenti, fignum fibi uUum, quod confueffet, a Deo, quafi mali

alicujus impendentis, datum.

LV. Equidem fic arbitror, etiam fi multa fallant eos, qui aut

arte, aut conjedtura divinare videantur, effe tamen divinatio-

nem 5 homines autem, ut in casteris artibus, fic in hac poffe fal-

li. Poteft accidere, ut aliquod fignum dubie datum pro certo fit

acceptum : potefl aliquod latuiffe, aut ipfum, aut quod efiet illi



46 DEDIVINATIONEcontrarium. Mihi aiitem ad hoc, de quo difputo, probandum,

fatis eft non modo plura, fed etiam pauciora, divine praefenfa et

prasdidta reperiri.

Quin etiam hoc non dubitans dixerim : fi unum aliquid ita fit

prasdidum praefenfumque, ut, cum evenerit, ita cadat ut prae-

didum fit, neque in eo quidquam cafu et fortuito fadtum effe

appareat, cffc certe divinationem, idque tffQ omnibus confiten-

dum. Quocirca primum mihi videtur, ut Pofidonius facit, a Deo,

de quo fatis didtum eft, deinde a fato, deinde a natura, vis om-

nis divinandi, ratioque repetenda. Fieri igitur omnia fato, ratio

cogit fateri. Fatum autem id appello, quod Graeci ^fÂîîvnv, id

efl, ordinem feriemque caufarum, cum caufa caufae nexa rem ex

fe gignat : ea efl ex omni aeternitate fluens veritas fempiterna.

Quod cum ita fit, nihil efl fadum, quod non futurum fuerit

eodemque modo nihil eft futurum, cujus non caufas id ipfum

efficientes natura contineat.

Ex quo inteUigitur, ut fatum fit non id quod fuperflitiofe,

fed id quod phyfice dicitur, caufa aeterna rerum, cur et ea, quae.

prcEterierunt, fafta fint, et, quas inflant, fiant, et, quae fequuntur,

futura fmt. Ita fit, ut et obfervatione notari pofht, quae res quam-

que caufam plerumque confequatur, etiam fi non femper : nam

id quidem afhrmare difhcile efl. Eafdemque caufas verifimile efl

rerum futurarum cerni ab iis, qui aut per furorem eas, aut in

quiete videant.

LVI. Prasterea cum fato omnia fiant, (id quodah*o loco oflen-

detur) fi quis modo tahs pofTit effe, qui colhgationem caufarum

omnium perfpiciat animo, nihil eum profeito fallet. Qui enim

teneat caufas rerum futurarum, idem neceffe efl omnia teneat,

quae futura fmt. Quod cum nemo facere, nifi Deus, poflit; re-

linquendum eft homini, ut fignis quibufdam confequentia decla-

rantibus, futura praefentiat. Non enim illa quae futura funt,

fubito exiflunt ; fed eft quafi rudentis expUcatio, fic tradudtio

temporis, nihil novi efficientis, et primum quidque repUcantis.,

Quod et ii vident, quibus naturaUs divinatio data efl ; et ii, qui-,

bus curfus rerum obfervando notatus efl. Qui etfi caufas ipfas,



LIBERPRIMUS. 47

non cernunt, figna tamen cauiiirum et notas cernunt : ad quas

adhibita memoria et diligentia, ex monumentis fuperiorum effi-

citur ea divinatio, quae artificiofa dicitur, extorum, fulgurum,oftentorum, fignorumque casleftium.

Non eft igitur, ut mirandum fit, ea prasfentiri a divinantibus,

qua3 nufquam fmt : funt enim omnia, fed tempore abfunt. At-

que ut in feminibus vis ineft earum rerum, qu^ ex iis progig-

huntur, fic in caufis conditas funt res futurê; quas efle futuras

aut concitata mens, aut foluta fomno, cernit ; aut ratio, aut con-

jediura pr^fentit. Atque ut ii, qui folis et lunse reliquorumque

fiderum ortus, obitus, motufque cognorunt, quo quidque tem-

pore eorum futurum fit, multo ante praedicunt ; iic qui curfumrerum, eventorumque confequentiam diuturnitate pertradtata no-

taverunt, aut femper, aut, fi id difficile eft, plerumque -, quod fi

ne id quidem conceditur, nonnunquam certe, quid futurum fit,

inteliigunt. Atque haec quidem, et quasdam hujufmodi argumen-

ta, cur fit divinatio, ducuntur a fato.

LVII. A natura autem alia qu^dam ratio eft j quae docet,

quanta fit animi vis fejundla a corporis fenfibus : quod maxime

contingit aut dormientibus, aut mente permotis. Ut enim Deo-

rum animi fme oculis, fme auribus, ftne hngua fentiunt inter fe,

quid quifque fentiat ; ex quo fit, ut homines, etiam cum taciti

optent quid, aut voveant, non dubitent quin Dii illud exaudiant;

fic animi hominum, cum aut fomno foluti vacant corpore, aut

mente permoti per fe ipfi liberi incitati moventur, cernunt ea,

quas permifti cum tempore animi videre non pofTunt.

Atque hanc quidem rationem naturae difficile eft fortaffe tra-

ducere ad id genus divinationis, quod ex arte profedlum dici-

mus ; fed tamen id quoque rimatur, quantum poteft, Pofidonius,

cum effe cenfet in natura figna quaedam rerum futurarum. Utenim Ceos accepimus ortum caniculae diligenter quotannis folere

fervare, conjedturamque capere, ut fcribit Ponticus HeracHdes,

falubrifne, an peftilens, annus futurus fit. Nam fi et obfcurior

et quafi caliginofa ftella extiterit, pingue et concretum effe cx-

lum, ut ejus adfpiratio gravis et peftilens futura fit ; fm illuftris



48 DE DIVINATIONEet perlucida flella apparuerit, fignificari caelum ef[Q tenue, pu-

rumque, et propterea falubre. Democritus autem cenfet fapienter

inflituiffe veteres, ut hojftiarum immolatarum infpicerentur exta,

quorum ex habitu atque ex colore tum falubritatis, tum pefli-

lentiit', figna percipi -, nonnunquam etiam qus fit vel fterilitas

agrorum, vel fertihtas futura. Quae fi a natura profedta obfervatio

atque ufus agnovit ; multa afferre potuit dies, quae animadverten-

do notarentur j ut ille Pacuvianus, qui in Chryfe phyficus indu-

citur, minime naturam rerum cognoife videatur.

Nam ijlisf qui linguam avium intelligunt,

Plufque ex alienojecorefapiunty quam exfuo,

Magis audiendum, quam aufcultandum cenfeo.

Cur, qusefo ? cum ipfe, paucis interpolitis verfibus, dicas fatis

luculente

îidquid eji hoc, omnia animat,format, ality auget, creafy

Sepelit, recipitque infefe omnia: omniumque idem eft pater -,

Indidcmque eadem, quce oriuntur, de ijitegro, atque eodem occi-

dunt.

Quid efl igitur, cur, cum domus fit omnium una, eaque com-

munis, cumque animi hominum femper fuerint, futurique fint,

cur ii, quid ex quoque eveniat, et quid quamque rem fignificet,

perfpicere non poilint ?

LVIII. Haec habui, inquit, de divinatione quae dicerem. Nunc

illa teftabor, non me fortilegos, neque eos, qui quseflus caufa ha-

riolentur, neque pfychomantia quidem, quibus Appius amicus

tuus uti folebat, agnofcere.

Non habeo denique nauci Marfum augurem,

Non 'uicanos harufpices, non de circo ajirologos,

Non Ifiacos conjeSlores, non interpretesfomnium.

Non enimfunt iifcientid, aut arte, divini,

Sedfuperjlitiof vates, impudentefque harioli,

Aut inertes, aut infani, aut quibus egeftas imperat

îfibifemitam nonfapiunt, alteri monjlrant viam :

îbu divitias pollicentur, ab iis drachmam ipfi petunt,

De his divitiisjibi deducant drachmam, reddant ccetera.



LIBERPRIMUS. 45

Atque hxc quidem Ennius, qui paucis ante verfibus efle Deos

cenfet, fed eos non curare opinatur quid agat humanum genus,

Egoautem, qui et curare arbitror, et monere etiam, ac

multapraedicere, levitate, vanitate, malitia exclufa, divinationem probo.

Quae cum dixiffet Quintus ; Praeclare tu quidem, inquam, pa-

ratus * * * Defunt pauca qucsdam.

D E

DIVINATIONELIBER SECUNDUS.

.UiERENTI mihi, multumque et diu cogitanti, qua-

nam re polTem prodeiTe quam plurimis, ne quando in-

termitterem confulere reipublicas, nulla major occurre-

bat, quam li optimarum artium vias traderem meis civibus;

quod compluribus jam libris me arbitror confecutum. Nam et

cohortati fumus, ut maxime potuimus, ad philofophise ftudium

eo hbro, qui eft infcriptus Hortenfius -, et quod genus philofo-

phandi minime arrogans, maximeque et conftans, et elegans

arbitraremur, quatuor Academicis libris oftendimus. Cumque

fundamentum effet philofophias politum in finibus bonorum et

malorum, perpurgatus eft is locus a nobis quinque Ubris, ut,

quid a quoque, et quid contra quemque philofaphum diceretur,

intelligi poifet. Totidem fubfecuti libri Tufculanarum difputa-

tionum, res ad beate vivendum maxime neceffarias aperuerunt.

Primus enim eft de contemnenda morte -, fecundus de tolerando

dolore ; de segritudine lenienda tertius ; quartus de rehquis animi

perturbationibus; quintus eum locum complexus ell, qui totam

philofophiam maxime illuflrat ^ docet enim ad beate vivendum

ToM. III. G



50 DE DIVINATIONEvirtutem fe ipfa effe contentam. Quibus rebus editis, tres libri

perfe<5li funt de Natura Deorum -, in quibus omnis ejus loci

quaeilio continetur. Quae ut plene efTet cumulateque perfed:a,

de Divinatione ingrefli fumus his libris fcribere. Quibus (ut efh

in animo) de Fato li adjunxerimus, erit abunde fatisfactum toti

huic quaeftioni. Atque his Ubris annumerandi funt fex de Re-

pubhca, quos tunc fcriplimus, cum gubernacula reipublicae

tenebamus. Magnus locus, philofophisque proprius, a Platone,

Ariflotele, Theophrafto, totaque Peripateticorum familia trac-

tatus uberrime. Nam quid ego de Confolatione dicam ? quae

mihi quidem ipli fane aHquantum medetur ; casteris item mul-

tum illam profuturam puto. Interjed:us efl etiam nuper Hber

is, quem ad noflrum Atticum de Senedtute mifimus. In pri-

mifque, quoniam philofophia vir bonus efficitur, et fortis, Cato

nofler in horum Hbrorum numero ponendus efl. Cumque

Arifloteles, itemque Theophraflus, exceUentes viri ciim fubti-

Htate, tum copia, cum philofophia dicendi etiam praecepta con-

junxerint, noflri quoque Oratorii Hbri in eundem numerum

referendi videntur. Ita tres erunt de Oratore;

quartus, Brutus ;

quintus, Orator.

II. Adhuc hasc erant. Ad reHqua alacri tendebamus animo,

fic parati, ut, nifi quae caufa gravior obflitiffet, nuUum philofo-

phiffi locum effe pateremur, qui non Latinis Hteris iUuflratus

pateret. Quod enim munus reipubHcae afferre majus meHufve

poffumus, quam fi docemus atque erudimus juventutem ? his

prsefertim moribus atque temporibus, quibus ita prolapfa efl, ut

omnium opibus refrasnanda ac coercenda fit. Nec vero id efhci

pofTe confido, quod ne poflulandum quidem efl, ut omnes ado-

lefcentes fe ad hsec fludia convertant. Pauci utinam ! quo-

rum tamen in repubHca late patere poterit induflria. Equidem

ex his etiam frudlum capio laboris mei, qui jam aetate provedi

in noflris Hbris acquiefcunt; quorum fludio legendi, meum

fcribendi fludium vehementius in dies incitatur : quos quidem

plures, quam rebar, effe cognovi. Magnificum iUud etiam, Ro-

manifque hominibus gloriofum, ut Grsecis de philofophia Hteris



LIBERSECUNDUS. 51

non egeant. Quod aflequar profedo, fi inflituta perfecero.

Ac mihi quidem explicand^ philofophiae caufam attulit gra»

vis cafus civitatis, cum in armis civiHbus nec tueri meo more

rempublicam, nec nihil agere, poteram -, nec, quid potius, quod

quidem me dignum eilet, agerem, reperiebam. Dabunt igitur

mihi veniam mei cives, vel gratiam potius habebunt, quod,

cum effet in unius poteflate refpubHca, neque ego me abdidi,

neque deferui, neque afflixi, neque ita gefii, quafi homini aut

temporibus iratus j neque ita porro aut adulatus, aut admira-

tus fortunam fum alterius, ut me meê poeniteret. Id enim ip-

fum a Platone, philofophiaque didiceram, naturales effe quaf-

dam converfiones rerum pubHcarum, ut eae tum a principibus

tenerentur, tum a popuHs, aHquando a finguHs. Quod cum ac-

cidifTet noflrae reipubHcae, tum priftinis orbati muneribus haec

iludia renovare ccepimus, ut et animus molefliis hac potifHmum

re levaretur, et prodeffemus civibus noflris qua re cunque pofle-

mus. In Hbris enim fententiam dicebamus, concionabamur, phi-

lofophiam nobis pro reipubHcae procuratione fubflitutam putaba-

mus. Nunc, quoniam de repubHca confuH coepti fumus, tribu-

enda eft opera reipubHcae, vel omnis potius in ea cogitatio et

cura ponenda ; tantum huic fludio reHnquendum, quantum va-cabit a pubHco ofHcio et munere. Sed hsc aHas pluribus : nunc

ad inflitutam difputationem revertamur.

III. Nam, cum de divinatione Quintus frater ea difTeruifTet,

quae fuperiore Hbro fcripta funt, fatifque ambulatum videretur -,

tum in bibHotheca, quae in Lyceo eft, affedimus. Atque ego,

Accurate tu quidem, inquam, Quinte, et Stoice Stoicorum fen-

tentiam defendifli : quodque me maxime deledlat, plurirais noflris

exempHs ufus es, et iis quidem claris et iUuflribus. Dicendum

efl mihi igitur ad ea, quae funt a te didla, fed ita, nihil ut af-

firmem, quaeram omnia, dubitans plerumque, et mihi ipfe dif-

fidens. Si enim aHquid certi haberem, quod dicerem ; ego ipfe

divinarem, qui effe divinationem nego. Etenim me movet il-

lud, quod in primis Carneades quserere folebat, quarumnam

rerum divinatio efTet -, earumne, quae fenfibus perciperentur ? At

G 2



52 DE DIVINATIONEeas quidem cernimus, audimus, guftamus, olfacimus, tangimus,

Numquid ergo in iis rebus eft, quod provifione, aut permotio-

ne mentis magis, quam natura ipfa fentiamus ? aut num nefcio

qui iile divinus, li oculis captus fit, ut Tirefias fuit, poffit,

quas alba fmt, quae nigra, dicere ? aut, fi furdus fit, varietates

vocum, aut modos nofcere ? Ad nullam igitur earum rerum,

qus fenfu accipiuntur, divinatio adhibetur. Atqui ne in iis qui-

dem rebus, quas arte tradtantur, divinatione opus eft. Etenim ad

aegros non vates, aut hariolos, fed medicos folemus adduce-

re. Nec vero, qui fidibus, aut tibiis uti volunt, ab harufpicibus

accipiunt earum tradtationem, fed a mulicis. Eadem in literis

ratio eft, rehquifque rebus, quarum eft difciplina. Num cenfes

eos, qui divinare dicuntur, pofTe refpondere, fol majorne, quam

terra iit ? an tantus, quantus videatur ? lunaque fuo lumine, an

folis, utatur ? fol, luna, quem motum habeant ? quem quinque

ftellae, quae errare dicuntur ? Nec haec, qui divini habentur, pro-

fitentur fe effe didturos ; nec eorum, quae in geometria defcri-

buntur, quae vera, quae falfa lint. Sunt enim ea mathematicorum,

non hariolorum.

IV. De iUis vero rebus, quae in philofophia verfantur, num-

quid eft, quod quifquam divinorum aut refpondere foleat, aut

confuli, quid bonum fit, quid malum, quid neutrum ? Sunt

enim haec propria philofophorum. Quid de ofhcio ? num quis

harufpicem confuluit, quemadmodum fit cum parentibus, cum

fratribus, cum amicis vivendum ? quemadmodum utendum pe-

cunia ? quemadmodum honore ? quemadmodum imperio ? Ad

fapientes haec, non ad divinos, referri folent. Quid ? quse a dia-

lecfticis aut phyficis tradiantur, num quis eorum divinare poteft,

unufne mundus fit, an plures ? quae fint initia rerum, ex quibus

nafcuntur omnia ? Phyficorum eft ifta prudentia. Quo modo, aut

mentientem, quem -îvôf/Am vocant, diffolvas ? aut quemad-

modum foriti refiftas ? quem, fi neceffe fit, Latino verbo liceat

acervakm appellare ; fed nihil opus eft : ut enim ipfa philofo-

phia, et multa verba Graecorum, fic forites fatis Latino fermone

tritus eft. Ergo hsec quoque dialedici dicent, non divini. Quid ?



LIBERSECUNDUS.53

cum quaerltur, qui fit optimus reipublicae ftatus, quae leges, qui

mores aut utiles aut inutiles, harufpicefne ex Etruria arcefTentur,

an principes flatucnt et deledli viri, periti rerum civilium ?

Quod li nec earum rerum, qux fubjedtae fenfibus funt, ulla

divinatio eft ; nec earum, quse artibus continentur -, nec earum,

quas in philofophia differuntur -, nec earum, quae in republica

verfantur ;quarum rerum fit, nihil prorfus intelligo. Nam aut

omnium debet eife, aut aliqua ei materia danda eft, in qua ver-

fari pofiit. Sed nec omnium divinatio efl, ut ratio docuit -, nec

locus, nec materia invenitur, cui divinationem prasficere pofH-

mus. Vide igitur, ne nulla fit divinatio.

V. Efl quidam Graecus vulgaris in hanc fententiam verfus >

Bene qui conjiciet, vatem htinc perhibebo optimiim,

Num igitur, aut quse tempeflas impendeat, vates melius conjiciet,

quam gubernator ; aut morbi naturam acutius, quam medicus >

aut belli adminiftrationem prudentius, quam imperator, conjec-

tura affequetur ?

Sed animadverti, Quinte, te caute, et ab iis conjedluris, qua3

haberent artem atque prudentiam, et ab iis rebus, qua^ fenfibus

aut artificiis perciperentur, abducere divinationem -, eamque ita

definire, Divinationem effe earum rerum praedidtionem et prae-

fenfionem, quae effent fortuitas. Primum eodem revolveris : nam

et medici, et gubernatoris, et imperatoris prasfenfio eft rerum

fortuitarum. Num igitur aut harufpex, aut augur, aut vates quis,

aut fomnians meHus conjecerit, aut e morbo evafurum a?grotum,

aut e periculo navem, aut ex infidiis exercitum, quam medicus,

quam gubernator, quam imperator ?

Atqui ne illa quidem divinantis effe dlcebas; ventos, aut im-

bres impendentes quibufdam praefentire fignis : in quo noftra

quadam Aratea memoriter a te pronuntiatafunt : etfi

hscipfa

fortuita funt ; plerumque enim, non femper, eveniunt. Qus eft

igitur, aut ubi verfatur, fortuitarum rerum praefenfio, quam divi-

nationem vocas ? Quas enlm pr^fentiri aut arte, aut ratione, aut

ufu, aut conjedtura poffunt, ea non divinis tribuenda putas, fed

peritis. Ita relinquitur, ut ea fortuita divinari poflint, quae nuila



54 DE DIVINATIONEnec arte, nec fapientia provideri poflunt. Ut, fi quis M. Mar-

cellum illum, qui ter Conful fuit, multis annis ante dixiffet nau-

fragio effe periturum, divinaffet profedo ; nulla enim arte alia id,

nec fapientia fcire potuiiTet. Talium ergo rerum, quse in fortuna

pofita^ funt, praefenfio, divinatio eft.

VI. Poteftne igitur earum rerum, quae nihil habent rationis,

quare futurae fmt, uUa eife prasfenlio ? Quid eft enim aliud fors,

quid fortuna, quid cafus, quid eventus, nifi cum fic aliquid ceci-

dit, lic evenit, ut vel non cadere atque evenire, vel aliter cadere

atque evenire, potuerit? Quo modo ergo id, quod temere fit

caeco cafu, et volubilitate fortunic, praefentiri et praedici poteft ?

Medicus morbum ingravefcentem ratione providet, infidias im-

perator, tempeftates gubernator ; et tamen hi ipfi faspe falluntur,

qui nihil fine certa ratione opinantur. Ut agricola, cum florem

oleae videt, baccam quoque fe vifurum putat ; non llne ratione

ille quidem i fed nonnunquam tamen falHtur. Quod fi falluntur

ii, qui nihil fme ahqua probabili conje<5lura ac ratione dicunt

quid exiftimandum eft de conjedlura eorum, qui extis, aut avi-

bus, aut oftentis, aut oracuHs, aut fomniis futura praefentiunt ?

Nondum dico, quam hsec figna nuUa fmt, fifTum jecoris, cor-

vi cantus, volatus aquilae, ftell^ trajedtio, voces furentium,

fortes, fomnia : de quibus fmguUs dicam fuo loco ; nunc de

univerfis.

Qui poteft provideri, quidquam futurum effe, quod neque

caufam habet uUam, neque notam, cur futurum fit ? Solis defec-

tiones, itemque lunae, praedicuntur in multos annos ab iis, qui

fiderum curfus et motus numeris perfequuntur : ea enim praedi-

cunt, quae naturae neceflitas pcrfediura eft. Vident ex conftantif-

fimo motu lunas, quando illa e regione foHs fadta incurrat in

umbram terrae, qucB eft meta nodtis, ut eam obfcurari neceffe

fit; quandoque eadem luna fubjecfta atque oppofita foH, noftris

ocuHs ejus lumen obfcuret : quo in figno quaeque errantium ftel-

larum, quoque tempore futura fit : qui exortus quoque die figni

aHcujus, aut qui occafus futurus fit. Haec qui ante dicunt, quam

rationem fequantur, vides.



LIBERSECUNDUS. 55

VII. Qui thefaurum inventurum, aut haereditatem venturam

dicunt, quid fequuntur ? aut in qua rerum natura ineft, id futu-

rum ? Quod fi ha^c, eaque quae funt ejufdem generis, habent ali-

quam talem neceffitatem -, quid eft tandem, quod cafu iieri, aut

forte fortuna putemus ? Nihil enim eft tam contrarium rationi et

conflantia3, quam fortuna ; ut mihi ne in Deum quidem cadere

videatur, ut fciat, quid cafu et fortuito futurum fit. Si enim fcit,

certe illud eveniet : lin certe eveniet, nulla fortuna eil : eft au-

tem fortuna ; rerum igitur fortuitarum nulla eft praefenlio. Aut

fi negas effe fortunam, et omnia, quaj fiunt, quaBque futura funt,

ex omni aeternitate definita dicis effe fataliter ; muta definitionem

divinationis, quam dicebas praefenfionem efTe rerum fortuitarum.

Si enim nihil fieri poteft, nihil accidere, nihil evenire, nifi quod

ab omni aeternitate certum fuerit effe futurum rato tempore

quae poteft effe fortuna ? qua fublata, qui locus eft divinationi,

qux a te fortuitarum rerum eft did:a praefenfio ? quanquam dice-

bas, omnia quae fierent, futurave effent, fato contineri. Anile fane

et plenum fuperftitionis fati nomen ipfum 3 fed tamen apud Stoi-

cos de ifto fato multa dicuntur, de quo aUas : nunc quod necefTe

eft. Si omnia fato ; quid mihi divinatio prodeft ?

VIII. Quod enim is, qui divinat, praedicit, id vero futurum

eft; ut ne illud quidem fciam quale fit, quod Dejotarum, necef-

farium noftrum, ex itinere aquila revocavit ; qui nifi revertiffet, in

eo conclavi ei cubandum fuiffet, quod proxima nod;e corruit : rui-

na igitur oppreffus effet. At id neque, fi fatum fuerat, effugiffet;

nec, fi non fuerat, in eum cafum incidiffet. Quid ergo adjuvat

divinatio ? aut quid eft, quod me moveant aut fortes, aut exta,

aut ulla praedidtio ? Si enim fatum fuit, claffes populi Romani

bello Punico primo, alteram naufragio, alteram a Poenis de-

prefTam interire ; etiamfi tripudium foliftimum pulli feciftent,

L. Junio, et P. Clodio Confulibus, claffes tamen interiflent. Sin,

cum aufpiciis obtemperatum effet, interiturae claffes non fuerunt,

non interierunt fato. Vuhis autem omnia fato ; nuUa igitur eft

divinatio.



56 DEDIVINATIONEQuod fi fatum fuit, bello Punlco fecundo exercltum populi

Romani ad lacum Thralimenum interire ; num id vitari potuit,

i\ Flaminius Conful iis fignis, iifque aufpiciis, quibus pugnare

prohibebatur, paruiflet ? Certe potuit. Aut igitur non fato interiit

cxercitus ; mutari enim fata non poffunt : aut fi fato, (quod certe

vobis ita dicendum eft) etiamfi obtemperaffet aufpiciis, idem

eventurum fuilfet. Ubi eft igitur divinatio ifta Stoicorum, quae,

fi fato omnia fiunt,nihil nos admonere potefl,ut-cautiores fimus ?

Quoque enim modo nos gefferimus, fiet tamen illud, quod futurum

efl : fin autem id poteft fledli, nullum eft fatum : ita ne divinatio

quidem, quoniam ea rerum futurarum efl:. Nihil autem efl pro

certo futurum, quod potefl aliqua procuratione accidere ne fiat.

IX. Atque ego ne utilem quidem arbitror effe nobis futurarum

rerum fcientiam. Quae enim vlta fuiffet Priamo, fi ab adolefcen-

tia fciffet, quos eventus fenedtutis effet hablturus ? Abeamus a

fabulis : propiora videamus. Clariflimorum hominum noflrae ci-

vitatls graviflimos exitus in Confolatione colleglmus. Quid igi-

tur ? ut omittamus fuperiores, Marcone CrafTo putas utile fuiffe,

tum, cum maximis opibus fortunlfque florebat, fclre, fibi, inter-

fedto PubHo fiHo, exercituque deleto, trans Euphratem cum ig-

nominla et dedecore effe pereundum? An Cn. Pompeium cenfes,

tribus fuis confulatibus, tribus triumphis, maximarum rerum

gloria, laetaturum fuiffe, fi fclret fe in foHtudine ^gyptiorum tru-

cidatum iri, amlffo exercltu ', pofl mortem vero ea confecutura,

quas fme lacrymls non poffumus dicere ?

Quid vero Casfarem putamus ? fi divinaffet fore, ut in eo fe-

natu, quem majore ex parte ipfe cooptaffet, in curia Pompeiana,

ante ipfius Pompeii fimulacrum, tot centurionibus fuls infpec-

tantibus, a noblHflimis civlbus, partim etlam a fe omnibus rebus

ornatis, trucldatus ita jaceret, ut ad ejus corpus nonmodo

aml-

corum, fed ne fervorum quidem quifquam accederet j quo cru-

ciatu animi vitam adlurum fuiffe ? Certe igltur Ignoratio futuro-

rum malorum utlHor efl, quam fclentia.

Nam iUud quidem dici, prasfertim a Stoicis, nullo modo



LIBERSECUNDUS. 57

potefl : non ifTet ad arma Pompelus : non tranfiltet CrafTus Eu-

phratem : non fufcepifTet bellum civile Caefar. Non igitur fa-

talesexitus habuerunt. Vultis autem

evenireomnia

fato : nihil

ergo illis profuiffet divinare ; atque etiam omnem frud;um vitae

fuperioris perdidiflent : quid enim pofTet iis effe laetum, exitus

fuos cogitantibus ? Ita, quoquo fe verterint Stoici, jaceat neceffe

efl omnis eorum folertia. Si enim id, quod eventurum efl, vel

hoc vel illo modo potefl evenire, fortuna valet plurimum ;

qu£e autem fortuita funt, certa effe non poffunt. Sin autem

jcertum efl, quid quaque de re, quoque tempore futurum fit,

quid efl quod me adjuvent harufpices, cum res trifliflimas por-

tendi dixerint }

X. Addunt ad extremum, omnia levius cafura, rebus divini?

procuratis. Si enim nihil fit extra fatum, nihil levari re divina

potefl. Hoc fentit Homerus, cum quaerentem Jovem inducit,

quod Sarpedonem filium a morte contra fatum eripere non pof-

fet. Hoc idem fignificat Graecus ille in eam fententiam verfus

ôdfore paratum ejf, idfummum exfuperat Jovem.

Totum omnino fatum etiam Atellanio verfu jure mihi effe ir-

rifum videtur : fed in rebus tam feveris non efl jocandi locus.

Concludatur igitur ratio. Si enim provideri nihil potefl

futurumeffe eorum, quae cafu fiunt, quia effe certa non pofTunt ; divina-

tio nulla efl : fm autem idcirco poffunt provideri, quia certa funt

et fatalia ; rurfus divinatio nulla efl: : eam enim tu fortuitarum

rerum effe dicebas. Sed haec fuerit nobis tanquam levis armaturaj

prima orationis excurfio : nunc cominus agamus, experiamurque,

(i pofiimus cornua commovere difputationis tuaj.

XI. Duo enim genera divinandi effe dicebas, unum artificio-

fum, alterum naturale. Artificiofum conflare partim ex conjedtu-

ra,

partim ex obfervatione diuturna. Naturale, quod animusarri-

peret, aut exciperet extrinfecus ex divinitate, unde omnes animos

hauftos, aut acceptos, aut libatos haberemus. Artificiofas divina-

tionis illa fere genera ponebas, extifpicum, eorumque, qui ex

fulguribus oflentifque prccdicerent, tum augurum, eorumque,

T o M. III. H



58 DEDIVINATIONEqui fignis, aut ominibus uterentur; omneque genus conjetfturale

in hoc fere genere ponebas. IUud autcm naturale, aut concita-

tione mentis edi, et quafi fundi videbatur, aut animo per fom-

num fenfibus et curis vacuo provideri. Duxifti autem divinatio-

nem omnem a tribus rebus, a Deo, a fato, a natura. Sed tamen,

cum explicare nihil polTes, pugnafti commentitiorum exemplo-

rum mirifica copia : de quo primiim hoc Hbet dicere. Hoc ego

philofophi non effe arbitror, teftibus uti, qui aut cafu veri, aut

maHtia falfi fictique eife polfunt. Argumentis et rationibus opor-

tet, quare quidque ita fit, docere ; non eventis, iis prffifertim,

quibus mihi liceat non credere.

XII. Ut ordiar ab harufpicina, (quam ego reipublicae caufa,

communifque rehgionis, colendam cenfeo : fed foli fumus : hcet

verum cxquirere fme invidia, mihi praefertim de plerifque dubi-

tanti) infpiciamus, fi placet, exta primum.. Perfuaderi igitur

cuiquam poteft, ea, quas fignificari dicuntur extis, cognita elfe

ab harufpicibus obfervatione diuturna ? Quam diuturna ifta fuit?

aut quam longinquo tempore obfervari potuit ? aut quo modo

eft collata inter ipfos, quas pars inimici, quae pars familiaris ef-

fet ; quod fifiiim, periculum ; quod, commodum aHquod often-

deret ? An hasc inter fe harufpices Etrufci, Elii, iEgyptii, Poeni

contulerunt ? At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi

quidem poteft : alios enim aHo more videmus exta interpretari,

nec efte unam omnium difcipHnam. Et certe, fi eft in extis

aHqua vis, quas declaret futura, necefle eft eam aut cum rerum

natura efiê conjundlam, aut conformari quodam modo numini

Deorum. Atqui divina cum rerum natura tanta, tamque

prasclara in omnes partes motufque difilifa, quid habere po-

teft commune ? non dicam gaHinaceum fel, (funt enim qui vel

argutifllma hsc exta efic dicant) fed tauri opimi jecur, aut cor,

aut pulmo, quid habet naturale, quo declarari poftit, quid futu-

rum fit ?

XIII. Democritus tamen non infcite nugatur ut phyficusj

quo genere nihil arrogantius.



LIBERSECUNDUS. 59

ôd ejl ante pedes, nemo fpeBat : ccelifcrutantur plagas.

Verum is tamen habitu extorum et colore declarari cenfet, hoc

duntaxat, pabuli genus, et earum rerum, quas terra procreet,

vel ubertatem, vel tenuitatem : falubritatem etiam, aut peftilen-

tiam extis fignificari putat. O mortalem beatum ! cui certo fcio

ludum nunquam defuiffe. Hunccine hominem tantis deled:atum

elTe nugis, ut non videret, tum futurum id verifimile, fi om-

nium pecudum exta eodem tempore in eundem habitum fe co-

loremque converterent ? Sed fi eadem hora aUae pecudis jecur

nitidum atque plenum efl:, aH.E horridum et exile, quid eft quod

declarari poffit habitu extorum et colore ? An hoc ejufdem mo-

di efl, quale Pherecydeum iliud, quod efl a te didlum ? qui, cumaquam vidifTet ex puteo hauflam, terraemotum dixit futurum.

Parum, credo, impudenter, quod, cum fadius effet motus, dicere

audent, quas vis id efFecerit : etiamne, futurum effe, aquae jugis

colore praefentiunt ? Multa ifliufmodi dicuntur in fchoUs : fed

credere omnia vide ne non fit neceffe.

Verum fmt fane ifta Democritea vera : quando ea nos extis

exquirimus ? aut quando aHquid ejufmodi ab harufpice, infpec-

tis extis, audivimus ? Ab aqua, aut ab igni pericula monent

tum haereditates, tum damna denuntiant : fifTum famiUare et vi-

tale traftant : caput jecoris ex omni parte dihgentiffime confide-

rant : fi vero id non eft inventum, nihil putant accidere potuifi!e

triftius.

XIV. Haec obfervari certe non potuerunt, ut fupra docul.

Sunt igitur artis inventa, non vetuf1:atis, fi eft ars ulla rerum in-

cognitarum. Cum rerum autem natura quam cognationem ha-

bent ? quae ut uno confenfu jundla fit et continens, quod video

placuifi"e phyficis, eifque maxime, qui omne, quod efiêt, unum

efife dixerunt ; quid habere mundus poteft cum thefauri inven-

tione conjundlum ? Si enim extis pecuniae mihi amplificatio of-

tenditur, idque fit natura 3 primum exta funt conjundta mundo,

deinde meum lucrum natura rerum continetur. Nonne pudet

phyficos hasc dicere ? Ut enim jam fit aliqua in natura rerum

cognatio, quam efie concedo : multa enim Stoici colligunt : nam

H 2



6o DEDIVINATIONEet mufculorum jecufcula bruma dicuntur augeri, et puleium ari-

dum florefcere brumali ipfo die, et inflatas rumpi veficulas, et

femina malorum, quae in iis mediis inclufa iint, in contrarias

partes fe vertere: jam nervos in fidibus aliis pulfis refonare alios

oftreifque et conchyliis omnibus contingere, ut cum luna cref-

cant pariter, pariterque decrefcant -, arborefque ut hyemali tem-

pore, cum luna fimul fenefcentes, quia tum exficcatiE fint, tem-

peftive capdi putentur. Quid de fretis, aut de marinis aeftibus

plura dicam ? quorum acceffus et recefTus lunae motu gubernan-

tur. Sexcenta licet ejufmodi proferri, ut diftantium rerum cog-

natio naturalis appareat.

XV. Demus hoc; nihil

enim huic difputationi adverfatur.Num etiam, fi fiffum cujufdammodi fuerit in jecore, lucrum

oftenditur ? Qua ex cognatione naturae, et quafi concentu atque

confenfu, quam cvf^TrdBaM Graeci appellant, convenire potefl,

aut fifTum jecoris cum lueello meo, aut meus qusefliculus cum

caelo, terra, rerumque natura ? Concedam hoc ipfum, fi vis ; etfi

magnam jaduram caufae fecero, fi ullam efTe convenientiam

naturae cum extis concefTero. Sed tamen, eo concefTo, qui eve-

nit, ut is, qui impetrire velit, convenientem hoftiam rebus fuis

immolet?

Hoc erat, quod ego non rebar pofTe diffolvi:

at quamfeflive difTolvitur! Pudet me non tui quidem, cujus etiam me-

moriam admiror, fed Chryfippi, Antipatri, Pofidonii, qui idem

ifluc quidem dicunt, quod efl didlum a te, ad hofliam deligen-

dam ducem effe vim qUandam fentientem, atque divinam, quae

toto confufa mundo fit.

Illud vero multo etiam melius, quod et a te ufurpatum efV,

et dicitur ab iUis ; cum immolare quifpiam veUt, tum iieri exto-

rum mutationem, ut aut abfit aliquid, aut fuperfit : Deorum enim

numini parere omnia. Haec jam, mihi crede, neaniculae

qui-dem exiflimant. An cenfes, eundem vitulum fi alius delegerit,

fme capite jecur inventurum; fi alius, cum capite ? Haec deceflio

capitis, aut acceflio, fubitone fieri poteft, ut fe exta ad immola-

toris fortunam accommodent ? Non perfpicitis, aleam quandam

inefle hofliis deligendis, praefertim cum res ipfa doceat ? Cum



LIBERSECUNDUS. 6i

enim trlftifTima exta fme capite fuerunt, quibus nihil videtur

efle dirius, proxima hoftia litatur faepe pulcherrime. Ubi igitur

iilae minae fuperiorum extorum ? aut quae tam fubito fadla efl

Deorum tanta placatio ?

XVI. Sed aJffers, in tauri opimi extis, immolante Caefare, cor

non fuifle : id quia non potuerit accidere, ut iine corde vidlima

illa viveret judicandum effe tum interilfe cor, cum immolaretur.

Qui fit, ut alterum intelligas, fine corde non potuiffe bovem

vivere ; alterum non videas, cor fubito non potuifTe nefcio quo

avolare ? Ego enim poffum vel nefcire, quas vis fit cordis ad vi-

vendum, vel fufpicari, contadtum aliquo morbo, bovis exile, et

exiguum, et vietum cor, et diflimile cordis fuiffe. Tu vero quid

habes, quare putes, fi paulo ante cor fuerit in tauro opimo, fubito

id in ipfa immolatione interiffe ? an, quod adfpexit veftitu pur-

pureo excordem Csfarem, ipfe corde privatus eft ? Urbem phi-

lofophiae, mihi crede, proditis, dum caftella defenditis. Nam,

dum harufpicinam veram effe vultis, phyfiologiam totam per-

vertitis. Caput efl in jecore, cor in extis : jam abfcedet, fimul

ac molam et vinum infperferis. Deus id eripiet j vls aliqua con-

ficiet, aut exedet. Non ergo omnium interitus atque obitus natura

conficiet ; et erit aliquid, quod aut ex nihilo oriatur, aut in nihi-

lum fubito occidat. Quis hoc phyficus dlxit unquam ? Harufpi-

ces dicunt. His igitur, quam phyficis, potius credendum exifli-

mas ?

XVII. Quid, cum pluribus Diis immolatur, qui tandem eve-

nit, ut litetur aUis, aliis non litetur ? Quae autem inconflantia

Deorum efl, ut primis minentur extis, bene promlttant fecun-

dis ? aut tanta inter eos dlffenfio, faspe etiam inter proxlmos, ut

Apollinis exta bona fint, Dianae non bona ? Quid efl tam perfpi-

cuum, quam, cum fortuito hoftlae adducantur, talia culque exta

effe, qualis cuique obtigerit hofHa ? At enim id ipfum habet ali-

quid divini, quae cuique hoflia obtingat ; tanquam in fortlbus,

quae cui ducatur. Mox de fortibus : quanquam tu quidem non

hoftiarum cafum confirmas fortium fimilitudine, fed infirmas for=»

tes collatione hofliarum.



62 DE DIVINATIONEAn, cum in i^quimelium mifimus qui afferat agnum, quem

immolemus, is mihi agnus afFertur, qui habet exta rebus ac-

commodata, et ad eum agnum non cafu, fed duce Deo, fervus

deducitur ? Nam fi cafum in eo quoque dicis elfe, quafi fortem

quandam cum Deorum voluntate conjun(5lam j doleo tantam

Stoicos veftros Epicureis irridendi fui facultatem dediife : non

enim ignoras, quam ifla derideant. Et quidcm illi facilius fa-

cere poflunt. Deos enim ipfos jocandi caufa induxit Epicurus

perlucidos et perflabiles, et habitantes, tanquam inter duos lu-

cos, fic inter duos mundos, propter metum ruinarum ; eofque

habere putat eadem membra, quas nos, nec ufum ullum habe-

re membrorum. Ergo is circuitione quadam Deos toUens, rede

non dubitat divinationem tollere. Sed non, ut hic fibi confl:at,

item Stoici. IlHus enim Deus nihil habens nec fui, nec aUeni

negotii, non potefl: hominibus divinationem impertire. Vefler

autem Deus potefl: non impertire, ut nihilominus mundum re-

gat, et hominibus confulat. Cur igitur vos induitis in eas cap-

tiones, quas nunquam explicetis ? Ita enim, cum magis prope-

rant, concludere folent, Si Dii funt, ell divinatio : funt autem

Dii ; efl: ergo divinatio. Muho efl: probabiUus, Non efl: autem

divinatio ; non funt ergo Dii. Vide, quam temere committant,

ut, fi nulla fit divinatio, nulH fmt Dii. Divinatio enim perfpicue

tolHtur ; Deos efle, retinendum efl:.

XVIII. Atque, hac extifpicum divinatione fublata, omnis ha-

rufpicina fublata efl:. Oflenta enim fequuntur et fulgura. Valet

autem in fulguribus obfervatio diuturna ; in ofl:entis ratio, ple-

rumque conjed:ura, adhibetur. Quid efl: igitur, quod obfervatum

fit in fulgure ? Cslum in xvi partes diviferunt Etrufci. Facile

id quidem fuit quatuor, quas nos habemus, dupHcare : pofl: idem

iterum facere, ut ex eo dicerent, fuhnen qua ex parte veniflet.

Primum, id quid intereft ? deinde, quid fignificat ? Nonne per-

fpicuum eft, ex prima admiratione hominum, quod tonitrua jac-

tufque fulminum extimuifient, credidifiTe ea eflicere rerum om-

nium praepotentem Jovem ? Itaque in noftris commentariis fcrip-

tum habemus; Jove tonante, fulguratne, comitia populi



LIBERSECUNDUS. 6^

hahere nefas. Hoc fortalTe reipublicae caufa conftitutum efl : co-

mitiorum enim non habendorum caufas effe voluerunt. Itaque

comitiorum folum vitium eft, fulmen ; quod idem omnibus re-

bus optimum aufpicium habemus, fi finiftrum fuit. Sed de au-

ipiciis aho loco , nunc de fulguribus.

XIX. Quid igitur minus a Phyiicis dici debet, quam quid-

quam certi fignificari rebus incertis? Non enim te puto efleeum^

qui Jovi fulmen fabricatos effe Cyclopas in i^tna putes : nam

effet mirabile, quomodo id Jupiter toties jaceret, cum unum^

haberet. Nec vero fulminibus homines, quid aut faciendum ef-

fet, aut cavendum, moneret. Placet enim Stoicis, eos anhehtus

terrae, qui frigidi fint, cum fluere coeperint, ventos effe : cum au-

tem fe in nubem induerint, ejufque tenuiffimam quamque partem

cosperint dividere atque difrumpere, idque crebrius facere et ve-

hementius, tum et fulgores et tonitrua exfiftere : fi autem nu-

bium conflidlu ardor expreffus fe emiferit, id effe fulmen. Quod

igitur vi naturse, nulla conftantia, nullo rato tempore, videmus

efhci, ex eo fignificationem rerum confequentium qu^rimus ?

Scihcet, fi ifta Jupiter fignificaret, tam multa fruftra fulmina emit-

teret ? Quid enim proficit, cum in medium mare fuhnen jecit ?

quid, cum in altiflimos montes, quod plerumque fit ? quid, cum

in defertas fohtudines ? quid, cum in earum gentium oras, in

quibus haec ne obfervantur quidem ? At inventum eft caput in

Tiberi. Quafi ego artem ahquam iftorum effe negem : divinatio-

nem nego. Cash enim diftributio, quam ante dixi, et certarum

rerum notatio docet, unde fulmen venerit, quo concefTerit : quid

lignificet autem, nulla ratio docet.

XX. Sed urges me meis verfibus j

'Nam pater altitonans Jlellanti nixus Olympo,-

Ipfefuos quondam tumulos, ac templa petivit,.

Et Capitolinis injecitfedibus ignes.

Tum ftatua Natt-ce, tum fimulacra Deorum, Romuhifque et Re-

mus cum altrice bellua, vi fulminis id;i conciderunt, deque his

rebus harufpicum extiterunt refponfa veriflima. Mirabile autem

illud, qu6d eo ipfo tempore, quo fieret indicium conjuratiom&



64 DEDIVINATIONEin fenatu, fignum Jovis biennio poft, quam erat locatum, in

Capitolio collocabatur. Tu igitur animum induces, (lic enim

mecum agebas) caufam iftam et contra fadla tua, et contra fcrip-

ta defendere ? Frater es : eo vereor. Verum quid tibi hic tandem

nocet ? refne, qu£e talis eft i an ego, qui verum explicari volo ?

Itaque nihil contra dico ; a te rationem totius harufpicinae peto.

Sed te miriiicam in latebram conjecifti. Qubd enim intelHgeres,

fore ut premerem te, cum ex te caufas uniufcujufque divinationis

exquirerem, multa verba fecifti, te, cum res videres, rationem

caufamque non quaerere -, quid fieret, non cur fieret, ad rem per-

tinere. Quafi ego aut fieri concederem, aut efiet philofophi, cau-

fam cur quidque fieret, non quaerere. Et eo quidem loco et prog-

noftica noftra pronuntiabas, et genera herbarum, fcammoneam,

arifiolochiamque radicem -, quarum caufam ignorares, vim et ef-

fecftum videres.

XXI. Diflimile totum. Nam et prognofi:icorum caufas perfe-

cuti funt et Boethus Stoicus, qui efi; a te nominatus, et nofiier

etiam Pofidonius ; et, fi caufas non reperiantur iftarum rerum, res

tamen ipfae obfervari animadvertique pofiunt. Nattae vero ftatua,

aut aera legum de caelo ta6ta, quid habent obfervatum ac vetuf-

tum ? Pinarii Nattae nobiles : a nobiUtate igitur pericuhim : hoc

tam caUide Jupiter cogitavit. Romulus ladlens fulmine i(ftus j

urbi igitur periculum oftenditur, ei, quam ille condidit. Quan*

fcite per notas nos certiores facit Jupiter ? At eodem tempore

fignum Jovis coUocabatur, quo conjuratio indicabatur. Et tu

fciUcet mavis numine Deorum id fadtum, quam cafu, arbitrari ?

et redemptor, qui columnam iUam de Cotta, et de Torquato

conduxerat faciendam, non inertia, aut inopia tardior fuit, fed a

Diis immortaUbus ad iftam horam refervatus eft ?

Non equidem plane defpero ifta effe vera, fed nefcio, et dif-

cere a te volo. Nam, cum mihi quaedam cafu viderentur fic

evenire, ut praedi«!ta eflent a divinantibus -, dixifti multa de ca-

fu, ut, Venereum jaci pofle cafu, quatuor taUs jadlis jquadrin-

gentis, centum Venereos non pofiTe cafu confiftere. Primum ne-

fcio, cur non poflint ; fed non pugno, Abundas enim fimiUbus



LIBERSECUNDUS. 65

habes et refperrionem pigmentorum, et roftrum fuis, et alia

permulta. Idem Carneadem fingere dicis de capite Panifci.

Quali non potuerit id evenire cafu j et non in omni marmore ne-

cefle iit inelTe vel Praxitelia capita. Illa enim ipfa efficiuntur

detradlione ; nec quidquam illuc affertur a Praxitele : fed cum

multa funt detradta, et ad lineamenta oris perventum eft, tum

intelligas, illud, quod jam expolitum fit, intus fuiffe. Poteft igi-

tur tale aliquid etiam fua fponte in lapicidinis Chiorum extitiffe.

Sed lit hoc ficflum. Quid ? in nubibus nunquam animadvertifti

leonis formam, aut hippocentauri ? Poteff igitur, quod modo

negabas, veritatem cafus imitari.

XXII. Sed quoniam de extis et de fulguribus fatis eft difputa-

tum, oftenta reftant, ut tota harufpicina fit pertradtata. Mulae

partus prolatus eft a te : res mirabiUs, propterea quia non faspe

fit i fed fi fieri non potuiffet, fadta non effet. Atque hoc contra

omnia oftenta valeat -, nurtquam, quod fieri non potuerit, effe

fadum i {ifl potuerit, non effe mirandum. Caufarum enim igno-

ratio in re nova mirationem facit, Eadem ignoratio fi in rebus

ufitatis eft, non miramur. Nam qui mulam peperiffe miratur, is,

quo modo equa pariat, aut omnino quae natura partum animantis

faciat, ignorat. Sed, quod crebro videt, non miratur, etiam fi,

cur fiat, nefcit. Quod ante non vidit, id fi evenerit, oftentum

effe cenfet. Utrum igitur, cum concepit mula, an cum pepe-

rit, oftentum eft ? Conceptio contra naturam fortaffe ; fed partus

prope neceffarius. Sed quid plura ? Ortum videamus harufpici-

nx : fic faciUime, quid habeat au(ftoritatis, judicabimus.

XXIII. Tages quidam dicitur in agro Tarquinienfi, cum terra

araretur, et fulcus aUius effet impreffus, extitiffe repente, et eum

affatus effe,qui arabat. Is autemTages, ut in libris eft Etrufcoruni,

pueriU fpecie dicitur vifus, fed feniU fuiffe prudentia. Ejus ad-

fpedtu cum obftupuiffet bubulcus, clamoremque majorem cum

admiratione edidiffet^ concurfum effe fad:um, totamque brevi

tempore in eum locum Etruriam convenifle : tum iUum plura

locutum multis audientibus, qui omnia ejus verba exceperint,

ToM. III.

"

I




literlfque mandaverint : omnem autem orationem fullTe eam, qua

harufpicinse difciplina contineretur : eam poftea creviffe rebus

novis cognofcendis, et ad eadem illa principia referendis. Hirc

accepimus ab ipiis : haec fcripta confervant : hunc fontem habent

difciplinse. Num ergo opus efl ad haec refellenda Carneade ? num

Epicuro ? Eftne quifquam ita delipiens,. qui crcdat exaratum^

effe, Deum dicam, an hominem ? Si Deum, cur fe contra natu-

ram in terram abdiderit, ut patefad:us aratro lucem adfpiceret ?

Quid ? idem nonne poterat Deus hominibus difciplinam fupe-

riore e loco tradere ? Si autem homo ille Tages fuit, quonam

modo potuit terra oppreffus vivere ? Unde porro illa potuit, quas

docebat aUos, ipfe didiciffe?

Sed ego infipientior, quam illiipfi,

qui ifla credunt, qui quidem contra eos tam diu difputem.

XXIV. Vetus autem illud Catonis admodum fcitum efl, qui

mirari fe aiebat, quod non rideret harufpex, harufpicem cum vi-

diffet. Quota enim quaeque res evenit praedida ab iflis ? aut fi

evenit quippiam, quid afferri poteft, cur non cafu id evenerit ?

Rex Prufias, cum Annibah apud eum exulanti depugnari place-

ret, negabat fe audere, quod exta prohiberent. An tu, inquit,

carunculae vitulina? mavis, quam imperatori veteri, credere ?

Quid ? ipfe Caefar, cum a fummo harufpice moneretur, ne in

Africam ante brumam tranfmitteret, nonne tranfmifit ? quod ni

feciffet, uno in loco omnes adverfariorum copiae conveniffent.

Quid ego harufpicum refponfa commemorem, (poffum equidem

innumerabiUa)quas aut nullos habuerunt exitus, aut contrarios ?

Hoc civili bello, Dii immortales ! quam multa luferunt ? quae

nobis in Graeciam Roma refponfa harufpicum miffa funt ? quae

didla Pompeio ? etenim ille admodum extis et oflentis moveba-

tur. Non lubet commemorare, nec vero neceffe efl, tibi praefer-

tim, qui interfuifli. Vides tamen omnia fere contra, ac did:a fint,

eveniffe. Sed haec hadtenus. Nunc ad oflenta veniamus.

XXV. Muha, me Confule, a me ipfo fcripta recitafti ; multa

ante Marficum bellum a Sifenna collefta attuUfli ; multa ante

Lacedaemoniorum malam pugnam in Leudris a CalHflhene



LIBERSECUNDUS. 67

commemorata dixiili. De quibus dicam equidem fingulis, quoad

utile videbitur : fed dicendum etiam eft de univerfie. Quae efl

enim ifta a Diis profedla lignificatio, et quafi denuntiatio calami-

tatum ? Quid autem ea volunt Dii immortales primum fignifi-

cantes, quae fine interpretibus non polTumus intelligerej deinde

ea, quae cavere nequeamus ? At hoc ne homines quidem probi

faciunt, ut amicis impendentes calamitates prsedicant, quas illi

efFugere nullo modo poflint : ut medici, quanquam intelligunt

faepe, tamen nunquam asgris dicunt, illo morbo eos efiê moritu-

ros. Omnis enim praedi<5lio mali tum probatur, cum ad praedic-

tionem cautio adjungitur. Quid igitur aut oflienta, aut eorum in-

terpretes, vel Lacedaemonios olim, vel nuper noftros, adjuverunt ?

Quae fi figna Deorum putanda funt, cur tam obfcura fuerunt ? Si

enim, ut intelligeremus, quid efi!et eventurum, aperte declarari

oportebat ; aut ne occulte quidem, fi ea fciri nolebant.

XXVL Jam vero conje<5tura omnis, in qua nititur divinatio,

ingeniis hominum in multas ac diverfas, aut etiam contrarias

partes fspe deducitur. Ut enim in caufis judicialibus alia efi:

conjedlura accufatoris, alia defenforis, et tamen utriufque credi-

biUs ; fic in omnibus iis rebus, quae conjedtura invefi:igari viden-

tur, anceps reperitur oratio. Quas autem res tum natura, tumcafus afiêrt, (nonnunquam etiam errorem creat fimilitudo) mag-

na fiiultitia efi: earum rerum Deos facere efFedlores, caufas rerum

non quaerere.

Tu vates Bceotios credis Lebadias vidifie ex gallorum galli-

naceorum cantu, vicftoriam efTe Thebanorum, quia galli vidi

filere folent, canere vidtores. Hoc igitur per gallinas Jupiter

tantae civitati fignum dabat ? An illas aves, nifi cum vicerint,

canere non folent ? At tum canebant, nec vicerant. Id enim

efl, inquies, oflentum. Magnum vero : quafi pifces, non gal-

li, cecinerint. Quod autem efl tempus, quo illi non cantent,

vel nodurnum, vel diurnum ? Quod fi vidores alacritate, et

quafi laetitia, ad canendum excitantur ; potuit accidiffe alia quo-

que laetitia, qua ad cantum moverentur. Democritus quidem

I 2



^% D ^ DIVINATIONEoptimis verbis caufam explicat, cur ante lucem galli canant.

Depulfo enim de pedore, et in omne eorpus divifo, et mi-

tificato cibo, cantus edere, quiete fatiatos : qui quidem filen-

tio nodtis, ut ait Ennius, favent faucibus rujis cantu, -plaufuque

premunt alas. Cum igitur hoc animal tam fit canorum fua fpon-

te, quid in mentem venit Calliftheni dicere, Deos galUs fig-

num dedilTe cantandi, cum id vel natura, vel cafus efficere po-

tuiffet ?

XXVII. Sanguinem pluifTe fenatui nuntktum eft ; Atratum

etiam fluvium fluxiffe fanguine; Deorum fudaffe fimulacra: num

cenfes his nuntiis Thalem, aut Anaxagorara,aut quemquam phy-

iicum crediturum fuiffe ? Nec enim fanguis, nec fudor, nifi e

corpore efl : fed et decoloratio quaedam ex ahqua contagione ter-

rena maxime potefl fanguinis fimilis effe, et humor allapfus ex-

trinfecus, ut in ted:oriis videmus auflro, fudorem imitari. Atque

haec in bello plura et majora videntur timentibus ; eadem non

tam animadvertuntur in pace. Accedit illud etiam, qubd in metu

et periculo cum creduntur faciUus, tum finguntur impunius.

Nos autem ita leves, atque inconfiderati fumus, ut fi mures

corroferint aliquid, quorum efl opus hoc unum, monflrum pu-

temus. Ante vero Marficum beUum, quod clypeos Lanuvii, ut

a te efl didlum, mures rofiffent, maximum id portentum ha-

rufpices effe dixerunt. Quafi vero quidquam interfit, mures,

diem nodtem aUquid rodentes, fcuta, an cribra, corroferint. Nam

fi ifla fequimur, quod Platonis PoUtiam nuper apud me mures

corroferint, de repubUca debui pertimefcere ; aut, fi Epicuri de

voluptate Uber corrofus effet, putarem annonam in maceUo cario-

rem fore.

XXVIII. An vero iUa nos terrent, fi quando aUqua portentofa

aut ex pecude, aut ex homine nata dicuntur ? Quorum omnium,ne fim longior, una ratio efl. Quidquid enim oritur, qualecun-

que eft, caufam habeat a natura neceffe efl 3 ut, etiam fi praeter

confuetudinem extiterit, praeter naturam tamen non poffit exif-

tere. Caufam igitur invefligato in re nova, atque admirabiUj fi



LIBERSECUNDUS. 69

poterls. Si nullam reperles ; illud tamen exploratum habeto, nihil

fieri potuilTe fine caufa; eumque errorem, quem tibi rei novitas

attulerit, naturae ratione depellito. Ita te nec terrge fremitus, neccaeli dlfcefTus, nec lapideus, aut fanguineus imber, nec trajed:io

flellae, nec faces vifse terrebunt.

Quorum omnium caufas fi a Chryfippo quaeram, ipfe ille divi-

nationis audtor nunquam illa dicet fadla fortuito, naturalemque

rationem omnium reddet. Nihil enim fieri fine caufa potefi: -, nec

quicquam fit, quod fieri non poteft 5 nec, fi id facftum efi; quod

potuit fieri, portentum debet videri. Nulla igitur portenta funt.

Nam fi, quod raro fit, id portentum putandum efi: ; fapientem

elfe, portentum efi: : faepius enim mulam peperifife arbitror, quani

fapientem fuifiTe. Illa igitur ratio concluditur -, nec id, quod non

potuerit fieri, fadlum unquam efie ; nec quod potuerit, id por-

tentum efie : ita omnino nullum efiê portentum.

Quod etiam conjedror quidam et interpres portentorum non

infcite refpondifiê dicitur ei, qui cum ad eum retulifilet, quafi

ofi:entum, quod anguis domi ved:em circumjedtus fuifiêt, Tumefiêt, inquit, oftentum, fi anguem vedis circumplicavifiêt. Hoc

ille refponfo fatis aperte declaravit, nihil habendum efie; porten-

tum, quod fieri pofiTet.

XXIX. C. Gracchus ad M. Pomponium fcripfit> duobus an-

guibus domi comprehenfis, harufpices a patre convocatos. Qui

magis anguibus, quam lacertis, quam muribus ? quia funt haec

quotidiana, angues non item. Quafi vero refcrat, quod fieri po-

tefi:, quam id faepe fiat. Ego tamen miror, fi emifilo foemina^

anguis mortem afferebat Tib. Graccho ; emi^flio autem maris

anguis erat mortifera Cornelias -, cur alterutram emiferit. Nihil

enim fcribit refpondlfiê harufpices, fi neuter anguis emlfifus efi!et,

quid efiTet futurum. At mors infecuta Gracchum eft. Caufa qui-

dem, credo, aliqua morbi gravioris, non emiffione ferpentis :

neque enim tanta eft infelicitas harufpicum, ut ne cafu quidem

unquam fiat, quod futurum illi effe dixerint.

Nam illud mirarer, fi crederem, quod apud Homerum Cal-

chantem dlxifti ex pafiTerum. numero belli Trojani annos



70 DEDIVINATIONEauguratum: de cujus conje<5lura fic apud Homerum, ut nos otiofi

convertimus, loquitur Agamemnon ;

XXX. Ferte virit et duros animo tolerate labores,

Auguris ut nofiri Calchantisfata queamus

Scire, ratofne habeant, an vanos peBoris orfus.

Namque omnes memori portentum mente retentant,

îi nonfunefiis liquerunt luminafatis,

Argolicis primum ut vefiita efi clafiibus Aulis,

^ce Priamo cladem, et l^roja, pefiemqueferebant

Nos circum latices gelidosfumantibus aris,

Aurigeris Divum placantes numina tauris,

Sub platano umbriferay fons unde emanat aquai,

Vidimus immanifpecie tortuque draconem

'iterribilem, jfovis ut pufu penetrabat ab ara :

î platani in ramofoliorum tegminefeptos

Corripuit pullos : quos cum confumeret o6lo,

Nonafuper tremulo genetrix clangore volabat

Cuiferus imtnani laniavit vifcera morfu.

HunCy ubi tam teneros volucres matremque peremit,

î luci ediderat, genitor Saturnius idem

Abdidit, et duroformavit tegminefaxi.

Nos autem timidifiantes mirabile monfirum

Vidimus in mediis Divicfn verfarier aris.

T!um Calchas hcec efifidenti voce locutus ;

îdnam torpentesfubito obfiupuifiis Achivi ?

Nobis hcec portenta Deum dedit ipfe creator,

Tarda etfera nimis : fedfama ac laude perenni.

Nam quot aves tetro maBatas dente videtis,

'Tot nos ad 1'rojam belli exanclabimus annos :

^cedecimo cadet, et pcend

fatiabitAchivos.

Rdidit hcec Calchas -, qucejam matura videtis.

Quae tandem ifta auguratio eft ex pafTeribus, annorum potius,

quam aut menfium, aut dierum ? Cur autem de palTerculis con-

jjedluram facit, in quibus nullum erat monftrum -, de dracone

ialet, .qui, id quod fieri non potuit, lapideus dicitur fadus ?



LIBERSECUNDUS. 71

Poftremo, quid fimile habet pafler annis ? Nam de angue illo,

qui SyllsB apparuit immolanti, utrumque memini, et Syllam,

€um in expeditionem edudlurus eflet, immolavilTe, et anguem

ab ara extitiffe, eoque die rem prasclare efle geftam, non harufpi-

cis confilio, fed imperatoris.

XXXI. Atque h^BC oftentorum genera mirabile nihil habent

qucE cum fad:a funt, tum ad conjecfluram aliqua interpretatione

revocantur : ut illa tritici grana in os pueri Mida3 congefta, aut

apes, quas dixifti in labris Platonis confedilTe pueri, non tam

mirabiUa fmt, quam conjedla belle : quae tamen vel ipfa falfa

tffe, vel ea quae praedidla funt, fortuito cecidilTe potuerunt. De

ipfo Rofcio poteft illud quidem effe falfum, ut circumHgatus

fuerit angui -, fed ut in cunis fuerit anguis, non tam eft mirum,

in Solonio praefertim, ubi ad focum angues nundinari folent.

Nam quod harufpices refponderint, nihil illo clarius, nihil nobi-

lius foTQ ',miror, Deos immortales hiftrioni futuro claritatem

oftendiiie, nullam oftendiffe Africano.

Atque etiam a te Flaminiana oftenta colleda funt, quod ipfe

et equus ejus repente conciderit. Non fane mirabile hoc quidem.

Quod evelli primi haftati fignum non potuerit i timide fortaffe

fignifer evellebat, quod fidenter infixerat.

NamDionyfii equus

quid attulit admirationis, quod emerfit ex fiumine, quodque ha-

buit apes in juba ? Sed quia brevi tempore regnare coepit ; quod

acciderat cafu, vim habuit oftenti.

At Laceda^moniis in HercuHs fano arma fonuerunt ; ejufdem-

que Dei Thebis valvas claufae, fubito fe aperuerunt ; eaque fcuta,

quae fuerant fublime fixa, funt humi inventa. Horum cum fieri

nihil potuerit fme aliquO motu, quid efl cur divinitus ea potius,

quam cafu, fadta effe dicamus ?

XXXII. At in Lyfandri flatuae capite Delphis extitit coronaex afperis herbis, et quidem fubita. Itane cenfes, ante coronam

herbae extitifle, quam conceptum effe femen ? Herbam autem

afperam, credo, avium congeflu, non humano fatu. Jam quic-

quid in capite eft, id coronae fimile videri potefl:. Nam quod

eodem tempore ftellas aureas Cafloris et Pollucis, Delphis



72 DE DIVINATIONEpolitas decidifle, neque eas ufquam repertas efle dixifti ; furum

id magis fadlum, quam Deorum, videtur. SimiaB vero Dodoneas

improbitatem hiftoriis Graecis mandatam effe demiror. Quid

minus mirum, quam illam monftroliffimam beftiam urnam

evertifTe, fortes diffipavilTe ? Et negant hiftorici Lacedaemoniis

ullum oftentum hoc triftius accidiffie ! Nam illa praedi^ta Veien-

tium, fi lacus Albanus redundaffiet, ifque in mare fluxiifet, Ro-

mam perituram ; fi repreflus eflTet, Veios : ita aqua Albana de-

dudla ad utilitatem agri fuburbani, non ad arcem urbemque re-

tinendam. At paulo pofl: audita vox efl: monentis, ut providerent

ne a GaJHs Roma caperetur -, ex eo Aio Loquenti aram in nova

via confecratam. Quid ergo ? Aius ifle loquens, quando eum

nemo norat, aiebat, et loquebatur, et ex eo nomen invenit ; pof-

teaquam et fedem, et aram, et nomen invenit, obmutuit ? Quod

idem dici de Moneta poteft ; a qua, praeterquam de fue plena,

quid unquam moniti fumus ?

XXXIII. Satis multa de oftentis. Aufpicia reftant, et fortes

eae quae ducuntur, non illae quae vaticinatione funduntur, quae ora-

cula verius dicimus -, de quibus tum dicemus, cum ad naturalem

divinationem venerimus, Reftat etiam de Chaldaeis : fed primum

aufpicia videamus. Difficihs auguri locus ad contra dicendum ;

Marfo fortaflTe, fed Romano facilhmus. Non enim fumus ii

nos augures, qui avium rehquorumve fignorum obfervatione

futura dicamus : et tamen credo Romulum, qui urbem aufpi-

cato condidit, habuiflê opinionem, efl!e in providendis rebus

augurandi fcientiam, (errabat enim muhis in rebus antiquitas)

quam vel ufu jam, vel dodtrina, vel vetuftate immutatam vide-

mus. Retinetur autem et ad opinionem vulgi, et ad magnas uti-

htates reipubhcê, mos, rehgio, difciphna, jus augurum, cohegii

audtoritas.

Nec vero non omni fupphcio digni P. Claudius, L. Junius,

Confules, qui contra aufpicia navigarunt. Parendum enim fuit

rehgioni, nec patrius mos tam contumaciter repudiandus. Jure

igitur aher popuh judicio damnatus eft ; aher mortem fibi ip-

fe confcivit. Flaminius non paruit aufpiciis -, itaque periit cum



LIBERSECUNDUS.'ji

exercltu. At anno poft Paulus paruit ; nuin minus cecidit in

Cannenfi pugna cum exercitu ? Etenim, ut fint aufpicia, quas

nulla funt; haec certe, quibus utimur, five tripudio, five de caelo,

fimulacra funt aufpiciorum, aufpicia nullo modo.

XXXIV. Q^Fabi, te mihi in auspicio esse volo : re-

fpondet, AuDivi. Hic apud majores noftros adhibebatur pe-

ritus, nunc quihbet. Peritum autem effe necelTe eft eum, qui,

filentium quid lit, intelHgat. Id QnimJilentium dicimus in aufpi-

ciis, quod omni vitio caret. Hoc intelligere, perfedi auguris

eft. Illi autem, qui in aufpicium adhibetur, cum ita imperavit

is, qui aufpicatur, dicito, si silentium esse videbitur ;

nec fufpicit, nec circumfpicit : flatim refpondet, Silentium

ESSE VIDERI. Tum illc, DICITO, Sl PASCUNTUR AVES. PaS-

cuntur. Quas ? aut, ubi ? Attulit, inquit, in cavea pullos is,

qui ex eo ipfo nominatur pullarius. Hae funt igitur aves inter-

nuntias Jovis : quas pafcantur, necne, quid refert ? Nihil ad au-

fpicia : fed quia, cum pafcuntur, necefle eft ahquid ex ore ca-

dere, et terram pavire -, terripavium primo, pofl terripudium

did;um eft, hoc quidem jam tripudium dicitur. Cum igitur oiFa

cecidit ex ore pulli, tum aufpicanti tripudium fohflimum nun-

tiatur.

XXXV. Ergo hoc aufpicium divini quidquam habere potefl,

quod tam fit coacftum et exprelTum ? quo antiquifHmos augures

non effe ufos, argumento efl, quod decretum collegii vetus ha-

bemus, ornnem avem tripudium facere pofTe. Tum igitur effet

nufpicium, fi modo effet ei Hberum fe oflendiffe : tum avis illa

videri pofTet interpres et fatelles Jovis. Nunc vero inchifa in

cavea, et fame eneda, fi in offam pultis invadit, et fi ahquid

ex ore cecidit, hoc tu aufpicium, aut hoc modo Romulum

aufpicari foKtum, putas ? Jam de cselo fervare non ipfos cenfes fo-

litos, qui aufpicabantur ? Nunc imperant pullario : ille renun-

tiat.

Fulmen finiflrum, aufpicium optlmum habemus ad omnes

res, praeterquam ad comitia : quod quidem inflitutum reipub-

licae caufa eft, ut comitiorum vel in judiciis popuh, vel in jure

Tom. III. K



74 DE DIVINATIONElegum, vel in creandis magiftratibus principes civitatis efTent In-

terpretes.

At Tib. Gracchi literis Scipio et Figulus, quod tum auguresjudicaiTent eos vitio creatos elTe, magiftratu fe abdicaverunt. Quis

negat augurum difciplinam effe ? divinationem nego.

At harufpices divini ; quos cum Tib. Gracchus propter mor-

tem repentinam ejus, qui in praerogativa referenda fubito conci-

diffet, in fenatum introduxiffet, non juftum rogatorem comi-

tiorum fuiffe dixerunt. Primum vide, ne in eum dixerint, qui

rogator centuriae fuiffet j is enim erat mortuus. Id autem fine

divinatione conje(5lura poterant dicere : deinde fortaffe cafu, qui

nullo modo eft ex hoc genere tollendus. Quid enim fcire Etrufci

harufpices aut de tabernaculo redte capto, aut de pomoerii jure

potuerunt ? Equidem affentior C. Marcello potius, quam App.

Claudio ;qui ambo mei coUegse fuerunt ; exiflimoque jus augu-

rum, etfi divinationis opinione principio conftitutum iit, tamen

poflea reipublicas caufa confervatum ac retentum.

XXXVI. Sed de hoc loco plura in aliis : nunc hadlenus. Ex-

terna enim auguria, quae funt non tam artificiofa, quam fuperfli-

tiofa, videamus. Omnibus fere avibus utuntur; nos admodum

paucis. AHa illis fmiftra funt, aUa noflris. Solebat ex me Dejo-

tarus percontari noflri augurii difciplinam, ego ex illo fui. Dii

immortales ! quantum differebat ? ut quaedam effent etiam con-

traria. Atque ille iis femper utebatur j nos, nifi dum a populo

aufpicia accepta habemus, quam multum iis utimur ?

Bellicam rem adminiflrari majores noflri nifi aufpicato no-

luerunt. Quam multi anni funt, cum bella a proconfuhbus et

propraetoribus adminiflrantur, qui aufpicia non habent ? Itaque

nec amnes tranfeunt aufpicato, nec tripudio aufpicantur. Nam

ex acuminibus quidem, quod totum aufpicium militare efl, jamM. Marcellus ille quinquies Conful totum omifit, idem impe-

rator, idem augur optimus. Ubi ergo avium divinatio ? quse,

quoniam ab iis, qui aufpicia nulia habent, bella adminiflran-

tur, ab urbanis retenta videtur, a bellicis effe fublata. Et qui-

dem ille dicebat, fi quando rem agere vellet, ne impediretur



LIBER SECUNDUS. 75

aufpiciis, leclica operta facere iter fe folere. Huic fimile eft,

quod nos augures praecipimus, ne juge aufpicium obveniat, ut

jumenta jubeant disjungere. Quid eil aliud nolle moneri a Jove,

nili efficere, ut aut ne fieri poffit aufpicium, aut, fi fiat, vi-

deri ?

XXXVII. Nam illud admodum ridiculum, quod negas Dejo-

tarum, aufpiciorum, quae fibi ad Pompeium proficifcenti fadla

funt, poenitere, quod, fidem fecutus amicitiamque populi Ro-

mani, fun(flus fit officio : antiquiorem enim fibi fuifiTe laudem et

gloriam, quam regnum et pofTeffiones fuas. Credo id quidem ;

fed hoc nihil ad aufpicia. Nec enim ei cornix canere potuit, red:e

eum facere, quod populi Romani libertatem defendere pararet.

Ipfe hoc fentiebat, ficuti fenfit. Aves eventus fignificant, aut ad-

verfos, aut fecundos.

Virtutis auipiciis video efie ufum Dejotarum ; quse vetat Ipec-

tare fortunam, dum praeftetur fides. Aves vero, fi profperos

eventus ofi:enderunt, certe fefellerunt. Fugit e praelio cum Pom^

peio : grave tempus. Difceffit ab eo : ludluofa res. Caefarem

eodem tempore hofi:em et hofpitem vidit : quid hoc trifi:ius ? Is

cum ei Troginorum tetrarchiam eripuiffet, et afiTeclaB fuo Perga-

meno nefcio cui dedifiêt, eidemque detraxifiTet Armeniam a fe-

natu datam -, cumque ab eo magnificentiffimo hofpitio acceptus

efiêt, fpoHatum reHquit et hofpitem, et regem. Sed labor longi-

us : ad propofitum revertar. Si eventa quaerimus, quae exquirun-

tur avibus j nullo modo profpera Dejotaro : fin officia j a virtute

ipfius, non ab aufpiciis, petita funt.

XXXVIII. Omitte igitur Htuum RomuH, quem in maximo

incendio negas potuifi"e comburi : contemne cotem Attii Navii.

Nihil debet efi!e in philofophia commentitiis fabehis loci. IHud

erat philofophi, totius augurii primum naturam ipfam videre, de-

inde inventionem, deinde confi:antiam. Quae efi: igitur natura,

quae volucres huc et iUuc paffim vagantes efficiat, ut fignificent

aliquid, et tum vetent agere, tum jubeant, aut cantu, aut vola-:

tu ? Cur autem aHis a laeva, aHis a dextra datum efi: avibus, ut

ratum aufpicium facere poffint ? Quo modo autem haec, aut

K 2



76 DEDIVINATIONEquando, aut a qulbus inventa dicemus ? Etrufci tamen habent

exaratum puerum audlorem difciplinae fuse. Nos quem ? Atti-

umne Navium ? At aliquot annis antiquior Romulus et Remus,

ambo augures, ut accepimus. An Pifidarum, aut Cilicum, aut

Phrygum ifla inventa dicemus ? Placet igitur humanitatis exper-

tes habere divinitatis audlores ?

XXXIX. At omnes reges, populi, nationes utuntur aufpiciis,

Quafi vero quidquam fit tam valde, quam n'hil fapere, vulgare ;

aut quaii tibi ipli in judicando placeat multitudo. Quotus quif-

que eft, qui voluptatem neget effe bonum ? Plerique etiam fum-

mum bonum dicunt. Num igitur eorum frequentia Stoici de

fententia deterrentur?

aut num plerifque in rebus fequitur eo-rum aud:oritatem multitudo ? Quid mirum igitur, fi in aufpiciis,

et in omni divinatione imbecilli animi fuperftitiofa iila concipi-

ant i verum difpicere non poflint ?

Quae autem efl inter augures conveniens et conjundta conflan-

tia ? Ad noflri augurii confuetudinem dixit Ennius,

Ctim toiiuit lavum beiie tempejlateferena,

At Homericus Ajax apud Achillem querens de ferocitate Troja-

norum, nefcio quid hoc modo nuntiat

Projpera yupiter bis dextrisfulgoribus edit,

Ita nobis fmiflra videntur, Grajis et barbaris dextra, meHora»

Quanquam haud ignoro, quae bona fint, finiflra nos dicere,

etiamfi dextra fmt. Sed certe noflri fmiflrum nominaverunt,

externique dextrum, quia plerumque meHus id videbatur. Haec

quanta diffenfio efl ? Quid, quod ahis avibus utuntur, aliis fig-

nis ? aliter obfervant, aUa refpondent ? Non neceffe efl fateri,

partim horum errore fufceptum efTe, partim fuperftitione, muUa

fallendo ?

XL. Atque his fuperflionibus non dubitafti etiam omina ad-

jungere. Êmilia Paulo, Perfam periffe jquod pater omen ac-

cepit. CaeciUa fororis fiHae fedes fuas tradere. Jam iHa, Favete

linguisy et praerogativam, omen comitiorum ; hoc efl, ipfum

efTe contra fe copiofum et difertum. Quando enim iHa obfer-

vans, quieto et Hbero animo effe poteris, ut ad rem gerendam



LIBERSECUNDUS. 77

non fuperftitionem habeas, fed rationem, ducem ? Itane ? Si quis

aliquid ex fua re, atque ex fuo fermone dixerit, et ejus verbum

aliquod apte ceciderit ad id, quod ages, aut cogitabis, ea res tibi

aut timorem afferet, aut alacritatem ?

Cum M. Craffus exercitum Brundifii imponeret, quidam in

portu caricas Cauno advedtas vendens, Cauneas, clamitabat. Di-

camus, fi placet, monitum ab eo Craffum, caveret, ne iret : non

fuiffe periturum, fi omini parui ITet. Quae fi fufcipiamus, pedis

offenlio nobis, et abruptio corrigiae, et ffernutamenta erunt ob*

fervanda. Sortes reftant, et Chaldasi ; ut ad vates veniamus, et ad

fomnia. Dicendum igitur putas de fortibus ?

XLI. Quid enim fors efl ? idem propemodum, quod micare,

quod talos jacere, quod tefferas : quibus in rebus temeritas et

cafus, non ratio, nec confiUum valet. Tota res eft inventa fal-

laciis, aut ad quaeftum, aut ad fuperffitionem, aut ad errorem»

Atque ut in harufpicina fecimus, fic videamus, clariffimarum

fortium quae tradatur inventio. Numerium Suffucium Praenefti-.

norum monumenta declarant, honeftum hominem et nobilem^^

fomniis crebris, ad extremum etiam minacibus, cum jubere-

tur certo in loco liUcem caedere, perterritum vifis, irridenti-

bus fuis civibus, id agere ccepiffe : itaque perfradto faxo fortes

erupiffe, in robore infculptas prifcarum literarum notis. Is efl

hodie locus feptus reUgiofe propter Jovis pueri, qui la(5ten&

cum Junone Fortunae in gremio fedens, mammam appetens,.

caftifiime coUtur a matribus. Eodemque tempore, in eo loco,.

ubi Fortunae nunc fita efl aedes, mel ex olea fluxiffe dicunt -, ha-

rufpicefque dixiffe, fumma nobiUtate iUas fortes futuras, eo-

rumque juffu ex illa olea arcam effe fad:am -, eaque conditas

fortes, quas hodie Fortunac monitu toUuntur. Quid igitur in his

poteft effe certi, quae, Fortunae monitu, pueri manu mifcentur,

atque ducuntur ? Quo modo autem iftjE pofitas in iUo loco ? Quis

robur iUud cecidit, dolavit, infcripfit ? Nihil eft, inquiunt, quod

Deus efHcere non poffit. Utinam fapientes Stoicos effeciffet, ne

omnia fuperflitiofa foUicitudine et miferia crederent ! Sed hoc



yS DEDIVINATIONEquidem genus divinationis vita jam communis explofit. Fani

pulchritudo et vetuftas, Praeneftinarum etiam nunc retinet for-

tium nomen, atque id in vulgus. Quis enim magiftratus, aut

quis vir illuftrior utitur fortibus ? Caeteris vero in locis fortes

plane refrixerunt : quod Carneadem Clitomachus fcribit dicere

foUtum, nufquam fe fortunatiorem, quam Prsenefle, vidiffe For-

tunam. Ergo hoc divinationis genus omittamus.

XLII. Ad Chaldaeorum monftra veniamus : de quibus Eu-

doxus, Platonis auditor, in aftrologia, j udicio dodtiflimorum ho-

minum facile princeps, fic opinatur, id quod fcriptum reliquit,

Chaldaeis in praedidlione, et in notatione cujufque vitae ex natali

die, minime effe credendum. Nominat etiam Panaetius, qui unus

e Stoicis aftrologorum praedidla rejecit, Archelaum et CafTandrum,

fummos aftrologos illius aetatis, qua erat ipfe, cum in caeteris

aftrologiae partibus excellerent, hoc prasdi(ftionis genere non ufos.

Scylax HaUcarnaffeus, famiUaris Panstii, exceUens in aftrologia,

idemque in regenda fua civitate princeps, totum hoc Chaldaicum

praedicendi genus repudiavit.

Sed, ut ratione utamur, omifUs teftibus j fic ifti difputant,

qui haec Chaldasorum nataUtia prasdidta defendunt. Vim quan-

dam efte aiunt fignifero in orbe, qui Gr£ce Xûha.yCo? dicitur,

talem, ut ejus orbis unaquasque pars, aUa aUo modo, moveat,

immutetque ca^lum, perinde ut quasque fteUae in iis finitimif-

que partibus fmt quoque tempore : eamque vim varie moveri

ab iis fideribus, quse vocantur errantia. Cum autem in eam

ipfam partem orbis venerint, in qua fit ortus ejus qui nafcatur^

aut in eam, quae conjundtum aUquid habeat, aut confentiens

ea triangula iUi et quadrata nominant. Etenim cum tempore

anni tempeftatumque, caeU converftones commutationefque tantae

fiant acceffu fteUarum, et receffu ;

cumqueea vi foUs efficiantur,

quae videmus j non verifimile folum, fed etiam verum effe cen-

fent, perinde, utcunque temperatus fit aer, ita pueros orientes

animari atque formari, ex eoque ingenia, mores, animum, cor-

pus, adionem vitae, cafus cujufque, eventufque fingi.



LIBERSECUNDUS. 79

XLIII. O delirationem incredibilem ! non enim omnis error

flultitia eft dicenda. Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit

aliquid, ut praedicere poffint duntaxat qualis quifque natura, et

ad quam quifque maxime rem aptus futurus fit. Csetera, quas

profiteantur, negat ullo modo pofTe fciri : etenim geminorum

formas effe limiles, vitam atque fortunam plerumque difparem.

Procles et Euryfthenes, Lacedasmoniorum reges, gemini fratres

fuerunt. At hi nec totidem annos vixerunt ; anno cnim Procli

vita brevior fuit, multumque is fratri rerum geftarum gloria

praeflitit. At ego id ipfum, quod vir optimus Diogenes Chal--

daeis, quafi quadam praevaricatione, concedit, nego pofTe intelligi.

Etenim cum, ut ipfi dicunt, ortus nafcentium luna moderetur,

eaque animadvertant et notent fidera nataHtia Chaldsi, quêcun-

que lunas jund:a videantur ; oculorum fallaciffimo fenfu judicant

ea, quas ratione atque animo videre debebant. Docet cnim ratio

mathematicorum, quam iftis notam effe oportebat, quantahumili-

tate luna feratur terram pene contingens; quantum abfit a proxima

Mercurii ftella, multo autem longius a Veneris -, deinde alio in-

tervallo diflet a fole, cujus lumine colluflrari putatur. ReHqua

vero tria intervalla infinita et immenfa, a fole ad Martis, inde

ad Jovis, ab eo ad Saturni fleHam, inde ad caelum ipfum, quod

extremum atque ultimum mundi efl. Qus potefl igitur contagio

ex infinito pene intervaHo pertinere ad lunam, vel potius ad ter-

ram ?

XLIV. Quid ? cum dicunt id, quod iis dicere neceffe eft,

omnes omnium ortus, quicumque gignantur in omni terra, qu^

incolatur, eofdem effe, eademque omnibus, qui eodem flatu

caeU et fleUarum nati fint, accidere neceffe effe ; nonne ejuf-

modi funt, ut ne caeH quidem naturam interpretes iftos caDH

noffe appareat ? Cum enim iUi orbes, qui c^lum quafi medium

dividunt, et afpedlum noftrum definiunt, ( a Gra;cis oîtôm^

nominantur, a nobis finientes recftiffime nominari poffunt) varie-

tatem maximam habeant, aHique in aHis locis fint, necefTe efl

ortus occafufque fiderum non fieri eodem tempore apud om-

nes. Quod fi eorum vi cselum modo hoc, modo iUo modo



8g dedivinationetemperatur j

qui potefl eadem vis efle nafcentium, cum ceeII

tanta fit diffimilitudo ? In his locis, quae nos incolimus, poft

folftitium Canicula exoritur, et quidem aliquot diebus -,

apudTroglodytas, ut fcribitur, ante folftitium : ut, fi jam conceda-

mus aliquid vim caeleftem ad eos, qui in terra gignuntur, per-

tinere, confitendum fit illis, eos, qui nafcuntur eodem tem-

pore, poiTe in diffimiles incidere naturas propter caeli diffimili-

tudinem. Quod minime illis placet : volunt enim illi, omnes

eodem tempore ortos, qui ubique fmt nati, eadem conditione

nafci.

XLV. Sed quse tanta dementia efl, ut in maximis motibus,

mutationibufque caeli, nihil interfit, qui ventus, qui imber, quas

tempeftas ubique fit ? Quarum rerum in proximis locis tantiE

diffimiUtudines faepe funt, ut alia Tufculi, aUa Romas eveniat

faepe tempeflas. Quod, qui navigant, maxime animadvertunt,

cum in fle(flendis promontoriis, ventorum mutationes maximas

faspe fentiant. Haec igitur cum fit tum ferenitas, tum pertur-

batio caelij eflne fanorum hominum, hoc ad nafcentium ortus

pertinere non dicere ;quod non certe pertinet : illud nefcio

quid tenue, quod fentiri nullo modo, intelligi autem vix potefl:,

quae a luna, caeterifque fideribus cceU temperatio fiat, dicere ad

puerorum 6rtus pertinere ?

Quid ? quod non inteUigunt, feminum vim, quae ad gignen-

dum, procreandumque plurimum valeat, funditus toUi ; medio-

cris erroris efl ? Quis enim non videt, et formas, et mores, et

plerofque ftatus ac motus effingere a parentibus Uberos ? quod

non contingeret, fi hoc non vis et natura gignentium efficeret,

fed temperatio lunae, caeUque moderatio.

Quid ? quod uno et eodem temporis pundto nati, diffimiles et

naturas, et vitas, et cafus habent ; parumne declarant, nihil ad

agendam vitam nafcendi tempus pertinere ? nifi forte putamus

neminem eodem tempore ipfo et conceptum, et natum, quo

Africanum. Num quis igitur talis fuit ?

XLVI. Quid ? iUudne dubium efl, quin multi, cum ita nati ef-

fent, ut quaedam contra naturam depravata haberent, reflituerentur.



LIBER5ECUNDUS. 8i

ct corrigerentur ab natura, cum fe ipfa revocaffet, aut arte,

atque medicina? aut quorum linguae fic inhsererent, ut loqui non

poflent, eae fcalpello refedias liberarentur ? Multi etiam naturas

vitium meditatione atque exercitatione fuftulerunt j ut Demofl-

henem fcribit Phalereus, cum rho dicere nequiret ; exercita-

tione feciffe, ut planifTimc diceret. Quod fi haec aftro ingenerata

et tradita eflent, nulla res ea mutare poffet. Quid ? difTimiU-

tudo locorum nonne diflilmiles hominum procreationes habet ?

quas quidem percurrere oratione facile eft, quid inter Indos et

Perfas, iEthiopas et Syros differat corporibus, animis ; ut incre-

dibiUs varietas diflimiUtudoque fit. Ex quo inteUigitur, plus ter-

rarum fitus, quam lunse tradtus, ad nafcendum valere. Nam

quod aiunt, quadringenta et feptuaginta miUia annorum in peri-

cUtandis, experiundifque pueris, quicumque effent nati, Baby-

lonios pofuiffe, faUunt. Si enim effet fadlitatum, non effet defi-

tum. Neminem autem habemus aufftorem, qui id aut fieri dicat,

aut fadtum fciat.

XLVII. Videfne, me non ea dicere, quas Carneades, fed ea,

quae princeps Stoicorum Panaetius dixerit ? Ego autem etiam hoc

requiro, omnefne, qui Cannenfi pugna ceciderunt, uno aflro

fuerint. Exitus quidem omnium unus et idem fuit. Quid ? qui

ingenio atque animo fingulares, num aflro quoque uno ? Quodenim tempus, quo non innumerabiles nafcantur ? At certe fimi-

Us nemo Homeri. Et, fi ad rem pertinet, quo modo caelo affec-

to, compofitifque fideribus, quodque animal oriatur -, valeat id

neceffe efl etiam in rebus inanimis : quo quid dici potefl abfur-

dius ? L. quidem Tarutius Firmanus, famiUaris nofler, in pri-

mis Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam noflrs natalem

<liem repetebat ab iis PariUbus, quibus eam a Romulo conditam

accepimus ; Romamque, in jugo cum effet luna, natam effe di-

cebat, nec ejus fata canere dubitabat.

O vim maximam erroris ! Etiamne urbis nataUs dies ad vim

iteUarum et lunae pertinebat ? Fac in puero referre ex qua affec-

tione casU primum fpiritum duxerit j num hoc in latere, aut

T o M. III. L




in caemento, ex quibus urbs effedba eft, potuit valere ? Sed quid

plura ? quotidie refelluntur. Quam multa ego Pompeio, quam

multa Craffo, quam multa huic ipfi Ca^fari a Chaldasis di^fta me-

mini ; neminem eorum nifi in fenedtute, nifi domi, nifi cum

claritate effe moriturum ! Ut mihi permirum videatur, quem-

quam extare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedidta quo-

tidie videat re et eventis refelli.

XLVIII. Reftant duo divinandi genera, quae habere dicimur

a natura, non ab arte ; vaticinandi, et fomniandi. De quibus,

Quinte, inquam, fi placet, differamus. Mihi vero, inquit, placet.

His enim, quae adhuc difputafti, prorfus affentior : et vere ut lo-

quar, quanquam tua me oratio confirmavit, tamen etiam mea

fponte nimis fuperftitiofam de divinatione Stoicorum fententiam

judicabam j ac me Peripateticorum ratio magis movebat, et ve-

teris Dicacarchi, et ejus, qui nunc floret, Cratippi, qui cenfent

effe in mentibus hominum tanquam oraculum aliquod, ex quo

futura praefentiant, fi aut furore divino incitatus animus, aut

fomno relaxatus, folute moveatur ac libere. His de generibus

quid fentias, et quibus ea rationibus infirmes, audire fane velim.

Quae cum ille dixiffet, tum ego rurfus quafi ab alio principio fum

exorfus dicere.

Non ignoro, inquam, Quinte, te femper ita fenfiffe, ut de

csteris divinandi generibus dubitares : ifta duo, furoris et fomnii,

quae a hbera mente fluere viderentur, probares.

XLIX. Dicam igitur de iftis ipfis duobus generibus mihi quid

videatur, fi prius, Stoicorum conclufio rationis, et Cratippi noftri,

quid valeat, videro. Dixifti enim, et Chryfippum, et Diogenem,

ct Antipatrum concludere hoc modo. " Si funt Dii, neque ante

** declarant hominibus, quae futura fint ; aut non diligunt homi-

** nes i aut, quid eventurum fit, ignorant ; aut exiftimant nihil

** intereffe, hominem fcire, quid fit futurum ; aut non cenfent

** effe fuae majeftatis, praefignificare hominibus, qua? fint futura;

** aut ea ne ipfi quidem Dii fignificare poffunt. At neque non

** diligunt nos -, funt enim benefici, generique hominum amici

** neque ignorant ea, quae ab ipfis conftituta et defignata funt



LIBERSECUNDUS. 83

'* neque noftra nihil intereft, fcire ea quae futura funt ; erimus

** enim cautiores, fi fciemus : neque hoc alienum ducunt majef-

** tate fua ; nihil efl; enim beneficentia prasflantius : neque non

** poflunt futura pra?nofcere. Non igitur Dii funt, nec fignificant

*' nobis futura : funt autem Dii ; fignificant ergo. Et non, fi

*' fignificant futura, nullas dant nobis vias ad fignificationum

" fcientiam, fruflra enim fignificarent : neque, fi dant vias, non

" efl divinatio : efl igitur divinatio."

O acutos homines ! quam paucis verbis negotium confed:um

putant ! Ea fumunt ad concludendum, quorum iis nihil concedi-

tur. Conclufio autem rationis ea probanda efl, in qua ex rebus

non dubiis id, quod dubitatur, efiicitur.

L. Videfne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere folent

Stoici, quemadmodum, quod in natura rerum omne effe dici-

mus, id infinitum effe concluferit ? ôdjinitum ejiy inquit, ha~

bet extremum, Quis hoc non dederit ? ôd autem habet extre-

mumy id cernitur ex alio extrinfecus. Hoc quoque efl conceden-

dum. At, quod omne ejif id non cernitur ex alio extrinfecus. Ne

hoc quidem negari potefl. Nihil igitur cum habeat extremum, in~

Jinitum Jit necejje ejl. Videfne, ut ad rem dubiam conceflis rebus

pervenerit ? Hoc vos dialedtici non facitis : nec folum ea non

fumitis ad concludendum, quae ab omnibus concedantur ; fed ea

fumitis, quibus conceflis, nihilo magis efficiatur quod velitis.

Primum enim hoc fumitis : Si funt Dii, henefici in homines funt,

Quis hoc vobis dabit ? Epicurufne, qui negat, quidquam Deos

nec alieni curare, nec fui ? An nofler Ennius, qui magno plaufu

loquitur, affentiente populo ?

"Ego Deum genus ejfeJemper dixi, et dicam calitum :

Sed eos non curare opinory quid agat humanum genus,

Et quidem, cur fic opinetur, rationem fubjicit. Sed nihil efl

neceffe dicere, quae fequuntur. Tantum fat eft intelUgi, id fu-

mere iflos pro certo, quod dubium controverfumque fit.

LL Sequitur porro, Nihil Deos ignorare, quod omniafint ab iis

conflituta. Hic vero quanta pugna efl dodiiflimorum hominum,

negantium effe haec a Diis immortalibus conflituta ? At nojira

L2



84 DE DIVINATIONEinterejl fcire ea qu(S eventura fmt. Magnus Dicaearchi liber eft,

nefcire ea meiius, quam fcire. Negant id ejje alienum jnajeftate

Dcorunh fcilicet cafas omnium introfpicere, ut videant quid

cuique conducat. Neque non po[junt futura prcenofcere. Negant

pofTe ii, quibus non placet zii^ certum, quid futurum fit. Videf-

ne igitur, quae dubia fmt, ea fumi pro certis atque conceffis ?

Deinde contorquent, et ita concludunt; Non igitiirfunt Dii, nec

fgnificant futura : id enim jam perfedtum arbitrantur. Deinde

affumunt j Sunt autem Dii : quod ipfum non ab omnibus con-

ceditur. Signifcant ergo. Ne id quidem fequitur ; poiTunt enim

non fignificare, et tamen effe, Dii. NeCyffgnifcenty non dant vias

aliquas adfcientiamfgnifcationis. At id quoque potefl, ut non dent

homini ^ ipfi habeant ; cur enim Tufcis potius, quam Romanis,

darent ? Necf dant vias, nulla ef divinatio. Fac dare Deos ; quod

abfurdum eft : quid refert, fi accipere non pofTumus ? Extremum

ef}:, E/? igitur divinatio. Sit extremum : effedlum tamen non efl

ex fahis enim, ut ab ipfis didicimus, verum efiici non potelL Ja-

cet igitur tota concluiio.

LII. Veniamus nunc ad optimum virum, familiarem noflrum,

Cratippum. ** Si fine oculis, inquit, non poteft extare ofiicium

** et munus oculorum, pofiunt autem aliquando oculi non fungi

" fuo munere ; qui vel femel ita efl ufus oculis, ut vera cerneret,

** is habet fenfum oculorum vera cernentium. Item igitur, li

*' fine divinatione non potefl ofKcium et munus divinationis ex-

** tare ;potefl autem, cum quis divinationem habeat, errare ali-

** quando, nec vera cernere ; fatis efl ad coniirmandam divina-

** tionem, femel aliquid ita effe divinatum, nihil ut fortuito ce-

** cidiffe videatur. Sunt autem ejus generis innumerabilia. EfTe

** igitur divinationem confitendum eft.

Feflive et breviter : fed,

cumbis fumpfit quod voluit ; etiam

ii faciles nos ad concedendum habuerit, id tamen, quod affumit,

concedi nullo modo potefl. ** Si, inquit, aliquando oculi pec-

" cent, tamen, quia redle aliquando viderint, inefl in iis vis

<* videndi. Item, fi quis femel aliquid dixerit, is etiam cum

<* peccet, tamen exiftimandus fit habere vim divinandi."



LIBER SECUNDUS. S^

LIII. Vide, quaefo, Cratippe nofter, quam fint ifta fimilia

nam mihi non videntur. Oculi enim vera cernentes, utuntur na-

tura atque fenfu : animi li quando vel vaticinando vel fomniando

vera viderunt, ufi funt fortuna atque cafu. Nifi forte concefTuros

tibi exiftimas eos, qui fomnia pro fomniis habent, li quando ali-

quod fomnium verum evaferit, non id fortuito accidiffe. Sed de-

mus tibi iflas duas fumptiones, ea qux XîJ,fA,ctTa. appellant dia-

le(5tici j fed nos Latine loqui malumus : prasfumptio tamen, quam

'zoôKy,îv iidem vocant, non dabitur.

AfTumit autem Cratippus hoc modo j Sunt autem innumera-^

biles prcefenfiones nonfortuitce. At ego dico nullam. Vide, quan-

ta fit controverfia. Jam, affumptione non concefTa, nulla con-

clufio eft. At impudentes fumus, qui, cum tam perfpicuum fit,

non concedamus. Quid eft perfpicuum ? Multa vera, inquit,

evadere. Quid, quod multo plura falfa ? Nonne ipfa varietas, qu£e

eft propria fortunse, fortunam efTe caufam, non naturam, docet ?

Deinde, fi tua ifla conclufio, Cratippe, vera eft ; (tecum enim

mihi res efl) nonne intelligis eadem uti pofTe et harufpices, et

fulguratores, et interpretes oflentorum, et augures, et fortilegos,

ct Chaldaeos ? quorum generum nullum eft, ex quo non aHquid,

ficut praedidum fit, evaferit. Ergo aut ea quoque genera divi-

nandi funt, quae tu rediifTime improbas ; aut, fi ea non funt, nonintelligo, cur hasc duo fint, quae relinquis. Qua ergo ratione hsc

inducis, eadem illa pofTunt effe, quas tolHs.

LIV. Quid vero habet audoritatis furor ifte, quem divinum

vocatis, ut, quae fapiens non videat, ea videat infanus, et is, qui

humanos fenfus amiferit, divinos affecutus lit ? SibyUas verfus

obfervamus, quos illa furens fudiffe dicitur ^quorum interpres

nuper falfa quadam hominum fama di6lurus in fenatu putabatur,

eum, quem re vera regem habebamus, appeUandum quoque effe

regem, fi falvi effe veUemus. Hoc fi eft in Hbris, in quem homi-

nem, et in quod tempus efl ? CaUide enim, qui iHa compofuit,

perfecit, ut, quodcunque accidiffet, praedicftum videretur, homi-

num et temporum definitione fublata. Adhibuit etiam latebram

obfcuritatis, ut iidem verfus aHas in aHam rem pofTe accommodari



S6 DEDIVINATIONEviderentur. Non efTe autem illud carmen furentis, cum ipfum

poema declarat, (eft enim magis artis et diligentias, quam incita-

tationis et motus) tum vero ea quae a,)cô^x'^ dicitur, cum deinceps

ex primis verfus literis aliquid conne<ftitur, ut in quibufdam En-

nianis, ^ Enmusjedf. Id certe magis eft attenti animi, quam

furentis. Atque in Sibyllinis ex primo verfu cujufque fententiae

primis literis illius fententiae carmen omne praetexitur. Hoc

fcriptoris eft, non furentis ; adhibentis diligentiam, non infani.

Quamobrem Sibyllam quidem fepofitam et conditam habeamus,

ut, id quod proditum efl a majoribus, injulfu fenatus ne legantur

quidem libri ; valeantque ad deponendas potius, quam ad fufci-

piendas religiones : et cum antiftitibus agamus, ut quidvis potius

ex ilHs libris, quam regem proferant -, quem Romae pofthaec nec

Dii, nec homines efte patientur.

LV. At multi faspe vera vaticinati, ut Caflandra,

"Jamque mari magno ... -

Eademque paulo poft

Fjheu videte ....

Num igitur me cogis etiam fabulis credere ? quae deledlatlonis

habeant, quantum voles -, verbis, fententiis, numeris, cantibus

adjuventur : audloritatem quidem nullam debemus, nec fidem

commentitiis rebus adjungere. Eodemque modo nec ego Publi-

cio nefcio cui, nec Marciis vatibus, nec Apollinis opertis cre-

dendum exiftimo -, quorum partim fi<fta aperte, partim effutita

temere, nunquam ne mediocri quidem cuiquam, non modo pru-

denti, probata funt.

Quid ? inquies : remex ille de claffe Coponii, nonne ea

praedixit, qua; fadta funt ? IUe vero, et ca quidem, qua3 om-

nes eo tempore, ne acciderent, timebamus. Caftra enim in

-TheffaHa caftris collata audiebamus -, videbaturque nobis exer-

citus Casfaris et audaciae plus habere, quippe qui patriae bellum

intuliffet ; et roboris, propter vetuftatem. Cafum autem praeHi,

nemo noftrum erat, quin timeret -, fed ita, ut conftantibus ho-

minibus par erat, non aperte. IHe autem Graecus, quid mirum,

fi magnitudine timoris, ut plerumque fit, a conftantia, atque a



LIBERSECUNDUS. 87

mente, atque a fe ipfc drfceflit ? qua perturbatione animi, qua?,

fanus cum eiTet, timebat ne evenirent, ea demens eventura effc

dicebat. Utrum tandem, per Deos atque homines ! magis verifi-

mile eft, vefanum remigem, an aliquem noflrum, qui ibi tumeramus, me, Catonem, Varronem, Coponium ipfum^ confilia

Deorum immortalium perfpicere potuifTe ?

LVI. Sed jam ad te venia,

OfanUe Apollo, qui umbilicum certum terrarum objidesy

JJndefuperjiitiofa primumfeeva evajit voxfera.

Tuis enim oraculis Chryfippus totum volumen implevit, partim

falfis, ut ego opinor ; partim cafu veris, ut iit in omni oratione

faepiffime -, partim flexiloquis, et obfcuris, ut interpres egeat in-

terprete, et fors ipfa ad fortes referenda fit; partim ambiguis, et

quas ad dialedticum deferenda fmt, Nam cum fors illa edita efl

opulentiflimo regi Afiê,

Craefus Halym penetrans magnam pervertet opum vim

hoflium vim {&{& perverfurum putavit, pervertit autem fuam.

Utrum igitur eorum accidiffet, verum oraculum fuiffet. Cur

autem hoc credam unquam editum Crcefo ? aut Herodotum cur

veraciorem ducam Ennio ? Num minus ille potuit de Croefo^

quam de Pyrrho, iingere Ennius ? Quis enim efl^ qui credat,

ApolUnis ex oraculo Pyrrho effe refponfum,.

Aio te, Macida, Romanos vincere pojje.

Primum, latine Apollo nunquam locutus efl. Deinde, ifla fors

inaudita Graecis efl. Praeterea, Pyrrhi temporibus jam Apollo

verfus facere defierat. Poflremo, quanquam femper fuit, ut apud

Ennium efl„

fiolidum genus /Eacidarum;

Bellipotentesfunt magV , quamfapientipotentes ;

tamen hanc amphiboUam verfus inteUigere potuifTet, vincere te

Rontanos, nihilo magis in fe, quam in Romanos, valere. Nam iUa

amphiboUa, quae Crcefum decepit,. vel Chryfippum potuiffet fal-

lere -, haec vero ne Epicurum quidem.

LVIL Sed, quod caput efl, cur ifto modo jam oracula Del-

phis non eduntur, non modo noflra aetate, fed jamdiu 3 ut modo



88 DEDIVINATIONEnlhil poffit elle contemptius ? Hoc loco cum urgentur, evanuifle

aiunt vetuflate vim loci ejus, unde anhelitus ille terrae fieret,

quo Pythia, mente incitata, oracula ederet. De vino, aut falfa-

mento putes loqui, quae evanefcunt vetujftate. De vi loci agi-

tur, neque folum naturali, fed etiam divina ; quae quo tandem

modo evanuit ? Vetuftate, inquies. Quas vetuftas eft, quae vim

divinam coniicere poflit ? Quid tam divinum autem, quam af-

flatus ex terra mentem ita movens, ut eam providam rerum fu-

turarum efticiat, ut ea non modo cernat multo ante, fed etiam

numero, verfuque pronuntiet ? Quando autem ifta vis evanuit ?

an poftquam homines minus creduli eflê coeperunt ? DemoflJie-

nes quidem, qui abhinc annos prope ccc fuit, jam tum (piMyr^

ttiXhv Pythiam dicebat, id eft, quafl cum Phihppo facere. Hoc

autem eo fpecftabat, ut eam a Philippo corruptam diceret ; quo

licet exiftimare, in aliis quoque oracuhs Delphicis aliquid non

fmceri fuiflê. Sed nefcio quomodo ifti philofophi, fuperftitiofi,

et pene fanatici, quidvis malle videntur, quam fe non ineptos.

Evanuifle mavultis, et extindlum eflTe id, quod fl unquam fuiflêt,

certe asternum eflTet, quam ea, quas non funt credenda, non cre-

dere.

LVIII. Simiiis eft error in fomniis; quorum quidem defenfio

repetita quam longe eft ! Divinos animos cenfent eflfe noftros,

eofque efl!*e traftos extrinfecus, animorumque confentientium

multitudine completum eflê mundum : hac igitur mentis et ip-

iius divinitate, et conjundtione cum externis mentibus, cerni

quse flnt futura. Contrahi autem animum Zeno, et quafl labi

putat, atque concidere, et ipfum eflê dormire. Jam Pythagoras et

Plato, locupletifllmi auftores, quo in fomnis certiora videamus,

praeparatos quodam cultu atque vidtu proficifci ad dormiendum

jubent. Faba quidem Pythagorei utique abftinuere ; quafi vero

eo cibo mens, non venter, infletur. Sed nefcio quomodo nihil

tam abfurde dici poteft, quod non dicatur ab ahquo philofopho-

rum.

Utrum igitur cenfemus dormientium animos per femetlpfos

in fomniando moveri, an, ut Democritus cenfet, externa et



LIBERSECUNDUS. 89

adventitia vifione pulfari? Sive enim fic eft, five illo modo,

vidcri polTunt permulta fomniantibus falfa pro veris. Nam et

navigantibus moveri videntur ea, quae ftant ; et quodam obtutu

oculorum duo pro uno lucernae lumina. Quid dicam, infanis,

quid ebriis quam multa falfa videantur ? Quod fi ejufmodi vifis

credendum non eft, cur fomniis credatur, nefcio. Nam tam licet

de his erroribus, fi velis, quam de fomniis, difputare : ut ea quae

ilant, {1 moveri videantur, terrae motum fignificare dicas, aut

repentinam aliquam fugam -, gemino autem lucemae lumine de-

clarari, diflenfionem ac feditionem moveri.

LIX. Jam ex infanorum aut ebriorum vifis innumerabilia con-

jedtura trahi pofiTunt, quae futura videantur. Quis efi: enim, qui

totum diem jaculans non aliquando collineet ? Totas nodtes

dormimus ; neque ulla efi: fere, qua non fomniemus : et mira-

mur, aliquando id, quod fomniarimus, evadere ? Quid eft tam

incertum, quam talorum ja(ftus ? tamen nemo efi:, quin, faepe

jadlans, Venereum jaciat aliquando, nonnunquam etiam iterum,

ac tertium : num igitur, ut inepti, Veneris id fieri impulfu ma-

lumus, quam cafu, dicere ? Quod fi, casteris temporibus, falfis

vifis credendum non eft ; non video, quid praecipui fomnus ha-

beat, in quo valeant falfa pro veris.

Quod li ita natura paratum efiêt, ut ea dormientes agerent

quae fomniarent, aUigandi omnes efiênt qui cubitum irent : ma-

jores enim, quam ulU infani, efficerent motus fomniantes. Quod

fi infanorum vifis fides non eft habenda, quia falfa funt ; cur cre-

datur fomniantium vifis, quae multo etiam perturbatiora funt,

non intelligo. An, quod infani fua vifa conjedlori non narrant,

narrant qui fomniaverunt ? Qusero etiam, fi velim fcribere quid,

aut legere, aut canere vel voce, vel fidibus, aut geometricum

quiddam, aut phyficum, aut dialedicum exphcare, fomniumne

expedlandum fit, an ars adhibenda, fine qua nihil earum rerumnec fieri nec expcdiri poteft ? Atqui, ne fi navigare quidem veUm,

ita gubernarem, ut fomniaverim : pra^fens enim pcena fit. Qui

igitur convenit, aegros a conjedtore fomniorum potius, quam a

medico, petere medicinam ? An i^fculapius, an Serapis poteft

ToM. III. M



90 DEDIVINATIONEnobis praefcribere per fomnium curationem valetudinis ; Nep-

tunus gubernantibus non poteft ? Et, fi fme medico medicinam

dabit Minerva j Mufie fcribendi, legendi, caeterarum artium fci-

entiam fomniantibus non dabunt ? At fi curatio daretur valetu-

dinis, haec quoque, qus dixi, darentur : quae quoniam non dan-

tur, medicina non datur : qua fublata, toUitur omnis audloritas

fomniorum.

LX. Sed hasc quoque in promptu fuerint : nunc interiora

videamus. Aut enim divina vis quaedam, confulens nobis, fom-

niorum iignificationes facit ; aut conjedtores ex quadam conve-

nientia et conjundlione naturae, quam vocant cvfA^TniB-eicui, quid

cuique rei conveniat, ex fomniis, et quid quamque rem fequatur,

intelligunt ; aut eorum neutrum eft, fed quaedam obfervatio con-

ftans atque diuturna eft, cum quid vifum fecundiim quietem lit,

quid evenire, et quid fequi foleat.

Primum intelHgendum eft, nullam vim effe divinam effediri-

cem fomniorum. Atque illud quidem perfpicuum eft, nulla vifa

fomniorum proficifci a numine Deorum : noftra enim caufa Dii

id facerent, ut providere futura poffemus. Quotusigitur eft quif-

que, qui fomniis pareat ? qui intelligat ? qui meminerit ? Quam

multi vero, qui contemnant, eamque fuperftitionem imbecilli

animi atque anilis putent ? Quid eft igitur, cur his hominibus

confulens Deus, fomniis moneat eos, qui illa non modo cura,

fed ne memoria quidem, digna ducant ? Nec enim ignorare Deus

poteft, qua mente quifque fit ; nec fruftra, ac fine caufa quid

facere, dignum Deo eft : quod abhorret etiam ab hominis con-

ftantia. Ita, fi pleraque fomnia aut ignorantur, aut negliguntur;

aut nefcit hoc Deus, aut fruftra fomniorum fignificatione utitur.

Sed horum neutrum in Deum cadit : nihil igitur a Deo fomniis

fignificari fatendum eft.

LXI. Illud etiam requiro, cur, fi Deus ifta vifa nobis provl-

dendi caufa dat, non vigilantibus potius det, quam dormientibus.

Sive enim externus et adventitius pulfus animos dormientium

commovet, five per fe ipfi animi moventur, five quae caufa aha eft,

cur fecundum quietem aliquid videre, audire, agere videamur^



LIBERSECUNDUS. 91

eadem caufa vigilantibus efle poterat ; idque fi noftra caufa Dii

fecundum quietem facerent, vigilantibus idem facerent ; praefer-

tim cum Chryfippus, Academicos refellens, permulto clariora

et certiora efle dicat, quas vigilantibus videantur, quam quae fom-

niantibus. Fuit igitur divina beneficentia dignius, cum confule-

rent nobis, clariora vifa dare vigilanti, quam obfcuriora per fom-

nium ; quod quoniam non fit, fomnia divina putanda non funt.

Jam vero quid opus efl circuitione et amfradlu, ut fit utendum

interpretibus fomniorum potius, quam diredlo ? Deus, fi quidem

nobis confulebat, Hocfadfo, Hoc nefeceris, diceret ; idque yifum

vigilanti potius, quam dormienti daret.

Jam vero quis dicere audeat, vera omnia effe fomnia ? Aliquot

fomnia vera, inquit 'Enn'ms,fed omnia non eji neceffe.

LXII. Qu^ eft tandem ifta diftincflio ? quse vera, quae falfa

habet ? et, li vera a Deo mittuntur, falfa unde nafcuntur ? Nam fi

ea quoque divina, quid inconftantius Deo ? quid infcitius autem

eft, quam mentes mortalium falfis et mendacibus vifis concitare .?

Sin vera vifa, divina funt ; falfa autem et inania, humana ; quae

eft ifta defignandi licentia, ut hoc Deus, hoc natura fecerit po-

tius, quam aut omnia Deus, (quod negatis,) aut omnia natura ?

Quod quoniam illud negatis, hoc necefi!ario confitendum eft.

Naturam autem eam dico, qua nunquam animus infiftens, agita-

tione et motu efi"e vacuus poteft. Is, cum languore corporis, nec

membris uti, nec fenfibus poteft, incidit in vifa varia et incerta

ex reliquiis, ut ait Ariftoteles, inhaerentibus earum rerum, quas

vigilans gefiferit, aut cogitarit ; quarum perturbatione mirabiles

interdum exiftunt fpecies fomniorum. Quae fi alia falfa, aHa ve-

ra j qua nota internofcantur, fcire fane velim. Si nulla eft; quid

iftos interpretes audiamus ? Sin quaepiam eft ; aveo audire, quaj

fit. Sed haerebunt.

LXIII. Venit enim jam in contentionem, utrum fit probabi-

lius, Deofne immortales, rerum omnium proeftantia excellentes,

concurfare omnium mortalium, qui ubique funt, non modo lec-

tos, verum etiam grabatos, et, cum ftertentes aliquos viderint,

objicere his vifa quaedam tortuofa et obfcura, quae illi exterriti

M 2



92 DE DIVINATIONEfomnlo ad conjedlorem mane deferant ; an natura fierl, ut mobl-

liter animus agitatus, quod vigilans viderit, dormiens videre vide-

atur. Utrum philofophia dignius, fagarum fuperftitione ifta in-

terpretari, an explicatione naturs ? Ut, fi jam fieri pofTit conjec-

tura vera fomniorum, tamen ifii, qui profitentur, eam facere non.

pofilnt : ex levifiimo enim et indodliffimo genere conflant. Stoici

autem tui negant quemquam, nifi fapientem, divinum efle poffe.

Chryfippus quidem divinationem definit his verbis, Vim cog-

nofcentemy et mdentem, et explicantemJignay quee a Diis hominibus

portendantur : officium autem effe ejus, prasnofcere, Diiergaho-

mines mente qua fint, quidque fignificent; quemadmodumque

ea procurentur, atque expientur. Idemque fomniorum conjec-

tionem definit hoc modo, Ejjfe inim cernentem et explanantemy quce

a Diis hominibus JigJiiJicentur injomnis. Quid ergo ? ad haec me-

diocri opus efl prudentia, an et ingenio prsflanti, et eruditione

perfedla ? Talem autem cognovimus neminem.

LXIV. Vide igitur, ne, etiam fi divinationem tibi effe con-

ceffero, quod nunquam faciam, neminem tamen divinum reperire

poffimus. Qualis autem ifta mens efl Deorum, fi neque ea nobis

fignificant in fomnis, quae ipfi per nos intelligamus j neque ea,

quorum interpretes habere poffimus ? Similes enim funt Dii, fi

ea nobis objiciunt, quorum nec fcientiam, neque explanatorem

habeamus, tanquam fi Pceni aut Hifpani in fenatu noflro loque-

rentur fine interprete.

Jam vero quo pertinent obfcuritates et aenigmata fomniorum ?

IntelHgi enim a nobis Dii velle debebant ea, quae noftra caufa nos

monerent. [Quid ? poeta nemo, nemo phyficus, obfcurus ? Ille

vero nimis etiam obfcurus Euphorion : at non Homerus : uter

igitur meiior ? Valde HeracHtus obfcurus ; minime Democritus :

numigitur conferendi ?

Meacaufa

memones, quod non intelli-

gam ? Quid me igitur mones ? Ut fi quis medicus jegroto impe-

ret, ut fumat

Têrrigenam, herbigradamy domi-portam, Janguine cajfam,

potius quam hominum more, cochleam, dicere. Nam Pacuvia-

nus Amphio,



LIBERSECUNDUS. 93

âdrupes tardigraddy agrejiisy humilis, afpera,

Capite breviy cervice anguina, adfpeBu truci,

Evifceratay inanimay cum animalifonoy

cum dixiflet obfcurius, tum Attici refpondent ; Non intelligl-

mus, nifi aperte dixeris. At ille uno verbo, Tefludo. Non potue-

ras hoc igitur a principio, citharifta, dicere ?

LXV. Defert ad conjedtorem quidam, fomniaffe fe, ovum pen-

dere ex fafcia ledti fui cubicularis. Eft hoc in Chryfippi hbro

fomnium. Refpondit conjedtor, thefaurum defoffum effe fub ledo.

Fodit; invenit auri ahquantum, idque circumdatum argento.

Mifit conjed:ori quantulum vifum efl de argento. Tum ille, Ni-

hihie, inquit, de vitello ? Id enim ei ex ovo videbatur aurum

declaraffe ; reliquum, argentum. Nemone igitur unquam ahus

ovum fomniavit ? Cur ergo hic nefcio quis thefaurum folus in-

venit ? Quam multi inopes, digni praL;fidio Deorum, nullo fomnio

ad thefaurum reperiendum admonentur? Quam autem ob caufam

tam efl obfcure admonitus, ut ex ovo nafceretur thefauri fimili-

tudo, potius, quam aperte thefaurum qua^rere juberetur; ficut

aperte Simonides vetitus efl navigare? Ergo obfcura fomnia mi-

nime confentanea funt majeftati Deorum.

LXVI. Ad aperta et clara veniamus, quale eft de illo inter-

fe6to a Caupone Megaris ; quale de Simonide, qui ab eo, quemhumarat, vetitus eft navigare 5 quale etiam de Alexandro, (quod

a te prsteritum effe miror) qui, cum Ptolemsus, famiharis ejus,

in prielio telo venenato i(5tus effet, eoque vulnere fummo cum do-

lore moreretur, Alexander aflidens fomno eft confopitus. Tumfecundum quietem vifus ei dicitur draco is, quem mater Olym-

pias alebat, radiculam ore ferre, et fimul dicere, quo illa loci

nafceretur ; ncque is longe aberat ab eo loco : ejus autem effe

vim tantam, ut Ptolemaeum facile fanaret. Cum Alexander ex-

perredus narraffet amicis fomnium, emififfe qui illam radiculam

quasrerent ; qua inventa, et Ptolemaeus fanatus dicitur, et muhi

mihtes, qui erant eodem genere teli vulnerati.

Multa etiam funt a te ex hiftoriis prolata fomnia, matris

Phalaridis, Cyri fuperioris, matris Dionyfii, Poeni Hamilcaris,



94 DE DIVINATIONEAnnibalis, P. Decii ; pervulgatum jam illud de praefule :

Gracchi etiam, et recens Ca^ciliae, Balearici filiae, fomnium. Sed

hxc externa, ob eamque caufam ignota nobis funt : nonnulla

etiam fi<5la fortaffe : quis enim au<ftor iftorum ? De noftris fom-

niis quid habemus dicere ? Tu de merfo me et equo ad ripam

ego de Mario cumfafcibus leaureatis me infuum deduci jubente

monumentum.

LXVII. Omnium fomniorum, Quinte, una ratio eft ;quae, per

Deos immortales ! videamus ne noftra fuperftitione et deprava-

tione fuperetur. Quem enim tu Marium vifum a me putas ? Spe-

ciem, credo, ejus, et imaginem, ut Democrito videtur. Unde

profedlam imaginem ? a corporibus enim folidis, et a certis figu-

ris vult fluere imagines. Quod igitur Marii corpus erat ? Ex eo,

inquit, quod fuerat. Plena funt imaginum omnia. Ifla igitur me

imago Marii in campum Atinatem perfequebatur ; nulla enim

fpecies cogitari poteft, nifi pulfu imaginum. Quid ergo ? iftae

imagines ita nobis didto audientes funt, ut fimul atque velimus,

accurrant ? Etiamne earum rerum, quae nullae funt ? Quae efl enim

forma tam inufitata, tam nulla, quam non fibi ipfe fingere ani-

mus poflit ? ut, quas nunquam vidimus, ea tamen informata ha-

beamus, oppidorum fitus, hominum figuras. Num igitur, cum

aut muros Babylonis, aut Homeri faciem cogito, imago illo-

rum me aliqua pellit ? Omnia igitur, quae volumus, nota nobis

effe pofTunt. Nihil efl enim, de quo cogitare nequeamus. Nullae

ergo imagines obrepunt in animos dormientium extrinfecus,

nec omnino fluunt illae ; nec cognovi quemquam, qui majore

aucloritate nihil diceret. Animorum eft ea vis, eaque natura, ut

vigeant vigilantes, nullo adventitio pulfu, fed fuo motu, incredi-

bili quadam celeritate. Hi, cum fuflinentur membris, et corpore,

et fenfibus, omnia certiora cernunt, cogitant, fentiunt. Cum au-

tem haec fubtrad:a funt, defertufque eft animus languore corporis,

tum agitatur ipfe per {Qfe. Itaque in eo et formae verfantur, et

adiones ; et multa audiri, multa dici, videntur. Hasc fcilicet in

imbecillo remiflToque animo, multa omnibus modis confufa et

yariata verfantur ; maximeque reliquias earum rerum moventur



LIBERSECUNDUS. 95

in anlmis, et agitantur, de quibus vigilantes aut cogitavimus,

aut egimus ; ut mihi temporibus illis multum in animo Marius

verfabatur, recordanti, quam ille gravem fuum cafum magno

animo, quam conftanti tulifTet. Hanc credo caufam de illo fom-

niandi fuifTe.

LXVIII. Tibi autem de me cum follicitudine cogitanti fubito

fum vifus emerfus e flumine. Inerant enim in utriufque noftriim

animis vigilantium cogitationum veftigia. At quaedam adjundta

funt : ut mihi de monumento Marii ; tibi, quod equus, in quo

ego vehebar, mecum una demerfus rurfus apparuit. An tu cen-

fes uUam anum tam deliram futuram fuiife, ut fomniis crederet,

nili ifta cafu nonnunquam, forte, temere concurrerent ? Alexan-

dro draco loqui vifus eft, Potefl: omnino hoc efl!e falfum, potefl

verum ; fed utrum fit, non efl mirabile : non enim audivit ille

draconem loquentem, fed efl vifus audire; et quidem, quo majus

iit, cum radicem ore teneret, locutus efl. Sed nihil efl magnum

fomnianti. Quasro autem, cur Alexandro tam illuflre fomnium,

tam certum, nec huic eidem alias, nec multa cgeteris. Mihi qui-

dem, praeter hoc Marianum, nihil fane, quod meminerim. Fruf-

tra igitur confumptae tot nodtes tam longa in aetate. Nunc qui-

dem propter intermifTionem forenfis operae, et lucubrationes de-

traxi, et meridiationes addidi, quibus uti antea non folebam : nec

tam multum dormiens, ullo fomnio fum admonitus, tantis prae-

fertim de rebus : nec mihi magis ufquam videor, quam cum aut

in foro magiflratus, aut in curia fenatum video, fomniare.

LXIX. Etenim (ex divifione hoc fecundum efl) quae efl con-

tinuatio conjuncStioque naturae, quam, ut dixi, vocant cru^97-(*5-«otv,

ejufmodi, ut thefaurus ex ovo intelHgi debeat ? Nam medici ex

quibufdam rebus et advenientes, et crefcentes morbos intelH-

gunt : nonnullas etiam valetudinis fignificationes ; ut hoc ipfum,

pleni enedine fimus, ex quodam genere fomniorum intelHgi pof-

fe dicunt. Thefaurus vero, et haereditas, et honos, et vi(ftoria,

et multa gen'eris ejufdem, qua cum fomniis naturaH cognatione

junguntur ? Dicitur quidam, cum in fomnis complexu Venereo



96 DEDIVINATIONEjungeretur, calculos ejecilTe. Video fympathiam : vifum eft enim

ta]e objedlum dormienti, ut id, quod evenit, naturse vis, non

opinio erroris, effecerit. Qua; igitur natura obtulit illam fpeciem

Simonidi, a qua vetaretur navigare ? aut quid naturae copulatum

habuit Alcibiadis, quod fcribitur, fomnium ? qui, paulo ante in-

teritum, vifus eft in fomnis amicas effc amidius amiculo. Is cum

eifet projeftus inhumatus, ab omnibufque defertus jaceret j amica

corpus ejus texit fuo pallio. Ergo hoc inerat in rebus futuris, et

caufas naturales habebat ? An, et ut videretur, et ut eveniret,

cafus effecit ?

LXX. Quid ? ipforum interpretum conjecfluras, nonne magls

ingenia declarant eorum, quam vim confenfumque naturae ? Cur-

for ad Olympia proficifci cogitans, vifus eft in fomnis curru qua-

drigarum vehi. Mane ad conjedtorem. At ille, Vinces, inquit.

Id enim celeritas fignificat, et vis equorum. Pofl idem ad An-

tiphontem. Is autem, Vincare, inquit, neceffe efl. An non in-

telligis quatuor ante te cucurrifTe ? Ecce alius curfor (atque ho-

rum fomniorum, et taUum plenus efl Chryfippi liber ; plenus

Antipatri : fed ad curforem redeo) ad interpretem detuHt, aqui-

lam fe in fomnis vifum effe fadtum. At ille, Vicifli ; ifla enim

avi volat nulla vehementius. Huic equidem Antipho, Tu vero,

inquit, te vidlum effe non vides ? Ifla enim avis infed:ans aHas

aves et agitans, femper ipfa poflrema efl.

Parere quasdam matrona cupiens, dubitans effetne praegnans,

vifa efl in quiete obfignatam habere naturam. RetuHt. Negavit

eam, quoniam obfignata fuiffet, concipere potuiffe. At alter

prffignantem effe dixit : nam inane obfignari nihil folere. Quae

efl ifla ars conje<5loris, eludentis ingenio ? An ea, quas dixi, et

innumerabiHa, quse coUed:a habent Stoici, quidquam fignifi-

cant, nifi acumen hominum, ex fimiHtudine aHqua, conjedlu-

ram modo huc, modo iUuc ducentium ? Medici figna quasdam

habent ex venis et ex fpiritu sgroti -, multifque ex aHis futura

prasfentiunt. Gubernatores cum exfultantes loHgines viderint, aut

delphinos fe in portum conjicientes, tempeflatem fignificari



LIBERSECUNDUS. 97

putant. Haec ratione explicari, et ad naturam facile revocari pof-

funt : ea vero, quas paulo ante dixi, nullo modo.

LXXI. At enim obfervatio diuturna, (haec enim pars una

reflat) notandis rebus fecit artem. An tandem fomnia obfervari

poffunt ? quonam modo ? funt enim innumerabiles varietates.

Nihil tam prEEpoftere, tam incondite, tam monftrofe cogitari

potefl, quod non poflimus fomniare. Quo modo igitur haec in-

finita et femper nova, aut memoria compledli, aut obfervando

notare poffumus ? Aflrologi motus errantium flellarum notave-

runt : inventus efl enim ordo in iis flellis, qui non putabatur.

Cedo tandem qui fit ordo, aut quae concurfatio fomniorum ? Quo

modo autem diflingui poffunt vera fomnia a falfis, cum eadem et

ahis aliter evadant, et iifdem non femper eodem modo ? Ut mihi

mirum videatur, cum mendaci homini ne verum quidem dicenti

credere foleamus, quo modo ifti, fi fomnium verum evafit ali-

quod, non ex multis potius uni fidem derogant, quam ex uno

innumerabilia confirmant.

Si igitur neque Deus efl efFecflor fomniorum, neque naturae

focietas ulla cum fomniis, neque obfervatione inveniri potuit

fcientia -, efFed:um efl, ut nihil prorfus fomniis tribuendum fit

praefertim cum illi ipfi, qui ea vident, nihil divinent ; ii qui in-

terpretantur, conjedturam adhibeant, non naturam 5 cafus autem

innumerabiUbus pene fecuHs in omnibus plura mirabilia, quam

in fomniorum vifis effecerit -, neque conjedlura, quae in varias

partes duci poteft, nonnunquam etiam in contrarias, quidquam

fit incertius.

LXXII. Explodatur haec quoque fomniorum divinatio pariter

cum caeteris. Nam, ut vere loquamur, fuperflitio fufa per gentes

oppreflit omnium fere animos, atque hominum imbeciUitatem

occupavit. Quod et in iis Hbris didtum efl, qui funt de natura

Deorum -, et hac difputatione id maxime egimus. Multum enim

et nobifmet ipfis, et noflris profuturi videbamur, fi eam funditus

fufluliffemus. Nec vero (id enim diligenter intelligi volo) fuper-

ilitione tollenda, reHgio tolHtur. Nam et majorum inflituta tueri

facris caeremonufque retinendis, fapientis efl ; et effe praeflantem

ToM. m. N



98 D E D I V I N A T I O N E 6?t%

allquam, aDternamque naturam, et eam fufpiclendam, admlran-

damque hominum generi, pulchritudo mundi, ordoque rerum

caeleftium cogit confiteri. Quamobrem, ut religio propaganda

etiam eft, qude eft junda cum cognitione naturae, fic fuperftitio-

nis ftirpes omnes ejiciendae. Inftat enim et urget, et quo te cun-

que verterls, perfequitur ; five tu vatem, five tu omen, audieris

iive immolaris, five avem afpexeris ; li Chaldaeum, li harufpicem

videris -, fi fulferit, li tonuerit, fi tadlum aliquld erit de caelo, 11

oftenti limile natum, fadtumve quippiam^ quorum neceffe eft

plerumque allquid eveniat : ut nunquam liceat quieta mente

confiftere.

Perfugium videtur omnium laborum, et folllcitudinum efie

fomnus : at ex eo ipfo plurimae curae metufque nafcuntur ; qui

quidem ipfi per fe minus valerent, et magis contemnerentur, nifi

fomniorum patrocinium philofophi fufcepiftent, nec ii quidem

contemptifiimi, fed m primis acuti, et confequentia, et repug-

nantia videntes -, qui prope jam abfoluti et perfedti putantur,

Quorum licentiae nifi Carneades reftitiffet, haud fcio, an foli jam

philofophi judicarentur : cum quibus omnis fere nobis difcepta-

tio contentioque eft 5 non quod eos maxime contemnamus, fed

quod videntur acutiflime fententias fuas, prudentlfhmeque defen-

dere. Cum autem proprium fit Academia?, judiclum fuum nul-

lum interponere, ea probare quae fimilHma veri videantur, confer-

re caufas, et, quid in quamque fententiam dici poffit, expromere;

nulla adhibita fua audtoritate, judicium audientium relinquere

integrum ac liberum ; tenebimus hanc confuetudinem a Socrate

traditam -, eaque inter nos, fi tibi, Quinte frater, placebit, quam

faepifiime utemur. Mihi vero, inquit ille, nihil poteft effe jucun-

dius. Quae cum efTent di(fta, furreximus.



f 99 ]

D E F A T O.

PRINCIPIUM DEEST.

0'. /^"ÛIA pertinet ad mores, quos riB-@^ illi vocant, nos eam

partem philofophiae, de moribus, appellare folemus :

fed decet augentem linguam Latinam, nominare mo-

ralem : explicandaque vis eft ratioque enuntiationum, quae Grae-

ci a,Pi&}fjutm vocant : quae de re futura cum aliquid dicunt, deque

€0, quod poflit fieri, aut non poffit, quam vim habeant, obfcura

quseflio eft, quam Tn^/ ûmTcov philofophi appellant -, totaque ell

XoyiKTif quam rationem differendi voco. Quod autem in aUis libris

feci, qui funt de natura Deorum, itemque in his quos de divina-

tione edidi, ut in utramque partem perpetua explicaretur oratio,

quo facilius id a quoque probaretur, quod cuique maxime pro-

babiie videretur ; id in hac difputatione de fato, cafus quidam,

ne facerem, impedivit. Nam cum effem in Puteolano, Hirtiufque

nofler, Conful defignatus, iifdem in locis, vir nobis amiciflimus,

et iis fludiis, in quibus nos a pueritia viximus, deditus, multum

una eramus ; maxime nos quidem exquirentes ea confilia, qus

ad pacem, et ad concordiam civium pertinerent. Cum enim om-

nes pofl interitum Csefaris novarum perturbationum caufas quseri

viderentur, hifque effe occurrendum putaremus, omnis fere nof-

tra in iis deUberationibus confumebatur oratio ; idque et faspe

alias, et quodam liberiore, quam folebat, et magis vacuo ab in-

terventoribus die, cum ad me ille veniffet, primo ea, qus erant

quotidiana, et quafi legitima nobis, de pace, et de otio.

N 2



100 D E F A T O.

II. Qulbus adis, Quid ergo ? inquit ille, quoniam oratorias

exercitationes non tu quidem, ut fpero, reliquifli, fed certe phi-

lofophiam illis antepofuifti, polTumne aUquid audire ? Tu vero,

inquam, vel audire, vel dicere. Nec enim (quod redte exiflimas)

oratoria illa fludia deferui, quibus etiam te incendi, quanquam

flagrantiflimum, acceperam ; nec ea, quae nunc tradto, minuunt,

fed augent potius, illam facultatem. Nam cum hoc genere philo-

fophiae, quod nos fequimur, magnam habet orator focietatem :

fubtiiitatem enim ab Academia mutuatur, et ei viciffim reddit

ubertatem orationis, et ornamenta dicendi. Quamobrem, in-

quam, quoniam utriufque fludii noflra pofTeffio eft, hodie, utro

frui maUs, optio fit tua.

Tum Hirtius, Gratiflimum, inquit, et tuorum omnium fimile

nihil enim unquam abnuit meo fludio voluntas tua. Sed, quoniam

rhetorica mihi veflra fat nota, teque in iis et audivimus faepe, et

audiemus 5 atque hanc Academicorum, contra prOpofitum dif-

putandi, confuetudinem indicant te fufcepiffe Tufculanae difpu-

tationes i ponere aliquid, ad quod audiam, fi tibi non efl molef-

tum, volo.

An mihi, inquam, potefl quidquam effe moleftum, quod tibi

gratum futurumfit ?

Sed ita audies, ut Romanum hominem, uttimide ingredientem ad hoc genus difputandi, ut longo intervallo

hsEC fludia repetentem.

Ita, inquit, audiam te difputantem, ut ea lego quae fcripfifli

proinde ordire.

IIJ, * * * Confideramus hic * * * quorum in ahis, ut in An-

tipatro poeta, ut in brumali die natis, ut in fimul aegrotantibus

fratribus, ut in urina, ut in unguibus, ut in rehquis ejufmo-

di, naturae contagio valet ; quam ego non toUo : vis eft nulla

fatalis. In aliis autem fortuita quaedam effe poffunt, ut in illo

naufrago, ut in Icadio, ut in Daphita. Quaedam etiam Pofido-

nius (pace magiflri dixerim) comminifci videtur. Sunt, inquam,

quidem abfurda. Quid enim ? Si DaphitiE fatum fuit ex equo

cadere, atque ita perire ; ex hocne equo, qui, cum equus non

effet, nomen habebat alienum ? Aut Phihppus hafce in capulo



D E F A T O. lOI

quadrlgulas vitare monebatur ? quafi vero capulo flt occifus.

Quid autem magnum, et naufragum illum line nomine in rivo

efle lapfum ? quanquam huic quidem hic fcribit praedidlum in

aqua efle pereundum. Ne hercule Icadii quidem praedonis video

fatum ullum ; nihil enim fcribit ei pracdid:um. Quid mirum

igitur, ex fpelunca faxum in crura ejus incidiffe ? Puto enim,

etiam fi Icadius tum in fpelunca non fuiffet, faxum tamen ilhid

cafurum fuiffe. Nam aut nihil efl omnino fortuitum, aut hoc

ipfum potuit evenire fortuna. Quaero igitur, (atque hoc late

patebit) fi fati omnino nullum nomen, nulla natura, nuUa vis

effet, et forte, temere, cafu, aut pleraque fierent, aut omnia

num aliter, ac nunc eveniunt, evenirent ? Quid ergo attinet in-

culcare fatum, cum fine fato ratio omnium rerum ad naturani

fortunamve referatur ?

IV. Sed Pofidonium, flcut aequum eft, cum bona gratla dl-

mittamus : ad Chryfippi laqueos revertamur. Cui primum qui-

dem de ipfa rerum contagione refpondeamus : rehqua poftea

perfequemur. Inter locorum naturas quantiim interfit, videmus ;

ahos effe falubres, aHos peflilentes ; in ahis effe pituitofos et quafi

redundantes, in ahis exficcatos atque aridos -, multaque funt

aha, quae inter locum et locum plurimiim differunt. Athenis

tenue caelum, ex quo acutiores etiam putantur Attici ; craffum

Thebis, itaque pingues Thebani et valentes. Tamen neque illud

tenue caslum efficiet, ut aut Zenonem quis, aut Arcefilam, aut

Theophraflum audiat ; neque craffum, ut Nemea potius, quam

Iflhmo, vidloriam petat.

Disjunge longius. Quid enim loci natura afferre poteft, ut in

porticu Pompeii potius, quam in campo, ambulemus ? tecum,

quam cum aho ? Idibus potius, quam Kalendis ? Ut igitur ad

quafdam res natura loci pertinet ahquid, ad quafdam autem ni-

hil ; fic affedtio aftrorum valeat, fi vis, ad quafdam res ; ad om-

nes certe non valebit. At enim quoniam in naturis hominum

difhmihtudines funt, ut ahos dulcia, ahos fubamara, deledtent

ahi Hbidinofi, ahi iracundi, aut crudeles, aut fuperbi fmt j ahi

tahbus vitiis abhorreant 3 quoniam igitur, inquit, tantum natura



102 D E F A T O.

a natiira diftat, quid mirum eft, has diffimilitudines ex diiferen-

tibus caufis effe fa<ftas ?

V. Hxc differens, qua de re agatur, et in quo caufa confiflat,

non videt. Non enim, li alii ad alia propenfiores fmt propter cau-

fas naturales et antecedentes, idcirco etiam noflrarum volunta-

tum atque appetitionum funt caufas naturales et antecedentes ;

nam nihil effet in noftra poteflate, fi res ita fe haberet. Nunc

vero fatemur, acuti hebetefne, valentes imbecilHne fimus, non

effe id in nobis. Qui autem ex eo cogi putat, ne ut fedeamus

quidem, aut ambulemus, voluntatis effe ; is non videt, qu« quam-

que rem res confequatur. Ut enim et ingeniofi et tardi ita nafcan-

tur antecedentibus caufis, itemque valentes et imbecilli j non fe-

quitur tamen, ut etiam federe, et ambulare,et rem agere aliquam,

principaUbus caufis delinitum et conflitutum fit.

Stilponem, Megareum philofophum, acutum fane hominem

et probatum temporibus illis accepimus. Hunc fcribunt ipfius

famiUares et ebriofum et muUerofum fuiffe ; neque hoc fcribunt

vituperantes, fed potius ad laudem. Vitiofam enim naturam ab

eo fic edomitam et compreffam effe do6lrina, ut nemo unquam

vinolentum iUum, nemo in eo Ubidinis veftigium, viderit. Quid?

Socratem nonne legimus quemadmodum notarit Zopyrus, phy-

liognomon, qui fe profitebatur hominum mores naturafque ex

corpore, ocuUs, vuUu, fronte pernofcere ? Stupidum effe So-

cratem dixit, et bardum, quod jugula concava non haberet : ob-

flrudlas eas partes et obturatas eife dicebat. Addidit etiam,, mu-

Uerofum ; in quo Alcibiades cachinnum dicitur fufluUffe. Sed

haec ex naturalibus caufis vitia nafci poffunt : exflirpari autem et

funditus toUi, ut is ipfe, qui ad ea propenfus fuerit, a tantis vi-

tiis avocetur, non efl id pofitum in naturaUbus caufis, fed in

voluntate, fludio, difcipUna : quaB toUuntur omnia, li vis et na-

tura fati ex divinationis ratione iirmabitur.

VI. Etenim fi efl divinatio, quaUbufnam a perceptis artis pro-

iicifcitur ? Percepta appeUo, quae dicuntur Graece ôopnf^ctTu. Non

enim credo nuUo percepto aut caeteros artifices verfari in fuo

in-unere, aut eos, qui divinatione utantur, futura prasdicere. Sint



D E F A T O. 103

igltur aftrologorum percepta hujufmodi ; Si quls, verbi caufa,

oriente Canicula natus eft, is in mari non morietur. Vigila,

Chrylippe, ne tuam caufam, in qua tibi cum Diodoro, valente

dialedlico, magna ludtatio eft, deferas. Si enim eft verum, quod

ita connedtitur, Si quis oriente Canicula natus eft, in mart non

morietur ; illud quoque verum efl, Si Fabius oriente Canicula

natus eft, Fabius in mari non morietur. Pugnant ergo haec inter

fe, Fabium orieate canicula natum effe, et Fabium in mari mo-

riturum : et quoniam certum in Fabio ponitur, ortum effe eum

Canicula oriente, haec quoque pugnant, et eife Fabium, et iri

mari effQ moriturum. Ergo haec quoque conjund:io eft ex repug-

nantibus, Et ejl Fabiusy et in mari Fabius morietur : quod ut

propofitum eft, ne fieri quidem poteft. Ergo illud, Morietur in

mari Fabius, ex eo genere eft, quod fieri non poteft. Omne igi-

tur, quod falfum dicitur in futuro, id fieri non poteft,-

VII. At hoe, Chryfippe,^ minime vis -, maximeque tibi de

hoc ipfo cum Diodoro certamen eft. IUe enim id folum fieri

poffe dicit, quod aut fit verum, aut futurum fit verum : et, quid-

quid futurum fit, id dicit fieri necefi!e efiê ; et, quidquid non

fit futurum, id negat fieri pofi!e. Tu, et quae non fint futura,

pofiTe fieri dicis, ut frangi hanc gemmam, etiam fi id nunquam

futurum fit : neqxie necefiTe fuifiTe Cypfelum regnare Corinthi,

quanquam id millefimo ante anno ApolHnis oraculo editum

efi!et. At fi ifta comprobabis divina praedidla j et quae falfa in

futuris dicentur, in his habemus, ut ea fieri non pofiint : ut, fi

dicatur, Africanum Carthagine potiturum : et, fi vere dicatur de

futuro, idque ita futurum fit, dicas efi"e necefiârium. Quae eft

tota Diodori vobis inimica fententia. Et enim fi illud vere con-

nedtitur, Si oriente Canicula natus es, in mari non morieris

primumque, quod eft in connexo, Natus es oriente Canicula,

necefiTarium eft ; (omnia enim vera in praeteritis, necefi!aria funt,

ut Chryfippo placet, difiientienti a magiftro Cleanthe, quia funt

immutabiha, nec in falfum e vero prasterita pofiTunt converti) fi

jgitur quod primum in connexo eft, necefiarium eft 3. fit etiam



I04 D E F A T O.

quod confequitur, neceflarium. Quanquam hoc Chryfippo non

videtur valere in omnibus. Sed tamen, fi naturaUs efl cau-

fa, cur in mari Fabius non moriatur, in mari Fabius mori non

poteft.

VIII. Hoc loco Chryfippus aeftuans falH fperat Chaldaeos, cae-

terofque divinos, neque eos ufuros effe conjundlionibus, ut ita

fua percepta pronuntient, Si quis natu§ eft oriente Canicula, is

in mari non morietur ; fed potius ita dicant, Non et natus efl

quis oriente Canicula, et is in mari morietur. O licentiam jocu-

larem ! ne ipfe incidat in Diodorum, docet Chaldaeos, quo pad:o

eos exponere percepta oporteat. Quasro enim, fi Chaldaei ita lo-

quantur, ut negationes infinitarum conjundlionum potius, quam

infinita connexa ponant ; cur idem medici, cur geometrje, cur

reHqui facere non poffint ? Medicus in primis, quod erit ei

perfpedlum in arte, non ita proponet, Si cui venae fic moventur,

is habet febrem ; fed potius illo modo, Non ei venae fic moven-

tur, et febrem is non habet : itemque geometres non ita dicet,

Si in fphaera maxlmi funt orbes, medii inter fe dividuntur j fed

potius illo modo, Non et funt in fphasra maximi orbes, et hi non

medii inter fe dividuntur.

Quid eft, quid non pofTit iflo modo ex connexo transferri ad

conjundtionum negationem ? Et quidem aUis modis eafdem res

efferre pofifumus. Modo dixi, Si in fphaera maximi funt orbes,

medii inter fe dividuntur ; pofTum dicere, In fphaera maximi orbes

erunti pofTum dicere, Quia in fphaera maximi orbes erunt. Mul-

ta genera funt enuntiandi, nec ullum diflortius, quam hoc, quo

Chryfippus fperat Chaldaeos contentos Stoicorum caufa fore. II-

lorum tamen nemo ita loquitur. Majus eflenim has contortiones

orationis, quam fignorum ortus obitufque perdifcere.

IX. Sed ad illam Diodori contentionem, quam 'siri^) ^vvoltcov ap-

pellant, revertamur -, in qua quid valeat id, quod fieri poflit,

anquiritur. Placet igitur Diodoro, id folum fieri poflê, quod

aut verum fit, aut verum futurum fit. Qui locus attingit hanc

quaeftionem, Nihil fieri, quod non necefTe fuerit -, et, quidquid



D E F A T O. 105

lieri poffit, id aut efle jam, aut futurum efle j nec magis commu-

tari ex veris in falfa ea pofle, qux futura funt, quam ea, quas

fada funt : fed in fadis immutabilitatem apparere ; in futuris

quibufdam, quia non apparent, ne inelfe quidem videri : ut in

eo, qui mortifero morbo urgeatur, verum fit, Hic morietur hoc

morbo : at hoc idem li vere dicatur in eo, in quo vis morbi tanta

non appareat, nihilo minus futurum fit. Ita fit, ut commutatio

ex vero in falfum ne in futuro quidem ulla fieri poflit. Nam,

Morietur Scipio, talem vim habet, ut quanquam de futuro dici-

tur, tamen id non poflit converti in falfum : de homine enim

dicitur, cui necefle eil mori.

Sic fi diceretur, Morietur noclu in cubiculo fuo Scipio vi

oppreflus, vere diceretur ; id enim fore diceretur, quod eflTet

futurum ; futurum autem fuiflfe, ex eo, quia fadum efl:, intelli-

gi debet. Nec magis erat verum, Morietur Scipio, quam Mo-

rietur illo modo : nec minus neceflfe mori Scipionem, quam

illo modo mori : nec magis immutabile ex vero in falfum,

Necatus efl: Scipio, quam, Necabitur Scipio : nec, cum haec

ita fint, efl; caufa, cur Epicurus fatum extimefcat, et ab atomis

petat praefidium, eafque de via deducat, et uno tempore fuf-

cipiat res duas inenodabiles ; unam, ut fine caufa fiat aHquid,

ex quo exifliet, ut de nihilo quippiam fiat ; quod nec ipfi, nec

cuiquam phyfico placet : alteram, ut, cum duo individua per

inanitatem ferantur, aherum e regione moveatur, alterum de-

clinet. Licet enim Epicuro, concedenti omne enuntiatum aut

verum aut falfum eflê, non vereri, ne omnia fato fieri fit neceflê:

non enim ex seternis caufis naturae neceflitate manantibus verum

efl: id, quod ita enuntiatur ; Defcendit in Academiam Carnea-

des : nec tamen fine caufis : fed interefl: inter caufas fortuito

antegreflâs, et inter caufas cohibentes in fe efiicientiam natu-

ralem. Ita et femper verum fuit, Morietur Epicurus, cum

duo et feptuaginta annos vixerit, Archonte Pitharato ; neque

tamen erant caufae fatales, cur ita accideret : fed quod ita ce-

cidiflêt, certe cafurum, ficut cecidit, fuit. Nec ii, qui dicunt

ToM. III. O



io6 D E F A T O.

immutabllla efTe, qua3 futura fmt, nec pofTe vemm futurum con-

verti in falfum, fati neceifitatem confirmant, fed verborum vim

interpretantur. At, qui introducunt caufarum feriem fempiter-

nam, ii mentem hominis voluntate libera fpoliatam, neceffitate

fati devinciunt.

X. Sed hasc hadenus. Alia vldeamus. Concludit enim Chry-

fippus hoc modo, Si eft motus fme caufa, non omnis enuntiatio,

quod «i^/^jtAc6 dialedici appellant, aut vera, aut falfa erit ; (caufas

enim efficientes quod non habebit, id nec verum, nec falfum

erit ;) omnis autem enuntiatio aut vera aut falfa efl ; motus ergo

£ne caufa nuUus efl. Quod fi ita eft, omnia, quae fiunt, caufis

fiunt antegrefiis. Id fi ita efl, omnia fato fiunt. Efficitur igitur,

fato fieri, qusecunque fiant.

Hic prlmum fi mihi libeat affentlri Epicuro, et negare om-

nem enuntiatlonem aut veram effe, aut falfam ; eam plagam

potius accipiam, quam fato omnia fieri comprobem. Illa enim

fententla aliquid habet difputationis, haec vero non eft tolera-

bilis. Itaque contendit omnes nervos Chryfippus, ut perfuadeat,

omne ccPic^f^cc aut verum effe, aut falfum. Ut enim Epicurus

veretur, ne, fi hoc concefferit, concedendum fit, fato fieri, quae-

cumque fiant ; (fi enim alterutrum ex aeternitate verum fit, effe

id etiam certum ; et, fi certum, etiam neceffarlum : ita et ne-

cefTitatem, et fatum confirmari putat) fic Chryfippus metuit, ne,

fi non obtlnuerit, omne, quod enuntietur, aut verum effe, aut

falfum ; non teneat, omnia fato fieri, et ex caufis Geternis rerum

futurarum.

Sed Epicurus decllnatione atomi vltari fati neceffitatem pu-

tat. Itaque tertius quidam motus oritur extra pondus et plagam,

cum dechnat atomus intervallo minimo. Id appellat k^dxiî^v.

Quam decllnationem fine caufa fieri fi minus verbls, re cogi-

tur confiteri : non enim atomus ab atomo pulfa decUnat : nam

qui potefl pelli alia ab alla, fi gravitate feruntur ad perpendi-

culum corpora individua, redtls Hnels, ut Epicuro placet ? Se-

quitur enim, ut, fi alia ab alia nunquam depellatur, ne contin-

gat quidem alia aliam : ex quo efficitur, ut jam fi fit atomus.



D E F A T O. 107/

eaque decllnet, decllnare fine caufa. Hanc ratlonem Epicurus

induxit ob eam rem, quod veritus eft, ne, fi femper atomus gra-

vitate ferretur naturali ac neceifaria, nihil liberum nobis eflet,

cum ita moveretur animus, ut atomorum motu cogeretur. Hinc

Democritus aucftor atomorum accipere maluit, neceffitate omnia

fieri, quam a corporibus individuls naturales motus avellere.

XI. Acutius Carneades, qui docebat, poffe Epicureos fuam

caufam fme hac commentitla declinatione defendere. Nam, cum

doceret effe poife quendam animi motum voluntarium, id fult

defendi mehus, quam introducere decHnatlonem, cujus prae-

fertim caufam reperire non poffunt : quo defenfo, facile Chry-

flppo poffent refiftere. Cum enim conceffiffent, motum nulluni

effe fine caufa, non concederent, omnia, quae fierent, iieri cau-

fis antecedentibus : voluntatis enlm noftras non effe caufas ex-

ternas, et antecedentes. Communi igitur confuetudine fermonis

abutimur, cum ita diclmus, velle aliquid quempiam aut nolle

iine caufa. Ita enim diclmus, fine caufdj ut dicamus, fme ex-

terna et antecedenti caufa, non fine aliqua. Ut cum vas inane

dicimus, non ita loquimur, ut phyfici, qulbus Inane effe nihil

placet ; fed ita, ut, verbi caufa, fine aqua, fine vlno, fine oleo

vas effe dlcamus : fic, cum fine caufa animum moveri dicimus,

fine antecedente et externa caufa moveri, non omnino fine caufa,

diclmus. De ipfa atomo dlci poteft, cum per inane moveatur

gravitate et pondere, fine caufa moveri, quia nulla caufa acce-

dat extrlnfecus.

Rurfus autem, ne omnes a phyficls irrideamur, fi dlcamus

quidquam fierl fine caufa, diftinguendum eft, et ita dicendum,

ipfius indlvidui hanc effe naturam, ut pondere et gravitate mo-

veatur, eamque ipfam effe caufam, cur ita feratur. Slmiliter ad

animorum motus voluntarios, non eft requirenda externa caufa.

Motus enim voluntarius eam naturam in fe ipfe continet, ut fit

in noftra poteftate, nobifque pareat : nec id fine caufa : ejus enim

rei caufa, ipfa natura eft.

Quod cum ita fit, quid eft, cur non omnis pronuntlatlo aut

vera aut falfa fit, nifi conceflerimus fato iieri, quaecumque iiant ?

O 2



io8 D E F A T O.

Quia futura vera, inqult, non poflunt efle ea, quae caufas,

cur futura fint, non habent. Habeant igitur caufas necefle efl

ea, quas vera funt : ita, cum evenerint, fato evenerint.

XII. Confedum negotium, fi quidem tibi concedendum eft,

aut fato omnia fieri, aut quidquam poffe fieri fine caufa. An ali-

ter haec enuntiatio vera efle non poteft, Capiet Numantiam Scipio,

nifi ex aeternitate caufa caufam ferens hoc erit eifed:ura ? An hoc

falfum potuiffet elfe, fi elfet fexcentis fecuHs ante didtum ? Et,

fi tum non eifet vera haec enuntiatio, Capiet Numantiam Scipio -,

ne illa quidem everfa vera efl hsec enuntiatio, Cepit Numantiam

Scipio. Potefl igitur quidquam fadum effe, quod non verum

fuerit futurumeffe ?

Nam utpraeterita ea vera dicimus,

quorumfuperiore tempore vera fuerint inftantia -, fic futura, quorum con-

fequenti tempore vera erunt inflantia, ea vera dicemus.

Nec, fi omne enuntiatum aut verum, aut falfum efl, fequitur

iUico effe caufas immutabiles, eafque aeternas, quae prohibeant

quidquam fecus cadere, atque cafurum fit. Fortuitae funt caufcC,

quae efficiant, ut vere dicantur, quae ita dicentur, Veniet Cato

infenatumy non inclufae in rerum natura atque mundo. Et tamen

tam efl immutabile venturum, cum eft verum, quam veniffe :

nec ob eam caufam fatum , aut neceffitas extimefcenda eft.

Etenim erit confiteri neceffe, fi haec enuntiatio, Veniet in Tûf-

culanum Hortenjius, verum non efl, fequitur ut falfum fit. Quo-

rum ifli neutrum volunt ; quod fieri non potefl. Nec nos im-

pediet illa ignava ratio, quae dicitur. Appellatur enim quidam

a philofophis ct^yog Koyos, cui fi pareamus, nihil eft omnino quod

agamus in vita. Sic enim interrogant ? Si fatum tibi eft, ex hoc

morbo convalefcere ; five tu medicum adhibueris, five non adhi-

bueris, convalefces. Item, Si fatum tibi eft, ex hoc morbo non

convalefcere ; five tu medicum adhibueris, five non adhibueris,

non convalefces : et alterutrum fatum eft : medicum ergo adhi-

bere nihil attinet.

XIII. Rede genus hoc interrogationis ignavum atque Iners

nominatum eft, quod eadem ratione omnis e vita tolletur acftio.

Licet etiam immutare, ut fati nomen ne adjungas, et eandem



D E F A T O. 109

tamen teneas fententlam, hoc modo ; Si ex aeternltate verum

hoc fuit, Ex iflo morbo convalefces ; five adhibueris medicum,

live non, convalefces. Itemque, Si ex aeternitate hoc falfum

fuit, Ex ifto morbo convalefces ; five adhibueris medicum, five

non adhibueris, non convalefces. Deinde cstera.

Hasc ratio a Chryfippo reprehenditur. Quasdam enim funt,

inquit, in rebus {implicia, quaedam copulata. Simplex eft,

Morietur eo die Socrates : huic, live quid fecerit, five non fece-

rit, finitus efl moriendi dies. At fi ita fatum fit, Nafcetur CEdi-

pus Laio ; non poterit dici, Sive fuerit Laius cum muliere, five

non fuerit ; copulata enim res efl, et confatalts : fic enim appel-

lat : quia ita fatum fit, et concubiturumcum

uxore Laium, et

ex ea QEdipum procreaturum. Ut fi effet didtum, Lu<5labitur

Olympiis Milo ; et referret ahquis, Ergo, five habuerit adverfa-

rium, five non habuerit, ludtabitur ; erraret ; efl enim copula-

tum, LnBabitur, quia fine adverfario nulla lud:atio eft. Omnes

igitur iftius generis captiones eodem modo refelluntur. Sive tu

adhibueris medicum, five non adhibueris, convalefces : captio-

fum. Tam enim eft fatale, medicum adhibere, quam convalef-

cere. Haec, ut dixi, confataUa ille appellat.

XIV. Carneades hoc totum genus non probabat, et nimis In-

confiderate concludi hanc rationem putabat ; Itaque premebat

aUo modo, nec ullam adhibebat calumniam. Cujus erat hsc con-

clufio. " Si omnia antecedentibus caufis fiunt, omnia naturali

*< colligatione conferte contexteque fiunt. Quod fi ita efl, omnia

** neceflitas efhcit. Id fi verum efl, nihil efl in noflra poteflate.

** Efl autem aliquid in noflra poteftate. At, fi omnia fato fiunt,

** omnia caufis antecedentibus fiunt. Non igitur fato fiunt, quas-

** cunque fiunt."

Haec ar(flius adflringl ratio non poteft. Nam fiquis velit idemreferre, atque ita dicere ; Si omne futurum ex a3ternitate verum

efl, ut ita certe eveniat quemadmodum fit futurum, omnia ne-

ceffe efl colllgatione naturali conferte contexteque fierl ; nihil

dicat. Multum enim differt, utrum caufa naturahs ex a^ternltate

futura vera efficiat, an etiam fme seternitate naturali, futura quce



iio D E F A T O.

fint, ea vera efTe poflint intelHgi. Itaque dicebat Carneades, nc

Apollinem quidem futura pofle dicere, nifi ea, quorum caufas

natura ita contineret, ut ea fieri necelfe eifet. Quid enim fpedans

Deus ipfe diceret, Marcellum eum, qui ter Conful fuit, in mari

eife periturum ? Erat quidem hoc verum ex aeternitate, fed caufas

id efficientes non habebat. Ita ne prseterita quidem ea, quorum

nulla ligna, tanquam veftigia, extarent, ApolUni nota effe cen-

febat ;quo minus futura. Caufis enim efficientibus quamque

rem cognitis, poffe denique fciri, quid futurum eifet. Ergo nec

de Oidipode potuiffe Apollinem prsedicere, nuUis in rerum na-

tura cauiis prsepofitis, cur ab eo patrem interiici neceife eifet

nec quidquam hujufmodi.

XV. QuGcirca fi Stoicis, qui omnia fato fieri dicunt, confen-

taneum eii hujufmodi oracula, casteraque, qua^ ad divinationem

pertinent, comprobare ; iis autem, qui, quse futura funt, ea

vera eife ex aeternitate dicunt, non idem dicendum eil ; vide,

ne non eadem fit illorum caufa, et Stoicorum. Hi enim urgen-

tur anguilius -, illorum ratio foluta ac Hbera eft. Quod ii conce-

datur, nihil poife evenire, niii caufa antecedente; quid proii-

ciatur, ii ea caufa non ex seternis cauiis apta dicatur ? Caufa au-

tem ea eft, quae id efficit, cujus eil caufa ; ut vulnus, mortis ;

cruditas, morbi; ignis, ardoris. Itaque non fic caufa inteUigi de-

bet, ut, quod cuique antecedat, id ei caufa fit, fed quod cuique

efficienter antecedat : nec, quod in campum defcenderim, id

fuiife caufas, cur pila luderem -, nec Hecubam, caufam interi-

tus fuiife Trojanis, quod Alexandrum genuerit ; nec Tyndareum

Agamemnoni, quod Clytaemneilram. Hoc enim modo viator

quoque bene veftitus caufa graifatori fuiife dicetur, cur ab eo

fpoliaretur. Ex hoc genere illud eil Ennii,

Utinam ne in nemore Feliofeciirihus

Ccefa cecidifjet abiegna ad terram trabes !

Licuit vel ahius, Utinam ne in Peho nata ulla unquam eifet ar-

bor ! etiam fupra, Utinam ne eifet mons ullus Pehus ! fnnihter-

que fuperiora repetentem regredi infinite hcet.

Neve inde navis inchoandce exordium ccepiffet.



D E F A T O. III

Quorfum haec praeterita ? qula fequitur illud,

Nam nunquam hera errans medt domo efferret pedem, .

Medea, animo cegro, amoreJavofaucia,

non ut eae res caufam afferrent amoris.

XVI, Interefle autem aiunt, utrum ejufmodi quid fit, fine qucr

aliquid effici non poffit, an ejufmodi, quo aliquid effici necefle

Ht. Nulla igitur earum efl caufa, quoniam nuUa eam rem fua vi

efficit, cujus dicitur caufa. Nec id, fme quo quippiam non fit,

caufaeftj fed id, quod cum acceffit, id, cujus caufa efl, effi-

cit neceffario. Nondum enim ulcerato ferpentis morfu Philoc-

teta, quae caufa in rerum natura continebatur, fore, ut is in

infula Lemno linqueretur ? Pofl autem caufa fuit propior, et

cum exitu jundlior. Ratio igitur eventus aperit caufam. Sed ex

aeternitate vera fuit haec enuntiatio -, Relinquetur in infula Phi-

lo(fletes. Nec hoc ex vero in falfum poterat converti. NecefTe

efl enim in rebus contrariis duabus, (contraria autem hoc loco

ea dico, quorum alterum ait quid, alterum negat) ex his igitur

neceffe eft, invito Epicuro, alterum verum effe, alterum falfum;

ut, Sauciabitur Philo6letes, omnibus ante feculis verum fuit ;

Non fauciabitur, falfum. Nifi forte volumus Epicureorum opi-

nionem fequi, qui tales enuntiationes nec veras, nec falfas effe

dicunt',

aut, cum id pudet, illud tamen dicunt, quod efh impu-dentius, veras effe ex contrariis disjundliones ^ fed quae in his

enuntiata effent, eorum neutrum effe verum.

O admirabilem Hcentiam, et miferabilem infcientiam difTe-

rendi ! Si enim ahquid in eloquendo nec verum, nec falfum eft,

certe id verum non efl. Quod autem verum non efl, qui po-

tefl non falfum effe ? Aut quod falfum non efl, qui potefl: non

verum effe ? Tenebitur id, quod a Chryfippo defenditur -, Om-

nem enuntiationem aut veram, aut falfam effe : ratio ipfa coget,

et ex aeternitate quaedam vera effe, et ea non tfft nexa caufis

jeternis, et a fati neceffitate effe Hbera.

XVII. Ac mihi quidem videtur, (cum du^ fententias fuiffent

veterum philofophorum, una eorum, qui cenferent omnia ita

fato fieri, ut id fatum vim neceffitatis afFerret, in qua fententia



112 D E F A T O.

Democritiis, Heraclitus, Empedocles, Arifloteles fuit ; altera

eorum, quibus viderentur fine ullo fato effe animorum motus

voluntarii) Chryfippus, tanquam arbiter honorarius, medium fe-

rire voluiffe; fed applicat fe ad eos potius, qui neceflitate motus

animos Hberatos volunt. Dum autem verbis utitur fuis, delabitur

in eas difHcultates, ut neceflitatem fati confirmet invitus.>

Atque hoc, fi placet, quale fit, videamus in affenfionibus,

quas prima oratione tra6tavi. Eas enim veteres ilU, quibus omnia

fato fieri videbantur, vi efHci et necefTitate dicebant. Qui autem

ab his diffentiebant, fato affenfiones Hberabant ; negabantque,

fato affenfionibus adhibito, necefHtatem ab his poffe removeri

iique ita dilferebant. " Si omnia fato fiunt, omnia fiunt caufa

*' antecedente : et, fi appetitus ', illa etiam, qux appetitum fe-

** quuntur. Ergo etiam affenfiones. At, fi caufa appetitus non efl

" fita in nobis, ne ipfe quidem appetitus efl in noflra poteflate.

** Quod fi ita eft, ne illa quidem, quae appetitu efficiuntur, funt

** fita in nobis. Non funt igitur neque affenfiones, neque adliones

*« in noflra poteflate. Ex quo efficitur, ut nec laudationes juflae

" fmt, nec vituperationes, nec honores, nec fupplicia." Quod

cum vitiofum fit, probabihter concludi putant, non omnia fato

jieri, quaecunque fiant.

XVIII. Chryfippus autem, cum et neceffitatem improbaret, et

nihil vellet fine prsepofitis caufis evenire, caufarum genera diflin-

guit, ut et neceffitatem effugiat, et retineat fatum. Caufarum

enim, inquit, aHae funt perfedtae et principales j aHse adjuvantes et

proximae. Quamobrem, cum dicimus, omnia fato fieri caufis ante-

cedentibus, non hoc inteHigi volumus, caufis perfed;is et principa-

Hbus, fed caufis adjuvantibus, antecedentibus, et proximis. Itaque

iUi rationi, quam paulo ante conclufi, fic occurrit -, Si omnia fato

iiant, fequi iHud quidem, ut omnia caufis fiant antepofitisj verum

non principaHbus et perfedlis, fed adjuvantibus et proximis. Quae

fi ipfae non fint in noflra poteflate, non fequitur, ut ne appetitus

quidem fit in noflra poteflate : at hoc fequeretur, fi omnia per-

feftis et principaHbus caufis fieri diceremus, ut, cum hae caufae

jion effent in noftra poteftate, ne iHequidem effet in noftra poteftate.



D E F A T O. 113

Quamobrem, qui ita fatum introducunt, ut necciritatem ad-

jungant, in eos valebit illa conclufio. Qui autem caufas ante-

cedentes non dicent perfeftas, neque principales, in eos nihil

valebit. Quod enim dicantur aflenfiones fieri caufis antepofitis,

id quale fit, facile a fe explicari putant. Nam, quanquam af-

fenfio non poffit fieri niii com.mota vifo, tamen cum id vifum

proximam caufam liabeat, non principalem, hanc habet ratio-

nem (ut Chryiippus vult) quam dudum diximus, non ut illa qui-

dem fieri poflit nuila vi extrinfecus excitata, ( neceffe efl enim

affenfionem vifo commoveri ) fed revertitur ad cylindrun., et

ad turbinem fuum, quse moveri incipere, nifi pulfa, non pofûnt.

Id autem cum accidit, fuapte natura, quod fuperefl, et cylindrum

volvi, et verfari turbinem putat.

XIX. Ut igitur, inquit, qui protrufit cyHndrum, dedit ei

principium motionis, volubilitatem autem non dedit j fic vifum

objedium imprimet illud quidem, et quafi fignabit in animo

fuam fpeciem ; fed affenfio noftra erit in poteflate ; eaque, quem-

admodum in cylindro did:um eft, extrinfecus pulfa, quod reli-

quum efl, fuapte vi et natura movebitur. Quod fi aliqua res efii-

ceretur fine caufa antecedente, falfum effet omnia fato fieri. Sin

omnibus, quaecunque 'fiunt, verifimile efl caufam antecedere;

quid afFerri poterit, cur non omnia fato fieri fatendum fit ; modo

intelhgatur, qu2E fit caufarum diftin6;io ac difiimilitudo ?

Haec cum ita fint a Chryfippo explicata, fi illi, qui negant

affenfiones fato fieri, fateantur tamen eas line vifo antecedente

fieri ; alia ratio eft. Sed fi concedunt anteire vifa, nec tamen

fato fieri affenfiones, quod proxima illa et continens caufa non

moveat affenfionem ; vide, ne idem dicant. Neque enim Chry-

fippus, concedens affenfionis proximam et continentem caufam

effe in vifo pofitam,eam

caufam ad affentiendum neceflariam

effe concedet, ut, fi omnia fato fiant, omnia fiant caufis ante-

cedentibus et neceffariis : itemque illi, qui ab hoc diffentiunt,

confitentes non fieri affenfiones fine prascurfione viforum, dicent,

ii omnia fato fierent ejufmodi, ut nihil fieret, nifi prasgreflione

TOM. III. P



114 D E F A T O.

caufa?, confitendum effe fato fieri omnla. Ex quo facile in-

telle<5lu efi:, quoniam utrique, patefa(5la atque explicata fenten-

tia fua, ad eundem exitum veniant, verbis eos, non re, diffidere,

Omninoque cum haec fit diflindtio, ut quibufdam in rebus vere

dici poffit, cum hx caufae antegreifss fmt, non elfe in noftra po-

teflate, quin illa eveniant, quorum caufê fuerint; quibufdam

autem in rebus, caufis antegreffis, in noflra tamen effe poteflate,

ut aliud aliter eveniat ; hanc diflindtionem utrique approbant.

Sed alteri cenfent, quibus in rebus cum caufic antecefferint, ita,

ut non fit in noftra poteflate, ut aliter illa eveniant, illas fato

fieri ', quae autem in noflra poteflate fmt, ab his fatum abeffe * * *

XX. Hoc modo hanc caufam difceptari oportet, non ab ato-

mis errantibus, et de via declinantibus praefidium petere. De-

clinat, inquit, atomus. Primum cur ? Aliam enim quandam

vim motus habebunt a Democrito impulfionis, quam plagam

ille appellat ; a te, Epicure, gravitatis et ponderis. QucE ergo

nova caufa in natura efl, quas declinet atomum ? Aut num for-

tiuntur inter fe, quac declinet, quee non ? aut cur minimo decli-

nent intervallo, majore non ? aut cur declinent uno minimo,

non declinent duobus aut tribus ? Optare hoc quidem eft, non

difputare. Nam neque extrinfecus impulfam atomum loco mo-veri et declinare dicis ; neque in illo inani, per quod feratur

atomus, quidquam fuille caufas, cur ea non e regione ferretur

nec in ipfa atomo mutationis aliquid fadlum eft, quamobrem

naturalem fui ponderis motum non teneret. Ita cum attuliffet

nullam caufam, quae iflam declinationem efficeret ; tamen ali-

quid fibi dicere videtur, cum id dicat, quod omnium mentes

afpernentur ac refpuant.

Nec vero quifquam magis confirmare mihi videtur non modo

fatum, verum etiam neceffiitatem et vim omnium rerum, fuflu-

liffeque motus animi voluntarios, quam hic, qui aliter obfiftere

fato fatetur fe non potuiffie, nifi ad has commentitias declinatio-

nes confugiffet. Nam, ut effent atomi, quas quidem effe mihi

probari nullo modo potefl ; tamen declinationes iftae nunquam



D E F A T O. 115

explicarentur. Nam fi atomis, ut gravitate ferantur, tributum

eil neceffitate naturae, quod omne pondus nulla re impediente

moveatur et feratur necefle efti illud quoque neceffe eft, declina-

re quibufdam atomis, vel, fi volunt, omnibus naturaliter

Multa defiderantiir.

D E

L E GI B

US,

LIBER PRIMUS.

T. PoMPONius Atticus. M. T. Cicero. Q^Frater.

I. f^tticus. Lucus quidem ille, et hasc Arpinatium quer-

cus agnofcitur, fajpe a me ledlus in Mario. Si manet

illa quercus, hsec eft profed:o 3 etenim eft fane vetus.

QuiNTus. Manet vero, Attice nofter, et femper manebit ; fata

eft enim ingenio. Nullius autem agricolas cultu ftirps tam diu-

turna, quam poetae verfu, feminari poteft. Atticus. Quo tan-

dem modo, Quinte ? aut quale eft iftuc, quod poetae ferunt ?

Mihi enim videris, fratrem laudando fuffragari tibi. Quintus.

Sit ita fane. Verumtamen, dum Latine loquentur Hteras, quercus

huic loco non deerit, quas Mariana dicatur -, eaque, ut ait Scaevo-

la de fratris mei Mario,

Canefcet feclis innumerabilibus.

Nifi forte Athence tuae fempitcrnam in arce oleam tenere potue-

runt ; aut, quod Homericus Ulyffes DeH fe proceram et teneram

palmam vidiife dixit, hodie monftrant eandem : multaque aha

multis locis diutius commemoratione manent, quam natura ftare

potuerunt. Quare glandifera illa quercus, ex qua olim cvolavit

P 2



ii6 DELEGIBUSNuntiafuha fovisy mirandd vifafigurd,

nunc fit haec. Sed cum eam tempeftas, vetuftafve confumpferlt,.

tamen erit his in locis quercus, quam Marianam quercum vo-

cent.

Atticus. Non dubito id quidem: fed hoc jam non ex te^.

Quinte, quasro, verum ex ipfo poeta ; tuine verfus hanc quer-

cum feverint, an ita facflum de Mario, ut fcribis, acceperis ?

Marcus. Refpondebo tibi equidem, fed non ante, quam mihi

tu ipfe refponderis, Attice -, certene, non longe a tuis sedibus

inambulans, poft exceffum fuum Romulus Proculo Julio dixe-

rit, fe Deum effe, et Quirinum vocari, templumque fibi dedi-

cari in eo loco jufterit ? Et verumne fit, Athenis, non longe

item a tua illa antiqua domo, Orithyiam Aquilo fuftulerit ? Sic

enim eft traditum. Atticus. Quorfum tandem, aut cur ifta

quaeris ? Marcus. Nihil fane, niii ne nimis diligenter inquiras

in ea, quze ifto modo memoriae fint prodita. Atticus. Atqui

multa quseruntur in Mario, fid:ane, an vera fmt ; et a nonnuUis,

quod et in recenti memoria, et in Arpinati homine -, fed veritas

a te poftulatur. Marcus. Et mehercule, ego me cupio non

mendacem putari : fed tamen nonnulh ifti, Tite, faciunt impe-

rite, qui in ifto periculo non ut a poeta, fed vit a tefte, verita-

tem exigant. Nec dubito, quin iidem, et cum Egeria collocu-

tum Numam, et ab aquila Tarquinio apicem impofitum putent.

QuiNTUS. Intelhgo, te, frater, alias in hiftoria leges obfervan-

das putare, aUas in poemate. Marcus. Quippe cum in illa ad

veritatem, Quinte, rcferantur, in hoc ad dekd:ationem pleraque

quanquam et apud Herodotum, patrem hiftorias, et apud Theo-

pompum funt innumerabiles fabulas.

II. Atticus. Teneo, quam optabam, occafionem, neque

omittam. Marcus. Quam tandem, Tite ? Atticus. Poftu-latur a te jamdiu, vel flagitatur potius, hiftoria. Sic enim putant,

te illam tradlante, efhci poffe, ut in hoc etiam genere Grascias

nihil cedamus. Atque, ut audias, quid ego ipfe fentiam, non

folum mihi videris eorum ftudiis, qui Hteris dele(5tantur, fed

€tiam patriae debere hoc munus ^ ut ea, quae falva per te eft.




per te eundem fit ornata. Abefl enim hiftoria literis noftris, ut

et ipfe intelligo, et ex te perfaepe audio. Potes autem tu pro-'

fedlo fatisfacere in ea, quippe cum fit opus, ut tibi quidem vi-

deri folet, unum hoc oratorium maxime. Quamobrem aggrede-

re, qusfumus, et fume ad hanc rem tempus, quae eft a noftris

hominibus adhuc aut ignorata, aut rehcfta. Nam poft annales'

Pontificum Maximorum, quibus nihil poteH: eiTe jucundius ; fi

aut ad Fabium, aut ad eum, qui tibi femper in ore eil, Catonem,

aut ad Pifonem, aut ad Fannium, aut ad Vennonium venias

quamquam ex his alius alio plus habet virium, tamen quid tam

exile, quam ifti omnes ? Fannii autem setati conjundlus Antipa--

ter paulo inflavit vehementius, habuitque vires agreiles ille qui-

dem atque horridas-, fme nitore ac palaeflra, fed tamen admonere

rehquos potuit, ut accuratius fcriberent. Ecce autem fuccelfere

huic GelHus, Clodius, AfelHo : nihil ad Cashum, fed potius ad

antiquorum languorem atque infcitiam. Nam quid Macrum nu-

merem ? cujus loquacitas habet ahquid argutiarum ; nec id ta-

men ex illa erudita Graecorum copia, fed ex hbrariolis Latinis :

in orationibus autem muitus et ineptus, ad fummam impuden-

tiam. Sifenna, ejus amicus, omnes adhuc noftros fcriptores, nifi

qui forte nondum ediderunt, de quibus exiftimare non pofTumus,

facile fuperavit. Is tamen neque orator in numero veftro unquamr

eft habitus, et in hifloria puerile quiddam confe6tatur ; ut unum

Chtarchum, neque prasterea quemquam, de Grascis legifTe videa-

tur : eum tamen velle duntaxat imitari ; quem fi affequi poffet,

ahquantum ab optimo tamen abeffet. Quare tuum eft munus :

hoc a te expedtatur ; nifi quid Quinto videtur fecus.

III. QuiNTUs. Mihi vero nihil ^ et faepe de ifto collocuti

fumus : fed eft quaedam inter nos parva diffenfio. Atticus.

Quas tandem ? Quintus. A quibus temporibus fcribendi ca-

piatur exordium ? Ego enim ab ultimis cenfeo, quoniam illa fic

fcripta funt, ut ne legantur quidem : ipfe autem aequalem aetatis

fuae memoriam depofcit, ut ea compledatur, quibus ipfe inter-

fuit. Atticus. Ego vero huic potius affentior. Sunt enim maxi-

mx res in hac memoria atque aetate noftra : tum autem hominls



ii8 DE LEGIBUS

amiciflimi Cn. Pompeii laudes illuftrabit : incurret etiam in il-

lummet memorabilem annum fuum : quae ab ifto malo praedi-

cari, quam, ut aiunt, de Remo et Romulo. Marcus. Intelligo

equidem a me iflium laborem jamdiu poftulari, Attice -, quem

non recularem, fi mihi ullum tribueretur vacuum tempus et li-

berum. Neque enim occupata opera, neque impedito animo,

res tanta fufcipi potefl. Utrumque opus eft, et cura vacare, et

negotio. Atticus. Quid ? ad caetera, quas fcripfifti, plura quam

quifquam e noflris, quod tibi tandem tempus vacuum fuit con-

celTum ? Marcus. Subciliva quasdam tempora incurrunt, qu9e

ego perire non patior : ut fiqui dies ad rufticandum dati fmt,

ad eorum numerum accommodentur, quae fcribimus. Hifloria

vero nec inflitui potefl, nifi praeparato otio ^ nec exiguo tem-

pore abfolvi : et ego animi pendere foleo, cum femel quid

orfus traducor alio j neque tam facile interrupta contexo, quam

abfolvo inflituta. Atticus. Legationem aliquam nimirum ora-

tio ifla poflulat, aut ejufmodi quampiam ceflionem liberam

atque otiofam. Marcus. Ego vero astatis potius vacationi con-

iidebam : cum praefertim non recufarem, quo minus raore patrio

fedens in folio confulentibus refponderem, fenecflutifque non

inertis grato atque honeflofungerer munere. Sic enim mihi

li-

ceret et ifti rei, quam defideras, et multis uberioribus atque ma-

joribus, opers quantum veliem, dare.

IV. Atticus. Atqui vereor, ne iflam caufam nemo nofcat

tlbique femper dicendum fit, et eo magis, quod te ipfe mutafli,

et aliud dicendi inftituifli genus : ut, quemadmodum Rofcius,

familiaris tuus, in fenedlute numeros in cantu ceciderat, ipfaf-

que tardiores fecerat tibias ; fic tu a contentionibus, quibus fum-

mis uti folebas, quotidie relaxes aHquid, ut jam oratio tua non

multum a philofophorum lenitate abfit :

quod fuflinere cum vel

fumma fenectus pofTe videatur, nullam tibi a caufis vacationem

video dari. Quintus. At mehercule ego arbitrabar poffe id po-

pulo noflro probari, fi tead jus refpondendum dediffes. Quam-

obrem, cum placebit, experiendum tibi cenfeo. Marcus. Id,

fi quidem, Quinte, nullum effet in experiendo periculum : fed




•vereor, ne, dum mlnuere velim laborem, augeam, atque ad

illam caufarum operam, ad quam ego nunquam, nifi paratus et

meditatus, accedo, adjungatur hasc juris interpretatio, quae non

tam mihi molefla fit propter laborem, quam quod dicendi cogi-

tationem auferat, fine qua ad nuUam majorem unquam caufam

fum aufus accedere.

Atticus. Quin igitur ifta ipfa explicas nobis his fubcifivls,

ut ais, temporibus, et confcribis de jure civili fubtlHus, quam

casteri ? Nam a primo tempore setatis juri ftudere te memini,

cum ipfe etiam ad Scasvolam ventitarem ; neque unquam mihi

vifus es ita te ad dicendum dedilTe, ut jus civile contemneres.

Marcus. In longum fermonem me vocas, Attice; quem tamen,

nifi Quintus aUud quid nos agere mavult, fufcipiam ; et, quoniam

vacui fumus, dicam. Quint. Ego vero Ubenter audierim. Quid

enim agam potius ? aut in quo melius hunc confumam diem ?

Marcus. Quin igitur ad illa fpatia noftra, fedefque pergimus?

ubi, cum fatis erit deambulatum, requiefcemus. Nec profedlo

nobis deled;atio deerit, aliud ex aho qucerentibus. Atticus.

Nos veroi et hac quidem adire, fi placet, per ripam et umbram.

Sed jam ordire expUcare -, quaefo, de jure civiU quod fentias.

Marcus. Egone ? fummos fuiffe in civitate noftra viros, qui id

interpretari populo, et refponfitare foUti fmt -, fed eos magna

profeffos, in parvis effe verfatos. Quid enim efl; tantum, quan-

tum jus civitatis ? quid autem tam exiguum, quam eft munus

hoc eorum, qui confuluntur ; quanquam efl populo neceifarium ?

Nec vero eos, qui ei muneri pra^fuerunt, univerfi juris expertes

fuiffe exiflimo ; fed hoc, civile quod vocant, eatenus exercue-

runt, quoad populum praeflare voluerunt. Id autem incognitum

efl, minufque in ufu neceffarium. Quamobrem quo me vocas ?

aut quid hortaris ? ut UbeUos conficiam de ftinicidiorum ac de

parietum jure ? aut ut flipulationum, et judiciorum formulas

componam ? qua3 et confcripta funt a multis diUgenter, et funt

humiUora, quam iUa, quae a vobis exped:ari puto.

V. Atticus. Atqui, fi quaerss, ego quid expedlem ; quoniam

fcriptum efl a te de optimo reipubUcae flatu, confequens efTe



,120 D E L E G I B U S

videtur, ut fcribas tu idem de legibus. Sic enim fecilTe video

Platonem illum tuum, quem tu admiraris, quem omnibus ante-

ponis, quem maxime diligis. Marcus. Vifne igitur, ut ille Cre-

te cum Clinia, et cum Lacedaemonio Megillo, aeftivo, quemad-

modum defcribit, die, in cuprelTetis Cnofiorum, et fpatiis fil-

veiliribus, crebro infiftens, interdum acquiefcens, de inftitutis

rerum publicarum, ac de optimis legibus difputat ; fic nos inter

has procerifTimas populos, in viridi opacaque ripa inambulantes,

tum autem refidentes, qua^ramus iifdem de rebus aliquid uberius,

quam forenlis ufus defiderat ? Atticus. Ego vero ifta audire

cupio. Marcus. Quid ait Quintus ? Quintus. Nulla de re ma-

gis. Marcus. Et redle quidem. Nam fic habetote, nullo in ge-

nere difputandi magis honefle patefieri, quid fit homini tributum

natura jquantam vim rerum optimarum mens humana contineat;

cujus muneris colendi efHciendique caufa nati et in lucem editi

fimus ;quas fit conjunftio hominum, quae naturahs focietas inter

ipfos. His enim expHcatis, fons legum et juris inveniri potefl.

Atticus. Non ergo a Prastoris edidlo, ut plerique nunc^ ne-

que a xii tabuHs, ut fuperiores; fed penitus ex intima philofo-

phia hauriendam juris difcipHnam putas. Marcus. Non enim id

quasrimus hoc fermone, Pomponi, quemadmodum caveamus in

jure, aut quid de quaque confultatione refpondeamus. Sit ifta res

magna, ficut efc 3 quae quondam a mukis claris viris, nunc ab uno

fumma au6toritate et fcientia fuflinetur. Sed nobis ita complec-

tenda in hac difputatione tota caufa eft univerfi juris, ac legum -,

ut hoc, civile quod dicimus, in parvum quendam ad anguftum

locum concludatur. Natura enim juris expHcanda efl nobis,

eaque ab hominis repetenda natura : confiderandae leges, quibus

civitates regi debeant : tum haec trad:anda, quae compofita funt

et defcripta, jura et juffa populorum, in quibus ne noftri qui-

dem popuH latebunt quae vocantur jura civiHa.

VL QuiNTUs. Alte vero, et, ut oportet, a capite, frater, re-

petis quod quaerimus -, et qui aHter jus civile tradunt, non tam

juftitise, quam Htigandi, tradunt vias. Marcus. Non eft ita,

Ciuinte ; ac potius ignoratio juris Htigiofa eft, quam fcientia. Sed



L I B E R P R I M U S. i2t

liaec pofterlus : nunc juris prlncipia videamus. Igltur docllffimis

viris proficifci placuit a lege ; haud fcio an rede, fi modo, ut

iidem definiunt, Lcx eft ratio fumma, infita in natura, quae jubet

ea, quj£ facienda funt, prohibetque contraria. Eadem ratio cum

eft in hominls mente confirmata et confedla, lex .eft.

Itaque arbitrantur, prudentiam efle legem, cujus ea vis fit, ut

redle facere jubeat, vetet dehnquere; eamque rem illi Gra^co

putant nomine, a fuum cuique tribuendo appellatam ; ego noflro,

a legendo : nam ut ilU asquitatls, fic nos deledus vim in lege

ponimus ; et proprium tamen utrumque legis eft. Quod fi ita

redle dicitur, ut mihi quidem plerumque videri folet ; a lege

ducendum efi: juris exordium. Ea eft enim naturae vis -, ea mens

ratloque prudentis; eajuris atque injuriae regula. Sefl, quoniam

in populari ratione omnis nofi:ra verfatur oratio, popularlter Inter-

dum loqui neceffe erit, et eam legem, quae fcripto fanclt quod

vult, aut jubendo, aut vetando, ut vulgus, appellare. Confti-

tuendi vero juris ab illa fumma lege capiamus exordium, quae

fecuHs omnibus ante nata ell, quam fcripta lex ulla, aut quam

omnino civitas confi;ituta.

QuiNTUs. Commodius vero, et ad rationem inftltutl fermonls

fapientius. Marcus. Vifne ergo ipfius juris ortum a fonte repe-

tamus ? quo invento, non erit dubium, quo fint hasc referenda,

quas quaerimus. Quintus. Ego vero ita faciendum efle cenfeo.

Atticus. Me quoque adfcribito fratris fententiae. Marcus.

Quoniam igitur ejus reipublicae, quam optimam efiê docuit in illis

fex Hbrls Sclpio, tenendus efi: nobis et fervandus fiiatus, omnef-

que leges accommodandae ad illud civitatis genus, ferendi etiam

mores, nec fcrlptis omnia fancienda ; repetam ftlrpem jurls a

natura, qua duce efi: nobis omnis difputatlo expHcanda. Atti-

cus.Red:ifiime

:

et quidem ifta duce errari nullo padtopotefi:.

VII. Marcus. Dafne Igltur hoc nobis, Pomponi, (namQuinti

novi fententiam) Deorum immortalium vi, natura, ratione, po-

teftate, mente, numine, five quod efi: aUud verbum, quo planius

fignificem quod volo, naturam omnem regi ? Nam fi hoc non

ToM. m. Q^



122 DELEGIBUSprobas, ab eo nobis caufa ordienda eft potiffimum. Atticus,

Do fane, fi poflulas : etenim, propter hunc concentum avium,

ilrepitumque fluminum, non vereor, condifcipulorum nequisexaudiat. Marcus. Atqui cavendum eft. Solent enim, id quod

virorum bonorum eft, admodum irafci : nec vero ferent, fi au-

dierint, te primum caput libri optimi prodidiiTej in quo fcripfit,

Nihil curare Deumj necfiii, nec alieni»

Atticus. Perge, quasfo nam id, quod tibi conceffi, quor-

fum pertineat, expe<fto. Marcus. Non faciam longius : huc

enim pertinet ; Animal hoc providum, fagax, muhiplex, acutum,

memor, plenum rationis et confihi, quem vocamus Hominem,

praeclara quadam conditione generatum effe a fummo Deo. So-

lum efl enim ex tot animantium generibus atque naturis, parti-

ceps rationis et cogitationis, cum castera fint omnia expertia.

Quid efl autem, non dicam in homine, fed in omni cselo atque

terra, ratione divinius ? qua?, cum adolevit atque perfed:a efl,

nominatur rite Sapientia.

Efl igitur (quoniam nihil eft ratione mehus, eaque et in ho-

mine, et in Deo) prima homini cum Deo rationis focietas. Inter

quos autem ratio, inter eofdem etiam redla ratio communis efl:>

Qua; cum fit lex, lege quoque confociati homines cum Diis pu-

tandi fumus. Inter quos porro efl communio legis, inter eos

communio juris eft. Quibus autem haec funt inter eos communia,

et civitatis ejufdem habendi funt. Si vero iifdem imperiis et po-

teftatibus parent, muko etiam magis parent huic cslefli defcrip-

tioni, mentique divina^ et prsepotenti Deo. Ut jam univerfus hic

mundus, una civitas communis Deorum atque hominum exifli-

manda : et quod in civitatibus ratione quadam, de qua dicetur

idoneo loco, agnationibus famiharum diflinguuntur flatus, id in

rerum natura tanto eft magnificentius, tantoque pra^clarius, ut

homines Deorum agnatione et gente teneantur.

VIII. Nam, cum de natura omni quaeritur, difputari folet (et

nimirum ita funt, ut difputantur) perpetuis curfibus, converfio-

nibus caeleftibus extitilTe quandam maturitatem ferendi generis

humani5 quod fparfum in terras, atque fatum, divino audum fit



^ L I B E R P R I M U S, 123

anlmorum munere : cumque alia, quibus cohaDrent homines,

e mortali genere fumpferint, quae fragiHa effent et caduca, ani-

mum effe ingeneratum a Deo : ex quo vere vel agnatio nobis

cum caeleflibus, vel genus, vel flirps appellari potefl. Itaque ex

tot generibus nullum eft animal, praeter hominem, quod habeat

notitiam ahquam Dei ; ipfifque in hominibus nuUa gens efl ne-

que tam immanfueta, neque tam fera, quse non, etiam fi igno-

ret qualem habere Deum deceat, tamen habendum fciat. Ex

quo efiicitur illud, ut is agnofcat Deum, qui, unde ortus fit,

quafi recordetur, ac nofcat. Jam vero virtus eadem in homine

ac Deo eft, neque ullo aUo ingenio praeterea. Efl autem virtus

nihil aliud, quam in fe perfeda, et ad fummum perdudla natura.

Efl igitur homini cum Deo fimiUtudo. Quod cum ita fit, quae

tandem potefl: effe propior certiorve cognatio ? Itaque ad ho-

minum commoditates et ufus tantam rerum ubertatem natura

largita efl, ut ea, quae gignuntur, donata confulto nobis, non

fortuito nata videantur : nec folum ea, quas frugibus atque baccis

terrae foetu profunduntur, fed etiam pecudes ; quod perfpicuum

fit, partim effe ad ufum hominum, partim ad frudlum, partim

ad vefcendum procreatas. Artes vero innumerabiles repertae

funt, docente natura 5 quam imitata ratio, res ad vitam neceffa-

rias folerter confecuta eft.

IX. Ipfum autem hominem eadem natura non folum celeritate

mentis.ornavit, fed etiam fenfus, tanquam fatelHtes, attribuit,

ac nuntios ; et rerum plurimarum obfcuras et necefTarias intel-

ligentias enudavit, quafi fundamenta quaedam fcientiae : figu-

ramque corporis habilem et aptam ingenio humano dedit : nam,

cum caeteras animantes abjeciffet ad paflum, folum hominem

erexit, ad c£eUque quafi cognationis domicihique priftini con-

fpe(ftum excitavit :

tumfpeciem ita formavit oris, ut in ea pe-

nitus reconditos mores efiingeret : .nam et oculi nimis arguti,

quemadmodum animo affedi fimus, loquuntur -, et is, qui ap-

pellatur vultus, qui nullo in animante effe praeter hominem

potefi, indicat moresj cujus vim Graeci norunt, nomen omnino

CL2



124 DELEGIBUS %

non habent. Omitto opportunitates habilitatefque reliqui corpo-

ris, moderationem vocis, orationis vim, quae conciliatrix eft hu-

manae maxime focietatis. Neque enim omnia funt hujus difpu-

tationis ac temporis ; et hunc locum fatis, ut mihi videtur, in iis

Hbris, quos legiftis, expreffit Scipio. Nunc, quoniam hominem,

quod principium rehquarum rerum eife voluit, generavit et or-

navit Deus, perfpicuum fit illud (ne omnia differantur) ipfami

per fe naturam longius progredi ; quae, etiam nuUo docente, pro-

fed:a ab iis, quorum, ex prima et inchoata intelligentia, genera

cognovit, confirmat ipfa per fe rationem et perficit.

X. Atticus. Dii immortales, quam tu longe juris principia

repetis ! atque ita, ut ego non modo ad illa non properem, quae

exped:abam a te de j ure civili, fed facile patiar te hunc diem vel

totum in ifto fermone confumere. Sunt enim haec majora, quse

aliorum caufa fortaffe compledleris, quam ipfa illa, quorum

hasc caufa praeparantur. Marcus. Sunt haec quidem magna,

qu£e nunc breviter attinguntur : fed omnium, quas in hominum

dodorum difputatione verfantur, nihil efl profedo prsflabihus,

quam plane intelligi nos ad juflitiam effe natos, neque opinione,

fed natura, conflitutum effe jus. Id jam patebit, fi hominum in-

ter ipfos focietatem conjundlionemque perfpexeris. Nihil eft

enim unum uni tam fimile, tam par, quam omnes inter nofmet-

ipfos fumus. Quod fi depravatio confaetudinum, fi opinionum

varietas non imbecillitatem animorum torqueret, et fledteret quo-

cunque ccepilTet ; fui nemo ipfe tam fimiHs effet, quam omnes

funt omnium ; itaque quaecunque eft hominis definitio, una in

omnes valet.

Quod argumenti fatis efl, nullam diflimiHtudinem effe in

genere : qus fi effet, non una omnes definitio contineret. Ete-

nim ratio, qua una praeflamus beUuis, per quam conjedtura va-

lemus, argumentamur, refeHimus, differimus, conficimus aH-

quid, concludimus, certe efl communis ; dodrina differens,

difcendi quidem facultate par. Nam et fenfibus eadem omnia

comprehenduntur 3 et ea, quae movent fenfus, itidem movent




omnlum : quceque in anlmls Imprlmuntur, de qulbus ante dlxl,

inchoatiE intelligentias, fimiliter in omnibus imprlmuntur : in-

terprcfque eft mentis oratio, verbis dlfcrepans, fententlis con-

gruens. Nec eft quifquam gentis ullius, qul, ducem nadus, advirtutem pervenire non pofTit.

XI. Nec folum in red:is, fed etiam in pravitatibus, infignls efl

humani generls iimllitudo. Nam et voluptate capiuntur omnes

qu£e etii efh illecebra turpitudinls, tamen habet quiddam fimile

mturalls bonl : lenitate efl enim et fuavitate deled:ans ; fic

ab errore mentis, tanquam falutare aliquid, adfcifcitur. Slmi-

lique infcitia mors fugitur, quafi difTolutlo naturge ; vlta expe-

titur, quia nos, in quo nati fumus, continet : dolor In maximis

maHs ducitur, cum fua afperltate, tum quod naturae interitus

videtur fequi : propterque honeftatis et glorias fimihtudinem,

beatl, qui honorati funt, videntur j mlferi autem, qui inglorii,

Molefliae, Istltlae, cuplditates, timores, fnnillter omnium mentes

pervagantur ; nec, fi opiniones aliae funt apud ahos, idcirco, qui

canem et felem, ut Deos, colunt, non eadem fuperflitlone, qua

ca^terae gentes, conflid:antur. Qu^ autem natio non comitatem,

non benignitatem, non gratum anlmum et beneficli memorem

dillgit ? quae fuperbos, quae maleficos, quae crudeles, quse ingra-

tos non afpernatur, non odlt ? Quibus ex rebus cum omne genus

hominum fociatum inter fe effe intelHgatur, illud extremum eft,

quod red:e vivendi ratlo meliores efhcit. Quas fi approbatis, per-

gam ad reliqua : fin quid requiritls, id expUcemus prius. At-

Ticus. Nos vero nihil ; ut pro utroque refpondeam.

XII. Marcus. Sequitur igltur, ad participandum alium ab

allo, communicandumque inter omnes, juftos natura nos effe fac-

tos ; (atque hoc in omni hac difputatione fic intelhgi volo, quod

dicam naturam effe) tantam autem effe corruptelam malae con-

fuetudinis, ut ab ea tanquam igniculi extinguantur a natura dati,

exorianturque et confirmentur vitla contraria. Quod fi, quo modo

efl natura, fic judicio, homines humani (ut ait poeta) nihil a fe

alienum putarenty colereturjus aeque ab omnibus. Quibus enim



126 D E L E G I B U S

ratio a natura data eft, iifdem etiam reda ratio data eft ; ergo et

lex, quas eft redla ratio in jubendo et vetando : fi lex, jus quoque.

At omnibus ratio : Jus igitur datum eft omnibus : redleque So-

crates exfecrari eum folebat, qui primus utilitatem a natura fe-

junxiifet. Id enim querebatur caput effe exitiorum omnium.

Unde eft illa Pythagorea vox ^' * * Ex quo perfpicitur, cum hanc

benevolentiam tam late longeque diffufam vir fapiens in aliquem

pari virtute prseditum contulerit, tum illud efiici, quod quibuf-

dam incredibile videatur, fit autem neceffarium, aut nihilo fefe

plus, quam alterum, diligat. Quid enim eft, quod difFerat, cum

fmt cundla paria ? Quod fi intereffe quippiam tantulum modo po-

tuerit, jam amicitice nomen occiderit j cujus eft ea vis, ut, fimul

atque fibi aliquid, quam alteri, maluerit, nuUa fit. Quae przemu-

niuntur omnia reliquo fermoni difputationique noflrs, quo facihus

jus in natura effe pofitum, intelligi poflit. De quo cum perpauca

dixero, tum ad jus civile veniam, ex quo hasc omnis nata efb oratio.

XIII. QuiNTUS. Tu vero jam perpauca fcihcet : ex iis enim,

quas dixifti, Attico videtur, mihi quidem certe, ex natura ortum

effe jus. Atticus. An mihi ahter videri poiTit, cum haec jam

perfed:a fmt -, primum, quafi muneribus Deorum nos effe inflruc-

tos et ornatos -, fecundo autem, unam effe hominum inter ipfos

vivendi parem communemque rationem ; deinde, omnes inter

fe naturali quadam indulgentia et benevolentia, tum enim focie-

tate juris contineri ? Quas cum vera effe, redte, ut arbitror, con-

cefferimus ;qui jam licet nobis a natura leges et jura fejungere ?

Marcus. Redte dicis ; et res fic fe habet. Verum philofopho-

rum more, non veterum quidem illorum, fed eorum, qui quafi

officinas inftruxerunt fapienti'<E ; quae fufe ohm difputabantur ac

libere, ea nunc articulatim diftinfteque dicuntur : nec enim fa-

tisfieri cenfent huic loco, qui nunc efl in manibus, nifi fepa-

ratim hoc ipfum, naturae effe jus, difputarint. Atticus. Et

fcilicet tua Ubertas differendi amiffa efl -, aut tu is es, qui in difpu-

tando non tuum judicium fequare, fed aud:oritati aliorum pareas ?

Marcus. Non femper, Tite: fed, iter hujus fermonis quod fit.




vldes : ad refpublicas firmandas, et ad ftabiliendas vires, fanan-

dos populos, omnis noftra pergit oratio. Quocirca vereor com-

mittere, ut non bene provifa et diligenter explorata principia

ponantur : nec tamen ut omnibus probentur, (nam id fieri noii

poteft) fed ut iis, qui omnia redla atque honefta per fe expetenda

duxerunt, et aut nihil omnino in bonis numerandum, nifi quod

per feipfum laudabile elTet, aut certe nullum habendum magnum

bonum, nifi quod vere laudari fua fponte poifet. His omnibus

( five in Academia vetere cum Speufippo, Xenocrate, Pole-'

mone manferunt ; five Ariftotelem et Theophraftum, cum ilhs

re congruentes ,genere docendi paulum differentes , fecuti

funt : iive, ut Zenoni vifum efl, rebus non commutatis, im-

mutaverunt vocabula ; five etiam Ariftonis difficilem atque ar-

duam, fed jam tamen frad:am et convid;am fe<5lam fecuti funt,

ut, virtutibus exceptis atque vitiis, castera in fumma asquahtate

ponerent) his omnibus hasc, quae dixi, probantur. Sibi autem

indulgentes, et corpori defervientes, atque omnia, quae fequan-

tur in vita, qusque fugiant, voluptatibus et doloribus ponde-

rantes, etiam ii vera dicunt, (nihil enim opus efl hoc loco h-

tibus) in hortulis fuis jubeamus dicere, atque etiam ob omni

focietate reipubiicas, cujus partem nec norunt ullam, nec un-

quam nofle voluerunt, paulifper facelfant, rogemus. Perturba-

tricem autem harum omnium rerum Academiam, hanc ab Arce-

£Ia et Carneade recentem, exoremus, ut fileat. Nam, fi invafe-

rit in hsec, qu^ fatis fcite nobis inftrucfta et compofita videntur,

nimias edet ruinas. Quam quidem ego placare cupio, fubmovere

non audeo. * * *

XIV. Nam et in iis fine illius fuffimentls expiatl fumus. At

vero fcelerum in homines atque impietatum nulla expiatio efl.

Itaque pcenas luunt, non tam judiciis, (quae quondam nufquam

erant, hodie multifariam nulla funt ; ubi funt tamen, perfa?pe falfa

funt) quam confcientia ; ut eos agitent infed:enturque furice, -

non ardentibus taedis, ficut in fabulis, fed angore confcientiiF,

fraudifque cruciatu. Quod fi homines ab injuria poena, non na-

tura arcere deberet, quanam follicitudo vexaret impios, fublnto



128 DELEGIBU3fuppllclorum metu ? quorum tamen nemo tam audax unquam

fuit, quin aut abnueret a fe commilTum effc facinus, aut jufci fui

doloris caufam aliquam fingeret, defenfionemque facinoris a na-

tura; jure aliquo quaereret. Quae fi appellare audent impii, quo

tandem fludio colentur a bonis ? Quod fi poena, fi metus fuppli-

cii, non ipfa turpitudo, deterret ab injuriofa facinorofaque vita;

nemo efl injuftus : at incauti potius habendi funt improbi.

Tum autem qui non ipfo honefto movemur, ut boni viri fi-

mus, fed utilitate aliqua atque fru(û, callidi fumus, non boni.

Nam quid faciet is homo in tenebris, qui nihil timet nifi teftem

et judicem ? quid in deferto loco nadlus, quem multo auro

fpoliare polTit, imbecillum atque folum ? Nofler quidem hic na-

tura juflus vir ac bonus, etiam coUoquetur, juvabit, in viam

deducet : is vero, qui nihil alterius caufa facit, et metitur fuis

commodis omnia, videtis, credo, quid fit ad:urus. Quod fi ne-

gabit fe illi vitam erepturum, et aurum ablaturum, nunquam ob

eam caufam negabit, quod id natura turpe judicet ; fed quod

metuat, ne emanet, id efl, ne malum habeat. O rem dignam, in

qua non modo do6li, verum etiam agrefles, erubefcant

XV. Jam vero illud flultiflimum, exiflimare omnia jufla effe,

quse fcita fmt in populorum inftitutis, aut legibus. Etiamne, fi

quae leges fmt tyrannorum ? Si triginta illi Athenis leges impo-

nere voluiffent, aut, fi omncs Athenienfes delecftarentur tyranni-

cis legibus, num idcirco hae leges juflae haberentur ? Nihilo,

credo, magis illa, quam interrex nofler tuht, ut di(ftator quem

vellet civium, indidta caufa, impune pofTet occidere. Efl enim

unum jus, quo devincfla eft hominum focietas, et quod lex con-

flituit una ;quae lex eft reda ratio imperandi atque prohibendi

quam qui ignorat, is efl injuftus, five efl illa fcripta ufpiam, five

nufquam. Quod fi juftitia eft obtemperatio fcriptis legibus infli-

tutifque populorum, et fi, ut iidem dicunt, utiHtate omnia me-

tienda funt ; neghget leges, eafque perrumpet, fi poterit, is, qui

fibi eam rem fruduofam putabit fore. Ita fit, ut nulla fit omnino

juftitia ; fi neque natura efl, et ea, qua^ propter utiUtatem con-

itituitur, utiHtate aUa conveHitur.




Atqul, fi natura confirmatura jus non erit, vlrtutes omnes

toUantur. Ubi enlm liberalitas, ubi patrlae caritas, ubi pietas, ubi

aut bene merendi de altero, aut referendae gratiae voluntas pote-

rit exiftere ? nam haec nafcentur ex eo, quod natura propenli

fumus ad diligendos hominesi quod fundamentum juris eft. Ne-

que folum in homines obfequia, fed etiam in Deos cseremoniae

religionefque tolluntur -, quas non metu, fed ea conjundtione,

quae eft homini cum Deo, confervandas puto.

XVI. Quod fi populorum juffis, fi princlpum decretis, fi fen-

tentiis judicum, jura conflituerentur ; jus eflet latrocinari; jus,

adulterare 5 jus, teftamenta falfa fupponere, li hacc fufFragiis, aut

fcitis multitudinis probarentur. Quaeli tanta poteflas eflftultorum

fententiis atque juffis, ut eorum fufFragiis rerum natura verta-

tur ; cur non fanciunt, ut, quae mala perniciofaque funt, habean-

tur pro bonis ac falutaribus ? aut cur, cum jus ex injuria lex fa-

cere poflit, bonum eadem facere non pofiit ex malo ? Atqui nos

legem bonam a mala, nulla alia nifi naturas norma dividere pof-

fumus. Nec folum jus et injuria a natura dijudicantur, fed om-

nino omnia honefla ac turpia. Nam et communis intelllgentia

nobis notas res efHcit, eafque in animis noflris inchoavit, ut

honefla in virtute ponantur, in vitiis turpia.

Haec autem in opinione exiflimare, non in natura, pofita,

dementis efl. Nam nec arborls, nec equi vlrtus quae dlcitur,

( in quo abutimur nomine ) in oplnione fita efl, fed In natura.

Quod fi ita eft ; honefta quoque et turpia natura dijudicanda

funt. Nam fi opinione univerfa virtus, eadem ejus etiam partes

probarentur. Quis igitur prudentem, et, ut ita dicam, catum,

non ex ipfius habitu, fed ex aliqua re externa, judlcet ? Efl enim

virtus perfedla ratio : quod certe in natura efl. Igitur omnis

honeflas eodem modo.XVII. Nam ut vera et falfa, ut confequentia et contraria, fua

fponte, non aliena, judicantur; fic conflans et perpetua ratio vitae,

qux eft virtus, itemque inconftantla, quod efl vitium, fua natura

probatur. Nos ingenia juvenum, non item ad Ingenlai natura

ToM. III. R



130 DE LEGIBUS

virtutes et vltla, quge exlftunt ab ingenils, judlcabuntur ? An ea

non aliter ? honefta et turpia non ad naturam referri necelTe erit ?

Quod laudabile bonum eft, in fe habeat quod laudetur necelTe

eft : ipfum enim bonum, non eft opinionibus, fed natura. Namni ita effet, beati quoque opinione elfent ; quo quid dici poteft

ftultius ? Quare cum et bonum, et malum natura judicetur, et

ea lint prlncipia naturae -, certe honefta quoque et turpia fimili

ratione dijudicanda, et ad naturam referenda funt,

Sed perturbat nos opinionum varietas, hominumque diflenfio

et, quia non idem contingit in fenlibus, hos natura certos puta-

mus ; illa, qu^ allis lic, aUis fecus, nec iifdem femper uno mo-

do videntur, fidla effe ducimus : quod eft longe aliter. Nam

fenfus noftros non parens, non nutrlx, non magifter, non poeta,

non fcena depravat, non multitudlnls confenfus abducit a vero.

Animls omnes tenduntur infidiae, vel ab ils, quos modo enume-

ravi, qui teneros et rudes cum acceperunt, inficlunt, et fie(ftunt,

ut volunt; vel ab ea, quas penitus in omni fenfu impllcata infi-

det, imitatrix boni, voluptas, malorum autem mater omnlum

cujus blanditiis corrupti, quae natura bona funt, quia dulcedine

hac et fcabie carent, non cernlmus fatis.

XVIII. Sequitur (ut conclufa mihi jam haec fit omnls ratio)

id quod ante oculos ex lis eft, quae dlcfla funt, et jus, et omne ho-

neftum fua fponte effe expetendum. Etenim omnes viri bonl Ip-

fam sequitatem et jus ipfum amant j nec eft viri boni, errare, et

diligere quod per fe non fit dlHgendum. Per fe igitur jus eft ex-

petendum et colendum. Quod fi jus eft; etiam juftitla. Sic in ea

rellquae quoque virtutes per fe colends funt. Quld liberalitas ?

gratultane eft, an mercenaria ? fi fme prasmio benlgna eft, gratul-

ta^ fi cum mercede, condud:a : nec eft dublum, quin is, qui H-

beraHs benignufve dlcitur, ofiicium,non

frudium, fequatur.

Ergoitem juftltia nihil expetit pra^mll, nihil pretii. Per fe igltur ex-

petitur. Eademque omnium virtutum caufa, atque fententia eft.

Atque etiam fi emolumentls, non fua fponte, virtus expenditur,

una erit virtus, quae maHtia redliffime dicetur. Ut enim quifque

maxime ad fuum commodum refert quaecunque agit, ita minime




eil vlr bonus ; ut, qui virtutem praemio metiuntur, nullam vir-

tutem, nifi malitiam putcnt. Ubi enim beneficus, fi nemo alterius

caufa benigne facit ? ubi gratus, fi non eum ipfum, cui referunt

gratiam, cernunt grati ? ubi illa fancfta amicitia, fi non ipfe amicus

per fe amatur toto pedlore, ut dicitur ? qui etiam deferendus et

abjiciendus eft, defperatis emolumentis et frudtibus : quo quid

potefi: dici immanius ? Quod fi amicitia per fe colenda eil, fo-

cietas quoque hominum, et aequalitas, et jufiitia, per fe expe-

tenda. Quod ni ita eft, omnino juftitia nulla efl. Id enim injuf-

tifiimum ipfum eft, juftitiae mercedem quaerere.

XIX. Quid vero de modefi:ia, quid de temperantia, quid de

continentia, quid de verecundia, pudore, pudicitiaque dicemus ?

infamiaene metu non effe petulantes, an legum et judiclorum ?

Innocentes ergo et verecundi funt, ut bene audiant ? et, ut ru-

morem bonum colligant, erubefcunt, et pudet impudica loqui ?

Ac me nimirum iftorum philofophorum pudet, qui nullum

vitium vitare, nifi judicio ipfo notatum, putant.

Quid enim ? pofi!umus eos, qui a fiiupro arcentur infamiae

metu, pudlcos dicere, cum ipfa infamia propter rei turpitudi-

nem confequatur ? Nam quid aut laudari rite, aut vituperari po-

teft, fi ab ejus natura recefiTeris, quod aut laudandum, aut vitu-

perandum putes?

An corporis pravitates,fi

erunt perinfignes,

habebunt aliquid ofFenfionis j animi deformitas non habebit ?

cujus turpitudo ex ipfis vitiis facillime percipi potefi:. Quid enim

foedius avaritia, quid immanius libidine, quid contemptius timi-

ditate, quid abjedlius tarditate et fiiultitia dici potefi:? Quid ergo ?

cos, qui fingulis vitiis exceUunt, aut etiam pluribus, propter

damna, aut detrimenta, aut cruciatus aliquos, miferos effe dici-

mus, an propter vim turpitudinemque vitiorum ? Quod item ad

contrariam laudem in virtute dici potefl.

Poflremo, fi propter alias res virtus expetitur, meUus effe

ahquld, quam virtutem, neceffe efl. Pecuniamne igitur ? an

honores ? an formam ? an valetudinem ? qux et, cum adfunt,

perparva funt ; et, quam diu affutura fint, certum fciri nullo

modo poteft. An (quod turpiffimum didu eft) voluptatem ? at

R 2



132 DELEGIBUSin ea quldem fpernenda et repudianda, virtus vel maxime cerni-

tur. Videtifne, quanta feries rerum fententiarumque fit ; atque ut

ex alio alia ned:antur ? Quin labebar longius, nifi meretinuilTem.

XX. QuiNTus. Quo tandem ? libenter enim, frater, ad iflam

orationem tecum prolaberer. Marcus. Ad finem bonorum,quo

referuntur, et cujus apifcendi caufa funt facienda omnia : con-

troverfam rem, et plenam dilfenfionls inter dodliffimos, fed ali-

quando tamen judicandam. Atticus. Qui iftud lieri poteft, L.

Gellio mortuo ? Marcus. Quid tandem id ad rem ? Atticus.

Quia me Athenis audire ex Phaedro meo memini, Gellium, fa-

miharem tuum, cum pro Confule ex prastura in Graeciam venif-

fet, Athenis philofophos, qui tum erant, in locum unum con-

vocaffe, ipfifque magnopere audlorem fuilfe, ut aliquando con-

troverliarum aliquem facerent modum. Quod fi effent eo animo,

ut nollent astatem in litibus conterere, pofTe rem convenire : et

fimul operam fuam ilHs effe polhcitum, fi poflet inter eos aHquid

convenire. Marcus. Joculare iflud quidem, Pomponi, et a

multis faepe derifum : fed ego plane vellem me arbitrum inter

antiquam Academiam et Zenonem datum. Atticus. Quo tan-

dem ifluc modo ? Marcus. Quia de re una folum diflident, de

caeteris miriiice congruunt. Atticus. Ain' tandem ? unane efl

folum diffenfio ? Marcus. Quae quidem ad rem pertineat, una:

quippe cum antiqui omnes, quod fecundum naturam effet, quo

juvaremur in vita, bonum effe decreverint ; hic, nifi quod ho-

neflum effet, nihil putarit bonum. Atticus. Perparvam vero

controverfiam dicis, ac non eam, quae dirimat omnia. Marcus.

Probe quidem fentis, fi re, ac non verbis, diffiderent.

XXL Atticus. Ergo affentiris Antiocho familiari meo, (ma-

giflro enim non audeo dicere) quocum vixi, et qui me ex noflris

pene convelUt hortulis, deduxitque in Academiam perpauculis

paffibus. Marcus. Vir ifte, fuit ille quidem prudens et acutus,

et in fuo genere perfedus, mihique, ut fcis, famiHaris ; cui ta-

men ego affentiar in omnibus, necne, mox videro : hoc dico,

controverfiam totam iflam poffe fedari.

Atticus. Qut iflud tandem vides ? Marcus. Quia, fi, ut



L I B E R P R I M U S. 13^

Chius Arlfto dixit, folum bonum ^^q diceret, quod honeftum

efTet, malumque, quod turpe ^ cacteras res omnes plane pares,

ac ne minimum quidem, utrum adelTent, an abeflent, interefle

valde a Xenocrate et Ariilotele, et ab illa Platonis familiadif-

creparet, elTetque inter eos de re maxima, et de omni vivendi

ratione dilTenfio. Nunc vero cum decus, quod antiqui fummum

bonum effe dixerunt, hic folum bonum dicat ; item dedecus,

quod illi fummum malum, hic folum ; divitias, valetudinem,

pulchritudinem, commodas res appellet, non bonas-; pauperta-

tem, debiHtatem, dolorem, incommodas, non malas -, fentit

idem, quod Xenocrates, quod Ariftoteles ; loquitur alio modo.

Ex hac autem non rerum, fed verborum, difcordia, controverfia

nata eft de finibus; in qua quoniam ufucapionem xii tabulie in-

ter quinque pedes efiê voluerunt, depafci veterem pofiTeflionem

Academiae ab hoc acuto homine non finemus ; nec Mamiha lege

finguli, fed ex iis tres arbitri fines regemus.

QuiNTUs. Quamnam igitur fententiam dicimus ? Marcus.

Requiri placere terminos, quos Socrates pegerit ; iifque parere.

QuiNTUs. Praeclare, frater, jam nunc a te verba ufurpantur civi-

lisjuriset legum ; quo de genere expedio difputationem tuam.

Nam ifta quidem magna dijudicatio eft, ut ex te ipfo faepe cog-

novi. Sed certe res ita fe habent, ut, ex natura vivere, fummumbonum fit, id eft, vita modica et apta, virtute perfrui ; aut natu-

ram fequi, et ejus quafi lege vivere, id eft, nihil, quantum in ipfo

fit, praetermittere, quo minus ea, quas natura poftulet, confequa-

tur, quod inter hsec veht virtute tanquam lege vivere. Quaprop-

ter hoc dijudicari nefcio an unquam, fed hoc fermone certe non

potefl, fi quidem id, quod fufcepimus, perfed:uri fimus.

XXII. Atticus. At ego huc decHnabam, nec invitus. Quin-

Tus. Licebit aUas : nunc id agamus, quod coepimus, cum prai-

fertim ad id nihil pertineat ha^c de fummo malo bonoque difien-

fio. Marcus. Prudentifiime,Quinte, dicis : nam quae a me adhuc

didla funt, * * * •

QuiNTUS. Nec Lycurgi leges, nec Solonis, neque CharondiE,




neque Zaleuci, nec noflras x 1 1 tabulas, nec plebifclta defidero

fed te exiftimo cum populis, tum etiam fmgulis hodierno fer-

mone leges vivendi et difciplinam daturum. Marcus. Efl hu-

jus vero difputationis, Quinte, proprium id, quod expedlas ;

atque utinam effet etiam facultatis meas ! Sed profedo ita fe res

habet, ut, quoniam vitlorum emendatrlcem, legem effe opor-

tet, commendatricemque virtutum, ab ea vivendi dod:rina du-

catur. Ita fit, ut mater omnlum bonarum artium fapientla fit 3 a

cujus amore, Graeco verbo, phllofophla nomen Invenlti qua nihll

a Diis immortalibus uberius, nlhil florentlus, nlhil praeflabiUus

hominum vltae datum eft. Haec enim una nos cum caeteras res

omnes, tum, quod eft dlfficilHmum, docult, ut nofmet ipfos

nofceremus : cujus prjEcepti tanta vls, tanta fententia efl, ut ea

non homlnl cuiplam, fed Delphlco Deo, tribueretur.

Nam qui fe Ipfe norit, primiim allquid fentiet fe habere divl-

num, Ingenlumque In fe fuum, ficut fimulacrum allquod, dedi-

catum putablt j tantoque munere Deorum femper dignum ali-

quld et faciet, et fentiet : et, cum fe ipfe perfpexerit, totumque

tentarlt, intelllget, quemadmodum a natura fubornatus In vitam

venerlt, quantaque Inflrumenta habeat ad obtlnendam adlplfcen-

damque faplentiam: quonlam principlo rcrum omnium quafi ad-

umbratas Intelllgentias anlmo ac mente conceperit -, qulbus Illuf-

tratus, faplentia duce, bonum virum, et ob eam Ipfam caufam

cernat fe beatum fore.

XXIII. Nam cum animus, cognltls perceptifque virtutlbus, a

corporis obfequio Indulgentiaque difcefferlt, voluptatemque, ficut

labem allquam decorls, opprefferlt, omnemque mortis dolorifque

timorem effugerlt, focietatemque carltatis coierlt cum fuls, om-

nefque natura conjun6tos, fuos duxerlt, cultumque Deorum, et

puram rellgionem fufceperit, et exacuerlt Illam, ut oculorum,

fic ingenil aciem, ad bona dellgenda, et rejiclenda contrarla

(qus vlrtus ex provldendo efl appellata Prudentla) quid eo dici,

aut excogltarl, poterlt beatius ?

Idemque cum ca:Ium, terras, marla, rerumque omnium




naturam perfpexerit, eaque unde generata, quo recurrant, quando,

quo modo obitura, quid in iis mortale et caducum, quid divinum

seternumque fit, viderit ; ipfumque ea moderantem et regentem

pene prehenderit, fefeque non unis circumdatum moenibus, po-

pularem alicujus definiti loci, fed civem totius mundi, quaii

unius urbis, agnoverit j in hac ille magnificentia rerum, atque

in hoc confpedlu et cognitione naturê, Dii immortales ! quam

ipfe fe nofcet ! quod Apollo prsecepit Pythius : quam contem-

net, quam defpiciet, quam pro nihilo putabit ea, qui£ vulgo du-

cuntur ampUffima

!

XXIV. Atque hasc omnia, quali fepimento aliquo, vallabit dif-

ferendi ratione, veri et falfi judicandi fcientia, et arte quadam in-

telligendi, quid quamque rem fequatur, et quid fit cuique contra-

rium. Cumque fe ad civilem focietatem natum fenferit, non folum

illa fubtiU difputatione fibi utendum putabit, fed etiam fufa latius

perpetua oratione, qua rcgat populos, qua ftabiliat leges, qua ca-

fliget improbos, qua tueatur bonos, qua laudet claros viros; qua

pr.£cepta falutis et laudes apte ad perfuadendum edat fuis civi-

bus I qua hortari ad decus, revocare a flagitio, confolari poffit

afflid;os ; fadlaque et confuUa fortium et fapientum, cum impro-

borum ignominia, fempiternis monumentis prodere. Quse cum

tot res tantaeque lint, quae ineffe in homine perfpiciantur ab iis,.

qui fe ipfi velint noffe, earum parens efl, educatrixque fapientia.

Atticus. Laudata quidem a te graviter et vere. Sed quorfus

hoc pertinet ? Marcus. Primum ad ea, Pomponi, de quibus

adluri jam fumus i quae tanta efTe volumus : non enim erunt, nifi

ea fuerint, unde illa manant, amphffima. Deinde facio et Hbenter,

et, ut fpero, redle, quod eam, cujus ftudio teneor, quaeque me

eum, quicunque fum, effecit, non pofTum filentia praeterire.

Atticus. Vero facis et merito, et ipfe j fuitque id, ut dicis, in

hoc fermone faciendum.



[ '36 ]

D E

L E G I B U S,

LIBER SECUNDUS.

TTicus. Sed vifne, quonlam et fatls jam ambulatum

eft, et tibl allud dicendl initium fumendum eft, locum

mutemus, et in Infula, quas eft in Fibreno, (namopinor

illi alterl flumini nomen efle) fermoni reliquo demus operam, fe-

dentes ? Marcus. Sane quidem. Nam Illo loco libentiflime foleo

uti, five quid mecum ipfe cogito, five aut fcribo, aut lego. At-

Ticus. Equidem, qui nunc prlmum huc venerim, fatiari non

queo ; magnlficafque villas, et pavlmenta marmorea, et laqueata

tedla contemno. Dudus vero aquarum, quos ifti NIlos et Euri-

pos vocant, quis non, cum haec videat, irriferit ? Itaque, ut tu

paulo ante de lege et de jure difl!erens ad naturam referebas om-

nia, fic in hls Ipfis rebus, quae ad requletem animl deledtationem-

que quaeruntur, natura dominatur. Quare antea mirabar (nihil

enlm his In locis nifi faxa et montes cogitabam ; Idque ut face-

rem, et orationibus inducebar tuis, et verfibus) fed mlrabar, ut

dixl, te tam valde hoc loco dele(flari. Nunc contra miror, te, cum

Roma abfis, ufquam potius efl"e. Marcus. Ego vero, cum Hcet

plures dies abeflê, praefertlm hoc tempore anni, et amoenitatem

hanc et falubritatem fequor; raro autem hcet. Sed nimirum me

alla quoque caufa deleftat, quae te non attlngit ita. Atticus.

Quse tandem ifl:a caufa efl: ? Marcus. Quia, fi verum dicimus,

hasc eft mea, et hujus fratris mel germana patria : hinc enim orti

fl:irpe antiquifllma : hic facra, hic genus, hic majorum multa

veftigia. Quid plura ? hanc vides vlllam, ut nunc quidem eft,

lautius aedificatam patris noftri ftudio5 qui, cum eflêt infirma

valetudine, hic fere aetatem egit in literis. Sed hoc ipfo in loco



LIBER SECUNDUS, 137

cum avus viveret, et antiquo more parva elTet villa, ut illa Cu-

riana in Sabinis, me fcito eiTe natum. Quare ineft nefcio quid,

et latet in animo ac fenfu meo, quo me plus hic locus fortafle

dele(êt : fiquidem etiam ille fapientiffnnus vir, Ithacam ut vide-

ret, immortalitatem fcribitur repudiaffe.

II. Atticus. Ego vero tibi iftam juftam caufam puto, cur

huc libentius venias, atque hunc locum dihgas. Quin ipfe, vere

dicam, fum illi villae amicior modo fadlus, atque huic omni folo,

in quo tu ortus et procreatus es. Movemur enim nefcio quo padto

locis ipiis, in quibus eorum, quos diligimus, aut admiramur,

adfunt veftigia. Me quidem ipfae illas noflrse Athenas non tam

operibus magnificis exquifitifque antiquorum artibus deledant,

quam recordatione

fummorumvirorum, ubi quifque habitare,

ubi federe, ubi difputare fit folitus ; fludiofeque eorum etiam fe-

pulcra contemplor. Quare iflum, ubi tu es natus, plus amabo

poflhac locum.

Marcus. Gaudeo igitur, me incunabula pene mea tibi

oflendiffe. Atticus. Equidem me cognofTe admodum gaudeo.

Sed illud tamen quale efl, quod paulo ante dixifli ; hunc locum

(idem ego te accipio dicere Arpinum) germanam patriam effe

veflram ? Nunquid duas habetis patrias ? an efl illa una patria

communis ? nifi forte fapienti illi Catoni fuit patria non Roma,fed Tufculum. Marcus. Ego mehercule et illi, et omnibus

municipibus duas effe cenfeo patrias -, unam naturas, aheram

civitatis : ut ille Cato, cum effet Tufculi natus, in populi Ro-

mani civitatem fufceptus efl. Itaque, cum ortu Tufculanus effet,

civitate Romanus, habuit alteram loci patriam, alteram juris : ut

veflri Attici, priufquam Thefeus eofdem migrare ex agris, et maflu, quod appellatur, omnes fe conferre jufiit, et Sunii erant

iidem et Attici ; fic nos et eam patriam ducimus, ubi nati ; et

illam, qua excepti fumus. Sed neceffe eft, caritate eam prasftare

in qua reipubhcge nomen et univerfas civitatis efl; pro qua mori,

et cui nos totos dedere, et in qua noflra omnia ponere, et quafi

confecrare debemus. Dulcis autem non multo fecus efl ea, quje

ToM. m. s



138 DELEGIBUSgenult, quam llla, quae excepit. Itaque ego hanc meam efTe pa-

triam prorfus nunquam negabo, dum illa fit major, et hsc in ea

contineatur.

III. Atticus. Redle igitur Magnus ille nofter, me audiente,

pofuit in judicio, cum pro Balbo tecum fimul diceret, rempubli-

cam noftram jufliflimas huic municipio gratias agere polTe, quod

ex eo duo fui confervatores extitilTent ; ut jam videar adduci, hanc

quoque, quae te procreavit, efTe patriam tuam. Sed ventum in

infulam efl. Hac vero nihil efl amoenius. Etenim hoc quafi roflro

fundltur Fibrenus, et divifus aequaliter in duas partes latera haec

alluit, rapideque dilapfus cito in unum confluit, et tantum com-

pleditur, quod fatis lit modicae palaeflrê loci. Quo effedto, tan-

quam id habuerlt operis ac muneris, ut hanc nobis efficeret fe-

dem ad difputandum, flatlm praeclpitat in Lirem, et, quafi in fa-

miliam patrlciam venerit, amittit nomen obfcurlus, Liremque

muho gehdiorem facit. Nec enlm ullum hoc frlgidius flumen

attlgi, cum ad multa accefTerlm, ut vlx pede tentare id pofiim :

quod in Phaedro Platonls facit Socrates. Marcus. Efl vero ita :

fed tamen hulc amoenltati, quemadmodum ex Quinto faepe au-

dio , Thyamls Eplrotes tuus ille nihil , oplnor , concefTerit.

QuiNTUS. Eflita, ut dicls : cave enim putes Attici noftri Amal-

theo platanifque iUis quidquam effe praeclarius. Sed, fi videtur,

confidamus hic in umbra, atque ad eam partem fermonis, ex qua

egrefii fun>us, revertamur. Marcus. Praeclare exigis, Quinte.

At ego efFuglffe arbltrabar : et tibi horum nlhll deberi potelt.

QuiNTus. Ordire igitur : nam hunc tibi totum dicamus diem,

MAR cu s . A yove Mufarum primordid,

iicut in Arati carmine orfi fumus. Quintus. Quorfum ifluc ?

Marcus. Quia nunc itidem ab eodem, et a caeteris Diis immor-

taUbus funt nobis agendi caplenda primordia. Quintus. Opti-

me vero, frater 5 et fieri fic decet.

IV. Marcus. Videamus igitur rurfus, priufquam aggredla-

mur ad leges fmgulas, vlm naturamque legls, ne, cum referen-

da fmt ad eam nobis omnia, labamur interdum errore fermonis,



LIBER SECUNDUS. 139

ignoremufque vim fermonls ejus, quo jura nobls definienda fint.

QuiNTUS. Sane quidem, hercule ; et efl ifta redla docendi via.

Marcus. Hanc igitur video fapientiffimorum fuilTe fenten"

tiam, Legem neque hominum ingeniis excogitatam, nec fcitumaliquod efTe populorum, fed aeternum quiddam, quod univerfum

mundum regeret, imperandi, prohibendique fapientia. Ita prin-

cipem legem illam et ultimam, mentem effQ dicebant, omnia

ratione aut cogentis, aut vetantis Dei j ex qua illa lex, quam Dii

humano generi dederunt, redte efl laudata. Efl enim ratio, menf-

que fapientis, ad jubendum, et ad deterrendum idonea.

QuiNTUs. Aliquoties jam ifte locus a te tad:us efl : fed antc

quam ad populares leges venias, vim iftius caeleflis legis expla-

na, fi placet j ne aeflus nos confuetudinis abforbeat, et ad fer-

monis morem ufitati trahat. Marcus. A parvis enim, Quinte,

didicimus, Sr in jus vocat, atque ejufmodi alias, leges no-

minare. Sed vero intelligi lic oportet, et haec, et alia jufTa ac

vetita populorum, vim non habere ad redle fadta vocandi, et a

peccatis avocandi : quae vis non modo fenior eft, quam astas po-

pulorum et civitatum, fed aequalis illius, caelum atque terras

tuentis et regentis, Dei. Neque enlm effe mens divina fine ra-

tione potefl, nec ratio divina non hanc vim in redis pravifque

fanciendis habere : nec, quia nufquam erat fcriptum, ut contra

omnes hoftium copias in ponte unus affifleret, a tergoque pontem

interfcindi juberet, idcirco minus Coclitem illum rem geflilTe

tantam, fortitudinis lege atque imperio putabimus : nec, fi reg-

nante Tarquinio nulla erat Romae fcripta lex de flupris, idcir-

co non contra illam legem fempiternam Sex. Tarquinius vim

Lucretiae, Tricipitini iihjE, attuHt. Erat enim ratio profe(5ta a

rerum natura, et ad red:e faciendum impellens, et a delidlo avo-

cans ', quae non tum denique incipit lex efTe, cum fcripta efl, fed

tum, cum orta efl j orta autem fimul efl cum mente divina.

Quamobrem lex vera atque princeps, apta ad jubendum, et ad

vetandum, ratio eft recSa fummi Jovis.

V. Quintus. AfTentlor, frater, ut, quod efl redum, verum

quoque fit, neque cum literis, quibus fcita fcribuntur, aut oriatur,

S 2



140 DELEGIBUSaiit occldat. Marcus. Ergo, ut illa dlvlna mens, fumma lex

eft; item,cum in homine eft perfecfto, et in mente fapientis. Quae

funt autem varle, et ad tempus defcripta populis, favore magis,

quam re, legum nomen tenent. Omnem enim legem, qu« qui-

dem red:e lex appellari pofTit, elie iaudabilem, qulbufdam tallbus

argumentls docent. Conftat profedlo ad falutem civium, civlta-

tumque incolumitatem, vitamque homlnum quletam et beatam,

conditas effe leges ; eofque, qui primum ejufmodi fcita fanxerint,

populis oftendille, ea fe fcrlpturos atque laturos, quibus illi ad-

fcrlptls fufceptifque, honefte beateque viverent; quseque ita com-

pofita, fand:aque effent, eas leges videlicet nominarunt. Ex quo

intelligi par eft, eos, qul pernlclofa et Injufla populls jufTa de-

fcripferlnt, cum contra fecerlnt, quam polllclti profeffique fint,

quidvis potlus tulifTe, quam leges ; ut perfpicuum effe pofTit, in

ipfo nomine legis interpretando InefTe vim et fententiam jufli, et

jurls legendi.

Quaero igltur a te, Quinte, licut illi folent ; Quo fi civitas

careat, ob eam ipfam caufam, quod eo careat, pro nihilo haben-

da fit, id eftne numerandum in bonis ? Quintus. Ac maximis

quldem. Marcus. Lege autem carens clvltas, anne ob ipfum

habenda nuUo loco? Quintus. DIcI aliter nonpotefl. Marcus.

Neceffe efl igitur, legem haberi in rebus optimls. Quintus,

Prorfus affentlor.

Marcus. Quld, quod multa perniciofe, multa peftifere fclf-

cuntur in popuHs, quse non magis legis nomen attingunt, quam

ii latrones aliqua confefTu fuo fanxerlnt ? Nam neque medico-

rum praecepta dici vere poffent, fi quae infcli imperltique pro fa-

lutaribus mortifera confcripferint : neque in populo lex, culcui-

modi fuerit illa, etiam fi pernlciofum aliquid populus acceperit.

Ergo efl lex juflorum injuflorumque dlfllndtio, ad illam anti-

qulfiimam, et rerum omnium princlpem expreffa naturam, ad

quam leges hominum diriguntur, quas fupplicio improbos afHci-

unt, defendunt ac tuentur bonos.

VL QuiNT. Praeclare intelligo : nec vero jam aham effe ullam

legem puto non modo habendam, fed ne appellandam quidem»



LIBER SECUNDUS. 141

Marcus. Igltur tu Titias, et Apuleias leges nullas putas ? Quin-

Tus. Ego vero ne Livias quidem. Marcus. Et refte, quae prae-

fertim uno verficulo fenatus, pun6lo temporis, fublatae fmt : lex

autemilla, cujus vim explicavi, neque toUi, neque abrogari poteft.

Qu INTUS. Eas tu igitur leges rogabis videlicet, quse nun-

quam abrogentur ? Marcus. Certe, li modo acceptce a vobis

duobus erunt. Sed, ut vir do6liffimus fecit Plato, atque idem

graviffimus philofophorum omnium, qui princeps de republica

confcripfit, idemque feparatim de legibus ejus, id mihi credo

efle faciendum -, ut, priufquam ipfam legem recitem, de ejus legis

laude dicam. Quod idem et Zaleucum, et Charondam feciffe

video ; cum quidem illi non ftudii et deledlationis, fed reipubhcae

caufa leges civitatibus fuis fcripferint. Quos imitatus Plato, vi-

delicet hoc quoque legis putavit effe, perfuadere ahquid, non

omnia vi ac minis cogere. Quintus. Quid, quod Zaleucum

iftum negat ullum fuiife Timasus ? Marcus. At Theophraftus

au(ftor haud deterior, mea quidem fententia, (meliorem multi)

nominat; commemorant vero ipfius cives, noflri chentes, Locri.

Sed five fuit, live non fuit, nihil ad rem. Loquimur, quod tra-

ditum efl.

VII. Sit igitur jam hoc a prlnclpio perfuafum clvibus, domi-

nos effe omnium rerum, ac moderatores Deos -, eaque qus ge-

rantur, eorum geri ditione, ac numine, eofdemque optime de ge-

nere hominum mereri ; et, qualis quifque fit, quid agat, quid in

fe admittat, qua mente, qua pietate colat religiones, intueri ;pio-

rumque et impiorum habere rationem. His enim rebus imbutje

mentes, haud fane abhorrebunt ab utili, et a vera fententia. Quid

efl: enim verius, quam neminem effe oportere tam flulte arrogan-

tem, ut In fe rationem et mentem putet ineffe, in cselo mundo-

que non putet ? aut ea, quas vix fumma ingenii ratione compre-

hendat, nulla ratione moveri putet ? Quem vero aflrorum ordi-

nes, quem dierum nodtlumque viciffitudines, quem menfium

temperatio, quemque ea, quas gignuntur nobis ad fruendum,

non gratum effe cogant ; hunc hominem omnino numerare qui

decet ? Cumque omnia, quae rationem habent, praeflent iis, quie



142 DELEGIBUSfint ratlonls expertia; nefafque fit dlcere, ullam rem pra^flare na-

turae omnium rerum; rationem inelTe in ea confitendum eft.

Utiles elle autem opiniones has, quis neget, cum intelligat, quam

multa firmentur jurejurando; quantae falutis fint foederum reli-

giones ;quam multos divini fupplicii metus a fcelere revocarit ;

quamque fandla fit focletas civium inter ipfos, Diis immortalibus

interpolitis tum judicibus, tum teftibus ?

Habes legis procemium : fic enim hoc appellat Plato. Quin-

Tus. Habeo vero, frater; et in hoc admodum dele(flor, quod in

ahis rebus ahifque fententiis verfaris, atque ille : nihil enim tam

diffimile eft, quam vel ea, quae ante dixifti, vel hoc ipfum legis

exordium. Unum illud mihi videris imitari, orationis genus.

Marcus. Vellem fortalle : quis enim id poteil, aut unquam

poterit, imitari ? Nam fententias interpretari perfacile eft. Quod

quidem ego facerem, nili plane effe. vellem meus. Quid enim ne-

gotii eft, eadem prope verbis iifdem converfa dicere ? Quintus.

Prorfus alTentior. Verum, ut modo tute dixifli, te efle malo tuum.

Sed jam exprome, fi placet, iflas leges de rehgione.

Marcus. Expromam equidem, ut potero ; et, quoniam et

locus et fermo famiharis eft, legum leges voce proponam. Quin-

Tus. Quidnam ideft? Marcus. Sunt certa legum verba, Quinte,

neque ita prifca, ut in veteribus xii facratifque legibus; et tamen,

quo plus audloritatis habeant, paulo antiquiora, quam hic fermo

efl. Eum morem igitur cum brevitate, fi potero, confequar. Le-

ges autem a me edentur non perfeftas; nam eifet infinitum: fed

ipfae fummae rerum atque fententiae. Quintus. Ita vero neceffe

eft. Quare audiamus.

VIII. Marcus. Ad Divos adeiinto cajle : pktatem adhibento :

opes amovento. î fecus faxity Deus ipfe vindex erit. Separatim

nemo habefjit Deos : neve novos,fed ne advenas, nifi publice adfcitos,

privatim colunto. ConfruSfa a patribus delubra habento. Lucos in

agris habento, et larwn fedes. Ritus familice patrumquefervanto.

Dtvosy et eosy qui cceleftes femper habiti, cohmfo, et ollos, quos endo

ccvlo merita vocaverint, Herculem, Liberum, Mfculapiu?n, Caforem,

Follucem, îirinum. Af olla, propter qucs datur homini afcenfus



LIBER SECUNDUS. H3

in ccelumy Mejitem, Virtutemy Pietatemj Fidem, earu?nque laudum

delubrafunto. Nec ulla vitiorum Jacrafolennia obeunto.

Feriisjurgia amoventOy eafque infamulisy operibus patratis, ha-

bento. ItaquCy ut ita cadat in annuis amfraBibus, defcriptum ejlo,

Certafque frugesy certafque baccas facerdotes publice libanto : hoc

certis facrificiisy ac diebus. Itemque alios ad dies ubertatem la&is,

fcetifquefervanto. Id quod ne committi pofjity ad eam rem et rationem,

curfus annuosfacerdotesfiniunto. âque quoique Divo deccrce gra-

taquefint hofiicSyprovidento : Divifque aliis alii facerdotesy omnibus

PontificeSyfinguUsfiaminesfunto. Virgines Vefiales in urbe cufiodiunto

ignemfocipublicifempiternum

ôque hcec privatim et publice modo rituquefianty difcunto ignari

a publicisfacerdotibus. Foruin autem duo generafunto -, unum^ quod

pr^fit caremoniis etfacris : alterumy quod interpreteturfatidicorum

et vatum efiata incognitay cumfenatus populufque adfciverit. Inter-

pretes autem yovis optimi maximi publici augures fignis et aufpiciis

pofiea vidcjito : difciplinam tenento.

Sacerdotes vi?icta virgetaque, etfalute?n populi augura?ito. î-

qtie age?it rem duclliy quique popularemy aufpiciu?n prce?nonentOy ol-

lique obtemperanto. Divoru?nque iras providentOy iifque apparento.

Cccliquefulgura rcgio?iibus ratis temperanto : urbemqucy et agrosy et

templa liberatay et efiata habe?ito : quceque augur injifiay nefafia^

vitiofa, dira defixerit, irrita i??fc5laquefunto : quique non pa?ûerit,

capitale efio.

IX. Fa^derumy pacisy belUy induciarum oratoresyfecialesy judices

duofunto. Bella difceptanto. Prodigiay porte?ita ad Etrtfcos et ha-

i'ufpicesyfifenatusjufferity deferunto : Etruriaque pri?icipes difcipli-

nam doceto. îbus Divis creverinty procuranto : iidemque fulgura

atque obfiita pianto. NoBurna mulierum facrificia ne funtOy prceter

ollay quce pro populo rite fiant, Neve quem initiantOy nifi ut afiolet

Cereriy Grcecofacro.

Sacrum commifiumy quod neque expiari poterity impie co??imiJJiim

efi : quod expiari poterit, publicifacerdotes expianto. Ludis publicis,

quodfine curriculo et fine certatione corporumfiaty popularem lati-

tia?n in cantu et fidibiiSy et tibiis ??wderanto ; eamqiie cu?n Divimi



144 DE LEGIBUS

honore jimgiinto. Ex patriis ritibus optuma colunto. Prater Idcecs

matris fa??iuloSy eofque juftis diebus, nequis Jlipem cogito. Sacrmn,

facrove commendatum qui clepfcrit rapferitqiiey parricida efto. Perjurii

pcena divina, exitium ; humana, dedecus. Inceftum Pontificesfupremo

fuppUcio fanciunto. Impius ne audeto placare donis ira?n Deorum,

Caute vota reddtmto. Pcena violatijuris efto. Ne quis agrum confe*

crato. Auri, argenti, eborisfacrandi modus efto. Sacra privata,

perpetua manento. Deorum manium jura, fanBa funto. Hos kto

datos, divos habento. Sumptum in ollos lu5iumque minuunto.

X. Atticus. Conclufa quidem eft a te magna lex, fane quam

breviter ; et, ut mihi quidem videtur, non multum difcrepat ifta

conftitutio religionum a legibus Numae, noftrifque moribus.

Marcus. An cenfes, cum in illis de republica libris perfuadere

videatur Africanus, omnium rerumpublicarum noftram veterem

illam fuiffe optimam, non necefle efte optimye reipublicae leges

dare confentaneas ? Atticus. Immo prorfus ita cenfeo. Mar-

cus. Ergo adeo expeitate leges, qua^ genus illud optimum rei-

publicae contineant ; et, ft quse forte a me hodie rogabuntur,

quaj non ftnt in noftra republica, nec fuerint, tamen erant fere

in more majorum, qui tum, ut lex, valebat.

Atticus. Suade igitur, fi placet, iftam ipfam legem, ut ego,

UTi ROGAs, poffim edicere. Marcus. Ain' tandem, Attice,

non es edi(fturus aliter ? Atticus. Prorfus majorem quidem rem

nuUam fcifcam aliter : in minoribus, fi voles, remittam hoc tibi.

Marcus. Atque mea quidem fententia eft. At, ne longum fiat,

videte. Atticus. Utinam quidem ! quid enim agere malumus?

Marcus. Cafte juhet lex adire ad Deos, animo videlicet, in

quo funt omnia : nec tollit caftimoniam corporis; fed hoc oportet

intelligi, cum muhum animus corpori prasftet; obferveturque,

ut cafto corpore adeatur, muUo efte in animis id fervandum ma-

gis. Nam illud vel afperftone aquae, vel dierum numero tolHtur

animi labes nec diuturnitate vanefcere, nec amnibus uUis elui

poteft.

Quod autem pietatem adhiberi, opes amoveri jubet, ftgniii-

cat probitatem gratam efte Deo; fumptum efte removendum.



L I B E R S E C U N D U S. 145

Quid eft enim, cum paupertatem divitiis etiam inter homines

efle aequalem velimus, cur eam, fumptu ad facra adhibito, Deo-

rum aditu arceamus ? praefertim cum ipfi Deo nihil minus gra-

tum futurum fit, quam non omnibus patere ad fe placandum et

colendum viam. Quod autem non judex, fed Deus ipfe widex

conftituitur, praefentis pcenae metu religio confirmari videtur

Suofque Deos, aut novos, aut alienigenas coli, confufionem habet

religionum, et ignotas caeremonias etiam facerdotibus. Nam a

patribus acceptos Deos ita placet coli, fi huic legi paruerunt ipfi.

Patrum delubra effe in urbibus cenfeo : nec fequor magos Perfa-

rum ; quibus au(ftoribus Xerxes inflammaffe templa Graecis di-

citur, quod parietibus includerent Deos, quibus omnia deberent

effe patentia ac libera, quorumque hic mundus omnis templum

eflet et domus.

XI. Melius Grsci, atque noflri ; qui, ut augerent pietatem in

Deos, eafdem illos, quas nos, urbes incolere voluerunt. Affert

enim haec opinio reUgionem utilem civitatibus : fiquidem et illud

bene di(ftum efl a Pythagora, dofliflimo viro, Tum maxime et

pietatem, et religionem verfari in animis, cum rebus divinis ope-

ram daremus ; et quod Thales, qui fapientiffimus in feptem fuit,

Homines exiflimare oportere, omnia qus cernerentur, Deorum

effe plena : fore enim omnes cafliores, veluti qui in fanis effent

maxime religiofis. Efl enim quadam opinione fpecies Deorum in

ocuHs, non folum in mentibus. Eandemque rationem luci habent

in agris. Neque ea, quae a majoribus prodita efl cum dominis,

tum famuUs, pofita in fundi villasque confpecflu, religio Larum

repudianda efl. Jam ritus famihae patrumque fervare, id efl (quo-

niam antiquitas proxime accedit ad Deos) a Diis quafi traditam

religionem tueri. Quod autem ex hominum genere confecratos,

ficut Herculem et caeteros, coli lex jubet, indicat omnium qui-

dem animos immortales effe, fed fortium bonorumque divinos.

Bene vero, quod Mens, Pietas, Virtus, Fides, confecratur manu

quarum omnium Romae dedicata publice templa funt ; ut illa qui

habeant, (habent autem omnes boni) Deos ipfos in animis fuis

ToM. III. T



146 DE LEGIBUScollocatos putent. Nam illud vitiofum Athenis, quod, Cylonio

fcdere expiato, Epimenide Crete fuadente, fecerunt Contume-

lia; fanum et Impudentia?. Virtutes enim, non vitia confecrare

decet. Araque vetus ftat in Palatio, Febris: et altera Exquiliisy

Mals Fortunae : quag omnia ejufmodi deteilanda et repudianda

funt. Quod fi fingenda nomina Vicae Potas, fingenda potius a

vincendo, atque potiundo, fiftendoque cognomina Statoris, et

Invidli Jovis ; rerumque expetendarum nomina, Salutis, Honoris,

Opis, Vidlorise : quoniamque expedlatione rerum bonarum erigi-

tur animus, redle etiam a Calatino Spes confecrata eft : Fortuna-

que iit vel Hujufce dieiy nam valet in omnes dies ; vel Refpiciens^

ad opem ferendam ; vel Fors, in quo incerti cafus fignificantur

magis ; vel Pri?nigeniay a gignendo comes. Tum * **

XII. Feriarum feftorumque dierum ratio in liberis requietem

habet Htium et jurgiorum; in fervis, operum et laborum j quas

compofitor anni conferre debet et ad perfe^flionem operum rufti-

corum. Quod tempus, ut facrificiorum Hbamenta ferventur, foe-

tufque pecorum, quae didta in lege funt, diligenter habenda ratio

intercalandi efl ; quod inflitutum perite a Numa pofleriorum

Pontificum negligentia diffolutum efl. Jam illud ex inflitutis

Pontificum et harufpicum non mutandum efl, quibus hofliis im-

molandum cuique Deo, cui majoribus, cui ladlentibus, cui ma-ribus, cui foeminis. PUires autem Deorum omnium, fmguli fin-

gulorum facerdotes, et refpondendi juris, et confitendarum reli-

gionum facultatem afferunt. Cumque Vefla, quafi focus urbis,

ut Graeco nomine eft appellata (quod nos prope idem Graecum

interpretatum nomen tenemus) confpe(5la fit ; ei colenda^ virgi-

nes prasfmt, ut advigiletur faciUus ad cuftodiam ignis, et fentiant

mulieres in natura fa^minarum omnem caftitatem peti.

Quod fequitur vero, non folum ad religionem pertinet, fed

etiam ad civitatis ftatum, ut fine iis, qui facris publice praefunt,

religioni privatae fatisfacere non poflint. Continet enim, reipub-

licae confilio, et audoritate optimatium femper populum indi-

gere, Defcriptioque facerdotum nullum juflaj rehgionis genus



LIBER SECUNDUS. 147

prastermittlt. Nam funt ad placandos Deos alii conflltuti, qui

facris prcefint folennibus ; ad interpretanda alii prasdidla vatum ;

neque multorum, ne effet infinitum, neque ut ea ipfa, quae fuf-

cepta publlce effent, quifquam extra collegium noffet.

Maximum autem et prasflantiflimum in republicajus efl; augu-

rum, et cum au(floritate conjund:um. Neque vero hoc, quia fum

ipfe augur, ita fentio, fed quia fic exiftimare nos efl neceffe.

Quid enim majus efl, fi de jure quasrimus, quam poffe a fummis

imperiis et fummis poteflatibus comitiatus et concilia, vel infti-

tuta dimittere, vel habita refclndere ? quid gravius, quam rem

fufceptam dirimi, fi unus augur, alio die, dixerit ? quid magni-

ficentius, quam poffe decernere, ut magiflratu fe abdicent Confu-

les ? quid religiofius, quam cum populo, cum plebe agendi jus,

aut dare, aut non dare ? quid ? legem, fi non jure rogata efl, tol-

lere ? ut Titiam, decreto coliegii ; ut Livias, confilio Philippi,

Confulis et auguris : nihil domi, nihil foris per magiflratus ^Qf"

tum, fine eorum au(ftoritate poffe cuiquam probari.

XIII. Atticus. Age, jam ifla video, fateorque effe magna :

fed efl in collegio veflro inter Marcelium et Appium, optimos

augures, magna diffenfio ; (nam eorum ego in libros incidi) cum

alteri placeat, aufpicia ifla ad utilitatem efle reipubllcse compo-

fita ; alteri difciplina veflra quafi divinare videatur prorfus poffe.

Hac tu de re, quaero, quid fentias. Marcus. Egone ? divinatio-

nem, quam Grasci f/^ccmKfiv appellant, effe cenfeo, et hujus hanc

ipfam partem, quae eft in avibus caeterifque fignis difciplinae nof-

trce; quod, cum fummos Deos effe concedamus, eorumque mente

mundum regi, et eorundem benignitatem hominum confulere

generi, et poffe nobis figna rerum futurarum oflendere, non vi-

deo cur effe divinationem negem. Sunt autem ea, quae pofui, ex

quibus id, quod volumus, efhcitur et cogitur. Jam vero permul-

torum exemplorum et noflra efl plena refpubiica, et omnia regna,

omnefque populi, cund:aBque gentes, augurum praedid:is multa

incrediblHter vera cecidiffe. Neque enim Polyidi, neque Melam-

podis, neque Mopfi, neque Amphiarai, neque Calchantis, neque

T2



148 DELEGIBUSHelenl tantum nomen fuifTet, neque tot nationes Id ad hoc tem-

pus retinuiflent , Arabum , Phrygum, Lycaonum , Cilicum

maximeque Pilidarum, niii vetuftas ea certa efle docuiflet : nec

vero Romulus nofler aufpicato urbem condidiffet, neque Attii

Navii nomen memoria floreret tam diu, nifi hi omnes multa ad

veritatem admirabilia dixiffent. Sed dubium non efl, quin haec

difciplina et ars augurum evanuerit jam et vetuflate et neghgen-

tia. Itaque neque illi affentior, qui hanc fcientiam negat unquam

in noflro coUegio fuiffe; neque illi, qui efTe etiam nunc putat

quae mihi videtur apud majores fuiffe dupliciter, ut ad reipublicas

tempus nonnunquam, ad agendi confilium faepiflime, pertineret.

Atticus. Credo, hercle, ita effe, iftique rationi potiflimum

affentior : fed redde caetera. Marcus. Reddam vero, et, fi pote-

ro, brevi.

XIV. Sequitur enim de jure belli ; in quo et fufcipiendo et ge-

rendo, et deponendo, jus et plurimum valet, et fides -, horumque

ut publici interpretes effent, lege fancimus. Jam de harufpicum

religione, de expiationibus et procurationibus fatis fuperque in ipfa

lege didtum puto. Atticus. Affentior, quoniam omnis haec in

religione verfatur oratio. Marcus. At vero, quod fequitur, quo-

modo aut tu affentiare, aut ego reprehendam, fane quaero, Tite.

Atticus. Quid tandem eft? Marcus. Denodurnis facrificils

mulierum. Atticus. Ego vero affentlor j excepto praefertim in

ipfa lege follenni facrificio ac publico. Marcus. Quid ergo aget

lacchus Eumolpidaeque veftri, et augufla illa myfleria, fiquidem

facra nodlurna toUimus ? non enim populo Romano, fed omni-

bus bonis firmifque popuHs,leges damus. Atticus. Excipis, cre-

do, illa,quibus Ipfi initiatl fumus. Marcus. Ego vero excipiam.

Nam mihi cum multa eximia divlnaque videntur Athena^ tuae pe-

periffe, atque in vita homlnum attuliffe, tum nihil melius illis

myfleriis, quibus ex agrefti immanique vlta exculti ad humani-

tatem, et mitigati fumus ; Imtmque ut appellantur, ita re vera

principia vitae cognovimus ; neque folum cum lastltla vlvendi ra-

tionem accepimus, fed etlam cum fpe mellore morlendi. Quld



LIBERSECUNDUS. 149

autem mihi difpllceat in nodurnis, poetae indicant comici. Qua

licentia Romae data, quidnam egiflet ille, qui in facrificium co-

gitatam libidinem intulit, quo ne imprudentiam quidem oculo-

rum adjici fas fuit ? Atticus. Tu vero iflam Romae legemrogato ; nobis nollras ne ademeris.

XV. Marcus. Ad noftra igitur revertor; quibus profedo dili-

gentiffime fanciendum eft, ut mulierum famam multorum oculis

lux clara cuftodiat, initienturque eo ritu Cereri, quo Romae initi-

antur. Quo in genere feveritatem majorum fenatus vetus audlo-

ritas de Bacchanalibus, et Confulum, exercitu adhibito, quaeftio

animadverfioque declarat. Atque omnia nodlurna, ne nos durio-

res forte videamur, in media Graecia Diagondas Thebanus lege

perpetua fufiiuht. Novos vero Deos, et in his colendis nodurnaspervigllationes fic Arifiophanes, facetifiimus poeta veteris comoe-

diae, vexat, ut apud eum Sabazius, et quidam alii Dii peregrini

judicati, e civltate ejiciantur. Pubhcus autem facerdos impru-

dentiam confilio expiatam metu liberetj audaciam in admittendis

religionibus fcedis damnet, atque impiam judicet.

Jam ludi publici, quoniam funt cavea circoque divifi, fint

ccrporum certationes, curfu, et pugilatione, ludlatione, curri-

culifque equorum ufque ad certam vid:oriam circo confi:itutis

cavea, cantu, voce ac fidibus et tibiis, dummodo ea moderata

fmt, ut lege praefcribitur. Afiêntior enim Platoni, nlhil tam facile

in animos teneros atque molles influere, quam varlos canendi

fonos : quorum dici vix potefi: quanta fit vis in utramque partem,

Namque et incitat languentes, et languefacit excitatos, et tum

remittit animos, tum contrahit : civitatumque hoc multarum in

Graecia interfuit, antiquum vocum fervare modum ; quarum mo-

res lapli ad mollitiem, pariter funt immutati cum cantibus, aut

hac dulcedine corruptelaque depravati, ut quidam putant ; aut,

cum feveritas eorum ob alia vitia cecidifi!et, tum fuit in auribus

animifque mutatis etiam huic mutationi locus. Quamobrem ille

quidem fapientifiimus Graecias vir, longeque dodlifilmus, valde

hanc labem veretur. Negat enim mutari pofiTe muficas leges fine

mutatione legum publicarum. Ego nec tam valde id timendum.



150 DELEGIBUSnec plane contemnendum puto. Illa quidem, quae folebant quon-

dam compleri feveritate jucunda Livianis et Naevianis modis

nunc, ut eadem exultent, cervices oculofque pariter cum modo-

rum flexionibus torqueant. Graviter olim ifta vindicabat vetus

illa Grsecia, longe providens, quam fenfun pernicies illapfa ci-

vium animos, malis ftudiis, malifque do(ftrinis repente totas civi-

tates everteret ; li quidem illa fevera Lacedsmon nervos juffit,

quod plures quam feptem haberet, in Timothei fidibus demi.

XVI. Deinceps in lege eft, ut de ritibus patriis colantur optl-

mi : de quo cum confulerent Athenienfes Apollinem Pythium,

quas potiffimum rehgiones tenerent ; oraculum editum eft, Eas,

quce effent in more majorum. Quo cum iterum venillent, majorum-

que morem dixiHent faepe efle mutatum, quaefiviflentque, quem

morem potiffimum fequerentur e variis ; refpondit, Optimum. Et

profed:o ita eft, ut id habendum fit antiquiffimum et Deo proxl-

mum, quod ftt optimum. Stipem fuftulimus, nifi eam, quam ad

paucos dies propriam Idseae Matris exceplmus : implet enim fu-

perftitione animos, et exhaurit domos. Sacrilego poena eft, ne-

que ei foli, qui facrum abftulerit, fed etiam ei, qui facro com-

mendatum -, quod et nunc multis fit In fanis. Alexander in Cili-

cia depofuiiTe apud Solos In delubro pecuniam dicitur ; et Athe-

nienfis Clifthenes Junoni Samiae, civis egregius, cum rebus

timeret fuis, filiarum dotes credidit. Sed jam de perjuriis : de

inceflis nihil fane hoc quidem loco difputandum eft.

Donis impii ne placare audeant Deos, Platonem audlant ; qui

vetat dubitare, qua fit mente futurus Deus, cum vlr nemo bo-

nus ab improbo fe donari velit. Diligentia votorum fatis in lege

di(5ta eft, ac votl fponfio, qua obHgamuT Deo. Poena vero viola-

tae rehgionls juftam recufationem non habet. Quid ego hic fce-

leratorum utar exempHs?quorum

funt plenai tragcediae.

Quaeanteoculos funt, ea potius attingantur. Etfi hasc commemoratlo, ve-

rôr, ne fupra hominis fortunam efie videatur -, tamen, quoniam

mihi fermo eft apud vos, nihil retlcebo ; vehmque hoc, quod lo-

<ûar, Diis immortalibus gratum potius videri, quam grave. * * *

XVIL Omnia tum perditorum civlum fcelere, difceffu meo.



LIBERSECUNDUS. 151

rcliglonum jura poUuta funt : vexati noftri Lares familiares : in

eorum fedibus exffidificatum templum Licentiae : pulfus a delubris

is, qui illa fervarat. Circumfpicite celeriter animo, (nihil enim at-

tinet quemquam nominari) qui fint rerum exitus confecuti. Nos,

qui illam cuflodem urbis, omnibus ereptis noftris rebus ac perdi-

tis, violari ab impiis paffi non fumus, eamque ex noftra domo ia

ipfius patris domum detulimus, judicia fenatus, Italiae, gentium

denique omnium, confervatas patriae confecuti fumus ; quo quid

accidere potuit homini praeclarius ? Quorum fcelere religiones tum

proilratEE afflidlaEque funt, partim ex illis diflra^fti ac diflipati ja-

cent : qui vero ex iis ct horum fcelerum principes fuerunt, et prae-

ter csteros in omni religione impii, non folum vita cruciati atque

dedecore, verum etiam fepultura ac juflis exfequiarum caruerunt.

QuiNTus. Equidem ifta agnofco, frater, et meritas Diis gra-

tias ago : fed nimis faspe fecus aliquanto videmus evadere. Mar-

Gus. Non enim, Quinte, redte exiftimamus, quae poena divina

fit j et opinionibus vulgi rapimur in errorem, nec vera cernimus.

Morte, aut dolore corporis, aut lu6lu animi, aut offenfione judi-

eii, hominum miferias ponderamus ; qua^ fateor humana effe, et

multis bonis viris accidiffe. Sceleris autem efl poena triflis ; et

praeter eos eventus, qui fequuntur, per fe ipfa maxima efl. Vidi-

mus eos,qui, nifi odifTent patriam,

nunquaminimici nobis fuif-

fent, ardentes cum cupiditate, tum metu, tum confcientia ; quid

agerent, modo timentes 3 vicifTim contemnentes religiones j ju-

dicia perrupta ab iifdem; corrupta hominum, non Deorum. Re-

primam jam, et non inlequar longius ; eoque minus, quo plus

poenarum habeo, quam petivi. Tantiim ponam, erui duplicem

poenam effe divinam, quod conflaret et ex vexandis virorum ani-

mis ; et ea fama mortuorum, ut eorum exitium et judicio vivo-

rum et gaudio comprobetur.

XVIII. ^gn autem ne confecrentur y Platoni prorfus aflentlor

qui, fi modo interpretari potuero, his fere verbis utitur. ** Terra

" igltur, ut focus domiciliorum, facra Deorum omnium eft. Quo-

*^ circa nequis iterum idem confecrato. Aurum autem et argen-

*< tum in urbibus et privatim, et in fanis invidiofa res efl. Tum



€(

X52 DELEGIBUS" ebur ex Inanl corpore extra(5l:um,haud fatls caftum donum Deo,

Jam ass atque ferrum, duelli inftrumenta, non fani. Ligneum

autem quod qui voluerit, uno e ligno dedicato, itemque lapi-

*'

deum,in delubris

communibus. Textile ne operolius, quam** mulieris opus menftruum. Color autem albus praecipue deco-

*' rus Deo eft tum in caeteris, tum maxime in textili. Tindta vero

" ablint, nili a bellicis infignibus. Diviniftima autem dona, aves et

** forma^ ab uno pidlore uno abfolutas die : itemque ca^tera hujus

** exempli dona funto." Haec illi placent : fed ego castera non tam

** reftridle prcefinio, vel hominum vitiis, vel fubfidiis temporum

vlclus. Terrce cultum fegniorem fufpicor fore, fi ad eam tuendam,

ferroque fubigendam, fuperftitionis aliquid accefTerlt.

Atticus. Habeo ifta. Nunc de facris perpetuis, et de Maniumjure reftat. Marcus. O miram memoriam, Pomponi, tuam ! at

mihi ifta exciderant. Atticus. Ita credo ; fed tamen hoc magis

eas res et meminl et expe<flo, quod et ad pontificium jus et ad

civile pertinent. Marcus. Vero; et apertiflima funt iftis de re-

bus et refponfa et fcripta multa -, et ego in hoc omni fermone

noftro, quod ad cunque legis genus me difputatlo noftra deduxe-

rit, traftabo, quoad potero, ejus ipfius generis jus civile noftrum;

fed ita, locus ipfe ut notus fit, ex quo ducatur quseque pars juris j

ut non difKcile lit, qui paulum modo ingenio poflit moveri, quae-.

cunque nova caufa confultatlove acclderit, ejus tenere jus, cum

fcias a quo fit caplte repetendum.

XIX. Sed jurifconfultl, five errorls objiclendi caufa, quo plura

et difiiciliora fcire videantur ; five, quod fimilius veri eft, ignora-

tione docendl, (nam non folum fcire ahquld, artls eft, fed quae-

dam ars etiam docendi) faspe, quod pofitum eft in una cognitio-

ne, id in infinlta difpartluntur : vehit in hoc ipfo genere, quam

magnum illud Scasvolas faclunt, Pontifices ambo, et iidem juris

peritifrimi ? Sffipe, inquit Publil fiHus, ex patre audivl, Pontlfi-

cem nemlnem bonum effe, nili qui jus clvile cognofTet. Totum-

iie ? quid ita ? quid enim ad Pontificem, de jure parietum, aut

aquarum, aut ullo omnino ? Ergo, quod cum religione conjunc-

tum eft; { id autem quantulum eft ? ) de facris, credo, de votls.



LIBERSECUNDUS. 153

de ferils, de fepulcrls, et li quid ejufmodl eft. Cur Igltur haec

tanta facimus, cum castera parva fint ? De facris autem, (quilocus

patet latlus) haec fit una fententia, ut conferventur femper, et de-

inceps familiis prodantur, et, ut in lege pofui, perpetiia (mifacra,

Hoc uno pofito, haec jura Pontificum audloritate confecuta

funt> ut, ne morte patrisfamiHas facrorum memoria occlderet, iis

efTent ea adjunda, ad quos ejufdem morte pecunia venerit. Hoc

uno pofito, quod efl ad cognitionem difciplinai fatls, Innume-

rabilia nafcuntur, quibus Implentur jurlfconfultorum libri. Quae-

runtur enim, qui adflringantur facris. Heredum caufa juftiflima

efl : nulla efl enim perfona, quae ad vlcem ejus, qul e vlta emi-

graverit, propius accedat. Deinde qui morte teftamentove ejus

tantumdem capiat, quantum omnes heredes. Id quoque ordineefl enim ad id, quod propofitum efl, accommodatum. Tertlo lo-

co, fi nemo fit heres, is, qui de bonis, quas ejus fuerint cum mo-

ritur, ufu ceperlt plurimum pof^dendo. Quarto, fi nemo fit qui

ullam rem ceperit ; de credltoribus ejus, qui plurimum fervet.

Extrema illa perfona efl, ut is, qui ei, qui mortuus fit, pecuniam

debuerit, nemlnique eam folverlt, perlnde habeatur, quafi eam

pecuniam ceperit.

XX. Haec nos a Scaevola dldiclmus ; non Ita defcrlpta ab anti-

quis. Nam illi quidem his verbls docebant, tribus modis facris

adftringi : haereditate; aut, fi majorem partem pecunlae caplatf

aut, fi major pars pecunlae legata efl, fi inde qulppiam ceperit.

Sed Pontificem fequamur.

Videtis igltur omnia pendere ex uno illo, quod Pontlfices pe-

cuniam facris conjungi volunt; iifdemque ferias et caeremonias

adfcribendas putant. Atque etiam dant hoc Scaevolae, quod efl

partitio : ut, fi in teflamento dedud:a, fcripta non fit, ipfique ml-

nus ceperint, quam omnibus heredibus relinquatur, facris ne al-

ligentur. In donatlone hoc iidem fecus interpretantur : et quodpaterfamilias in ejus donatione, qui in ipfius poteflate effet, ap-

probavit, ratum efl; quod eo infciente fad:um eft, fi id is non

approbat, ratum non efl.

HIs propofitis, quasfliunculse muhs nafcuntur; quas qui non

ToM. III. V



154 DE LEGIBUS

intelligat, fi ad caput referat, per fe ipfe facile perfpiciat. Veluti

fi minus quis cepifiet, ne facris alligaretur; ac poft de ejus here-

dibus aliquis exegiifet pro fua parte id, quod ab eo, cujus ipfe

heres effet, prastermifTum fuiifet ; eaque pecunia non minor ellet

fadta cum fuperiore exa(5tione, quam heredibus omnibus effet

relidla ; qui eam pecuniam exegilfet, folum line coheredibus,

facris alHgari. Quin etiam cavent, ut, cui plus legatum fit, quam

line reHgione capere liceat, is per aes et Hbram heredem tefta-

mentifolvat^ propterea quod eo loco res eft, ita foluta heredi-

tate, quafi ea pecunia legata non effet.

XXI. Hoc ego loco muhifque aHis quasro a vobis, Scsevolas,

Pontifices maximi, et homines, meo quidem judicio, acutiflimi,

quid fit, quod ad jus pontificium civile appetatis. CiviHs enim

juris fcientia pontificium quodam modo toHitis. Nam facra cum

pecunia, Pontificum audoritate, nuUa lege, conjundla funt. Ita-

que fi vos tantummodo Pontifices effetis, pontificaHs maneret

audtoritas : fed quod iidem juris civiHs eflis peritiflimi, hac fcien-

tia iHam eluditis. Placuit P. Scaevolse et Coruncanio, Pontifici-

bus maximis, itemque casteris, qui tantumdem caperet, quantum

omnes heredes, facris aHigari. Habeo jus pontificium. Quid

huc acceffit ex jure civiH ? Partitionis caput fcriptum caute, ut

centum nummi deducerentur. Inventa efl ratio, cur pecunia

facrorum moleflia Hberaretur. Quod fi hoc, qui teftamentum

faciebat, cavere noluiffet, admonet jurisconfultus hic quidem

ipfe Mucius, Pontifex idem, ut minus capiat, quam omnibus

heredibus relinquatur. Superiores dicebant, qui quid cepiffet,

adftringi. Rurfus facris Hberantur. Hoc vero nihil adpontificium

jus, et e medio efl jure civiH, ut per aes et Hbram hercdem tefla-

menti folvant, et eodem loco res fit, quafi ea pecunia legata non

effet, fi is, cui legatum efl, flipulatus eft idipfum, quod legatum

efl, ut ea pecunia ex ftipulatione debeatur, fitque ea non * * *

* * * do(ftum hominem fane, cujus fuit Accius perfamiHaris

fed menfem, credo, extremum anni, ut veteres Februarium, fic

hic Decembrem fequebatur. Hoftia autem maxima parentare,

pietate effe adjundtum putabat.




XXII. Jam tanta religlo efl fepulcrorum, ut extera facra et gen-

tem inferri fas negent effe; idque apud majores noflros A. Tor-

quatus in gente Popilia judlcavit. Nec vero tam denicales, quae a

nece appellata^ funt, quia refidentur mortui, quam cneterorum cx-

leftium quieti dies, ferice nominarentur, nifi majores eos, qui ex

hac vita migrafTent, in Deorum niimero effe voluiffent. Eas in eos

dies conferre jus, quibus neque ipfius, neque publicae feriae fmt

totaque hujus juris compofitio pontificalis magnam religionem

c^remoniamque declarat. Neque neceffe efl; edifferi a nobis, quae

iinis funefbe familia? -, quod genus facrificii Lare vervecibus iiatj

quemadmodum os rejedlum terras obtegatur -, quaeque in porca

cqntradia jura fint j quo tempore incipiat fepulcrum effe, et re-

ligione teneatur.

At mihi quidem antlquiffimum fepulturae genus id fuiffe vide-

tur, quo apud Xenophontem Cyrus utitur. Redditur enim terrae

corpus, et ita locatum ac fitum, quafi operimento matris obdu-

citur. Eodemque ritu in eo fepulcro, quod procul ad Fontis

aras, regem noflrum Numam conditum accepimus ; gcntemque

CorneUam ufque ad memoriam noflram hac fepuhura fcimus effe

ufam. C. Marii fitas rehquias apud Anienem diffipari jufTit Sylla

vidlor, acerbiore odio incitatus, quam fi tam fapiens fuiffet,

quam fuit vehemens. Quod haud fcio an timens fuo corpori pofTe

accidere, primus e patriciis CorneHis igni voluit cremari. Decla-

rat enim Ennius de Africano, Hk ejl illejitus. Vere : nam fiti di-

cuntur ii, qui conditi funt : nec tamen eorum ante fepulcrum

efl, quam jufla fadta, etcorpus incenfum eft. Et quod nunc com-

muniter in omnibus fepuhis penitus, humati dicuntur 3 id erat

proprium tum in iis, quos humus injedla contegeret : eumque

morem jus pontificale confirmat. Nam priufquam in eos injedta

gleba efl, locus ille, ubi crematum efl corpus, nihil habet reh-

gionis. Injedta gleba,

tumet ilhc humatus eft, et gleba vocatur

ac tum denique muka rehgiofa jura compledlitur. Itaque in eo,

qui in navi necatus, deinde in mare projecftus eflet, decrevit P.

Mucius, famiham puram, quod os fupra terram non extaret

porcam heredi effe contradtam, et habendas triduum ferias, et

V 2



156 DELEGIBUSporco foemina placulum pati : fi in mari mortuus elTet, eadem,

praeter piaculum et ferias.

XXIII. Atticus. Video, quae fmt in pontificio jure. Sedquae—

ro, quidnam lit in legibus. Marcus. Pauca fane, Tite, et, uti

arbitror, non ignota vobis. Sed ea non tam ad religionem fpeftant,

quam ad jus fepulcrorum. Hominem mortuumy inquit lex in xii

tabulis, in urbe nefepelitOt neve urito. Credo, vel propter ignis pe-

riculum. Quod autem addit, neve urito, indicat, non, qui uratur,

fepeliri, fed qui humetur. Atticus. Quid, qui poft xii in urbe

fepulti funt, clari viri ? Marcus. Credo, Tite, fuilTe, aut eos,

quibus hoc ante hanc legem virtutis caufa tributum eft, ut Pub-

licolae, ut Tuberto, quod eorum pofteri jure tenuerunt^ aut eos,.

ii qui hoc, ut C. Fabricius, virtutis caufa, foluti legibus, confe—

cuti funt. Sed in urbe fepehri lex vetat. Sic decretum a Pontifi-

cum collegio, non elTe jus in loco publico fieri fepulcrum. Noftis

extra portam ColHnam, aedem Honoris : et aram in eo loco fuilTe,

memoriae proditum eft. Ad eam cum lamina eflet inventa, et in

ea fcriptum, domina honoris; ea caufa fuit aedis hujus dedi-

candae. Sed, cum muha in eo loco fepulcra fuiffent, exarata funt.

Statuit enim collegium, locum pubhcum non potuiffe privata re-

Ilgione obhgari.

Jam caetera in xii mlnuendl fumptus lamentatlonefque fune-

ris, tranflata de Solonis fere leglbus. jFZ(?6'/>/«j-, inquit, nefacito.

Rogutn afcid ne polito. Noflls, quae fequuntur. Difcebamus enim

pueri xii, ut carmen neceffarium 3 quas jam nemo difcit. Exte-

tenuato igltur fumptu, tribus rlclnils, et vincuhs purpurae, et de-

cem tiblclnlbus, tolht etlam lamentatlonem. Mulieres genas ne

radunto, iteije lejfumfuneris ergo habento. Hoc veteres interpretes,

Sex. iEhus, L. Acihus, non fatis fe intehlgere dixerunt, fed fuf-

plcari vefllmentl ahquod genus funebris : L. iEhus lefTum, quafi

lugubrem ejulationem, ut vox ipfa fignificat : quod eb magis ju-

dico verum efife, quia lex Solonis id ipfum vetat. Haec laudabiha,

et locupletlbus fere cum plebe communia. Quod quidem maxi-

me e natura efl, tohi fortunae difcrlmen in morte.

XXIV. Caetera item funebria, quibus ludus augetur, Duodecim



LIBER SECUNDUS. 157

fuftulerunt. Hominij inquit, mortuo ne ojh legito, qiio pojl fiinm

faciat. Excipit bellicam peregrinamque mortem. Ha?c pra^terea

funt in legibus de undlura ;quibusytr^vy/V un5lura toUitur, om-

nifque circumpotatio. Quae et red:e tolluntur, neque tollerentur,

nifi fuiffent. Nefumptuofa refperfio, ne lo?igce coronce, nec acerrce

praetereantur. Illa jam fignificatio eft, laudis ornamenta ad mor-

tuos pertinere, quod coronam virtute partam, et ei, qui peperifTet,

et ejus parenti, fme fraude effe lex impofitam jubet. Credoque,

quod erat fadtitatum, ut uni plura fierent, led:ique plures flerne-

rentur ; id quoque ne fieret, lege fandlum efl. Qua in lege cum

effet, Neve aurum addito, quam humane excipit altera lex, ôi

auro defites vinBi efcunty af im cum illo fepelire iirerenje, fefraude

ejlo. Etfimul illud videtote, aliud habitum effe, fepelire, et urere.

Duas funt prseterea leges de fepulcris ; quarum ahera privato-

rum adificiis, akera ipfis fepulcris cavet. Nam quod rogum buf

tumve novujn vetat propiusfexaginta pedes adjici ades alienas, invito

domino-y incendium videtur arcere. Quod 2i\ittmforum, id efl,

veflibulum fepulcri, bufumve, ifucapi \tX.2X -, tueturjus fepulcro-

rum. Hsc habemus in Duodecim; fane fecundum naturam, qus

norma legis efl. Rehqua funt in more : funus ut indicatur, fi

quid hidorum -, dominufque funeris utatur accenfo atque Hdlori-

bus» Honoratorum virorum laudes in concione memorantor,eafque

etiam cantu ad tibici?iem profequuntor ; cui nomen Jienice : quo vo-

cabulo etiam Graeci cantus lugubres nominant.

XXV. QuiNTUs. Gaudeo noftra jura ad naturam accomodari;

majorumque fapientia admodum deledlor. Marcus. Sed credo,

Quinte,utcaeteri fumptus,fic etiam fepulcrorum, modum redlere-

quiri : quos enim ad fumptus progreffajam ifla res fit, in C. FiguU

fepulcro vides. Sed credo minimam ohm iflius rei fuifle cupidi-

tatem ; ahoquin muha exflarent exempla majorum. Noftra^ qui-

dem legis interpretes, quo capite jubentur fumptus et ludlumremovere a Deorum Manium jure, hoc intehigunt, in primis

fepulcrorum magnificentiam effe minuendam. Nec hsec a fapi-

entiflimis legum fcriptoribus negledla funt. Nam et Athenisjam

iile mos a Cecrope, ut aiunt, permanfit, hoc jus terra humandi 3.



158 DELEGIBUSquam cum proximi injecerant, obdudlaque terra erat, fruglbus

obferebatur, ut fmus et gremium quafi matris mortuo tribuere-

tur ; folum autem frugibus expiatum, ut vivis redderetur. Seque-

bantureoulce, quas inibant parentes coronati : apud quas de mor-

tui laude, cum quid veri erat, priedicatum ; nam mentiri nefas

habebatur : ac jufta confeda erant. Pofteaquam, ut fcribit Pha-

lereus, fumptuofa fieri funera et lamentabilia ccepiffent, Solonis

lege fublata funt: quam legem eifdem prope verbis noflri decem-

viri in undecimam tabulam conjecerunt. Nam de tribus riciniis,

et pleraque alia, Solonis funt -, de lamentis vero expreifa verbis

funt, Midieres genas ne raduntOt neve lejfumfuneris ergo habento.

XXVI. De fepulcris autem nihil efl apud Solonem amplius,

quam, Ne quis ea deleaty neve alienwn inferat-,

poenaque eft, Siquis

bujlum (nam id puto appellari Tvfi.Cov) aut monumentum, inquit, aut

columnam violarit, dejecerit, fregerit. Sed poft aliquanto, propter

has ampHtudines fepulcrorum, quas in Ceramico videmus, lege

fandium eil, ne quisfepulcrumfaceret operojius, quam quod decem

homines effecerint triduo. Neque id opere tedtorio exornari, nec

Hermas hos, quos vocant, Hcebat imponi ; nec de mortui laude,

nifi in pubUcis fepulturis ; nec ab aho, nifi qui pubHce ad eam

rem conftitutus effet, dici licebat. Sublata etiam erat celebritas

virorum ac muUerum, quo lamentatio minueretur:

habet enimlu(5lum concurfus hominum. Quocirca Pittacus omnino acce-

dere quemquam vetat in funus aUorum. Sed ait rurfus idem De-

metrius, increbruiffe eam funerum fepulcrorumque magnificen-

tiam, quse nunc fere Romae eflj quam confuetudinem lege mi-

nuit ipfe. Fuit enim hic vir, ut fcitis, non folum eruditiffimus,

fed etiam civis e repubUca maxime, tuendsque civitatis peritifTi-

mus. Ifle igitur fumptum minuit non folum poena, fed etiam

tempore : ante kicem enim jufTit eiferri. Sepulcris autem novis

finivit modum : nam fuper terra^ tumulum noluit quid flatui,

nifi columeUam tribus cubitis ne altiorem, aut menfam, aut la-

beUum : et huic procurationi certum magiftratum praefecerat.

XXVII. Ha^c igitur Athenienfes tui. Sed videamus Platonem,

qui jufca funerum rejicit ad interpretes reUgionum -, quem nos



LIBER SECUNDUS. 159

morem tenemus. De repiilcris autem dicit hasc. ** Vetat ex agro

** culto, eove, qui coli poffit, uUam partem fumi fepulcro : fed,

*' quae natura agri tantummodo efficere poffit, ut mortuorum

** corpora fine detrimento vivorum recipiat, ea potiffimum ut

** compleatur : quse autem terra fruges ferre, et, ut mater, cibos

*' fuppeditare poffit, eam ne quis nobis minuat, neve vivus, neve

" mortuus. Exftrui autem vetat fepulcrum altius, quam quod

** quinque diebus homines quinque abfolverint : nec e lapide

** excitari plus, nec imponi, quam quod capiat laudem mortui,

** incifam ne plus quatuor heroicis verfibus ; quos longos appellat

** Ennius." Habemus igitur hujus quoque audioritatem de fe~

pulcris fummi viri ^ a quo iterum funerum fumptus prEefinitur

ex ceniibus a minis quinque ufque ad minam. Deinceps dicit

eadem illa de immortalitate animorum, et reliqua poft mortem

tranquillitate bonorum, poenis impiorum.

Habetis igitur explicatum omnem, ut arbitror, rehgionis lo-

cum. QuiNTUS. Nos vero, frater, et copiofe quidem : {t^L perge

ad caetera. Marcus. Pergam equidem : et quoniam hbitum ell

vobis me ad haec impellere, hodierno fermone conficiam, fpero -,

hoc prasfertim die. Video enim Platonem idem feciffe, omnem-

que orationem ejus de legibus peroratam elfe uno asflivo die. Sic

igitur faciam, et dicam de magiflratibus. Id enim efl profedto,

quod conflituta rehgione rempubhcam contineat maxime. At-

Ticus. Tu vero dic, et iflam rationem, quam coepifli, tene.



[ i6o ]

D E

L E G I B U S,

LIBER TERTIUS.

I. l^ /Farcus. Sequar igitur, ut inftitui, divinum illum vi-

^"^1 rum, quem quadam admiratione commotus, faepius

fortafle laudo, quam necelTeeft. Atticus. Platonem

videlicet dicis. Marcus. Iftum ipfum, Attice. Atticus. Tuvero eum nec nimis valde unquam, nec nimis faepe, laudaveris.

Nam hoc mihi etiam noftri illi, qui neminem, nili fuum, laudari

voiunt, concedunt, ut eum arbitratu meo dihgam. Marcus.

Bene hercle faciunt. Quid enim ejft elegantia tua dignius ? cujus

et vita, et oratio confecuta mihi videtur difficillimam illam focie-

tatem gravitatis cum humanitate. Atticus. Sane gaudeo, quod

te interpellavi, quandoquidem tam praeclarum mihi dediftijudicii

tui teftimonium. Sed perge, ut coeperas. Marcus. Laudemus

igitur prius legem ipfam veris et propriis generis fui laudibus.

Atticus. Sane quidem, ficut de religionum lege fecifti.

Marcus. Videtis igitur, magiftratus hanc efle vim, ut prasfit,

praefcribatque redla, et utilia, et conjundta cum legibus. Ut

enim magiftratibus leges, ita populo prgefunt magiftratus, vere-

que dici poteft, magiftratum legem efle loquentem, legem au-

tem mutum magiftratum. Nihil porro tam aptum eft adjuscon-

ditionemque naturae, (quod cum dico, legem a me dici, intelHgi

volo) quam imperium -, fme quo nec domus ulla, nec civitas,

nec gens, nec hominum univerfum genus ftare, nec rerum na-

tura omnis, nec ipfe mundus poteft. Nam et hic Deo paret, et

huic obediunt maria terraeque, et hominum vita juflis fupremae

legis obtemperat.

JI, Atque, ut ad hasc citeriora veniam, et notiora nobis ; omnes



L I B E R T E R T I U S. i6i

antiqujE gentes regibus quondam paruerunt. Quod gcnus imperii

primum ad homines juftiffimos et fapientiffimos deferebatur, id-

que in republica noftra maxime valuit, quoad ei regalis potellas

praefuit. Deinde etiam deinceps pofteris prodebatur -, quod et in

his etiam, qui nunc regnant, manet. Quibus autem regia poteftas

non placuit, non ii nemini, fed non femper uni, parere volue-

runt. Nos autem, quoniam leges damus hberis popuHs ; quaeque

de optima repubhca fentiremus, in fex hbris ante diximus j ac-

commodabimus hoc tempore leges ad ihum, quem probamus,

civitatis ftatum.

Magiflratibus igitur opus efl ; fme quorum prudentia ac dih-

gentia efie civitas non potefl ; quorum defcriptione omnis rei-

pubhcse moderatio continetur. Neque folum iis praefcribendus

efl imperandi, fed etiam civibus obtemperandi, modus. Nam et

qui bene imperat, paruerit ahquando neceffe eft ; et qui modefle

paret, videtur, qui ahquando imperet, dignus effe. Itaque opor-

tet et eum, qui paret, fperare fe ahquo tempore imperaturum ;

et ihum, qui imperat, cogitare, brevi tempore fibi effe paren-

dum. Nec vero folum ut obtemperent obediantque magiftratibus,

fed etiam ut eos colant dihgantque, praefcribimus, ut Charondas

in fuis facit legibus. Nofler vero Plato Titanum e genere ftatuit

eos, qui, ut ihi caeleflibus, fic hi adverfentur magiflratibus. Quae

cum ita fint, ad ipfas jam leges veniamus, fi placet. Atticus.

Mihi vero et iflud, et ordo ifle rerum placet.

III. M.ARCI! s. jfujla mpena/unto; iifque cives modeflet acjine

recufatione parento. Magiftratus nec obedientem et fioxium civem

multdy vinculisy verberibufve coerceto ; ni par, majorve poteftasy po-

pulufve prohibefjit ; ad quos provocatio efto. Cum magiftratusjudi-

cajjit inrogafitve ; per populum multce, pcencey certatio efto. Mihtice

ab eoy qui imperabit, provocatio ne efto ; quodque is, qui bellum geret,

imperaftit, jus ratumque efto. Minores magiftratus, parttti juris,

plures in pkrafunto. Militia, quibus jufti erunt, imperantOy eorum-

que tribunifunto. Domi pecuniam publicam cuftodiunto : vinculafon-

tiumfervanto : capitalia vindicanto : ces, argentum, aurumve publice

T o M. III. X



i62 DELEGIBUSfignanto : Utes contradias jiidicanto : qîtodcunque fenatiis creverity

agunto.

Suntoque cediles curatores urbisy annona, ludorumque folennium :

ollifque ad honoris amplioris gradum is primus adfcenfus ejlo.

Cenfores popidi cevitates, foboksy familias, pecuniafque cenffito :

urbis templa, vias, aquas, cerarium, ijeBigalia tuento : popidique

partes in tribus difribuunto : exin pecuniasy avitates; ordines par~

tiunto : equitum peditumque prolem defcribunto : ccelibes effe prohi-

bento : mores popidi regunto : probrum infe?2atu ne relinquunto : bini

funto : magifratum quinquennium habento : reliqui magifiratus an^

nuifunto : eaque potefasfemper efo.

'Juris difceptator, qiii privatajudicet, judicarive jubeat, Prcetor

efo. Isjuris civilts cufos efo . Huic potefate pari, quotcunquefena^

tus creverit popuhfve juferit, tot funto.

Regio imperio duo fu7ito : iique prceeundo, judicando, confulendo

Prcetores, 'Judices, Confules appellantor. Militii^fummum jus ha~

bento, neminiparento. OlUsfalus populifiprema lex efo. Eu?idef?i

?nagifratum, ni interfuerint decem anni, nequis capito. JEvitatera

an?iali legefervanto. Af quando duellum gravius, difordiceve civiuni

efcu?it, cenus, ne amplius fex menfes, ffenatus creverit, ide?n juris,

quod duo Confules, te?ieto -, ifque ave f?iifrd diSlus, populi ?nagijier

efo. Equitem cunque qui regat habeto pari jure cum eo, quicunque

eritjuris difceptator. Af quando Confdis ef, ?nagiferve populi-,

reliqui magifratus nefunto.

Aufpicia patru?nfunto -, ollique exfe produ?ito, qui co?nitiatu creare

Confules rtte pofjint. Imperia, potefates, legatio?ies, cumfe?iatus cre^

verit populufve jufferit, ex urbe exeimto ; duella jufa jufle gerunto :

fociis parcunto : fe etfervos continento : populifui gloriam auge?ito :

domum cum laude redeunto : rei fucs ergo ne quis legatus eflo. Plebes

quos pro fe contra vitn, auxilii ergo, deccm creafit, tribuni ejus

Jlinto -yquodque ii prohibejflnt, quodque plebem rogafjiyit, ratiim cjlo

-,

fa?i5tique fimto : neve plebe?n orbam tribimis reli?iquimto. Om?2es

magijiratus aifpiciumjudiciu?nque habe?ito -, ex quoisfe?iatus eflo. Ejus

decreta ratafunto. Afl ni potcflas par majorve prohibejflt, fnatus

confulta perjcriptafervanto. Is ordo vitio vacato : cceteris Jpecimen



L I B E R T E R T I U S. 163

efio. Creatlo ??iagijiratuumy jiidida, popiiliju/Jliy vetita, cumfuffragio

coiijcifcentur, optimatibus nota, plebi liberafunto.

IV. Atfi quid erit, quod extra magifratus ca^ratore oefusfit, qui

cceret populus creato, eiquejus coerandi dato.

Cumpopido

patribufqueagendijus efo ConfuU, Pratori, magifro populi cquitumque, eique,

quem produnt patres Confulum rogandorum ergo : tribunifque, quos

Jibi plebes rogajjit, jus efo cum patribus agendi : iidem, ad plebem,

quod cejus erit,Jerw%to, ^ce cum populo, quaque in patribus age?i~

ij^r, modicajunto.

Senatori, qui nec aderit, aut cauja, aut culpa efo. LocoJenator

€t modo orato ; caifas populi te?ieto. Vis in populo abefo. Par ?na-

jorve potefas plus vakto. AJi qui turbajjitur in agendo,Jraus aBoris

ef. hitercejjor rei ??mla,jalutaris civis cjio. î agent, aifpiciaJer-

vanto : auguri publicoparento : pro?nulgata propofta, i?i cerario cog-

nita, agu?ito : nec plus, quam deji?igulis rebusjemel conjulunto : re??i

populum doce?2to : doceri a magijlratibus privatijque pntiunto. Pri-

vilegia ne irroga?ito. De capite civis, ?iijiper maxi?num co???itiatu??i,

ollojque, quos Cenjores in partibus popidi locajjint, ?ieJerunto : do?iu??i

ne capiu?ito, ?iec danto, neve petenda, neve gerenda, neve geftapotej-

tate. ôd quis earu?n reru?n migrajjit, ?ioxice pcena par efo. Ce?i-

Jorisfide legem cufiodiunto. Privati ad eos aSla rejerunto : nec eo

magis lege liberijunto.

V, Lex recitata efl. Difce rem, et tabellam j ubebo dari. Quin-

T u s . Quam brevi, frater, in confpedtu pofita eft a te omnium

magiflratuum defcriptio : fed ea pene noftrae civitatis -, etfi a te

paulum allatum eft novi, Marcus. Re^ftiffime, Quinte, animad-

vertis. Hsc efl enim, quam Scipio laudat in libris, et quam

maxime probat temperationem reipublicze ; quae effici non po-

tuiffet, nifi tali defcriptione magiftratuum. Nam fic habetote, ma-

giftratibus, iifque, qui priefint, contineri rempublicam, et ex eo-

rum compofitione, quod cujufque reipublicse genus fit, intelligi.

Qua^ res cum fapientifiime moderatifTimeque conflituta effet a

majoribus noflris, nihil habui, fane non multum, quod putarem

novandum in legibus.

Atticus. Reddes igitur nobis, ut in religionis lege fecifli

X 2



i64 DELEGIBUSadmonltu et rogatu meo, fic de magiftratibus, ut difputcs, qulbus

de caufis maxime placeat ifta defcriptio. Marc. Faciam, Attice,

ut vis; et locum iftum totum, ut a doftiffimis Graciae quaefitum

ct difputatum eft, explicabo -, et, utinftitul, noftra jura attlngam.

Atticus. Iflud maxime expedlo difTerendl genus. Marcus.

Atqui pleraque funt difta in illis libris, cum de optima republica

quareretur. Sed hujus loci de magiflratibus funt propria quaedam

a Theophraflo primum, deinde a Dione Stoico quaefita fubtiUus.

VI. Atticus. Aln tandem? etlam a Stolcis ifla trad:ata funt

Marcus. Non fane, nifi ab eo, quem modo nominavi, et poftea

a magno homine, et in prlmis erudito, Panaetio. Nam veteres

verbo tenus, acute illi quidem, fed non ad huncufum popularem

atque civilem, de repubhca dlfferebant. Ab hac famlHa magls

ifla manarunt, Platone princlpe. Pofl Arifloteles illuflravit om-

nem hunc civilem in difputando locum, HeracHdefque Ponti-

cus, profedlus ab eodem Platone. Theophraflus vero inflitutus

ab Ariftotele, habltavit, ut fcitis, In eo genere rerum : ab eodem-

que Ariflotele dodtus Dicaearchus, huic rationi ftudioque non

defuit. Pofl a Theophraflo Phalereus iUe Demetrius, de quo feci

fupra mentlonem, mirablHter dod:rinam ex umbracuHs erudito-

rum otioque, non modo in folem atque in pulverem, fed in

ipfum difcrimen aciemque produxit. Nam et mediocriter do(ftos

magnos in repubHca viros, et do6liffimos homines non nimls in

repubHca verfatos, multos commemorare pofTumus. Qui vero

utraque re exceUeret, ut et dodcnnx ftudiis et regenda civitate

princeps effet, quis facile, praster hunc, inveniri poteft ?

VII. Atticus. Puto pofTe, et quidem aHquem de tribus nobis.

Sed perge, ut coeperas. Marcus. Qusefitum igitur ab IHis efl,

placeretne unum in civitate effe magiflratum, cui reHqui pare-

rent; quod, exa(flis regibus, InteHigo placuifTe noflris majoribus.

Sed quoniam regale civitatis genus, probatum quondam, poflea

non tam regni, quam regis vitiis, repudiatum efl ; nomen tan-

tum videbitur regis repudiatum, res manebit, fi unus omnibus

reHquis magiflratibus imperabit. Quare nec Ephori Lacedae-

mone fine caufa a Theopompo oppofiti regibus, nec apud nos




Confulibus tribunl. Nam illud quidem ipfum, quod in jure po-

fitum eft, habet Conful, ut ei reliqui magiftratus omnes pareant,

excepto Tribuno, qui pofl extitit, ne id, quod fuerat, eflet : hoc

enim primum minuit confulare jus, quod extitit ipfe,qui eo non

teneretur ; deinde quod attulit auxilium reliquis non modo ma-

giftratibus, fed etiam privatis, Confuli non parentibus.

QuiNTUs. Magnum dicis malum. Nam, ifta poteftate nata,

gravitas optimatium cecidit, convaluitque jus muhitudinis.

Marcus. Non efl ita, Quinte : non enim jus illud folum fuper-

bius populo, fed volentius videri neceffe eratjquo pofleaquam

modica et fapiens temperatio acceflit, converfa lex in omnes

eft * * *.

VIII.

Domumcum laude redeunto. Nihil enim, prster laudem,

bonis atque innocentibus, neque ex hoflibus, neque a fociis re-

portandum. Jam illud apertum profedlo efl, nihil effe turpius,

quam quemquam legari nifi reipubUciE caufa. Omitto quemad-

modum ifli fe gerant atque gefferint, qui legatione haereditates,

aut fyngraphas fuas perfequuntur. In hominibus efl hoc fortaffe

vitium. Sed quaero, quid reapfe fit turpius, quam fine procura-

tione fenator legatus, fine mandatis, fme ullo reipubhcas munere ?

Quod quidem genus legationis ego Conful, quanquam ad commo-

dum fenatus pertinere videatur, tamen approbante fenatu frequen-tifiimo, nifi mihi levifHmus tribunus plebis tum intercefTifTet, fuf-

tuhffem : tamen minui tempus, et, quod erat infinitum, annuum

feci. Ita turpitudo manet, diuturnitate fublata. Sed jam, fi pla-

cet, de provinciis decedatur, in urbemque redeatur. Atticus.

Nobis vero placet j fed iis, qui in provinciis funt, minime placet.

Marcus. At vero, Tite, fi pareant his legibus, nihil erit hls

urbe, nihil domo fua, dulcius ; nec laboriofius moleftiufque pro-

vincia. Sed fequitur lex, quae fancit eam tribunorum plebis po-

teflatem, quse in repubhca noflra ; de qua differi nihil neceffe

efl. QuiNTUs. At mehercule ego, frater, quaero, de ifta poteflate

quid fentias. Nam mihi quidem peftifera videtur, quippe quaj

in feditione, et ad feditionem nata fit : cujus primum ortum fi

recordari volumus, inter arma civium, et occupatis, et obfeflis




urbis locls, procreatum videmus. Deinde cum elTet clto ablega-

tus, tanquam ex xii tabulis, infignis ad deformitatem puer, brevi

tempore recreatus, multoque tetrior et fasdior natus eft.

IX. Quem enim ille non edidit ? qui primiim, ut impio dig-

num fuit, patribus omnem honorem eripuit^ omnia infima fum-

mis paria fecit, turbavit, mifcuit : cum afflixiffet principum

gravitatem, nunquam tamen conquievit. Atque ut C. Flaminium,

atque ea, quae jam prifca funt, relinquam ; quid juris bonis viris

Tib. Gracchi tribunatus rehquit ? etfi quinquennio ante, D. Bru-

tum et P. Scipionem Confules, (quos et quantos viros !) homo

omnium infimus et fordidiffimus, tribunus plebis, C. Curiatius in

vincula conjecit ; quod ante fadlum non erat. C. vero Gracchus

runis et iis ficis, quas ipfe fe projecifie in forum dixit, quibus di-

gladiarentur inter fe cives, nonne omnem reipubhca^ flatum per-

mutavit ? Quid jam de Saturnini fupplicio, reHquifque dicam ?

quos ne depellere quidem a fe fme ferro potuit refpubhca ?

Cur autem aut vetera, aut aUena proferamus potius, quam et

noflra, et recentia ? Quis unquam tam audax, tam inimicus no-

his fuiffet, ut cogitaret unquam de flatu noflro labefad:ando, nifi

mucronem aliquem tribunitium exacuiffet in nos ? quem cum

horaines fcelerati ac perditi, non modo uUa in domo, fed nulla

in gente reperirent, gentes fibi in tenebris reipubHcas perturban-das putaverunt. Quod nobis quidem egregium, et ad immorta-

Htatem memoria^ gloriofum, neminem in nos mercede uHa tribu-

num potuiffe reperiri, nifi cui ne efi!e quidem HcuifTet tribuno.

Sed iHe quas flrages edidit ? eas videHcet, quas fine ratione, ac

fine uHa fpe bona furor edere potuit impursB beHuas, multorum

inflammatus furoribus. Quamobrem in ifla quidem re vehemen-

ter SyHam probo, qui tribunis plebis fua lege injuriae faciendas

potefiatem ademerit, auxiHi ferendi reHquerit : Pompeiumque

nofcrum C2:;teris rebus omnibus, femper ampHffimis fummifqueeffero laudibus ; de tribunitia potefi:ate taceo. Nec enim repre-

jiendere Hbet, nec laudare pofiiim.

X. Marcus. Vitia quidem tribunatus praeclare, Quinte, per-

ipicis. Sed eft iniqua in omni re accufanda^ prastermifTis bonis.




malomm enumeratio, vitiorumque feledtio. Nam iflo quidem

modo vel confulatus vituperio eft, fi Confulum, quos emumerare

nolo, peccata collegeris. Ego enim fateor in ifla ipfa poteftate

inelfe

quiddammali : fed bonum, quod eft qusefitum in ea, line

ifto malo non haberemus. Nimia poteflas eft tribunorum plebis

quis negat ? fed vis populi multo faevior multoque vehementior,

quae, ducem quod habet, interdum lenior eft, quam fi nullum ha-

beret. Dux enim fuo periculo progredi cogitat j populi impetus

periculi rationem fui non habet. At aUquando incenditur, Et

quidem fa^pe fedatur. Quod enim eft tam defperatum collc-

gium, iri quo nemo e decem fana mente lit ? Quin per ipfum

Tib. Gracchum non folum nedtus, fed etiam fublatus intercelTor

fuerat. Quid enim ilkid ahud percuHt, nifi quod poteftatem in-

tercedendi collegas abrogavit ? Sed tu fapientiam majorum in

hoc vide. Conceffa plebi a patribus ifta poteftate arma cecide-

runt ; reftind:a feditio eft : inventum eft temperamentum, quo

tenuiores cum principibus aequari fe putarint ; in quo uno fuit

civitatis falus. At duo Gracchi fuerunt. Et praeter eos quamvis

enumeres muhos Hcet, cum deni creantur : nullos in omni me-

moria reperies perniciofos tribunos ; leves, etiam non bonos for-

taife plures. Invidia quidem fummus ordo caret : plebes de fuo

jure periculofas contentiones nullas facit. Quamobrem aut exi-

gendi reges non fuerunt; aut plebi re, non verbo, danda Hbertas:

quae tamen fic data eft, ut multis prseclariflimis addiceretur, ut

audioritati principum cederet.

XI. Noftra autem caufa, quae, optime et dulciffime frater, in-

cidit in tribunitiam poteftatem, nihil habuit contentionis cum

tribunatu. Non enim plebs incitata noftris rebus invidit ; fed

vincula foluta funt, et fervitla incitata, adjundo terrore etiam

miHtari. Neque nobis cum iUa tum pefte certamen fuit, fed cum

graviiTimo reipubHcze tempore ; cui fi non cefTiffem, non diutur-

num beneficii mei patria frudtum tuHffet. Atque hoc rei exitus

indicavit. Quis enim non modo Hber, fed etiam fervus Hbertate

dignus fuit, cui noflra falus cara non effet .?

Quod fi is cafus fuiffet rerum., quas pro falute reipubHcac



i68 DELEGIBUSgeffimys, ut non omnibuG gratus eiTet ; et fi nos multltudinis vis

furentis inflammata invidia pepuliflet ; fi tribunus aliquis in me

populum, iicut Gracchus in Laenatem, Saturninus in Metellum,

incitafTet ; ferremus, 6 Quinte frater, confolarenturque nos nontam philofophi, qui Athenis fuerunt, qui hoc facere debent,

quam clarifTimi viri, qui illa urbe pulfi, carere ingrata civitate,

quam manere in improba, maluerunt. Pompeium vero qubd una

ifla in re non ita valde probas, vix fatis mihi illud videris atten-

dere, non folum ei, quid effet optimum, videndum fuiffe, fed

etiam quid neceffarium. Senfit enim deberi non poffe huic civi-

tati illam poteflatem. Quippe quam tantopere populus nofler

ignotam expetiflet, qui poffet carere cognita ? Sapientis autem

civis fuit, caufam nec perniciofam, et ita popularem ut non pof-

fet obfifti, perniciofe populari civi non relinquere. Scis folere,

frater, inhujufmodi fermone, ut tranfiri alio pofiit, ad modum,

dici.

XIL Atticus. Prorfus ita efl. Quintus. Haud equidem

aflentior : tu tamen ad reHqua pergas vehm. Marcus. Perfeve-

ras tu quidem, et in tua vetere fententia permanes, Quintus.

Nunc mehercule. Atticus. Ego fane a Quinto noflro diffentio.

Sed ea, qux reflant, audiamus. Marcus. Deinceps igitur om-

nibus magiftratibus aufpicia et judicia dantur : judicia, ut effet

populi poteflas, ad quam provocaretur 3 aufpicia, ut multos in-

utiles comitiatus, probabiles impedirent morjE : fspe enim populi

impetum injuflum aufpiciis Dii immortales reprefferunt. Ex his

autem, qui magiftratum ceperunt, quod fenatus efiicitur, popu-

larem fane neminem in fummum locum, nifi per populum, ve-

nire, fublata cooptatione cenforia. Sed prasfto efl hujus vitii tem-

peratio, quod fenatus lege noftra confirmatur audioritas.

Sequitur enim : EJus decreta ratafunto. Nam ita fe res habet,

ut, fi fenatus dominus fit pubHci concihi, quodque is creverit,

defendant omnes ; et, fi omnes rehqui principis ordinis confilio

rempubHcam gubernari vehnt, poffit, ex temperatione juris, cum

poteflas in populo, audoritas in fenatu fit, teneri ille moderatus

et concors civitatis flatus, praefertim fi proximas legi parebitur.




Nam proximum eft, Is ordo 'vitio careto : cceteris fpecimen ejio.

QuiNTUS. Praeclara vero, frater, ifla lex eft, et late patet, ut vi-

tio careat ordo, et Cenforem qucerat interpretem. Atticus. IUe

vero, etli tuus totus eft ordo, gratiflimamque memoriam retinet

confulatus tui, pace tua dixerim, non modo Cenfores, fed etiam

judices omnes, poteft defatigare.

XIII. Marcus. Omitte ifta, Attice. Non enim de hoc fenatu,

nec his de hominibus, qui nunc funt, fed de futuris, fi qui forte

his legibus parere voluerint, haec habetur oratio. Nam, cum omni

vitio carere lex jubeat, ne veniet quidem in eum ordinem quif-

quam vitii particeps. Id autem difficile fadiu eft, nifi educatione

quadam et difciplina ; de qua dicemus aliquid fortafte, fi quid

fuerit loci, aut temporis. Atticus. Locus certe non deerit,

quoniam tenes ordinem legum ; tempus vero largitur longitudo

diei. Ego autem, etiamli praeterieris, repetam a te iftum'de edu-

catione et de difcipHna locum. Marcus. Tu vero et iftum, iVt-

tice, et fi quem alium prseterii.

Cceteris fpecimen efio. Quod 11 eft, tenemus omnia. Ut enim

cupiditatibus principum et vitiis inlici folet tota civitas ; fic

emendari et corrigi continentia. Vir magnus et nobis omnibus

amicus, L. LucuUus, ferebatur quam commodiftime refpon-

difte, cum eflet objedta magnificentia villse Tufculanae, duo fe

habere vicinos ; fuperiorem, equitem Romanum ; inferiorem,

libertinum : quorum cum efl"ent magnificae villae, concedi fibi

oportere, quod iis, qui inferioris ordinis effent, liceret. Non

vides, Luculle, a te id ipfum natum, ut illi cuperent ? quibus id,

fi tu non faceres, non liceret. Quis enim ferret iftos, cum videret

eorum villas fignis et tabulis refertas, partim publicis, partim

etiam facris et religiofis ? quis non frangeret eorum libidines,

nifi illi ipfi, qui eas frangere deberent, eifdem tenerentur ?

XIV. Nec enim tantum mali eft peccare principes, (quanquam

eft magnum hoc per fe ipfum malum) quantum illud, quod per-

multi imitatores principum exiftunt. Nam Hcet videre, fi velis

replicare memoriam temporum, qualefcunque fummi civitatis viri

ToM. IIL Y




fuerint, talem civitatem fuilTe ;qucecunque mutatio morum in

principibusextiterit,eandem in populo fecutam. Idque haud pau-

lo eft verius, quam quod Platoni noilro placet, qui mulicorum

cantibus ait mutatis, mutari civitatum ftatus. Ego autem, nobi-

lium vita vicfluque mutato, mores mutari civitatum puto. Quo

perniciofius de republica merentur vitiofi principes, quod non

folum vitia concipiunt ipfi, fed ea infundunt in civitatem; neque

folum obfunt, quod ipfi corrumpuntur, fed etiam quod corrum-

punt, plufque exemplo, quam peccato, nocent. Atque haec lex

dilatata in ordinem cundlum, coanguflari etiam potefl. Pauci

enim, atque admodum pauci, honore et gloria amplificati, vel

corrumpere mores civitatis, vel corrigere pofTunt. Sed haec et

nunc fatis, et in illis Hbris trad:ata funt diligentius. Quare ad re-

liqua veniamus.

Proximum autem efl de fufFragils j quae jubeo nota effe opti-

matibusj populo libera, Atticus. Ita mehercule attendi, nec fa-

tis intellexi, quid fibi lex, aut quid verba ifla velint.

XV. Marcus. Dicam, Tite, et verfabor in re difficili, ac mul-

tum et faepe quaefita; fuffragia in magiflratu mandando, aut reo

judicando, aut lege aut rogatione fcifcenda, clam, an palam ferre,

melius effet. Atticus. An etiam id dubium efl ? Quintus.

Vereor, ne a te rurfus diffentiam. Marcus. Non facies, Quinte :

nam ego in ifta fum fententia, qua te fuiffe femper fcio, nihil ut

fuerit in fuffragiis voce mehus j fed, obtineri an pofHt, videndum

efl. Quintus. Frater, bona tua venia dixerim, ifla fententia

maxime et falHt imperitos, et obefl fa^piflime reipubhcae, cum

ahquid verum et redlum effe dicitur, fed obtineri, id efl, obfifli

poffe populo, negatur. Primum enim obfiflitur, cum agitur fe-

vere ; deinde vi opprimi in bona caufa, eft mehus, quam malae

cedere. Quis autem non fentit, auftoritatem

omnemoptimatium

tabellariam legem abfluhffe ? quam popuhis hber nunquam defi-

deravit; idem, oppreffus dominatu ac potentia principum, fiagi-

tavit. Itaque graviora judicia de potentifhmis hominibus extant

voces, q«am tabeH^. Quamobrem fuffragandi nimia hbido in

non bonis caufis eripienda fuit potentibus, non latebra danda



LIBER TERTIUS. 171

populo, In qua, bonis ignorantibus quid quifque fentiret, tabella

vitiofum occultaret fufFragium.

XVI. Itaque ifti rationi neque lator quifquam efl inventus, nec

audlor umquam bonus. Sunt enim quatuor leges tabellariae : qua-

rum prima de magiflratibus mandandis ; ea eft Gabinia, lata ab

homine ignoto et fordido. Secuta biennio poil Caflia eft, de po-

pulijudicio. Ea a nobili homine lata efl, L. Caflio, fed, pacc

familias dixerim, diflidente a bonis, atque omni rumufculos po-

pulares ratione aucupante. Carbonis efl tertia de jubendis legibus

ac vetandis, feditiofi atque improbi civis ; cui ne reditus quidem

ad bonos fahitem a bonis potuit afFerre.

Uno in genere rehnqui videbatur vocis fufFragium, quod ipfe

CafTius exceperat, perduelHonis. Dedit huicquoque

judicio

Caehus tabellam, docuitque, quoad vixit, fe, ut opprimeret C.

PopiHum, nocuifle et reipubUcae. Et avus quidem nofler fingu-

lari virtute in hoc municipio, quoad vixit, reflitit Marco Gra-

tidio, cujus in matrimonio fororem, aviam noflram, habebat,

ferenti legem tabellariam, Excitabat enim fiud:us in fimpulo, ut

dicitur, Gratidius, quos poft filius ejus Marius in JEgxo excita-

vit mari. Ac noflro quidem avo, cum res effet ad fe delata,

Scaurus Conful, Utmam, inquit, Marce CicerOy ijlo animo atque

virtute in fumma republica nobifcum verfariy quam in municipali

maluijfes ! Quamobrem, quoniam non recognofcimus nunc leges

populi Romani, fed aut repetimus ereptas, aut novas fcribimus

non quid ab hoc populo obtineri pofTit, fed quid optimum fit,

tibi dicendum puto. Nam Cafliae legis culpam Scipio tuus fufti-

net, quo audtore lata effe dicitur. Tu, fi tabellariam tuleris, ipfe

praeflabis. Nec enim mihi placet, nec Attico noflro, quantum e

vuhu ejus intelUgo.

XVII. Atticus. Mihi vero nihil unquam populare placuit;

eamque optimam rempubhcam effe duco, quam hic Conful

conftituerat, quae fit in poteftatem optimorum. Marcus. Vos

demum, ut video, legem antiquaflis fine tabella. Sed ego, etfi

fatis dixit pro fe in illis Hbris Scipio, tamen libertatem iflam

largior populo, ut et aucftoritate valeant, et utantur bonis. Sic

Y 2



172 DELEGIBUSenim a me recltata lex eft de fufFraglis. Optimatibus nota, plebi

liberafunto. Qu« lex hanc fententiam continet, ut omnes leges

tolleret, qu« poftea lata? funt, quae tegunt omni ratione fuffragi-

um, ne quis infpiciat tabellam, ne roget, ne appeliet.

Pontes etiam lex Maria fecit anguftos. Quae fi oppolita funt

ambitiofis, ut funt fere, non reprehendo : fin valuerint tantum

leges, ut ne lint ambitus ; habeat fane populus tabellam, quafi

vindicem libertatis, dummodo hffic optimo cuique et gravifBmo

civi oflendatur, ultroque offeratur, uti in eo fit ipfo libertas, in

quo populo poteftas honefle bonis gratificandi datur. Eoque

nunc fit illud, quod a te modo, Quinte, didtum efl, ut minus

multos tabella condemnet, quam folebat vox, quia populo licere

fatis efl. Hoc retento, reliqua voluntas audloritati, aut gratiê

traditur. Itaque, ut omittam largitione corrupta fufFragia, non

vides, fi quando ambitus fileat, quaeri in fuffragiis, quid optimi

viri fentiant ? Quamobrem lege noflra libertatis fpecies datur,,

bonorum au6toritas retinetur, contentionis caufa tollitur.

XVIII. Deinde fequitur, quibus jus fit cum populo agendi,

aut cum fenatu : gravis, et, ut arbitror, praeclara lex^ ^ce cum

populo, quceque in patribus agentur, modica funto -, id efl, modefla

atque fedata. Adlor enim moderatur, et fingit non modo mentem

ac voluntates, fed pene vultus eorum, apud quos agit ; quod eft

in fenatu non difiicile : efl enim fenator is, cujus non ad audito-

rem referatur animus, fed qui per fe ipfe fpedari velit. Huic jufTa

tria funt : ut adfit; nam gravitatem res habet, cum frequens ordo

efl : ut loco dicat, id efl:, rogatus : ut modo, ne fit infinitus ; nam

brevitas non modo fenatoris, fed etiam oratoris, magna laus efl in

fententia. Nec efl unquam longa oratione utendum ; nifi, aut

peccante fenatu, quod fit ambitione fctpifTime, nullo magiflratu

adjuvante, tolli diem utile efl ; aut cum tanta caufa efl:, ut opus

fit oratoris copia vel ad hortandum, vel ad docendum : quorum

generum in utroque magnus nofler Cato efl.

Quodque addit, Caufas populi teneto, efl fenatori neceffarium

noffe rempublicam 3 idque late patet : quid habeat militum, quid

valeat aerario, quos focios refpublica habeat, quos amicos, quos



L I B E R T E R T I U S.17J

flipendiarlos, qua quifque fit lege, conditione, foedere : tenere

confuetudinem decernendi, nolTe exempla majorum. Videtis jam,

genus hoc omne fcientis, diligentiae, memoriae elfe, fine quo pa-

ratus effe fenator nullo padto poteft.

Deinceps funt cum populo adliones ; in quibus primum et

maximum, Fis abejlo. Nihil efl enim exitiofms civitatibus, nihil

tam contrarium juri et legibus, nihil minus civile et humanum,

quam, compofita et conftituta republica, quidquam agi per vim.

Parere jubet intercelTori ; quo nihil prasllantius. Impediri enim

bonam rem melius, quam concedi malse.

XIX. Quod vero adloris jubeo effe fraudem, id totum dixi ex

CrafTi, fapientiflimi hominis, fententia ; quem efl fenatus fecutus,

cum decreviffet, C. Claudio Confule de Cn. Carbonis feditione

referente, invito eo, qui cum populo ageret, feditionem non pof-

fe fierl, quippe cui liceat concilium, fimul atque interceffum,

turbarique cceptum fit, dimittere. Quod qui permovet, cum agi

nihil poteft, vim quaerlt; cujus impunitatem amittit hac lege.

Sequitur illud ; Intercejfor rei malcCi falutaris civis ejlo, Quis

non fludiofe reipubHcae fubvenerit, hac tam praclara legis voce

laudatus ?

Sunt deinde pofita delnceps, quae habemus etlam In pubHcis

inftitutis atque legibus ; Aufpicia fervanto, auguri parento. Eft

©autem boni auguris, meminiffe, maxlmis reipublicae temporlbus

praeflo effe debere, Jovique optlmo maxlmo fe confillarium at-

que adminlflrum datum; ut fibl eos, quos in aufpicio effe jufTe-

rlt, caellque partes fibi definitas effe traditas, e qulbus faepe opem

reipublicse ferre poflit. Deinde de piomulgatlone, de fmguhs re-

bus agendis, de prlvatis, magiflratibufve audiendis.

Tum leges praEclarifiimae de xii tabuHs tranflatse duae,* quarum.

altera privilegia tolUt, altera de capite civls rogari, nifi maximo

comitlatu, vetat. Nondum cognltls feditlofis, trlbunis plebls necogltatis quldem, admirandum, tantum majores in poflerum pro-

vldiffe. In prlvatos homlnes leges ferri noluerunt : id efl enim prl-

vilegium -, quo quid eft injuflius ? Cum legis haec vis fit, fcitum.

efl et jufTum in omnesi ferri de fingulis, nifi centuriatis comitiisj^



174 DE LEGIBUSnoluerunt. Defcrlptus enlm populus cenfu, ordlnlbus, aetatibus,

plus adhibet ad fuffragium confiiii, quam fufe in tribus convo-

catus.

Quo verius in caufa noftra vir magni ingenii, fummaque pru-

dentia, L. Cotta, dicebat, nihil omnino adlum effe de nobis.

Pra3ter enim quam quod comitia illa eiTent armis gefta fervilibus,

prsterea neque tributa capitis comitia rata effe poffent, neque

ulla privilegii : quocirca nihil nobis opus efle lege, de quibus

nihil omnino adum effet legibus. Sed vifum eil et nobis, et cla-

riflimis viris melius, de quo fervi et latrones fcivifTe fe aliquid

dicerent, de hoc eodem cunftam Italiam, quid fentiret, oflendere.

XX. Sequuntur de captis pecunlis, et de ambitu leges. Quae

cum magis judiciis, qtiam verbis, fancienda fmt, adjungitur,

Noxia pcena par ejloy ut in fuo vitio quifque pledlatur : vis, ca-

pite ; avaritla, multa ; honorls cupiditas, ignominia fanciatur.

Extremse leges funt nobis non ufitatas ; reipubUcae necefrarlae.

Legum cuflodiam nullam habemus : itaque hae leges funt, quas

apparitores noftri volunt ; a Hbrariis petimus ; pubKcis literis

confignatam memoriam publicam nullam habemus. Grasci hoc

dihgentius, apud quos voy.o^^vKciKig creantur : nec hi folum llteras,

(nam id quidem etiam apud majores noflros erat) fed etiam fada

hominum obfervabant, ad legefque revocabant.

Haec detur cura Cenforibus; quandoquidem eos in rcpublica

femper volumus effe. Apud eofdem, qui magiflratu abierint,

edant et exponant, quid in magiftratu gefTerlnt ; deque lis Cen-

fores prffijudicent. Hoc In Graecia fit, publice conflitutis accufa-

toribus. Qui quidem graves effe non pofTunt, nifi fmt vohmtarii.

Quoclrca meHus eft, rationes referri, caufamque exponi Cenfori-

bus ; integram tamen legem accufatori judicioque fervari.

Sed fatis jam difputatum efl de magiftratibus, nifi forte quid

defideratis. Atticus. Si nos tacemus, locus ipfe nos admonet,

quid tibi fit deinde dicendum. Marcus. Mihine ? de judiciis

arbitror, Pomponi; id efl enim jun6lum magiflratibus.

Atticus. Quid ? de jure popuU Romani, quemadmodum in-

ilituifli, dicendum nihil putas ? Marcus. Quid tandem hoc loco




efl, quod requiras ? Atticus. Egone ? quod ignorarl ab ils, qui

in republica verfantur, turpiffimum puto. Nam, ut modo a te

didlum eft, leges a librariis lego ; lic animadverto, plerofque ma-

giftratus ignoratione juris fui tantum fapere, quantum apparitores

velint. Quamobrem, fl de facrorum alienatione dicendum putafli,

quoniam de religione leges propofueras ; faciendum tibi efl, ut,

magiflratibus lege conflitutis, de poteflate, tum de jure difputes.

Marcus. Faciam breviter, fi confequi potuero : nam pluribus

verbis fcripfit ad patrem tuum M. Junius fodalis, perite, meo

quidem judicio, et diligenter. At dejure naturae cogitare per

nos, atque dicere debemus ; de jure populi Romani, quae relidla

funt et tradita. Atticus. Sic profedo cenfeo; et id ipfum, quod

dicis, expe<Sto.



E "176 J

D E

O F F I C I I S,

A D M. F I L I U M,

LIBER PRIMUS,

ÛANQUAM te, Marce fill, annum jam audientem

Cratippum, idque Athenis, abundare oportet prasceptis

inftitutifque philofophiae, propter fummam et dodloris

audloritatem, et urbis ; quorum aher te fcientia augere poteft,

akera exemphs ; tamen, ut ipfe ad meam utihtatem femper cum

Graecis Latina conjunxl, neque id in philofophia folum, fed

etiam in dicendi exercitatione, feci ; idem tibi cenfeo faciendum,

ut par fis in utriufque orationis facuUate. Quam quidem ad rem,

nos, ut videmur, magnum attuhmus adjumentum hominibus

noftris ; ut non modo Graecarum hterarum rudes, fed etiam doc-

ti, ahquantum fe arbitrentur adeptos et ad dicendum, et ad ju-

dicandum. Quamobrem difces tu quidem a principe hujus aetatis

philofophorum, et difces, quamdiu voles ; (tamdiu autem velle

debebis, quoad te, quantum proficias, non poenitebit :) fed tamen

noftra legens, non mukum a Peripateticis diflidentla,(quoniam

utrique, et Socratici, et Platonici effQ volumus ) de rebus ipfis

utere tuo judicio -, nihil enim impedio : orationem autem Lati-

nam profecflo legendis noftris efficies pleniorem. Nec vero arro-

ganter hoc didtum exiflimari vehm. Nam philofophandi fcien-

tiam concedens muhis ; quod efl oratoris proprium, apte, dif-

tindle, ornate dicere, quoniam in eo fludio aetatem confumpfi, fi

id mihi affumo, videor id meo jure quodam modo vindicare.




Quamobrem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non foluni

orationes meas, fed hos etiam de philofophia libros, qui jam

illos fere squarunt, fludiofe legas. Vis enim dicendi major eft

in ilUs i fed hoc quoque colendum eft a^quabile et temperatum

orationis genus. Et id quidem nemini video Gra^corum adhuc

contigiiTe, ut idem utroque in genere laboraret, fequereturque

et illud forenfe dicendi, et hoc quietum difputandi genus ; nifi

forte Demetrius Phalereus in hoc numero haberi poteft, difputa-

tor fubtihs, orator parum vehemens, dulcis tamen; ut Theo-

phrafli difcipulum poflis agnofcere. Nos autem quantum in utro-

que profecerimus, ahorum fit judicium ; utrumque certe fecuti

fumus. Equidem et Platonem exiflimo, fi genus forenfe dicendi

trad:are voluiffet, graviflime et copiofifTime potuiffe dicere ; et

Demofthenem, fi illa, quae a Platone didicerat, tenuilTet, et pro-

nuntiare voluifTet, ornate fplendideque facere potuifTe. Eodemque

modo de Ariflotele et Ifocrate judico; quorum uterque, fuo ftu-

dio deledlatus, contempfit alterum.

II. Sed cum ftatuifTem ahquid hoc tempore ad te fcribere, et

multa poflhac, ab eo ordiri volui maxime, quod et aetati tuae

efTet aptifhmum, et aud;oritati meae. Nam, cum multa fint in

philofophia et gravia, et utiha, accurate copiofeque a philofophis

difputata, latiffime patere videntur ea, quae de ofEciis tradita ab

ilUs et praecepta funt. Nulla enim vitae pars neque publicis, ne-

que privatis -, neque forenfibus, neque domeflicis in rebus ; neque

fi tecum agas quid, neque fi cum altero contrahas, vacare ofhcio

potefl : in eoque colendo fita vitae efl honeftas omnis, et in ne-

gligendo turpitudo.

.Atque haec quidem quceflio communls efl omnlum philofopho-

rum. Quis efl enim, qui, nullis ofhcii praeceptis tradendis, phi-

lofophum fe audeat dicere ? Sed funt nonnullEe difciplinas, qu^,

propofitis bonorum et

malorumfinibus, ofHcium

omneperver-

tunt. Nam, qui fummum bonum fic inflituit, ut nihil habeat

cum virtute conjuncûm ; idque fuis commodis, non honeftate

metitur; hic, fi fibi ipfe confentiat, et non interdum naturas

ToM. III. Z



178 D E O F F I C I I S

honltate vlncatur, neque amicltlam colere pofTit, nec juftitiam,

nec liberalitatem. Fortis vero, dolorem fummum malum judi-

cans ', aut temperans, voluptatem fummum bonum flatuens, eife

certenullo

modopoteft. Quae,

quanquamita funt in

promptu,ut res difputatione non egeat, tamen funt a nobis alio loco difpu-

tata. Hae difciplinae igltur, li fibi confentaneae efte velint, de offi-

cio nlhil queant dicere : neque uUa officli praecepta iirma, ftabi-

lia, conjunfta naturae, tradi poffunt, nift aut ab ils, qui folam,

aut ab lis, qul maxime honeftatem propter fe dlcant expetendam.

Itaque proprla eft ea praeceptlo Stoicorum, Academlcorum, Pe-

ripateticorum ;quoniam Ariftonls, Pyrrhonis, Herilll, jam prl-

dem explofa fententla eft : qul tamen haberent jus fuum difputandi

de officio, fi rerum aliquem deled;um rellquiflent, ut ad officii

inventlonem aditus eftet. Sequemur igltur hoc quldem tempore,

et hac in quaeftlone potiffimum Stoicos, non ut interpretes ; fed,

ut folemus, e fontibus eorum, judiclo arbitrioque noftro, quan-

tum, quoque modo videbitur, hauriemus. Placet igltur, quoniam

omnis difputatlo de officio futura eft, ante definlre, quid fit offi-

cium } quod a Panaetio praetermlflTum eflTe miror. Omnis enim,

quas a ratione fufcipitur de aliqua re, inftitutio, debet a defini-

tione proficifcl 5 ut Intelligatur, quid fit id, de quo difputetur.

III. Omnis de officio duplex eft quaeftio. Unum genus eft,

quod pertinet ad finem bonorum ; aUerum, quod pofitum eft in

praeceptis, quibus in omnes partes ufus vitas confirmari poffit.

Superiorls generls hujufmodi exempla funt^ Omniane officia per-

fed:a fint 5 num quod officium aHud aUo majus fit; et quae funt

generis ejufdem. Quorum autem officiorum praecepta traduntur,

ea, quanquam pertlnent ad finem bonorum, tamen id minus

apparet, quia magis ad Inftitutionem vitae communis fpedare vi-

detur : de quibus eft nobls his Hbrls exphcandum.

Atque etlam aUa divifio eft officil :

nam et medlum quoddamofficlum dicltur, et perfedtum. Perfedum officlum, red:um

opinor, vocemus, quod Graeci Kctrop^Mf^ci -, hoc autem commu-

ne xc«,$?;cey vocant. Atque ea fic definiunt, ut, redum quod fit^




id perfedum officlum efle definlant ^ medium autem officlum id

efle dicant, quod, cur fadum fit, ratio probabilis reddi poffit.

Triplex igitur eft, ut Panastio videtur, confilii capiendi deli-

beratio. Nam, honeftumne facftu fit, an turpe, dubitant, id, quod

in deliberationem cadit j in quo confiderando faepe animi in con-

trarias fententias diftrahuntur. Tum autem aut anquirunt, aut

confultant, ad vita^ commoditatem jucunditatemque, ad facul-

tates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, quibus et fe

poffint juvare et fuos, conducat id necne, de quo deliberant

quae deliberatio omnis in rationem utilitatis cadit/Tertium dubi-

tandi genus eft, cum pugnare videtur cum honello id, quod vi-

detur effie utile: cum enlm utiUtas ad fe rapere, honeflas contra

revocare ad fe videtur, fit, ut diftrahatur deliberando animus, af-

feratque ancipitem curam cogitandi.

Hac divifione, (cum praeterire allquid maximum vitium in

dividendo fit) duo praetermlfiâ funt. Nec enim folum utriim

honefi:um, an turpe fit, deliberari folet, fed etlam, duobus pro-

pofitis honefi:is, utrum honefi:ius ; itemque, duobus propofitis

utiUbus, utrum utlHus. Ita, quam ille triplicem putavit efiê ra-

tlonem, in quinque partes difi:ribui debere reperitur. Primum

igitur efi: de honefi:o, fed dupliciter 3 tum pari ratlone de utili

pofi:

decomparatione

eorumdifiêrendum.

IV. Principio generi animantium omnl efi: a natura tributum,

ut fe, vitam, corpufque tueatur, declinetque ea, quae nocitura

videantur, omniaque, quae fint ad vivendum necefiTarla, anqui-

rat, et paret, ut pafi:um, ut latibula, ut alia ejufdem generis.

Commune item animantium omnlum efi: conjundionis appeti-

tus, procreandi caufa, et cura quaedam eorum, quae procreata

funt. Sed inter hominem et belluam hoc maxime interefi:, qubd

haec tantum, quantum fenfu movetur, ad id folum, quod adefi:,

quodque praefens efi:, fe accommodat, paululum admodum fen-

tiens praeteritum, aut futurum. Homo autem (quod rationis

efi: particeps, per quam confequentla cernit, caufas rerum vi-

det, earumque progrefiTus, et quafi anteceffiones non ignorat,

Z 2



i8o D E O F F I C I I S

fimilitudines comparat, et rebus praefentibus adjungit, atque

annedit futuras) facile totius vitae curfum videt, ad eamque de-

gendam praeparat res necelfarias.' Eademque natura vi rationis

hominem conciliat homini, et ad orationis, et ad vitas focietatem

ingeneratque in primis praecipuum quendam amorem in eos, qui

procreati funt -, impellitque, ut hominum coetus celebrari inter

fe, et a fe obiri velit ; ob eafque caufas ftudeat parare ea, quse

fuppeditent et ad cuhum, et ad vidlum, nec fibi foH, fed conjugi,

liberis, caeterifque, quos caros habeat, tuerique debeat : quae cura

exfufcitat etiam animos, et majores ad rem gerendam facit.

In primifque hominis efl propria veri inquifitio atque invefti-

gatio. Itaque cum fumus neceffariis negotiis curifque vacui, tum

avemus aUquid videre, audire, addifcere ; cognitionemque rerum

aut occukarum, aut admirabilium ad beate vivendum neceffariam

ducimus. Ex quo intelligitur, quod verum, limplex, Hncerum-

que lit, id effe naturê hominis aptifflmum.

Huic veri videndi cupiditati adjundla efl appetitio quasdam

principatus, ut nemini parere animus bene a natura informatus

veHt, nili praecipienti, aut docenti, aut utiHtatis caufa, jufte et

legitime imperanti : ex quo animi magnitudo exiftit, humana-

rumque rerum contemptio.

Nec vero iUa parva vis naturae efl rationifque, quod unum

hoc animal fentit quid fit ordo ; quid fit, quod deceat -, in fadlis

didifque qui modus. Itaque eorum ipforum, quae adfpe(ftu {cn-

tiuntur, nullum aUud animal pulchritudinem, venuflatem, con-

venientiam partium fentit : quam fimiHtudinem natura ratioque

ab ocuHs ad animum transferens, muko etiam magis pulchritu-

dinem, conflantiam, ordinem in confiHis fadlifque confervandum

putat ; cavetque, ne quid indecore effoeminateve faciat j tum in

omnibus et opinionibus, et fadlis, ne quid Hbidinofe aut faciat

aut cogitet. Quibus ex rebus conflatur et efhcitur id, quod quae-

rimus, honeflum; quod, etiam fi nobiHtatum non fit, tamen

honeftum fit ; quodque vere dicimus, etiam fi a nuUo laudetur,

natura effe laudabile.



L I B E R P R I M U S. i8f

V. Formam quidem ipfam, Marce fili, et tanquam faciem ho-

nefti vides ; qux fi oculis cerneretur, mirabiles amores, ut ait

Plato, excitaret fapientiae. Sed omne, quod honeftum efl, id

quatuor partium oritur ex aHqua. Aut enim in perfpicientia veri,

folertiaque verfatur; aut in hominum focietate tuend^, tribuen-

doque fuum cuique, et rerum contra(flarum fide -, aut in animi

excelfi atque invidli magnitudine ac robore ; aut in omnium,

quae fiunt, quaeque dicuntur, ordine et modo, in quo inefl mo-

deflia et temperantia.

Quae quatuor quanquam inter fe colligata atque implicata funt,

tameij ex fingulis certa officiorum genera nafcuntur : v.elut ex

ea parte, quae prima defcripta efl, in qua fapientiam et pruden-

tiam ponimus, inefl indagatio atque inventio veri ; ejufque vir-

tutis hoc munus eft proprium. Ut enim quifque maxime perfpi-

cit, quid in re quaque veriffimum fit, quique acutiffime et ce-

lerrime poteft et videre, et exphcare rationem, is prudentiflimus

et fapientifTimus rite haberi folet. Quocirca huic, quafi materia,

quam tra(ftet, et in qua verfetur, fubjedla efl veritas.

Rehquis autem tribus virtutibus necefiitates propofitas funt

ad eas res parandas tuendafque, quibus adlio vitse continetur

ut et focietas hominum, conjundlioque fervetur ; et animi ex-

cellentia magnitudoque tum in augendis opibus, utilitatibufque

et fibi, et fuis comparandis, tum multo magis in his ipfis defpi-

ciendis eluceat. Ordo autem, et conftantia, et moderatio, et ea,

quae funt his fimilia, verfantur in eo genere, ad quod adhibenda

efi: adlio quasdam, non folum mentis agitatio. His enim rebus,

quae tradlantur in vita, modum quendam et ordinem adhibentes,

honeflatem et decus confervabimus.

.VI. Ex quatuor autem locis, in quos honefii naturam vimque

divifimus, primus ille, qui in veri cognitione confiftit, maxime

naturam attingit humanam. Omnes enim trahimur et ducimurad cognitionis et fcientiae cupiditatem : in qua excellere pul-

chrum putamus j labi autem, errare, nefcire, decipi, et malum,

et turpe ducimus. In hoc genere et naturali, et honeflo, duo

vitia vitanda funt : unum, ne incognita pro cognitis habeamus.



i82 D E O F F I C I I S

hifque temere afTentiamur ;quod vitium effugere qui volet, (om-

nes autem velle debent) adhibebit ad confiderandas res et tem-

pus, et diligentiam. Aherum eft vitium, quod quidam nimis

magnumftudium, muUamque operam in res obfcuras atque

difficiles conferunt, eafdemque non necelfarias. Qulbus vitiis

decUnatis, quod in rebus honeflis et cognitione dignis operiE

curaeque ponetur, id jure laudabitur : ut in aftrologia C. Sulpi-

cium audivimus ; in geometria Sex. Pompeium ipli cognovi-

mus ', muhos in dialedticis, plures in jure civiU. Quse omnes

artes in veri invefligatione verfantur; cujus ftudio a rebus geren-

dis abduci, contra officium efl. Virtutis enim laus omnis in

adlione confiftit : a qua tamen faepe fit intermiffio j muhique

dantur ad fludia reditus:

tumagitatio

mentis, quse nunquamacquiefcit, poteft nos in fludiis cognitionis etiam fme opera

noflra continere. Omnis autem cogitatio, motufque animi aut

in confiUis capiendis de rebus honeflis, et pertinentibus ad bene

beateque vivendum, aut in fludiis fcienti^, cognitionifque verfa-

tur. Ac de primo quidem officii fonte diximus.

VII. De tribus autem reUquis latiffime patet ea ratio, qua fo-

cietas hominum inter ipfos, et vitae quafi communitas contine-

tur: cujus partes dua3 funt : juflitia, in qua virtutis fplendor efl

maximus ; ex qua boni viri nominantur^ et huic conjundta be-

neficentia, quam eandem vel benignitatem, vel UberaUtatem ap-

peUari Ucet. Sed juflitice primum munus efl, ut ne cui quis

noceat, nifi laceffitus injuria ; deinde, ut communibus utatur pro

communibus, privatis ut fuis. Sunt autem privata nuUa natura -,

fed aut veteri occupatione, ut qui quondam in vacua venerunt ;

aut vi(5toria, ut qui bello potiti funt ; aut lege, padione, condi-

tione, forte. Ex quo fit, ut ager Arpinas, Arpinatum dicatur -,

Tufculanus, Tufculanorum. SimiUfque eft privatarum poffeffio-

num defcriptio. Ex quo, quia fuum cujufque fit, eorum, quae

natura fuerant communia, quod cuique obtigit, id quifque te-

neat; e quo fi quis fibi appetet, violabit jus humanae focietatis.

Sed quoniam (ut pra^clare fcriptum efl a Platone) non nobis

jplum nati fumus, ortufque noflri partem patria vindicat, partem



>


amici ; atque ita placet Stoicis, quse in terris gignuntur, ad ufum

hominum omnia creari, homines autem hominum caufa eile ge-

neratos, ut ipli inter fe, ahis ahi prodefTe polTent ; in hoc natu-

ram debemus ducem fequi, communes utihtates in medium af-

ferre, mutatione officiorum, dando, accipiendo : tum artibus,

tum opera, tum facultatibus devincire hominum inter homines

focietatem.

Fundamentum efl autem juftitiae fides ; id ell:, didlorum, con-

ventorumque conflantia et veritas. Ex quo (quanquam hoc vi-

debitur fortaffe cuipiam durius, tamen audeamus imitari Stoi-

cos, qui ftudiofe exquirunt, unde verba fint duda) credamus,

quia fiat, quod di6tum eft, appellatam fidem. Sed injuflitise ge-

nera duo funt : unum eorum, qui inferunt ; alterum eorum, qui

ab iis, quibus infertur, fi pofhnt, non propulfant injuriam. Nam,qui injufte impetum in quempiam facit, aut ira, aut ahqua per-

turbatione incitatus, is quafi manus afferre videtur focio. Qui

autem non defendit, nec obfiflit, fi potefl, injuriae, tam eft in

vitio, quam fi parentes, aut amicos, aut patriam deferat. Atque

illas quidem injurice, qux nocendi caufa de induftria inferuntur,

faepe a metu proficifcuntur ; cum is, qui nocere aUeri cogitat,.

timet ne, nifi id fecerit, ipfe ahquo afhciatur incommodo. Maxi-

mam autem partem ad injuriam faciendam aggrediuntur, ut

adipifcantur ea, quae concupiverunt ; in quo vitio latifhme patet

avaritia.

VIII. Expetuntur autem divitiae tum ad ufus vitse neceffarios,

tum ad perfruendas voluptates. In quibus autem major efl ani-

mus, in iis pecunias cupiditas fpedlat ad opes, et ad gratificandi

facultatem -, ut nuper M. CrafTus negabat, uham fatis magnam

pecuniam effe ei, qui in repubhca princeps vehet effe, cujus fruc-

tibus exercitum alere non pofTet. Deled:ant etiam magnifici ap-

paratus, vitaeque cultus cum elegantia et copia ;quibus rebus

effedum efl, ut infinita pecuniae cupiditas effet. Nec vero rei

famiharis amphficatio, nemini nocens, vituperanda ; fed fugien-

da femper injuria efl.

Maxime autem adducuntur plerique, ut eos juflitis capiat




oblivio, cum in imperiorum, honorum, gloriae cupiditatenv in-

ciderint. Quod enim eft apud Ennium, .i^-"^

NnllafcinBafocietasy necfides regni ejiy

id ktius patet. Nam quidquid ejufmodi eH:, in quo non poflint

plures excellere, in eo fit plerumque tanta contentio, ut dîjBcil-

limum fit fandlam fervare focietatem. Declaravit id modo teme-

ritas C. Cffiiaris, qui omnia jura divina atque humana pervertit,

propter eum, quem fibi ipfe opinionis errore finxerat, principa-

tum. Efl autem in hoc genere moleftum, quod in maximis ani-

mis, fpkndidifiimifque ingeniis plerumque exiftunt honoris, im-

perii, potentise, glorias cupiditates : quo magis cavendum eft, ne

quid in eo genere peccetur.

Sed in omni injuftitia permultum intereft, utrum perturba-

tione ahqua animi, quas plerumque brevis eft, et ad tempus j an

confulto, et cogitata fiat injuria. Leviora enim funt, quas repen-

tino aUquo motu accidunt, quam ea, quas meditata et praeparata

inferuntur. Ac de inferenda quidem injuria fatis didtum eft.

IX. Praetermittenda^ autem defenfionis, deferendique officii

plures folent efiê caufae. Nam, aut inimicitias, aut laborem, aut

fumptus fufcipere nolunt j aut etiam negligentia, pigritia, iner-

tia 'y aut fuis fludiis quibufdam occupationibufve fic impediun-

tur, ut eos, quos tutari debeant, defertos efiê patiantur. Itaque

videndum eft, ne non fatis fit id, quod apud Platonem efl in

philofophos didlum ; quod in veri inveftigatione verfentur, quod-

que ea, quas plerique vehementer expetunt, de quibus inter fe

digladiari folent, contemnant, et pro nihilo ducant, propterea

juftos efiTe. Nam cum alterum juflitias genus afi!equuntur, infe-

renda ne cui noceant injuria ; in alterum incidunt : difcendi enim

fludio impediti, quos tueri debent, deferunt. Itaque eos ad

rempubUcam ne acceffuros quidem putant, nifi coad:os ; aequius

autem erat id voluntate fieri. Nam hoc ipfum ita juftum efl,

quod rede fit, fi eft voluntarium. Tj^â,.

Sunt etiam, qui aut fludio rei famiUaris tuendas, aut odio quo-

dam hominum, fuum fe negotium agere dicant, ne facere cui-

quam videantur injuriam : qui aUero injuflitiae genere vacant j in



L 1 B E R P R I M U S. 185

alterum incurrunt. Deferunt enlm vlts focletatem, quia nihil

conferunt in eam ftudii, nihil operae, nihil facuhatum.

Quoniam igitur, duobus generibus injuflitias propofitls, ad-

junximus caufas utriufque generis, eafque res ante conftituimus,

quibus juftitia continetur; facile, quod cujufque temporis offi-

cium lit, poterimus, nifi nofmetipfos valde amabimus, judicare.

Efl: enim difficihs cura rerum ahenarum : quanquam Terentia-

nus ille Chremes humani nihil afe alienum putat . Sed tamen, quia

magis ea perciplmus atque fentimus, qua^ nobis ipfis aut pro-

fpera, aut adverfa eveniunt, quam illa, quae casteris ; quas quafi

longo intervallo interjed:o videmus ; ahter de iUis, ac de nobis

judicamus. Quocirca bene prascipiunt, qui vetant quidquam

agere, quod dubites, aequum fit, an iniquum. i^quitas enim lu-

cet ipfa per fe j dubitatio cogitatlonem fignificat injuriae.

X. Sed incidunt faspe tempora, cum ea, qu£e maxime videntur

digna effe jufto homine^ eoque, quem virum bonum dicimus,

commutantur, iiuntque contraria j ut reddere depofitum, pro-

mlfTum facere, quaeque pertinent ad veritatem, et ad fidem, ea

mlgrare interdum, et non fervare, fit juflum. Referri enim

decet ad ea, quaB propofui in principio, fundamenta juflitias

primum, ut ne cui noceatur ; deinde, ut communi utilitati

ferviatur.

Cum tempora commutantur, commutatur officium ; et non

femper eft idem. Poteft enlm accidere promifTum ahquod, et

conventum, ut id effici fit inutile, vel ei, cui promiffum fit, vel

ei, qui promiferit. Nam fi, ut in fabuhs eft, Neptunus, quod

Thefeo promiferat, non feciffet, Thefeus fiho Hippolyto non

effet orbatus. Ex tribus enim optatis, ut fcrlbitur, hoc erat ter-

tium, quod de Hippolytl interitu iratus optavit j quo impetrato,

in maximos lu(f];us incidit. Nec promifla igitur fervanda funt ea,

quae fint iis, quibus promiferis, inutiha : nec, li plus tibi no-

ceant, quam ilh profint, cui promiferls. Contra officium efl,

majus non anteponi minori : ut, ii conftitueris te cuipiam advo-

catum in rem prasfentem effe venturum, atque interim graviter

ToM. IIX. A a




aigrotare fillus coeperit, non fit contra officium, non facere quod

dixeris ; magifque ille, cui promifTum fit, ab officio difcedat, fi

fe defcitutum queratur. Jam, illis promiffis ftandum non eife,

quis non videt, quae coaftus quis metu, qua^ deceptus dolo, pro-

miferit ? Quae quidem pleraque jure prstorio liberantur, non-

nulla legibus.

Exillunt etiam fa^pe injuriae calumnia quadam, et nimis calli-

da, fed malitiofa, juris interpretatione. Ex quo illud, Summum

jusyfumma injuria, fadlum eft jam tritum fermone proverbium.

Quo in genere etiam In republica multa peccantur : ut ille, qui,

cum triginta dierum effent cum hofte pad:ae induciae, no6lu po-

pulabatur agros, quod dierum effent paclae, non nod:ium, indu-

ciae. Nec nofter quidem probandus, fi verwm ^ft, Q^Fabium La-

beonem, feu quem alium (nihil enim praeter auditum habeo)

arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a fenatu datum, cum

ad locum veniflet, cum utrifque feparatim locutum, ut ne cu-

pide quid agerent, ne appetenter ; atque ut regredi, quam pro-

gredi, mallent. Id cum utrique fecilTent, aliquantum agri in me-

dio relidum ell:. Itaque illorum fines, ficut ipfi dixerant, termi-

navit; in medio relidtum quod erat, populo Romano adjudica-

vit. Decipere hoc quidem efi:, non judicare. Quocirca in omni

re fugienda efi: taUs folertia.

XI. Sunt autem quiEdam officia etiam adverfus eos fervanda,

a quibus injuriam acceperis. Efi: enim ulcifcendi et puniendi

modus : atque haud fcio, an fatis fit eum, qui laceffierit, injuriag

fuae pcenitere ; ut et ipfe ne quid tale pofi:hac, et casteri fint ad

injuriam tardiores.

Atque in republica maxime confervanda funt jura belli. Nam,

cum fint duo genera decertandi -, unum per difceptationem,

alterum per vim 3 crmque illud proprium fit hominis, hoc bel-

luarum ; confugiendum efi: ad pofi:erius, fi uti non licet fuperiore.

Quare fufcipienda quidem bella funt ob eam caufam, ut fine

injuria in pace vivatur. Parta autem viaoria, confervandi funt

ii, qui non crudeles in bello, non immanes fuerunt ; ut majo-

res nofiri Tufculanos, iEquos, Volfcos, Sabinos, Hernicos iii




clvitatem etiam acceperunt : at Carthaginem et Numantiam fun-

ditus fuflulerunt. Nollem Corinthum ; fed credo aliquid fecutos,

opportunitatem loci maxime, ne polTet aliquando ad bellum fa-

ciendum locus ipfe adhortari. Mea quidem fententia, paci, quie

Jiihil habitura fit infidiarum, femper eft confulendum. In quo i\

mihi eflet obtemperatum -, fi non optimam, at aliquam rempub-

licam, qua3 nunc nulla eft, haberemus. Et cum iis, quos vi

deviceris, confulendum efh j tum ii, qui, armis pofitis, ad im-

peratorum iidem confugient, quamvis murum aries percufferit,

recipiendi funt. In quo tantopere apud noflros juftitia culta efl,

ut ii, qui civitates, aut nationes devi(flas bello in fidem recepif-

fent, earum patroni effent more majorum.

Ac belU quidem asquitas fancftlfTime feciall populi Romani ju-

re perfcripta efl. Ex quo inteUigi potefl, nuUum beUum effe

juftum, nifi quod aut rebus repetitis geratur, aut denuntiatum

ante fit et indidtum. PompiUus imperator tenebat provinciam;

in cujus exercitu Catonis fiUus tiro militabat. Cum autem Pom-

pilio videretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium,

qui in eadem legione militabat, dimifit. Sed cum amore pug-

nandi in exercitu remanfiffet, Cato ad PompiUum fcripfit, ut,

li eum pateretur in exercitu remanere, fecundo eum obHgaret

militis facramento; quia, priore amiffo, jure cum hoftibus pug-

nare non poterat, Adeo fumma erat obfervatio in bello moven-

do. M. quidem Catonis fenis epiflola eft ad M. filium, in qua

fcripfit, " fe audiffe, eum miffum fad:um effe a Confule, cum in

** Macedonia Perfico bello miles effet. Monet igitur ut caveat,

** ne proelium Ineat. Negat enim jus effe, qui miles non fit,

*' pugnare cum hofle."

XII. Equidem illud etiam animadverto, qubd qui proprio no-

mine perduelHs effet, is hoftis vocaretur, lenitate verbi triftitiam

rei mitigante. Hoftisenim

apud majores noftros is dicebatur,

quem nunc peregrinum dicimus. Indicant duodecim tabulasj

AUT STATUS DIES CUM HOSTE. ItCmque, ADVERSUS HOSTEM

^TERNA AUCTORiTAS. Quld ad hauc manfuetudinem addi

potefl ? eum, quicum bella geras, tam molU nomine appellari ?

A a 2




Quanquam id nomen durius jam efFecit vetuflas : a peregrino

enim receffit, et proprie in eo, qui arma contra ferret, remanfit.

Cum vero de imperio decertatur, belloque quaeritur gloria,

caufas omnino fubelfe tamen oportet eafdem, quas dixi paulo

ante juftas caufas effe bellorum. Sed ea bella, quibus imperii

gloria propofita eft, minus acerbe gerenda funt. Ut enim cum

civi aliter contendimus, fi efl inimicus -, aliter, fi competitor

cum altero certamen honoris et dignitatis efl -, cum altero capi-

tis et famae ; fic cum Celtiberis, cum Cimbris bellum, ut cum

inimicis, gerebatur, uter effet, non uter imperaret ; cum Latinis,

Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio dimicabatur.

Pceni foedifragi, crudehs Annibal, reliqui jufliores. Pyrrhi qui~

dem de captivis reddendis, illa praeclara

Nec mi aurum pofcOy nec mipretium dederitis ^

Nec cauponantes bellum, fed belligerantes ;

Ferro, non auro., 'vitam cernamus utrique.

Vofne 'velity an me regnare hera, quidveferatfors,

Virtute experiamur. Et hocfmul accipe diSlum

ôrum virtuti bellifortuna pepercit,

Rorundem me libertatiparcere certum ef

Dono, ducite, doque, vo/entibu cum magnis Diis.

XIII. Regalis fane et digna iâcidarum gente fententia.

At-que etiam fi quid fmguli, temporibus addudl:i, hofti promiferint,

efl in eo ipfo fides confervanda : ut primo Punico bello Regu-

lus captus a Poenis, cum de captivis commutandis Romam mif-

fus effet, juraffetque fe rediturum -, primiim, ut venit, captivos

reddendos in fenatu non cenfuit : deinde, cum retineretur a pro-

pinquis, et ab amicis, ad fupplicium redire maluit, quam fidem

hofli datam fallere.

Ac de bellicis quidem ofHciis fatis didum efl. Meminerimus

autem, etiam adverfus infimos juftitiam effe fervandam. Efl au-

tem infima conditio et fortuna fervorum ; quibus, non male pra;-

cipiunt, qui ita jubent uti, ut mercenariis : operam exigendam -,

jufta praebenda.

Cum autem duobus modis, id efl, aut vi, aut fraude fiat injuria^




fraus, quafi vulpeculas -, vis, leonis videtur : utrumque hominc

alieniffimum : fed fraus odio digna majore. Totius autem injuf-

titis nulla capitalior eft, quam eorum, qui cum maxime fallunt,

id agunt, ut viri boni elfe videantur. De juftitia fatis dicftum eft.

XIV. Deinceps (ut erat propofitum) de beneiicentia ac libera-

litate dicatur ; qua quidem nihil efl naturê hominis accommo-

datius : fed habet mukas cautiones. Videndum eft enim, pri-

mum, ne obfit benignitas, et iis ipfis, quibus beoigne videbitur

fieri, et caeteris : deinde, ne major benignitas fit, quam faculta-

tes : tum, ut pro dignitate cuique tribuatur. Id enim efl juflitiae

fundamentum, ad quam ha3c referenda funt omnia. Nam et qui

gratificantur cuipiam, quodobfit ilLi, cui prodeffe velle videantur,

non benefici, neque Hberales, fed perniciofi affentatores judicandi

funt ; et qui aUis nocent, ut in ahos Uberales fmt, in eadem funt

injuftitia, ut fi in fuam rem aUena convertant,

Sunt autem multi, et quidem cupidi fplendoris et gloriffi, qui

eripiunt ahis, quod ahis largiantur ; hique arbitrantur fe benefi-

cos in fuos amicos vifum iri, fi locupletent eos quacunque ratione.

Id autem tantum abefl ab ofhcio, ut nihil magis ofHcio pofiit

eife contrarium. Videndum efl igitur, ut ea liberalitate utamur,

qux profit amicis, noceat nemini. Quare L. Syllas, et C. Caefaris

pecuniarum tranflatio a juflis dominis ad ahenos non debet libe-

ralis videri. Nihil efl: enim Uberale, quod non idem juflum.

Alter erat locus cautionis, ne benignitas major effet, quam

facultates -, quod, qui benigniores volunt effe quam res patitur,

primum in eo peccant, quod injuriofi funt in proximos. Quas

enim copias his et fuppeditari asquius eft, et reHnqui, eas tranf-

ferunt ad ahenos. Inefl autem in tali liberalitate cupiditas ple-

rumque rapiendi et auferendi per injuriam, ut ad largiendum

fuppetant copi^. Videre etiam licet plerofque non tam natura •

liberales, quam quadam gloria dud:os, ut benefici videantur,

facere multa, quas proficifci ab oflentatione magis, quam a vo-

luntate videantur. Talis autem fimulatio vanitati efl conjundtior^

quam aut liberaHtati, aut honeflati.

Tertium efl propofitum, ut m beneficentia deletftus eflet



-igo DE OFFICIIS

di^nitatls; in quo et mores ejus erunt fpedtandl, In quem benc-

ficium conferetur, et animus erga nos, et communitas ac fo-

cietas vitae, et ad noftras utilitates officia ante collata : quae ut

concurrant omnla, optabile eft ; fm minus, plures caufae majo-

refque ponderis plus habebunt.

XV. Quoniam autem vivitur non cum perfedlis hominlbus,

pleneque faplentibus, fed cum iis, in quibus pra^clare agitur, fi

funt iimulacra virtutls ^ etiam hoc intelligendum puto, nemi-

iiem omnlno elfe negllgendum, in quo aliqua fignificatio vir-

tutls appareat ; colendum autem effe ita quemque maxime, ut

quifque maxime virtutlbus his lenioribus erit ornatus, modeflia,

temperantia, hac ipfa, de qua jam multa dldta funt, juftitia. Nam

fortls animus et magnus in homine non perfed:o, nec fapiente,

ferventior plerumque ; ills virtutes virum bonum videntur po-

tius.attingere.

Atque hffic in moribus. De benevolentla autem, quam qulf-

ique habeat erga nos, prlmum illud eft: in ofTicIo, ut ei pluri-

mum tribuamus, a quo plurimum dihgimur : fed benevolentiam

non adolefcentulorum more, ardore quodam amoris, fed ftabi-

litate potius et conflantia judlcemus. Sin erunt merita, ut non

ineunda, fed referenda fit gratia^ major quaedam cura adhibenda

efl. NuUum enim officium referenda gratia magis neceirarium

cfl.

Quod fi ea, quas utenda acceperis, majore menfura, fi modo

poffis, jubet reddere Hefiodus ; quidnam beneficlo provocati

facere debemus ? annon imitari agros fertiles, qui multo plus

afferunt, quam acceperunt ? Etenim, fi in eos, quos fperamus

nobis profuturos, non dubitamus officia conferre ; quales in cos

^ffe debemus, qui jam profuerunt ? Nam, cum duo genera hbe-

TaHtatls fint, unum dandi beneficii, alterum reddendi; demus,

necne, in noflra poteflate eft:

non reddere, viro bono non Hcet,

modo id facere poffit fine injuria,

Acceptorum autem beneficlorum funt deledtus habendl. Nec

dubium, quin maxlmo cuique plurimum debeatur. In quo ta-

inen in primis, quo quifque animo, fludio, benevolentia fecerit.




ponderandum eft. Multienim faciunt multa temeritate quadam,

iine judicio vel modo, in omnes repentino quodam, quafi vento,

impetu animi incitati : quae beneficia acque magna non funt ha-

benda, atque ea, quaejudicio, confiderate, conflanterque delata

funt. Sed in collocando beneficio, et in referenda gratia, fi castera

paria fint, hoc maxime ofiicii eft, ut quifque maxime opis indi-

geat, ita ei potifiimum opitulari : quod contra fit a plerifque.

A quo enim plurimum fperant,. etiamfi ille his non eget, tamen

ei potifiimum inferviunt.

XVI. Optime autem focietas hominum conjundtioque ferva-

bitur, fi, ut quifque erit conjundlifiimus, ita in eum benignitatis

plurimum conferetur. Sed, quae natura principia fint communi-

tatis et focietatis humanas, repetendum altius videtur. Efi: enim

primum, quod cernitur in univerfi generis humani focietate : ejus

autem vinculum efi: ratio et oratio;

qucE docendo, difcendo,

communicando, difceptando, judicando, conciHat inter fe ho-

mines, conjungitque naturali quadam focietate. Neque ulla re

longius abfumus a natura ferarum ; in quibus inefiê fortitudinem

{xpe dicimus, ut in equis, in leonibus ; juftitiam, squitatem,

bonitatem non dicimus. Sunt enim rationis et orationis expertes.

Ac latifiime quidem patens hominibus inter ipfos, omnibus

interomnes,

focietas haec efi: ; in qua omnium rerum, quas ad

communem hominum ufum natura genuit, efi: fervanda com-

munitas : ut quae defcripta funt legibus et jure civih, hasc ita

teneantur, ut fit conftitutum ; e quibus ipfis caetera fic obfervcn-

tur, ut in Grascorum proverbio eft ; Amicorwn effe omnia commu^

tiia. Omnia autem communia hominum videntur ea, qua3 funt

generis ejus, quod, ab Ennio pofitum in una re, transferri in

multas poteft.

Homo qui erranti comiter mo?7jirat viam,

^qfi lumen de fuo lumine accendat,facit

Nihilominus ipji lucet, cum illi accendent.

Una ex re fatis praecipitur, ut, quidquid fine detrimento pof-

fit commodari, id tribuatur vel ignoto. Ex quo funt illa com-

munia, Non prohibere aqua profluente; Pati ab igne ignem




capere, fi quls vellt ; Confillum fidele deliberantl dare : quae funt

iis utilia, qui accipiunt ; dantl non molefta. Quare et his uten-

dum eft, et femper aliquid ad communem utilitatem afferendum.

Sed, quoniamcoplse parvae

fingulorumfunt,

eorumautem, qui

his egeant, infinita eft muhitudo ; vulgaris Hberahtas referenda

eft ad iUum Ennii finem, Nihilommus ipji liicet ; ut facukas fit,

qua in noftros fimus hberales.

XVI. Gradus autem phires funt focietatls homlnum. Ut

enim ab infinita illa difcedatur, propior efl ejufdem gentis, natio-

nis, hnguas, qua maxime homines conjunguntur. Interlus etiam

eft, ejufdem effe civitatis. Muka enim funt civibus inter fe com-

munia ; forura, fana, porticus, viae, leges, jura, judicia, fuffra-

gia, confuetudines praeterea et famiharitates , mukifque cummukis res ratioaefque contra<fl'£. Ard:ior vero cohigatio eft fo-

cietatis prcpinquorum ; ab iha enim immenfa focietate humani

generis in exiguum anguftumque concluditur.

Nam, cum fit hoc natura commune animantium, ut habeant

iibidinem procreandi, prima focietas in ipfo conjugio eft; proxi-

ma in hberis ; deinde una domus, communia omnia. Id autem

eft principium urbis, et quafi feminarium reipubhcae. Sequuntur

fratrum conjun6tiones ; poft confobrinorum, fobrinorumque, qui

ciim una domo jam capi non pofiint, in ahas domos, tanquam in

colonias, exeunt. Sequuntur connubia et afiinitates ; ex quibus

etiam plures propinqui : quse propagatio et foboles origo eft re-

rum pubhcarum. Sanguinis autem conjunftio benevokntia de-

vincit homines et caritate. Magnum eft enim, eadem habere

monumenta majorum, iifdem uti facris, fepulcra habere com-

munia.

Sed omnium focletatum nuUa praeftantlor eft, nuHa firmior,

quam cum viri boni, moribus fimiles, funt famiharitate con-

jundli. Illud enim honeftum (quod faspe dicimus) etiam fi in

aho cernimus, tamen nos movet, atque ihi, in quo id ineffe

videtur, amicos facit. Et, quanquam omnis virtus nos ad fe

ahicit, facitque ut eos dihgamus, in quibus ipfa ineffe videatur

tamen juftitia et Hberahtas id maxime eflicit. Nihil autem eft




amabillus, nec copulatius, quam morum fimiiitudo bonorum. In

quibus enim eadem fludia funt, eaedemque voluntates, in his fit,

ut aeque quifque altero delecftetur, ac feipfo ; efficiturque id, quod

Pythagoras vult in amicitia, ut unus fiat ex pUiribus. Magna

etiam illa communitas eft, quas conficitur ex beneficiis ultro

citro datis acceptis ; quae mutua, et grata dum funt, inter quos

ea funt, firma illi devinciuntur focietate.

Sed cum omnla ratlone animoque luftraris, omnium focie-

tatum nulla eft gravior, nuUa carior, quam ea, quae cum re-

publica efl unicuique noftrum. Cari funt parentes, cari hberi,

propinqui, famiHares : fed omnes omnium caritates patria una

complexa efl -, pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere,

(i ei fit profuturus ? Quo efl deteflabilior iflorum immanitas, qui

lacerarunt omni fcelere patriarri, et in ea funditus delenda occu-

pati et funt, et fuerunt.

Sed fi contentio quaedam et comparatio fiat, quibus pluri-

mum tribuendum fit officii, principes fint patria et parentes,

quorum beneficiis maxime obligati fumus ; proximi, Hberi, to-

taque domus, quae fpedlat in nos folos, neque aHud uHum po-

tefl habere perfugium ; deinceps bene convenientes propinqul,

quibufcum etiam communis plerumque fortuna efl. Quam-

obrem neceflaria praefidia vitae debentur iis maxlme, quos ante

dixi : vita autem, vidlufque communls , confiHa, fermones,

cohortationes, confolatione,s, interdum etiam objurgatlones in

amicitils vigent maxime; eflque ea jucundiffima amlcitia, quam

fimlHtudo morum conjugavit.

XVIII. Sed in his omnibus officils tribuendis videndum erit,

quid cuique maxime neceffe fit, et quid quifque vel fine nobls

aut poffit confequi, aut non poffit. Ita non iidem erunt neceffi-

tudinum gradus, qui temporum. Sunt quaedam officia, quae aHis

magis, quam aHis, debeanturi ut viclnum citius adjuveris in

frucftibus percipiendis, quam aut fratrem, aut famlHarem. At

fi Hs in judlcio fit, proplnquum potius et amicum, quam vici-

num defenderls. Ha^c igitur, et taHa, circumfplcienda funt in

ToM. m. Bb



194 I> E O F F I C I I S

omnl officio ', et confuetudo exercitatioque caplenda, ut boni ra-

tiocinatores officiorum effie poffimus, et addendo deducendoque

videre, quae reliqui fumma fiat : ex quo, quantum cuique debea-

tur, intelligas.

Sed, ut nec medici, nec imperatores, nec oratores, quamvis

artis praecepta perceperint, quldquam magna laude dignum line

ufu et exercitatione confequi poffiant -, fic officii confervandi prae-

cepta traduntur illa quidem, ut facimus ipfi ; fed rei magnitudo

ufum quoque exercitationemque deliderat. Atque ab iis rebus,

quae funt in jure focietatis humanae, quemadmodum ducatur

honeflum, ex quo aptum eft officium, fatis fere diximus.

Intelligendum eft autem, cum propofita fmt genera quatuor,

e quibus honeftas officiumque manaret, fplendidiffimum videri,

quod animo magno, elatoque, humanafque res defpiciente fac-

tum fit. Itaque in probris maxime in promptu eft, fi quid tale

dici potefl

Vos etenmjuvenes, animum geritis muHebrem',

Illa virago viri,

ct fl quid ejufmodi

Salmaci, dafpoUa, Jinefiidore etfajiguine,

Contraque in laudibus, quas magno animo, et fortiter excel-

lenterque gefla funt, ea nefcio quomodo quafi pleniore ore lau-

damus. Hinc rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataels,

ThermopyHs, Leudrls. Hinc nofler Cocles, hinc Decii, hlnc

Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus, innumerabllefque alili

maximeque ipfe populus Romanus animi magnitudlne excelHt.

Declaratur autem fludium belHcaB glorlae, quod flatuas quoque

videmus ornatu fere mlHtari.

XIX. Sed ea anlmi elatio, quae cernitur in pericuHs et labori-

bus, fi juflitia vacat, pugnatque non pro falute communi, fed pro

fuis commodls, in vltio efl. Non enlm modo id virtutls nonefl, fed potius immanltatis, omnem humanitatem repeUentis.

Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo, cum eam, virtutem

efTe dicunt propugnantem pro asqultate. Quocirca nemo, qui



LIBER PRIMUS. 195

fortitudinis gloriam confecutus eft infidiis et malitia, laudem ell

adeptus : nihil enim honeftum effe poteft, quod juftitia vacat.

Praeclarum igitur Platonis illud ; Non folum, inquit, fcientia,

qu2e eft remota a juftitia, calUditas potius, quam fapientia, eft

appellanda ; verum etiam animus paratus ad periculum, fi fua

cupiditate, non utihtate communi, impellitur, audaciai potius

nomen habeat, quam fortitudinis. Itaque viros fortes et magna-

nimos, eofdem bonos et limplices ; veritatis amicos minimeque

fallaces ejffe volumus : quas funt ex media laude juflitiae.

Sed illud odiofum eft, quod in hac elatione et magnitudine

animi, facillime pertinacia et nimia cupiditas principatus innaf-

citur. Ut enim apud Platonem efl, omnem morem Lacedae-

moniorum inflammatum effe cupiditate vincendi-,

fic, ut quifqueanimi magnitudine maxime excellit, ita maxime vult princeps

omnium, vel potius folus, effe. Difficile autem eft, cum praeftare

omnibus concupieris, fervare jEquitatem, quae eft juftitiae maxime

propria. Ex quo fit, ut neque difceptatione vinci fe, nec ullo

publico ac legitimo jure patiantur ; exiftuntque in republica ple-

rumque largitores, et fadtiofi, ut opes quam maximas confequan-

tur, et fmt vi potius fuperiores, quam juftitia pares. Sed quo

difficilius, hoc praeclarius. NuUum enim tempus eft, quod juf-

titia vacare debeat.

Fortes igitur et magnanimi funt habendi, non qui faciunt,

fed qui propulfant, injuriam. Vera autem et fapiens animi mag-

nitudo honeftum illud, quod maxime natura fequitur, in fadtis

pofitum, non in gloria, judicat;principemque fe efte mavult,

quam videri. Etenim, qui ex errore imperitae multitudinis pen-

det, hic in magnis viris non eft habendus. Facillime autem ad

res injuftas impellitur, ut quifque eft altiffimo animo, et glorise

cupido. Qui locus eft fane lubricus, quod vix invenitur, qui,

iaboribus fufceptis, periculifque aditis, non quafi mercedem re-

rum geftarum defideret gloriam.

XX. Omnino fortis animus, et magnus duabus rebus maxime

cernitur ; quarum una in rerum externarum defpicientia ponitur,

Bb2




cum perruafum Iit, nihil hominem, nili quod honeflum deco-

rumque fit, admirari, aut optare, aut expetere oportere -, nullique

neque homini, neque perturbationi animi, nec fortunae fuccum-

bere. Altera eft res, ut, cum ita fis afFedlus animo, ut fupra dixi,

res geras magnas illas quidem, et maxime utiles, fed et vehe-

menter arduas plenafque laborum et periculorum, tum vitae, tum

multarum rerum, quce ad vitam pertinent.

Harum rerum duarum fplendor omnis et amplitudo, addo

etiam utiHtatem, in pofleriore efl -, caufa autem et ratio efHciens

magnos viros, eft in priore. In eo enim efl illud, quod excel-

lentes animos, et humana contemnentes facit. Id autem ipfum

cernitur in duobus, fi et folum id, quod honcflum fit, bonum

judices, et ab omni animi perturbatione liber fis. Nam et ea,

quae eximia plerifque et praeclara videntur, parva ducere, eaque

ratione flabili firmaque contemnere, fortis animi magnique du-

cendum efl -, et ea, quae videntur acerba, quas multa et varia in

hominum vita fortunaque verfantur, ita ferre, ut nihil a flatu

naturas difcedas, nihil a dignitate fapientis, robufli animi efl,

magnaeque conflantiae.

Non efl autem confentaneum, qui metu non frangatur, eum

frangi cupiditate -, nec, qui invicftum fe a labore prasfliterit,

vinci a voluptate. Quamobrem et haec videnda ; et pecuniae fu-

gienda cupiditas : nihil enim eft tam angufti animi tamque parvi,

quam amare divitias ; nihil honeflius magnificentiufque, quam

pecuniam contemnere, fi non habeas ; fi habeas, ad beneficen-

tiam Hberalitatemque conferre. Cavenda eft etiam glonx cupidi-

tas, ut fupra dixi. Eripit enim libertatem, pro qua magnanimis

viris omnis debet effe contentio. Nec vero imperia expetenda,

ac potius, aut non accipienda interdum, aut deponenda nonnun-

quam,

Vacandum autem efl omni animi perturbatione, tum cupi-

ditate et metu, tum etiam aegritudine, et voluptate animi, et

iracundia; ut tranquiUitas et fecuritas adfit, quae affert cum

conflantiam, tum etiam dignitatem. Muhi autem et funt, et fue-

runt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes, a negotiis




publlcis fe removerlnt, ad otiumque perfugerint. In hls et no-

biliffimi philofophi, longeque principes, et quidam homines fe-

veri et graves, nec popuh, nec principum mores ferre potuerunt

vixeruntque nonnulH in agris, deledtati re fua famlHarl. His

idem propofitum fuit, quod regibus, ut ne qua re egerent, ne

cui parerent, hbertate uterentur; cujus proprium eft, fic vivere,

ut veHs.

XXI. Quare, cum hoc commune fit potentias cupidorum cum

ils, quos dixi, otiofis -, alteri fe adlpifci id poffe arbitrantur, li

opes magnas habeant ; alteri, fi contenti fint et fuo, et parvo. In

quo neutrorum omnino contcmnenda eft fententia : fed et faciU-

or, et tutior, et minus ahis gravis aut molefta vita efl otioforum

frudluofior autem hominum generl, et ad claritatem ampHtudl-

nemque aptior eorum, qui fe ad rempubHcam et ad res magnas

gerendas accommodaverunt. Quapropter et iis forfitan conce-

dendum fit, rempubhcam non capeiTentibus, qui, excehenti

ingenio, dodlrinas {efc dediderunt -, et iis, qui, aut valetudinis

imbeciUitate, aut aHqua graviore caufa impediti, a repubHca re-

ceiTerunt, cum ejus adminiftrands poteflatem ahis, laudemque

concederent. Quibus autem taHs nuHa fit caufa, fi defpicere fe

dicant ea, quae plerique admirantur, imperia et magiflratus, iis

nonmodo

non laudi, verum etiam vltio, dandum puto : quorum

judicium in eo, quod gloriam contemnant et pro nihilo putent,

difhcile fadlu efl non probare ; fed videntur labores et moleftias

tum ofFenfionum, tum repulfarum, quafi quandam ignominiam

timere, et infamiam. Sunt enim, qui in rebus contrariis parum

fibi conftent ; voluptatem feverifhme contemnant, in dolore fmt

molHores igloriam negHgant, frangantur infamia ; atque ea qui-

dem non fatis conflanter.

Sed iis, qui habent a natura adjumenta rerum gerendarum,

abjedia omni cundlatione, adipifcendi magiflratus, et gerendarefpubHca efl. Nec enim ahter aut regi civitas, aut declarari

animi magnitudo potefl. CapefTentibus autem rempubhcam ni-

hilo minus, quam philofophis, haud fclo an magis etiam, et

magnificentia, et defpicienta adhibenda fit rerum humanarum;^




et, quam faepe dico, tranqulllitas animi, atque fecuritas : fi qul-

dem nec anxii futuri funt, et cum gravitate conftantiaque vic-

turi. QuiE eo faciliora funt philofophis, quo minus multa patent

in eorum vita, quse fortuna feriat, et quo minus multis rebus

egent ; et quia, fi quid adverfi eveniat, tam graviter cadere non

polTunt. Quocirca non fme caufa majores motus animorum con-

citantur, majoraque efficienda rempublicam gerentibus, quam

quietis ; quo magis his et magnitudo animi eft adhibenda, et va-

cuitas ab angoribus.

Ad rem gerendam autem . qui accedit, caveat, ne id modo

confideret, quam illa res honefla fit ; fed etiam, ut habeat effi-

ciendi facultatem. In quo ipfo confiderandum eft, ne aut temere

defperet, propter ignaviam ; aut nimis confidat, propter cupi-

ditatem. In omnibus autem negotiis, prius, quam aggrediare,

adhibenda eft prseparatio diligens.

XXIL Sed, cum plerique arbitrentur res belllcas majores efTe,

quam urbanas, minuenda efl haec opinio. Multi enim bella fêpe

qusefierunt propter glorise cupiditatem ; atque id in magnis ani-

mis ingeniifque plerumque contlngit; eoque magis, fi funt ad

rem miUtarem apti, et cupidi bellorum gerendorum. Vere autem

fi volumus judicare, multas res extiterunt urbanas majores cla-

riorefque, quam bellicae. Quamvis enim Themifi:ocIes jure lau-

detur, et fit ejus nomen, quam Solonis, illufi:rius, citeturque

Salamis, clarifiims teftis vi6loriae, quae anteponatur confilio So-

lonis, ei, quo primum conftituitAreopagitas; non minus praecla-

rum hoc, quam illud, judicandum eft. Illud enim femel profuit,

hoc femper proderit civitati : hoc confilio leges Athenienfium,

hoc majorum inftituta, fervantur. Et Themiftocles quidem nihil

dixerit, in quo ipfe Areopagum adjuverit ; at ille vere, a fe ad-

jutum Themiftoclem. Eft enim bellum geftum confilio fenatus

ejus, qui a Solone erat conftitutus.

Licet eadem de Paufania, Lyfandroque dlcere ; quorum re-

bus geftis quanquam imperium Lacedaemoniis dilatatum putatur;

tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi legibus et difcipllnae

conferendi funt. Quin etiam ob has ipfas caufas et parentiores




habuerunt exercitus, et fortiores. Mihi quidem neque pueris

nobis, M. Scaurus C. Mario, neque, cum verfaremur in repub-

Hca, Q^Catulus Cn. Pompeio cedere videbatur. Parvi enim funt

foris arma, niH eft confiHum domi. Nec plus Africanus, fingu-

laris et vir, et imperator, in exfcindenda Numantia reipubUcae

profuit, quam eodem tempore P. Nafica privatus, cum Tib.

Gracchum interemit : quanquam haec quidem res non folum ex

domeflica eft ratione ; attingit etiam belUcam, quoniam vi, ma-

nuque confedta eft : fed tamen id ipfum geftum eft confiHo ur-

bano, fine exercitu.

Illud autem optimum eft, in quod invadi folere ab invidis et

improbis audio

Cedant arma togce, concedat laurea linguce.

Ut enim ahos omittam, nobis rempubUcam gubernantibus,

nonne togse arma celTere ? neque enim in repubUca periculum

fuit gravius unquam, nec majus otium. Ita confiUis diUgentia-

que noflra celeriter de manibus audacifUmorum civium delapfa

arma ipfa ceciderunt. Quae res igitur gefta unquam in beUo

tanta ? qui triumphus conferendus ? Licet enim mihi, Marce

fiU, apud te gloriari, ad quem et haereditas hujus gloriae, et

fadtorum imitatio pertinet. Mihi quidem certe vir abundans bel-

Ucis laudibus Cn. Pompeius, muhis audientibus, hoc tribuit,

ut diceret, fruflra fe triumphum tertium deportaturum fuiffe,

nifi meo in rempubUcam beneficio, ubi triumpharet, effet ha-

biturus. Sunt ergo domefticae fortitudines non inferiores miU-

taribus ; in quibus plus etiam, quam in his, operae ftudiique po-

nendum eft.

XXIII. Omnino iUud honeflum, quod ex animo excelfo mag-

nificoque quaerimus, animi efHcitur, non corporis, viribus. Exer-

cendum tamen corpus, et ita afUciendum efl, ut obedire confiUo

rationique poflit in exequendis negotiis, et in labore tolerando.

Honeflum autem id, quod exquirimus, totum efl pofitum in

animi cura et cogitatione ; in quo non minorem utiUtatem affe-

runt, qui togati reipubUcas praefunt, quam qui beUum gerunt.

Itaque eorum confiUo fajpe aut non fufcepta, aut confeda beUa



ôo D E O F F I C I I S

funt, nonnunquam etiam illata ; ut M. Catonis bellum tertium

Punicum, in quo etiam mortui valuit audtoritas.

Quare expetenda quidem magis eft decernendi ratio, quam

decertandi fortitudo : fedcavendum,

ne id bellandi magis fuga,

quam utilitatis ratione, faciamus. Bellum autem ita fufcipiatur,

ut nihil aliud, niii pax quaslita, videatur. Fortis vero animi et

conflantis eft, non perturbari in rebus afperis, nec tumultuantem

de gradu dejici, ut dicitur; fed praefenti animo uti et conlilio,

nec a ratione difcedere : quanquam hoc animi, illud etiam in-

genii magni efl, prascipere cogitatione futura, et ahquanto ante

conflituere, quid accidere poffit in utramque partem ; et, quid

agendum fit, cum quid evenerit -, nec committere, ut aliquando

dicendum fit, Nori putararn. Hasc funt opera magni animi, et

excelfi, et prudentia confilioque fidentis. Temere autem in acie

verfari, et manu cum hofte confligere, immane quiddam et

belluarum fimile eft, Sed cum tempus neceffitafque poftulat,

decertandum manu eil, et mors fervituti turpitudinique antepo-

nenda.

XXIV. De evertendis autem diripiendifque urbibus valde con-

iiderandum eft, ne quid temere, ne quid crudeliter. Idque eft viri

magni, rebus agitatis, punire fontes -, multitudinem confervare -,

in omni fortuna, redla atque honefta retinere. Ut enim funt,

quemadmodum fupra dixi, qui urbanis rebus belHcas antepo-

nant ; fic reperies muhos, quibus periculofa et caUda confiha,

quietis et cogitatis et fplendidiora, et majora videantur.

Nunquam omnino pericuU fuga committendum efl, ut im-

belles timidique videamur. Sed fugiendum etiam ilhid, ne oife-

ramus nos pericuhs fme caufa; quo nihil poteft elfe flultius.

Quapropter in adeundis pericuhs confuetudo imitanda medi-

corum eft, qui leviter -cTgrotantes leniter curant; gravioribus

autem morbis periculofas curationes et ancipites adhibere co-

guntur. Quare in tranquillo tempeflatem adverfam optare, de-

mentis eft ; fubvenire autem tempeflati quavis ratione, fapien-

tis : eoque magis, fi plus adipifcare re exphcata boni, quam

^ddubitata mah. Periculofse autem rerum adiones partim iis




funt, qui eas fufciplunt, partim reipublicae. Itemque alli de vita,

alii de gloria, et benevolentia civium in difcrimen vocantur.

Promptiores igitur debemus efle ad noftra pericula, quam ad

communia, dimicareque paratius de honore et gloria, quam decasteris commodis.

Inventi autem multi funt, qui non modo pecunlam, fed vitam

etiam profundere pro patria parati elfent ; iidem gloriae jadluram

ne minimam quidem facere vellent, ne republica quidem poftu-

lante ; ut Callicratidas, qui, cum Lacedaemonlorum dux fuiffet

Peloponnefiaco bello, multaque fecilfet egregie, vertlt ad extre-

mum omnla, cum conlillo non parult eorum, qul claffem ab

Arglnuffis removendam, nec cum Athenienfibus dimicandum

putabant. Qulbus ille refpondlt, Lacedsmonios, clalfe illa amif-

fa, aham parare polfe -, fe fugere llne fuo dedecore non polfc.

Atque hasc quldem Lacedaemonlis plaga mediocris fuit j illa pef-

tifera, qua, cum Cleombrotus, invidiam timens, temere cum

Epaminonda confllxiffet , Lacedaemoniorum opes corruerunto

Quanto Q^Maximus meUus ? de quo Ennius

Ums homo nobis cunSiando rejiituit rem,

Non ponebat enim rumores antefalutem.

Ergo pojique, magifque viri nunc gloria claret.

Quod genus peccandi vitandum efl etiam in rebus urbanis. Sunt

enim, qui, quod fentiunt, etfi optimum fit, tamen invidias metu

non audent dlcere.

XXV. Omnino, qui reipublicae praefuturi funt, duo Platonis

praecepta teneant. Unum, ut utilltatem civium fic tueantur, ut

quaecunque agunt, ad eam referant, obliti commodorum fuorum;

alterum, ut totum corpus relpubllcai curent ; ne, dum partem

aliquam tuentur, reliquas deferant. Ut enim tutela, fic procu-

ratlo relpubhcae ad utlhtatem eorum, qui commiffi funt, non

ad eorum, quibus commiffa eft, gerenda eft. Qui autem parti

civium confulunt, partem negllgunt, rem perniciofiffimam in

civitatem inducunt, fedltlonem atque difcordiam ; ex quo evenit,

ut ahi populares, alii ftudioii optimi cujufque videantur, pauci

univerforum.

ToM. III. C c




Hinc apud Athenienfes magnas difcordiae ; in noftra republica

non folum feditiones, fed peflifera etiam bella civilia : quas gra-

vis et fortis civis, et in republica dignus principatu fugict atque

oderit ; tradetque fe totum reipublicae, neque opes, aut poten-

tiam confed:abitur ; totamque eam lic tuebitur, ut omnibus con-

fulat. Nec vero criminibus falfis in odium aut invidiam quem-

quam vocabit : omninoque ita juflitiae honeftatique adhasrefcet,

ut, dum ea confervet, quamvis graviter ofFendat, mortemque

oppetat potius, quam deferat illa, quae dixi.

Miferrima efl omnino ambitio, honorumque contentio : de

qua praeclare apud eundem efl Platonem ;** SimiHter facere eos,

** qui inter fe contenderent, uter potius rempubhcam admini-

**

flraret, utfi

nautae certarent, quis eorum potiflimum guberna-** ret." Idemque prascepit, ut eos adverfarios exiflimemus, qui

arma contra ferant -, non eos, qui fuo judicio tueri rempublicam

velint : quah's fuit inter P. Africanum, et Q^ Metellum fine

acerbitate diffenfio.

Nec vero audiendi, qui graviter irafcendum inimicis puta-

bunt, idque magnanimi et fortis viri efTe cenfebunt. Nihil enim

iaudabihus, nihil magno et praeclaro viro dignius placabihtate

atque clementia. In hberis vero popuhs, et in juris aequabihtate

exercenda etiam efl facihtas, et ahitudo animi, quae dicitur ; ne,

fi irafcamur aut intempeflive accedentibus, aut impudenter ro-

gantibus, in morofitatem inutilem et odiofam incidamus. Et

tamen ita probanda efl manfuetudo atque clementia, ut adhibea-

tur, reipubhcae caufa, feveritas, fme qua adminiflrari civitas non

potefl.

Omnis autem et animadverfio, et cafligatio, contumeha vacare

debet ^ neque ad ejus, qui punitur aliquem, aut verbis cafligat,

fed ad reipubhcae utihtatem referri.

Cavendum efl etiam, ne major posna, quam culpa, fit -, et ne

iifdem de caufis ahi pledantur, ahi ne appellentur quidem.

Prohibenda autem maxime efl ira in puniendo. Nunquam

enim, iratus qui accedet ad pcenam, mediocritatem iUam tene-

bit, quae efl inter nimium et parum3

qua^ placet Peripateticis,



L I B E R P R r M U S. 203

et rede placet, modo ne laudarent iracundiam, et dicerent uti-

liter a natura datam. IUa vero omnibus in rebus repudianda eft;

optandumque, ut ii, qui prsefunt reipublicse, legum iimiles fmt,

quaj ad puniendum non iracundia, fed aequitate, ducuntur.

XXVI. Atque etiam in rebus profperis, et ad voluntatem nof-

tram fluentibus, fuperbiam, faftidium, arrogantiamque magnope-

re fugiamus. Nam ut adverfas res, lic fecundas immoderate ferre,

levitatis eft ; prasclaraque eft aequabilitas in omni vita, et idem

femper vultus, eademque frons, ut de Socrate, item de C. Lae-

lio, accepimus. Philippum quidem, Macedonum regem, rebus

geftis et gloria fuperatum a filio ; facilitate et humanitate video

fuperiorem fuiffe. Itaque aher femper magnus, aher faepe turpif-

fimus fuit ; ut recfle prascipere videantur, qui monent, ut quanto

fuperiores fumus, tanto nos geramus fummiffius. Panaetius qui-

dem Africanum auditorem, et famiharem fuum, foUtum ait di-

cere, ut equos, propter crebras contentiones proehorum feroci-

tate exfuhantes, domitoribus tradere foleant, ut his facihoribus

poffint uti ; fic homines fecundis rebus efirenatos, fibique pr«-

fidentes, tanquam in gyrum rationis et do<5trinae duci oportere,

ut perfpicerent rerum humanarum imbecilhtatem, varietatemque

fortunae.

Atque etiam in fecundiffimis rebus maxime eil utendum con-fiho amicorum, hifque major etiam, quam ante, tribuenda auc-

toritas : iifdemque temporibus cavendum eft, ne affentatoribus

patefaciamus aures, nec adulari nos finamus ; in quo faUi facilc

efl. Tales enim nos tunc efife putamus, ut jure laudemur : ex

quo nafcuntur innumerabiha peccata, cum homines, inflati opi-

nionibus, turpiter irridentur, et in maximis verfantur erroribus.

Sed haec quidem had:enus.

lUud autem fic eft judicandum, maximas geri res, et maximi

animi ab iis, qui refpubhcas regant, quod earum adminiftratio

latiffime pateat, ad plurimofque pertineat. Effe autem magni

animi, et fuiflê muhos etiam in vita otiofa, qui aut inveftiga-

rent, aut conarentur magna quaedam, fefeque fuarum rerum

C c 2




iinibus continerent -, aut interjedli inter philofophos, et eos, qui

rempubhcam adminiflrarent, deledlarentur re fua famiHari, non

eam quidem omni ratione exaggerantes, neque excludentes ab

ejus ufu fuos ', potiufque et amicis impertientes, et reipublicae,

li quando ufus effet. Qu£ primiim bene parta fit, nullo neque

turpi quaeflu, neque odiofo ; tum quam plurimis, modo dignis,

fe utilem praebeat ; deinde augeatur ratione, diligentia, parlimo-

nia : nec libidini potius luxuriaeque, quam liberalitati et benefi-

centiaj, pateat. Haec praefcripta fervantem licet magnifice, gra-

viter, animofeque vivere, atque etiam fimpliciter, iideliter, vitae-

que hominum amice.

XXVII. Sequitur, ut de una reliqua parte honeflatis dicendum

lit : in qua verecundia, et quafi quidam ornatus vitae, temperan-

tia et modeflia, omnifque fedatio perturbationum animi, et re-

rum modus cernitur. Hoc loco continetur id, quod dici Latine

decorum potefl^ Graece enim '^îTrov dicitur. Hujus vis ea efl, ut

ab honeflo non queat feparari. Nam et quod decet, honeflum

efl; ; et quod honeflum efl, decet.

Qualis autem differentia fit honefli et decori, facilius intelli-

gi, quam explanari, potefl. Quidquid eft enim, quod deceat, id

tum apparet, cum antegreffa eft honeflas. Itaque non folum in

hac partehoneftatis,

de qua hocloco differendum efl,

fed etiamin tribus fuperioribus, quid deceat, apparet. Nam et ratione uti,

atque oratione prudenter -, et agere quod agas, confiderate ; om-

nique in re quid fit veri, videre et tueri decet : contraque falh',

errare, labi, decipi tam dedecet, quam dehrare et mente effe

captum. Et jufla omnia, decora funt ^ injufla contra, ut turpia,

lic indecora. SimiHs et ratio fortitudinis : quod enim viriHter

animoque magno fit, id dignum viro et decorum videtur; quod

contra, id ut turpe, fic indecorum.

Quare pertinet quidem ad omnium honeftatem hoc, quoddico, decorum ; et ita pertinet, ut non recondita quadam ratio-

ne cernatur, fed fit in promptu. Efl enim quiddam, idque intel-

ligitur in omni virtute, quod deceat -, quod cogitatione magis



LIBER PRIMUS. 205

a virtute poteft, quam re, feparari. Ut venuftas et pulchrltudo

corporis fecerni non potefl a valetudine j fic hoc, de quo loqui-

mur, decorum, totum illud quidem efl cum virtute confufum ;

fed mente et cogitatione diftinguitur.

Eft autem ejus defcriptio duplex. Nam et generale quoddam

decorum intelligimus, quod in omni honeftate verfatur ; et aliud

huic fubjedlum, quod pertinet ad fingulas partes honeftatis. At-

que illud fuperius fic fere deflniri folet ; Decorum id effe, quod

confentaneum fit hominis excellentiae, in eo, in quo natura ejus

a rehquis animantibus difFerat. Quae autem pars fubjed:a generi

eft, eam fic definiunt, ut id decorum effe veUnt, quod ita naturae

confentaneum fit, ut in eo moderatio et temperantia appareat

cum fpecie quadam Hberali.

XXVIII. Haec ita intelhgi, exiflimare pofTumus ex eo decoro,

quod poetae fequuntur ; de quo aHo loco plura dici folent. Sed

tum fervare illud poetas dicimus, quod deceat, cum id, quod

quaque perfona dignum efl, et fit, et dicitur. Ut, fi JEacus, aut

Minos diceret,

Oderint dum metuanf j aut, Natisfepulcro ipfe eji parens ;

indecorum videretur, quod eos fuiffe juflos accepimus. At

Atreo dicente, plaufus excitantur : efl enim digna perfona ora-

tio. Sed poetas, quid quemque deceat, ex perfona judicabunt

nobis autem perfonam impofuit ipfa natura, magna cum ex-

cellentla praeflantiaque animantium reliquarum. Quocirca poe-

tae in magna varietate perfonarum, etiam vitiofis quid conve-

niat, et quid deceat, videbunt ; nobis autem cum a natura

conflantiae, moderationis, temperantiae, verecundiae partes datse

fint ; cumque eadem natura doceat non negligere, quemadmo-

dum nos adverfus homines geramus ; efhcitur, ut et illud,

quod ad omnem honeftatem pertinet, decorum, quam late

fufum fit, appareat ; et hoc, quod fpedatur in unoquoque ge-

nere virtutis. Ut enim pulchritudo corporis apta compofitione

membrorum movet oculos, et deledlat hoc ipfo, quod inter fe

omnes partes cum quodam lepore confentiunt ; fic hoc decorum.



2o6 D E O F F I C I I S

quod elucet in vita, movet approbationem eorum, quibufcum

vivitur, ordine, et conftantia, et moderatione didorum omnium

atque fadorum.

Adhibenda efl igitur qu^dam reverentia adverfus homines,

et optimi cujufque, et reliquorum. Nam negligere quid de fe

quifque fentiat, non folum arrogantis eft, fed etiam omnino dif-

foluti. Eft autem quod difFerat, in hominum ratione habenda,

inter juftitiam et verecundiam. Juftitiae partes funt, non violare

homines ; verecundiae, non offendere ; in quo maxime perfpici-

tur vis decori. His igitur expofitis, quale fit id, quod decere di-

cimus, intelle<ftum puto.

Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum habet

viam, qux deducit ad convenientiam confervationemque naturag ;

quam fi fequemur ducem, nunquam aberrabimus ; fequemurquc

et id, quod acutum et perfpicax natura eft ; et id, quod ad ho-

minum confociationem accommodatum ; et id, quod vehemens

atque forte. Sed maxima vis decori in hac ineft parte, de qua

difputamus. Neque enim folum corporis, qui ad naturam apti

funt, fed multo etiam magis animi motus probandi, qui item ad

naturam accommodati funt. Duplex eft enim vis animorum, at-

que naturae : una pars in appetitu pofita eft, quae eft oî^*i Grasce,

quae hominem huc et illuc rapit -, altera in ratione, quas docet,

et explanat quid faciendum fugiendumque fit. Ita iit, ut ratio

prasfit, appetitus obtemperet.

XXIX. Omnis autem aftio vacare debet temeritate, et negli-

gentia ', nec vero agere quidquam, cujus non poffit caufam pro-

babilem reddere. Ha^c eft enim fere defcriptio officii. Efficien-

dum autem eft, ut appetitus rationi obediant, eamque neque

prscurrant, nec propter pigritiam, aut ignaviam deferant -, fmt-

que tranquilli, atque omni perturbatione animi careant. Ex quo

elucebit omnis conftantia, omnifque moderatio. Nam qui appe-

titus longius evagantur, et tanquam exfultantes five cupiendo,

five fugiendo, non fatis a ratione retinentur, hi fme dubio iinem

et modum tranfeunt. Relinquunt enim et abjiciunt obedientiam.




nec ratloni parent, cui funt fubjedi lege natura : a quibus non

modo animi perturbantur, fed etiam corpora. Licet ora ipfa.

cernere iratorum, aut eorum, qui aut libidine aliqua, aut metu

commoti funt, aut voluptate nimia geftiunt ; quorum omnium

vultus, voces, motus, ftatufque mutantur.

Ex quibus illud intelligitur (ut ad officii formam revertamur)

appetitus omnes contrahendos fedandofque, excitandamque ani"

madverfionem et diligentiam, ut ne quid temere ac fortuitu,

inconfiderate, negligenterque agamus. Neque enim ita generati

a natura fumus, ut ad ludum et jocum fadti elfe videamur ; fed

ad feveritatem potius, et ad quasdam ftudia graviora atque ma-

jora. Ludo autem et joco uti illo quidem licet j fed, ficut fomno

et quietibus caeteris, tum, cum gravibus feriifque rebus fatisfe-

cerimus. Ipfumque genus jocandi non profufum, nec immodef-

tum, fed ingenuum et facetum effe debet. Ut enim pueris non

omnem ludendi licentiam damus,. fed eam, qua^ ab honeilis

adlionibus non fit aliena ; lic in ipfo joco aHquod probi ingenil

lumen eluceat.

Duplex omnino eft jocandi genus : unum ilUberale, petulans,

fiagitiofum, obfcoenum -, alterum, elegans, urbanum, ingenio-

fum, facetum. Quo genere non modo Plautus nofter, et Atti-

corum antiqua comoedia, fed etiam philofophorum Socratico-

rum libri referti funt : multaque multorum facete dida ; ut ea,

quas a fene Catone colledla funt, quas vocant c(.7ro0iy>j,a,Tci. Fa-

cilis igitur eft diftin(ftio ingenui, et illiberalis joci. Alter eft, li

tempore fit, ac remiffo animo, homine dignus ; alter ne libero

quidem, fi rerum turpitudini adhibetur verborum obfcoenitas.

Ludendi etiam efl quidam modus retinendus, ut ne nimis omnia

profundamus, elatique voluptate in aliquam turpitudinem dela-

bamur. Suppeditant autem et campus nofter, et fludia venandi,

honefla exempla ludendi.

XXX. Sed pertinet ad omnem officii quaeflionem, femper in

promptu habere, quantum natura hominis pecudibus reliquifque

belluis antecedat. Illaj nihil fentiunt, nifi voluptatem ad eamque

feruntur omni impetu : hominis autem mens difcendo alitur, et






diffimulare, iiiridiari, prxcipere hoflium confilia. In quo genere

Grasci Themiiloclem et Pheraeum Jafonem caeteris anteponunt

in primifque verfutum et callidum fadtum Solonis, qui, quo et

tutior vita ejus Gffet, et plus aliquanto reipublicae prodeflet, fu-

rere fe fimulavit.

Sunt his aHi multum difpares, fimplices et aperti; qui nihil

ex occulto, nihil ex infidiis agendum putant, veritatis cultores,

fraudis inimici : itemque aUi, qui quidvis perpetiantur, cuivis

deferviant, dum, quod veUnt, confequantur -, ut Syllam , et

M. CrafTum videbamus. Quo in genere verfutiffimum et pa-

tientiffimum Lacedasmonium Lyfandrum accepimus ; contra-

que, Callicratidam, qui praefe^flus claffi proximus pofl Lyfan-

drum fuit. Itemque in fermonibus alium quemque, quamvis

praepotens (it, efficere, ut unus de multis effe videatur : quod

in Catulo, et in patre, et in filio; idemque in Q^ Mutio

Mancia vidimus. Audivi ex majoribus natu hoc idem fuiffe in.

P. Scipione Nafica ; contraque, patrem ejus, illum, qui Tibc

Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam comitatem habuifle

fermonis : ne Xenocratem quidem, feveriffimum philofophorum ;

ob eamque rem ipfam magnum clarumque fuiffe. Innumerabiles

aliae diffimilitudines funt naturse morumque, minime tamen vi-

tuperandorum.

XXXI. Admodum autem tenenda funt fua cuique, non vi-

tiofa, fed tamen propria, quo facilius decorum illud, quod

quaerimus, retineatur. Sic enim efl faciendum, ut contra univer-

fam naturam nihil contendamus ; ea tamen confervata, propriam

naturam fequamur ; ut, etiam fi fint alia graviora atque meliora,

tamen nos fludia noflra naturae regula metiamur. Neque enim

attinet repugnare naturas, nec quidquam fequi, quod aflequi

nequeas. Ex quo magis emergit, quale fit decorum illud, ideo,

quia nihil decet invita, ut aiunt, Minerva, id efl, adverfante et

repugnante natura.

Omnino, fi quidquam efl decorum, nihil efl profedto magls,

quam aequabilitas univerfae vitae, tum fingularum adlionum

quam confervare non poffis, fi, aliorum naturam imitans, omittas

ToM. in. Dd




tuam. Ut enim fermone eo debemus uti, qui notus eft nobis,

ne, ut quidam, Gra^ca verba inculcantes, jure optimo irrideamur;

fic in adiones, omnemque vitam nuliam dilcrepantiam conferre

debemus.

Atque haec differentia naturarum tantam habet vim, ut non-

nunquam mortem fibi ipfe confcifcere aHus debeat, alius in

eadem caufa non debeat. Num enim alia in caufa M. Cato

fuit, alia caeteri, qui fe in Africa Caefari tradiderunt ? Atqui

caeteris forfitan vitio datum effet, fi fe interemilTent, propterea

quod eorum vita lenior, et mores fuerant faciliores -, Catoni

autem cum incredibilem tribuifiet natura gravitatem, eamque

ipfe perpetua conftantia roboraviifet, femperque in propofito-

fufceptoque confilio permanliiTet, moriendum potius, quam

tyranni vultus adfpiciendus fuit. Quam multa paflus eft Ulyffes

in illo errore diuturno, cum et muHeribus (fi Circe et Calypfo

mulieres appellandae funt) inferviret, et in omni ferm.one om-

nibus affabilem et jucundum fe effe vellet ? domi vero etiam

contumelias fervorum ancillarumque pertulit, ut ad id aliquan-

do, quod cupiebat, perveniret. At Ajax, quo animo traditur,

millies oppetere mortem, quam illa perpeti, makiiHet.

Quae contemplantes expendere oportebit, quid quifque ha-

beat fui ; eaque moderari,nec velle experiri, quam fe aliena de-

ceant. Id enim maxime quemque decet, quod eft cujufque fuum

maxime. Suum igitur quifque nofcat ingenium, acremque fe et

bonorum et vitiorum fuorum judicem praebeat ; ne fcenici plus,

quam nos, videantur habere prudentia^ : illi enim non optimas,

fed fibi accommodatiflimas, fabulas eligunt. Qui voce freti funt,

Epigonos, Medumque^ qui geftu, MenaHppam, Clytaemnef-

tram : femper RupiHus, quem ego memini, Antiopam ; non

faspe ^fopus Ajacem. Ergo hiftrio hoc videbit in fcena, quod

non videbit fapiens in vita ? Ad quas igitur res aptiifimi erimus,in iis potiffimum elaborabimus : fm aHquando neceffitas nos

ad ea detruferit, quae noflri ingenii non erunt -, omnis adhibenda

erit cura, meditatioj diHgentia, ut ea, fi non decore, at quam

minimum indecore facere polTimus. Nec tam eft enitendum,




ut bona, quae nobis data non fuit, fequamur, quam ut vitia

fugiamus.

XXXII. Ac duabus iis perfonis, quas fupra dixi, tertia adjun-

gitur, quam cafus aliquis, aut tempus imponit ; quarta etiam,

quam nobifmetipfis judicio noftro accommodamus. Nam regna,

imperia, nobilitates, honores, divitiae, opes, eaque, quae funt

his contraria, in cafu fita, temporibus gubernantur. Ipfi autem

quam perfonam gerere velimus, a noftra voluntate proficifcitur :

itaque fe ahi ad philofophiam, aHi ad jus civile, aHi ad elo-

quentiam appHcant ; ipfarumque virtutum in aHa aHus mavult

exceUere.

Quorum vero patres, aut majores aHqua gloria praeftiterunt, il

Hudent plerumque eodem in genere laudis exceUere ; ut Q^Mu-

tius, P. fiHus, in jure civiH; PauH fiHus Africanus in re mi-

Htari. Quidam autem ad eas laudes, quas a patribus acceperunt,

addunt aHquam fuam ; ut hic idem Africanus eloquentia cumu-

lavit beHicam gloriam : quod idem fecit Timotheus, Cononis

fiHus, qui, cum beHi laude non inferior fuilTet, quam pater,

ad eam laudem, dodlrinae et ingenii gloriam adjecit. Fit autem

interdum, ut nonnuHi, omiffa imitatione majorum, fuum quod-

dam inflitutum confequantur ; maximeque in eo plerumque ela-

borant ii, qui magna fibi proponunt, obfcuris orti majoribus.

Hxc igitur omnia, cum quaerimus quid deceat, comple<fti

animo et cogitatione debemus. In primis autem conflituendum

efl, quos nos, et quales effe veHmus, et in quo genere vitae

quae deHberatio efl omnium difficiHima. Ineunte enim adolef-

centia, cum efl maxima imbeciHitas confiHi, tum id fibi quif-

que genus aetatis degendae conflituit, quod maxime adamavit.

Itaque ante impHcatur aHquo certo genere curfuque vivendi,

quam potuit, quid optimum effet, judicare. Nam quod Her-

culem Prodicium dicunt (ut efl apud Xenophontem) cum pri-

mum pubefceret (quod tempus a natura ad deHgendum, quam

quifque viam vivendi fit ingreffurus, datum eft) exifle in foH-

tudinem, atque ibi fedentem, diu fecum multumque dubitaffe,

cum duas cerneret vias, unam Voluptatis, alteram Virtutis,

D d 2




iitram ingredi melius elTet -, hoc Herculi, Jovis fatu edito, po-

tuit fortafTe contingere ; nobis non item, qui imitamur, quos

cuique vifum eft, atque ad eorum ftudia inftitutaque impellimur :

plerumque autem, parentum praeceptis imbuti, ad eorum confue-

tudinem moremque deducimur. Alii multitudinis judicio fe-

runtur, quasque majori parti pulcherrima videntur, ea maxime

exoptant. Nonnulli tamen, five fehcitate quadam, five bonitate

naturae, five parentum difcipHna, red:am vita^ fecuti funt viam.

XXXIII. Illud autem maxime rarum genus eft eorum, qui, aut

excellente ingenii magnitudine, aut praeclara eruditione atque

docftrina, aut utraque re ornati, fpatium etiam dehberandi habue-

runt, quem potiffimum vitae curfum fequi vellent ; in qua deli-

beratione ad fuam cujufque naturam confiKum efl omne revo-

candum. Nam cum in omnibus quae aguntur, ex eo modo, quo

quifque natus eft, ut fupra didum cll, quid deceat exquirimus

tum in .tota vita conftituenda, multo eft ei rei cura major ad-

hibenda, ut conftare in vitae perpetuitate poffimus nobifmet ipfis,

nec in ullo officio claudicare.

Ad hanc autem rationem quoniam maximam vim natura ha-

bet, fortuna proximam ; utriufque omnino ratio habenda ell in

dehgendo genere vitae j fed naturae magis : multo enim et firmior

efl,et

conflantior :

ut fortuna nonnunquam, tanquam ipfa mor-talis, cum immortali natura pugnare videatur. Qui igitur ad

naturae fuae non vitiofae genus confilium vivendi omne contule-

rit, is conflantiam teneat : id enim maxime decet : nifi forte fe

intellexerit erraffe in deligendo genere vitas. Quod G. acciderit,

(potefl autem accidere) facienda morum inflitutorumque mutatio

ell. Eam mutationem, ii tempora adjuvabunt, faciHus commo-

diufque faciemus. Sin minus; fenfim erit pedetentimque facien-

da ; ut amicitias, quae minus deledtent, et minus probentur,

magis decere cenfent fapientes fenfim diffuere, quam repentepraccidere. Commutato autem genere vitas, omni ratione curan-

dum efl, ut id bono confiHo feciffe videamur.

Sed quoniam paulo ante didum eft, imitandos effe majo-

res i primiim illud exceptum fit, ne vitia fmt imitanda : deinde.




fi natura non feret, ut quaedam imitari poffint, ut fuperioris

Africani filius, qul hunc Paulo natum adoptavit, propter infir-

mitatem valetudinis non tam potuit patris fimilis efie, quam

ille fuerat fui. Si igitur non poterit five caufas defenfitare, five

populum concionibus tenere, five bella gerere ; illa tamen

praefiiare debebit, qu23 erunt in ipfius poteftate, jufi:itiam, fidem,

liberalitatem, modefiiiam, temperantiam, quo minus ab eo id,.-

quod defit, requiratur. Optima autem haereditas a patribus tra-

ditur liberis, omnique patrimonio praefl:antior, gloria virtutis

rerumque geftarum i cui dedecori efl!e, nefas et impium judican-

dum efi:.

XXXIV. Et quoniam officia non eadem difparibus setatlbus

tribuuntur, aliaque funt juvenum, alia fenlorum ; aliquid etiam

de hac diflindiione dicendum efi:. Efi: igitur adolefcentis, majores

natu vereri, exque his deHgere optimos et probatiffimos, quorum

confiiio atque audtoritate nitatur. Ineuntis enim atatis infcien-

tia fenum confi-ituenda et regenda prudentla eft. Maxime au-

tem haec aetas a Hbidinibus arcenda eft, exercendaque in labore

patientiaque et animi, et corporis ; ut eorum et in belllcis, et-

in civlllbus officiis vigeat induftria. Atque etlam, cum relaxare

animos, et dare fe jucunditati volent, caveant intemperantlama

memlnerint verecundlae -, quod erit facillus, fi in ejufmodi qui-

dem rebus majores natu interefiê vellnt.

Senibus autem labores corporis minuendi, exercitationes animi

etiam augendae, videntur. Danda vero opera, ut et amicos, et

juventutem, et maxime rempubhcam confilio et prudentla quam

plurimum adjuvent, Nihil autem magis cavendum efl fenecfluti,

quam ne languori fe defidiasque dedat. Luxuria vero cum omni

setati turpls, tum fenediuti foediffima efl : fin autem hbidlnum

etiam intemperantia accefferit, duplex malum efl, quod et ipfa

fenedlus conclpit dedecus, et faclt adolefcentlum impudentioremintemperantiam.

Ac ne illud quidem aUenum efl, de magiflratuum, de prlva-

torum, de civium, de peregrinorum officiis dlcere. Eft Igitur

proprium munus maglflratus, intelhgere, fe gerere perfonam




civitatls, debereque ejus dignitatem et decus fuftlnere, fervare

leees, jura defcribere, ea fidei fuae commifTa meminiffe. Priva-

tum autem oportet aequo et pari cum civibus jure vivere, neque

fummilTum et abjedtum, neque fe efFercntem 3 tum in republica

â velle, quae tranquilla et honefta fmt : talem enim et fentire

bonum civem, et dicere folemus. Peregrini autem et incolae of«

ficium eft, nihil praeter fuum negotium agere, nihil de alieno

.anquirere, minimeque in aliena effe repubUca curiofum. Ita

fere officia reperientur, cum quaeretur, quid deceat, et quid ap-

tum fit perfonis, temporibus, aetatibus. Nihil eft autem, quod

tam deceat, quam in omni re gerenda, confilioque capiendo fer-

-vare conflantiam.

XXXV. Sed quonlam decorum illud in omnibus fadls et

di(ftisj in corporis denique motu et flatu cernitur, idque pofi-

tum efl in tribus rebus, formofitate, ordine, ornatu ad a<5tionem

.apto } difhcilius ad eloquendum ; fed fatis erit intelligi. In his

.autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur iis, qui-

bufcum, apud quofque vivamus. His quoque de rebus pauca

dicantur.

Principio, corporis noflri magnam natura ipfa videtur ha-

bulffe rationem : quae formam noflram, reliquamque figuram,

inqua efTet fpecies honefla, eam pofuit in promptu

;

quae autem

partes corporis, ad naturae neceflitatem datae, adfpedlum effent

deformem habiturse atque turpem, eas contexit, atque abdidit.

Hanc naturae tam dihgentem fabricam imitata efl hominum ve-

recundla. Quae enim natura occultavit, eadem omnes, qui

fana mente funt, removent ab oculis ; ipfique neceflitati dant

operam, ut quam occultiflime pareant : quarumque partium

corporis ufus funt neceffarii, eas neque partes, neque earum

ufus fuis nominibus appellant; quodque facere turpe non eft,

modo occulte ; id dicere obfccenum eft. Itaque nec aperta

adtio rerum illarum petulantia vacat, nec orationis obfcoenitas.

Nec vero audiendi funt Cynici, aut li qui fuerunt Stoici pene

Cynici, qui reprehendunt, et irrident, quod ea, quae turpia re

ôn fmt, nominibus ac verbis flagitiofa ducamus 3 illa autem,



L I B E R P R I M U S. 215:

qufE turpla fint, nominibus appellemus fuis. Latrocinari, frau-'

dare, adulterari, re turpe eft ; fed dicitur non obfcoene : liberi*

dare operam, re honeftum eft, nomine obfcoenum : pluraque

in eam fententiam ab eifdem contra verecundiam difputantur,

Nos autem naturam fequamur, et ab omni, quod abhorret ab

ocujbrum auriumque approbatione, fugiamus.

Status, incelTus, feffio, accubatio, vultus, oculi, manuum

motus, teneant illud decorum.

Quibus in rebus duo maxime funt fugienda j nequid effoemi-

natum, aut molle; et nequid durum, aut rufticum fit. Nec vero

hiftrionibus oratoribufque concedendum eft, ut iis hsc apta

fint, nobis diftbluta. Scenicorum quidem mos tantam habet ve-

teri difciphna verecundiam, ut in fcenam fme fubligaculo prodeat

nemo. Verentur enim, ne, ft-quo cafu evenerit ut corporis partes

quiedam aperiantur, adfpiciantur non decore. Noftro quidem

more cum parentibus puberes fihi, cum foceris generi non lavan-

tur. Retinenda eft igitur hujus generis verecundia, pr£efertim na-

tura ipfa magiftra et duce.

XXXVI. Cum autem pulchritudinis duo genera fint, quorum'

in altero venuftas fit, in altero dignitas ; venuftatem, muHebrem

duceie debemus ; dignitatem, virilem. Ergo et a forma remo-

veatur omnis viro non dignus ornatus 3 et huic fimile vitium in

geftu motuque caveatur, Nam et palasftrici motus faepe funt

odiofiores ; et hiftrionum nonnuili geftus inepti non vacant of-

fenfione ; et in utroque genere, qute funt recfla et fimphcia, lau-

dantur. Formas autem dignitas, coloris bonitate tuenda eft ; co-

lor, exercitationibus corporis. Adhibenda eft praeterea munditia

non odiofa, neque exquifita nimis -, tantum qaae fugiat agreftem

et inhumanam negligentiam. Eadem ratio eft habenda veftitus;

in quo Ijficut in plerifque rebus) mediocritas optima eft.

Cavendumeft autem, ne aut tarditatibus utamur in grefTu

molUoribus, ut pomparum ferculis fimiles effe videamur, aut in

feftinationibus fufcipiamus nimias celeritates; quae cum fiunt,

anhehtus moventur, vuhus mutantur, ora torquentur, ex quibus

magna fignificatio fit, non adeffe conftantiam. Sed multo etiam



2i6 D E O F F I C I I S

inap-ls elaborandum efl, ne animi motus a natura recedant ; quod

aiTequemur, fi cavebimus, ne in perturbationes atque exanima-

tiones incidamus ; et fi attentos animos ad decori confervationem

tenebimus. Motus autem animorum duplices funt ; alteri, cogi-

tationis ; alteri, appetitus. Cogitatio in vero exquirendo maxi-

me verfatur ; appetitus impellit ad agendum. Curandum ell

igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur ; appetitum

rationi obedientem praebeamus.

XXXVII. Et quoniam magna vis orationis eft, eaque duplex;

(altera, contentionis; altera, fermonis;) contentio difceptationibus

tribuatur judiciorum, concionum, fenatus ; fermo in circulis,

difputationibus, congreffionibus familiarium verfetur ; perfequa-

tur etiam convivia. Contentionis praecepta rhetorum funt ; nulla

fermonis : quanquam haud fcio, an poffint ha^c quoque efle.

Sed difcentium ftudiis inveniuntur magiftri ; huic autem qui

iludeant, funt nulli : rhetorum turba referta omnia : quanquam

qu3e verborum fententiarumque pr^cepta funt, eadem ad fermo-

nem pertinebunt.

Sed cum orationis indicem vocem habeamus ; in voce autem

duo fequamur, ut clara fit, ut fuavis ; utrumque omnino a na-

tura petendum efl : verum aherum exercitatio augebit, akerum

imitatio prelTe loquentium, et leniter. Nihil ahud fuit in Ca-tuUs, ut eos exquifito judicio putares uti hterarum ; quanquam

erant hterati ; fed et ahi. Hi autem optime uti hngua Latina

putabantur. Sonus erat dulcis; hterae neque exprelTap, neque

oppreffie, ne aut obfcurum effet, aut putidum ; fme contentione

vox, nec languens, nec canora. Uberior oratio L. Craffi, nec

minus faceta : fed bene loquendi de Catuhs opinio non minor.

Sale vero et facetiis Casfar, Catuh patris frater, vicit omnes;

ut in ipfo illo forenfi genere dicendi contentiones ahorum fer-

mone vinceret.

In omnibus igitur his elaborandum eft, (i in omni re, quid

deceat, exquirimus. Sit igitur hic fermo, in quo Socratici maxi-

me excellunt, lenis, minimeque pertinax : infit in eo lepos. Nec

vero, tanquam in polTeffionem fuam venerit, excludat ahos :




fed cum rellquls m rcbus, tum in fcrmone communl, vlciffitu-

dinem non iniquam putet. Ac videat in primis, quibus de rebus

loquatur j fi feriis, feveritatem adhibeat ; fi jocolis, leporem. In

prlmifque provideat, ne fermo vitium aliquod Indicet InefTe in

moribus ; quod maxime tum folet evenire, cum fludiofe de ab-

fentibus detrahendi caufa, aut per ridiculum, aut fevere, male-

dice, contumeUofeque dicitur.

Habentur autem plerumque fermones aut de domefticis ne-

gotiis, aut de repubHca, aut de artium ftudiis atque dodrina.

Danda igitur opera eft, ut, etiam li aberrare ad alla coeperlt,

ad hajc revocetur oratlo : fed, utcunque aderunt : neque enlm

omnes ilfdem de rebus, nec omni tempore, nec fimiUter de-

ledtamur. Anlmadvertendum efl etiam, quatenus fermo delec-

tationem habeat ; et, ut incipiendi ratio fuerit, ita fit defmendi

modus.

XXXVIII. Sed, quomodo In omnl vita rediffime praeclpltur,

ut perturbationes fugiamus, id eft, motus animi nimios, rationi

non obtemperantes ; fic ejufmodi motlbus fermo debet vacare,

ne aut ira exiflat, aut cupiditas aliqua, aut plgritia, aut ignavia,

aut tale aUquId appareat. Maximeque curandum efl, ut eos,

quibufcum fermonem conferemus, et vereri, et dillgere videa-

mur. Objurgationes etiam nonnunquam incldunt neceffariai, in

quibus utendum efl fortaffe et vocis contentlone majore, et

verborum gravltate acriore. Id agendum etiam, ut ne ea facere

videamur irati -, fed, ut ad urendum et fecandum, fic et ad

hoc genus cafligandi, raro Invitique veniemus ; nec unquam,

nifi neceffario, fi nuUa reperietur alla medlcina : fed tameti

ira procul abfit, cum qua nlhil red:e fieri, nihll confiderate

potefl.

Magna autem ex parte clementi caftlgatlone Hcet utl, gra-

vitate tamen adjunda, ut et feveritas adhibeatur, et contumeha

repellatur. Atque etiam illud ipfum, quod acerbltatis habet ob-

jurgatio, figniiicandum efl, ipfius caufa, qui objurgetur, fuf-

ceptum effe. Re<ftum efl autem, etiam in iUis contentionibus,

ToM. III. Ee



2i8 D E O F F I C I I S

quae cum Inlmiciflimls fiunt, etiam ii nobis indlgna audiamu&,

tamen gravitatem retinere, iracundiam repellere. Quae enim

cum aliqua perturbatione fiunt, ea nec conftanter fieri poiTunt,

neque iis, qui adfunt, probari. Deforme etiam eft de fe ipfo

praedicare, falfa praefertim, et cum irrilione audientium imitari

militem gloriofum.

XXXIX. Et quoniam omnia perfequimur, (volumus quidem

certe) dicendum eft etiam, qualem hominis honorati et princi-

pis domum placeat effe, cujus finis eit ufus ; ad quem accom-

modanda eft aedlficandi defcriptio : et tamen adhibenda dignitatis

commoditatifque diligentia. Cn. O^lavlo, qul primus ex illa fa-

mllia Conful fadlus efl, honori fuiffe accepimus, quod praecla-

ram aedlficaffet in Palatio, et plenam dignitatis domum ; quae,

cum vulgo viferetur, fufFragata domlno, novo homlnl, ad

confulatum putabatur. Hanc Scaurus demolitus, acceflionem

adjunxlt aedibus. Itaque ille in fuam domum confulatum prl-

mus attullt j hlc fummi et clarlfQmi vlrl fiUus, in domum mul-

tipllcatam, non repulfam folum retuHt, fed ignominlam, etiam

calamitatem. Ornanda eft enim dlgnitas domo, non ex domo

dignltas tota quaerenda; nec domo dominus, fed domino do-

mus honeflanda efl. Et, ut In caeterls habenda ratio non ful fo-

lum, fed etiam allorum-, fic in domo clari hominls^ In quam

et hofpites muhi reclpiendi, et admittenda hominum cujufque

modi multitudo, adhibenda eft cura laxitatls. AHter ampla do-

mus dedecori domino faspe fit, fi eft In ea foUtudo ; et maxime,

fi allquando aho domlnofoHta eflfrequentari. Odiofum eft enim>

cum a praetereuntibus dicitur,

O domus antiquay heu quam difpari domitiare domino !

quod quidem hls temporibus in multis Hcet dicere.

Cavendum autem efl, praefertim fi ipfe aedifices, ne extra

modum fumptu et magnificentia prodeas ; quo in genere mul-tum maH etiam in exemplo efl. Studlofe enim plerique, prae-

fertim in hanc partem, fada princlpum imitantur 5 ut L. Lu-

culli, fumml vlri, virtutem, quis ? at quam multi villarum mag-

nificentlam imitati funt ? quarum quidem certe eft adhibendus




modus, ad mediocrltatemque revocandus : eademque medlocri-

tas ad omnem ufum cultumque vita; transferenda eft. Sed h?EC

hadenus.

In omni autem adlone fufclpienda, tria funt tenenda : pri-

mum, ut appetitus rationi pareat ; quo nihil efl ad officia con-

fervanda accommodatius : deinde, ut animadvertatur, quanta

illa res fit, quam efficere velimus ; ut neve major, neve minor

cura et opera fufcipiatur, quam caufa poflulet : tertium eft, ut

caveamus, ut ea, quas pertinent ad liberalem fpeciem et digni-

tatem, moderata fmt. Modus autem eft optimus, decus ipfum

tenere, de quo ante dixlmus, nec progredi longius. Horum

tamen trium praeftantiffimum efl, appetitum obtemperare ra-

tionl.

XL. Deinceps de ordine rerum, et temporum opportunitate

dicendum cfl. Hac autem fclentia continetur ea, quam Graeci

ivTa,Piciv nominant ; non hjEc, quam interpretamur modeftiam -,

quo in verbo modus ineft : fed illa efl ivTctPicc, in qua intel-

ligitur ordinis confervatio. Itaque, ut eandeni nos modefliam

appellemus, fic definitur a Stolcis, ut modeflla fit fcientia ea-

rum rerum, quag agentur, aut dicentur, loco fuo collocanda-

rum. Itaque videtur eadem vis ordinis et collocationis fore.

Nam et ordinem fic definiunt, compofitionem rerum aptis et

accommodatis locis. Locum autem adionis, opportunitatem

temporis effe dicunt. Tempus autem adtionis opportunum

Graece ivKctipict, Latine appellatur occajio. Sic fit, ut modeflia

haec, quam ita interpretamur, ut dlxi, fcientla fit opportunita-

tis idoneorum ad agendum temporum.

Sed potefl eadem efTe prudentlae definltlo, de qua prlnciplo

diximus. Hoc autem loco de moderatione, et temperantia, et

harum fimiUbus virtutibus quaerimus. Itaque, quae erant pruden-

tlae propria, fuo loco did:a funt. Quae autem harum virtutum, de

quibus jamdiu loqulmur, quae pertinent ad verecundiam, et ad

eorum approbationem, quibufcum vivimus, nunc dicenda funt.

Talis efl igitur ordo adllonum adhibendus, ut, quemadmo-

dum in oratione conflanti, fic in vita omnla fmt apta inter fe,

E e 2




et convenlentla. Turpe eft enim, valdeque vltlofum, In re fe-

vera convivii dida, aut delicatum aliquem inferre fermonem.

Bene Pericles, cum haberet collegam in pra^tura Soplioclem

poetam, hique de communi officio convenifTent, et cafu for-

mofus puer prsteriret, dixiifetque Sophocles, O puerum pul-

chrum, Pericle ! At enim Prcetoreniy Sophoele, decet non folum

manus, fed etiam oculosy abflinentes habere. Atqui hoc idem So-

phocles fi in athletarum probatione dixiifet, jufta reprehenfio-

ne caruiffet : tanta vis eft et loci, et temporis. Ut fi quis, cum

caufam lit adturus, in itinere, aut in ambulatione fecum ipfe

meditetur, aut fi quid aliud attentius cogitet, non reprehenda-

tur ', at hoc idem ii in convivio faciat, inhumanus videatur, in-

fcientia temporis.

Sed ea, quae muhum ab humanitate difcrepant, ut, ii quls in

foro cantet, aut fiqua eil aha magna perverfitas, facile apparent,

nec magnopere admonitionem et praecepta defiderant. Quae au-

tem parva videntur eife dehdta, neque a multis intelHgi poifunt,

ab iis eil dihgentius dechnandum. Ut in fidibus, aut in tibiis,

quamvis paulum difcrepent, tamen id a fciente animadverti fo-

let ; fic videndum eil in vita, ne forte quid difcrepet -, vel multo

etiam magis, quo major et mehor adtionum, quam fonorum,

concentus eil.

XLI. Itaque, ut in fidibus muficorum aures vel minima fen-

tiunt 3 fic nos, fi acres ac dihgentes effe volumus, animadverfo-

refque vitiorum, magna faepe intelHgemus ex parvis. Ex ocu-

lorum obtutu, ex fupercihorum aut remifiione, aut contradlione,

ex moeflitia, ex hilaritate, ex rifu, ex locutione, ex reticentia,

ex contentione vocis, ex fubmiflione, ex caeteris fmiiUbus, facile

judicabimus, quid eorum apte fiat, quid ab ofHcio naturaque

difcrepet. Quo in genere non efl incommodum, quale quodque

eorum fit, ex ahis judicare ; ut fi quid dedeceat in ahis, vitemus

ipfi. Fit enim nefcio quo modo, ut magis in ahis cernamus,

quam in nobifmetipfis, fi quid dehnquitur. Itaque facilhme

corriguntur in difcendo, quorum vitia imitantur, emendandi

caufa, magiftri.




Nec vero alienum efl:, ad ea eligenda, quae dubitationem

afFerunt, adhibere dodos homines, vel etiam ufu peritos, et,

quid his de quoque ofHcii genere placeat, exquirere. Major

enim pars eo fere deferri folet, quo a natura ipfa deducitur. In

quibus videndum eil:, non modo quid quifque loquatur, fed

etiam, quid quifque fentiat, atque etiam, qua de caufa quifque

fentiat. Ut enim pidtores, et ii, qui figna fabricantur, et vero

etiam poetae, fuum quifque opus a vulgo confiderari vult -, ut,

li quid reprehenfum fit a pluribus, id corrigatur -, hique et fe-

cum, et cum aliis, quid in eo peccatum fit, exquirunt -, fic

aliorum judicio permulta nobis et facienda, et non facienda,. et

mutanda, et corrigenda funt.

Quffi vero more aguntur inftitutifqueciviUbus, de iis nihil

eft prscipiendum. Illa enim ipfa prascepta funt ; nec quemquam

hoc errore duci oportet, ut, fi quid Socrates aut Ariflippus con-

tra morem confuetudinemque civilem fecerint, locutive fmt,

idem fibi arbitretur licere. Magnis illi, et divinis bonis hanc

licentiam affequebantur. Cynicorum vero ratio tota efl ejicien-

da : efl enim inimica verecundise, fine qua nihil red:um effe po-

tefl:, nihil honeflum.

Eos autem, quorum vita perfpecfta in rebus honeflis atque

magnis efl, bene de repubUca fentientes, ac bene meritos, aut

merentes, ficut aHquo honore aut imperio affeftos, obfervare

et colere debemus : tribuere etiam multum fene(Sluti ; cedere iis,

qui magiflratum habebunt ; habere deled:um civis et peregrini

in-ipfoque peregrino, privatimne, an publice veneritj ad fum-

mum, ne agam de fmgulis, communem totius generis hominum

conciliationem et confociationem colere, tueri, fervare debe-

mus.

XLII. Jam de artificiis et quaeftibus, qui hberales habendi,

qui fordidi fint, haec fere accepimus. Primum improbantur ii

quaeflus, qui in odia hominum incurrunt ; ut portitorum, ut foe-

neratorum. IlHberales autem et fordidi qusflus mercenariorum,

omniumque, quorum operse, non quorum artes, emuntur. Efl

enim iUis ipfa merces audtoramentum fervitutis, Sordidi etiam



^22 D E O F F I C I I S

putandl, qui mercantur a mercatoribus, quod flatim vendant -,

nihil enim proficiunt, nifi admodum mentiantur. Nec vero quid-

quam eft turpius vanitate : opificefque omnes in fordida arte ver-

fantur^ nec enim quidquam ingenuum poteft habere officina.

Minimeque artes hê probandas, quae miniftrae funt voluptatum,

cetarii, lanii, coquiy fartores, -pifcatoresy ut ait Terentius. Adde huc,

li placet, unguentarios, faltatores, totumque ludum talarium.

Quibus autem artibus aut prudentia major ineft, aut non me-

diocris utihtas quasritur, ut medicina, ut archited:ura, ut dodrina

rerum honeftarum, hoc funt iis, quorum ordini conveniunt, ho-

neftae. Mercatura autem, fi tenuis eft, fordida putanda eft ; iin

magna et copiofa, multa undique apportans, multifque fme va-

nitate impartiens, non eft admodum vituperanda. Atque etiam,

11 fatiata quseftu, vel contenta potius, ut faepe ex alto in portum,

fic ex ipfo portu fe in agros pofleftionefque contulerit, videtur

jure optimo poffe laudari. Omnium autem rerum, ex quibus

aliquid acquiritur, nihil eft agricultura melius, nihil uberius,

nihil dulcius, nihil homine, nihil Hbero dignius ; de qua, quo-

niam in Catone majorc fatis multa diximus, illinc aftumes, quae

ad hunc locum pertinebunt.

XLIII. Sed ab iis partibus, quae funt honeftatis, quemadmodum

officia ducerentur, fatis expofitum videtur. Eorum autem ipfo-

rum quae honefta funt, poteft incidere fa^pe contentio et compa-

ratio j de duobus honeftis utrum honeftius : qui locus a Fanaetio

eft praetermiffus. Nam cum omnis honeftas manet a partibus

quatuor, quarum una fit cognitionis ; altera, communitatis

tertia, magnanimitatis ; quarta, moderationis ; liae in deligendo

officio faepe inter fe comparentur, neceffe eft.

Placet igitur, aptiora efie naturae ea officia, quae ex com-

munitate, quam ea, quae ex cognitione ducantur 3 idque hoc

argumento confirmari poteft, quod, fi contigerit ea vita fa-

pienti, ut in omnium rerum affluentibus copiis, quamvis om-

nia, quas cognitione digna funt, fummo otio fecum ipfe con-

fideret et contempletur -, tamen, fi foHtudo tanta fit, ut homi-

nem videre non pofiit, excedat e vita. Princepfque omnium



LIBER PRIMUS. 225

virtutum efl illa faplentla, quam <ro(pia,v vocant : prudentlam

enim, quam Griaeci (pôvtia-iv, aliam quandam intelligimus; quae

eft rerum expetendarum fugiendarumque fcientla. IUa autem

fapientia, quam principem dixl, rerum eft divinarum atque

humanarum fcientia ; in qua continetur Deorum et hominum

communitas et focietas inter ipfos. Ea fi maxima ell:, ut eft

certe ; necelfe eft, quod a communitate ducatur ofiicium, id

tfTe maximum. Etenim cognitio contemplatioque naturse man-

ca quodam modo atque inchoata fit, li nulla ad:io rerum con-

fequatur : ea autem adtio in hominum commodis tuendis maxi-

me cernitur. Pertinet igitur ad focietatem generis humani :

ergo haec cognitioni anteponenda eft : atque id optimus quif-

que re ipfa oftendit, et judicat. Quis enim efl tam cuoidus in

perfpicienda cognofcendaque rerum natura, ut, fi ei tradtanti

contemplantique res cognitione digniflimas fubito fit allatum

periculum difcrimenque patriae, cui fubvenire opitularique pof-

iit, non illa omnia rehnquat atque abjiciat, etiam li dinumerare

fe flellas, aut metiri mundi magnitudinem pofTe arbitretur i^

Atque hoc idem in parentis, in amlci re, aut periculo fecerit.

Quibus rebus intelHgltur, fludlis ofBciifque fcientias pra^ponenda

effe ofiicia juftltias, quae pertinent ad hominum utilitatem; qua

nihil homini efle debet antiquius.

XLIV". Atque illi, quorum fludia vltaque omnls in rerum

cognitione verfata efl, tamen ab augendis hominum utihtatibus

et commodis non recefferunt. Nam et erudierunt multos, quo

meHores cives, utiUorefque rebus fuls publicis effent ; ut The-

banum Epaminondam Lyfis Pythagoreus, Syracufium Dlonem

Plato, multique multos : nofque ipfi, quidquid ad rempubli-

cam attuHmus (fi modo aHquid attuHmus) a dodoribus, atque

a dodlrlna inflrudti ad eam, et ornati accefiimus. Neque folum

vivi atque praefentes ftudiofos difcendi erudiunt, atque docent

fed hoc idem etiam pofl mortem monumentis Hterarum affe-

quuntur. Nec enim locus ullus praetermiflus eft ab iis, qui ad

leges, qui ad mores, qui ad difciplinam relpubHcs pertineret ^

ut otium fuum ad noftrum negotium contuHfTe videantur. Ita




illi ipfi, dovflrinas ftudiis et fapientias dediti, ad hominum utili-

tatem fuam intelligentiam prudentiamque potiffimum conferunt.

Ob eamque caufam eloqui copiofe, modo prudenter, melius eft,

quam vel acutiffime fine eloquentia cogitare;quod cogitatio in

fe ipfa vertitur, eloquentia comple^ftitur eos, quibufcum com-

munitate junfti fumus.

Atque ut apum examina non fingendorum favorum caufa

congregantur, fed, cum congregabilia natura fint, fingunt fa-

vos ; fic homines, ac multo etiam magis, natura congregati,

adhibent agendi cogitandique folertiam. Itaque, nifi ea virtus,

qus conftat ex hominibus tuendis, id eft, ex focietate generis

humani, attingat cognitionem rerum, foHvaga cognitio, et je-

juna videatur. Itemque magnitudo animi, remota communitate

conjundiioneque humana, feritas fit quaedam et immanitas. Ita

fit, ut vincat cognitionis ftudium confociatio hominum, atque

communitas.

Nec verum eft, quod dicitur a quibufdam, propter neceffita-

tem vit-rfi, quod ea, quae natura defideraret, confequi fine ahis,

atque efficere non poifemus, idcirco iftam effc cum hominibus

communitatem et focietatem. Quod fi omnia nobis, quae ad

vid:um cultumque pertinent, quafi virgula divina, ut aiunt,

fuppeditarentur ; tum optimo quifque ingenio, negotiis omnibusomiffis, totum fe in cognitione et fcientia collocaret. Non efl

ita : nam et folitudinem fugeret, et focium ftudii qu^reret : tuni

docere, tum difcere vellet, tum audire, tum dicere. Ergo omne

officium, quod ad conjundtionem hominum, et ad focietatem

tuendam valet, anteponendum eft illi officio, quod cognitione et

fcientia continetur.

XLV. IUud forfitan quaerendum fit, num haec communitas,

qnae maxime efl apta naturae, fit etiam moderationi modeftiaeque

femper anteponenda. Non placet : funt enim quaedam ita fceda,

partim ita flagitiofa, ut ea, ne confervandae quidem patriae caufa,

fapiens f^dturus fit. Ea Pofidonius collegit permulta, fed ita

tetra qusdam, ita obfccEna, ut didu quoque videantur turpia.

Haec igitur non fufcipiet reipublic^ caufa; ne res quidem




publlca pro fe fufcipi volet. Sed hoc commodius fe res habet,

quod non potefh accidere tempus, ut interfit reipublica? quid-

quam illorum facere fapientem.

Quare hoc quidem effed:um lit, in officlls deligendls id ge-

nus officiorum excellere, quod teneatur hominum focietate

etenim cognitionem prudentiamque fequitur confiderata adtio.

Ita fit, ut agere confiderate pluris fit, quam cogitare prudenter.

Atque haec quidem had:enus. Patefadus eft enim locus ipfe, ut

non lit difficile in exquirendo officio, quid cuique fit prseponen-

dum, videre. In ipfa autem communitate funt gradus officiorum;

ex quibus, quid cuique prceflet, intelligi poffit : ut prima Diis

immortaUbus ; fecunda, patriae ; tertia, parentibus ; deinceps

gradatim reliquis debeantur.

Quibus ex rebus breviter difputatis intelligl poteft, non folum

id homines folere dubitare, honeftumne, an turpe fit ; fed etiam,

duobus propofitis honeftis, utrum honeftius. Hic locus a Panae-

tio eft, ut fupra dixi, prcctermifTus. Sed jam ad rehqua perga-

mus.

ToM. III. Ff



[ 226 ]

D E

O F F I C I I S,

LIBER SECUNDUS:

.UEMADMODUM officla ducerentur ab honeftate^

Marce iili, atque ab omni genere virtutis, fatls expli-

catum arbitror libro fuperlore. Sequitur, ut h?ecoffi-

ciorum genera perfequar, qua^ pertlncnt ad vitiE cultum, et ad

earum rerum, quibus utuntur homines, facultatem, ad opes, ad

copias. In quo tum quseri dixi, quid utile, quid inutile; tum

ex utillbus quld utilius, aut quld maxlme utile. De quibus

dicere aggrediar, fi pauca prlus de inftituto, ac de judicio meo

dixero.

Quanquam enim librl noftri complures non modo ad legendi,

fed etiam ad fcribendi ftudium excitaverunt ; tamen interdum

vereor, ne qulbufdam bonis viris philofophiae nomen fit invlfum;mlrenturque, in ea tantum me operae et temporis ponere. Ego

autem, quamdiu refpublica per eos gerebatur, quibus fe ipfa

commiferat, omnes meas curas cogitationefque in eam confere-

bam : cum autem dominatu unlus omnia tenerentur, neque effiet

ufquam confilio, aut audtorltati locus ; focios denique tuendce

reipublicas, fummos viros, amlfilTem ; nec me angoribus dedidi,

quibus elTem confedtus, nifi iis reflltlirem, nec rurfum indignis

homine do6to voluptatibus.

Atque utinam refpublica fletlffet, quo coeperat, flatu ; nec in

homines non tam commutandarum rerum, quam evertendarum,

cupidos incidlfTet ! Primum enim, ut ftante republica facere

folebamus, in agendo plus, quam in fcrlbendo, operas po-

neremus ; deinde, ipfis fcriptis non ea, quae nunc, fed adiones






Occurrltur autem nobis, et quidem a dodlls et erudltls,

qucerentibus, fatifne conflanter facere videamur, qui, cum

percipi . nihil polTe dicamus, tamen et aliis de rebus differere

foleamus, et hoc ipfo tempore prcccepta officii perfequamur.

Quibus vellem fatis cognita effet noftra fententia : non enim

fumus ii, quorum vagetur animus errore, nec habeat unquam^

quid fequatur. Qux enim elTet ifta mens, vel quae vita potius,.

non modo difputandi, fed etiam vivendi, ratione fublata ? Nos

autem, ut CiEteri aha certa, aUa incerta, effe dicunt,. fic ab iis

diiTentientes, alia probabiHa, alia non probabilia, eife dicimus.

Quid eft igitur, quod me impediat, ea, quse milii probabi-

lia videantur, fequi ; qux contra, improbare ; atque affirmandi

arrogantiam vitantem, fugere temeritatem, qus a fapientia

diffidet plurimum ? Contra autem omnia difputatur a noftris^

quod hoc ipfum probabile elucere non poffet, nifi, ex utraque

parte, caufarum eilet fad:a contentio. Sed hasc explanata funt

in Academicis noftris fatis, ut arbitror, diligenter. Tibi autem,

mi Cicero, quanquam in antiquiffima nobiUffimaque philofophia,

Cratippo audtore, verfaris, iis fimillimo, qui ifta pr-cEclara pepe-

reruntj tamen haec noftra, finitima veflris, ignota effe nolui.

Sed jam ad inllituta pergamus.

III. Quinque igitur rationibus propofitis officii perfequendi,

quarum duae ad decus honeftatemque pertinent ; duae ad com-

moda vitae, copias, opes, facultates ; quinta ad eligendi judicium ;

fi quando ea, quae dixi, pugnare inter fe viderentur ; honeftatis

pars confe(5la eil:, quam quidem tibi cupio effe notiffimam. Hoc

autem, de quo nunc agimus, id ipfum efl, quod utiie appella-

tur. In quo lapfa confuetudo deilexit de via, fenfmique eo

dedud:a efc, ut, honeflatem ab utilitate fecernens, et conflitueret

honeflum effe aUquid, quod utile non effet ; et utile, quod

non honeflum : qua nuUa pernicies major hominum vitae potult

afferri.

Sumrna quidem audoritate philofophl fevere fane, atque

honefce, haec tria genera confufa, cogitatione diilinguunt. Quid-

qûid enim juftum lit, id etiam utile effe cenfent ; itemque



LIBER SECUNDUS. 229

quod honeflum, idem juftum. Ex quo efficitur, ut quidquid

honeftum fit, idem iit utile. Quod qui parum perfpiciunt, hi

facpe, verfutos homines et callidos admirantes, malitiam, fapi-

entiam judicant. Quorum error eripiendus eft, opinioqueomnis

ad eam fpem traducenda, ut honeflis confiliis, juftifque fadlis,

non fraude et mahtia fe intelligant ea, quas veHnt, confequi

poiTe.

Qux ergo ad vitam homlnum tuendam pertinent, partim

funt inanima, ut aurum, argentum, ut ea quas gignuntur e

terra, ut aha ejufdem generis; partim animaha, qus habent

fuos impetus, et rerum appetitus. Eorum autem alia rationis

expertia funt, alia ratione utentia. Expertes rationis, equi, bo-

ves, rehquas pecudes, apes, quarum opere efficitur aliquid

ad hominum ufum atque vitam. Ratione autem utentium duo

genera ponuntur ^ unum, Deorum ; alterum, hominum. Deos

placatos pietas efficiet, et fand:itas : proxime autem, et fecun-

dum Deos, homines hominibus maxime utiles cHq pofTunt.

Earumque item rerum, quac noceant et obfmt, eadem divifio

eft. Sed, quia Deos nocere non putant, his exceptis, homines

hominibus obefTe plurimum, vel prodelTe arbitrantur. Ea enim

ipfa, quae inanima diximus, pleraque fant hominum operis effec-

ta, quae nec haberemus, nifi manus et ars acceffiffent ; nec his

fme hominum adminiflratione uteremur. Neque enim valetudi-

nis curatio, neque navigatio, neque agricultura, neque frugum

frudluumque rehquorum perceptio et confervatio fme hominum

opera ulla effe potuiffet.

Jam vero et earum rerum, quibus abundaremus, exportatlo,

et earum, quibus egeremus, invedlio, certe nulla effet, nifi his

muneribus homlnes fungerentur. Eademque ratione nec lapides

e terra exciderentur ad ufum noflrum neceffarii ; nec ferrum,

ffis, aurum, argentum effoderentur penitus abdita, fine hominumlabore et manu.

IV. Tedla vero, quibus et frlgorum vis pelleretur, et calo-

rum molefliae fedarentur, unde aut initio generi humano dari

potuiffent, aut pofcea fubveniri, fi aut vi tempeitatis, aut terrx'




motu, aut vetuflate cecidifTent, niii communis vita ab hominibus

harum rerum auxilia petere didiciffet ? Adde du6lus aquarum,

derivationes fluminum, agrorum irrigationes, moles oppofitas

fludlibus, portus manu fadlos ; qua? unde fine hominum opera

habere pofTemus ? ex quibus, multifque ahis perfpicuum eft,

qui frudus, quasque utihtates ex rebus iis, qus funt inanimae,

percipiantur, eas nos nullo modo line hominum manu atque

opera capere potuiife. Qui denique ex befliis frudlus, aut quae

commoditas, nifi homines adjuvarent, percipi poffet ? nam et,

qui principes inveniendi fuerunt, quem ex quaque bellua ufum

habere poffemus, homines certe fuerunt; nec hoc tempore fine

hominum opera aut pafcere eas, aut domare, aut tueri, aut tem-

peflivos frudtus ex his capere poffemus : ab eifdemque et ece, quas

nocent, interficiuntur -, et, quas ufui poffunt effe, capiuntur.

Quid enumerem artium multitudinem, fme quibus vita

omnino nuUa effe potuilfet ? Quis enim aegris fubveniret, qux

effet oble(5tatio valentium, qui vid:us, aut cultus, nifi tam mul-

tae nobis artes miniflrarent ? Quibus rebus exculta hominum

vita tantum diflat a vid:u et cultu beftiarum. Urbes vero fine

hominum ccetu non potuiffent nec aedificari, nec frequentari ; ex

quo leges, morefque conftituti; tum juris aequa defcriptio, cer-

taque vivendi difciphna. Quas res et manfuetudo animorum

confccuta, et verecundia efl ; effed;umque, ut effet vita muni-

tior j atque ut dando et accipiendo, mutandifque facuhatibus et

commodis nulla re egeremus.

V. Longiores hoc loco fumus, quam neceffe efl. Quis efl

enim, cui non perfpicua fmt illa, qu-ae pluribus verbis a Panaetio

commemorantur, neminem neque ducem belH, nec principem

domi, magnas res et fahitares fine hominum fludiis gerere po-

tuiffe ? Commemorantur ab eo Themiflocles, Pericles, Cyrus,

Ageiilaus, Alexander, quos negat fine adjumentis hominum

tantas res efHcere potuiffe. Utitur in re non dubia teflibus non

neceffariis.

Atque ut magnas utilitates adipifclmur confpiratione homi-

num atque confenfu j fic nulla tam deteftabilis peftis efl, quse



LIBERSECUNDUS. 231

non homlni ab homine nafcatur. Eft Dieaearchi liber de interitu

hominumy Peripatetlci magni et copiofi ; qui, colledlls caeteris

caufis, eluvionis, peftilentiae, vaftitatis, belluarum etiam repentinae

multitudinis, quarum impetu docet quasdam homlnum genera

efle confumpta: deinde comparat, quanto plures deleti lint ho-

mines hominum impetu, id efl, bellis, aut feditionibus, quam.

omni reliqua calamitate^

Cum igitur hic locus nihil habeat dubltationis, quln hominea

plurimum hominibus et profint, et obfmt; proprium hoc flatuo

effe virtutis, concihare animos hominum, et ad ufus fuos adjun-

gere. Itaque, quas in rebus inanlmis, quseque in ufu et tradla-

tione belluarum fiunt utiliter ad hominum vitam, artibus ea tri-

buuntur operofis ; hominum autem fludia ad ampHficationem

noflrarum rerum prompta ac parata, virorura prasftantium fapi-

entia et virtute excitantur.

Etenim virtus omnis tribus in rebus fere vertitur ; quarum

una eft in perfplciendo, quid in quaque re verum fmcerum-

que fit, quid confentaneum cuique, quid confequens, ex quo

quaeque gignantur, quae cujufque rei caufa fit : alterum, cohlbere

motus animi turbatos, quos Graeci zrct^''? nominant, appetitionef-

que, quas ilU opfâ,^, obedientes efficere rationi : tertium, iis,,

quibufcum congregamur, uti moderate, et fclenter, quorum

ftudiis ea, quaa natura defiderat, expleta, cumulataque habea-

mus ', per eos denique, fi quid importetur nobis incommodl,

propulfemus, ulcifcamurque eos, qui nocere nobls conati funt,

tantaque poena afHciamus, quantam aequitas, humanitafque pa^

titur.

VI. Qulbus autem ratlonibus hanc facultatem affequi pofli^

mus, ut hominum fludia compleftamur, eaque teneamus, dice-

mus 3 neque ita multo pofl : {ed pauca ante dlcenda funt. Mag-

nam vlm effe in fortuna in utramque partem, vel fecundas ad

res, vel adverfas, quis ignorat ? nam et, cum profpero flatu

ejus utimur, ad exitus pervehimur optatos; et, cum reflavlt, af-

fiigimur. Haec igitur ipfa fortuna caeteros cafus rariores habet.5



232 DEOFFICIISprimum, ab inaRlmis procellas, tempeftates, naufragla, rulnas,

incendia; deinde, a befliis idlus, morfus, impetus. Hapx ergo,

iit dixi, rariora. At vero interitus exercituum, ut proxime trium,

fiEpe multorum ; clades imperatorum, ut nuper fummi ac fm-

gularis viri -, invidicE prasterea multitudinis, atque ob eas, bene

meritorum fspe civium expulfiones, calamitates, fugcC : rurfuf-

que fecundae res, honores, imperia, viftoriae, quanquam fortuita

funt, tamen fme hominum opibus et ftudiis neutram in partem

eflici pofTunt. Hoc igitur cognito, dicendum eft, quonam modo

hominum fludia ad utihtates nollras alhcere atque excitare pof-

fimus. Qus fi longior fuerit oratio, cum magnitudine utihtatis

comparetur ; ita fortaffis etiam brevior videbitur.

Quscunque igitur homines homini tribuunt ad eum augen-

dum atque honeilandum, aut benevolentias gratia faciunt, cum

ahqua de caufa quempiam dihgunt ; aut honoris, fi cujus vir-

tutem fufpiciunt, quemque dignum fortuna quam amphfhma

putant ; aut cui fidem habent, et bene rebus fuis confulere ar-

bitrantur; aut cujus opes metuunt ; aut contra, a quibus ahquid

expedlant, ut cum reges popularefve homines largitiones ahquas

proponunt ; aut poflremo, pretio ac mercede ducuntur : quae

fordidiflima efl: iUa quidem ratio, et inquinatifhma, et iis, qui

ca tenentur, et iUis, qui ad eam confugere conantur. Male enim

fe res habet, cum, quod virtute efhci debet, id tentatur pecunia.

Sed, quoniam nonnunquam hoc fubfidium neceffarium efl,

quemadmodum fit utendum eo, dicemus, fi prius iis de rebus,

qua3 virtuti propiores funt, dixerimus. Atque etiam fubjiciunt

fe homines imperio aherius et poteflati pluribus de caufis. Du-

cuntur enim aut benevolentia, aut beneficiorum magnitudine,

aut dignitatis praeflantia, aut fpe, fibi id utile futurum; aut me-

tu, ne vi parere cogantur ; aut fpe largitionis, promifhonibufque

capti ; aut poftremo, ut faepe in noflra repubhca videmus, mer-

cede condud:!.

VII, Omnium autem rerum nec aptius efl quldquam ad opes

tuendas ac tenendas, quam dihgi ; nec ahenius, quam timeri«



LIBliR SECUNDUS. ^2T>

Pracclare enlin Ennius ; ^cm mctuimty odcrunt ; quem qiiifque

odity pemljc expetit. Multorum autem odiis nuUas opes pofle ob-

fiftere, fi antea fuit ignotum, nuper eft tognitum. Nec vero hujus

tyranni folum, quem arm.is opprefla pertulit civitas, interitus

declarat,, quantum odium hominum valeat ad peflem \ fed reli-

quorum limiles exitus tyrannorum, quorum haud fere quifquam

interitum fimilem effugit. Malus enim cuftos diuturnitatis me-

tus ; contraque, benevolentia fideHs eft, vel ad perpetuitatem.

Sed iis, qui vi oppreiros imperio coercent, fit fane adhi-

benda fasvitia, ut heris in famulos, fi aHter teneri non poiTunt.

Qui vero in libera civitate ita fe inflruunt, ut metuantur ; his

nihil qKq potefl dementius. Quamvis enlm demerfas fmt leges

aHcujus opibus, quamvis timefadla Hbertas, emergunt tamen

haec aHquando autjudiciis tacitis, aut occultis de honore fuf-

fragiis. Acriores autem morfus funt intermifTae Hbertatis, quam

retentas. Quod igitur latifTime patet, neque ad incolumitatem

folum, fed etiam ad opes et potentiam valet plurimum, id

ampledtamur, ut metus abfit, caritas retineatur ; ita faciUIme,

quae volumus, et privatls in rebus, et in repubHca confeque-

mur. Etenlm, qui fe metui volent, a quibus metuentur, eofdem

metuant ipfi, neceffe eft.

Quid enim cenfemus fuperlorem IHum Dionyfium, quo cru-

ciatu timoris angi foHtum ? qui cultros metuens tonforios, can-

dente carbone fibi adurebat capIHum ? Quid ? Alexandrum

Pheraeum quo animo vixiffe arbitramur ? qui, ut fcriptum le-

gimus, cum uxorem Theben admodum dlHgeret, tamen ad

cam ex epuHs in cubiculum veniens, barbarum, et eum qui-

dem, ut fcrlptum efl, compundum notis Threiciis, difl:ri(5lo

gladio jubebat anteire^ prasmittebatque de flipatoribus fuis, qui

fcrutarentur arculas muHebres, et, ne quod in veflimentis oc-

cultaretur telum, exquirerent. O miferum, qui tideHorem, et

barbarum, et fligmatiam putaret, quam conjugem ! Nec eum

fefeHit opinio ; ab ea enim eft ipfe, propter peHicatus fufpicio-

nem, interfed:us.

ToM. III. G%




Nec vero ulla vis imperii tanta efl, qua?, premente metu,

poffit efTe diuturna. Teftis efl Phalaris, cujus efl pr-cEter caeteros

nobilitata crudelitas ;qui non ex infidiis interiit, ut is, quem

modo dixi, Alexander ; non a paucis, ut hic nofler -, fed in quem

univerfa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid ?

Macedones nonne Demetrium reliquerunt, univerfique fe ad

Pyrrhum contulerunt ? Quid ? Lacedaemonios, injufle imperan-

tes, nonne repente omnes fere focii deferuerunt, fpedlatorefque fe

otiofos prasbuerunt Leu(ftric£e calamitatis ?

VIIL Externa libentius in tali re, quam domeflica, recordor.

Veruntamen, quamdiu imperium populi Romani beneficiis tene-

batur, non injuriis, bella aut pro fociis, aut de imperio gere-

bantur; exitus erant bellorum aut mites, aut neceffarii. Regum,

populorum, nationum portus erat et refugium fenatus. Noflri

autem magiflratus imperatorefque ex hac una re maximam lau-

dem capere fludebant, fi provincias, fi focios aequitate et fide

defendiffent. Itaque illud patrocinium orbis terrae verius, quam

imperium, poterat nominari. Senfim hanc confuetudinem et

difciphnam jam antea minuebamus -, pofl vero Syllae vidloriam

penitus amifimus. Defitum efl enim videri quidquam in focios

iniquum, cum extitiffet in cives tanta crudelitas. Ergo in illo

fecuta efl honeflam caufam non honefta vidtoria. Eft enim aufus

dicere, hafla pofita, cum bona in foro venderet et bonorum viro-

rum, et locupletum, et certe civium, prasdam fuam fe vendere.

Secutus efl, qui in caufa impia, vi<floria etiam fcediore,

non fingulorum civium bona pubHcaret, fed univerflis pro-

vincias regionefque uno calamitatis jure comprehenderet. Ita-

que, vexatis et perditis exteris nationibus, ad exemplum amiffi

imperii portari in triumpho MafTiHam vidimus, et ex ea urbe

triumphari, fme qua nunquam noflri imperatores ex Tranfalpi-

nis bellis triumpharunt. Muha prasterea commemorarem nefa-

ria in focios, fi hoc uno fol quidquam vidifTet indignius. Jure

igitur ple<ftimur. Nifi enim mukorum impunita fcelera tuhffe-

mus, nunquam ad unum tanta pervenifTet licentiaj a quo quidem



LIBER SECUNDUS. 235

rei famlliarls ad paucos, ciipiditatum ad multos improbos, venit

hasreditas.

Nec vero unquam bellorum civillum femen et caufa deerlt,

dum homines perdlti haftam illam cruentam et meminerlnt,

et fperabunt ; quam P. Sylla cum vibrallet, didtatore propinquo

fuo, idem fexto et tricefimo anno poft a fceleratlore hafta non

recefTIt : alter autem, qui In illa didlatura fcriba fuerat, in hac

fult quaeflor urbanus. Ex quo debet intelligi, talibus pra^miis

propofitis, nunquam defutura bella clvllla. Itaque parietes urbis

modo flant et manent, iique ipfi jam extrema fcelera metuentes

rem vero publicam penltus amifimus. Atque In has clades in-

cidlmus, ( redeundum efl enlm ad propofitum ) dum metul,

quam cari effe et dillgl, malulmus. Quae fi populo Romano

injufle imperantl accidere potuerunt, quid debent putare fingu-

li ? Quod cum perfplcuum fit, benevolentlas vlm effe magnam ;

metus, Imbecillam ; fequitur, ut differamus, qulbus rebus pof-

iimus facilllme eam, quam volumus, adlplfci cum honore et fidc

caritatem.

Sed ea non parlter omnes egemus. Nam ad cujufque vltam

Inftltuendam accommodandum eft, a multifne opus fit, an fatls

a paucis, dihgl. Certum igltur hoc fit, idque et primum et

maxlme neceffarlum, famlliaritates habere fidas amantium nos

amlcorum, et noflra mlrantium. Haec enim efl una res prorfus,

ut non multum dlfferat Inter fummos et mediocres viros ; eaque

utrlfque eft propemodum comparanda. Honore, et gloria, et

benevolentla clvium fortaffe non aeque omnes egent ; fed tamen,

fi cui ha^c fuppetunt, adjuvant ahquantum, cum ad c^tera, tum

ad amlcitias comparandas.

IX. Sed de amlcltia aho hbro dldlum efl, qui Infcrlbitur Lae-

llus. Nunc dicamus de glorla -, quanquam ea quoque de re duo

funt noflri Hbrl: fed attlngamus, quandoquidem ea in rebus ma-

joribus adminiflrandis adjuvat plurimum. Summa igltur et per-

fedla glorla conflat ex tribus his : fi dihglt mukitudo ; fi fidem

habet ; fi cum admiratlone quadam honore nos dignos putat.

Gg2




Haec autem ((i eft fimpliciter breviterque dicertdum)

quibusf

rebus pariuntur a fingulis, eifdem fere a multitudine. Sed eft

alius quoque quidam aditus ad multitudinem, ut in univerforum

animos tanquam influere poffimus.

Ac primum de illis tribus, quae ante dixi benevolentias prae-

cepta, videamus ;qux quidem beneficiis capitur maxime : fe-

cundo autem loco benefica voluntate benevolentia movetur,,

etiam li res forte non fuppetit. Vehementer autem amor multi-

tudinis commovetur ipfa fama et opinione liberalitatis, bene-

ficentiaE, juftitiae, fidei, omniumque earum virtutum, quae per-»

tinent ad manfuetudinem morum ac facilitatem. Etenim iilud

ipfum, quod honeftum decorumque dicimus, quia per fe nobis

placet, animofque omnium naturaet fpecie fua

commovet, maxi-meque quafi perlucet ex iis, quas commemoravi, virtutibus ; id-

circo illos, in quibus eas virtutes elfe remur, a natura ipfa dili-

gere cogimur. Atque hx quidem fu!it caufs dihgendi graviffimae:

poffiint enim praeterea nonnuUae effie leviores.

Fides autem ut habeatur, duabus rebus effici poteft .; fi exifli-

mabimur adepti conjund:am cum juftitia prudentiam. Nam et iis

fidem habemus, quos plus intelligere, quam nos, arbitramur

quofque et futura profpicere credimus, et, cum res agatur, in

difcrimenque ventum fit, expedire rem, et confilium ex temporecapere poffe : hanc enim utilem omnes exiflimant, veramque pru-

dentiam. Juflis autem et fidis hominibus, id eft, bonis, ita fides

habetur, ut nulla fit in his fraudis injuriaequefufpicio. Itaque his

falutem noflram, his fortunas, his Hberos rediffiime committi ar-

bitramur. Harum igitur duarum ad fidem faciendam juflitia plus

pollet ;quippe cum ea fme prudentia fatis habeat audoritatis,

prudentia fme juftitia nihil valeat ad faciendam fidem. Quo enim

quis verfutior et caUidior eft ; hoc invifior et fufpedtior, detradla

opinione probitatis. Quamobrem intelligentiae juflitia conjunda,

quantum volet, habebit ad faciendam fidem virium : juftitia fine

prudentia multum poterit ; fme juflitia nihil valebit prudentia.

X. Sed, ne quis fit admiratus, cur, cuminter omnes philofophos



LIBERSECUNDUS. 237

conftet, a meque ipfo faepe difputatum fit, qui unam haberet,

omnes habere virtutes ; nunc ita fejungam, quafi poiTit quifquam,

qui non idem prudens fit, juftus effe : alia eft illa, cum veritas

ipfa limatur in difputatione, fubtilitas ; alia, cum ad opinionem

communem omnis accommodatur oratio. Quamobrem, ut vul-

gus, ita nos hoc loco loquimur, ut alios fortes, alios bonos viros,

ahos prudentes dicamus. Popularibus enim verbis eft agendum,

et ufitatis, cum loquamur de opinione populari, idque eodem-

modo fecit Panastius. Sed ad propofitum revertamur.

Erat igitur ex tribus, quae ad gloriam pertinent, hoc tertium,

ut cum admiratione hominum, honore ab iis digni judicare-

mur. Admirantur igitur communiter illi quidem omnia, quse

magna, et praster opinionem fuam animadverterunt ; feparatim

autem in fingulisy li perfpiciunt nec opinata qusdam bona.

Itaque eos viros fufpiciunt, maximifque eiferunt laudibus, in-

quibus exiftimant fe excellentes quafdam et fmgulares virtutes

perfpicere : defpiciunt autem eos, et contemnunt, in quibus

nihil virtutis, nihil animi, nihil nervorum putant : non enim

omnes eos contemnunt, de quibus male exiitimant. Nam quos

improbos, maledicos, fraudulentos putant, et ad faciendam in-

juriam inflrud:os, eos contemnunt quidem neutiquam, fed de his

male exiftimant. Quamobrem, ut ante dixi, contemnuntur ii^,

qui nec fibi, nec alteri, ut dicitur^ in quibus nullus labor, nulla

induftria, . nulla cura eft.

Admiratione autem afficiuntur ii, qui anteire cseteros vir-

tute putantur, et cum omni carere dedecore, tum vero iis

vitiis, quibus aUi non facile poffunt obfiflere. Nam et volup-

tates, blandiffimae dominse, majores partes animi a virtute de-

torquent ; et, dolorum cum admoventur faces, praster modum-

plerique exterrentur : vita, mors, divitiae, paupertas , omnes

homines vehementiffime permovent. Quae qui in utramque

partem excelfo animo magnoque defpiciunt, cumque aliqua his

ampla et honefta res objedla eft, totos ad fe convertit et rapit,

.

tum quis non admiretur fplendorem pulchritudinemque virtutis?




XI. Ergo et haec anlmi defplclentia admirabilltatem magnam

facit; et maxime juftltia (ex qua una virtute viri boni appellan-

tur) mirifica quaedam res multitudini videtur; nec injuria. Ne-

mo enim juftus effc potefl:, qui mortem, qui dolorem, qui exi-

lium, qui egeftatem timet, aut qui ea, quae funt his contraria,

cequitatl anteponit : maximeque admirantur eum, qui pecunia

non movetur : quod in quo viro perfpedtum fit, hunc igni fpec-

tatum arbitrantur. Itaque illa tria, qua3 propofita funt ad gloriam,

omnia juftltia conficit -, et benevolentlam, quod prodefie vuh

plurimis -, et ob eandem caufam, fidem ; et admirationem, quod

eas res fpernit et neghgit, ad quas plerique inflammati avlditate

rapiuntur.

Ac mea quldem fententia omnls ratio atque inftitutio vitae

adjumenta hominum defiderat ; in primifque, ut habeas, qui-

bufcum pofilis famihares conferre fermones -, quod efi: dlfficile,

nifi fpeciem pras te boni viri feras. Ergo etiam fohtarlo homini,

atque in agro vitam agenti, opinlo juflitlaD necefiaria efl ; eoque

etiam magis, quod, fi eam non habebunt, injufli habebuntur :

nulhs prajfidiis feptl, multis afhclentur injurlis.

Atque ils etlam, qul vendunt, emunt, conducunt, locant,

contrahendifque negotils imphcantur, juflitia ad rem geren-

dam necefilirla efl ; cujus tanta vis eft, ut ne ilh quidem, qui

maleficio et fcelere pafcuntur, poflint fine ulia particula jufiitlae

vivere. Nam, qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, fura-

tur ahquid, aut eripit, is fibi ne in latrocinio quidem rehnquit

locum. Ille autem, qui archiplrata dlcltur, nlfi aequablliter

prasdam difpertiat, aut occldltur a foclis, aut rehnqultur. Quin

etiam leges latronum effe dicuntur, quibus pareant, quas ob-

fervent. Itaque, propter asquabilem praedae partltionem, et Bar-

dyhs Illyrius latro, de quo efl apud Theopompum, magnas

opes habult ; et muko majores Viriatus Lufitanus ; cui quidem

etlam exercitus noflri imperatorefque cefferunt : quem C. Lae-

llus, is, qui fapiens ufurpatur, Praetor fregit et comminuit, fero-

i:itatemque ejus ita reprefTit, ut facile bellum rehquis traderet.



LIBER SECUNDUS. 239

Cum igltur tanta vis juflitlas (it, ut ea etiam latronum opes fir-

met atque augcat, quantam ejus vim inter leges et judicia in con-

flituta republica fore putamus ?

XII. Mihi quidem non apud Medos folum, ut ait

Herodotus,fed etiam apud majores noftros, juftitise fruend£E caufa videntur

olim bene morati reges conftituti. Nam cum premeretur inops

multitudo ab iis, qui majores opes habebant, ad unum aliquem

confugiebant virtute pracflantem; qui, cum prohiberet injuria

tenuiores, aequitate conftituenda fummos cum infimis parijure

retinebat. Eademque conflituendarum legum fuit caufa, quae re-

gum. Jus enim femper quasfitum efi: asquabile; neque enim ahter

efi!et jus. Id fi ab uno jufto, et bono viro confequebantur, eo

erant contenti. Cum id minus contingeret, leges funt invents,quae cum omnibus femper una atque eadem voce loquerentur.

Ergo hoc quidem perfpicuum eft, eos ad imperandum dehgi fo-

litos, quorum de juftitia magna efTet opinio muhitudinis, Ad-

jun(5to vero, ut iidem etiam prudentes haberentur, nihil erat,

quod homines his audloribus non pofiTe confequi fe arbitrarentur.

Omni igitur ratione colenda et retinenda jufiiitia eft, tum ipfa

propter ihfe, (nam aUter jufi:itia non efiTet) tum propter ampHfi-

cationem honoris et gloriae. Sed ut pecuniae non qujerendas foluni

ratio eft, fed etiam collocandae, quse perpetuos fumptus fuppedi-

tet, nec folum necefiârios, fed etiam Hberales -, fic gloria et quae-

renda, et collocanda ratione eft.

Quanquam prseclare Socrates hanc viam ad gloriam proximani

et quafi compendiariam dicebat efi"e, fi quis id ageret, ut, qualis

haberi vellet, tahs efiTet. Quod fi qui fimulatione, et inani often-

tatione, et fidto non modo fermone, fed etiam vultu, ftabilem fe

gloriam confequi pofife rentur, vehementer errant. Vera gloria

radices agit, atque etiam propagatur : fidta omnia celeriter, tan-

quam fiofculi, decidunt, nec fimulatum poteft quidquam elfe

diuturnum. Teftes funt permulti in utramque partem -, fed, bre-

vitatis caufa, familia erimus contenti una. Tib. enim Gracchus,

P. filius, tamdiu laudabitur, dum memoria rerum Romanarum




maneblt. At ejus filii, nec vivi probabantur bonls, et mortui

numerum obtinent jure cseforum.

XIII. Qui igitur adipifci veram glorlam volet, juftitlaj fun-

gatur officiis. Eaquae effent,

didlumeft libro fuperiore.

Sed, utfacillime, quales fimus, tales eife videamur, etii in eo ipfo vis

maxima eft, ut fimus ii, qui haberi velimus, tamen quasdam

praecepta danda funt. Nam fi quis ab ineunte aetate habet cau-

fam celebritatis et nominis, aut a patre acceptam, (quod tibi,

mi Cicero, arbitror contigiffe) aut aliquo cafu, atque fortuna

in hunc oculi omnium conjiciuntur, atque in eum, qui agat,

quemadmodum vivat, anquiritur j et, tanquam in clariflima luce

verfetur, ita nullum obfcurum poteift nec didlum ejus effe, nec

fadum. Quorum autem prima aetas proptcr humilitatem et ob-fcuritatem in hominum ignoratione verfatur; hi, fimul ac juvenes

cffc coeperunt, magna fpe(flare, et ad ea re(ftis ftudiis debent

contendere : quod eo firmiore animo fiicient, quia non modo

non invidetur illi ictati, verum etiam favetur.

Prima igitur efl adolefcenti commendatio ad gloriam, fi qua

ex bellicis rebus comparari potefl: j in qua multi apud majores

noflros extiterunt : femper enim fere bella gerebantur. Tua

autem aetas incidit in id bellum, cujus altera pars fceleris nimi-

um habuit ; altera felicitatis parum. Quo tamen in bello, cumte Pompeius alae alteri prasfeciffet, magnam laudem a fummo

vlro, et ab exercitu confequebare equitando, jaculando, omni

militari labore tolerando : atque ea quidem tua laus pariter cum

republica cecidit. Mihi autem haec oratio fufcepta non de te

'efl, fed de genere toto. Quamobrem ad ea, qua^ reflant, per-

gamus.

Ut igitur in reliquis rebus multo majora funt opera animi,

quam corporis ; lic hae res, quas perfequimur ingenio ac ratio-

ne, graviores funt, quam illae, quas viribus. Prima igitur com-

mendatio prolicifcitur a modeflia, tum pietate in parentes, tum

in fuos benevolentia. Facillime autem, et in optimam partem

cognofcuntur adolefcentes, qui fe ad claros et fapientes viros.



LIBERSECUNDUS, 241

bene confulentes reipublicge, contulerunt : quibufcum fi frequen-

tes funt, opinionem afFerunt populo, eorum fore fe fimiles, quos

fibi ipfi delegerunt ad imitandum.

P.Rutilii

adolefcentiam ad opinionemet

innocentiae, et juris

fcientiae, P. Mucii commendavit domus. Nam L. quidem Craf-

fus, cum elTet admodum adolefcens, non aliunde mutuatus eft,

fed fibi ipfe peperit maximam laudem ex illa accufatione nobili

et gloriofa ; et, qua astate qui exercentur, laude affici folent, (ut

de Demoflhene accepimus) ea aetate L. CralTus oftendit, id fe iii

foro optime jam facere, quod etiam tum poterat domi cum laude

meditari.

XIV. Sed, cum duplex ratio fit orationis, quarum in altera

fermofit,

in altera contentio ; non eft id quidem dubium, quincontentio orationis majorem vim habeat ad gloriam : ea eft

enim, quam eloquentiam dicimus. Sed tamen difficile di(ftu

eft, quantopere conciUet animos hominum comitas affabihtaf-

que fermonis. Exftant epiftolae, et Philippi ad Alexandrum, et

Antipatri ad Caflandrum, et Antigoni ad Philippum filium,

trium prudentiffimorum, (fic enim accepimus) quibus prasci-

piunt, ut oratione benigna multitudinis animos ad benevolentiam

alliciant, militefque blande appellando deliniant. Quê autem

in multitudine cum contentione habetur oratio, ea faepe univer-

fam excitat. Magna eft enim admiratio copiofe fapienterque di-

centis ;quem qui audiunt, inteUigere etiam, et fapere plus,

quam caeteros, arbitrantur. Si vero ineft in oratione mifta modef-

ticB gravitas, nil admirabilius fieri poteft ; eoque magis, fi ea funt

in adolefcente.

Sed, cum fint plurima caufarum genera, quae eloquentiam

defiderant, multique in noftra repubHca adolefcentes et apud

judices, et apud fenatum dicendo laudem afiTecuti fint, maxima

eft admiratio in judiciis ; quorum ratio duplex eft : nam ex ac-

cufatione et defenfione conftat -, quarum etfi laudabilior eft de-

fenfio, tamen etiam accufatio probata perfaepe eft. Dixi paulo

ante de Crafib. Idem fecit adolefcens M. Antonius. Etiam

ToM. m. H h




P. Sulplcii eloquentiam accufatio illuftravit, cum fedltlofum et

inutilem civem, C, Norbanum, in judicium vocavit. Sed hoc

quidem non eft faepe faciendum, nec unquam, nifi aut reipublicae

caufa, ut ii, quos ante dixi; aut ulcifcendi, ut duo Luculli; aut

patrocinio, ut nos pro Siculis 5 pro Sardis, Julius. In accufando

etiam M'. Aquilio L. Fufii cognita induftria efl. Semel igitur,

aut non faepe certe : fm erit, cui faciendum fit fspius, reipublicae

tribuat hoc muneris, cujus inimicos ulcifci faepius, non efl repre-^

hendendum ; modus tamen adfit. Duri enim hominis, vel po-

tius vix hominis videtur, periculum capitis inferre multis. Id

cum periculofum ipfi efl, tum etiam fordidum ad famam, com-

mittere, ut accufator nominetur -, quod contigit M. Bruto, fum-

mo genere nato, illius filio, qui juris civilis in primis peritus

fuit.

Atque etiam hoc praeceptum ofHcii diligenter tenendum eft,

ne quem unquam innocentem judicio capitis arceffas ; id enlm

iine fcelere iieri nullo pacto potefl. Nam quid efl tam inhu-

manum, quam eloquentiam, a natura ad falutem hominum,

et ad confervationem datam, ad bonorum peflem perniciemque

convertere : nec tamen, ut hoc fugiendum efl, ita habendum

efl religioni, nocentem aliquando, modo ne nefarium impium-

que, defendere. Vult hoc multitudo, patitur confuetudo, fert

etiam humanitas. Judicis eft, femper in caufis verum fequi -, pa-

troni, nonnunquam verifimile, etiam fi minus fit verum, defen-

dere : quod fcribere (praefertim cum de philofophia fcriberem)

non auderem, nifi idem placeret graviflimo Stoicorum Panaetio.

Maxime autem et gloria paritur et gratia defenfionibus -, eoque

major, fi quando accidit, ut ei fubveniatur, qui potentis alicujus

opibus circumveniri urgerique videatur ; ut nos et faepe alias, et

adolefcentes, contra L. Syllae dominantis opes pro S. Rofcio

Amerino fecimus : qus, ut fcis, extat oratio.

XV. Sed, expofitis adolefcentium ofiiciis, quae valeant ad glori-

am adipifcendam, deinceps de beneiicentia ac liberalitate dicen-

dum efl i cujus efl ratio duplex : nam aut opera benigne fit




indigentibus, aut pecunia. Facillor eft hasc pofterior, locupleti

praefertim ; fed illa lautior ac fplendidior, et viro forti claroque

dignior. Quanquam enim in utroque ineft gratificandi liberalis

voluntas, tamen altera ex arca, altera ex virtute, depromitur

largitloque, quas fit ex re famlliari, fontem ipfum benignitatis

exhaurit. Ita benignitate benignitas tolhtur; qua quo in plures

ufus fis, eo minus in multos uti poflis.

At, qui opera, id eft, virtute et induftria benefici et Hberales

erunt, primum, quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne

faciendum adjutores habebunt -, deinde, confuetudine beneficen-

tia^ paratiores erunt, et tanquam exercitatiores ad bene de multis

promerendum. Prasclare epiftola quadam Alexandrum liUum

PhlHppus accufat, quod largitione benevolentiam Macedonum

confe6letur. â tCt malumy inquit, ratio in ijlamfpem induxit, ut

eos tibijideles putaresfore, quos pecunia corrupijjes ? An tu id agis,

iit Macedones non te regem fuumj fed minifrum et prabitorejnfpe^

rentfore? Bene miniftrum et praibitorem, quia fordidum regi;

melius etiam, quod largltlonem, corruptelam efle dixit. Fit

enim deterior, qui acclpit, atque ad idem femper expedandum

paratior. Hoc ille filio -, fed praeceptum putemus omnibus.

Quamobrem id quidem non dubium eft, quin illa benlgnltas,

quae conftat ex opera et induftria, et honeftior fit, et latius pa-

teat, et poflit prodefle pluribus.

Nonnunquam tamen eft largiendum, nec hoc benignitatis

genus omnino repudiandum eft -, et faepe idoneis hominlbus in-

digentibus de re familiari impertiendum, fed diUgenter, atque

moderate : multi enim patrimonia effuderunt, inconfulte lar-

giendo. Quid autem eft ftultius, quam, quod ilbenter facias,

curare, ut id diutius facere non pofTis ? Atque etiam fequuntur

largitlonem raplnae : cum enim dando egere cceperlnt, alienis

bonis manusafferre

coguntur.Ita,

cumbenevolentias compa-

randas caufa benefici efle vehnt ; non tanta lludia aflequuntur

eorum, quibus dederunt, quanta odla eorum, qulbus ademe-

runt. Quamobrem nec ita claudenda eft res famlliaris, ut eam

Hh 2




benignltas aperlre non poflit -, nec ita referanda, ut pateat omni-

bus. Modus adhibeatur, ifque referatur ad facultates. Omnino

meminifTe debemus id, quod, a noftris hominibus faepifTime

ufurpatum, jam in proverbil confuetudinem venit, largitionem

fundum non habere. Etenim quis poteft modus eife, cum et

idem qui confuerunt, et idem illud alii defiderent ?

XVI, Omnino duo funt genera largorum ; quorum alteri pro-

digi, alteri Hberales. Prodigl, qui epuhs, et vifcerationibus, et

gladiatorlis muneribus, ludorum venationumque apparatu, pecu-

nias profundunt in eas res, quarum memoriam aut brevem, aut

nullam omnlno fmt rehduri. Liberales autem, qui fuis facultati-

bus aut captos a prasdonibus redimunt, aut aes ahenum fufcipiunt

amicorum, aut in fiharum collocatione adjuvant, aut opitulantur

in re vel quaerenda, vel augenda. Itaque miror, quid in mentem

venerlt Theophraflo, in eo Hbro, quem de divitiis fcripfit, in quo

multa praeclare -, illud abfurde : efl enim multus in laudanda

magnificentia et apparatione populariurri munerum ; tahumque

fumptuum facultatem, frudtum divitiarum putat. Mihi autem

ille frudlus hberahtatis, cujus exempla pauca pofui, muko etiam

major videtur et certior. Quanto Arifloteles gravlus et verius nos

reprehendlt, qui has pecuniarum effufiones non admiremur, quse

fiunt ad multitudinem dehniendam: at ii, qui ab hofte obfiden-

tur, fi emere aquae fextarium mina cogerentur, hoc prlmo in-

crediblle nobis videri, omnefque mirari -, fed, cum attenderint,

veniam necefhtati dare : in his immanibus jaduris, infinitifque

fumptibus, nihil nos magnopere mirari ; cum prsefertlm nec ne-

cefTitati fubveniatur, nec dignitas augeatur ; ipfaque iUa deled:a-

tio multitudinis fit ad breve exiguumque tempus, eaque a levif-

fimo quoque ; in quo tamen ipfo, una cum fatietate, memoria

quoque moriatur voluptatis. Bene etiam cohlglt, haec pueris, et

muhercuhs, et fervis, et fervorum fimilhmis hberis, effe grata

gravi vero homlni, et ea, quae fiunt, judlcio certo ponderanti,

probari poffe nuUo modo.

Quanquam intelhgo, in noflra civitate inveterafTe jam a bonis




temporlbus, ut fplendor aedilitatum ab optimis viris poftuletur.

Itaque et P. CrafTus cum cognomine dives, tum copiis, fund:us

eft ffidilitio maximo munere ; et paulo pofl L. Craifus cum om-

nium hominum moderatiflimo, Q^ Mucio, magnificentiflima

aedilitate funcftus eft ; deinde C. Claudius, Appii filius ; multi

poft, LucuUi, Hortenfius, Silanus. Omnes autem P. Lentulus,

me Confule, vicit fuperiores. Hunc efl Scaurus imitatus. Mag-

nificentifiima vero noftri Pompeii munera fecundo confulatu ; ia

quibus omnibus, quid mihi placeat, vides.

XVIL Vitanda tamen efl fufpicio avaritiae. Mamerco, homini

divitifQmo, praetermiflio asdilitatis confulatus repulfam attuHt.

Quare et, fi poflulatur a populo, bonis viris li non defideranti-

bus, attamen approbantibus, faciendum eft, modo pro facuUati-

bus ; nos ipfi ut fecimus ; et, fiquando ahqua res major atquc

utiHor populari largitione acquiritur ; ut Orefli nuper prandia ia

femitis decumae nomine magno honori fuerunt. Ne Marco qui-

dem Seio vitio datum efl:, quod in caritate affe modium populo

dedit. Magna enim fe et inveterata invidia, nec turpi ja6lura,,

quando erat aedihs, nec maxima Uberavit. Sed honori fummo

nuper noflro Miloni fuit, quod gladiatoribus emptis reipubHcae

caufa, quae falute noflra continebatur, omnes P. Clodii conatus

furorefque comprefHt. Caufa igitur largitionis eft, fi aut neceffe-

efl, aut utile.

In his autem ipfis mediocritatis regula optima efl. L. quidem

PhiHppus, QîiHus, magno vir ingenio, in primifque clarus,

gloriari folebat, fe line uUo munere adeptum effe omnia, quae

haberentur ampHflima. Dicebat idem C. Curio. Nobis quoque

Hcet in hoc quodammodo gloriari. Nam pro ampHtudine hono-

rum, quos cundtis fuffragiis adepti fumus noflro quidem anno,

quod contigit eorum nemini, quos modo nominavi, fane exiguus

fumptus aediHtatis fuit.

Atque etiam iUae impenfae meHores funt, muri, navaHa, por-

tus, aquarum du(ftus, omniaque, quse ad ufum reipubHcae per-

tinent. Quanquam, quod praefens tanquam in manum datur.




jucundlus efl ; tamen hsec in poftemm gratiora. Theatra, porti-

cus, nova templa verecundius reprehendo, propter Pompeium :

fed dod:iffimi non probant, ut et hic ipfe Panstius, quem mul-

tum in his Hbris fecutus fum, non interpretatus ; et PhalereusDemetrius, qui Periclem, principem Graecia^, vituperat, quod

tantam pecuniam in praeclara illa propylsa conjecerit. Sed de hoc

genere toto, in iis Hbris, quos de repubhca fcripfi, dehgenter eft

difputatum. Tota igitur ratio taUum largitionum, genere, vitiofa

eft ', temporibus, neceffaria ; et tum ipfa et ad facultates accom-

modanda, et mediocritate moderanda efl.

XVIII. In illo autem altero genere largiendi, quod a Uberah-

tate proficifcitur, non uno modo in difparibus caufis affe^fti effe

debemus.

Aha caufa efl ejus, qui calamltate premltur, et ejus, qui res

mehores quaerit, nulhs fuis rebus adverfis. Propenfior benignitas

effe debebit in calamitofos, nifi forte erunt digni calamitate. In

iis tamen, qui fe adjuvari volent, non ut ne affligantur, fed ut

akiorem gradum afcendant, reftridli omnino effe nuho modo de-

bemus ; fed in dehgendis idoneis judicium et dihgentiam adhi-

bere. Nam praeclare Ennius ;

BenefaSla male locatay malefa5la arbitror.

Quod autem tributum efl bono viro et grato, in eo cum ex Ipfb

frucftus efl, tum etiam ex caeteris. Temeritate enim remota, gra-

tifhma efl hberahtas ; eoque eam ftudiofms plerique laudant quod

fummi cujufque bonitas commune perfugium efl omnium. Dan-

da igitur opera efl, ut hos beneficiis quam plurimis afficiamus,

quorum memoria hberis poflerifque prodatur, ut iis ingratis effe

non liceat. Omnes enim immemorem beneficii oderunt ; eam-

que injuriam in deterrenda hberahtate fibi etiam fieri ; eumque,

qui faciat, communem hoflem tenuiorum putant.

Atque hasc benignitas etlam reipubhca^ utihs efl:, redlmi e fer-

vitute captos, locupletari tenulores : quod quidem vulgo fohtum

fieri ab ordine noflro in oratione Craffi fcriptum copiofe videmus.

Hanc ergo confuetudinem benignitatis largltioni munerum longe



LIBERSECUNDUS. 247

antepono. Haec eft gravium homlnum, atque magnorum ; Illa

quafi affentatorum populi, multitudinis levitatem voluptate quafi

titillantium.

Conveniet autem cum in dandp munificum effe, tum in exl-

gendo non acerbum ; in omnique re contrahenda, vendendo,

emendo, conducendo, locando, vicinitatibus et confiniis, aequum

et facilem; muha muhis de jure fuo cedentem ; a htibus vero,

quantum liceat, et nefcio an paulo plus etiam, quam hceat, ab-

horrentem. Eft enim non modo hberale, paulum nonnunquam

de fuo jure decedere, fed interdum etiam frud:uofum. Plabenda

autem eft ratio rei famiharis, quam quidem dilabi finere, flagi-

tlofum efl ; fed ita, ut ihiberahtatis avaritiaeque abfit fufpicio.

Pofie enim hberahtate uti, non fpohantem fe patrimonio, nimi-

rum is eft pecuniae frud:us maximus. Redte enim a Theophrafto

efl laudata hofpitahtas. Eft enim, ut mihi quidem videtur, valde

decorum, patere domos hominum iUuflrium iUuflribus hofpiti-

bus i idque etiam reipubhcae efl ornamento, homines externos

hoc hberahtatis genere in urbe noflra non egere. Efl autem etiam

vehementer utile iis, qui honefle pofTe muhum volunt, per hof-

pites apud externos populos valere opibus et gratia. Theophraf-

tus quidem fcribit, Cimonem Athenis etiam in fuos curiales

Laciadas hofpitalem fuifiê ; itaenim inflituiffe, et vihicls impera-

vifTe, ut omnia praeberentur, quicunque Laciades in viham fuam

divertiffet.

XIX. Qu2E autem opera, non largitione, beneficia dantur, haec

tum in univerfam rempubhcam, tum in fingulos cives conferun-

tur. Nam in jure cavere, confiho juvare, atque hoc fcientiae ge-

nere prodefiê quam plurimis, vehementer et ad opes augendas

pertinet, et ad gratiam. Itaque, cum muha prceclara majorum, tum

quod optime confiituti juris civihs fummo femper in honore fuit

cognitio atque interpretatio ; (quam quidem ante hanc confufio-

nem temporum in pofiieflione fua princlpes retinuerunt) nunc, ut

honores, ut omnes dignitatis gradus, fic hujus fcientiae fplendor

deletus efl; idque eo indignius, quod eo tempore hoc contigit,



24S D E O F F I C I I S

cum is eflet, qui omnes fuperiores, quibus honore par eflet,

fcientia facile vicifTet. Hêc igitur opera, grata multis, et ad be-

neliciis obflringendos homines accommodata.

Atque huic arti iinitima eft dicendi gravior facultas, et gra-

tior, et ornatior. Quid enim eloquentia praeftabilius, vel admi-

ratione audientium, vel fpe indigentium, vel eorum, qui defenfi

funt, gratia ? Huic quoque ergo a majoribus noftris eft in toga

dignitatis principatus datus. Diferti igitur hominis, et facile labo-

rantis, quodque in patriis eft moribus, multorum caufas, et non

gravate, et gratuito defendentis, beneficia et patrocinia late patent.

Admonebat me res, ut hoc quoque loco intermiflionem elo-

quentias, ne dicam interitum, deplorarem -, ni vererer, ne de me-

ipfo ahquid viderer queri. Sed tamen videmus, quibus extindHs

oratoribus, quam in paucis fpes, quanto in paucioribus facultas,

quam in multis fit audacia. Cum autem omnes non poflint, ne

muhi quidem, aut jurifperiti efte, aut diferti, Hcet tamen opera

prodefle muhis, beneficia petentem, commendantem judicibus et

magiftratibus, vigilantem pro re aherius, eos ipfos, qui aut con-»

fuhmtur, aut defendunt, rogantem ; quod qui faciunt, plurimum

gratias confequuntur, latiflimeque eorum manat induftria.

Jam iliud non funt admonendi (eft enim in promptu) ut ani-

mumadvertant,

cumjuvare

ahos vehnt, ne quos offendant. Saepeenim aut eos laedunt, quos non debent -, aut eos, quos non

expedit. Si imprudentes, neghgentiae eft ; fi fcientes, temeri-

tatis. Utendum etiam excufatione adverfus eos, quos invitus

oxFendas, quacunque poflis ; quare id, quod feceris, neceffe fue-

rit, nec ahter facere potueris : caeterifque operis et ofHciis erit,

quod violatum eft, compenfandum.

XX. Sed, cum in hominibus juvandis aut mores fpedtari, aut

fortuna foleat, di(5tu quidem eft prochve, itaque vulgo loquuntur,

fe in beneficiis cohocandis mores hominum, nonfortunam, fequi.

Honefta oratio eft. Sed quis eft tandem, qui inopis et optimi viri

caufas non anteponat, in opera danda, gratiam fortunati et po-

tentis ? a quo enim expeditior et celerior remuneratio fore




videtur, in eum fere cft voluntas noftra propenfior. Sed animad-

v^rtendum eft diligentius, quae natura rerum fit : nimirum enim

inops ille, fi bonus eil vir, etiam fi referre gratiam non poteft,

habere certe poteid. Commode autem, quicunque dixit, pccuniam

qui habeaty non reddidijfe ; qui reddiderity non habere : gratiam au-

tem et qid retulerity habere ; et qui habeaty retuUJfe. At, qui fe

locupletes, honoratos, beatos putant, hi ne obligari quidem be-

neficio volunt : quin etiam beneficium fe dediflie arbitrantur,

cum ipfi quamvis magnum aliquod acceperint; atque etiam a fe

aut poftulari, aut expedlari aliquid fufpicantur : patrocinio vero

fe ufos, et cHentes appellari, mortis inftar putant. At vero ille

tenuis, cum, quidquid fadum fit, fe fpedlatum, non fortunam

putet, non modo illi, qui eil: meritus, fed etiam illis, a quibus

expedtat, (eget enim multis) gratum fe videri fludet : neque

v-ero verbis auget fuum munus, fi quo forte fungitur, fed etiam

extenuat. Videndumque illud efi:, quod, fi opulentum fortuna-

tumque defenderis, in illo uno, aut forte in liberis ejus, manet

gratia. Sin autem inopem, probum tamen et modeftum ; omnes

non improbi humiles (quai magna in populo multitudo efi:) prae-

fidium fibi paratum vident. Quamobrem meUus apud bonos,

quam apud fortunatos, beneficium collocari puto.

Danda omnino operaefi:,

ut omnigeneri fatisfacere

pofiimusfed fi res in contentionem veniet, nimirum Themiftocles eft

audbor adhibendus ;qui cum confuleretur, utrum bono viro pau-

peri, an minus probato diviti, fiUam collocaret; Ejgo veroy inquit,

malo virumy qui pecunia egeaty quam pecuniamy quce viro, Sed cor-

rupti mores depravatique funt admiratione divitiarum ; quarum

magnitudo quid ad unumquemque noftrum pertinet ? IUum for-

taffe adjuvat, qui habet j ne id quidem femper. Sed fac juvare :

utentior fane fit ; honeftior vero quomodo ? Quod fi etiam bo-

nus erit vir, ne impediant divitiae, quo minus juvetur, modo neadjuvent ; fitque omne judicium, non quam locuples, fed qualis

quifque fit.

Extremum autem prseceptum in beneficiis, operaque danda

ToM. III. li




cft, ne quid contra iequltatem contendas, ne quid per injuriam.

Fundamentum enim perpetuae commendationis et famae eil juf-

titia, iine qua nihil potefl efle laudabile.

XXI. Sed, quoniam de eo genere beneficiorum di^ftum eft,

qu^ ad iingulos fpedtant ; deinceps de iis, quae ad univerfos,

qusque ad rempublicam pertinent, difputandum eft. Eorum

autem ipforum partim ejufmodi funt, ut ad univerfos cives per-

tineant, partim fmgulos ut attingant, quae funt etiam gratiora.

Danda eft opera omnino, fi poffit, utrifque, nec minus, ut etiam

lingulis confulatur -, fed ita, ut ea res aut profit, aut certe ne

obfit reipublicae. C. Gracchi frumentaria magna largitio -, ex-

hauriebat igitur aerarium : modica M. Ottavii, et reipublicae to-

lerabilis, et plebi necelTaria ; ergo et civibus, et reipublicas falu-

taris.

In primis autem videndum erit ei, qui rempublicam admi-

niftrabit, ut fuum quifque teneat, neque de bonis privatorum

publice diminutio fiat. Ferniciofe enim Philippus in tribunatu,

cum legem agrariam ferret, quam tamen antiquari facile palTus

eft, et in eo vehementer fe moderatum prasbuit ; fed cum in

agendo multa populariter, tum illud male, nori ejje in civitate duo

millia bominumy qui rem baberent. Capitalis oratio, et ad aequatio-

nem bonorum pertinens ; qua pefle quae poteft effe major ? Hancenim ob caufam maxime, ut fua tenerent, refpublicae civitatefque

conftitutae funt. Nam, etli duce natura congregabantur homines,

tamen, fpe cuftodiae rerum fuarum, urbium prsefidia qua^rebant.

Danda etiam opera efl, ne (quod apud majores noftros faepe

liebat, propter aerarii tenuitatem, affiduitatemque bellorum) tri-

butum fit conferendum j idque ne eveniat, multo ante erit pro-

videndum : fm qua neceffitas hujus muneris alicui reipubHcae

obvenerit j (malo enim, quam noflrae, ominari ; neque tamen de

noftra, fed de omni republica difputo) danda erit opera, ut om-nes intelligant, (fi falvi ^^^ velint) neceffitati effe parendum.

Atque etiam omnes, qui rempublicam gubernabunt, confu-

lere debebunt, ut earum rerum copia iit, quae funt neccffa-

riae : quarum qualis comparatio iieri foleat et debeat, non eft



LIBERSECUNDUS. 251

necefl*e dlfputare j efl enim in promptu : tantum locus attingen-

dus fuit.

Caput autem efl in omni procuratione negotii et muneris

publici, aut avaritijE pellatur etiam minima fufpicio. Utinam,

inquit C. Pontius Samnis, ad illa tempora me fortuna refervaflet,

et tum eiTem natus, fiquando Romani dona accipere ccepiiTent

non efTem pafTus diutius eos imperare. Nae illi multa fecula ex-

pe(ftanda fuerunt : modo enim hoc malum in hanc rempublicam

invafit : itaque facile patior tunc potius Pontium fuiffe, fiquidem

in illo tantumfuit roboris. Nondum centum et decem anni funt,

cum de pecuniis repetundis a L. Pifone lata efl lex, nulla antea

cum fuiffet. At vero poflea tot leges, et proximae quaeque durio-

res ; tot rei, tot damnati, tantum Italicum bellum propter judi-

ciorum metum excitatum; tanta, fublatis legibus et judiciis,

expilatio direptioque fociorum, ut imbecillitate aliorum, non

noflra virtute, valeamus.

XXIL Laudat Africanum Panastius, quod fuerit abflinens.

Quid ni laudet ? fed in illo aUa majora. Laus enim abflinentiiE

non hominis eft folum, fed etiam temporum illorum. Omni

Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus eft Paulus : tantum

in serarium pecunias invexit, ut unius imperatoris prasda finem

attulerit tributorum : at hic nihil in domum fuam prater memo-

riam nominis fempiternam detuUt. Imitatus patrem Africanus,

nihilo locupletior Carthagine everfa. Quid ? qui ejus coUega in

cenfura fuit, L. Mummius, nunquid copiofior, cum copiofifli-

mam urbem funditus fuftuHffet ? Itaham ornare, quam domum

fuam, maluit. Quanquam, Itaha ornata, domus ipfa mihi videtur

ornatior.

NuUum igitur vitium tetrius, (ut eo, unde digrefTa eft, re-

ferat fe oratio) quam avaritia, praefertim in principibus rem-

pubUcamgubernantibus. Habere enim qua^flui rempubUcam

non modo turpe eft, fed fceleratum etiam et nefarium. Itaque,

quod ApoUo Pythius oraculum edidit, Spartam nuUa re aUa,

nifi avaritia, perituram, id videtur non folum Lacedaemoniis,

fed et omnibus opulentis popuUs, pra^dixifTe. NuUa autem re

Ii2




concillare facilius benevolentiam multitudinls polTunt ii, qui

reipablicai prafunt, quam abflinentia et continentia.

Qai vero fe populares volunt, ob eamque caufam aut agrarlam

rem tentant, ut poifeffores fuis fedibus pellantur, aut pecunias

creditas debitoribus condonandas putant ; ii labefadtant fun-

damenta reipublicae ; concordiam primum, quae effe non poteft,

cum aliis adimuntur, aliis condonantur, pecuniae ; deinde aequi-

tatem, quae tollitur omnis, fi habere fuum cuique non licet. Id

enim efl proprium, ut fupra dixi, civitatis atque urbis, ut fit li-

bera et non foUicita fuae rei cujufque cuftodia.

Atque in hac pernicie reipubhcas ne illam quidem confequun-

tur, quam putant, gratiam. Nam, cui res erepta efl, efl inimi-

cus i cui data, etiam difiimulat fe accipere voluiffe ; et maxime

in pecuniis creditis occuUat fuum gaudium, ne videatur non

fuiffe folvendo. At vero ille, qui accipit injuriam, et meminit, et

prae fe fert dolorem fuum -, nec, fi phires funt ii, quibus impro-

be datum efl, quam illi, quibus injulle ademptum efl, idcirco

plus etiam valent : non enim numero haec judicantur, fed pon-

dere. Quam autem habet aequitatem, ut agrum, multis annis, aut

etiam feculls ante poffeffum, qui nullum habuit, habeat ; qui

autem habuit, amittat ?

XXIII. Ac propter hoc injurise genus Lacedaemonii Lyfandrum

ephorum expulerunt j Agin regem (quod nunquam antea apud

eos acciderat) necaverunt : ex eoque tempore tantae difcordiae fe-

cutas funt, ut et tyranni exifterent, et optimates exterminaren-

tur, et praeclariffime conflituta refpubHca dilaberetur. Nec vero

folum ipfa cecidit, fed etiam rehquam Graeciam evertit conta-

gionibus malorum, qua?, a Laceda^moniis profedtae, manarunt

latius. Quid? noflros Gracchos, Tib. Gracchi, fummi viri, fihos,

Africani nepotes, nonne agrariae contentiones perdiderunt ?

At vero Aratus Sicyonius jure laudatur, qui, cum ejus civitas

quinquaginta annos a tyrannis teneretur, profedlus Argis Sicyo-

nem, clandeflino introitu urbe efl potitus. Cumque tyrannum

Nicoclem improvifo oppreffiffet, fexcentos exules, qui fuerant

ejus civitatis locupletiffimi, reflituit, remque pubHcam adventu



LIBER SECUNDUS. 25J

fuo liberavit. Sed, cum magnam animadverteret in bonis et pof-

feflionibus difficultatem, quod et eos, quos ipfe reflituerat, quo-

rum bona alii poiTedcrant, egere iniquiflimum arbitrabatur, et

quinquaginta annorum pofTeffiones movere non nimis asquum

putabat, propterca quod tam longo fpatio multa hasreditatibus,

multa emptionibus, multa dotibus tenebantur fine injuria; ju-

dicavit, neque illis adimi, neque his non fatisfieri, quorum illa

fuerant, oportere. Cum igitur ftatuiffet, opus elfe ad eam rem

conftituendam pecunia, Alexandriam fe proficifci velle dixit,

remque integram ad reditum fuum juffit elfe j ifque celeriter ad

Ptolemffium, fuum hofpitem, venit, qui tum regnabat aher poft'

Alexandriam conditam : cui cum expofuifi!et, patriam fe hberare

velle, caufamque docuifiêt ; a rege opulento vir

fummusfacile

impetravit, ut grandi pecunia adjuvaretur. Quam cum Sicyonem

attuhffet, adhibuit fibi in confihum quindecim principes, cum

quibus caufas cognovit et eorum, qui ahena tenebant, et eorum,

qui fua amiferant ; perfecitque oeftimandis pofiêffionibus, ut per-

fuaderet ahis, ut pecuniam accipere mallent, pofiêffionibus cede-

rent ; ahis, ut commodius putarent, numerari fibi quod tanti'

efiêt, quam fuum recuperare. Ita perfedlum efl, ut omnes, con-

cordia confiituta, fine querela difcederent.

O virum magnum, dignumque, qui in nofira repubhca natusefiêt ! Sic par eft agere cum civibus, non (ut bis jam vidimus)

hafiam in foro ponere, et bona civium voci fubjicere prsconis.

At iUe GrECUs (id quod fuit fapientis et prseflantis viri) omnibus-

confulendum putavit; eaque eft fumma ratio et fapientia boni

civis, commoda civium non divehere, atque omnes ^quitate

eadem continere. Habitant gratis in aheno. Quid ita ? Ut, cum"

ego emerim, a^dificarim, tuear, impendam, tu, me invito, fruare

meo ? Quid efl ahud, ahis fua eripere, ahis dare ahena ? Tabulas

vero novae quid habent argumenti, nifi ut emas mea pecunia fun-

dum ; eum tu habeas, ego non habeam pecuniam ?

XXIV. Quamobrem, ne fit xs ahenum, quod reipubhcas no-

ceat, providendum eft ; quod muhis rationibus caveri poteft j

non, fi fuerit, ut locupletes fuum perdant, debitores lucrentur





LIBER SECUNDUS. ^SS

XXV. Sed utilitatum comparatio, quoniam hic locus erat

quartus a Panaetio praEtermifTus, faepe efl neceiTaria. Nam et cor-

poris commoda cum externis, et externa cum corporis, et ipfa

inter fe corporis, et externa cum externis comparari folent. Cum

externis, corporis, hoc modo comparantur ; Valere ut malis,

quam dives Gffc. Cum corporis, externa, hoc modo ; Dives effQ

potius, quam maximis corporis viribus. Ipfa inter fe corporis

fic j ut Bona valetudo voluptati anteponatur, vires celeritati. Ex-

ternorum autem, ut gloria divitiis, ved;igalia urbana rufticis. Ex

quo genere comparationis illud eft Catonis fenis -, a quo cum

quaereretur, quid maxime in re familiari expediret, refpondit,

Bene pafcere. Quid fecundum ? Satis bene pafcere. Quid ter-

tium ? Male pafcere. Quid quartum ? Arare. Et, cum ille, qui

quasfierat, dixiffet, Quid foenerari ? Tum Cato, Quid hominem,

inquit, occidere ? Ex quo, et multis ahis, intelligi debet, utili-

tatum comparationes fieri folere, redleque hoc adjundtum effe

quartum exquirendorum ofHciorum genus.

Sed toto hoc de genere, de quacrenda, de collocanda pecunia,

etiam de utenda, commodius a quibufdam optimis viris ad me-

dium Janum fedentibus, quam ab ullis philofophis ulla in fchola,

difputatur. Sunt tamen ea cognofcenda : pertinent enim ad uti-

litatem, de qua hoc libro difputatum eft. Reliqua deinceps per-

fequemur.



I 256 ]

D E

OFFICIIS,LIBER TERTIUS.

ÛBLIUM Sciplonem, Marce fill, eum, qui prlmus

Africanus appellatus eft, dicere folitum fcripfit Cato,

qui fuit fere ejus a^qualis, Nunquamfe mtnus otiofum ejfey

quam cum otiofus ; nec minusfolum, quam cumfolus effet. Magnifica

vero vox, et magno viro, ac fapiente digna, quae declarat, illum

et in otio de negotiis cogitare, et in folitudine fecum loqui foli-

tum ; ut neque celTaret unquam, et interdum colloquio alterius

non egeret. Itaque du£e res, quae languorem afFerunt caeteris,

illum acuebant, otium et folitudo. Vellem nobis hoc idem vere

dicere liceret : fed, li minus imitatione tantam ingenii praeftan-

tiam confequi polTumus, voluntate certe proxime accedimus

nam et, a republica, forenfibufque negotiis, armis impiis, vique

prohibiti, otium perfequimur -, et ob eam caufam, urbe reUdta,

rura peragrantes, facpe foU fumus. Sed nec otium hoc cum Afri-

cani otio, nec haec foUtudo cum illa comparanda eft. IUe enim

requiefcens a reipubhcas pulcherrimis muneribus otium fibi fu-

mebat aliquando, et a ccetu hominum, frequentiaqne interdum,

tanquam in portum, fe in foUtudinem recipiebat. Noftrum au-

tem otium negotii inopia, non requiefcendi ftudio, conftitutum

eft. Extindlo enim fenatu, deletifque judiciis, quid efl, quod

dignum nobis aut in curia, aut in foro agere pofTunus ? Ita, qui

in maxima celebritate, atque in ocuHs civium quondam viximus,

nunc fugientes confpecftum fceleratorum, quibus omnia redun-

dant, abdimus nos, quantum hcet, et fcEpe foli fumus. Sed,




quia lic ab liominibus dodis accepimus, non folum ex malis eli-

gere minima oportere, fed etiam excerpere ex his ipfis, fi quid

ineffet boni ; propterea et otio fruor non illo quidem, quo debeat

is, qui quondam peperiflet otium civitati ; nec eam folitudinem

languere patior, quam mihi affert neceflitas, non voluntas.

Quanquam Africanus majorem laudem vel meo judicio affe-

quebatur : nulla enim ejus ingenii monumenta mandata literis,

nullum opus otii, nuUum folitudinis munus extat. Ex quo in-

teUigi debet, illum mentis agitatione, invefligationeque earum

rerum, quas cogitando confequebatur, nec otiofum, nec folum

unquam fuiffe. Nos autem, qui non tantum roboris habemus, ut

cogitatione tacita a foHtudine abflrahamur, ad hanc fcribendi

operam omne ftudium curamque convertimus. Itaque phirabrevi

tempore, everfa, quam multis annis ftante, republica, fcripfimus.

II. Sed, cum tota philofophia, mi Cicero, frugifera et fruduo-

ia, nec uUa pars ejus inculta ac deferta fit j tum nulhis feracior

in ea locus efl, nec uberior , quam de ofhciis, a quibus conflan-

ter honefleque vivendi praecepta ducuntur. Quare, quanquam

a Cratippo noflro, principe hujus memorias philofophorum,

haec te afHdue audire atque accipere confido , tamen condu-

cere arbitror, taUbus aures tuas vocibus undique circumfona-

rcj nec eas, fi fieri pofHt, quidquam aUud audire. Quod cumomnibus efl faciendum, qui vitam honeflam ingredi cogitant,

tum haud fcio, an nemini potius, quam tibi. Suftines enim

non parvâm expedlationem imitandde induftriae noftrae, magnam

honorum, nonnuUam fortaffe nominis. Sufcepifli onus praeterea

grave et Athenarum, et Cratippi ; ad quos cum, tanquam ad

mercaturam bonarum artium, fis profedus, inanem redire tur-

pifUmum ell, dedecorantem et urbis au(floritatem, et magiflri.

Quare, quantum conniti animo potes, quantum labore conten-

dere (fi difcendi labor efl potius, quam voluptas) tantum fac, ut

efHcias ; neve committas, ut, cum omnia fuppeditata fmt a no-

bis, tute tibi defuiffe videare. Sed haec ha(5lenus : multa enim

faepe ad te cohortandi gratia fcripfimus. Nunc ad reUquam par-

tem propofita3 divifionis revertamur.

ToM. IIL K k




PanjEtlus Igitur, qui fine controverfia de officiis accuratiffi-

me difputavit, quemque nos, corredione quadam adhibita»

potifiimum fecuti fumus, tribus generibus propofitis, in quibus

deliberarehomines,

et confultare de officio folerent, (uno,

cumdubitarent, honeftumne id effet, de quo ageretur, an turpe j

altero, utilene, an inutile ; tertio, fi id, quod fpeciem haberet

honefti, pugnaret cum eo, quod utile videretur, quomodo ea dif-

cerni oporteret) de duobus generibus primis, tribus libris ex-

plicavit i de tertio autem genere deinceps fe fcripfit did:urum,

nec id exfolvit, quod promiferat. Quod eo magis miror, quia

fcriptum a difcipulo ejus Pofidonio eft, triginta annis vixiffe

Panastium, poHeaquam eos Hbros edidiifet : quem locum miror

a Pofidonio breviter eife tadtum in quibufdam commentariis j

prsfertim cum fcribat, nullum elfe locum in tota philofophia

tam necelTarium.

Minime vero affentior iis, qui negant, eum locum a Panae-

tio praetermiflum, fed confulto rehd:um, nec omnino fcriben-

dum fuiife, quia nunquam polfet utiUtas cum honeftate pugna-

re : de quo alterum poteft habere dubitationem, adhibendumne

fuerit hoc genus, quod in divifione Panaetii tertium efl, an

plane omittendum : alterum dubitari non poteft, quin a Panaetio

fufceptum fit, fed relidlum. Nam qui e divifione tripartita duas

partes abfolverit, huic neceffe efl rcfbare tertiam. Praeterea in

extremo Hbro tertio de hac parte pollicetur, fe deinceps eife

di«5turum.

Accedit eodem tefhis locuples, Pofidonius, qui etiam fcribit

in quadam epiflola, P. Rutilium Rufum dicere folere, qui

Pana^tium audierat, ut nemo piftor effet inventus, qui Coas

Veneris eam partem, quam Apelles inchoatam rehquiffet, ab-

folveret, (oris enim pulchritudo rehqui corporis imitandi fpem

auferebat -,) fic ea, quae Panietius praetermififlet, et non perfecif-

fet, propter eorum, quae perfeciffet, praeflantiam, neminem effe

perfecutum.

III. Quamobrem de judicio Pana2tli dubitari non potefl :

redene autem hanc tertiam partem ad exquirendum officium





26o D E O F F I C I I S

nec, prreter fapientem, cadere In quemquam poteft. Cum au-

tem aliquid adtum eft, in quo media ofHcia compareant, id

cumulate videtur effe perfed:um 5 propterea quod vulgus, quid

abfit a perfed:o, non fere intelligit ; quatenus autem intelligit,

nihil putat praetermifTum. Quod item in poematibus, et piduris

ufu evenit, in aliifque compluribus, ut deledlentur imperiti,

laudentque ea, quae laudanda non fmt, ob eam, credo, caufam,

quod inlit in his aliquid probi, quod capiat ignaros, qui iidem,

quid in unaquaque re vitii fit, nequeant judicare. Itaque, cum

funt dod:i a peritis, facile defiftunt a fententia.

IV. Haec igitur ofHcia, de quibus his libris differimus, quafi

fecunda quasdam honefla effe dicunt, non fapientum modo

propria, fed cum omni hominum genere communia. Itaque his

omnes, in quibus efl virtutis indoles, commoventur. Nec vero,

cum duo Decii, aut duo Scipiones, fortes viri commemoran-

tur, aut cum Fabricius Ariflidefve jufli nominantur, aut ab illis

fortitudinis, aut ab his juflitiae, tanquam a fapientibus, petitur

exemphim : nemo enim horum fic fapiens, ut fapientem volu-

mus intelHgi. Nec ii, qui fapientes habiti funt, et nominati,

M. Cato, et C. Laelius, fapientes fuerunt -, ne illi quidem fep-

tem ', fed ex mediorum ofHciorum frequentia limilitudineni

quandam gerebant, fpeciemque fapientum.

Quocirca nec id, quod verc honeflum efl, fas efl cum uti-

litatis repugnantia comparari -, nec id quidem, quod commu-

niter appellamus honeflum, quod cohtur ab iis', qui bonos

fe viros haberi volunt, cum emolumentis unquam efl compa-

randum : tamque id honeflum, quod in noflram intelHgentiam

cadit, tuendum confervandumque efl nobis, quam id, quod

proprie dicitur, vereque efl honeftum, fapientibus. AHter enim

teneri non potefl, fi qua efl ad virtutem fada progrefHo. Sed

haec quidem de iis, qui confervatione officiorum exiflimantur

boni.

Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodls,

neque ea volunt praeponderari honeflate, hi folent in dehbe-

rando honeflum cum eo, quod utile putant, comparare 5 boni




viri non folent. Itaque exillimo, Panastium, cum dixerit, homi-

nes folere in hac comparatione dubitare, hoc ipfum fenfiffe,

quod dixerit, folere modo ; non etiam oportere : etenim non

modo pluris putare quod utile videatur, quam quod honeflum ;

fed h'£C etiam inter fe comparare, et in his addubitare, turpiffi-

mum efl. Quid eft ergo, quod nonnunquam dubitationem afFerre

foleat, confiderandumque videatur ? Credo, fi quando dubitatio

accidit, quale fit id, de quo confideretur.

Saspe enim tempore fit, ut, quod plerumque turpe haberi

foleat, inveniatur non effe turpe. Exempli caufa, ponatur ali-

quid, quod pateat latius : Quod potefl majus effe fcelus, quam

non modo hominem, fed etiam familiarem hominem, occide-

re ? Num igitur fe obftrinxit fcelere, li quis tyrannum occidit,

quamvis familiarem ? Populo quidem Romano non videtur,

qui ex omnibus prcEclaris fadis illud pulcherrimum exiflimat.

Vicit ergo utihtas honeflatem ; immo vero honeftas utilitatem

fecuta eft. Itaque, ut fine ullo errore dijudicare pofiimus, fi-

quando cum illo, quod honepum intelligimus, pugnare id vide-

bitur, quod appellamus iitile, formula quaedam conflituenda efl

quam fi fequemur in comparatione rerum, ab ofHcio nunquanx.

recedcmus.

Erit autem hasc formula, Stoicorum rationi difciplinaeque

maxime confentanea ; quam quidem in his Hbris propterea fe-

quimur, quod, quanquam a veteribus Academicis, et Peripateti-

cis veflris, qui quondam iidem erant, qui Academici, quae honefla

funt, anteponuntur iis, quae videntur utilia ^ tamen fplendidius

hacc ab eis differuntur, quibus quidquid honeffum eft, idem utile

videtur, nec utile quidquam, quod non honeflum ;quam ab iis,

quibus aut honeflum aHquid non utile, aut utile non honeflum.

Nobis autem noflra Academia magnam licentiam dat, ut, quod-

cunque maxime probabile occurrat, id noflro jure Uceat defen-

dere. Sed redeo ad formulam.

V. Detrahere igitur ahquid aUeri, et hominem hominis in-

commodo fuum augere commodum, magis eft contra naturam,

quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam cstera, quas




pofTunt aut corpori accidere, aut rebus externis : nam principio

tollit convi(ftum humanum, et focietatejn : ii enim fic erimus

affecfli, ut propter fuum quifque emolumentum fpoliet, aut vio-

let alterum, difrumpi neceffe eil eam, qua3 maxime eft fecundum

naturam, humani generis focietatem. Ut, fi unumquodque mem-

brum fenfum hunc haberet, ut poffe putaret fe valere, fi proximi

membri valetudinem ad fe traduxiffet, debilitari et interire totum

corpus neceffe eft j fic, fi unufquifque nollrum rapiat ad fe com-

moda aliorum, detrahatque quod cuique poffit, emolumenti fui

gratia, focietas hominum et communitas evertatur neceffe eft.

Nam, fibi ut quifque malit, quod ad ufum vitae pertineat, quam

alteri, acquirere, conceffum eff, non repugnante natura : illud

natura non patitur, ut aliorum fpohis noftras facultates, copias,

opes augeamus.

Neque vero hoc folum natura, id eft, jure gentium, fed etiam

legibus populorum ,quibus in fmguUs civitatibus refpublicae

continentur, eodem modo conftitutum eft, Ut non liceat, fui

commodi caufa, nocere alteri. Hoc enim fped:ant leges, hoc

volunt, incolumem effe civium conjun(5tionem ; quam qui diri-

munt, eos morte, exiHo, vincuHs, damno coercent. Atque hoc

multo magis exigit ipfa naturse ratio, quae eft lex divina, et hu-

mana-,

cui parere qui veHt, (omnes autem parebunt, qui fecun-

dum naturam volent vivere) nunquam committet, ut aHenum

appetat, et id, quod alteri detraxerit, fibi affumat.

Etenim muho magis eft fecundum naturam excelfitas animi,

et magnitudo ; itemque comitas, juftitia, HberaHtas, quam vo-

luptas, quam vita, quam divitiae; quas quidem contemnere, et

pro nihilo ducere, comparantem cum utiHtate communi, magni

animi et excelfi eft. Detrahere autem alteri, fui commodi caufa,

magis eft contra naturam, quam mors, quam dolor, quam caetera

generis ejufdem.

Itemque, magis eft fecundum naturam, pro omnibus gen-

tibus, fi fieri poff.t, confervandis, aut juvandis maximos labo-

res moleftiafque fufcipere, (imitantem Herculem iUum, quem

hominum fama, beneficiorum memor, in conciHo caeleftium




collocavit) quam vivere in folitudine, non modo fine ullis mo-

leftiis, fed etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus

copiis ; ut excellas etiam pulchritudine, et viribus. Quocirca

optimo quifque et fplendidiffimo ingenio longe illam vitam huic

anteponit. Ex quo efficitur, hominem, naturai obedientem, ho-

mini nocere non pofTe.

Deinde, qui alterum violat, ut ipfe aliquid commodi confe-

quatur ; aut nihil fe exiftimat contra naturam facere i aut magls

fugiendam cenfet mortem, paupertatem, dolorem, amiffionem

etiam liberorum, propinquorum, amicorum, quam facere cui-

piam injuriam. Si nihil exiflimat contra naturam fieri homini-

bus violandis ; quid cum eo differas, qui omnino hominem ex

homine tollat ? fin fugiendum id quidem cenfet, fed et

multoilla pejora, mortem, paupertatem, dolorem -, errat in eo, quod

ullum aut corporis, aut fortunae vitium, animi. vitiis gravius

exiftimat.

VI. Ergo unum debdt efTe omnibus propofitum, ut eadem fit

utilitas uniufcujufque, et univerforum j quam fi ad fe quifque

rapiet, difToIvetur omnis humana confortio. Atque etiam, fi hoc

natura prsefcribit, ut homo homini, quicunque fit, ob eam ipfam

caufam, quod is homo fit, confultum velit ; necefTe eft fecun-

dum eandem naturam omnium utilitatem efTe communem.Quod fi ita efl:, una continemur omnes, et eadem lege naturse ;

idque ipfum fi ita eft, certe violare alterum lege naturse prohi-

bemur. Verum autem primum : verum igitur et extremum. Nam

illud quidem abfurdum efl, quod quidam dicunt, parenti fe,

aut fratri nihil detracfturos, commodi fui caufa ; aliam rationem

efle civium reliquorum : hi fibi nihil juris, et nullam focieta-

tem, communis utilitatis caufa, ftatuunt effe cum civibus

quae fententia omnem focietatem diflrahit civitatis. Qui autem

civium rationem dicunt habendam, externorum negant, hi di-

rimunt communem humani generis focietatem ; qua fublata,

beneficentia, liberalitas, bonitas, juftitia funditus tollitur : quce

qui tollunt, etiam adverfus Deos immortales impii judicandi



264 ^ ^ O F F I C I I S

funt : ab ils enlm conflitutam inter homines focietatem ever-

tunt ; cujus focietatis ardtiffimum vinculum eft, magis arbitrari

eile contra naturam, hominem homini detrahere, fui commodi

caufa, quam omnia incommoda fubire vel externa, vel corporis,

vel etlam ipfius animl, quaj vacent juftltia. Haec enim una virtus

omnium eft domina et regina virtutum.

Forfitan quifpiam dixerit ; Nonne igitur fapiens, fi fame ipfe

conficiatur, abftulerit cibum alteri, homini ad nullam rem utili?

Minlme vero : non enim mihi eft vita mea utilior, quam ani-

mi talis affecllo, neminem ut violem commodi mei gratla.

Quid? ii Phalarim, crudelem tyrannum, et immanem, vir bo-

nus, ne ipfe frigore conficiatur, veflitu fpoliare poffit, nonne

faciat?

Haec ad judicandum funt facillima. Nam,fi

quid abhomine ad nuUam partem utlli, tuae utiUtatis caufa, detraxeris,

inhumane feceris, contraque naturse legem. Sln autem is tu

fis, qui muham utlUtatem relpubHcae atque hominum focietatl,

ii In vita remaneas, afferre pofiis ; fi quld ob eam caufam akeri

detraxerls, non fit reprehendendum. Sln autem Id non fit ejuf-

modi i fuum cuique Incommodum ferendum efl potius, quam

de alterius commodls detrahendum. Non Igltur magls efl; con-

tra naturam morbus, aut egefias, aut quid hujufmodi, quam de-

tradlio, aut appetitio aheni. Sed communls utlHtatis derehdio

contra naturam eft : eft enlm Injufta. Itaque lex Ipfa natura?,

quas utlHtatem hominum confervat et continet, decernlt profec-

to, ut ab homlne inerti atque InutlH, ad fapientem, bonum,

fortemque vlrum transferantur res ad vlvendum necefiârlae ; qui,

fi occiderit, multum de communi utiHtate detraxerit : modo

hoc ita faciat, ut ne ipfe de fe bene exifi:imans fefeque dlH-

gens hanc caufam habeat ad injuriam. Ita femper officio fun-

getur, utlHtatl confulens hominum, et el, quam faepe comme-

moro, humanae focletatl.

Nam, quod ad Phalarim attinet, perfacile judicium efi:. NuHa

enim nobis focietas cum tyrannis, fed potlus fumma difiracflio

eft ; neque efl contra naturam, fpoHare eum, fi poffis, quem






VIII. Cum igltur aliqua fpecles utilitatis objedla eft, commo-

veri necefTe eft. Sed fi, cum animum attenderis, turpitudinem

videas adjundam ei rei, quae fpeciem utilitatis attulerit ; tunc

non utilitas relinquenda eft, fed intelligendum, ubi turpitudo

lit, ibi utilitatem effe non pofTe. Quid fi nihil efl tam contra

naturam, quam turpitudo, (redla enim, et convenientia, et

conflantia natura defiderat, afpernaturque contraria) nihilque

tam fecundum naturam, quam utilitas ; certe in eadem re uti-

litas et turpitudo effe non potefl. Itemque, fi ad honeflatem nati

fumus, eaque aut fola expetenda efl, ut Zenoni vifum efl -, aut

certe omni pondere gravior habenda, quam reliqua omnia, quod

Arifloteli placet ; necefTe efl, quod honeflum fit, id effe aut fo-

lum, aut fummum bonum : quod autem bonom, id certe utile :

ita quidquid honeflum, id utile.

Quare error hominum non proborum, cum allquid, quod

utile vifum efl, arripuit, id continuo fecernit ab honeflo. Hinc

ficas, hinc venena, hinc falfa teflamenta nafcuntur ; hinc furta,

peculatus , expilationes , direptionefque fociorum et civium ;

hinc opum nimiarum potentiae non ferendae : poflremo etiarti

in Hberis civitatibus regnandi exiflunt cupiditates, quibus nihil

nec tetrius, nec foedius excogitari potefl. Emolumenta enim

rerumfallacibus judiciis

vident ; pcenam non dico legum, quasfaepe perrumpunt, fed ipfius turpitudinls, quae acerbifiima efl,

non vident.

Quamobrem hoc quidem dellberantlum genus pellatur e me-

dio, ( efl enim totum fccleratum et impium)

qui deliberant,

utrum id fequantur, quod honeflum efTe videant, an fe fcientes

fcelere contaminent : in ipfa enim dubitatione facinus inefl

etiamfi ad id non pervenerint. Ergo ea deliberanda omnino non

funt, in quibus efl turpls ipfa deliberatio : atque etiam ex omni

deliberatione celandi et occultandl fpes oplnioque removenda efl".

Satis enim nobis (fi modo in philofophia aliquld profecimus)

perfuafum effe debet, fi omnes Deos hominefque celare pofTimus,

nihil tamen avare, nihil injufle, nihil libidinofe, nihil inconti-

nenter effe faciendum.



L I B E R T E R T I U S. i.(,y

IX. Hlnc ille Gyges Inducltur a Platone ; qul, cum terra dif-

ceffiiTet magnis quibufdam imbribus, in illum hiatum defcendit,

seneumque equum (ut ferunt fabulje) animadvertit, cujus in

lateribus fores effent ; qulbus apertis , hominis mortui vidit

corpus magnitudine inuiitata, annulumque aureum in digito

quem ut detraxit, ipfe induit : (erat autem regius paftor) tum

in concilium paftorum fe recepit. Ibi, cum palam ejus annuli

ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipfe autem omnia

videbat : idem rurfus videbatur, cum in locum annulum inver-

terat. Itaque, hac opportunitate annuli ufus, reginae ftuprum

intulit, eaque adjutrice regem dominum interemit, fuftulit quos

obflare arbitrabatur ; nec in his eum quifquam facinoribus po-

tuit videre. Sic repente annuli beneficlo rex exortus eft LydicB.

Hunc igltur ipfum annulum (i habeat fapiens, nihil plus fibi

licere putet peccare, quam fi non haberet. Honefta enim bonis

viris, non occulta, quasruntur.

Atque hoc loco philofophi quidam, mlnime maU illi qui-

dem, fed non fatis acuti, fidtam et commentitiam fabulam di-

cunt prolatam a Platone : quafi vero ille, aut fadlum id effe,

aut fieri potuifTe, defendat. Hasc efl vis hujus annuli et hujus

exempli ; fi nemo fciturus, nemo ne fufpicaturus quidem fit,

cum aliquld, divitiarum, potentlae, dominationls, libidinis caufa,

feceris ; fi id Diis hominibufque futurum fit femper ignotum j

fifne fadurus ? Negant id fieri pofTe : quanquam poteft id

quidem. Sed quaero, quod negant pofTe, id fi pofTet, quidnam

facerent ? Urgent ruflice fane : negant enlm pofTe, et in eo

perflant : hoc verbum quid valeat, non vident. Cum enim

quaerimus, fi pofTmt celare, quid faduri fmt ; non quEerlmus,

poflintne celare; fed tanquam tormenta quaedam adhibemus,

ut, fi refponderint, fe, impunitate propofita, faduros quod ex-

pediat, facinorofos fe efTe fateantur; fi negent, omnia turpia

per feipfa fugienda effe concedant. Sed jam ad propofitum rever»

tamur.

X. Incidunt faepe multae caufae, quae conturbent anlmos utilita-

tis fpecie; non, cum hoc deUberetur, relinquendane fit honeftas

Ll 2




propter utllltatls magtiltudlnem ; (nam id quidem Improbum

efl) fed illud, pofTitne id, quod utile videatur, fieri non turpi-

ter. Cum Coliatino collegs Brutus imperium abrogabat, poterat

videri facere id injufte : fuerat enim in regibus expellendis fo-

cius Bruti, conliliorum etiam adjutor. Cum autem confilium

hoc principes cepiiTent, cognationem Superbi, nomenque Tar-

quiniorum, et memoriam regni efTe tollendam j quod erat utile,

patriae confulere j id erat ita honeflum, ut etiam ipfi CoUatino

placere deberet. Itaque utilitas valuit propter honeflatem ; fine

qua ne utiUtas quidem efTe potuIfTet. At in eo rege, qui urbem

condidit, non ita : fpecies enim utiUtatis animum pepulit ejus ;

cui cum vifum effet utilius, folum, quam cum altero, regnare,

fratreminteremit.

Omiiithic et

pietatem,et

humanitatem,ut

id, quod utile videbatur, neque erat, affequi pofTet -, et tamen

muri caufam oppofuit, fpeciem honeftatis neque probabilem, ne-

que fatis idoneam. Peccavit igitur, pace vel Quirini, vel RomuU

dixerim.

Nec tamen noflras nobls utiUtates omittendae funt, aUifque

tradendas, cum his ipfi egeamus : fed fuae cuique utiUtati, quod

line alterius injuria iiat, ferviendum efl. Scite Chryfippus, ut

multa, Qui fladium, inquit, currit, eniti et contendere debet,

quam maxime poflit, ut vincat ; fupplantare eum, quicumcertet, aut manu depeUere, nuUo modo debet : fic in vita fibi

quemque petere, quod pertineat ad ufum, non iniquum efl;

alteri deripere, jus non efl.

Maxime autem perturbantur officla in amicltils ; quibus et

non tribuere , quod rede pofTis, et tribuere , quod non fit

sequum, contra ofhcium efl. Sed hujus generis totius, breve

et non difiicile praeceptum efl. Quae enim videntur utiUa, ho-

nores, divitiae, voluptates, caetera generis ejufdem, haec ami-

citiae nunquam anteponenda funt. At neque contra rempubU-cam, neque contra jusjurandum ac fidem, amici caufa, vir bo-

nus faciet ; ne fi judex quidem erit de ipfo amico : ponit enim

perfonam amici, cum induit judicis. Tantiim dabit amicitiae,

ut veram amici caufam effe maUt ; et ut orandae Uti tempus.




quoad per leges liceat, accommodet. Cum vero jurato fenten-

tia dicenda fit, meminerit, Deum fe adhibere teftem, id eft

(ut ego arbitror) mentem fuam, qua nihil homini dedit Deus

ipfe divinius. Itaque prseclarum a majoribus accepimus morem

rogandi judicis, fi eum teneremus, iûce faha Jide facere poJlit,

Hsc rogatio ad ea pertinet, quae paulo ante dixi, honefte ami-

co a judice polTe concedi. Nam, fi omnia facienda fmt, quae

amici velint, non amicitiae tales, fed conjurationes, putandae

funt.

Loquor autem de communibus amicitiis : nam in fapientibus

viris perfedlifque, nihil poteft ^^q tale. Damonem et Phintiam,

Pythagoreos, ferunt hoc animo inter fe fuiife, ut, cum eorum

alteri Dionyfius tyrannus diem necis deftinaviffet, et is, qui

morti addicftus elfet, paucos fibi dies commendandorum fuorum

caufa poflulavilTet, vas fadlus efl alter ejus fiftendi ; ut, fi ille

non revertiffet, moriendum effet ipfi. Qui cum ad diem fe re-

cepifTet, admiratus eorum fidem tyrannus, petivit, ut fe ad ami-

citiam tertium adfcriberent.

Cum igitur id, quod utile videtur in amicitia, cum eo, quod

honeftum efl, comparatur ;jaceat utilitatis fpecies, valeat ho-

neflas. Cum autem in amicitia, quas honefla non funt, poftu-

labuntur, religio et fides anteponatur amicitiae : fic habebitur is,

quem exquirimus, deledlus officii.

XL Sed utihtatis fpecie in republica faepiflime peccaturj ut

in Corinthi diflurbatione noflri. Durius etiam Athenienfes, qui

fciverunt, ut iEginetis, qui clafTe valebant, polHces prjEcideren-

tur. Hoc vifum efl utile ; nimis enim imminebat, propter pro-

pinquitatem, Êgina Piraeeo. Sed nihil, quod crudele, utile. Efl

enim hominum naturae, quam fequi debemus, maxime inimica

crudelitas.

Male etiam, qui peregrinos urbibus uti prohibent, eofque

exterminant, ut Pennus apud patres noftros, Papius nuper. Nameffe pro cive, qui civis non fit, recflum eft non hcere ; quam tule-

runt legem fapientifTimi Confules, CrafTus et Sca^vola : ufu vero

urbis prohibere peregrinos, fane inhumanum eft. IUa pra:clara.




in quibus publicse utilitatis fpecies prae honeflate contemnitur.

Plena exemplorum eft noftra refpublica, cum faspe, tum maximc

bello Punico fecundo : quae, Cannenfi calamitate accepta, majo-

res animos habuit, quam unquam rebus fecundis ; nulla timoris

fignificatio, nulla mentio pacis. Tanta vis efl honefli, ut fpeciem

utilitatis obfcuret.

Athenienfes, cum Perfarum impetum nuUo modo poflent fuf-

tinere, flatuerentque, ut, urbe reUd:a, conjugibus et hberis Troe-

zene depofitis, naves confcenderent, libertatemque Graecias clafTc

defenderent, Cyrfilum quendam, fuadentem, ut in urbe ma-

nerent, Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille

utiUtatem fbqui videbatur : fed ea nulla erat, repugnante honef-

£ate.

Themiflocles pofl: vicftoriam ejus belli, quod cum Perfis

fuit, dixit in concione, fe habere confilium reipublicas falutare,

fed id fciri opus non effe. Poflulavit, ut aliquem populus da-

ret, quicum communicaret. Datus efl Ariflides. Huic ille, ciaf-

fem Lacedaemoniorum, quas fubdud:a effet ad Gytheum, clam

incendi poffe ; quo fadto frangi Lacedaemoniorum opes neceffe

«ffet. Quod Ariftides cum audiffet, in concionem magna cxpec-

tatione venit ; dixitque, pcrutile effe confilium, quod Themif-

iocles afferret, fed minime honeflum. Itaque Athenienfes, quod

honeflum non effet, id ne utile quidem putaverunt 5 totamque

âm rem, quam ne audierant quidem, audore Ariflide repudia-

verunt. Mehus hi, quam nos, qui piratas, immunes ; focios,

•vedtigales habemus.

XIL Maneat ergo, quod turpe fit, id nunquam effe utile ;

ne tum quidem, cum id, quod effe utile putes, adipifcare. Hoc

cnim ipfum utile putare, quod turpe fit, calamitofum efl. Sed

incidunt, ut fupra dixi, faepe caufae, cum repugnare utilitas

honeflati videatur, ut animadvertendum fit, repugnetne plane,

an pofHt cum honeflate conjungi. Ejus generis hae funt quae-

ftiones ; Si (exempli gratia) vir bonus Alexandria Rhodum mag-

num frumenti numerum advexerit in Rhodiorum inopia et

fame^ fummaque annonae caritate; fi idem fciat, complures




mercatores Alexandria folviiTe, navefque in curfu, frumento

onuftas, petentes Rhodum, viderit -, didturufne fit id Rhodiis,

an lilentio fuum quam plurimo venditurus ? Sapientem et bonum

virum fingimus : de ejus deliberatione et confultatione quaeri-

mus, qui celaturus Rhodios non fit, fi id turpe judicet ; fed du-

bitet, an turpe non fit.

In hujufmodi caufis aliud Diogeni Babylonio videri folet,

magno et gravi Stoico ; aliud Antipatro, difcipulo ejus, homi-

ni acutifiimo. Antipatro, omnia patefacienda, ut ne quid om-

nino, quod venditor norit, emptor ignoret ; Diogeni, vendito-

rem, quatenus jure civili confi:itutum fit, dicere vitia oporte-

re, eaetera fine infidiis agere ; et quoniam vendat, velle quam

optime vendere. Advexi ; expofui ; vendo meum non pluris,

quam csteri ; fortafiê etiam minoris, cum major efi: copia. Cui

fit injuria ? Exoritur Antipatri ratio ex altera parte; Quid ais ?

tu, ciim hominibus confulere debeas, et fervire humanae focie-

tati, eaque lege natus fis, et ea habeas principia natur£e, qui-

bus parere, et quae fequi debeas, ut utilitas tua, communis

utilitas fit, vicifiimque communis utilitas, tua fit ; celabis ho-

mines, quid iis adfit commoditatis et copias ? Refpondebit

Diogenes fortafiê fic, AHud efi; celare, aliud tacere ; neque ego

nunc te celo, fi tibi non dico, quae natura Deorum fit, quis fit

finis bonorum ;quae tibi plus prodefiênt cognita, quam tritiei

utilitas : fed non, quidquid tibi audire utile efi, id mihi dicere

necefi!e efi. Immo vero, inquiet ille, necefle eft, fi quidem me-

minifti, tffe inter homines natura conjundlam focietatem. Me-

mini, inquiet ille, fed num ifta focietas talis eft, ut nihil fuum

cujufque fit ? Quod fi ita eft, ne vendendum quidem quidquam

eft, fed donandum.

XIII. Vides in hac tota difceptatione non illud dici, Quamvis

hoc turpe fit, tamen, quoniam expedit, faciam ; fed ita ex-

pedire, ut turpe non fit. Ex altera autem parte ; ea re, quia

turpe fit, non effe faciendum. Vendat aedes vir bonus propter

aliqua vitia, quae ipfe norit, caeteri ignorent : peftilentes fint, et

habeantur falubres ; ignoretur, in omnibus cubiculis apparere



^72 DEOFFICIISferpentes ; male materiatae, ruinofae ; fed hoc praeter dominum

nemo fciat. Quaero, fi hoc emptoribus venditor non dixerit,

sedefque vendiderit pluris multo, quam fe venditurum putarit,

num id injufte, aut improbe, fecerit ?

Ille vero, inquit Antipater. Quid enim eft aliud erranti viam

non monftrare, (quod Athenis execrationibus publicis fancitum

eft) ft hoc non eft, emptorem pati ruere, et per errorem in

maximam fraudem incurrere ? Plus etiam eft, quam viam non

monftrare : nam eft fcientem in errorem alterum inducere. Dio-

genes contra ; Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem

eft ? IUe, quod non placebat, profcripfit ; tu, quod placebat,

emifti. Quod fi qui profcribunt, villam bonamy beneque adifi'

catajn, non exiftimantur fefelliife, etiam fi illa nec bona eft,

nec aedificata ratione ; multo minus, qui domum non laudarunt.

Ubi enim judicium emptoris eft, ibi fraus venditoris quae poteft

effe ? Sin autem did:um non omne praeftandum eft ; quod dic-

tum non eft, id prasftandum putas ? Quid vero eft ftultius, quam

venditorem, ejus rei, quam vendat, vitia narrare ? quid autem

tam abfurdum, quam ii domini juflu ita praeco praedicet ? Domum

pefiilentem vendo,

Sic ergo, in quibufdam caufis dubiis, ex altera parte defen-

ditur honeftas, ex altera ita de utiHtate dicitur, ut id, quod

utile videatur, non modo facere honeftum fit ; fed etiam, non

facere, turpe. Hasc eft illa, quae videtur utiUum fieri cum ho-

neftis faepe, diifenfio. Quas dijudicanda funt: non enim, ut quae-

reremus, expofuimus, fed ut expHcaremus. Non igitur videtur

nec frumentarius iUe Rhodios, nec hic aedium venditor celare

emptores debuiife. Neque enim id eft celare, quidquid reticeas ;

fed cum, quod tu fcias, id ignorare emolumenti tui caufa veHs

eos, quorum interfit id fcire. Hoc autem celandi genus quale

fit, et cujus hominis, quis non videt ? Certe non aperti, non

fimpHcis, non ingenui, non jufti, non viri boni j verfuti potius,

obfcuri, aftuti, faUacis, maHtiofi , caUidi , veteratoris, vafri.

Haec tot, et aHa plura, nonne inutile eft vitiorum fubire no-

mina ?




XIV. Quod fi vituperandi funt, qui reticuerunt, quid de iis

exiftimandum eft, qui orationis vanitatem adliibuerunt ? C. Ca-

nius, eques Romanus, nec infacetus, et fatis literatus, cum fe

Syracufas otiandi, (ut ipfe dicere folebat) non negotiandi caufa

contuliiTet , did:itabat , fe hortulos aliquos velle emere,quo

invitare amicos, et ubi fe oble(flare fme interpellatoribus polTet.

Quod cum percrebuilfet, Pythius ei quidam, qui argentariam

faceret Syraculis, venales quidem fe hortos non habere, fed

licere uti Canio, fi vellet, ut fuis j et fimul ad ccenam hominem

in hortos invitavit in pofterum diem. Cum ille promifilTet, tum

Pythius, qui elfet, ut argentarius, apud omnes ordines gratiofus,

pifcatores ad fe convocavit, et ab his petivit, ut ante fuos hortu-

los poflridie pifcarentur, dixitque, quid eos ficere vellet. Ad

coenam tempore venit Canius : opipare a Pythio apparatum con-

vivium : cymbarum ante oculos muUitudo. Pro fe quifque, quod

ceperat, afferebat : ante pedes Pythii pifces abjiciebantur.

Tum Canius , Quaefo, inquit, quid efl hoc, Pythi ? tan-

tumne pifcium ? tantumne cymbarum ? Et ille, Quid mirum,

inquit ? hoc loco eft, Syracufis quidquid efl pifcium : haec aqua-

tio : hac villa ifli carere non poifunt. Incenfus Canius cupidi-

tate contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo.

Quid multa ? impetrat : emit homo cupidus et locuples, tanti,

quanti Pythius voluit, et emit inflrudos : nomina facit -, nego-

tium conficit. Invitat Canius poflridie familiares fuos : venit

ipfe mature : fcahnum nullum videt : quaerit ex proximo vici-

no, num feriae quaedam pifcatorum effent, quod eos nullos

videret. Nullae, (quod fciam) inquit ille : fed hic pifcari nulli

folent; itaque heri mirabar, quid accidiffet. Stomachari Canius:

fed quid faceret ? nondum enim AquiHus, collega et famiharis

meus, protulerat de dolo malo formulas ; in quibus ipfis cum

ex eo quaereretur , quid effet do/us malus , refpondebat , Cumeffet aliud Jimulatumy aliud aSlum. Hoc quidem fane luculen-

ter, ut ab homine perito definiendi. Ergo et Pythius et omnes

aUud agentes, aUud fimulantes, perfidi, improbi, maUtiofi funt.

ToM. III. M m




Nullum igltur fadum eorum potefl utile efTe, cum flt tot vitiis

inquinatum.

XV. Quod fi Aquiliana definitio vera efl, ex omni vita fimu-

latlo, difTimulatioque tollenda efl. Ita nec, ut emat melius, nec,

ut vendat, quidquam fimulabit, aut diflimulabit vir bonus. At-

que ifle dolus malus etiam legibus erat vindicatus, ut tutela xii

tabulis, et circumfcrlptlo adolefcentium lege Laetoria ; et, fine

lege, judiciis, in quibus additur, ex fide bona. Reliquorum

autem judiciorum hasc verba maxime excellunt ; in arbitria

rei uxoriae, melius, ^quius : in fiducia, ut inter bonos

Bene agier. Quid ergo ? aut in eo, quod melius, /equius,

poteft ulla pars ineffe fraudis ? aut, cum dicitur, inter bonos

BENE agier, quidquam agi dolofe aut malitlofe potefl?

Dolusautem malus iimulatione et diffimulatione, ut ait Aquilius, con-

tinetur. Tollendum efl igitur ex rebus contrahendis omne men-

dacium. Non licitatorem venditor, nec, qui contra fe liccatur,

emptor opponet. Uterque, fi ad eloquendum venerit, non plus,

quam femel, eloquetur.

Quintus quidem Scasvola , Publii filius , cum poftulalTet

ut fibi fundus, cujus emptor erat, femel indicaretur, idque

venditor ita feciifet, dixit, fe pluris aeflimare : addidit centum

millia. Nemo efl, qui hoc viri boni fuiffe neget ; faplentis,

negant -j ut, fi minoris, quam potuifTet, vendidiffet. Hasc igitur

eft illa pernicies, quod ahos bonos, ahos fapientes, exiflimant

ex quo Ennlus, ne qmdquam fapere fapientemj quifibi ipfe prodeffe

non quiret. Vere id quidem, fi, quid effet prodeffe, mihi cum

Ennlo conveniret. Hecatonem quidem Rhodium, difcipulum

Panaetii, video in iis libris, quos de OfHciis fcripfit Q^Tu-

beroni, dicere, Sapientis effe, nihil contra mores, leges, infli-

tuta facientem, habere rationem rei famiUaris. Neque enim

folum nobis divites elfe volumus, fed Hberis, propinquis, ami-

cis, maximeque reipublicae : fmgulorum enim facuhates, et co-

piae, divitise funt civitatis. Huic, Scaevolae fa(5lum, de quo paulo

ante dixi, placere nullo modo potefl : etenim omnino tantum

fe negat facflurum compendii fui caufa, quod non hceat. Huic




nec laus magna tribuenda, nec gratia eft. Sed, five fimulatio

et diffimulatio dolus malus eft, perpauca^ res funt, in quibus

dolus ifle malus non verfetur : five vir bonus efl is, qui prodefl,

quibus potefl, nocet nemini, certe iflum virum bonum non fa-

cile reperimus. Nunquam igitur efV utile peccare, quia femper

efl turpe ; et, quia femper efl honeftum, virum bonum effe,

femper efl utile.

XVI. Ac de jure quidem prasdiorum fancitum efl apud nos

jure civili, ut in his vendendis vitia dicerentur, quae nota effent

venditori. Nam, cum ex xii tabulis fatis effet ea prceflari, qux'

effent Hngua nuncupata, quse qui inficiatus effet, dupU poenam

fubiret; a jureconfuhis etiam reticentias poena efl conflituta:

quidquid enimeffet

in praediovitii,

id ftatuerunt, fi vendi-tor fciret , nifi nominatim di<5lum effet

, praeflari oportere.

Ut, cum in arce augurium augures afturi effent, jufTifTentque

Titum Claudium Centumalum, qui zedes in CceHo monte ha-

bebat, demoHri ea, quorum akitudo ofHceret aufpiciis ; Clau-

dius profcripfit infulam : vendidit : emit P, Calpurnius Lanarius

huic ab auguribus illud idem denuntiatum efl:. Itaque Calpur-

nius, cum demolitus effet, cognoffetque, Claudium aedes poftea

profcripfiffe, quam effet ab auguribus dcmoliri juffus, arbitrum

illum adegit, quidquid fibi dare, facere oporteret ex jide bona,

M. Cato fententiam dixit, hujus noftri Catoni pater : ut enim

caeteri ex patribus, fic, qui lumen illud progenuit, ex filio efl

nominandus. Is igitur judex ita pronuntiavit ; cum in venun-

dando rem eam fciffet, et non pronuntiafTet, emptori damnum

prasflari oportere. Igitur ad fidem bonam flatuit pertinere, notum

effe emptori vitium, quod nofTet venditor.

Quod fi rede judicavit, non recfle frumentarius ille, non

redte aedium peftilentium venditor, tacuit. Sed hujufmodi reti-

centiae jure civili omnes comprehendi non pofTunt -, quse autem

pofTunt, diligenter tenentur. M. Marius Gratidianus, propinquus

nofter, C. Sergio Oratse vendiderat a?des eas, quas ab eodem

ipfe paucis ante annis emerat. Hae Sergio ferviebant ', fed hoc

in mancipio Marius non dixerat. Addudta res in judicium eft.

M m 2




Oratam CrafTus, Gratidianum defendebat Antonius. Jus Craffus

urgebat : quod vitii venditor non dixiflet fciens, id oportere prae-

ftari : aequitatem Antonius : quoniam id vitium ignotum Sergio

non fuilfet, qui illas aedes vendidifTet, nihil fuilTe necefle dici

nec eum effe deceptum, qui id, quod emerat, quo jure effet, te-

neret. Quorfum hsec ? ut illud intelligas, non placuifTe majori-

bus noflris aftutos.

XVII. Sed aliter leges, aliter philofophi, toUunt aftutias : le-

ges, quatenus manu tenere pofTunt ; philofophi, quatenus ratione

et intelligentia. Ratio igitur hoc poftulat, ne quid infidiofe,

ne quid fimulate, ne quid fallaciter. Suntne igitur infidiae,

tendere plagas, etiam li excitaturus non fis, nec agitaturus ?

ipfae enim ferse, nullo infequente, f^pe incidunt. Sic tu a^des

profcribas, tabulam tanquam plagam ponas, domum propter

vitia vendas -, in eam aUquis incurrat imprudens. Hoc quan-

quam video, propter depravationem confuetudinis, neque more

turpe haberi, neque aut lege fanciri, aut jure civili ; tamen

naturae lege fancitum eft. Societas enim efl, (quod etfi fxpe

didum eft, dicendum tamen efl fcepius) latifTime quidem qus

pateat, hominum inter homines 3 interior eorum, qui ejufdem

gentis funt ; propior eorum, qui ejufdem civitatis. Itaque ma-

jores aliud jus gentium, aliud jus civile effe voluerunt. Quod

civile, non idem continuo gentium ; quod autem gentium, idem

civile effe debet. Sed nos veri juris, germana^que juftitiae foHdam

et expreffam effigiem nullam tenemus ; umbra et imaginibus

utimur : eas ipfas utinam fequeremur ! feruntur enim ex optimis

naturae et veritatis exemplis. Nam quanti verba illa, Uti ne prop-

ter te,Jidemve tuam captusjfraudatufvejim f Quam illa aurea, Ut

inter bonos bene agier oportet, etJinefraudatione !

Sed, qui fint boni, et quid fit bene agi, magna quaeftio eft. Q^quidem Scaevola, Pontifex maximus, fummam vim dicebat effe

in omnibus iis arbitriis, in quibus adderetur, ex fide bona ',

fideique bonae nomen exiftimabat manare latiflime, idque verfari

in tuteUs, focietatibus, fiduciis, mandatis, rebus emptis, venditis,

condudis, locatis, quibus vitae focietas continetur : in his magni




efle judicls, ftatuere (praefertim cum in plerifque eflent judicia

contraria) quid quemque cuique prasftare oporteret.

Quocirca aftutiae tollendae funt, eaque malitia, quae vult illa

quidem videri fe effe prudentiam ; fed abeft ab ea, diftatque

plurimum. Prudentia efl: enim locata In dele^Hû bonorum et

malorum ; malitia (li omnia, qua3 turpia funt, mala funt) mala

bonis anteponit. Nec vero in praediis folum jus civile, dudlum

a natura, malitiam fraudemque vindicat ; fed etiam in manci-

piorum venditione fraus venditoris omnis excluditur. Qui enim

fcire debuit de fanitate, de fuga, de furtis, pra^llat edidto Êdi-

lium. Heredum alia caufa eft. Ex quo intelligitur, quoniam

juris natura fons ftt, hoc fecundum naturam effe, neminem id

agere, ut ex alterius prgedetur infcientia : nec ulla pernicies

vitae major inveniri poteft, quam in malitia limulatio intelli-

gentiae ; ex quo ifta innumerabilia nafcuntur, ut utilia cum ho-

neftis pugnare videantur. Quotus enim quifque reperietur, qui,

impunitate et ignoratione omnium propofita, abftinere poftit

mjuria r

XVIII. Periclitemur, fi placet, in iis quidem exemplis, in qui-

bus peceari vulgus hominum fortaffe non putat. Neque enim de

ficariis, veneficis, teftamentariis, furibus, peculatoribus hoc loco

differendum eft ; qui non verbis funt et difputatione philofopho-

rum, fed vinculis et carcere, fatigandi : fed haec confideremus^

qu£e faciunt ii, qui habentur boni.

L. Minucii Bafili, locupletis hominis, falfum teftamentum

quidam e Grsecia Romam attulerunt : quod quo faciUus obtine-

rent, fcripferunt heredes fecum M. CrafTum et Q^ Hortenfium,

homines ejufdem statis potentifiimos : qui, cum illud falfum effe

fufpicarentur, fibi autem nullius effent confcii culpae,. alieni faci-

noris munufculum non repudiaverunt. Quid ergo ? fatin' hoc

eft, ut non dellquifTe videantur ? Mihi quidem non videtur ;

quanquam alterum amavi vivum, aherum non odi mortuum.

Sed cum Bafilus M. Satrium , fororis fiHum , nomen fuum

ferre voluifTet, eumque feciffet heredem ; Himc dico patromim

agri Piceni et Sabini : (6 turpem notam temporum illorum !)



27S D E O F F I C I I S

num erat jEquum, princlpes cives rem habere, ad Satrium nihil

prajter nomen pervenire ? Etenim, fi is, qui non defendit in-

juriam, neque propulfat a fuis, cum poteft, injufle facit, (ut

in primo libro differui) qualis habendus efl is, qui non modonon repellit, fed etiam adjuvat, injuriam ? Mihi quidem etiam

vera3 haereditates non honeflae videntur, 11 fint maUtiofis blan-

ditiis officiorum non veritate, fed fimulatione, quaefitac. Atqul

in tahbus rebus aliud utile interdum, aliud honeflum videri

folet. Falfo : nam eadem utiHtatis, quae honeflatis, efl regula.

Qui hoc non perviderit, ab hoc nulla fraus aberit, nuUum faci-

nus : fic enim cogitans, £/? ijluc quidem honejlum, veriim hoc ex-

pedit, r£s a natura copulatas audebit errore divellere ; qui fons

efl fraudium, maleficiorum, fcelerum omnium.

XIX. Itaque, fi vir bonus habeat hanc vim, ut, fi digitis con-

crepuerit, pofHt in locupletium teflamenta nomen ejus irrepere,

hac vi non utatur ; ne fi exploratum quidem habeat, id omnino

neminem unquam fufpicaturum. At dares hanc vim M. CrafTo,

ut digitorum percufTione heres poffet fcriptus efTe, qui re vera

non effet heres, - in foro, mihi crede, faltaret. Homo autem

juflus, ifque, quem fentimus virum bonum, nihil cuiquam,

quod in fe transferat, detrahet. Hoc qui admiratur, is fe, quid

fit vir bonus, nefcire fateatur. At vero fi quis voluerit animi

fui compHcatam notionem evolvere, jam fe ipfe doceat,, eum

virum bonum effe, qui profit quibus poflit, noceat nemini, nifi

lacefTitus injuria. Quid ergo ? hic non noceat, qui quodam quafi

veneno perficiat, ut veros heredes moveat, in eorum locum ipfe

fuccedat ? Non igitur faciat (dixerit quis) quod utile fit, quod

expediat ? Immo inteUigat, nihil nec expedire, nec utile effe,

quod fit injuflum. Hoc qui non didicerit, bonus vir effe non

poterit.

Fimbriam confularem, audiebam de patre noflro puer, ju-

dicem M. Lutatio Pinthias fuiffe, equiti Romano fane honeflo,

cum is fponfionem feciffet, ni bonus vir ejjet : itaque ei dixilTe

Fimbriam, fe illam rem nunquam judicaturum -, ne, aut fpolia-

ret fama probatum hominem, fi contra judicafTet; aut ftatuiffe




vlderetur, vlrum bonum allquem efCe, cum ea res innumera-

bilibus officiis et laudibus contineretur. Huic igltur viro bono,

quem Flmbrla etiam, non modo Socrates, noverat, nullo mo-

do viderl poteft quidquam efTe utlle, quod non honeflum Ht.

Itaque talis vir non modo facere, fed ne cogltare quldem, quid-quam audebit, quod non audeat prasdlcare. Haec nonne eft

turpe dubitare phllofophos, quse ne ruftlci quldem dubltent ?

a quibus natum efl id, quod jam contrltum efl vetuflate, pro-

verbium : cum enlm fidem aHcujus bonltatemque laudant, dlg-

num effe dlcunt, qulcum in tenebris mices. Hoc quam habet-

vim, nlfi illam, nlhil expedlre quod non deceat, etlam fi Id

poflis nullo refellente obtlnere ? Videfne igltur, hoc proverblo,

neque Gygi illl pofTe veniam darl, neque hulc, quem paulo

ante fingebam, digitorum percufTione haereditates omnium pofTe

converrere ? Ut enlm, quod turpe efl, id, quamvis occultetur,

tamen honeflum fieri nullo modo potefl ^ fic, quod honeftunir

non efl, Id utlle ut fit, effici non poteft, adverfante et repugnante

natura.

XX. At enim, cum permagna praemla funt, efl caufa peccan-

di. C. Marius, cum a fpe confulatus longe abeffet, et jam fepti-

mum annum pofV praeturam jaceret, neque petlturus unquam

confulatum videretur, Q^Metellum, cujus legatus erat, fum-

mum virum, et civem, cum ab eo, imperatore fuo, Romammlffiis effet, apud populum Romanum criminatus efl, bellura

ducere : fi fe Confulemt feciffenty brevi tempore, aut vlvum^,

aut mortuum Jugurtham fe in poteftatem populi Romani redac-

turum. Itaque fadlus eft ille quldem Conful, fed a fide jufli-

tiaque difceffit, qui optlmum et gravlffimum clvem, cujus le-

gatus, et a quo mlffus effet, in invidiam falfo crimine adduxe-

rit.

Ne nofler quidem Gratldlanus officlo boni viri fund:us eft

tum, cum Praetor effet, colleglumque Praetorum tribunl plebis

adhibuiffent, ut res nummarla de communi fententla confli-

tueretur. 'JaBabatur enifn temporibus illis nummiis, Jic, ut nemo

pojfet fcire, quid haberet. Confcripferunt communiter edidtum



28o D E O F F I C I I S

cum pcena atque judicio; conflitueruntque, ut omnes fimul in

Roflra poft meridiem defcenderent : et casteri quidem alius alio;

Marius a fubfelliis in Roftra re<5ta, idque, quod communiter com-

pofitum fuerat, folus edixit. Et ea res, fi quaeris, ei magno hono-

ri fuit. Omnibus vicis ftatuae : ad eas thus et cerei. Quid mul-ta ? nemo unquam multitudini fuit carior.

Hffic funt, qus conturbant homines in deUberatione nonnun-

quam, cum id, in quo violatur aequitas, non ita magnum ;

illud autem, quod ex eo paritur, permagnum videtur : ut Ma-

rio, praeripere collegis et tribunis plebis popularem gratiam,

non ita turpe ; Confulem ob eam rem fieri, quod fibi tunc pro-

pofuerat, valde utile videbatur. Sed omnium una regula eft,

quam tibi cupio effe notiffmiam ; Aut illud, quod utile videtur,

turpe ne fit; aut, fi turpe efl, ne videatur effe utile. Quid igitur?

pofliimufne aut illum Marium, virum bonum judicare, aut

hunc ? Explica atque excute intelHgentiam tuam, ut videas,

quas fit in ea fpecies, forma, et notio viri boni. Cadit ergo in

virum bonum mentiri emolumenti fui caufa, criminari, pras-

ripere, fallere ? Nihil profedto minus. Efl ergo ulla res tanti,

aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni et fplen-

dorem, et nomen amittas ? Quid eft, quod afferre tantum utiHtas

ifla, quas dicitur, poffit, quantum auferre, fi boni viri nomen

eripuerit, fidem juftitiamque detraxerit ? Quid enim interefl,

utrum ex homine fe quis conferat in belluam, an in hominis

figura immanitatem gerat beHuae ?

XXI. Quid ? qui omnia reda et honefta negHgunt, dum-

modo potentiam confequantur, nonne idem faciunt, quod is, qui

etiam focerum habere voluit eum, cujus ipfe audacia potens ef-

fet ? Utile ei videbatur plurimum pofie alterius invidia: id quam

injuflum in patriam, quam inutile, quam turpe efiêt, non vide-

bat. Ipfe autem focer in ore femper Graecos verfus de Phoe-

niffis habebat, quos dicam ut potero, incondite fortafiê, fed ta-

jnen ut res poffit inteUigi;

Namyji violandum ejl jusy regnandi gratia

Violandum ejl : aliis rebus pietatem colas.




Capltalls Eteocles, vel potlus Eurlpides, qui id unum, quod

omnium fceleratiffimum fuerat, exceperit.

Quid igitur minuta colligimus , hacreditates, mercaturas

venditiones fraudulentas ? Ecce tibi, qui rex populi Romani,

dominufque omnium gentium efft concupierit, idque perfece-

rit. Hanc cupiditatem fi honeftam quis effe dicit, amens eft.

Probat enim legum et hbertatis interitum, earumque oppref-

fionem tetram et deteftabilem, gloriofam putat. Qui autem

fatetur, honeftum non effe in ea civitate, qux hbera fuit, quas-

que effe debeat, regnare, fed ei, qui id facere poffit, elfe utile

qua hunc objurgatione, aut quo potius convicio a tanto errore

coner avellere? Poteft enim, (Dii immortales !) cuiquam eife

utile foediffimum et teterrimum parricidium patriae ; quamvis

is, qui fe eo obftrinxerit, ab oppreffis civibus Parens nomine-

tur ? Honeftate igitur dirigenda utihtas eft, et quidem lic, ut

haec duo verbo inter fe difcrepare, re tamen unum fonare, vide-

antur.

Non habeo, ad vulgl oplnlonem, quae major utlhtas, quam

regnandi, efte poffit ; nihil contra inutihus el, qui id injufte

confecutus fit, invenio, cum ad veritatem coepi revocare ratio-

nem. Poft!unt enim cuiquam efle utiles, angores, fonicitudines,

diurni et nodurni metus, vita infidlarum periculorumque ple-

niffima ?

Multi iniqui atque infideles regno^ paucifunt hni,

inquit Accius. At cui regno ? quod a Tantalo et Pelope pro-

ditum jure obtinebatur. Nam quanto plures ei regi putas, qui

exercltu popuh Romani populum ipfum Romanum oppreffiflet,

civitatemque non modo hberam, fed etiam gentibus imperan-

tem, fervire libi cocgilTet ? Hunc tu quas confclentise labes in

animo cenfes habuilfe ? quae vulnera ? Cujus autem vita ipli

poteft utihs effe, cum ejus vitse ea conditio (it, ut, qui ihameripuerit, in maxima et gratia futurus fit, et gloria ? Quod fi

hasc utiha non funt, qua2 maxime videntur, quia plena funt de-

decoris ac turpitudinis ; fatis perfuafum eile debet, nihil ei^Q

utile, quod non honeftum fit.

ToM. III. T^J n



282 DE OFFICIIS

XXII. Quanquam id quidem, cum fope alias, tum Pyrrhi

bello a C. Fabricio, Confule iterum, et a fenatu noftro judicatum

eft. Cum enim rex Pyrrhus populo Romano bellum ultro intu-

lifTet, cumque de imperio certamen eflet cum rege generofo ac

potente -, perfuga ab eo venit in caftra Fabricii, eique eft pollici-

tus, fi prsemium fibi propofuiffet, fe, ut clam veniflet, fic clam

in Pyrrhi caflra rediturum, et eum veneno necaturum. Hunc

Fabricius reducendum curavit ad Pyrrhum : idque fadlum ejus

a fenatu laudatum efl. Atqui fi fpeciem utiUtatis, opinionemque

quaerimus, magnum illud bellum perfuga unus, et gravem ad-

verfarium imperii fufluUffet ; fed magnum dedecus et flagitium,

quicum laudis certamen fuiffet, eum non virtute, fed fcelere,

fuperatum.

Utrum igitur utiUus vel Fabricio, qui taUs in hac urbe, qua-

Us Ariftides Athenis fuit, vel fenatui noflro, qui nunquam

utiUtatem a dignitate fejunxit, armis cum hofte certare, an ve-

nenis ? Si glori'£ caufa imperium expetendum efl, fcelus abfit,

in quo non potefl effe gloria : fin ipfa^ opes expetuntur quoquo

modo, non poterunt utiles effe cum infamia. Non igitur utiUs

iUa L. PhiUppi, Q^ fiUi, fententia -, quas civitates L. SyUa,

pecunia accepta, ex fenatufconfuUo Uberaviffet, ut hiE rurfus

vedligales eflent j neque his pecuniam, quam pro Ubertate de-

derant, redderemus. Efl ei fenatus affenfus : turpe imperio :

piratarum enim meUor fides, quam fenatus. At audta vecftigaUa :

utile igitur. Quoufque audebunt dicere quidquam utile, quod

non honeflum ^ Potefl autem uUi imperio, quod gloria fukum

ti^Q debet, et benevolentia fociorum, utile effe odium et in-

famia ? Ego etiam cum Catone meo faepe difTenfi : nimis mihi

prsefrade videbatur aerarium vedtigaUaque defendere, omnia

pubUcanis negare, multa fociis ; cum in hos benefici effe debe-

remus, cum iUis fic agere, ut cum colonis noftris foleremus ;

eoque magis, quo iUa ordinum conjundtio ad falutem reipub-

licae pertinebat. Male etiam Curio, cum caufam Tranfpada-

norum sequam effe dicebat ; femper autem addebat, Vincat

utilitas, Potius diceret, non effe aequam, quia non effet utiUs




reipublicae, quam, cum utilem efTe diceret, non efle a:;quam fa-

teretur.

XXIII. Plenus efl fextus liber de officiis Hecatonis talium

quasftionum-,

Sitne boniviri,

in maximacaritate

annonae, fami-liam non alere. In utramque partem difputat : fed tamen ad

extremum utilitate putat officium dirigi magis, quam humani-

tate. Quaerit, fi in mari jadtura facienda fit, equine pretiofi po-

tius jadluram faciat, an fervuli vilis. Hic alio res familiaris, alio

ducit humanitas. Si tabulam de naufragio ftuhus arripuerit, ex-

torquebitne eam fapiens, fi potuerit ? Negat, quia fit injurium.

Quid ? dominus navis, eripietne fuum ? Minime -, non plus,

quam li navigantem in aUo ejicere de navi veht, quia fua fit.

Quoad enim perventum lit eo, quo fumpta navis eft, non dominieft navis, fed navigantium.

Quid, fi in una tabula Hnt duo naufragi, hique fapientes,

fibine utervis rapiat, an aUer cedat aUeri ? Cedat vero ; fed ei,

Gujus magis interfit vel fua, vel reipubhcae caufa, vivere. Quid,

fi haec paria in utroque ? NuUum erit certamen, fed, quali forte

aut micando vidus, aUeri cedat aUer. Quid fi pater fana expilet,

cuniculos agat ad aerarium ; indicetne id magiftratibus fihus ?

Nefas id quidem eft : quin etiam defendat patrem, fi arguatur.

Non igitur patria prasftat omnibus officiis ? Immo vero ; fed ipfi

patriae conducit, pios cives habere in parentes. Quid, fi tyranni-

dem occupare, fi patriam prodere, conabitur pater ? filebitne ii-

lius ? Immo vero obfecrabit patrem, ne id faciat : fi nihil proii-

ciet, accufabit, minabitur etiam : ad extremum, fi ad perniciem

patriae res fpe<ftabit, patrise falutem anteponet faluti patris.

- Quffirit etiam, li fapiens aduUerinos nummos acceperit im-

prudens pro bonis, cum id refcierit, foluturufne fit eos, ii

cui debeat, pro bonis. Diogenes ait : Antipater negat ; cui

potius affentior. Qui vinum fugiens vendat fciens, debeatne

dicere ? Non necelTe putat Diogenes : Antipater viri boni ex-

iftimat. Haec funt quafi controverfa jura Stoicorum. In man-

cipio vendendo, dicendane vitia ? non ea, qus nifi dixeris,

redhibeatur mancipium jure civih ^ fed haec, mendacem effe,

N n 2




aleatorem, furacem, ebriofum. Alteri dicenda videntur, alteri

non videntur. Si quis, aurum vendens, orichalcum fe putet

vendere, indicetne ei vir bonus aurum illud efTe ? an emat de-

nario, quod lit mille denarium ? Perfpicuum jam eft, et quid

mihi videatur, et quae fit inter eos philofophos, quos nominavi,

controverfia.

XXIV. Padla et promilTa femperne fervanda fint, quae nec vi,

nec dolo malo (ut Pratores folent) fadla fint ? Si quis medica-

mentum cuipiam dederit ad aquam intercutem, pepigeritque, ne

illo medicamento unquam poftea uteretur ; fi eo medicamento

fanus fadtus fuerit, et annis aliquot ppfl inciderit in eundem

morbum, nec ab eo, quicum pepigerat, impetret, ut item eo

liceat uti, quid faciendum fit ? Cum fit is inhumanus, qui non

concedat uti, nec ei quidquam fiat injurias, vitaj et faluti confu-

lendum efl.

Quid ? fi quis fapiens rogatus fit ab eo, qui eum heredem

faciat, cum ei teflamento feflertium milHes reUnquatur, ut ante-

quam haereditatem adeat, luce palam in foro faltet, idque fe

fadurum promiferit, quod aUter eum heredem fcripturus ille non

effet ; faciat, quod promiferit, necne ? PromififTe nollem, et

id arbitror fuiffe gravitatis. Sed, quoniam promifit, fi filtare

in foro turpe ducet, honeflius mentietur, fi ex ha^reditate nihil

ceperit, quam fi ceperit : nifi forte eam pecuniam in reipubhcae

magnum ahquod tempus contulerit 3 ut, vel faltare eum, cum

patriae confulturus fit, turpe non fit.

XXV. Ac ne iUa quidem promifTa fervanda funt, quae non

funt iis ipfis utiUa, quibus iUa promiferis. Sol Phaethonti fiUo

(ut redeamus ad fabulas) fafturum fe effe dixit, quidquid optaf-

fet : optavit, ut in currum patris toUeretur : fublatus efl : atque

is, antequam conflitit, idu fulminis deflagravit. Quanto meUus

fuerat, in hoc, promilTum patris non efle fervatum ? Quid, quod

Thefeus exegit promiffum a Neptuno ? Cui cum tres optationes

Neptunus dediffet, optavit interitum Hippolyti, fiUi fui, cum is

patri fufpedus effet de noverca : quo optato impetrato, Thefeus

in maximis fuit ludibus.



L r B E R T E R T I U S. 285

Quld ? Agamemnon, cum devovilTet Dianae, quod in fuo

regno pulcherrimum natum eflet illo anno, immolavit Iphige-

niam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius. Pro-

miflum potius non faciendum, quam tam tetrum facinus admit-

tendum fuit. Ergo et promiiTa non facienda nonnunquam : ne-

que femper depofita reddenda. Si gladium quis apud te fana

mente depofuerit, repetat infaniens ; reddere, peccatum fit ; non

reddere, officium. Quid ? fi is, qui apud te pecuniam depofuerit,

bellum inferat patriae, reddafne depofitum ? Non, credo : facias

enim contra rempublicam, quae debet elfe cariffima. Sic multa,

quae honefta natura videntur effie, temporibus fiunt non honefta.

Facere promifiâ, flare conventis, reddere depofita, commutata

utiHtate, fiunt non honefla. Ac de iis quidem, qux videntur elTe

utiUtates contra juilitiam fimulatione prudentia?, fatis arbitror

di(5tum.

Sed, quoniam a quatuor fontibus honeflatis primo libro offi-

cia duximus, in eifdem verfabimur, cum docebimus, ea, quae

videntur effe utilia, neque funt, quam fint virtutis inimica. Ac

de prudentia quidem, quam vult imitari malitia -, itemque de

juflitia, quae femper efl utiHs, difputatum eft. Reliquae funt duae

partes honeflatis, quarum altera in animi excellentis magnitudine

et priEflantia cernitur ; altera in conformatione et moderatione

continenti;E et temperantiae.

XXVI. Utile videbatur Ulyffi, ut quidem poetae tragici pro-

diderunt; nam apud Homerum, optimum audtorem, taUs de

UlyfTe nulla fufpicio efl : fed infimulant eum tragoediae, fimula-

tione infaniae, miHtiam fubterfugere voluiffe. Non honeflum

confiHum. At utile (ut aHquis fortafife dixerit) regnare, et Ithacae

vivere otiofe cum parentibus, cum uxore, cum fiHo. UHum tu

decus in quotidianis pericuHs et laboribus cum hac tranquilHtate

conferendum putas ? Ego vero iflam contemnendam et abjicien-

dam iquoniam, qua^ honefla non fit, ne utilem quidem effe ar-

bitror. Quid enim auditurum putas fuiffe Ulyffem, fi in iHa fi-

mulatione perfeverafiTet ? qui, cum maximas res geficrit in beHo,

tamen hasc audiat ab Ajace;



2B6 DEOFFICIISCiiju ipfe princepSy jurisjurdndifuit,

ôd o??inesfcitisy folus neglexitfidem,

Furere afjimulavit ; ne coiret, inftitit,

ôd ni Palamedis perfpicax prudentia

Iftius percepfet malitiofam audacia?ny

Fidefacratum jus perpefuofalleret

Illi vero non modo cum hoftibus, verum etiam cum flu6libus,

id quod fecit, dimicare melius fuit, quam deferere confentientera

Graeciam ad bellum barbaris inferendum.

Sed dimittamus et fabulas, et externa : ad rem fadlam, noflram-

que veniamus. M. Atilius Regulus, cum Conful iterum in Africa

.ex infidiis captus effet, duce Xantippo Lacedasmonio, imperatore

autem patre Annibalis Hamilcare, juratus miffus efl ad fenatum,

ut, nifi redditi effent Pcenis captivi nobiles quidam, rediret ipfe

Carthaginem. Is, cum Romam venifTet, utilitatis fpeciem vide-

bat ; fed eam, ut res declarat, falfam judicavit ; quae erat talis ;

Manere in patria, effe domi fuae cum uxore, cum liberis ; quam

calamitatem accepiffet in bello, communem fortunae bellicse

judicantem, tenere confularis dignitatis gradum : quis hjec

neget effe utilia ? quid cenfes ? magnitudo animi et fortitudo

iiegat.

XXVII. Num locupletiores quseris au6lores ? Harum enimefl virtutum proprium, nil extimefcere, omnia humana defpicere,

nihil, quod homini accidere pofTit, intolerandum putare. Itaque

quid fecit ? In fenatum venit ; mandata expofuit ; fententiam

ne diceret, recufavit : quamdiu jurejurando hoflium tenere-

tur, non effe fe fenatorem. Atque illud etiam (6 ftultum ho-

minem, dixerit quifpiam, et repugnantem utilitati fuae !) reddi

captivos, negavit effe utile : illos enim adolefcentes efTe, et

bonos duces, fe jam confed:um fened:ute : cujus cum valuilTet

audloritas, captivi retenti funt : ipfe Carthaginem rediit 3 ne-

que eum caritas patriae retinuit, nec fuorum. Neque vero tum

ignorabat, fe ad crudelifTimum hoflem, et ad exquifita fuppHcia

proficifci ; fed jusjurandum confervandum putabat. Itaque tum,

cum vigilando necabatur, erat in meUore caufa, quam fi domi




fenex captlvus, perjurus confularls remanfifTet. At flulte, qui

non modo non cenfuerit captivos remittendos, verum etiam

difliiaferit. Quomodo ftulte ? etiamne fi reipublicae conducebat ?

Poteft autem, quod inutile reipublicae lit, id cuiquam civi utile

efTe?

XXVIII. Pervertunt homlnes ea, quas funt fundamenta natu-

vxy cum utilitatem ab honeflate fejungunt : omnes enim expeti-

mus utilitatem, ad eamque rapimur, nec facere aliter ullo modo

poffumus : nam quis eft, qui utilia fugiat ? aut quis potius, qui

ea non fludiofiflinie perfequatur ? Sed, quia nufquam poffumus,

nifi in laude, decore, honeflate utilia reperire, propterea illa prima

et fumma habemus ; utilitatis nomen non tam fplendidum, quam

neceffarium, ducimus,

Quid efl igitur, dixerlt quis, in jurejurando ? num iratum

tlmemus Jovem ? At hoc quidem commune efl omnium philo-

fophorum, non eorum modo, qui Deum nihil habere ipfum

negotii dicunt, et nihil exhibere alteri, fed eorum etiam, qui

Deum femper agere aliquid, et moUri volunt, nunquam nec

irafci Deum, nec nocere. Quid autem iratus Jupiter plus nocere

potuiffet, quam nocuit fibi ipfe Regulus ? Nulla igitur vis fuit

reUgionis, quae tantam utiHtatem praeverteret. An ne turpiter

faceret ? Primum, minima de maHs. Num igitur tantum mali

turpltudo ifla habebat, quantum ille cruciatus ? Deinde illud

etiam apud Accium,

Fregijiijidem. Neque dedi, neque do injideli cuiquam,

quanquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dlcitur.

Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus, videri qu£edam

utilla, quas non fint ; fic fe dicere, videri quasdam honefla, quae

non fint : ut hoc Ipfum videtur honeftum, confervandi jurisju-

randi caufa ad cruciatum revertiffe ; fed fit non honeftum, quia,

quod per vim hoftium effet aftum, ratum effe non debuit. Ad-

dunt etiam, quidquid valde utile fit, id fieri honeftum, etiam fi

antea non videretur. Hasc fere contra Regulum. Sed prlma vi-

deamus.

XXV. Non fuit Jupiter metuendus, ne iratus noceret ; qui




neque irard folet, neque nocere. H^c quidem ratlo non magis

contra Regulum, quam contra omne jusjurandum, valet. Sed in

jurejurando, non qui metus, fed qua3 vis fit, debet inteliigi : efl

enim jusjurandum affirmatio religiofa. Quod autem affirmate,

quafi Deo tefte, promiferis, id tenendum eft. Jam enim non ad

iram Deorum, quae nulla eft, fed ad juflitiam, et ad iidem perti-

net. Nam praeclare Ennius ;

Jides alma, apta pinjiisy etjusjurandum yovis !

Qui igitur jusjurandum violat, is fidem violat, quam in Capi-

tolio vicinam Jovis Optimi Maximi (ut in Catonis oratione efl)

majores noftri eife voluerunt.

At enim ne iratus quidem Jupiter plus Regulo nocuiflet,

quam fibi nocuit ipfe Regulus. Certe, fi nihil malum efTet, nifi

dolere. Id autem non modo non fummum malum, fed ne ma-

lum quidem effe, maxima audtoritate philofophi affirmant;

quorum quidem teflem non mediocrem, fed haud fcio an gra-

viffimum, Regulum , nolite, quaefo, vituperare. Quem enim

locupletiorem quaerimus, quam principem populi Romani, qui

retinendi officii caufa cruciatum fubierit voluntarium ? Nam

quod aiunt, minima de maHs, id efl, ut turpiter potius, quam

calamitofe ; an efl uUum majus malum turpitudine ? quae li in

deformitate corporis habet aliquid ofFenfionis, quanta illa depra-

vatio et fceditas turpificati animi debet videri ?

Itaque, nervofius qui ifla differunt, folum audent malum dicere

id, quod turpe fit ; qui autem remiffius, hi tamen non dubitant

fummum malum dicere. Nam illud quidem,

Neque dedi, neque dojidem injideli cuiquam,

idcirco redle a poeta ; quia, cum tradtaretur Atreus, perfonas

ferviendum fuit. Sed, fi hoc fibi fumunt, nullam effe fidem, quas

infideli data fit, videant, ne quaeratur latebra perjurio.

Eftautem

jus etiambeUicum, fidefque jurisjurandi faepe cum

Jiofte fervanda. Quod enim ita juratum efl, ut mens concipe-

ret iieri oportere, id fervandum eft : quod aliter -, id fi non

feceris, nuUum efl perjurium. Ut, fi praedonibus paiflum pro

capite pretium non attuleris, nulla fraus efl, ne fi juratus quidem




Id non fecerls. Nam pirata non eft perduellium numero defini-

tus, fed communis hoills omnium : cum hoc nec fides debet,

nec jusjurandum eflc commune. Non enim falfum jurare, per-

jurareeftj fed, quod ex animi tui fententla juraris, ficut verbis

concipitur more noftro, id non facere, perjurium eft. Scite enim

Euripides ;

yuravi Imgud, mcntem injuratam gero.

Regulus vero non debuit conditiones padlionefque bellicas et

hoftiles perturbare perjurio : cum jufto enim et legitimo hofle

res gerebatur ; adverfus quem et totum jus feciale, et multa funt

jura communia. Quod ni ita eifet, nunquam claros viros fenatus

vindtos hoftibus dedidlffet.

XXX. At vero T. Vcturius et Sp. Poilumius, cum Iterum

Confules effent, quia, cum male pugnatum apud Caudium effet,

legionibus noftris fub jugum mifris, pacem cum Samnitibus

fecerant, dediti funt his ; injufTu enim populi fenatufque fece-

rant. Eodemque tempore Tib. Numicius, Q^MasHus, qui tum

tribunl plebis erant, quod eorum audtorltate pax erat facfta, de-

dlti funt, ut pax Samnitium repudiaretur. Atque hujus dedi-

tionis Ipfe Poftumius, qui dedebatur, fuafor et audtor fuit. Quod

idem multis annis poft C. Mancinus; qui, ut Numantinis, qui-

bufcum fme fenatus audtorltate foedus fecerat, dederetur, ro-

gationem fuafit eam, quam L. Furius, et Sex. Atilius ex fenatus

confuho ferebant -, qua accepta, efl hoftibus deditus. Honeftius

hic, quam Q^ Pompeius, quo, cum in eadem caufa effet, depre-

cante, accepta lex non eft. Hic ea, quas vldebatur utlhtas, plus

valuit, quam honeftas : apud fuperiores, utlHtatis fpecies falfa ab

honeflatis aucStoritate fuperata eft.

At non debuit ratum effe, quod erat aftum per vim. Quafi

vero forti viro vis pofTit adhiberi. Cur igltur ad fenatum pro-

ficifcebatur, cum praefertim de captivis diffuafurus effet ? Quod

maximum in eo eft, id reprehenditis : non enim fuo judicio fte-

tit, fed fufcepit caufam, ut effet judicium fenatus ; cui nifi ipfe

audtor fuiffet, captivi profedlo Poenis redditi effent : ita incolu-

mis in patria Regulus reflitiffet : quod quia patrias non utile

ToM. in. O o




putavlt, idcirco fibi honeflum et fentire illa, et pati credidit.

Nam quod aiunt, quod valde utile lit, id fieri honeflum ; immo

vero efle, non fieri. Eft enim nihil utile, quod idem non honef-

tum i nec, quia utile, honeflum efl ; fed, quia honeflum, utile.

XXXI. Quare, ex multis mirabilibus exemplis, haud facile

quis dixerit hoc exemplo aut laudabiUus, aut prasflanjius. Sed

ex tota hac laude Reguli, unum illud efl admiratione dignum^

quod captivos retinendos cenfuerit. Nam, quod rediit, nobis

nunc mirabile videtur -, illis quidem temporibus aliter facere non

potuit. Itaque ifla laus non efl hominis, fed temporum : nullum

enim vinculum ad aflringendam fidem jurejurando majores arc-

tius effe voluerunt. Id indicant leges in xii tabulis, indicant fa-

crat^, indicant fcedera, quibus etiam cum hofle devincitur fides ^

indicant notiones animadverfionefque Cenforum, qui nulla de re

dihgentius, quam de jurejurando, judicabant.

L. ManHo, A. fiUo, cum didator fuiffet, M. Fomponius,

tribunus plebis, diem dixit, quod is paucos fibi dies ad di<5ta-

turam gerendam addidifiet : criminabatur etiam, quod Titum

filium, qui poftea efl Torquatus appellatus, ab hominibus rele-

gaflêt, et ruri habitare juffiffet. Quod cum audivifTet adolefcens

filius, negotium exhiberi patri -, accurrifle Romam, et cum

prima luce Pomponii domum venifTe dicitur. Cui cum effet

nuntiatum, quod ilhim iratum allaturum ad fe ahquid contra

patrem arbitraretur, furrexit e ledlulo, remotifque arbitris, ad fe

adolefcentem juffit venire. At iUe, ut ingreffus efl, confeflim

gladium diflrinxit, juravitque, fe iUum flatim interfed:urum,

nifi jusjurandum fibi dediffet, fe patrem mifilim effe fa(5lurum.

Juravit, hoc coadlus terrore, Pomponius. Rem ad populum

detuUt : docuit, cur fibi caufa defiflere neceffe effet : ManUum

miffum fecit. Tantum temporibus iUis jusjurandum valebat.

Atque hic T. ManUus is eft, qui ad Anienem, GaUi, quem ab

eo provocatus occiderat, torque detrado, cognomen invenit -,

cujus tertio confulatu Latini ad Veferim fufi, et fugati : mag-

nus vir in primis, et qui perindulgens in patrem, idem acerbe

feverus in filium.



L I B E R T E R T 1 U S. 201

XXXII. Sed, iit laudandus Regulus in confervando jureju-

rando, lic decem illi, (quos poft Cannenfem pugnam juratos ad

ienatum milit Annibal, fe in caftra redituros ea, quorum potiti

erant Poeni, nifi de redimendis captivis impetraviflent) ii non re-

dierunt, vituperandi. De quibus non omnes uno modo : nam

Polybius, bonus audtor in primis, fcribit, ex decem nobiliilimis,

qui tum erant miffi, novem revertiffe, a fenatu re non impetra-

ta j unum ex decem, qui, paulo pofh quam egrelTus erat e caftris,

rediffet, quafi aliquid effet oblitus, Romas remanfilTe. Reditu

enim in caftra, liberatum fe effe jurejurando interpretabatur :

non red:e : fraus enim adftringit, non diftblvit, perjurium. Fuit

igitur ftulta calliditas, perverfe imitata prudentiam. Itaque de-

crevit fenatus, ut ille veterator et callidus, vindus ad Anni-

balem duceretur. Sed illud maximum : odto hominum millia

tenebat Annibal, non quos in acie cepiftet, aut qui periculo

mortis diffugiffet, fed qui relidli in caftris fuiffent a Paulo et

Varrone Confulibus : eos fenatus non cenfuit redimendos, cum

id parva pecunia fieri pofTet j ut effet infitum militibus noftris

aut vincere, aut emori. Qua quidem re audita, fradlum animum

Annibalis fcripfit idem, quod fenatus populufque Romanus rebus

afRidtis tam excelfo animo fuiffet. Sic honeftatis comparatione,

ea, quae videntur utilia, vincuntur. AciUus autem, qui Grasce

fcripfit hiftoriam, plures ait fuiffe, qui in caftra revertiffent, ea-

dem fraude, ut jurejurando liberarentur, eofque a Cenforibus

omnibus ignominiis notatos.

Sit jam hujus loci finis. Perfpicuum eft enim, quae timido

animo, humili, demiffo, fradtoque fiant, (quale fuiffet Reguli

fadlum, fi aut de captivis, quod ipfi opus effe videretur, non quod

reipublicae, cenfuifTet ; aut domi remanere voluifTet) non efle

utiHa, quia fmt flagitiola, foeda, turpia.

XXXIII. Reftat quarta pars, quae decore, moderatione, mo-

deftia, continentia, temperantia continetur. Poteft igitur quid-

quam efTe utile, quod fit huic talium virtutum choro contra-

rium ? Atqui ab Ariftippo Cyrenaici, atque Anniccrii philofophi

nominati, omne bonum in voluptate pofuerunt -, virtutemque

O o 2



292 DE OFFICIIS

cenfuerunt ob eam rem efTe laudandam» quod efficiens eflet vo-

luptatis. Quibus obfoletis, floret Epicurus, ejufdem fere adju-

tor aud:orque fententiae. Cum his viris equifque, ut dicitur, fi.

honeftatem tueri ac retinere fententia eil, decertandum eft r

nam fi non modo utilitas, fed vita omnis beata, corporis firma

conftitutione, ejufque conflitutionis fpe explorata, ut a Metro-

doro fcriptum eft, continetur ; certe hasc utiHtas, et quidem

fumma (ficenim cenfent) cum honeflate pugnabit. Nam, ubipri-

mum prudentiae locus dabitur ? an, ut conquirat undique fuavi-

tates ? Quam mifer virtutis famulatus, fervientis vokiptati! Quod

autem munus prudentias ? an legere intelligenter voluptates ? Fac,

nihil ifl:o effe jucundius ; quid cogitari potefl turpius ? Jam, qui

dolorem fummum malum dicat, apud eum quem habet locurti

fortitudo, quae efl dolorum laborumque contemptio ? Quamvis

enim multis in locis dicat Epicurus (ficut hic dicit) fatis fortiter

de dolore ; tamen non id fpediandum efl, quid dicat, fed quid

confentaneum fit ei dicere, qui bona voluptate terminaverit,

mala dolore : ut, fi illum audiam de continentia et temperan-

tia, dicit ille quidem muUa multis locis : fed aqua hasret, ut

aiunt : nam qui potefl temperantiam laudare is, qui ponat fum-

mum bonum in voluptate ? Eft enim temperantia hbidinum

inimica ; Hbidines autem, confe(ftatrices voluptatis.

Atque in his tamen tribus generibus, quoquo modo pofTunt,

non incalHde tergiverfantur. Prudentiam introducunt, fcientiam

fuppeditantem voluptates, depeUentem dolores. Fortitudinem

quoque aHquo modo expediunt, cum tradunt, rationem negH-

gendze mortis, perpetiendique doloris. Etiam temperantiam in-

ducunt, non faciHime iUi quidem, fed tamen quoquo modo pof-

funt : dicunt enim, voluptatis magnitudinem doloris detradione

finiri. Juflitia vaciUat, vel jacet potius, omnefque eae virtutes,

quae in

communitate cernuntur, et in focietate generis humanineque enim bonitas, nec HberaHtas, nec comitas effe potefl, non

plus quam amicitia, fi haec non per fe expetantur, fed ad volup-

tatem utiHtatemve referantur.

XXXIV. Conferamus igitur in pauca : nam, ut utiHtatem




nullam efle docuimus, quae honeftati effet contraria^ fic omnem

voluptatem dicimus honeftati efTe contrariam. Quo magis repre-

hendendos Calliphonem, et Dinomachum jirdico, qui fe diremp-

turos controverfiam putaverunt, fi cum honeftate voluptatem,

tanquam cum homine pecudem, copulaviflent. Non recipit iftam

conjundlionem honeflas; afpernatur, repellit. Nec vero finis bo-

norum et malorum, qui fimplex efle debet, ex diffimilibus rebus

mifceri et temperari potefl. Sed de hoc (magna enim res efl)

aUo loco pluribus : nunc ad propofitum. Quemadmodum igitur,

fi quando ea, quae videretur utilitas, honeflati repugnat, diju-

dicanda res fit, fatis efl fupra difputatum : fin autem fpeciem

utiHtatis etiam voluptas habere dicetur, nulla poteft effe ei cum

honeftate conjundio: nam, ut tribuamus aliquid voluptati, con-

dimenti fortafiie nonnihil, utilitatis certe nihil, habebit.

Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem fententia.

magnum ; fed perinde erit, ut acceperis : quanquam tibi hi tres

libri, inter Cratippi commentarios, tanquam hofpites, erunt

recipiendi. Sed, ut, fi ipfe veniffem Athenas, (quod quidem

effet fadlum, nifi me e medio curfu clara voce patria revocaffet)

aliquando me quoque audires -, fic, quoniam his voluminibus ad

te profedla vox mea efl, tribues his temporis quantum poteris

poteris autem, quantum voles. Cum vero intellexero, te hoc fci-

entiae genere gaudere, tum et prsefens tecum propediem, (ut fpe-

ro) et, dum aberis, abfens loquar. Vale igitur, mi Cicero, tibique

perfuade, effe te quidem mihi cariffimum ; fed muho fore cario»

rem, fi talibus monumentis prasceptifque lastabere.



l 294 ]

C AT O M A J O R,

S E U

DE SENECTUTE

DIALOGUS.

AD TlTUM POMPONIUM AtTICUM.

3-f\ 7*7 jTE, fi quid ego adjuro, curamve levajfot

K^ îa nunc te coquit, et verfat in pedlorefxa,

Ecquid erit pretii?

Licet enim verlibus iifdem mihi aiFari te, Attice, quibus affatur

Flamininum,

Ille vir^ hand magna cum re, fedplenus fidei.,

Quanquam certo fcio, non, ut Flamininum,

Sollicitari te, îteyfc noBefque diefque,

Novi enim moderationem animi tui, et aequitatem -, teque non

cognomen folum Athenis deportaffe , fed humanitatem et

prudentiam, intelligo : et tamen fuipicor, iifdem rebus te, qui-

bus meipfum, interdum gravius commoveri -y quarum confolatio

et major eft, et in aliud tempus differenda : nunc autem mihi

vifum eft de fene<5lute aliquid ad te fcribere. Hoc enim onere,

quod mihi tecum commune eft, aut jam urgentis, aut certe

adventantis fened:utis,et te, et meipfum levari volo

: etli te

quidem id modice ac fapienter (ficut omnia) et ferre, et la-

turum ^'^Q certo fcio. Sed mihi, cum de fenedlute ahquid vel-

iem fcribere, tu occurrebas dignus eo munere, quo uterque

noftrum communiter uteretun Mihi quidem ita jucunda hujus



DESENECTUTE. 295

Hbri confedio fuit, ut non modo omnes abflerferit fenedutis

moleftias, fed effecerit mollem etiam et jucundam fene(5tutem.

Nunquam igitur fatis laudari digne poterit philofophia, cui qui

pareat, omne tempus aetatis fine moleflia poffit degere. Sed de

caeteris et diximus multa, et faspe dicemus : hunc librum de fe-

nedlute ad te mifimus.

Omnem autem fermonem tribuimus, non Tithono, ut Ariflo

Chius, (ne parum effet au(ftoritatis in fabula) fed M. Catoni

feni, quo majorem aud:oritatem haberet oratio : apud quem,

LêHum et Scipionem facimus admirantes, quod is tam facile

fened:utem ferat, iifque eum refpondentem : qui li eruditius

videbitur difputare, quam confuevit ipfe in fuis libris, attribuito

Graecis literis, quarum conftat eum perfludiofum fuiffe in fenec-

tute. Sed quid opus efl plura ? jam enim ipfius Catonis fermo-

expUcabit noflram omnem de fene<flute fententiam.

II. SciPio. Saepenumero admii^ri foleo cum hoc C. Laslio,

tum caeterarum rerum tuam excellentem, M. Cato, perfecflamque

fapientiam, tum vel maxime, quod nunquam fenedtutem tibi;

gravem effe fenferim -, quae plerifque fenibus fic odiofa efl, ut

onus fe iEtna gravius dicant fuflinere.

Cato. Rem haud fane difficilem, Scipio et Laeli, admirari

videmini : quibus enim nihil opis efl in ipfis ad bene beateque

vivendum, iis omnis gravis efl aetas : qui autem omnia bona a

fe ipfi petunt, iis nihil poteft malum videri, quod natura; ne-

cefTitas afferat. Quo in genere in primis efl fenecflus;quam ut

adipifcatur, omnes optant ; eandem accufant adepti : tanta inefl

inconflantia flultitias, atque perverfitas.

Obrepere aiunt etiam citius, quam putafTent. Primum, quis

coegit eos falfum putare ? qui enim citius adolefcenti^ fenec-

tus, quam pueritise adolefcentia, obrepit ? Deinde, qui minus

gravis effet iis fenedtus, li odtingentefnnum annum agerent

quam odiogefimum ? prasterita enim a;tas, quamvis longa, cum

efHuxiffet, nulla confolatione permulcere poffet ftultam fenec-

tutem.

Quocirca, fi fapientiam meam admirari foletis, (quse utinam



296 D E S E N E C T U T E.

dlgna effet opinione veftra, noflroque cognomine !) in hoc fumus

fapientes, quod naturam optimam ducem, tanquam Deum, fe-

quimur, eique paremus ; a qua non verifimile eft, cum cseterae

partes actatis bene defcriptiE ftnt, extremum adlum, tanquam ab

inerti poeta, eile negled:um. Sed tamen necefte fuit effe aliquid

extremum, et, tanquam in arborum baccis terra;que frugibus,

maturitate tempeftiva quafi vietum et caducum ; quod ferendum

eft moUiter fapienti. Quid enim eft aliud, gigantum modo bellare

cum Diis, nifi naturse repugnare ?

L^Lius. Atqui, Cato, gratiftimum nobis, ut etiam pro

Scipione poUicear , feceris , fi,quoniam fperamus, (volumus

quidem certe) fenes fieri, ante multo a te didicerimus, quibus

facillime rationibus ingravefcentem setatem ferre poflimus.

Cato. Faciam vero, Lasli ; praefertim fi utrique veftrum gra-

tum, ut dicis, futurum eft. SciPio. Volumus fane, nifi molef-

tum eft, Cato, tanquam aliquam viam longam confeceris, quam

nobis quoque ingrediendum ftt, iftuc, quo pervenifti, videre,

-quale ftt.

IIL Cato. Faciam, ut potero, Lxli : faepe enim interfui

querelis meorum asqualium,(pares autem cum paribus, veteri

proverbio, facillime congregantur) quas C. Salinator, quse Sp.

Albinus, homines confulares, noftri fere aequales, deplorare fo-

lebant ; tum quod voluptatibus carerent, fine quibus vitam nul-

lam putarent ; tum quod fpernerentur ab iis, a quibus eftent coli

fohti : qui mihi non id videbantur accufare, quod eflet accu-

fandum. Nam, fi id culpa fene6tutis accideret, eadem mihi ufu

evenirent, rehquifque omnibus, majoribus natu ; quorum ego

multorum cognovi fened:utem fme querela, qui fe et hbidinum

vinculis laxatos efle non molefte ferrent, nec a fuis defpiceren-

tur. Sed omnium iftiufmodi querelarum in moribus eft culpa,

non in a^tate : moderati enim, et nec difticiles, nec inhumani

fenes tolerabilem agunt fened:utem : importunitas autem et in-

humanitas omni aetati molefta eft.

L^Lius. Eft, ut dicis, Cato : fed fortafl!e dixerit quifpiam,

fibi propter opes, et copias, et dignitatem tuam, tolerabiUorem



D E S E N E C T U T E. 29^

fene^lutem vlderi ; id autem non pofTemultis contingere. Cato.

Efl iftud quidem, Lasli, aliquid, fed nequaquam in ifto funt om-

nia ; ut Themiftocles fertur Seriphio cuidam in jurgio refpon-

diffe, cum ille dixilTet, non eum fua, fed patriae gloria fplendorem

aflecutum ; Nec hercule, inquit, fi ego Seriphius eflem, nobi-

lis; nec tu, fi Athenienfls efTes, clarus unquam fuiiTes. Quod

eodem modo de fenecftute potefl dici : neque enim in fumma

inopia levis effe fenedlus potefb, ne fapienti quidem ; nec infipi-

enti, etiam in fumma copia, non gravis. Aptifhma omnino funt,

Scipio et Laeli, arma fenedlutis, artes, exercitationefque virtutum,

quê in omni astate cultas, cum diu multumque vixeris, mirificos

cfferunt frudlus, non folum quia nunquam deferunt, ne in extre-

mo quidem tempore aetatis, (quanquam id maximum eft) verum

etiam quia confcientia bene z6tx vitac, multorumque benefa(fto-

rum recordatio, jucundiffima efl:,

IV. Ego Q^Maximum, eum, qui Tarentum recepit, adolef-

cens ita dilexi fenem, ut asqualem : erat enim in illo viro comitate

condita gravitas : nec fenedtus mores mutaverat : quanquam eum

colere coepi non admodum grandem natu, fed tamen jam aetate

provedlum : anno enim pofl, Conful primum fuerat, quam ego

natus fum ; cumque eo quartum Confule adolefcentulus miles

profe(5tus fum ad Capuam, quintoque anno pofl ad Tarentum

Quasflor ; deinde ^dilis, quadriennio pofl fad:us fum Praetor

quem magiftratum geffi Confulibus Tuditano, et Cethego, cuni

quidem ille, admodum fenex, fuafor legis Cinciae de donis et

muneribus fuit. Hic et bella gerebat, ut adolefcens, cum plane

grandis effet; et Annibalem juveniliter exultantem patientia fu^

molhebat : de quo praeclare familiaris nofler Ennius,

Unus qui nobis cunSiando rejlituit rem,

Non ponebat enim rumores antefalutem.

Ergo magifque magifque viri nunc gloria claret.

Tarentum vero qua vigilantia, quo confilio, recepit ? cum qui-

dem, me audiente, Salinatori, qui, amifTo oppido, fugerat in ar-

cem, glorianti atque ita dicenti; Mea opera, Q^Fabi, Tarentum

ToM. m. F p




recepifti -, CertCj inquit ridens : najn^ ?iiji tu amifiJjeSi nunquam ;y-

cepi[j'em. Nec vero in armis praeftantior, quam in toga3qui Con-

ful iterum, Sp. Carvilio collega quiefcente, C. Flaminio tribuno

plebis, quoad potuit, reftitit, agrum Picentem et Gallicum viri-

tim contra fenatus audoritatem dividenti : augurque cum effet,

dicere aufus eft, optimis aufpiciis ea geri, qu£e pro reipublicas

falute gererentur -, quse contra rempublicam fierent, contra au-

fpicia fieri. Multa in eo viro prasclara cognovi : fed nihil eft ad-

mirabilius, quam quomodo ille mortem M. filii tulit, clari viri

et confularis. Eft in manibus laudatio -, quam cum legimus,

quem philofophum non contemnimus ? Nec vero ille in luce

modo, atque in oculis civium magnus ; fed intus, domique prae-

ftantior. Qui fermo ? quae praecepta ? quanta notitia antiquita-

tis ? quae fcientia juris augurii ? multae etiam, ut in homine Ro-

mano, literae. Omnia memoria tenebat, non domeflica folum,

fed etiam externa bella : cujus fermone ita tum cupide fruebar,

quafi jam divinarem id, quod evenit, illo extindo, fore, unde

difcerem, neminem.

V. Quorfum igitur haec tam multa de Maximo ? quia profeda

videtis, nefas efie didtu, miferam fuifTe talem feneftutem. Nec

tamen omnes polTunt effe Scipiones, aut Maximi, ut urbium

expugnationes, ut pedeflres navalefve pugnas , ut bella a fe

gefla, ut triumphos recordentur. Eft etiam quiete, et pure, et

eleganter adtae statis placida ac lenis fenedus, qualem accepimus

Platonis, qui uno et odtogefimo anno fcribens mortuus efl: qua-

lem Ifocratis, qui eum librum, qui Panathenaicus infcribitur,

quarto et nonagefimo anno fcripfiffe dicitur, vixitque quinquen-

nium poflea : cujus magifter, Leontinus Gorgias, centum et fep-

tem complevit annos 5 neque unquam in fuo fludio atque opere

ceffavit : qui, cum ex eo quaereretur, cur tamdiu vellet efle in

vita, 'Nihil habeo, inquit, quodaccufem feneButem.

Prasclarum

refponfum, et dodlo homine dignum. Sua enim vitia infipientes,

et fuam culpam in fenedlutem conferunt ; quod non faciebat is,

cujus modo mentionem feci, Ennius,



DESENECTUTE. 299

Sicutfortis eqiius, fpatio quifcepefupremo

Vicit Olympia, nuncfenio co?ifeBu quiefcit.

Equi fortis et vidloris fenecfluti comparat fuam ; quem quidem

probe meminilTe poteftis. Anno enim undevicefimo pofl ejus

mortem, hi Confules, T. Flamininus, et M'. Acilius, fadti funt

ille autem Caspione, et Philippo iterum Confule, mortuus eft

cum ego quidem, v et lx annos natus, legem Voconiam voce

magna, et bonis lateribus fuafiffem. Annos lxx natus (tot enim

vixit Ennius) ita ferebat duo, qu23 maxima putantur onera, pau-

pertatem et fenedlutem, ut eis pene deledlari videretur.

Etenim, cum contemplor animo, reperio quatuor caufas, cur

feneftus mifera videatur j unam, quod avocet a rebus gerendis \

alteram, quod corpus faciat infirmius ; tertiam, quod privet om-

nibus fere voluptatibus ; quartam, quod haud procul abfit a

morte. Earum, fi placet, caufarum quanta, quamque fit jufla

unaquaeque, videamus.

VI. A rebus gerendis fenedtus abflrahit ? Quibus ? an iis, quas

in juventute geruntur et viribus ? Nullêne igitur res funt feni-

les, quae vel infirmis corporibus, animo tamen adminiflrentur ?

Nihil ergo agebat Q^Maximus ? nihil L. Paulus, pater tuus,

Scipio, focer optimi viri, fiUi mei ? casteri fenes, Fabricii, Curii,

Coruncanii, cum rempublicam confilio et aud:oritate defende-

bant, nihil ?gebant ?

Ad App. Claudii fenedlutem accedebat etiam, ut cascus effet

tamen is, cum fententia fenatus inclinaret ad pacem, et foedus

faciendum cum Pyrrho, non dubitavit dicere illa, quae verfibus

perfecutus efl Ennius,

ô vobis mentesy redice quceftarefokbant

Antehac, dementesfefeflexere via ?

caeteraque gravifliime ; notum enim vobis carmen efl ; et tamen

ipfius Appii extat oratio : atque hanc ille egit feptem et decem

annos pofl alterum confulatum, cum inter duos confulatus anni

decem interfluxiffent, Cenforque ante confulatum fuperiorem

fuiffet. Ex quo intelligitur, Pyrrhi bello grandem fane fuiffe 3

sX tamen fic a patribus accepimus.

Pp2




Nihil igitur afFerunt, qui in re gerenda verfari fenedutem

negant, limilerque funt, ut, fi qui gubernatorem in navigando

agere nihil dicant, cum alii malos fcandant, alii per foros cur-

fent, alii fentinam exhauriant ; ille autem clavum tenens fedeat

in puppi quietus. Non faciat ea, quag juvenes : at vero multa

majora et meliora facit. Non viribus, aut velocitatibus, aut ce-

leritate corporum res magnas geruntur j fed confilio, audoritate,

fententia, quibus non modo non orbari, fed etiam augeri, fenec-

tus folet. Nili forte ego vobis, qui et miles, et tribunus, et le-

gatus, et Conful verfatus fum in vario genere bellorum, ceffare

nunc videor, cum bella non gero. At fenatui, quae funt gerenda,

praefcribo, et quomodo ; Carthagini, male jam diu cogitanti,

bellum multo ante denuntio, de qua vereri non ante definam,

quam illam excifam tfft cognovero.

Quam palmam utinam Dii immortales tibi, Scipio, refer-

vent, ut avi reliquias perfequare ! cujus a morte hic tertius et

tricelimus eft ânnus : fed memoriam illius viri excipient omnes

anni confequentes. Anno ante me Cenforem mortuus eft, novem

annis poft meum confulatum, cum Conful iterum, me Confule,

creatus effet. Num igitur, fi ad centelimum annum vixifTet, fe-

ned-utis eum fuae poeniteret ? nec enim excurfione, nec faltu, nec

eminus haflis, aut cominus gladiis uteretur ; fed confiUo, ra-

tione, fententia : quas nifi effent in fenibus, non fummum confi-

lium majores noftri appellaffent Senatum. Apud Lacedaemonios

quidem ii, qui ampHfTimum magiflratum gerunt, ut funt, fic

etiam nominantur fenes. Quod fi legere, aut audire voletis ex-

terna, maximas refpublicas ab adolefcentibus labefad:as, a feni-

bus fuflentatas et reflitutas reperietis.

CedM, qui vejiram rempublicam tantam amijijlis tam cito ?

fic enim percontanti, ut efl in Naevii poetae ludo, refpondentur et

alia, et haec in primis,Proveniebant oratores novi, Jiu/tif adolefcentuli,

Temeritas efl videlicet florentis a^tatis 3 prudentia, fenefcentis.

VII. At memoria minuitur. Credo, nifi eam exerceas, aut fi fis

natura tardior. Themiflocles omnium civium nominaperceperat:



DESENECTUTE. 301

num Igltur cenfetls eum, cum aetate procefliiTet, qui Arlflides

elTet, Lyfimachum falutare folitum ? Equidem non modo eos no-

vi, qui funt, fed eorum patres etiam, et avos. Nec, fepulcra le-

gens, vereor, (quod aiunt) ne memoriam perdam : his enim ipfis

legendis redeo in memoriam mortuorum. Nec vero quemquamfenum audivi obUtum, quo loco thefaurum obruiiTet : omnia^

quas curant, meminerunt ; vadimonia conftituta 3 qui fibi, qui-

bus ipii, debeant.

Quid jurifconfulti ? quld Pontlfices ? quld augures ? quld

philofophi fenes ? quam multa meminerunt ? Manent ingenia

fenibus, modo permaneat ftudium et induflria ; nec ea folum in-

claris et honoratis viris, fed in vita etiam privata et quieta,

Sophocles ad fummam fenedutem tragoedias fecit : quod prop-

ter fludium, cum rem familiarem negHgere videretur, a filiis

in judicium vocatus efl; ut, quemadmodum noflro more male

rem gerentibus patribus bonis interdici folet ^ fic illum, quafi

defipientem, a re famlliari removerent judices. Tum fenex dici-

tur eam fabulam, quam in manibus habebat, et proxime fcripfe-

rat, CEdipum Coloneum, recitaffe judicibus, quasfiffeque, num

illud carmen defipientis videretur : quo recitato, fententiis judi-*

cum efl Hberatus.

Num igitur hunc, num Homerum, num Hefiodum, num

Simonidem, num Stefichorum, num, quos ante dixi, Ifocratem,

Gorgiam, num philofophorum principes, Pythagoram, Demo-

critum, num Platonem, num Xenocratem, num poflea Zenonem,

Cleanthem, aut eum, quem vos etiam Romas vidiflis, Diogenenx

Stoicum, coegit in fuis fludiis obmutefcere fened:us ? an non in

omnibus iis fludiorum agitatio vitse asquaHs fuit ?

Age, ut ifta divina fludia omittamus, pofTum nominare ex

agro Sabino ruflicos Romanos, vicinos et famiHares meos, quibus

abfentibus, nunquam ferc uUa in agro majora opera iiunt, non

ferendis, non percipiendis, non condendis frud:ibus : quanquam in

iUis minus hoc mirum : nemo enim efl tam fenex, qui fe annum

non putet pofTe vivere : fed iidem elaborant in eis, quae fciunt

nihil omnino ad fe pertinere.



-loz D E S E N E C T U T E.

Serit arborcs^ qiice alterifeculo projint,

ut ait Statius nofter in Synephebis. Nec vero dubitet agricola,

quamvis fenex, quaerenti, cui ferat, refpondere ; Diis immorta-

libus, qui me non accipere modo haec a majoribus voluerunt, fed

etiam pofleris prodere.

VIII. MeUus Cascilius de fene alteri feculo profpiciente, quam

illud,

JEdepoJ, feneBuSj Ji nihil qiiidquam aliud vitii

Apportes tecuniy cwn advenis -, wium idfat eji,

^bd diu iiivendo, multa, quce non vult, videt

et multa fortalTe, quae vult : atque in ea quidem, quae non vult,

faepe etiam adolefcentia incurrit.

Illud vero idem Cscihus vitiofius,

lûm eqmdem infeneBa hoc deputo ?niferrimum,

Sentire ed cetate ejjefe odiofum alteri

Jucundum potius, quam odiofum. Ut enim adolefcentibus,

bona indole praeditis, fapientes fenes dele(flantur, leviorque fit

eorum fenedus, qui a juventute coluntur et diliguntur ; lic

adolefcentes fenum praeceptis gaudent, quibus ad virtutum ftudia

ducuntur : nec minus intelligo me vobis, quam vos mihi effe

jucundos. Sed videtis, ut fenedlus non modo languida atque

iners non fit, verum etiam fit operofa et femper agens ahquid,

et moliens j tale fcilicet, quale cujufque ftudium in fuperiore vita

fuit. Quid, quod etiam addifcunt ahquid ? ut Solonem verfibus

gloriantem videmus, qui fe, quotidie ahquid addifcentem, fenem

iieri dicit : ut ego feci, qui Graecas hteras fencx didici : quas

quidem fic avide arripui, quafi diuturnam litim explere cupiens,

ut ea ipfa mihi nota effent, quibus me nunc exemplis uti vide-

tis : quod cum feciffe Socratem in fidibus audirem, vellem equi-

dem et illud ; (difcebant enim iidibus antiqui) fed in Uteris certe

elaboravi.

IX. Nec nunc quidem vires defidero adolefcentis, (is enim erat

locus alter de vitiis fenedlutis) non plus, quam adolefcens tauri,

aut elephanti defiderabam. Quod eft, eo decet uti j et quidquid

-agas, agere pro viribus. Qua^ enim vox potefl effe contemptior.



DESENECTUTE. 30^

quam Milonls Crotoniatae ? qui, cum jam fenex eflet, athle-

tafque fe in curriculo exercentes videret , adfpexifle lacertos

fuos dicitur, illacrymanfque dixifle, At hi quidefn jam mortui

funt, Non vero tam ifti, quam tu ipfe , nugator : neque

enim ex te unquam es nobilitatus, fed ex lateribus et lacertis

tuis. Nihil Sex. iElius tale, nihil multis annis ante T. Corun-

canius, nihil modo P. CralTus ; a quibus jura civibus prasfcri-

bebantur : quorum ufque ad extremum fpiritum eft proved:a

prudentia.

Orator, metuo, ne languefcat fened;ute : eft enim munus

ejus non ingenii folum, fed laterum etiam, et virium. Omnino

canorum illud in voce fplendefcit etiam nefcio quo pado in

fenedlute ; quod equidem adhuc non amifi ; et videtis annos :

fed tamen eft decorus fermo fenis, quietus et remiifus -, facitque

perfaepe ipfa fibi audientiam diferti fenis compta et mitis oratio.

Quod fi ipfe exequi nequeas, pofTis tamen Scipioni praecipere, et

Laeho. Quid enim eft jucundius fenedlute,. ilipata Hudiis juven-

tutis ?

An ne eas quidem, vires fenecftuti relinquemus, ut adolefcen-

tulos doceat, inftituat, ad omne officii munus inftruat ? quo

quidem opere quid poteft efle praeclarius ? Mihi vero Cn. et

P. Scipiones, et avi tui duo, L. iEmihus, et P. Africanus, co-

mitatu nobilium juvenum fortunati videbantur. Nec uUi bona-

rum artium magiftri non beati putandi, quamvis confenuerint

vires, atque defecerint : etfi ifta ipfa defedlio virium, adolefcen-

tiac vitiis efficitur faepius, quam fene<5tutis ; Libidinofa etenim,

et intemperans adolefcentia effoetum corpus tradit fened:uti.

Cyrus quidem apud Xenophontem eo fermone, quem mo-

riens habuit, cum admodum fenex effet, negat fe unquam fen-

fiffe, fene6tutem fuam imbecilliorem fad:am, quam adolefcentia

fuiifet. Ego L. Metellum memini puer, (qui, cum quadriennio

poft alterum confulatum Pontifex maximus fa(ftus elfet, viginti

et duos annos ei facerdotio praefuit) ita bonis effe viribus extre-

mo tempore aetatis , ut adolefcentiam non. requireret. Nihil



i'

304 DESENECTUTE,neceffe eft mihl de me Ipfo dicere

; quanquam efl id quidem

fenile, aetatique noftra conceditur.

X. Videtifne, ut apud Homerum faspiflime Neftor de vlrtuti-

bus fuis prasdicet ? tertiam enim jam aetatem hominum vivebat;

nec erat ei verendum, ne, vera de fe prasdicans, nimis videretur

aut infolens, aut loquax. Etenim, ut ait Homerus, ex ejus lingua

melle dulcior fluebat oratio ; quam ad fuavitatem nullis egebat

corporis viribus : et tamen dux ille Graeciae nufquam optat, ut

Ajacis fmiiles habeat decem, at ut Neftoris; quod li acciderit,

non dubitat, quin brevi Troja fit peritura.

Sed redeo ad me. Quartum annum ago et o(ftogefimum :

equidem polTe vellem idem gloriari, quod Cyrus : fed tamen

hoc queo dicere, non me quidem iis efTe viribus, quibus aut

miles bello Punlco, aut Quaeflor eodem bello, aut Conful in

Hifpania fuerim, aut quadriennio pof!:, cum tribunus miUtaris

depugnavi apud Thermopylas, M'. Acilio Glabrione Confule :

fed tamen (ut vos videtis) non plane me enervavit, nec afflixit,

fenedtus : non curia vires meas defiderat, non Roflra, non amici,

non clientes, non hofpites : nec enim unquam fum affenfus veteri

illi laudatoque proverbio, quod monet, mature fieri fenem, li diu

veUs effe fenex. Ego vero me minus diu fenem effe mallem,

quameffe fenem ante, quam eflem. Itaque nemo adhuc conve-

nire me voluit, cui fuerim occupatus.

At minus habeo virium, quam veflrum utefvis. Nec vos qul-

dem T. Pontii centurionis vires habetis : num idcirco efl ille

pra^ftantior ? Moderatio modo virium adfit, et tantum, quantum

potefl, quifque nitatur -, nae ille non magno defiderio tenebitur

virium. Olympiae per fladium IngrefTus effe Milo dicitur, cum

humeris fuftineret bovem vivum. Utrum igitur has corporis,

an Pythagoras tlbi malis vires ingenii dari ? Denlque iflo bono

utare, dum adfit ;

cum abfit, ne requiras. Nifi forte adolefcen-

tes pueritiam, paulum aetate progrefU adolefcentiam, debeant

requirere. Curfus efl certus aetatis, et una via naturae, eaque

fimplex ; fuaque cuique parti £Etatis tempeflivitas eft data ; ut



D E S E N E C T U T E. 305

ct infirmltas puerorum, et ferocitas juvenum, et gravitas jam

conftantis aetatis, et fenedtutis maturitas naturale quiddam ha-

beat, quod fuo tempore percipi debeat.

Arbitror te audire, Scipio, hofpes tuus avitus Mafmifia quce

faciat hodie, nonaginta annos natus : cum ingreflus iter pedibus

fit, in equum omnino non adfcendere -, cum equo, ex equo non

defcendere -, nullo imbre, nullo frigore adduci, ut capite operto

fit ; fummam in eo elle corporis ficcitatem -, itaque exequi om-

nia regis officia et munera. Potefl igitur exercitatio, et tempe-

rantia etiam fenecftuti confervare ahquid priftini roboris.

XI. Non funt in fenedtute vires ? Ne poftulantur quidem vires

a fene<ftute : ergo et legibus et inftitutis vacat aetas noftra mune-

ribus iis, quas non poffunt line viribus fuftineri. Itaque non

modo, quod non polfumus, fed ne quantum polTumus quidem,

cogimur,

At ita multi funt imbecilli fenes, ut nullum officii, aut om-

nino vitas munus exequi poffint. At id quidem non proprium

fene<5lutis eft vitium, fed commune valetudinis. Quam fuit im-

becillus P. Africani iilius is, qui te adoptavit ? quam tenui, a«t

nulla potius valetudine? quod ni ita fuiffet, alterum ille extitiffet

lumen civitatis : ad paternam enim magnitudinem animi do(5trina

uberior accefferat. Quid mirum igitur in fenibus, fi infirmi

funt aliquando, cum ne id quidem adolefcentes effugere poffint ?

Refiftendum, Lseli et Scipio, fcned:uti eft, ejufque vitia diligen-

tia compenfanda funt. Pugnandum, tanquam contra morbum,

iic contra fenedtutem.

Habenda ratio valetudinis : utendum exercitationibus modi-

cis : tantum cibi et potionis adhibendum, ut reficiantur vires,

non opprimantur. Nec vero corpori foli fubveniendum efl, fed

menti atque animo multo magis : nam haec quoque, nifl tan-

quam lumini oleum inftilles, extinguuntur fenedtute. Et cor-

pora quidem defatlgatione et exercitatione ingravefcunt ; animi

auteni exercitando levantur. Narn, quos ait Caecilius comkos

Jiultos fenes , hos fignificat credulos, obliviofos, diffolutos :

quas vitla funt non fenedtutls, fed inertls, ignavae, fomniculofas

ToM. IIL Q^q



3o6 DESENECTUTE.fenedutis : ut petukntia, ut libido, magis efl adolefcentiun;^»

quam fenum -, nec tamen omnium adolefcentiujn, fed non pro-

borum ; fic ifta fenilis ftultitia (quae deliratio appellari folet) fe-

num levium eft, non omnium»

Quatuor robuflos filios, quinque filias, tantam domum, tan-

tas clientelas Appius regebat et fenex, et caecus ; intentum enim

animum, tanquam arcum, habebat, nec languefcens fuccumbebat

fened:uti : tenebat non modo audloritatem, fed etiam imperium

in fuos : metuebant fervi,. verebantur liberi,. carum omnes habe^

bant : vigebat in illa domo patrius mos et difciplina.

Ita enim fenecftus honefla efl:, li fe ipfa defendit, fi jus fuum

retinet, fi nemini emancipata efl,. fi ufque ad extremum fpiri-

tum dominatur in fuos, Ut enim adolefcentem, in quo fenile

aHquid, fic fenem, in quo efl adolefcentis aliquid, probo : quod

qui fequitur, corpore fenex effe poterit, animo nunquam erit.

Septimus mihi Originum Hber efl: in manibus : omnia antiqui-

tatis monumenta coUigo : caufarum illuflrium ,quafcumque

defendi, nunc quam maxime conficio orationes : jus augurum,

pontificum, civile tradto : multum etiam Graecis literis utor :

Pythagoreorumque more, exercendse memorias gratia, quid quo-

que die dixerim, audierim, egerim, commemoro vefperi. Hae

funt exercitationes ingenii, haec curricula mentis : in his defu-

dans atque elaborans corporis vires non magnopere defidero.

Adfum amicis : venio in fenatum frequens, uUroque affero res

multum et diu cogitatas ; eafque tueor animi, non corporis,

viribus : quae fi exequi nequirem, tamen me led:ulus oblecfliaret

meus ea ipfa cogitantem, quae jam agere non poffem -, fed, ut

pofTim, facit adta vita. Semper enim in his fludiis laboribufque

viventi non intelligitur, quando obrepat fened:us. Ita fenfim

line fenfu aetas fenefcit 3 nec fubito frangitur, fed diuturnitate

extmguitur.

XII. Sequitur tertia vituperatio fened:utis, quod eam carere

dicunt voluptatibus. O praeclarum munus aetatis, fi quidem id

aufert nobis, quod efl in adolefcentia vitiofifTimum !

Accipite enim , optimi adolefcentes , veterem orationem



DESENECTUTE. 307

Archytae Tarentini, magni in primis, et praeclari viri ; quae mihi

tradita eft , cum eflem adolefcens Tarenti cum Q^ Maximo.

Nullam capitaliorem peflem, quam corporis voluptatem, ho-

minibus dicebat a natura datam ; cujus voluptatis avidae libidi-

nes temere et efFrasnate ad potiundum incitarentur. Hinc patriic

proditiones, hinc rerumpublicarum everfiones, hinc cum hof-

tibus clandeflina colloquia nafci : nuUum denique fcelus, nul-

lum malum facinus effe, ad quod fufcipiendum non libido vo-

luptatis impelleret : flupra vero, et adulteria, et omne tale fla-

gitium, nullis ahis illecebris excitari, nifi voluptatis : cumque

homini five natura, five quis Deus, nihil mente praeflabiUus de-

diffet ; huic divino muneri ac dono nihii efle tam inimicum,

quam voluptatem. Nec enim libidine dominante temperantiae

locum effe : neque omnino in voluptatis regno virtutem pofTe

confiflere : quod quo magis intelligi pofTet, fingere animo ali-

quemjubebat, tanta incitatum voluptate corporis, quanta per-

cipi pofTet maxima : nemini cenfebat fore dubium, quin tamdiu,

dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione, nihit co-

gitatione confequi pofTet. Quocirca nihil effe tam deteflabile,

tamque peftiferum, quam voluptatem ; fi quidem ea, cum ma-

jor effet atque longior, omne animi lumen extingueret. Haec

cumC. Pontio Samnite, patre ejus, a quo, Caudino praelio,

Sp. Poftumius et T. Veturius Confules fuperati funt, locutum

Archytam, Nearchus Tarentinus, hofpes nofler, qui in amici-

tia populi Romani permanferat, fe a majoribus natu accepiffe

dicebat, cum quidem ei fermoni interfuiffet Plato Athenienfis

quem Tarentum venifie, L. Camillo, Appio Claudio Confuli-

bus, reperio.

Quorfum hoec ? ut intelligatis, fi voluptatem afpernari ratione

et fapientia non poffemus, magnam habendam fenedluti gra-

tiam, quae efiiceret, ut id non Hberet, quod non oporteret.

Impedit enim confilium voliiptas, rationi inimica ; ac mentis

(ut ita dicam) prteftringit oculos, necJiabet ullum cum virtute

commercium. Invitus quidem feci, ut fortiflimi viri T. Flami-

nini fratrem L. Flamininum e fenatu ejicerem, feptem annis

Q^q2



3o8 D E S E N E C T U T E.

poftquam Conful fulflet : fed notandam putavi llbldinem. Ille

enim, cum effet Conful in Gallia, exoratus in convivio a fcorto

eft, ut fecuri feriret aliquem eorum, qui in vinculis effent dam-

nati rei capitalis. Hic, Tito fratre fuo Cenfore, (qui proximusante me fuerat) elapfus efl : mihi vero et Fkcco neutiquam.

probari potuit tam flagitiofa et tam perdita libido, quse cum pro-

bro privato conjungeret imperii dedecus.

XIII. Saepe audivi a majoribus natu, qui fe porro pueros a fe-

nibus audifle dicebant, mirari folitum C. Fabricium, quod, cum

apud regem Pyrrhum legatus eflet, audiflet a Theflalo Cinea^

effe quendam Athenis, qui fe fapientem profiteretur ; eumque

dicere, omnia, qua^ faceremus, ad voluptatem effe referenda :

quod ex eo audientes M'. Curium et T. Coruncanium optare

foHtos, ut id Samnitibus, ipfique Pyrrho perfuaderetur ; quo

fîcilius vinci pofTent, cum fe voluptatibus dediffent. Vixerat M'.

Curius cum P. Decio, qui, quinquennio ante eum Confulem, fe

pro republica quarto confulatu devoverat. Norat eundem Fa-

bricius , norat Coruncanius ; qui cum ex fua vita , tum ex

ejus, quem dico, P. Decii fadto, judicabant effe profedto ali-

quid natura pulchrum atque prseclarum, quod fua fponte pete-

retur, quodque, fpreta et contempta vohiptate, optimus quifque

fequeretur.

Quorfum igitur tam muha de voluptate ? quia non modo

vituperatio nulla, fed etiam fumma laus, fened:utis efV, quod

ca voluptates nuUas magnopere defiderat. Caret epuHs, extruc-

tifque menfis, et frequentibus pocuKs ? caret ergo etiam vino-

lentia, et cruditate, et infomniis. Sed fi aHquid dandum eft

voluptati, quoniam ejus blanditiis non facile obfiflimus, (divine

enim Plato efcam malorum voluptatem appellat, quod ea videHcet

homines capiantur, ut hamo pifces) quanquam immoderatis

cpuHs careat fenedtus, modicis tamen conviviis deled:ari poteft.

C. DuiHium, M. fiHum, qui Pcenos clafTe primus devicerat, re-

deuntem a coena fenem faepe videbam puer ; deledtabatur crebro

funaH et tibicine, quae fibi, nuHo exemplo, privatus fumpferat :

tantum Hcentiae dabat gloria.



DESENECTUTE. 309

Sed quld ego alios ? ad meipfum jam revertar. Primum habui

femper fodales : Sodalitates autem me Quaellore conflitutae funt,

facris Idasis Magnae Matris acceptis. Epulabar igitur cum foda-

libus omnino modice -, fed erat quidam fervor aetatis, qua pro-

grediente, omnia fient in dies mitiora : neque enim ipforumconviviorum deledlationem voluptatibus corporis magis, quam

coetu amicorum et fermonibus, metiebar. Bene enim majores

noftri accubationem epularem amicorum, quia vit^ conjundHo-

nem haberet, convivium nominarunt ; meHus, quam Graeci, qui

hoc idem tum compotationem, tum concoenationem vocant : ut,

quod in eo genere minimum eft, id maxime probare videantur.

XIV. Ego vero propter fermonis deled:ationem tempeftivis

quoque conviviis deledlor, nec cum aequalibus folum, (qui pauci

admodum reflant) fed cum veflra etiam aetate, atque vobifcum 5

habeoque feneftuti magnam gratiam, quae mihi fermonis avi-

ditatem auxit, potionis et cibi fuflulit. Quod fi quem etiam ifla

deledtant, (ne omnino bellum indixiffe videar voluptati, cujus

efl etiam fortaffe quidam naturalis modus) non intelligo, ne in

iflis quidem voluptatibus ipfis carere fenfu fenecftutem. Me vero

et magifleria deledlant a majoribus inftituta ; et is fermo, qui,

more majorum, a fummo adhibetur in poculis j et pocula, ficut

in fympofio Xenophontis, minuta atque rorantia ; et refrigeratio

aeflate, et vicifRm aut fol, aut ignis hibernus : quae quidem in

Sabinis etiam perfequi foleo, conviviumque vicinorum quotidie

compleo ; quod ad multam nodlem, quam maxime pofiumus,

vario fermone producimus.

At non efl voluptatum tanta quafi titillatio in fenlbus. Credo

fed ne defideratio quidem : nihil autem moleflum, quod non

defideres. Bene Sophocles, cum ex eo quidamjam affecto aetate

quaereret, utereturne rebus venereis, Dii meUora, inquit ; Hben-

ter vero iftinc, tanquam a domino agrefti ac furiofo, profugi :

cupidis enim rerum taHum, odiofum et moleftum efl fortaffe

carere^ fatiatis vero, et expletis, jucundius efl carere, quam frui:

quanquam non caret is, qui non defiderat. Ergo hoc non defide-

rare, dico effe jucundius, quam frui.



cio DE SENECTUTE.Quod fi iftis ipfis voluptatibus bona aetas fruitur libentius

-primum parvulis fruitur rebus, ut diximus ; deinde iis, quibus

fenedlus, fi non abunde potitur, non omnino caret. Ut Turpione

Ambivio magis deledtatur, qui in prima cavea fpedlat, deledtatur

tamen etiam qui in ultima ; fic adolefcentia, voluptates prope

intuens, magis fortaffe laetatur ; fed dele(ftatur etiam fenedus,

procul eas fpedlans, tantum, quantum fat efl.

At illa quanti funt, animum tanquam emeritis flipendiis li-

bidinis , ambitionis , contentionis , inimicitiarum , cupiditatum

omnium, fecum efTe, fecumque ( ut dicitur ) vivere ? Si vero

habet aliquod tanquam pabulum fludii atque do<5lrinaB, nihil efl

otiofa fenedtute jucundius. Mori videbamus in fludio dimetiendi

pene caeli a,tque terrae C. Gallum, familiarem patris tui, Scipio.

Quoties illum lux nod:u aUquid defcribere ingrefTum, quoties

nox opprefTit, cum mane ccepifTet ? quam dele<flabat eum defec-

tiones folis et luns multo nobis ante praedicere ?

Quid in levioribus fludiis, fed tamen acutis ? quam gaude-

bat bello fuo Punico Naevius ! quam Truculento Plautus ! quam

Pfeudolo ! Vidi etiam fenem Livium ; qui, cum fex annos ante

quam ego natus fum, fabulam docuiffet, Centone Tuditanoque

Confulibus, ufque ad adolefcentiam meam procefTit aetate. Quid

de P. Licinii Craffi et pontificii, et civilis juris fludio loquar ?

aut de hujus P. Scipionis, qui his paucis diebus Pontifex maxi-

mus fadus efl ? Atqui eos omnes, quos commemoravi, his flu-

diis flagrantes fenes vidimus. M. vero Cethegum, quem rede

Suadce mediillam dixit Ennius, quanto fludio exerceri in dicendo

yidebamus, etiam fenem ? Qu£e funt igitur epularum, aut ludo-

fum, aut fcortorum voluptates cum his voluptatibus comparan-

dse ? Atque hsc quidem ftudia dodrinac; qua^ quidem pruden-

tibus et bene inftitutis pariter cum astate crefcunt : ut honeflum

illud Solonis fit, quod ait verficuloquodam,

ut ante dixi, fenef-

cere fe multa in dies addifcentem : qua voluptate animi nuUa

certe poteft efle major.

XV. Venio nunc ad voluptates agricolarum, quibus ego in-

credibiliter delectorjqu2e nec ulla impediuntur fenedute, et mihi



DE SENECTUTE. 311

ad fiipientls vitam' proxime videntur accedere. Habent enirn

rationem cum terra, quas nunquam recufat imperium, nec un-

quam fme ufura reddit, quod accepit 1 fed alias minore, ple-

rumque majore cum fcenore. Quanquam me quidem non frudtus

modo, led etiam ipfius terrae vis ac natura deledat3 quas, cum

gremio mollito ac fubadto femen fparfum excepit, primum, id

Gccascatum cohibet ; (ex quo occatio, quse hoc efficit, nominata

efl) deinde, tepefadtum vapore et compreffu fuo diffindit, et

eUcit herbefcentem ex eo viriditatem : quas, nixa fibris ftirpium,

fenfim adolefcit, culmoque eredla geniculato, vaginis jam quali

pubefcens includitur ; e quibus cum emerferit, fundit frugem

fpici, ordine flrudtam, et contra avium minorum morfus muni^

tur vallo ariflarum*

Quid ego vitium fatus, ortus, incrementa commemorem ?

Satiari deledtatione non pofTum, ut meae fenedtutis requietem

oblecftamentumque nofcatis. Omitto enim vim ipfam omnium,

quas generantur e terra : quag ex fici tantulo grano^ aut ex acino

vinaceo, aut ex caeterarum frugum ac flirpium minutiffimis fe-

minibus tantos truncos ramofque procreat. Malleoli, plantiis,

farmenta, viviradices,. propagines, nonne ea efficiunt, ut quem-

vis cum admiratione deleftent ? Vitis quidem, quae natura cadu-

ca efl, et, nifi fulta fit, ad terram fertur j eadem, ut fe erigat,

clavieulis fuis, quafi manibus, quidquid eft nadta, compled:i-

tur ;quam, ferpentem multiplici lapfu et erratico, ferro ampu-

tans coercet ars agricolarum, ne filvefcat farmentis, et in omnes

partes nimia fundatur. Itaque ineunte vere, in iis, quae reH(£ta

funt, exiftit tanquam ad articulos farmentorum ea, qu'£ gemma

dicitur, a qua oriens uva feiê oflendit : quse et fucco terrae, et

calore folis augefcens primo eft peracerba guftatu, deinde matU"

rata dulcefcit ; veftitaque pampinis, nec modico tepore caret, et

nimios folis defendit ardores : qua quid poteft effe tum frudu

laetius, tum adfpedtu pulchrius ? cujus quidem non utihtas me

folum, ut ante dixi, fed etiam cuhura, et ipfa natura deled:at ;

adminiculorum ordines, capitum jugatio, religatio, et propagatio




vitium ; farmentorumque ea , quam dixl, aliorum amputatio,

aliorum immiffio.

Quid ego irrigationes ? quid foffiones agri, repaftinationefquc

proferam, quibus fit multo terra foucundior ? Quid de utilitate

loquar llercorandi ? Dixi in eo libro, quem de rebus rufticis

fcripfi j de qua do6lus Hefiodus ne verbum quldem fecit, cum

de cultura agri fcriberet. At Homerus, qui multis, ut mihi vi-

detur, ante feculis fuit, Laertem lenientem defiderium, quod

capiebat e iilio, colentem agrum, et eum ftercorantem facit.

Nec vero fegetibus folum, et pratis, et vineis, et arbuftis res

ruftica: laetas funt, fed etiam hortis et pomariis ; tum pecudum

paftu, apium examinibus, florum omnium varietate. Nec conii-

tiones modo deledtant, fed etiam inlitiones j quibus nihil invenit

agricultura folertius.

XVI. PofTum perfequi multa oble6lamenta rerum rufllcarum;

fed ea ipfa, quae dixi, fuiffe fentio longiora. Ignofcetis autem :

nam et fludio rerum rufticarum prove(ftus fum, et fene<flus efl

natura loquacior ; ne ab omnibus eam vitiis videar vindicare.

Ergo in hac vita M'. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de

Pyrrho triumphaffet, confumpfit extremum tempus astatis : cu-

jus quidem villam ego contemplans (abefl; enim non longe a me)

admirari fatis non poffum vel hominis ipfius continentiam, vel

temporum difcipHnam. Curio, ad focum fedenti, magnum auri

pondus Samnites cum attuHfTent, repudiati ab eo funt. Nonenim,

aurum habere, praeclarum fibi videri dixit ; fed iis, qui haberent

aurum, imperare. Poteratne tantus animus non jucundam efH-

.cere fene(5tutem ?

Sed venio ad agrlcolas , ne a meipfo recedam. In agris

erant tum fenatores, et iidem fenes : fiquidem aranti L. Quin-

tio Cincinnato nuntiatum efl, eum Didlatorem effe fadum; cujus

Didatoris juffu magifler equitum, C. ServiHus Ahala, Sp. Mx-lium regnum appetentem, occupatum interemit. A villa in fena-

tum arceflebantur et Curius, et caeteri fenes, ex quo, qui eos

arceflebantj viatores nominati funt, Num igitur eorum fenecûs



DESENECTUTE. 313

niirerabllls fuit, qui fe agri cultione obledabant ? Mea quideni

fententia, haud fcio, an ulla vita beatior efle poflit ; neque fo-

lum officio, quod hominum generi univerfo cultura agrorum ell

falutaris, fed et deledlatione, quam dixi, et faturitate copiaque

omnium rerum, quas ad vidlum hominum, ad cultum etiam

Deorum, pertinent ; ut, quoniam haec quidam defiderant, in gra-

tiam jam cum voluptate redeamus. Semper enim boni affiduiquc

domini referta cella vinaria, olearia, etiam penaria eft, villaquc

tota locuples eft : abundat porco, hêdo, agno, galhna, ladle,

cafeo, melie, Jam hortum ipfi agricolae fuccidiam alteram, ap-

pellant : tum conditiora facit ha^c, fupervacanei etiam operis,

aucupium atque venatio.

Quidde

pratorumviriditate,

aut arborum ordinibus,

autvinearum, oUvetorumve fpecie dicam ? Brevi praecidam. Agro

bene culto nil poteft effe, nec ufu uberius, nec fpecie orna-

tius : ad qucm fruendum non modo non retardat, verum etiam

invitat atque alledlat, fened:us. Ubi enim poteft illa aetas, aut ca-

lefcere vel apricatione meHus, vel igni ; aut viciffim umbris,

aquifve refrigerari falubrius ? Sibi igitur habeant arma, libi equos,

fibi haftas, fibi clavam, fibi pilam, fibi natationes et curfus :

nobis fenibus ex luiionibus muhis talos reHnquant, et teiTeras :

idipfum tamen, ut lubebit , quoniam fme his beata tffe feneduspoteft.

XVn. Multas ad res, perutiles Xenophontis Ubri funt. Quos

legite, quaefo, ftudiofe, ut facitis. Quam copiofe ab eo agricultura

laudatur in eo hbro, qui efl de tuenda re famihari, qui CEco-

nomicus infcribitur ? Atque ut intelHgatis, nihil ei tam regale

videri, quam ftudium agri colendi, Socrates in eo hbro loqui-

tur cum Critobulo, Cyrum minorem, regem Perfarum, prae-

ftantem ingenio atque imperii gloria, ( cum Lyfander Lacedae-

monius, vir fummê virtutis, veniffiet ad eum Sardis, eique dona

a fociis attuUffet) et ca^teris in rebus comem erga Lyfandrum,

a-tque humanum fuilTe, et ei quendam confeptum agrum, diU-

genter confitum, oflendilTe. Cum autem admiraretur Lyfander

T o M. in. R r



314 DESENECTUTE.et procerltates arborum , et dired:os m quincuncem ordines,

et humum fubadlam atque puram, et fuavitatem odorum, qui

afflarentur e floribus ; tum eum dixifle, mirari fe non modo di-

ligentiam, fed etiam folertiam ejus, a quo eifent illa dimenfa

atque defcripta ; et ei Cyrum refpondilTe, Atqui ego omnia ifla

fum dimenfus ; mei funt ordlnes, mea defcriptlo ; multae etlam

iftarum arborum mea manu funt fatae. Tum Lyfandrum intuen-

tem ejus purpuram, et nitorem corporis, ornatumque Perficum

multo auro, multifque gemmis, dixifle -, Refte vero te, Cyre,

beatum ferunt, quoniam virtuti tuie fortuna conjundla eft.

Hac igitur fortuna frui licet fenibus ; nec aetas impedit, quo

minus et caeterarum rerum, et in primis agri colendi fludia te-

neamus ufque ad ultimum tempus fenedlutis. M. quidem Vale-

rium Corvum accepimus ad centefimum annum perduxlffe, cum

efTet adla jam astate in agris, eofque coleret ; cujus inter primum

et fextum confulatum fex et quadraginta anni interfuerunt. Ita-

que quantum fpatium aetatls majores noftri ad fenedlutls initlum

effe voluerunt, tantus illi curfus honorum fuit. Atque ejus

extrema astas hoc beatior, quam media, quod audoritatis plus

habebat, laboris vero minus. Apex autem fenedutis eft audori-

tas.

Quanta fult in L. Caecilio Metello ? quanta in Atilio Cala-

tino ? in quem illud elogium unicum; plurim^ consenti-

UNT GENTES, POPULI PRIMARIUM FUISSE VIRUM. NotUm

eft totum carmen, incifum in fepulcro. Jure igitur gravis, cujus

de laudibus omnium effet fama confentiens. Quem virum P.

CrafTum, nuper Pontificem maximum ? quem poflea M. Lepi-

dum eodem facerdotio praeditum vidlmus ? Quid de Paulo, aut

Afrlcano loquar ? aut, ut jam ante, de Maximo ? quorum non

in fententia folum, fed etiam in nutu, refidebat audoritas. Habet

fenedlus, honorata praefertim, tantam au(ftoritatem, ut ea pluris

fit, quam omnes adolefcentiae voluptates.

XVIIL Sed in omni oratione mementote, eam me laudare fe-

Jiedtutem, quae fundamentis adolefcentias conftituta fit ; ex quo id

efficitur, quod ego, magno quondam cum affenfu omnium, dixi ^



DESENECTUTE. 315

Miferam effe fenedtutem, quae fe oratione defenderet. Non cani,

non rugae repente audtoritatem arripere pollunt ; fed honefle ad:a

fuperior astas fru(flus capit audloritatis extremos.

Hasc enim ipfa funt honorabilia, quae videntur levia atquc

communia , falutari , appeti , decedi , affurgi , deduci , reduci

confuli ; quae et apud nos, et in aliis civitatibus, ut quaeque

optime morata, ita dihgentiffime obfervantur. Lyfandrum La-

cedasmonium, cujus modo mentionem feci, dicere aiunt fo-

litum, Lacedaemone effe honefliflimum domicihum fenedtutis :

nufquam enim tantum tribuitur aetati, nufquam efl fenedlus ho-

noratior. Quin etiam memoriae proditum efl, cum Athenis,

ludis, quidam in theatrum grandis natu venifTet, in magno con-

feffu locum ei a fuis civibus nufquam datum : cum autem ad

Lacedasmonios accefHffet, qui, legati cum effent, in loco certo

confederant, confurrexiffe omnes, et fenem illum feffum rece-

pifTe. Quibus cum a cundlo confefTu plaufus effet multiplex da-

tus, dixiffe ex iis quendam, Athenienfes fcire, quae red:a effent,

fed facere nolle. Multa in noflro collegio pr^clara -, fed hoc,

de quo agimus, in primis, quod, ut quifque aetate antecelHt,

ita fententis principatum tenet : neque folum honore antece-

dentibus, fed iis etiam, qui cum imperio funt, majores natu

augures anteponuntur.Quse

funt igitur voluptates corporis

cumaudtoritatis praemiis comparandae ? quibus qui fplendide ufi funt,

ii mihi videntur fabulam aetatis peregiffe, nec, tanquam inexer-

citati hiftriones, in extremo adtu corruiffe.

At funt morofi, et anxii, et iracundi, et difficiles fenes ; fi

quaerimus, etiam avari : fed ha^c morum vitia funt, non fenec-

tutis. Ac morofitas tamen, et ea vitia, quae dixi, habent aliquid

excufationis, non illius quidem juftae, fed quae probari poffie

videatur. Contemni fe putant, defpici, illudi : praeterea in fragili

corpore odiofa omnis ofFenfio eft : quae tamen omnia dulciora

fiunt et moribus bonis, et artibus ; idque tum in vita, tum in

fcena intelUgi potefl ex iis fratribus, qui in Adelphis funt.

Quanta in altero duritas, in altero comitas ! Sic fe res habet. Ut

enim non omne vinum, fic non omnis aetas, veftutate coacefcit.

R r 2



3i6 D E S E N E C T U T E,

Severitatem in fenedlute probo, fed eam (ficut alia) modicam;

acerbitatem nuUo modo. Avaritia vero fenilis quid fibi velit, noa

intelligo. Poteft enim quidquam effe abfurdius, quam, quo mi-

nus vix reflat, eo plus viatici quaerere.?

XIX. Quarta reilat caufa, quse maxime angere, atque follici-

tam habere noftram aetatem videtur , appropinquatio mortis f

quas certe a fenedtute non poteft longe abefie. O miferum fenem,

qui mortem contemnendam efle in tam longa sc^tate non vide-

rit ! quas aut plane negligenda eft, fi omnino extinguit animum ;.

aut etiam optanda, fi aliquo eum deducit, ubi fit futurus a^ter-

nus. Atqui tertium certe nihil inveniri potcft. Quid igitur ti-

meam, fi aut non mifer poft mortem,. aut beatus etiam futurus.

fum ?

Quanquam quis eft tam flultus, quamvls fit adolefcens, cul

lit exploratum, fe ad vefperum effe vidturum ? Quin etiam aetas

illa multo plures, quam nof^ra, mortis cafus habet. Facilius in

morbos incidunt adolefcentes ; gravius segrotant j trifdus curan-

tur : itaque pauci veniunt ad fenediutem : quod ni ita accideret,

melius et prudentius viveretur. Mens enim, et ratio, et confi-

lium, in fenibus eft ; qui fi nulli fuiffent, nuIIcE omnino civita-

tes fuiflent. Sed redeo ad mortem impendentem. Quod illud efl

crimen fenedlutis, cum illud videatis cum adolefcentia effe com-

mune ? Senfi ego tum in optimo filio meo, tum in expedtatis ad

ampliflimam dignitatem fratribus tuis, Scipio, omni setati mor-

tem effe communem.

At fperat adolefcens, diu fe vidurum;quod fperare idcm

fenex non potefl. Infipienter fperat : quid enim flultius, quam

incerta pro certis habere, falfa pro veris ? Senex ne quod fpe-

ret quidem habet. At efl eo meliore conditione, quam ado-

lefcens ; cum id , quod ille fperat , hic jam confecutus efl.

Ille vult diu vivere ; hic diu vixit. Quanquam, 6 Dii boni

quid eft in hominis vita diu ! Da enim fupremum tempus : ex-

peftemus Tarteffiorum regis astatem : fuit enim (ut fcriptum vi-

deo ) Arganthonius quidam Gadibus , qui od:oginta regnavit

annos, centum et viginti vixit. Sed mihi ne diuturnum quidem



DE SENECTUTE. 317

quldquam vldetur, in quo eft aliquid extremum : cum enim id

advenit, tunc illud, quod praeteriit, effluxit : tantum remanet,

quod virtute et redte fadtis confecutus lis. Horae quidem cedunt,

et dies, et menfes, et anni ; nec pra^teritum tempus unquam

revertitur ; nec, quid fequatur, fciri poteft. Quod cuique tem-

poris ad vivendum datur, eo debet effe contentus : neque enim

hiflrioni, ut placeat, peragenda eft fabula, modo, in quocun-

que fuerit ad:u, probetur ; neque fapienti ufque ad Plaudhe vi=-

vendum.

Breve enim tempus aetatis, fatis eft longum ad bene honefle-

que vivendum : fm procefleris longius , non magis dolendum

eft, quam agricolae dolent, praeterita verni temporis fuavitate,

aeftatem autumnumque veniffe. Ver enim tanquam- adolefcen-

tiam fignificat , oftenditque fruftus futuros : reliqua tempora

demetendis frucftibus, et percipiendis accommodata funt. Fruc-

tus autem fenedtutis eft, ut fsepe dixi, ante partorum bonorum'

memoria et copia. Omnia vero, quas fecundum naturam fiunt,

funt habenda in bonis. Quid eit autem tam fecundum naturam,

quam fenibus emori ? quod idem contingit adolefcentibus, ad-

verfante et repugnante natura. Itaque adolefcentes mori fic mihi'

videntur, ut cum aquae multitudine vis flammae opprimitur 5

fenes autem, ilcut fua fponte, nulla adhibita vi, confumptus

ignis extinguitur. Et quafi poma, ex arboribus, fi cruda funt,

vi avelluntur j fi matura et coda, decidunt; fic vitam adolef-

centibus vis aufert, fenibus maturitas : qua& mihi quidem tam

jucunda eft, ut, quo propius ad mortem accedam, quafi terram

videre videar, aliquandoque in portum ex longa navigatione effe

venturus.

XX. Omnium aetatum certus eft terminus ; fene(ftutis autem

nullus certus eft terminus : redeque in ea vivitur, quoad munus

cfhcii exequi et tueri poffis, et tamen mortem contemnere. Ex

quo fit, ut animofior etiam fene^tus fit, quam adolefcentia, et

fortior. Hoc illud eft, quod Pififtrato tyranno a Solone refpon-

fum eft ; cum illi quaerenti, Qua tandem fpe fretus, fibi tam

audaciter obfifteret, refpondiffe dicitur, Senedute. Sed vivendi



3i8 DESENECTUTE.finis efl optimus, cum, integra mentc, caBterifque fenfibus, opus

ipfa fuum eadem, quse coagmentavit, natura diflblvit. Ut navem,

ut asdificium idem deflruit facillime, qui conftruxit -, fic homi-

nem eadem optime, quae conglutinavit, natura dilTolvit. Jam

omnis conglutinatio recens segre, inveterata facile, divellitur.

Ita fit, ut illud breve vitae reliquum nec avide appetendum feni-

bus, nec fme caufa deferendum fit -, vetatque Pythagoras injuflu

imperatoris, • id eft, Dei, de prasfidio et flatione vitas decedere.

Solonis quidem fapientis elogium eft, quo fe negat velle fuam

mortem dolore amicorum et lamentis vacare : vult, credo, fe efie

carum fuis. Sed haud fcio, an meHus Ennius,

Nemo me lacrymis decoret, nequefunera jletu

Faxit,Non cenfet lugendamefTemortem, quam immortaUtasconfequatur.

Jam fenfus moriendi aliquis effe poteft, ifque ad exiguum

tempus, praefertim feni : poft mortem quidem fenfus aut optan-

dus, aut nuUus eft. Sed hoc meditatum ab adolefcentia de-

bet effe, mortem ut negligamus ; fme qua meditatione, tran-

quillo effe animo nemo poteft : moriendum enim certe eft ; et

id incertum, an eo ipfo die. Mortem igitur omnibus horis

impendentem timens, qui poterit animo confiftere ? De qua

non ita longa difputatione opus efie videtur, cum recorder,

non folum L. Brutum, qui in Hberanda patria eft interfedlus

non duos Decios, qui ad voluntariam mortem curfum equorum

incitaverunt -, non M. AtiHum, qui ad fuppHcium eft profec-

tus, ut fidem hofti datam confervaret ; non duos Scipiones, qui

iter Pcenis vel corporibus fuis obftruere voluerunt -, non avum

tuum L. Paulum, qui morte luit coHegae in Cannenfi igno-

minia temeritatem ; non M. MarceHum, cujus interitum ne

crudeHfTimus quidem hoftis honore fepulturae carere paffus eft ;

fed legiones noftras (quod fcripfi in Originibus) in eum faepe

locum profedlas alacri animo et eredlo, unde fe nunquam redi-

turas arbitrarentur. Quod igitur adolefcentes, et ii quidem non

fokim indodl, fed etiam ruftici, contemnunt, id dodi fenes ex-

timefcent ?



DESENECTUTE. 319

Omnino (ut mihi quidem videtur) fludiorum omnium fa-

tietas, vitae facit fatietatem. Sunt pueritiae certa ftudia : numIgitur ea defiderant adolefcentes ? Sunt et ineuntis adolefcentise :

num ea jam conftans requirit setas, quae media dicitur ? Sunt

etiam hujus aetatis ; ne ea quidem quaeruntur a fenedlute. Sunt

extrema qusdam ftudia fenedtutis : ergo, ut fuperiorum setatum

iludia occidunt, fic occidunt etiam fenedtutis : quod cum evenit,

fatietas vits tempus maturum mortis affert.

XXI. Equidem non video, cur, quid ipfe fentiam de morte,

non audeam vobis dicere -, quod eo melius mihi cernere videor,

quo ab ea propius abfum. Ego veflros patres, P. Scipio, tu-

que, C. Laeli, viros clariflimos, mihique amiciflimos, vivere

arbitror -, et eam quidem vitam, quas eft fola vita nominanda.

Nam, dum fumus in his incluli compagibus corporis, munere

quodam neceffitatis, et gravi opere perfungimur. Eft enim ani-

mus caeleflis ex altiffimo domicilio depreffus, et quafi demer-

fus in terram, locum divinas naturae aeternitatique contrarium.

Sed credo, Deos immortales fparfilTe animos in corpora huma-

na, ut effent, qui terras tuerentur, quique, caeleflium ordinem

contemplantes, imitarentur eum vitae modo atque conflan-

tia : nec me folum ratio ac difputatio impulit, ut ita crede-

rem j fed nobilitas etiam fummorum philofophorum, et audo-

ritas.

Audiebam Pythagoram, Pythagoreofque, incolas pene nof-

tros, qui effent Italici philofophi quondam nominati, nunquam,

dubitalfe, quin ex univerfa mente divina delibatos animos ha-

beremus. Demonftrabantur mihi praeterea, quae Socrates fupre-

mo vitse die de immortalitate animorum difleruilTet, is, qui

eflet omnium fapientiffimus oraculo ApoIIinis judicatus. Quid

multa ? Sic mihi perfuafi, fic fentio, cum tanta celeritas ani~

morumfit, tanta

memoriaprateritorum, futurorumque

pru-dentia, tot artes, tantae fcientiae, tot inventa, non poffe eam

naturam, quae res eas contineat, eife mortalem. Cumque fem-

per agitetur animus , nec principium motus habeat,quia fe

ipfe moveat ; ne finem quidem habiturum effe motus ,quia



^20 DESENECTUTE.nunquam fe ipfe fit relidurus. Et, cum fimplex animi natura

cfTet, neque haberet in fe quidquam admiftum difpar fui, atque

diffimile, non pofle eum dividi : quod fi non poffit, non polTe

interire :

magnoque effe argumento, homines fcire pleraque ante

quam nati lint, quod jam pueri, cum artes difficiles difcant, ita

celeriter res innumerabiles arripiant, ut eas non tum primum

accipere videantur, fed reminifci et recordari. Haec Platonis

fere.

XXII. Apud Xenophontem autem moriens Cyrus major haec

dicit i*' Nolite arbitrari, 6 mihi cariffimi filii, me, cum a vobis

-** difceffero, nufquam, aut nullum, fore : nec enim, dum eram

^' vobifcum, animum meum videbatis j fed eum effe in hoc cor-

*'

pore, ex iis rebus, <juas gerebam, intelHgebatis :

eundem igi-

-** effe creditote, etiam fi nuUum videbitis.

** Nec vero clarorum virorum poft mortem honorcs perma-

**' nerent, fi nihil eorum ipforum animi efficerent, quo diutius

"** memoriam fui teneremus. Mihi quidem nunquam perfuaderi

*' potuit, animos, dum in corporibus effent mortaUbus, vivere

** cum exiffent ex iis, emori : nec vero tum animum cfTe infi-

** pientem, cum ex infipienti corpore evafiflet ; fed cum, omni

*^* admixtione corporis hberatus, purus et integer efle ccepiffet,

** tum effe fapientem. Atque etiam, cum hominis natura morte"^* diffolvitur, caeterarum rerum, perfpicuum efl, quo qusque

** difcedant ; abeunt enim illuc omnia, unde orta funt : animus

-** autem folus nec, cum adefl, nec, cum difcedit, apparet. Jam** vero videtis , nihil effe morti tam fimile

,quam fomnum.

^* Atqui dormientium animi maxime declarant divinitatem

** fuam : multa enim, cum remiffi et liberi funt, futura profpi-

** ciunt. Ex quo intelHgitur, quales futuri fmt, cum fe plane

" corporis vinculis relaxaverint. Quare, fi haec ita funt, fic me

** cohtote ut Deum : fm una efl interiturus animus cum corpo-

-** re, vos tamen Deos verentes, qui hanc omnem pulchritudi-

** nem tuentur et regunt, memoriam noflri pie inviolateque

** fervabitis. Cyrus quidem ha^c moriens. Nos, fi placet, noflra

videaxnus.



DE SENECTUTE. -2to'

XXIII. Nemo unquam mihi, Scipio, perfuadebit, aut patrein

tuum Paulum, aut duos avos, Paulum et Africanum, aut Afri-

cani patrem, aut patruum, aut multos praeftantes viros, quos

enumerare non eft necefle, tanta efTe conatos, quai ad poileritatis

memoriam pertinerent, nifi animo cernerent, pofleritatem ad fe

pertinere. An cenfes (ut de me ipfo aliquid, more fenum, glo-

rier) me tantos labores diurnos nodurnofque domi militiaeque

fufcepturum fuifie, fi iifdem finibus gloriam meam, quibus vi-

tam, effem terminaturus ? Nonne melius multo fuiffet, otiofam

setatem, et quietam, fine ullo labore aut contentione traducere ?

Sed nefcio quomodo animus, erigens fe, pofteritatem femper ita

profpiciebat, quafi, cum excefliffet e vita, tum denique vidturus

effet. Quod quidem ni ita fe haberet, ut animi immortales effent,

haud optimi cujufque animus maxime ad immortalem gloriam

niteretur.

Quid, quod fapientifHmus quifque aequiflimo animo moritur,

flultiflimus iniquiflimo ? Nonne vobis videtur animus is, qui

plus cernat et longius, videre, fe ad mehora proficifci ; ille au-

tem, cujus obtufior fit acies, non videre ? Equidem efFeror fludio

patres veflros, quos colui et dilexi, videndi -, neque vero eog

folum convenire avco, quos ipfe cognovi; fed illos etiam, dQ

quibus audivi, et legi, et ipfe confcripfi : quo quidem me pro-

ficifcentem haud fane quis facile retraxerit, neve, tanquam Pe-

liam, recoxerit : et, fi quis Deus mihi largiatur, ut ex hac aetate

repuerafcam, et in cunis vagiam, valde recufem ; nec vero veUm,

quafi decurfo fpatio, ad carceres a calce revocari.

Quid enim habet vita commodi ? quid non potius laboris ?

fed habeat fane : habet certe tamen, aut fatietatem, aut modum

non libet enim mihi deplorare vitam, quod multi, et ii dodti,

fa^pe fecerunt : nec me vixifTe pcenitet ; quoniam ita vixi, ut

non fruflra me natum exiflimem : et ex hac vita ita difcedo,

tanquam ex hofpitio, non tanquam ex domo : commorandi enim

natura diverforium nobis, non habitandi, dedit.

O praeciarum diem, cum ad ilkid divinum animorum concili-

um coetumque proficifcar, cunique ex hac turba et colluvione

ToM. m. s f



322 DESENECTUTE.difcedam ! Proficifcar enlm non ad eos folum viros, de quibus

ante dixi, fed etiam ad Catonem meum, quo nemo vir melior

natus efl, nemo pietate praeftantior ; cujus a me corpus crema-

tumeft

i quod contra decuit abillo

meum. Animus vero, nonme deferens, fed refped:ans, in ea profedlo loca difcefTit, quo

mihi ipli cernebat efle veniendum : quem ego meum cafum for-

titer ferre vifus fum ; non quod squo animo ferrem, fed me ipfe

confolabar, exiftimans, non longinquum inter nos digrelTum et

difceffurh fore.

His mihi rebus, Scipio, ( id enim te cum Laelio admirari fo-

lere dixifti) levis eft fened:us, nec folum non molefta, fed etiam

jucunda. Quod fi in hoc erro, quod animos hominum immor-

tales efle credam, libenter erro ; nec mihi hunc errorem, quodeledtor, dum vivo, extorqueri volo : fin mortuus (ut quidam

minuti philofophi cenfent) nihil fentiam ; non vereor, ne hunc

errorem meum mortui philofophi irrideant. Quod li non 'fumus

immortales futuri, tamen extingui homini fuo tempore optabile

eft : nam habet natura, ut aliarum omnium rerum, lic vivendi

modum. Senedtus autem peradlio astatis efl, tanquam fabulas

cujus defatigationem fugere debemus, praefertim adjunda fatie-

tate.

Habui hxc, de fenedlute qujE dicerem-,

ad quam utinam per-

veniatis, ut ea, quae ex me audiflis, re experti probare pofTitis.



[ 3^3 ]

L ^ L I U S,

S I V E

D E A M I C I T I A

D I A L O G U S.

AD TlTUM POMPONIUM AtTICUM.

I. y^ÛINTUS Mucius augur multa narrare de C. LaElIo,

\^^^ focero fuo, memoriter et jucunde folebat, nec dubitarc

illum in omni fermone appellare fapientem. Ego au-

tem a patre ita eram dedudtus ad Scaevolam, fumpta virili toga,

ut, quoad pofTem, et liceret, a fenis latere nunquam difcederem.

Itaque multa ab eo prudenter difputata, multa etiam breviter et

commode didla, memorias mandabam ; fierique iludebam ejus

prudentia docftior. Quo mortuo, me ad Pontificem Sca^volam

contulii quem unum noflrae civitatis et ingenio, et jullitia prae-

ftantiffimum audeo dicere. Sed de hoc alias ; nunc redeo ad au-

gurem. Cum faepe multa, tum memini, domi in hemicyclio fe-

dentem, ut folebat, cum et ego elTem una et pauci admodum

famihares, in eum fermonem illum incidere, qui tum fere omni-

bus erat in ore. Meminifti enim, Attice, et eo magis, quod P.

Sulpicio utebare multum, (cum is tribunus plebis capitaH odio a

Q^Pompeio, qui tum erat Conful, diffideret, quocum conjunc-

tiffime et amantiffime vixerat) quanta hominum elfet vel admi-

ratio, vel querela. Itaque tum Scaevola, cum in eam ipfam

S f 2



324 D E A M I C I T I A.

mentionem IncidifTet, expofuit nobis fermonem Laslii de amici-.

tia, habitum ab illo fecum, et cum altero genero C. Fannio, M.

iilio, paucis diebus poft mortem Africani.

Ejus difputationis fententias memorise mandavlj quas in hoc

libro expofui meo arbitratu : quafi enim ipfos induxi loquentes»

ne, inqiiam, et, inquit, fa^pius interponeretur -y atque ut, tan-

quam a praefentibus, coram haberi fermo videretur. Cum enim

fape mecum ageres, ut de amicitia fcriberem aliquid, digna

mihi res cum omnium cognitione, tum noilra famiUaritate,

vifa eft : itaque feci non invitus, ut prodeiTem multis tuo rogatu.

Sed, ut in Catone Majore, qui efl fcriptus ad te de fenedlute»

Catonem induxi fenem difputantem, quia nulla videbatur aptior

perfona, quas de illa a^tate loqueretur, quam ejus, qui et diu-

tifiime fenex fuiffet, et in ipfa fenedtute prs caeteris floruifTet

fic, cum accepiiremus a patribus maxime memorabiiem C. Laelii^

et P. Scipionis famiharitatem fuiffe, idonea mihi Laelii perfona

vifa efl, qUcE de amicitia ea ipfa differeret, quae difputata ab eo

meminiffct Scsvola.

Genus autem hoc fermonum, pofltum in hominum veterum

"aucloritate, et eorum illuilrium, plus, nefcio quo pa6lo, vide-

tur habere gravitatis. Itaque ipfe, mea legens, fic afhciar inter-

•dum,ut

Catonem, non me,loqui

exiftimem.Sed, ut

tum adlenem fenex de fenedlute, fic hoc libro ad amicum amiciirimus

de amicitia fcripfi. Tum efl Cato locutus, quo erat nemo fere

fenior temporibus illis, nemo pruden'tior ; nunc LaeKus et fapiens

(fic enim efl habitus) et amicitiae gloria excellens, de amicitia

loquitur. Tu velim animum a me parumper avertas, Lcelium

loqui ipfum putes. C. Fannius, et Q^Mucius ad focerum veni-

unt pofl mortem Africani : ab his fermo oritur : refpondet Lae-

lius; cujus tota difputatio eil de amicitia, quam legens tu te ipfe

cognofces.

IL Fannius. Sunt ifla, Laeli : nec enim mehor vir fuit Afri-

cano quifquam, nec clarior. Sed exiflimare debes, omnium ccu-

los in te effe conjecftos : unum te fapientem et appellant et exif-

timant. Tribuebatur hoc modo M. Catoni : fcimus L. Atihuni



D E A M I C I T I A. 325

apud patres noftros appellatum efTe faplentem : fed uterque alia'

quodam modo : Atilius, quia prudens effe in jure civili puta-

batur; Cato, quia multarum rerum ufum habebat, multaque

cjus et in fenatu, et in foro vel provifa prudenter, vel ad:a con-

flanter, vel refponfa acute ferebantur; propterea quafi cogno-

men jam habebat in fened:ute fapientis. Te autem alio quodam

modo, non folum natura et moribus, verum etiam ftudio et

4o6lrina efle fapientem ; nec ficut vulgus, fed ut eruditi folent

appellare fapientem, qualem in reliqua Grascia neminem : (nam

qui feptem appellantur, eos, qui ifla fubtilius quasrunt, in nu-

mero fapientium non habent :) Athenis unum accepimus et

eum quidem etiam Apollinis oraculo fapientiffimum judicatum,

Hanc effe in te fapientiam exiflimant, ut omnia tua in te pofita

effe ducas, humanofque cafus virtute inferiores putes. Itaque

ex me quasrunt, credo item ex te, Scaevola, quonam pafto mor-

tem Africani feras 3 eoque magis, quod his proximis Nonis,

cum in hortos D. Bruti auguris, commentandi caufa, ut alTolet^

veniflemus, tu non affuiftij qui dihgentiflime femperillum diem^

et illud munus folitus effes obire.

ScjEvola. Quasrunt quidem, C. Laeli, multi, ut efl a Fan-

aaio didtum : fed ego id refpondeo, quod animadverti, te dolorem,

quem acceperis cum fummi viri, tum amicifhmi, morte, ferre

moderate ; nec potuiffe non commoveri, nec fuiffe id humani-

tatis ture : quod autem his Nonis in noflro collegio non affuiffes,

invaletudinem caufas, non moeflitiam, fuiffe.

LiELius. Re<ê tu quidem, Scasvola, et vere : nec enim ab

iflo officio, quod femper ufurpavi, cum valerem, abduci in-

commodo meo debui -, nec ullo cafu arbitror hoc conflanti

homini poffe contingere, ut ulla intermiflio fiat officii. Tu au-

tem, Fanni, qui mihi tantum tribui dicis, quantum ego nec

agnofco, nec poflulo, facis amice; fed, ut mihi videris, non

red:e judicas de Catone : aut enim nemo, quod quidem niagis

credo, aut, fi quifquam, ille fapiens fuit. Quomodo enim (ut

alia omittam) mortem fihi tuHt ? Memineram Paulum, viderara

Gallum : fed hi in pueris ; Cato in perfedlo et fpedato viro.



,26 D E A M I C I T I A.

Quamobrem cave Catoni anteponas ne iftum quidem ipfum,

quem Apollo, ut ais, fapientiffimum judicavit : hujus enim

fadla, illius di(!la, laudantur. De me autem (utjam cum utroque

loquar) fic habetote.III. Ego, fi Scipionis defiderio me moveri negem, quam id

redte faciam, viderint fapientes ; fed certe mentiar. Moveor enim

tali amico orbatus, qualis, ut arbitror, nemo unquam erit; et,

ut confirmare pofiTum, nemo certe fuit. Sed non egeo medi-

cina : me ipfe confolor, et maxime illo folatio, quod eo errore

careo, quo, amicorum decefiTu, plerique angi folent : nihil enim

mali accidifife Scipioni puto : mihi accidit, fi quid accidit. Suis

autem incommodis graviter angi, non amicum, fed feipfum

amantis efi:.

Cum illo vero quis neget a^tum efiê praeclare ? Nifi enim,

(quod ille minime putabat) immortalitatem optare vellet, quid

non efi: adeptus, quod homini fas efi!et optare ? Qui fummam

fpem civium, quam de eo jam puero habuerant, continuo ado-

lefcens incredibili virtute fuperavit : qui confulatum petivit nun-

quam, facftus efi: Conful bis ; primum ante tempus ; iterum fibi,

fuo tempore ; reipubUcae, pene fero : qui, duabus urbibus ever-

fis, inimicifilmis huic imperio, non modo pra^fentia, verum etiam

futura, bella delevit. Quid dicam de moribus facillimis ? de pie-

tate in matrem ? Hberalitate in forores ? bonitate in fuos ? jufi:itia

in omnes ? Haec nota funt vobis : quam autem civitati carus

fuerit, mcerore funeris indicatum efi:. Quid igitur hunc pauco-

rum annorum accefiio j uvare potuifiêt ? Sene(5tus enim, quamvis

non fit gravis, ut memini Catonem, anno ante quam mortuus efi:,

mecum et cum Scipione difiêrere, tamen aufert eam viriditatem,

in qua etiam tunc erat Scipio.

Quamobrem vita quidem tahs fuit, vel fortuna, vel gloria,

ut nihil poffet accedere j moriendi autem fenfum celeritas abf-

tuUt : quo de genere mortis difiicile didu efi:; quid homines

fufpicentur, videtis. Hoc tamen vere Ucet dicere, P. Scipioni,

ex multis diebus, quos in vita celeberrimos lactifiimofque vide-

rit, illum diem clarifilimum fuifife, cum, fenatu dimififo, domum




redudlus ad vefperum eft a patribus confcriptls, a populo Roma-

no, a fociis, et Latinis, pridie quam exceflit e vita ; ut ex tam

alto dignitatis gradu ad fuperos videatur potius, quam ad inferos,

pervenifTe : neque enim affentior iis, qui haec nuper differere

coeperunt, cum corporibus fimul animos interire, atqueomnia

morte deleri.

IV. Plus apud me antiquorum audloritas valet, vel noflrorum

majorum, qui mortuis tam religiofa jura tribuerunt -, quod non;

feciifent profedlo, li nihil ad eos pertinere arbitrarentur 5 vel eo-

rum, qui in hac terra fuerunt, magnamque Grsciam (quse nunc

quidem deleta eft, tum florebat,) inflitutis et praeceptis fuis eru-

dierunt -, vel ejus, qui ApoUinis oraculo fapientifTimus efl judi-

catus ; qui non tum hoc, tum illud, ut in plerifque, fed idem

dicebat femper, animos hominum effe divinos ; iifque,

cum ecorpore excefHfTent, reditum in cashim patere, optimoque et juf-

tiffimo cuique expeditifHmum,

Quod item Scipioni videbatur; qni quidem, quafi prEefagl-

ret, perpaucis ante mortem diebus (cum et Philus, et Manihus

adefTent, et aUi plures, tuque, etiam, Scasvola, mecum venif-

fes) triduum difTeruit de repubhca ; cujus difputationis fuit ex-

tremum fere de immortahtate animorum 3 quae fe in quiete per

vifum ex Africano audifTe dicebat. Id fi ita efl, ut optimi cujuf-

que animus in morte facilhme evolet, tanquam e cuflodia vin-cuhfque corporis, cui cenfemus curfum ad Deos facihorem

fuifTe^ quam Scipioni ? Quocirca mcerere hoc ejus eventu, ve-

reor, ne invidi magis, quam amici, fit. Sin autem iha veriora,

ut idem interitus fit animorum, et corporum, nec uUus fenfus

maneat ; ut nihil boni eft in morte, fic certe nihil mah : fenfa

enim amifTo, fit idem, quafi natus non eflet omnino : quem

tamen effe natum et nos gaudemus, et haec civitas, dum erit^

laetabitur.

Quamobrem cum illo quidem, ut fupra dixi, a(5tum optimeefl, mecum incommodius ; quem fuerat aequius, ut prius ia-

troieram, fic prius exlre de vita. Sed tamen recordatione noflras

amicitiae fic fruor, ut beate vixifTe videar, quia cum Scipionc




vixerlm ;quocum mihi conjuncfla cura de re publica, et de prl-

vata fuit ;quocum et domus, et militia communis ; et id, in

quo eft omnis vis amicitise, voluntatum, iludiorum, fententia-

rum fumma confenfio. Itaque non tam ifta me fapientias, quam

modo Fannius commemoravit, fama deledlat, falfa praefertim,

quam quod amicitiae noftras memoriam fpero fempiternam fore :

idque mihi eo magls efl cordi, quod ex omnibus feculis vix

tria, aut quaXuor nominantur paria amicorum : quo in generc

fperare videor, Scipionis, et Laslii amicitiam notam pofleritati

fore.

Fannius. Iflud quidem, Laeli, ita neceffe efl : fed, quoniam

amicitiae mentionem fecifli, et fumus otiofi, pergratum mihi

feceris, (fpero item Scaevolae) fi, quemamodum foles de caeteris

rebus, cum ex te quaeruntur, fic de amicitia difputaris, quid fen-

tias, qualem exiflimes, quae prscepta des.

Sc^voLA. Mihi vero pergratum erit ; atque, idipfum cum

tecum agere conarer, Fannius antevertit : quamobrem utrique

noflrum gratum admodum feceris.

V. L^Lius. Ego vero non gravarer, fi mihi ipfe confiderem

Nam et praeclara res efl:, et fumus, ut dixit Fannius, otiofi.

Sed quis ego fum ? aut quae in me efl facuhas ? Dod:orum efl

ifla confuetudo, eaque Graccorum, ut iis ponatur, de quo dif-

putent, quamvis fubito. Magnum opus efl, egetque exercitatio-

ne non parva. Quamobrem, quae difputari de amicitia poffunt,

ab eis cenfeo petatis, qui ifta profitentur : ego vos hortari tan-

tum pofTum, ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis :

nihil efl enim tam natur^ aptum, tam conveniens ad res vel fe-

cundas, vel adverfas.

Sed hoc primiim fentio, nifi in bonis amicitiam effe non

polTe. Neque id ad vivum refeco, ut illi, qui haec fubtihus

differunt, fortaife vere, fed ad communem utilitatem parum :

negant enim, quemquam virum bonum effe, nifi fapientem.

Sit ita fane : fed eam fapientiam interpretantur, quam adhuc

mortalis nemo efl confecutus. Nos autem ea, quae funt in ufu,

vitaque communi, non ea, quae finguntur, aut optantur, fpedlare




debemus. Nunquam ego dicam C. Fabrlcium, M'. Curlum,

T. Coruncanium, quos fapientes noftri majores judicabant, ad

iftorum normam fuifle fapientes. Quare fibi habeant fapientiae

nomen et invidiofum, et obfcurum ; concedantque, ut hi boni

viri fuerint. Ne id quidem facient : negabunt, id, nifi fapienti,

pofle concedi.

Agamus igitur plngui Minerva, ut alunt. Qui ita fe gerunt,

ita vivunt, ut eorum probetur fides, integritas, asqualitas, Ube-

ralitas ; nec fit in ilHs ulla cupiditas, libido, audacia ; fmtque

magna conftantia, ut ii fuerunt, modo quos nominavi ; hos

viros bonos, ut habiti funt, fic etiam appellandos putemus;

quia fequantur (quantum homines pofTunt) naturam, optimam

bene vivendi ducem. Sic enim mihi perlpicere videor, ita natos

efle nos, ut inter omnes efiet focietas quajdam ; major autem,

ut quifque proxlme accederet : itaque cives, potiores, quam

peregrini ; et propinqui, quam alieni : cum his enim amicitiam

natura ipfa peperit ^ fed ea non fatis habet firmitatis. Namque

hoc prasflat amicitia propinquitati, quod cx propinquitate bene-

volentia tolli potefl, ex amicitia non potefl : fublata cnim bene-

volentia, amicitiae nomen tolHtur, proplnquitatis manet. Quanta

autem vis amicitias fit, ex hoc intelligi maxime potefl, quod ex

infinita focietate generis humani, quam conciliavit ipfa natura,

ita contraifl:a res efl, et adduda in anguflum, ut omnis caritas aut

inter duos, aut inter paucos, jungeretur.

VI. Efl autem amicitia nihil aUud nifi omnium divinarum

humanarumque rerum cum benevolentia, et caritate fumma con-

fenfio : qua quldem haud fcio, an, excepta fapientia, quidquam

meUus homini fit a Diis immortaUbus datum. Divitias aUi prae-

ponunt, bonam aUi valetudinem, aUi potentiam, aUi honores,

muhi etiam voluptates. BeUuarum hoc quidem extremum efl: j

iUa autem fuperiora, caduca et incerta, pofita non tam in noflris

confiUis, quam In fortunae temeritate. Qui autem in virtute fum-

mum bonum ponunt, praeclare iUi quidem ; fed h'*EC ipfa virtus

amicitiam et gignit, et continet ; nec fine virtute amicitia efle

uUo pado poteft.

ToM. III. T t




Jam vlrtutem ex conruetudlne vitae fermonifque noflri inter-

pretemuri nec eam, ut quidam do6li, verborum magnificentia

metiamur ^ virofque bonos eos, qui habentur, numeremuSy

Paulos, Catones, Gallos, Scipiones, Philos. His communis vita

contenta eft : eos autem omittamus, qui omnino nufquam repe-

riuntur. Tales igitur inter vlros amicitia tantas opportunitatea

habet, quantas vix queo dicere.

Principio, cui poteft cffc vifa vifa/is, ut ait Ennlus, qui non

in amici mutua benevolentia conquiefcat ? Quid dulcius, quam

habere, quicum omnia audeas fic loqui, ut tecum ? Quis t&t

tantus frudlus in profperis rebus, nifi haberes, qui iWis seque,

ac tu ipfe, gauderet ? adverfas vero ferre difficile effet fme eo,

qui illas gravius etiam,, quam tu, ferret. Denique caeterae reSy.

quae expetuntur, opportuns funt fmgulae rebus fere fmgulis : di-

vitiae, ut utare -, opes, ut colare -, honores, ui laudere 3 volupta-*

tes, ut gaudeas y valetudo, ut dolore careas, et muneribus fun-

gare corporis : amicitia res plurimas contlnet : quoquo te verte-

ris, prsflo eft 5 nullo loco exckiditur ; nunquam intempefllvaj

nunquam molefla eft. Itaque non aqua, non igni, ut aiunt, plu-

ribus locis utlmur, quam amicitia : neque ego nunc de vulgari,,

aut de mediocrl, (quae tamen Ipfa et deledlat, et prodeft) fed de

vera et perfedta loquor, qualis eorum, qul pauci nomlnantur, fult^

Nam et fecundas res fplendidiores faclt amicitia , et adverfas

partiens communicanfque, leviores.

VII. Cumque plurimas et maximas commodltates amlcltia

contineat, tum illa nimlrum pntflat omnibus, quod bona fpe

praelucet in poflerum ; nec deblHtarl animos, aut cadere patitur.

Verum etiam amicum qui intuetur, tanquam exemplar allquod

intuetur fui. Quocirca et abfentes adfunt, et egentes abundant,

et Imbecilles valent, et, quod dlfficIHus dld:u efl, mortul vl-

vunt j tantus eos honos, memoria, defiderium profequitur aml-

corum : ex quo illorum beata mors vldetur ; horum vita lauda-

biHs. Quod fi exemeris ex natura rerum benevolentias vin6tio-

nem, nec domus uUa, nec urbs flare poterit ; ne agri quidem

cultus permanebit. Id fi minus intenigitur ; quanta vis amlcltiaj



D E A M I C I T I A. '331

concordla?que fit, ex dlfrenfionibus atque ex dlfcordiis percipi

poteft : quae enim domus tam flabilis, qua3 tam firma civitas

ert, qus non odiis atque diffidiis funditus pofTit everti ? Ex quo

quantum boni fit in amicitia, judicari poteft.

Agrigentlnum quidem, dodum quendam virum, carmlnlbus

Graecis vaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo

conftarent, quaeque moverentur, ea contrahere amicitiam, diffi-

pare difcordiam : atque hoc quidem omnes mortales et intelli-

gunt, et re probant. Itaque, fi quando aliquod officium extitit

amici in periculis aut adeundis, aut communicandis, quis eft,

qui id non maximis efferat laudibus ? Qui clamores tota cavea

nuper in hofpitis et amici mei M. Pacuvii nova fabula j cum,

ignorante rege uter eorum eflet Oreftes, Pylades Oreflem fe edediceret, ut pro illo necaretur ; Orefles autem, ita ut erat, Oreftem

fe effe perfeveraret ? Stantes plaudebant in re iid:a -, quid arbitra-

mur in vera fuifTe fad:uros ? Facile indicabat ipfa natura vim

fuam, cum homines, quod facere ipfi non pofTent, id re<fte fieri

in altero judlcarent.

Hadlenus mihi videor, de amicltia quod fentirem, potuifTe

dicere. Si qua praeterea funt, (credo autem effe multa) ab iis, fi

videbitur, qui ifla difputant, quaeritote.

Fannius. Nos autem a te potius :

quanquam etiam ab iflis

facpe quaefivi et audivi, non invitus equidem : fed allud quod-

dam filum orationis tuse. Sc^vola. Tum magis id diceres,

Fanni, fi nuper in hortis Scipionis, cum efl de Republica difpu-

tatum, affuIfTes : quaHs tum patronus juflitiae fuit contra accura-

tam oratlonem Phili ! Fannius. Facile id quidem fuit, juflitiam

juftiffimo viro defendere. Sc^vola. Quid amicitiam ? nonne

facile ei, qui ob eam fumma fide, conflantia, juftitiaque ferva-

tam, maximam glorlam ceperit ?

VIII. L^Lius. Vim hoc quidem efl afFerre : quld enlm re-

fert, qua me ratione cogatis ? Cogitls certe ; fludiis enim gene-

rorum, praefertlm in re bona, cum difficlle efl, tum ne aequum

quidem, obfiflere. Saepiffime igitur mihi, de amicitia cogitanti,

T t2



332' D E A M I C I T I A.

maxime illud confidcrandum videri folet, num propter imbecil-

litatem atque inopiam defiderata fit amicitia; ut dandis recipi-

endifque meritis, quod quifque minus per fe ipfe polfet, id acci-

peret ab alio, viciflimque redderet; an eflet hoc quidem pro-

prium amicitiae 5 fed antiquior, et pulchrior, et magis a natura

ipfa profed:a alia caufa ? Amor enim (ex quo amicitia nominata,)

princeps eft ad benevolentiam conjungendam : nam utilitates

quidem etiam ab iis percipiuntur faspe, qui fimulatione amicitias

coluntur et obfervantur caufa temporis. In amicitia autem nihil

fidtum, nihil fimulatum 5 et,, quidquid in ea eft, id efl verum et

voluntarium»

Quapropter a natura mihi videtur potius, quam ab indigentia,.

orta amicitia, et applicatione magis animi cum quodam fenfu

amandi, quam cogitatione, quantum illa res utilitatis effet habi-

tura. Quod quidem, quale lit, etiam in beftiis quibufdam ani-

madverti potefljquae ex fe natos ita amant ad quQddam tempus,

et ab eis ita amantur, ut facile earum fenfus appareat : quod mhomine multo efl; evidentius. Primum, ex ea caritate, quas efl in-

ter natos et parentes > quae dirimi, nifi deteflabili fcelere, non

potefl:. Deinde, cum fimilis fenfus extitit amoris, fi aliquem nad:i

fumus, cujus cum moribus et natura congruamus, quod in eo

quafi lumen aliquod probitatis et virtutis perfpicere videamur.

Nihil efl enim amabilius virtute 3 nihil, quod magis alliciat

homines ad diligendum -, quippe cum propter virtutem et pro-

bitatem eos etiam, quos nunquam vidimus, quodam modo di-

ligamus. Quis efl, qui C. Fabricii, M'. Curii non cum caritate

aliqua et benevolentia memoriam ufurpet, quos nunquam viderit ?

Quis autem eft, qui Tarquinium Sperbum, qui Sp. Caflium, Sp.

Mffilium non oderit ? Cum duobus ducibus de imperio in Italia

decertatum efl, Pyrrho et Annibale : ab altero, propter probita-

tem ejus, non nimis alienos animos habemus -, alterum, propter

crudelitatem, femper haec civitas oderit.

IX. Quod fi tanta vis probitatis efl, ut eam vel in eis, quos

nunquam vidimus, vel, quod majus efl, in hofte enim diligamusi



D E A M I C I T I A.33J

qaid mirum, fi animi hominum moveantur, cum eorum, qui-

bufcum ufu conjundi &({& pofTunt, virtutem et bonitatem per-

fpicere videantur ? Quanquam confirmatur amor et beneficio

accepto, et ftudio perfped:o, et confuetudine adjundla : quibus

rebus ad iilum primum motum animi et amoris adhibitis, ad-

mirabilis qusedam exardefcit benevolentias magnitudo : quam fi

qui putant ab imbecillitate proficifci, ut fit per quem quifque

affequatur, quod defideret, humilem fane relinquunt, et minime

generofum, ut ita dicam, ortum amicitias, quam ex inopia atque

indigentia natam volunt.

Quod fi ita efiêt ; ut quifque minimum in fe eflê arbitrare*

tur, ita ad amicitiam elTet aptifHmus; quod longe fecus eflw

Ut enim quifque fibi plurimum confidit, et ut quifque maxi-

me virtute et fapientia fic munitus efl, ut nullo egeat, fuaque

omnia in fe ipfo pofita judicet ; ita in amicitiis expetendis co-

lendifque maxime excellit. Quid enim Africanus indigens mei ?

minime hercle : ac ne ego quidem illius : fed ego admiratione

quadam virtutis ejus ^ ille viciffim opinione fortafTe nonnulla>

quam de meis moribus habebat, me dilexit : auxit benevolen-

tiam confuetudo. Sed, quanquam utilitates muItÊ et magnas con-

fecutae funt, non funt tamen ab earum fpe caufae diligendi pro-

fedas.

Ut enim benefici liberalefque fumus, non ut exigamus gra^.

tiam, (neque enim beneficium foeneramur) fed natura propenfi

ad liberalitatem fumus ; fic amicitiam, non fpe mercedis addudti,

fed quod omnis ejus frudus in ipfo amore inefl, expetendam pu-*-

tamus.

Ab iis, qui pecudum ritu ad voluptatem omnia referunt,

longe diflentimus ; nec mirum : nihil enim altum, nihil magni-

ficum ac divinum fufpicere pofTunt, qui fuas omnes cogita-

tiones abjecerunt in rem tam humilem, tamque contemptam.Quamobrem hos quidem ab hoc fermone removeamus : ipfi

autem intelligamus, natura gigni fenfum diligendi, et benevo-

lentiae caritatem, fadta fignificatione probitatis;quam qui appe^

tiverunt, applicant Mq et propius admovent, ut et ufu ejua,-




<iuem diligere cceperunt, fruantur, et moribus ; fintque pares

in amore , et aequales ; propenfiorefque ad bene merendum

quam ad repofcendum : atque haec inter eos fit honefta certatio.

Sic et utilitates ex amicitia maximse capientur; et erit ejus ortus

a natura, quam ab imbecillitate, et gravior, et verior : nam fi

utiHtas amicitias conglutinaret, eadem commutata diffolveret

fed, quia natura mutari non poteft, idcirco verae amicitiae fempi-

ternae funt. Ortum quidem amicitiae videtis, nili quid ad haec

forte vultis.

Fannius. Tu vero perge, Laeli : pro hoc enim, qui minor

efl natu, meo jure refpondeo, SciEVOLA. Re(5te tu quidem :

quamobrem audiamus.

X. L^Lius. Audite ergo, optimi viri, ea quae faepiflime inter

me et Scipionem de amicitia differebantur : quanquam ille qui-

dem nihil difficilius effe dicebat, quam amicitiam ufque ad ex-

tremum vitas permanere. Nam, vel ut non idem expediret utri-

que, incidere faspe ; vel ut de repubhca non idem fentirent

mutari etiam mores hominum fsepe dicebat, aUas adverfis rebus,

alias aetate ingravefcente : atque earum rerum exemphim ex fimi-

litudine capiebat ineuntis aetatis, quod fummi puerorum amores

faepe una cum praetexta ponerentur.

Sin autem ad adolefcentiam perduxiffent ; dirimi tamen in-

terdum contentione, vel uxorias conditionis, vel commodi aH-

cujus, quod idem adipifci uterque non poffet. Quod fi qui lon-

gius in amicitia provedli effent, tamen faepe labefacflari, fi in

honoris contentionem incidiffent : peflem enim majorem effe

nuUam in amicitiis, quam in plerifque pecunis cupiditatem :

in optimis quibufque honoris certamen, et gloriae ; ex quo ini-

micitias maximas faepe inter amiciffimos extitiffe. Magna etiam

diffidia, et plerumque jufla nafci, cum aHquid ab amicis, quod

red:um non effet, poflularetur ; ut aut Hbidinis miniflri, aut ad-

jutores effent ad injuriam. Quod qui recufarent, quamvis ho-

nefle id facerent, jus tamen amiciticE deferere arguerentur ab

iis, quibus obfequi noHent : illos autem, qui quidvis ab amico

auderent poflulare, poflulatione ipfa profiteri, omnia fe amici



D E A M I C I T I A. 33^

caufa efle faduros. Eorum querela inveteratas non modo faml-

iiaritates extingui folere, fed etiam odia gigni fempiterna. Hxc

ita multa, quafi fata, impendere amicitiis, ut, omnia fubterfu-

gere , non modo fapientias , fed etiam felicitatis diceret fibi

videri.

XI. Quamobrem id prlmum vldeamus, fi placet, quatenu?

amor in amicitia progredi debeat. Num, fi Coriolanus habuit

amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuere ?

num Vifcellinum amici, regnum appetentem, num Sp. Mselium;^

debuerunt juvare?'

Tib. quidem Gracchum, rempublicam vexantem, a Q^Tu-*

berone, aequalibufque amicls derelldlum videbamus. At C. Blo-

fius, Cumanus, hofpes familias veftras, Scaevola, cum ad me^

qui aderam Laenati et Rupilio Confulibus in confiHo, depre-

catum venifTet, hanc, ut fibi ignofcerem , caufam aiferebat

quod tanti Tib. Gracchum fecifTet, ut, quidquid ille vellet, iibi

faciendum putaret. Tum ego, Etiamne, fi te in Capitolium fa-

ces ferre vellet ? Nunguam, inquit, voluijfet id quidem. Sedj,

li voluifTet ? Paruijjem. Videtis, quam nefaria vox : et hercle Ita

fecit, vel plus etiam, quam dixit. Non enim paruit ille Tib.

Gracchi temeritati, fed prsfulti nec fe comitem ilHus furoris,

fed ducem, praebult. Itaque hac amentia, quaeflione nova per-

territus, in Afiam profugit, ad hofles fe contuUt, pcenas reipub-

licae graves juflafque perfolvit. Nulla efl igitur excufatio peccati,

fi amici caufa peccaveris : nam, cum conciliatrix amicltias vir-

tutis opinio fuerit, difBcile efl amicitiam manere, fi a virtute-

defeceris.

Quod fi redum flatuerlmus, vel concedere amlcis, quidquld

velint, vel impetrare ab iis, quidquid veUmus, perfedla quidem

fapientia fumus, fi nihil habeat res vitii i fed loquimur de iis

amicis, qui ante oculos funt, quos videmus, aut de quibus me-moriam accepimus, aut quos novit vita communis. Ex hoc nu-

mero nobis exempla fumenda funt 5 et eorum quidem maxime,

qui ad fapientiam proxime accedunt.

Videmus Papum iEmilium C. Lufcino familiarcm fuiffe, (fic




a patrlbus accepimus) bis una Confules, et collegas in Cenfura

tum et cum iis, et inter fe conjundliffimos fuiile, M'. Curium,

et T. Coruncanium, memoriae proditum eft. Igitur ne fufpicari

quidem pofTumus, quemquam horum ab amico quippiam con-

tendifle, quod contra fidem, contra jusjurandum, contra rem-

publicam elTet. Nam hoc quidem in talibus viris quid attinet

dicere ? fi contendifTet, fcio impetraturum non fuiffe ; cum illi

fancfliffimi viri fuerint : seque autem nefas fit, tale aliquid et fa-

cere rogatum, et rogare. At vero Tib. Gracchum fequebantur

C. Carbo, C. Cato, et minimus tum quidem Caius frater, nunc

idem acerrimus.

XII. Haec igitur lex in amicitia fanciatur, ut neque rogemus

res turpes, nec faciamus rogati : turpis enim excufatio efl, et

minime accipienda, cum in cseteris peccatis, tum fi quis contra

rempublicam fe amici caufa feciffe fateatur. Etenim eo loco,

Fanni et Scaevola, locati fumus, ut nos longe profpicere oporteat

futuros cafus reipubhcae. Deflexitenim jam aUquantulum de fpa-

tio curriculoque confuetudo majorum. Tib. Gracchus regnum

occupare conatus eil:, vel regnavit is quidem paucos menfes.

Num quid fimile populus Romanus audierat, aut viderat ? Hunc

etiam pofl mortem fecuti amici et propinqui, quid in P. Scipio-

nem effecerint, fine lacrymis non queo dicere. Nam Carbo-

nem, quoquo modo potuimus, propter recentem poenam Tib.

Gracchi, fuflinuimus. De C. Gracchi autem tribunatu, quid

expedlem, non hbet augurari : ferpit enim deinde res, quae

prochvius ad perniciem, cum femel ccepit, labitur. Videtis in

tabella jam ante quanta fit fad;a labes, primo Gabinia lege, bi-

ennio autem pofl, Caffia. Videre jam videor populum a fenatu

disjundtum, mukitudinifque arbitrio res maximas agi. Plures

enim difccnt, quemadmodum hsc fiant, quam quemamodum his

refifiiatur.

Quorfum hiEc ? quia fine fociis, nemo quidquam tale conatur.

PrEcipiendum eft igitur bonis , ut , fi in ejufmodi amicitias

ignari cafii ahquo inciderint, ne exifliment, ita fe ahigatos, ut

^b amicis, in magam ahquam rem peccantibus, non difcedant.




Improbls autem poena ll:atuenda eft ; nec vero minor iis, qui

fecuti erunt alterum, quam iis, qui ipfi fuerint impletatis duces.

Quis clarior in Gra^cia Themiftocle ^ quis potentior ? qui, cuni

imperator bello Perlico fervitute Graeciam liberaffet, propterque

invidiam in exilium pulfus eifet, ingratae patriae injuriam non

tulit, quam ferre debuit. Fecit idem, quod xx annis antc apud

nos fecerat Coriolanus. His adjutor contra patriam inventus ell

nemo : itaque mortem fibi uterque confcivit.

Quare talis improborum confenfio non modo excufatione ami-

citias tegenda non eil, fed potius omni fupplicio vindicanda ; ut

ne quis fibi concefium putet, amicum, vel bellum patriae infe-

rentem, fequi : quod quidem, ut res coepit ire, haud fcio, au

ah*quando futurum fit. Mihi autem non minori cura? eft, quahs

refpubhca pofl mortem meam futura fit, quam quahs hodie fit.

XIII. Haec igitur prima lex amicitiae fanciatur, ut ab amicis

honefta petamus, amicorum caufa honefta faciamus. Ne exped;e-

mus quidem, dum rogemur : ftudium femper adfit, cundtatio

abfit. Confihum vero dare gaudeamus hbere. Plurimum in ami-

citia amicorum bene fuadentium valeat audtoritas : eaque adhi-

beatur ad monendum non modo aperte, fed etiam acriter, fi res

poflulabit ; et adhibitae pareatur.

Nam quibufdam, quos audio fapientes habltos in Graecla,

placuiffe opinor mirabiha qusdam ; fed nihil efl, quod ilU non

perfequantur fuis argutiis 3 partim fugiendas effe nimias ami-

citias, ne neceffe fit unum foUicitum effe pro pluribus ; fatis

fuperque efle fibi fuarum cuique rerum ; aUenis nimls impUcari

moleflum efle -, commodifTimum effe, quam laxiflimas habenas

habere amicltiae , quas vel adducas, cum vehs , vel remittas.

Caput enim efle ad beate vivendum, fecuritatem ; qua frui non

pofht animus, fi tanquam parturiat unus pro pluribus.

Ahos autem dicere aiunt muUo etiam inhumanius, (queni

locum breviter perflrinxi paulo ante)

praefidii adjumentique

caufa, non benevolentia}, neque caritatis, amicitias efie expeten-

das. Ilaque ut quifque minimum firmitatis habeat, minimumque

ToM. III. V V




virium, ita amicitias appetere maxime : ex eo fieri, ut mulier-

culae magis amicitiarum praffidia quaerant, quam viri ; et inopes,

quam opulenti -y et calamitofi, quam ii, qui putantur beati.

O praeclaram fapientiam!

Solem enim e mundo tollere viden-

tur, qui amicitiam e vita tollunt;qua a Diis immortalibus nihil

melius habemus, nihil jucundius. Quae eft enim ifta fecuritas r

Ipecie quidem blanda, fed reapfe multis locis repudianda. Ne-

que enim efl confentaneum, ullam honeftam rem acftionemve, ne

follicitus fis, aut non fufcipere, aut fufceptam deponere. Quod fi

curam fugimus, virtus fugienda eft ; quas neceffe efl: cum aliqua

cura res fibi contrarias afpernetur atque oderit -, ut bonitas mali-

tiam, temperantia Hbidinem, ignaviam fortitudo. Itaque videas

rebus injuflis juflos maxime dolere, imbecillibus fortes, flagitio-

fis modeflos. Ergo hoc proprium efl animi bene conftituti, et

laetari bonis rebus, et dolere contrariis.

Quamobrem fi cadit in fapientem animi dolor, (qui profedo

cadit, nifi ex ejus animo extirpatam humanitatem arbitremur)

quae caufa efl, cur amicitiam funditus tollamus e vita, ne ali-

quas propter eam fufcipiamus moleflias ? Quid enim interefl,

motu animi fublato, non dico inter hominem et pecudem, fed

inter hominem et faxum, aut truncum, aut quidvis generis ejuf-

dem ? Neque enim funt ifli audiendi, qui virtutem duram, et

quafi ferream effe quandam volunt 5 quae quidem efl cum multis

in rebus, tum in amicitia, tenera atque tradlabilis ; ut et bonis

amici quafi diffundantur, et incommodis contrahantur. Quam-

obrem angor ifle, qui pro amico faepe capiendus efl, non tantum

valet, ut tollat e vita amicitiam ; non plus, quam ut virtutes,

quia nonnullas curas et moleflias afFerunt, repudientur.

XIV. Cum autem contrahat amicitiam, ut fupra dixi, fi qua

lignificatio virtutis eluceat, ad quam fe fimilis animus applicet et

adjungat ; id cum contingit, amor exoriatur neceffe eft. Quid

enim tam abfurdum, quam deledtari multis inanibus rebus, ut

honore, ut gloria, ut aedificio, ut veflitu cultuque corporis ;

animo autem virtute praedito, eo, qui vel amare, vel (ut ita



D E A M I C I T I A; 339

dicam) redamiire poflit, non admodum deledari ? Nihil eil: enim

remuneratione benevolentiae, nihil vicifTitudine ftudiorum officio-

rumque jucundius.

Quod fi etiam illud addimus, quod rede addi poteft, nihil

efTe, quod ad fe rem ullam tam alHciat, tam attrahat, quam ad

amicitiam fimihtudo ; concedetur profedo verum effe, ut bo-

nos boni diligant, adfciicantque fibi quafi propinquitate conjunc-

tos, atque natura : nihil eft enim appetentius fimilium fui

nihil rapacius, quam natura. Quamobrem hoc quidem, Fanni

et Scaevola, conftat, (ut opinor) bonis inter bonos quafi necef-

fariam benevolentiam effe -, qui efl amicitiae fons a natura con-

ftitutus : fed eadem bonitas etiam ad muhitudinem pertinet.

Non efl enim inhumana virtus, neque immunis, neque fuperba

quae etiam populos univerfos tueri , eifque optime confulere

foleat : quod non faceret profecflo, ii a caritate vulgi abhorre-

ret.

Atque etiam mihi quidem videntur, qui utiHtatis caufa fin-

gunt amicitias, amabiHflimum nodum amicitiae tollere : non

enim tam utilitas parta per amicum, quam amici amor ipfe, de-

le<5tat; tumque illud fit, quod ab amico efl profed:um, jucun-

dum, fi cum ftudio efl profedum : tantumque abefl, ut amici-

tiiE propter indigentiam colantur, ut ii, qui opibus et copiis,

maximeque virtute praediti, (in qua plurimum efl praefidii) mi-

nime alterius indigeant, hberahflimi fmt, et beneficentifrimi

atque haud fcio, an ne opus fit quidem, nihil unquam om-

nino deelle amicis. Ubi enim ftudia noftra viguiffent, fi nun-

quam confilio, nunquam opera ncflra, nec domi nec miHtiae

Scipio eguiffet ? Non igitur utiHtatem amicitia, fed utilitas

amicitiam, confecuta eft.

XV. Non ergo erunt homines, deHciis difHuentes, audiendi,

fi quando de amicitia, quam nec ufu, nec ratione habent cogni-

tam, difputabunt. Nam quis eft, (pro Deum fidem, atque ho-

minum !) qui velit, ut neque diligat quemquam, nec ipfe ab

uHo dihgatur, circumfluere omnibus copiis, atque in omnium

V V 2




rerum abundatia vivere ? Haec enim eft tyrannorum vita -, mqua nimirum nulla fides, nulla caritas, nulla ftabilis benevolen-

tiae potefl efle fiducia : omnia femper fufpeda, atque follicita :

nullus locus amicitiae.

Quis enim aut eum diligat, quem metuit ; aut eum, a quo

fe metui putat ? Coluntur tamen fimulatione duntaxat ad tempus,

Quod fi forte (ut fit plerumque) ceciderint : tum intelligitur,

quam fuerint inopes amicorum : quod Tarquinium dixifiê fe-

runt tum exulantem, fe intellexifle, quos fidos amicos habuiiTet,

quos infidos, cum jam neutris gratiam referre poffet : quanquam

miror, illa fuperbia et importunitate fi quemquam habere potuit.

Atque ut hujus, quem dixi, mores veros amicos parare non

potuere ; fic multorum opes prxpotentium excludunt amicitias

fideles : non enim folum ipfa fortuna caeca efl, fed eos etiam.

plerumque efficit caecos, quos complexa efl» Itaque efferuntur

illi fere faflidio et contumacia j neque quidq[uam infipiente for-

tunato intolerabilius fieri potefl.

Atque hoc quidem videre licet, eos ,qui antea commodis

fuerunt moribus, imperio, poteftate, profperis rebus immutari,

fpernique ab iis veteres amicitias, indulgeri novis. Quid autem

flultius, quam, cum plurimiam copiis, facultatibus, opibus pof-

fint, caetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, veflem

egregiam, vafa pretiofa ; amicos non parare, optimam et pul-

cherrimam vitae, ut ita dicam, fupellecflilem ? Etenim, Cffitera

cum parant, cui parent, nefciunt, nec cujus caufa laborent : ejus

enim eft iftorum quidque, qui vincit viribus : amicitiarum fua

cuique permanet flabilis et certa pofTefiio ; ut, etiam fi illa ma-

neant, quae funt quafi dona fortunae, tamen vita inculta, et defer-

ta ab amicis, non poflit effe jucunda. Sed hapc hadtenus.

XVI. Conflituendi autem funt, qui fint in amicitia fines, et

quafi termini diligendi ; de quibus tres video fententias ferri,

quarum nullam probo. Unam, ut eodem modo erga amicum af-

fe<fli fimus, quo erga nofmetipfos. Alteram, ut noflra in amicos

benevolentia illorum erga nos benevolentiae pariteV aequaliterque




refpondeat. Tertlam, ut quantl qulfque fe ipfe faclt, tantl fiat ab

amicls.

Harum trium fententiarum nulli prorfus afTentlor : nec enlm

i-Ila prima vera eft, ut, quemadmodum in fe quifque, fic in ami-

cum, fit animatus. Quam multa enim, quae noftra caufa nun-

quam faceremus, facimus caufa amlcorum ? precari ab indigno,

fupplicare ; tum acerbius in aliquem invehi, infedtarique vehe-

mentius ; qus in noftris rebus non fatis honefte, in amicorum

fiunt honeftiffime. MultJE quoque res funt, in quibus de fula

commodis viri boni multa detrahunt, detrahique patiuntur, ut iis

amici potius, quam ipfi, fruantur.

Altera fententia eft, quse definlt amicitiam paribus ofiicils

ac voluntatibus. Hoc quidem eft nimis exigue et exiliter ad

calculos vocare amicitiam, ut par fit ratio acceptorum et dato-

rum. Divitior mihi, et affluentior videtur efiê vera amicitia j

nec obfervare refi:ridle, ne plus reddat, quam acceperit : neque

enim verendum eft, ne quid excidat, aut ne quid in terram de-

fiuat, aut ne plus asquo quid in amicitiam congeratur.

Tertius vero ille finis deterrimus, ut, quantl quifque fe ipfe

faciat, tanti fiat ab amicis : faepe enim in quibufdam aut animus

abjedtior efi:, aut fpes amplificandiE fortunas fradtlor. Non eft

igitur amlci, talem efiTe in eum, quaUs ille in fe eft ; fed potius

eniti et efficere, ut amici jacentem animum excitet, inducatque

in fpem cogitatlonemque meliorem.

AHus igitur finis verx amlcitiae conftltuendus eft, fi prius,

quld maxime reprehendere Scipio foHtus fit, edixero. Negabat

ullam vocem inimiciorem amlcltise potuifiê reperiri, quam ejus,

qui dixifiet, ita amare oportere, ut fi aliquando efict ofurus :

nec vero fe adduci pofi!e, ut hoc , quemadmodum putaretur

a Biante efiê didtum crederet, qui fapiens habitus efiet unus

e feptem ; fed impuri cujufdam, aut ambitiofi, aut omnia ad

fuam potentiam revocantls, efijb fententlam. Quonam enim modo

quifquam amicus efiê poterit, cui fe putabit inimicum t({Q pofie ?

Quinetiam necefie erit cupere et optare, ut quam fsepifiime




peccet amicus, quo plures det fibi tanquam anfas ad reprehen-

dendum : rurfum autem refte fad:is commodifque amicorum ne-

cefTe erit angi, dolere, invidere.

Quare hoc quidem praeceptum, cujufcunque eft, ad toUen-

dam amicitiam valet. lUud potius pra3cipiendum fuit, ut eam

dihgentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando

amare inciperemus eum, quen. ahquando odilTe pofTemus : quin-

etiam,{i minus feUces in dehgendo fuiiTemus, ferendum id Scipio

potius, quam inimicitiarum tempus cogitandum, putabat.

XVII. His igitur iinibus utendum arbitror, ut, cum emendati

mores amicorum fint, tum fit inter eos omnium rerum, conli-

liorum, voluntatum, fine ulla exceptione communitas ; ut, etiam

li qua fortuna acciderit, ut minus juftj^ amicorum voluntates

adjuvandae fmt, in quibus eorum aut caput agatur, aut fama,

declinandum fit de via, modo ne fumma turpitudo fequatur : eft

enim, quatenus amicitia^ dari venia poffit. Nec vero negligenda

eft fama j nec mediocre telum ad res gerendas exiftimare opor-

tet benevolentiam civium ; quam blanditiis et aifentationibus

coUigere turpe eft. Virtus, quam fequitur caritas, minime re-

pudianda eft.

Sed faepe (redeo enim ad Scipionem, cujus omnis fermo erat

de amicitia)querebatur, quod omnibus in rebus

hominesdili-

gentiores elTent ', ut, capras et oves quot quifque haberet, dicerc

poftet ; amicos quot haberet, non poiTet dicere : et in iUis qui-

dem parandis adhibere curam, in amicis eUgendis negUgentes

effe : nec habere quali ligna quasdam, et notas, quibus eos, qui

ad amicitiam eifent idonei, judicarent. Sunt igitur firmi, et fta-

biles, et conftantes eUgendi ; cujus generis eft magna penuria :

et judicare difficile eft, fane, nifi expertum : experiendum autem

eft in ipfa amicitia. Ita praecurrit amicitia judicium, toUitque

experiendi poteftatem.

Eft igitur prudentis, fuftinere, ut currum, fic impetum be-

nevolentiasj quo utamur quafi equis tentatis, fic amicitiis, aU-

qua parte periclitatis moribus amicorum. Quidam faepe in parva




pecunia perfpiciuntur, quam fint leves : quidam, quos parva

movere non potuit, cognofcuntur in magna. Siji vero erunt

aliqui reperti, qui, pecuniam prasfcrre amicitia?, fordidum exif-

timent ; ubi eos inveniemus, qui honores, magiftratus, imperia,

poteflates, opes amicitice non anteponent ; ut, cum ex altera

parte propofita haec lint, ex altera jus amicitise, non multo illa

malint ? Imbecilla enim natura eft ad contemnendam potentiam :

quam etiam fi, neglecfla amicitia, confecuti funt, obfcuratum iri

fe arbitrantur, quia non fme magna caufa fit negled:a amicitia.

Itaque verae amicitiae difirciUime reperiuntur in iis, qui in

honoribus, reque publica verfantur. Ubi enim iflum invenias, qui

honorem amici anteponat fuo ? Quid ? ha^c ut omittam, quam

graves, quam difHciles plerifque videntur calamitatum focietates ?

nd quas, non eft facile inventu, qui defcendat. Quanquam Ennius

redle

Amicus certiis in re incerta cernitur ;

tamcn haec duo levitatis et infirmitatis plerofque convincunt

aut fi in bonis rebus contemnunt, aut fi in mahs deferunt.

XVIII. Qui igitur utraque in re gravem, conflantem, flabilem

fe in amicitia prasfliterit, hunc ex maxime raro hominum genere

judicare debemus, et pene divino. Firmamentum autem ftabili-

tatis conflantiasque ejus, quam in amicitia quaerimus, fides efl

nihil enim flabile efl, quod infidum efl. SimpUcem praeterea,

et communem, et confentientem, qui rebus iifdem moveatur,

eligi par efl ; quae omnia pertinent ad fidelitatem : neque enim

fidum potefl effe multiplex ingenium, et tortuofum : neque vero,

qui non iifdem rebus movetur, et natura confentit, aut fidus, aut

flabilis potefl efle.

Addendum eodem eft, ut ne criminibus aut inferendis de-

ledletur, aut credat oblatis -, quae omnia pertinent ad eam, quam

jamdudum tradto, conflantiam. Ita fit verum illud, quod ini-

tio dixi, amicitiam, nifi inter bonos, efiê non pofTe. Eft enini

boni viri (quem eundem fapientem licet dicere) hsc duo te-

nere in amicitia -, primum, ne quid fidum fit, neve fimulatum v



344 D E A M I C I T 1 A.

aperte enim vel odilTe, magis ingenui eft, quam fronte occultare

fententiam : deinde, non folum ab aliquo allatas criminationes

repellere, fed ne ipfum quidem effe fufpiciofum, femper aliquid

exiftimantem ab amico efle violatum.

Accedat huc fuavitas quacdam oportet fermonum atque mo-

rum, haudquaquam mediocre condimentum amicitias. Triftitia

autem, et in omni re feveritas, habet iila quidem gravitatem ; fed

amicitia remiffior effe debet, et Hberior, et dulcior, et ad omnem

comitatem facilitatemque proclivior.

XIX. Exiftit autem hoc loco quasdam quaeftio fubdifficilis -,

num quando amici novi, digni amicitia, veteribus fint antepo-

nendi, ut equis vetulis teneros anteponere folemus. Indigna ho-

mine dubitatio : non enim amicitiarum eile debent, ficut aliarum

rerum, fatietates. Veterrima quseque (ut ea vina, quae vetuftatem

ferunt) cffQ debent fuaviffima ; verumque illud eft, quod dici iir,

multos modios falis fimul edendos effe, ut amicitis munui

pletum fit. Novitates autem, fi fpem afferunt, ut, tanquam in

herbis non fallacibus, fru(5lus appareat, non funt ills quidem re-

pudiandas ; vetuflas tamen fuo loco confervanda efl. Maxima eft

enim vis vetuflatis et confuetudinis ; ut in ipfo equo, cujus

modo mentionem feci, fi nulla res impediat, nemo efl, qui non

eo, quo confuevit, libentius utatur, quam intradlato et novo : nec

modo in hoc, quod efl animal, fed in iis etiam, quas funt inani-

mata, .confuetudo valet ; cum locis etiam ipfis montuofis delec-

temur, et filveflribus, in quibus diutius commorati fumus.

Sed maximum efl in amicitia, fuperiorem parem effe infe-

riori : faepe enim excellentiae quacdam funt ; qualis erat Scipio-

nis in noflro, ut ita dicam , grege : nunquam fe ille Philo

nunq-uam Rupiho , nunquam Mummio antepofuit , nunquam

inferioris ordinis amicis. Q^vero Maximum fratrem, egregium

virum, omnino fibi nequaquam parem, quod is anteibat a;tate,

tanquam fuperiorem colebat 3 fuofque omnes per fe effe am-

pliores volebat. Quod faciendum imitandumque efl: omnibus

titf ii quam praefiantiam virtutis, ingenii, fortunce confecuti funt.



D E A M I C I T I A. 34^

impertlant eam fuis , communicentque cum proximis : ut, li

parentibus nati fint humilibus, li propinquos habeant imbecil-

liores vel animo, vel fortuna, eorum augeant opes, eifque honori

iint et dignitati ; ut in fabulis, qui aHquandiu propter ignoratio-

nem ftirpis et generis in famulatu fuerint, cum cogniti funt, et

aut Deorum, aut regum filii inventi, retinent tamen caritatem in

paflores, quos patres multos annos effe duxerunt. Quod quidem

eft multo profedto magis in veris patribus certifque faciendum,

Frudlus enim ingenii et virtutis, omnifque praeftantias, tum maxi-

mus capitur, cum in proximum quemque confertur.

XX. Ut igitur ii, qui funt in amicitiae conjundlionifque necef-

litudine fuperiores, exasquare fe cum inferioribus debent ; fic in-

feriores non dolere, fe a fuis amicis aut ingenio, aut fortuna,

aut dignitate fuperari : quorum plerique aut queruntur femper

aliquid, aut etiam exprobrant ; eoque magis, fi aliquid habere

fe putant, quod officiofe, et amice, et cum labore aliquo fuo

fadium queant dicere. Odiofum fane genus hominum, of^cia

exprobrantium ; quse meminiffe debet is, in quem collata funt,

non commemorare, qui contulit.

Quamobrem ut ii, qui fuperiores funt, fummittere fe debent

in amicitia ; fic quodam modo inferiores extollere. Sunt enim

quidam, qui moleflas amicitias faciunt, cum ipfi fe contemni pu-

tant ; quod non fere contingit, nifi iis, qui etiam contemnendos

fe arbitrantur j qui hac opinione non modo verbis, fed etiam

opere, levandi funt.

Tantum autem cuique tribuendum efl, prlmiim, quantum ipfe

efficere poffis ; deinde etiam, quantum ille, quem dlHgas atque

adjuves, fuflinere. Non enim tu poffis, quantumvis Hcet exceHas,

omnes tuos ad honores ampHflimos perducere : ut Scipio P. Ru-

tiHum potuit Confulem efiicere, fratrem ejus Lucium non potuit.

Quod fi etiam poffis quidvis deferre ad alterum, videndum efl

tamen, quid iHe poffit fuflinere.

Omnino amicitias, corroboratis jam , confirmatifque et in-

geniis, et aetatibus, judicandae funt. Nec, fi qui ineunte jetate

ToM. III. X X




venandi, aut pllse ftudlofi fuerlnt, eos habere neceflarlos oportet,

quos tum eodem fludio pra^ditos dilexerunt. Iflo enim modo

nutrlces et padagogi jure vetuflatis plurimum bendvolentiae pof-

tulabunt ; qui negligendi quidem non funt, fed alio quodam

modo colendi : aliter amicitiae ftabiles permanere non polTunt.

Difpares enim mores difparia ftudia fequuntur, quorum diflimi-

litudo diHbciat amicitias : nec ob aliam caufam ullam boni im-

probis, improbi bonis amici effe non poffunt, nlfi quod tanta efl

inter eos, quanta maxima potefl effe, morum fludiorumque dif-

tantia.

Redle etiam praecipi potefl in amlcltlls, ne intemperata quae-

dam benevolentia(quod perfaepe fit ) impediat magnas utilitates

amicorum. Nec enim (ut ad fabulas redeam) Trojam Neoptole-

mus capere potuifTet, fi Lycomedem, apud quem erat educatus,

multis cum lacrymis iter fuum impedientem, audire voluifTet.

Et fsepe incidunt magnae res, ut difcedendum fit ab amicls >

quas qui impedire vult, quod defiderium non facile ferat, is et

infirmus efl mollifque natura, et, ob eam ipfam caufam, in ami-

citia parum juflus. Atque in omni re confiderandum eft, et quid

poflules ab amico, et quid patiare a te impetrari.

XXI. Eft etiam quafi quaedam calamitas in amlcltiis dlmlt-

tendis nonnunquam neceffaria : jam enim a fapientium familia-

ritatibus ad vulgares amicitias oratio noflra delabitur. Erumpunt

fsepe vltla amicorum cum in ipfos amicos, tum in alienos ; quo-

rum tamen ad amicos redundet infamia. Tales igitur amicltiae

funt remiffione ufus eluendae, et (ut Catonem dicere audivi) dif-

fuendas magis, quam difcindendae : nifi quxdam admodum in-

tolerabilis injuria exarferlt, ut neque redtum, neque honeftum

fit, neque fieri poffit, ut non flatim alienatio dlsjundioque faci-

enda fit.

Sin autem morum, aut fludiorum commutatio quaedam, utfieri folet, fadta erit, aut in reipubUcae partibus dlffenfio inter-

cefferit, (loquor enim, aut paulo ante dixl, non de fapientium,

fed de communibus amicitiis) cavendum erit, ne non folum

amicitiae depofitae, fed inimicitiae etiam fufceptae, videantur.




Nihll enlm turplus, quam cum eo bellum gerere, qulcum famU

liariter vixeris. Ab amicitia Q^Pompeii meo nomine fe remo-

verat, ut fcitis, Scipio j propter diiTenfionem autem, quae erat in

republica, alienatus eft a collega noftro Metello. Utrumque egit

graviter, audtoritate, et offenfione animi non acerba.

Quamobrem primum danda opera eft, nequa amicorum dif-

fidia fiant : fm tale aliquid evenerit; ut extin(n:'<E potius amicitijp,

quam oppreflse, effe videantur. Cavendum vero eft, ne etiam

in graves inimicitias convertant fe amicitiae ; e quibus jurgia,

maledidla, contumelise gignuntur : quas tamen, fi tolerabiles

erunt, ferendae funt ; et hic honos veteri amiciti£B tribuendus efl,

ut is in culpa fit, qui faciat, non qui patiatur, injuriam. Omnino

omnium horum vitiorum atque incommodorum una cautio efi:,

atque una provifio, ut ne nimis cito diligere incipiamus, neve in-

dignos.

Digni autem funt amicitla, quibus In Ipfis inefi: caufa, cur

diligantur. Rarum genus, (et quidem omnia praeclara rara) nec

quidquam difficilius, quam reperire, quod fit omni ex parte in

fao genere perfed:um. Sed plerique neque in rebus humanis

qnidquam bonum norunt, nifi quod frucfluofum fit ; et amicos,

tanquam pecudes, eos potiflimum diligunt, ex quibus fperant

fe maximum frudtum efi!e capturos. Ita pulcherrima illa et maxi-

me naturali carent amicitia, per fe et propter fe expetenda j nec

ipfi fibi exemplo funt, haec vis amicitiae quaUs et quanta fit. Ipfe

enim fe quifque diligit, non ut aliquam a fe ipfo mercedem exi-

gat caritatis fuse, fed quod per fe fibi quifque carus efi: : quod

nifi idem in amicitiam transferatur, verus amicus nunquam re-

perietur : eft enim is quidem tanquam alter idem.

Quod fi hoc apparet in befiiis, volucribus, nantibus, agrefi:!-

bus, cicuribus, feris, primum ut fe ipfse dlHgant, (id enim pariter

cum omni animante nafcitur) deinde ut requirant, atque appe-

tant, ad quas fe applicent, ejufdem generis animantes, idque

faciunt cum defixierio, et cum quadam fimilitudine amoris hu-

mani -, quanto id magis in homine fit natura, qui et fe ipfe

X X 2




diliglt, et alterum anquirit, cujus animum ita cum fuo commif-

ceat, ut efiiciat pene unum ex duobus ?

XXII. Sed plerique perverfe, ne dicam impudenter, amicum

habere talem volunt, quales ipfi effe non poiTunt ; quaeque ipli

non tribuunt amicis, haec ab iis defiderant. Par eft autem, pri-

miim, ipfum effe virum bonum, tum, alterum fimilem fui qu^-

rere. In tahbus ea, quam jamdudum traftamus, ftabihtas ami-

citi^ confirmari poteft ; cum homines, benevolentia conjun^fti».

primiim cupiditatibus iis, quibus caeteri ferviunt, imperabunt

deinde aequitate juftitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero

fufcipiet : neque quidquam unquam niii honeflum et redlum

alter ab altero poftulab/t ; neque folum colent inter fe, ac dili-

gent, fed etiam verebuntur : nam maximum ornamentum ami-

citia^ tolht, qui ex ea tolht verecundiam.

Itaque in iis perniciofus eft error, qui exiftimant^ libidinum

peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam. Virtutum

amicitia adjutrix a natura data eft, non vitiorum comes ,• ut, qua-

niam fohtaria non pofTet virtus ad ea, quae fumma funt, perve-

nire, conjuncfta et confociata cum altera perveniret : quae li quos

inter focietas aut eft, aut fuit, aut futura eft, eorum eft habendus

ad fummum naturê bonum optimus beatifhmufque comitatus.

Hsec eft, inquam, focietas, in qua omnia infunt, quae putant

homines expetenda, honeftas, gloria, tranquihitas animi, atque

jacunditas; ut, cum hicc adfmt, beata vita fit, et line his effe non

pofht. Quod cum optimum maxlmumque fit, fi id volumus

adipifci, virtuti opera danda eft ; fine qua neque amicitiam, ne-

que ullam rem expetendam confequi poiTumus : ea vero neglec-

ta, qui fe amicos habere arbitrantur, tum fe dcnique errafTe fen-

tiunt, cum eos gravis aliquis cafus experiri cogit.

Quocirca (dicendum eft enim faepius) cum judicaveris, di-

ligere oportet -, non,

cumdilexeris, judicare. Sed

cummuUis

in rebus neghgentia pled:imur, tum maxime in amicis et deh-

gendis et colendis : praspofteris enim utimur confiliis, et a6la

agimus, quod vetamur veteri proverbio. Nam imphcari ultro




et cltro, vel ufu dluturno, vel etlam officiis, repente In medio

curfu amlcitias, exorta aliqua offenfione, dirumpimus.

XXIII. Quoetiam magis vituperanda eft rei maxime necefTarlae

tanta incuria. Una ell enlm amicitla in rebus humanis, de cu-

jus utilitate omnes uno ore confentiunt :

quanquam a multis Ipfa

virtus contemnitur, et venditatio quaedam atque oftentatio efle

dicltur : multi divitlas defpiclunt, quos parvo contentos tenuis

vidus cultufque delecftat ; honores vero, quorum cupiditate qui-

dam inflammantur, quam muhi Ita contemnunt, ut nlhil inanius,

nihil levius efle exiftlment ! itemque ca^tera, qua? quibufdam ad-

mirabiha vldentur, permukl funt, qui pro nihilo putent. De ami-

fitia omnes ad unum idem fentlunt ; et ii, qui ad rempuMicam

fe contulerunt ; et 11, qui rerum cognitlone doclrinaque delec-

tantur-, et ii, qui fuum negotium gerunt otioli j poftremo ii, qui

fe totos tradiderunt voluptatibus, fme amicltra vitam efle nuUam

fentiunt, ii modo velint ahqua ex parte llberaliter vivere. Serpit

enim nefcio quomodo per omnium vitam amicitla 3 nec ullam

SBtatis degendas rationem patitur efle expertem fui.

Quinetiam, fi quis ea afperitate eft, et immanitate naturs,

congreiTus ut hominum fuglat atque oderit, qualem fuiffe Athe-

nis Timonem nefclo quem accepimus j tamen is pati non poffit,

ut non anquirat aliquem , apud quem evomat virus acerbi-

tatis {\ix. Atque hoc maxime judlcaretur, fi quid tale polTet

contingere, ut ahquls nos Deus ex hac homlnum frequentia tol-

leret, et in folitudine ufplam coUocaret, atque ibi fuppeditans

omnium rerum, quas natura defiderat, abundantiam et copiam,

hominis omnino adfpiciendi poteflatem eriperet. Quis tam effet

ferreus, qui eam vitam ferre pofTet, cuique non auferret frud:um

voluptatum omnium fohtudo ?

Verum ergo illud efl, quod a Tarentlno Archyta, ut oplnor,

dici Ibhtum, noflros fenes commemorare audivl, ab ahis fenibus

auditum -, " Si quis in caelum afcendifTet, naturamque mundi,

" et pulchritudinem fiderum perfpexIfTet, infuavem illam admi-

** rationem ei fore, qua^ jucundiffima fulffet, fi ahquem, cui



2SO D E A M 1 C I T I A.

««,narraret, habuiflet." Sic natura folitarium nihil amat, femper-

que ad ahquod tanquam adminiculum annititur ; quod in ami-

ciffimo quoque dulciffimum efl.

XXIV. Sed, cum tot fignis eadem natura declaret, quid veht,

anqairat, ac defideret, obfurdefcimus tamen nefcio quomodo

nec ea, quae ab ea monemur, audimus. Eft enim varius et mul-

tiplex ufus amicitisE, multseque caufae fufpicionum ofFenfionum-

que dantur ; quas tum evitare, tum elevare, tum ferre, fapientis

eft. Una illa fublevanda offenfio eft, ut et utiUtas in amicitia,

et fides retineatur. Nam et monendi amici facpe funt, et objur-

gandi ; et haec accipienda amice, cum benevole fiunt.

Sed nefcio quomodo verum efl, quod in Andiia familiaris

meus dicit;

Obfequium amicosj veritas odiumj parit,

Molefla veritas efl,' fi quidem ex ea nafcitur odium;(quod efl

venenum amicitiaj ) fed obfequium muho moleflius, quod, pec-

catis indulgens, praecipitem amicum ferri fmit. Maxima autem

culpa in eo efl, qui et veritatem afpernatur, et in fraudem ob-

fequio impelhtur. Omni igitur hac in re habenda ratio et dih-

gentia efl ; primum, ut monitio acerbitate, deinde objurgatio

contumeha, careat : in obfequio autem(quoniam Terentiano

verbo lubenter utimur) comitas adfit ; affentatio, vitiorum ad-

jutrix, procul amoveatur; quae non modo amico, fed ne hbero

quidem, digna efl. Ahter enim cum tjranno, ahter cum amico,

vivitur.

Cujus autem aures veritati claufae funt, ut ab amico verum au-

dire nequeat, hujus falus defperanda efl. Scitum eft enim ihud

Catonis :" Muho mehus de quibufdam acerbos inimicos mere-

** ri, quam eos amicos, qui dulces videantur : ihos verum faepe

** dicere, hos nunquam. Atque iUud abfurdum efl, quod ii, qui

monentur, eam moleftiam, quam debent capere, non capiunt

cam capiunt, qua debent vacare. Peccaffe enim fe non anguntur,

objurgari molefte ferunt; quod contra oportebat, deh<fto dolere,

Ci^rrediione gaudere.




XXV. Ut igitur et monere, et moneri, proprlum eft verse

amicitise ; et alterum libere facere, non afpere ; alterpm pati-

enter accipere, non repugnanter ; lic habendum eft, nullam in

amicitiis peftem elfe majorem, quam adulationem, blanditiam,

allentationem. Quamvis enim multis nominibus eft hoc vitium

notandum, levium hominum atque fallacium, ad voluptatem lo-

quentium omnia, nihil ad veritatem.

Cum autem omnium rerum fimulatio eft vitiofa, (tollit enim-

judicium veri, idque adulterat) tum amicitis repugnat maxime

delet enim veritatem, fme qua nomen amicitize valere non poteft.

Nam, cum amicitis vis fit in eo, ut unus quafi animus liat ex

pluribus, qui id fieri poterit, fi ne in uno quidem quoque unus

animus erit, idemque femper; fed varius, commutabiHs, multi-

plex ? Quid enim poteft effe tam flexibile, tam devium, quam-

animus ejus, qui ad alterius non modo fenfum ac voluntatem,

fed etiam vultum atque nutum, convertitur ?

Negat quis ? nego. Ait f aio. Pojiremo imperavi egomet mihi,

Omnia ajfentariy

ut ait idem Terentius ; fed ille fub Gnathonis perfona : quod

amici genus adhibere, omnino levitatis eft. Multi autem Gna-

thonum fimiles, cum fint loco, fortuna, fama fuperiores 3 horum

eft aflentatio molefta, cum ad vanitatem accefiit auftoritas.

Secerni autem blandus amicus a vero, et internofci tam po-

teft, adhibita, diligentia, quam omnia fucata, et fimulata a finceris

atque veris. Concio, quae ex imperitifilmis conftat, tamenjudi-

care folet, quid interfit inter popularem, id eft, afientatorem et

levem civem, et inter conftantem, feverum et gravem. Qui-

bus blanditiis , C. Papirius Conful nuper influebat in aures

concionis, cum. ferret legem de tribunis plebis reficiendis ? Dif-

fuafimus nos : fed nihil de me 3 de Scipione dicam libentius.

Quanta illa, Dii immortales, fuit gravitas ! quanta in oratione

majeftas ! Ut facile ducem populi Romani, non comitem, dice-

res. Sed afFuiftis y et eft in manibus oratio : itaque lex popula-

ris fufiragiis populi repudiata eft, Atque, ut ad me redeam^




meminiftis, Q^Maximo, fratre Scipionis, et L. Mancino Con-

fulibus, quam popularis lex de facerdotiis C. Licinii Crafli vide-

batur : cooptatio enim coUegiorum ad populi beneficium tranf-

ferebatur. Atque is primum inftituit in forum verfus agere cum

populo. Tamen illius vendibilem orationem religio Deorum im-

mortalium, nobis defendentibus, facile vincebat. Atque id adtum

efl Praetore me, quinquennio ante quam Conful fum facftus, Ita-

que re magis, quam audloritate, caufa illa defenfa eft.

XXVI. Quod fi in fcena, id efl, in concione, in qua rebus

fidtis et adumbratis loci plurimum eft, tamen verum valet ; (fi

modo id patefadtum et illuftratum e{\:;)

quid in amicitia fieri

oportet, quas tota veritate perpenditur ? in qua nifi, ut dicitur,

apertum pedlus videas, tuumque ofi:endas, nihil fidum, nihil ex-

ploratum habeas ; ne amare quidem, aut amari poflis, cum id,

quam vere fiat, ignores. Quanquam ifta aflêntatio, quamvis per-

niciofa fit, nocere tamen nemini potefl:, nifi ei, qui eam recipit,

atque ea deledlatur. Ita fit, ut is aflêntatoribus patefaciat aures

fuas maxime, qui ipfe fibi aflientetur, et fe maxime ipfe deled:et.

Omnino efl: amans fui virtus : optime enim fe ipfa novit,

quamque amabilis fit, intelligit : ego autem non de virtute nunc

loquor, fed de virtutis opinione : virtute enim ipfa non tam multi

pr^ditieflTe,

quamvideri,

volunt. Hos dele(ftat afl"entatio:

his

fi(ft:us ad ipforum voluptatem fermo cum adhibetur, orationem

illam vanam tefl:imonium eflê laudum fuarum putant. Nulla efl:

igitur hasc amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad

mentiendum paratus eft. Nec parafitorum in comcediis afiTentatio

nobis faceta videretur, nifi eflênt milites gloriofi.

Magnas vero agere gratias T^hais mihi F

Satis erat refpondere, magnas : ingentes, inquit. Semper auget

afl entator id, quod is, cujus ad voluntatem dicitur, vult eflTe

magnum.Quamobrem, quamvis blanda ifla vanitas apud eos valeat,

qui ipfi illam alle(5tant et invitant, tamen etiam graviores con-

ftantiorefque admonendi funt, ut animum advertant, ne callida



D E A M I C I T I A. 35j

afTentatione caplantur : aperte enim adulantem nemo non vldet,

nili qui admodum efl excors. Callidus ille et occultus ne fc

infinuet, ftudiofe cavendum eft : nec enim facillime agnofcitur,

quippe qui etiam adverfando faepe aflentetur j et, litigare fe fi-

mulans, blandiatur, atque ad extremum det manus, vincique fe

patlatur ; ut is, qui illufus fit, plus vidiife videatur. Quid autem

turpius, quam illudi ? Quod ne accidat, magis cavendum efl:, ut

in Epiclero;

Hodie me ante omnes comicosJiultosfenes

Verfarisy atque luferis lautij/ime,

Haec enim etiam in fabulis flultiflima perfona eft improvidorum

et credulorum fenum. Sed, nefcio quo padlo, ab amicitiis per-

fedlorum hominum, id efl, fapientium (de hac dico fapientia,

quae videtur in hominem cadere pofTe ) ad leves amicitias deflexit

oratio. Quamobrem ad illa prima redeamus, eaque ipfa conclu-

4amus aliquando.

XXVII. Virtus, virtus, inquam, C. Fanni, et tu, Q^Muci, et

conciliat amicitias, et confervat : in ea efl enim convenientia re-

rum, in ea flabilitas, in ea conflantia : qua?, cum fe extulit, et

oflendit lumen fuum, et idem adfpexit agnovitque in alio, ad

id fe admovet, viciffimque accipit illud, quod in altero efl j ex

quo eorum exardefcit five amor, five amicitia : utrumque enim

<lid:um efl ab amando. Amare autem, nihil aliud efl, nifi eum

ipfum diligere, quem ames, nulla indigentia, nuUa utilitate quac-

lita ; quae tamen ipfa efflorefcit ex amicitia, etiam fi tu eam mi-

nus fecutus fis.

Hac nos adolefcentes benevolentia fenes illos L. Paulum, M.

Catonem, C. Gallum, P. Naficam, Tib. Gracchum, Scipionis

noftri focerum, dileximus. Haec etiam magis elucet inter a^qua-

les, ut inter me et Scipionem, L. Furium, P. Rupilium, Sp.

Mummium. Viciflim autem fenes in adolefcentium caritate ac-

quiefcimus ; ut ego in veflra, ut in Q^Tuberonis. Equidem

etiam admodum adolefcentis, P. RutiUi Virginii , famiharitate

deledlor. Quoniamque ita ratio comparata efl vitas, naturaeque

ToM. IIL Y y



354 E> E A M I C I T I A;

noftra, ut alla astas oriatur j maxime quidem optandum eft, ut

cum sequalibus poffisj quibufcum tanquam e carceribus emifTus

jQs, cum iifdem ad calcem, ut dicitur, pervenire. Sed, quoniam

res humanae fragiles caducaeque funt, femper aliqui anquirendl

funt, quos diligamus, et a quibus diligamur : caritate enim, be-

nevolentiaque fublata omnis eft e vita fublata jucunditas. Mihi

quidem Scipio,. quanquam eft fubito ereptus, vivit tamen, fem-

perque vivet : virtutem enim amavi ilHus viri, quae extinda non

efl. Nec mihi foli verfatur ante oculos, qui illam femper in ma-

nibus habui, fed etiam pofteris erit clara et infignis. Nemo un-^

quam animo, aut fpe majora fufcipiet, qui fibi non ilHus memo--

riam atque imaginem proponendam putet.

Equidem ex omnibus rebus, quas mihi aut fortuna, aut na—tura tribuit, nihil habeo, quod cum amicitia Scipionis poffim

comparare. In hac mihi de republica confenfus, in hac rerum

privatarum confiHum, in eadem requies plena oble(ftationis fuiu

Nunquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem

fenferim; nihil audivi ex eo ipfe,. quod nollem. Una domus erat,

idem vidus, ifque communis ^ neque folum militia, fed etiam

peregrinationes, rufticationefque communes. Nam quid ego de

ftudiis dicam cognofcendi femper aHquId, atque difcendi, in qui-

bus, remoti ab ocuHs popuH, omne otiofum tempus contrivi-

mus ? Quarum rerum recordatio et memoria, li una cum illo oc-

cidiffet, defiderium conjundtiffimi atque amantiftimi viri ferre

Rullo modo poffem : fed nec iUa extindta funt, ahmturque potius

et augentur cogitatione et mernoria. Et, li iUis plane orbatus

eflem, magnum tamen afterret mihi stas ipfa folatium : diutius

enim jam in hoc defiderio efte non poffum : omnia autem brevia

tolerabiHa effe debent, etiam fi magna fmt.

Haec habui, de amicitia quae dicerem. Vos autem hortor,

ut ita virtutem locetis, fme qua amicitia effe non poteft, ut ea

excepta, nihil amicitia praeftabiHus putetis..



[ 3SS ]

PARADOXA.AD M. BRUTUM.

ANIMADVERTI, Brute, faepe Catonem, avunculum

tuum, cum in fenatu fententiam diceret, locos graves ex

philofophia tradtare, abhorrentes ab hoc ufu forenfi et

publico ; fed dicendo confequi tamen, ut illa etiam populo pro-

babiUa viderentur. Quod eo majus eft illi, quam aut tibi, aut

nobis, quia nos ea philofophia plus utimur, quas peperit dicendi

copiam, et in qua dicuntur ea, quae non muitum difcrepant ab

opinione populari. Cato autem, perfedtus mea fententia Stoicus,

et ea fentit, quae non fane probantur in vulgus -, et in ea eft hae-

refi, quas nullum fequitur florem orationis, neque dilatat argu-

mentum : minutis interrogatiunculis, et quafi pundtis, quod

propofuit, efEcit. Sed nihil eft tam incredibile, quod non dicen-

do fiat probabile ; nihil tam horridum, tam incultum, quod non

fplcndefcat oratione, et tanquam excolatur : quod cum ita puta-

rem, feci etiam audacius, quam ille ipfe, de quo loquor. Cato

enim duntaxat de magnitudine animi, de continentia, de morte,

de omni laude virtutis, de Diis immortalibus, de caritate patriaj

Stoice folet, oratoriis ornamentis adhibitis, dicere. Ego vero illa

ipfa, quae vix in gymnafiis, et in otio Stoici probant, ludens con-

jeci in communes locos ;quas, quia funt admlrabilia, contraque

opinionem omnium, ab ipfis etiam "zs-apdiô^^cc appellantur. Ten- '

tare volui, poflentne proferri in lucem, id efl, in forum, et ita

dici, ut probarentur ; an alia qua^dam effet erudita, alia popularis,

Y y 2



356 P A R A D O X A.

oratio : eoque fcrlpii libentius, quod mihi ifla, '^xrciâ.ôêt qnae ap*

pellant, maxime videntur efle Socratica, longeque veriffima»

Accipies igitur hoc parvum opufculum, lucubratum his jami

contracStioribus nodlibus -, (quoniam illud majorum vigiliarum.

munus in tuo nomine apparuit) et deguftabis genus hoc exer-

citationum earum, quibus uti confuevi, cum ea, quae dicuntur

in fcholis îTncoL, ad noftrum hoc oratorium transfero dicendL

genus. Hoc tamen opus in acceptum ut referas, nihil poftulo i,

non efl enim tale, ut in arce poni poffit, quafi illa Minerva Phi-^

diae; fed tamen, ut ex eadem officina exiffe appareat,.

ParadoxonL

ôd honejlumfit, idfolum bonum effe.~

T " 7ERE0R, ne cui veftrum ex Stoicorum hominum difputatio-

nibus, non ex meo fenfu, deprompta hasc videatur oratio

dicam tamen quod fentio j et dicam brevius, quam res tanta

dici pofcit. Nunquam mehercule ego neque pecunias iflorum,

neque ted:a magnifica, neque opes, neque imperia, neque eas,

quibus maxime adflridli funt, voluptates in bonis rebus aut ex-petendis effe duxi -y quippe cum viderem, rebus his circumflu-»

entibus, ea tamen defiderare maxime, quibus abundarent. Neque

enim expletur unquam, nec fatiatur cupiditatis fitis ; neque fo-

lum, ea qui habent, hbidine augendi cruciantur, fed etiam amit-

tendi metu. In quo equidem continentiffimorum hominum, ma-

jorum noflrorum, faspe requiro prudentiam, qui hGsc imbecilla

et commutabilia pecuniae membra, verbo Bona putaverunt ap-

pellanda, cum re ac fadlis longe aliter judicaviffent. Poteflne ba-

num cuiquam malo effe ? aut potefl quifquam in abundantia

bonorum ipfe effe non bonus ? Atqui ifla omnia talia videmus,

ut etiam improbi habeant, et obfmt probis. Quamobrem licet

irrideat, fi quis vult -, plus apud me tamen vera ratio valebit,



P A R A D O X A. 357

quam vurgi oplnio. Neque ego unqiiam bona perdldifTe dicam, fi

quis pecus aut fupelledtilem amiferit ; neque non faepe laudabo

fapientem illum, Biantem, ut opinor, qui numeratur in feptem ^

cujus cum patriam Prienen cepifTet hoftis, caeterique ita fugerentj,-

ut multa de fuis rebus fecum afportarent ; cum effet admonitus

a quodam, ut idem ipfe faceret ; Ego veroj inquit, Jhdo : najn

omnia mea porto niecum. ille haec ludibria fortunas ne fua quidem,

putavit, quos nos appellamus etiam bona. Quid eft igitur, qu£e-

ret aliquis, bonum ? Si quid re(5te fit, et honefle, et cum virtute,-

id bene fieri vere dicitur y et, quod red:um, et honeflum, et cumt

virtute efl, id folum opinor Bonum.

II. Sed hzEC videri poffunt obfcuriora, cum lentius difputan--

tur. Vita atque faclis illuftranda funt fummorum virorum ha^c,

quae verbis fubtihus, quam fatis efl, difputari videntur. Qusro

enim a vobis, num uUam cogitationem habuiffe videantur ii,

qui hanc rempubHcam tam prasclare fundatam nobis relique-

runt, aut auri, aut argenti ad avaritiam, aut amoenitatum ad

dejedationem , aut fupelledilis ad deHcias, aut epularum ad^

voluptates ? Ponite ante oculos unumquemque regum. Vultis-

a Romulo ? vultis pofl liberam civitatem, ab iis ipfis, qui Hbe-

raverunt eam t Quibus tandem gradibus Romulus afcendit in'

caelum ? iifne, quae ifti bona appellant ? an rebus geflis atque vir-

tutibus ? Quid ? Numae PompiHi minufne gratas Diis immorta*

Hbus capedines ac fidiles urnulas fuifTe, quam fiHcatas aHorum'

pateras, arbitramur ? Omitto reHquos ; funt enim omnes pares

inter fe, praeter Superbum. Brutum fi quis roget, quid egerit in-

patria Hberanda; fi quis item reHquos ejufdem confiHi focios^.

quid fpedlaverint, quid fecuti fint ; num quis exiflet, cui volup-

tas, cui divitiae, cui denique, praeter officium fortis et magni virij.

quidquam uHud propofitum fuifTe videatur ? Quaj res ad necem-

Porfennae C. Mucium impuHt, fine uHa fpe falutis fua; ? Quas

vis CocHtem contra omnes hoflium copias tenuit in ponte fo-

lum ? Quae patrem Decium, quae fiHum devotavit, atque immifit cl€VOt^'

in armatas hoftium copias ? Quid continentia C, Fabricii, quid- t^ — £>f^*^



e^sft

-58 P A R A D O X A.

tenuitas vidlus M'. Curii fequebatur ? Quid duo propugnacula

belli Punici, Cn. et P. Scipiones, qui Carthaginenfium adven-

tum corporibus fuis intercludendum putaverunt ? Quid Africa-

nus major ? quid minor ? quid inter horum aetates interjedus

Cato ? quid innumerabiles alii ? (nam domefticis exemplis abun-

^ff[*, |^{^ta#Ui damus) cogitafle quidquam putamus in vita fibi expetendum,

nifi quod laudabile effe, et praeclarum videretur ? \/i «f i

IIL Veniant igitur ifti irrifores hujus orationis ac fententiae

©t jam vel ipfi judicent, utrum fe horum alicujus, qui marmoreis

tecftis, ebore et auro fulgentibus, qui fignis, qui tabulis, qui

caelato auro et argento, qui Corinthiis operibus abundant, an

C. Fabricii, qui nihil eorum habuit, nihil habere voluit, fimilcs

eife malint ? Atque haec quidem, quae modo huc, modo illuc

transferuntur, facile adduci folent, ut in rebus bonis elfe negent

illud lamen arde tenent, accurateque defendunt, voluptatem efTe

fummum bonum : quae quidem mihi vox pecudum videtur effe,

non hominum. Tu, cum tibi five Deus, live mater (ut ita dicam)

rerum omnium, natura, dederit animum, quo nihil eft prseflan-

tius, neque divinius, fic te ipfe abjicies atque proflernes, ut nihil

inter te atque inter quadrupedem aliquam putes intereffe ? Quid-

quam bonum eft, quod non eum, qui id pofTidet, meHorem facit ?

Utenim quifque efl maxime boni particeps, ita et laudabihs

maxime j neque eft ullum bonum, de quo non is, qui id habeat,

honefte pofTit gloriari. Quid autem eft horum in voluptate ? me-

lioremne efficit, aut laudabiUorem virum ? an quifquam in po-

tiundis voluptatibus gloriando {cky et pracdicatione effert ? Atqul

ii voluptas, quae pkirimorum patrociniis defenditur, in rebus bo-

nis habenda non eft j eaque, quo eft major, eo magis mentem e

fua fede et ftatu dimovet ; profedto nihil eft aliud bene et beate

vivere, nifi honefte et redte vivere.j



PARADOXA.

Paradoxon II.

3S9'

,\

'oTt ctlrd^Kvi? Jj ctpiTYi 'zirpo^ iv^cufjt,ovictv.

In quo virtusjitj ei nihil deejfe ad beate vivendum.

"^JE c vero ego M. Regulum asrumnofum , nec infelicem^

n&c miferum, unquam putavi. Non enim magnitudo ani-

mi ejus excruciabatur a Foenis, non gravitas, non fides, non

conftantia, non ulla virtus, non denique animus ipfe ; qui tot

virtutum prasfidio, tantoque comitatu, cum corpus ejus cape-

retur, capi certe ipfe non potuit. Caium vero Marium vidimus,

qui mihi fecundis in rebus unus ex fortunatis hominibus ; in*

adverfis, unus ex fummis viris videbatur ; quo beatius t^t mor-

tali nihil poteft. Nefcis, infane, nefcis,. quantas vires virtus

habeat : nomen tantiim virtutis ufurpas j quid ipfa valeat, igno-

ras. Nemo poteft non beatiffimus effe, qui eft totus aptus ex

itk, quique in fe uno fua ponit omnia. Cui fpes omnis, et

ratio', et cogitatio pendet ex fortuna, huic nihil poteft ti^t

certi ; nihil quod exploratum habeat permanfurum libi unum

diem : eum tu hominem terreto, li quem eris nadlus, iflis mor-

tis aut exilii minis. Mihi vero quidquid acciderit in tam ingrata

civitate, ne recufanti quidem evenerit, non modo repugnanti,

Quid enim ego laboravi, aut quid egi, aut in quo evigilave-

runt curse et cogitationes mese, li quidem nihil peperi tale,

nihil confecutus fum,. ut eo ftatu elTem, quem neque fortunae

temeritas, neque inimicorum labefadiaret injuria ? Mortemne

mihi minitaris, ut omnino ab hominibus, an exilium, ut ab

improbis, demigrandum lit ? Mors terribiUs ell iis, quorum cum

vita omnia extinguuntur, non iis, quorum laus emori non po^

teft ; exilium autem illis, quibus quali circumfcriptus eil habi-

tandi locus,

noniis,

qui ornnem orbemterxarum, unam urbem

effe ducunt. Te miferi», te aerumnjB premunt, qui te beatum,

qui te florentem, putas : tuoe Hbidines te torquent : tu dies noc^

tefque cruciaris 5 cui nec fat eft, quodeft; et, idipfum ne noa



360 T A R A D O X A.

fit diuturnum, times : te confcientise flimulant maleficlorum

tuorum : te metus exanimant judiciorum atque legum : quocun-

que adfpexiili, ut furise, fic tuae tibi occurrunt injuriae, quas te

refpirare non linunt. Quamobrem ut improbo, et ftulto, et inerti

nemini bene effe poteft ; fic bonus vir, et fortis, et fapiens, mi-

fer elfe nemo poteft. Nec vero, cujus virtus morefque laudandi

funt, ejus non laudanda vita eft ; neque porro fugienda vita, quae

laudanda ell: : effet autem fugienda, fi elfet mifera. Quamobreni

quidquid eft laudabile, idem et beatum, et florens, et expeten'»

dum videri debet.

Paradoxon III.

'On la-ct To, ctiJtctpTrifA^ctTa,, 9L to, KetTOpBûfZot^TcC»

/Eqûalta ejje peccata, et reSfefaBa,

f , "PARVA, inquis, res eft : at magna culpa : nec enim peccata

rerum eventu, fed vitiis hominum, metienda funt. In quo

peccatur, id poteft aliud alio majus elfe, aut minus; ipfum

quidem illud peccare, quoquo verteris, unum eft. Auri navem

evertat gubernator, an paleae ; in re aliquantulum, in guberna-

toris infcientia nihil intereftj Lapfa eft libido in muliere ignota:

dolor ad pauciores pertinet, quam fi petulans fuilfet in aliqua

generofa ac nobili virgine : peccavit vero nihilominus, fi qui-

dem eft peccare, tanquam tranfihre lineas ; quod cum fece-

ris, culpa commifia eft : quam longe progrediare, cum femel

tranfieris, ad augendam tranfeundi culpam nihil pertinet. Pec-

care certe licet nemini. Quod autem non hcet, id hoc uno

tenetur, fi arguitur non licere. Id fi nec majus, nec minus un-

quam fieri poteft, (quoniam in eo eft peccatum, fi non licuit

quod femper unum, et idem eft) quas ex eo peccata nafcuntur,

aquaha fint oportet. Quod fi virtutes pares funt inter fe, paria

efie etiam vitia necefiTe eft. Atqui pares efi!e virtutes, nec bono

viro meliorem, nec temperante temperantiorem, nec forti for-

tiorem, nec fapiente fapientiorem pofiê fieri, faciUime poteft




perfpicl. An virum bonum dices, qui depofitum nuUo tefte,

cum lucrari impune poflet, auri pondo decem, reddiderit, fi idem

in decem millibus pondo non idem fecerit ? aut temperantem

eum, qui fe in aliqua libidine continuerit, in aliqua effuderit ?

Una virtus eft, confentiens cum ratione et perpetua conflantia :

nihil huic addi poteH;, quo magis virtus fit ; nihil demi, ut vir-

tutis nomen relinquatur. Etenim fi benefadla, redte fadta funt, et

nihil re(flo redtius ; certe ne bono quidem mehus quidquam in-

veniri poteft. Sequitur igitur, ut etiam vitia fint paria ; fiquidem

pravitates animi red:e vitia dicuntur. Atqui, quoniam pares vir-

tutes funt, rede fada, quando a virtutibus proficifcuntur, paria

efledebent; itemque peccata, quoniam ex vitiis manant, fint

aequalia necefle eft.

II. A philofophis, inquis, ifta fumis. Metuebam, ne a lenoni-

bus diceres. Socrates difputabat iflo modo. Bene hercle narras :

nam, iflum dodtum et fapientem virum fuiffe, memorias tradi-

tum efl. Sed tamen quicro ex te (quando verbis inter nos con-

tendimus, non pugnis) utrum bonis eft quasrendum, quid bajuli

atque operarii, an quid homines docftifHmi, fenferint ? prsefertim

cum hac fententia non modo verior, fed ne utiHor quidem ho-

minum vitae reperiri ulla poffit. Qux vis enim eft, qua3 magis

arceat homines ab improbitate omni, quam fi fenferint, nuUumin deHdtis effe difcrimen ? asque peccare fe, fi privatis, ac fi ma-

giftratibus, manus afFerant ? quamcunque in domum ftuprum

intulerint, eandem efife labem hbidinis ? Nihilne igitur interefl

(nam hoc dicet aUquis) patrem quis enecet, an fervum ? Nuda

ifta fi ponas, judicari, qualia fint, non facile pofiiint. Patrem

vita privare, fi per fe fcelus eft, Saguntini, qui parentes fuos li-

beros emori, quam fervos vivere, maluerunt, parricidce fuerunt.

Ergo et parenti nonnunquam adimi vita fine fcelere poteft ; et

fervo faepe fine injuria non poteft. Caufa igitur haec, non natura,

diftinguit : quae quoniam utro accefTit, id fit propenfius ; fi utro-

que adjundta fit, paria fiant necefiTe eft. Illud tamen intereft,

quod in fervo necando, fi adfit injuria, femel peccatur; in patris

TOM. III. •

1 14 Z z




vita violanda, multa peccantur. Violatur is, qui procreavit ; is-,

qui aluit j is, qui erudivit ; is, qui in fedc ac domo, atque in

republica collocavit : multitudine peccatorum praeftat , eoque

pcena majore dignus eft. Sed nos in vita, non quiE cuique peccato

poena fit, fed quantum cuique liceat, fped:are debemus. Quid-

quid non oportet, fcelus efle; quidquid non licet, nefas putare

debemus. Etiamne in minimis rebus ? Etiam : fi quidem rerum

modum fingere non poflumus, animorum modum tenere polTu-

mus. Hiflrio, fi paulum fe movit extra numerum, aut fi verfus

pronuntiatus eft fyllaba una brevior, aut longior, exfibilatur et

exploditur : tu in vita, quae omni geftu moderatior, omni verfu

aptior t^Q debet, ut in fyllaba te peccare dices ? Poetam non au-

dio in nugis ; in vitas focietate audiam civem, digitis peccata

dimetientem fua ? Si vifa fmt breviora, leviora videantur. Qui

poffint videri, cum quidquid peccatur, perturbatione peccetur

rationis atque ordinis ? perturbata autem femel ratione et ordine^

nihil poffit addi, quo magis peccari poffie videatur.

Paradoxon IV.

Oti ^du^ ct<PiiMV f/,a/.viTou.

OmnemJlultum infantre.

T^GO vERo te non ftultum, ut faepe; non improbum, ut fem-

^ per 'y fed dementem et infanum rebus vincam neceffariis.

Sapientis animus magnitudine confilii, tolerantia rerum huma-

iiarum, contemptione fortunae , virtutibus denique omnibus,

ut ma^nibus, feptus, vincetur et expugnabitur, qui ne civitate

quidem pelli poteft ? Quae eft enim civitas ? Omnifne conven-

tus etiam ferorum et immanium ? omnifne etiam fugitivorum ac

latronum congregata unum in locum multitudo ? Certe negabis.

Non igitur erat illa tum civitas, cum leges in ea nihil valebant -,

cum judicia jacebant; cum mos patrius occiderat ; cum, ferro

pulfis magiftratibus, fenatus nomen in republica non erat. Prae-

donum ille concurfus, et te duce latrocinium in foro conftitutum.



PARADOXA. 363

et reliquia; conjurationis a Catilinae furiis ad tuum fcelus furo-

remque converfae, non civitas erat. Itaque pulfus ego civitate noii

fum, quse nuUa erat; arceffitus in civitatem fum, cum eflet in

republica Conful, qui tum nullus fuerat ; effet fenatus, qui tum

occiderat; eifet confenfus populi liber ; elfet juris et a^quitatis

(quas vincula funt civitatis) repetita memoria.j

Ac vide, quam ifta tui latrocinii tela contempferim. Jadlam

et immiiTam a te nefariam in me injuriam femper duxi ; perve-

niffe ad me nunquam putavi : nifi forte, cum parietes difturba-

bas, aut cum tedlis fceleratas faces inferebas, meorum aliquid

ruere, aut deflagrare arbitrabare. Nihil neque meum eft, neque

cujufquam, quod auferri, quod eripi, quod amitti potefl. Si u ^ * jm:mihi eripuilTes divinam animi mei conftantiam, meas curas, -j ^^j^,.>Jâ

vigilias, confilia, quibus refpublica, te invitiffimo, flat; fi hujus

aterni benelicii immortalem memoriam deleviffes \ multo etiam

magis, fi illam mentem, unde haec confilia manarunt, mihi eri-

puifTes; tum ego accepifle me confiterer injuriam. Sed fi hasc

nec fecifli, nec facere potuifti, reditum mihi gloriofum injuria

tua dedit, non exitum calamitofum. Erga ego femper civis

et tum maxime, cum meam falutem fenatus exteris nationibus,

ut civis optimi, commendabat ; tu, ne nunc quidem ; nifi forte

idem effe hoflis, et civis poteft.

An tu civem ab hofle natura ac loco, non animo fadtifque,

diftinguis ? Casdem in foro fecifli -, armatis latronibus templa

tenuifli ; privatorum domos, sedes facras, incendifli. Cur hoflis

Spartacus, fi tu civis ? Potes autem effe tu civis, propter quem

aliquando civitas non fuit ? Et me tuo nomine appellas, cum

omnes meo difcefTu exulaffe rempubUcam putent ? Nunquamne,

homo amentiflime, te circumfpicies ? nunquamrie, ' quid facias,

confiderabis, nec quid loquare ? Nefcis, exihum fcelerum eflê

poenam ?

meum illud iter ob praEclarifTimas res a me geflas effe

fufceptum ? Omnes fcelerati atque impii, quorum tu te ducem

effe profiteris , quos leges exilio afiici volunt , exules funt

etiam fi foium non mutarunt. An, cum omnes leges te exulem

cfTe jubeant, non eris tu exul ? Num appellatur inimicus, ûi




cum telo fuerit ? ante fenatum tua fica deprehenfa eft. Qul ho-

minem occiderit ? tu plurimos occidifti. Qui incendium fecerit ?

aedes Nympharum manu tua deflagrarunt. Qui templa Deorum

occupaverit? in

foro etiamcaftra pofuifli. Sed quid

egocommu-nes leges profero, quibus omnibus es exul ? Familiariflimus tuus

de te privilegium tulit, ut, fi in opertum Bonae Deae accefliflês,

exulares. At, te id fecifl!*e, etiam gloriari foles. Quomodo igitur,

tot legibus in exilium ejedlus, nomen exulis non perhorrefcis ?

RomsB fum, inquis. Et quidem in operto fuiflii. Non igitur, ubi

quifque erit, ejus loci jus tenebit, fi ibi eum legibus efle non

oportebit.

Paradoxon V.

Soliimfapkntem cjfe liberumj et omnem Jlultumfervum,

I. T AUDETUR vero hic imperator, aut etiam appelletur, aut

hoc nomine dignus putetur. Quo modo, aut cui tandem

hic Hbero imperabit, qui non potefl: cupiditatibus fuis impe-

rare ? Refrenet primum libidines, fpernat voluptates, iracun-

diam teneat, coerceat avaritiam, casteras animi labes repellat

tum incipiat ahis imperare, cum ipfe improbifllmis dominis,

dedecori ac turpitudini, parere deflerit. Dum quidem his obe-

diet, non modo imperator, fed liber habendus omnino non

crit. Praeclare enim eft hoc ufurpatum a dodiflimis, quorum

au(ftoritate non uterer, fl mihi apud ahquos agreftes hasc ha-

benda eflêt oratio. Cum vero apud prudentiflimos loquar, qui-

bus haec inaudita non funt -, cur ego fimulem, me, fi quid in

his ftudiis operae pofuerim, perdidifle ? Dicftum eft igitur ab

eruditifllimis viris, nifl fapientem, Uberum eflê neminem. Quid

eft enim Ubertas ? poteftas vivendi, ut veHs. Quis igitur vivit,

ut vuh, nifl qui refta fequitur, qui gaudet officio, cui vivendi via

conflderata atque provifa eft ? qui legibus quidem non propter




metum paret, fed eas fequitur atque colit, quia id falutare maxi-

me effe judicat; qui nihil dicit, nihil facit, nihil cogitat deni-

que, nifi libenter ac libere ; cujus omnia confiHa, refque omnes,

quas gerit, ab ipfo proficifcuntur, eodemque feruntur j nec eft

ulla res, quae plus apud eum polleat, quam ipfius voluntas atque

judicium ; cui quidem etiam (quai vim habere maximam dici-

tur) Fortuna ipfa cedit, ficut fapiens poeta dixit, Suts ea cuique

jingitur moribus, Soli igitur hoc contingit fapienti, ut nihil faciat

invitus, nihil dolens, nihil coadlus. Quod etfi ita efiê pluribus

verbis diflerendum efl, illud tamen et breve et confitendum efl,

nifi qui ita fit affedlus, effe liberum neminem. Servi igitur om-

nes improbi : nec hoc tam re efl, quam di(ftu, inopinatum atque

mirabile. Non enim ita dicunt, eos effe fervos, ut mancipia, quay

funt dominorum facfta nexu, aut ahquo jure civili ; fed, fi fervi-

tus fit, ficut efl, obedientia fradli animi, et abjedti, et arbitrio ca-

rentis fuo, quis neget, omnes leves, omnes cupidos, omnes deni-

que improbos, effe fervos ?

IL An ille mihi Uber, cui muUer imperat ? cui leges imponit,

praefcribit, jubet, vetat quod videtur ? qui nihil imperanti ne-

gare potefl, nihil recufare audet ? Pofcit ? dandum efl : vocat ?

veniendum : ejicit ? abeundum : minatur ? extimefcendum. Ega

vero iflum non modo fervum, fed nequifUmum fervum, etiam fi

in ampliflima familia natus fit, appellandum puto. Atque ut ia

magna flultorum famiha funt alii lautiores, ut fibi videntur, fervi,

fed tamen fervi, atrienfes ac topiarii ; pari flultitia funt, quos

figna, quos tabulae, quos ca^latum argentum, quos Corinthia

opera, quos aedificia magnifica nimic opere deledant.

At fumus, inquiunt, civitatis principes. Vos vcro ne con-'

fervorum quidem veftrorum principes eflis. Sed ut in famiha,

qui tradtant ifla, qui tergunt, qui ungunt, qui verrunt, qui

fpargunt, non honeflifTimum locumfervitutis tenent ; fic in ci-

vitate, qui fe iftarum rerum cupiditatibus dediderunt, ipfius

fervitutis locum pene infimum obtinent. Magna, inquis, bella

gefh j magnis imperiis et provinciis praefui. Gere igitur animum




laude dignum. Echionis tabula te flupidum detinet, aut fignum

aliquod Polycleti. Omitto, unde fuftuleris, et quomodo habeas.

Intuentem te , admirantem , clamores tollentem cum video

fervum te effe ineptiarum omnium judico. Nonne igitur funt

illa fefliva ? Sunt : nam nos quoque oculos eruditos habemus.

Sed obfecro te, ita venufla habeantur ifta, non ut vincula vi-

rorum fmt, fed ut obledamenta puerorum. Quid enim cenfes ?

fi L. Mummius aliquem iflorum videret matellionem Corin-

thium cupidiflime tradtantem, cum ipfe totam Corinthum con-

tempfiffet ; utrum illum civem excellentem, an atrienfem dili-

gentem, putaret ? Revivifcat M'. Curius, aut eorum aliquis,

quorum in villa ac domo nihil fplendidum, nihil ornatum fuit,

praeter ipfos, et videat aliquem fummis populi beneficiis ufum,barbatulos mullos exceptantem de pifcina, et pertradtantem, et

muraenarum copia gloriantem, nonne hunc hominem ita fer-

vum judicet, ut ne in familia quidem dignum majore aliquo

negotio putet ? An eorum fervitus dubia eft, qui cupiditate pe-

cuHi nullam conditionem recufant duriflimae fervitutis ? Haeredi-

tatis fpes quid iniquitatis in ferviendo non fufcipit ? quem nu-

tum locupletis orbi fenis non obfervat ? loquitur ad voluntatem

quidquid denuntiatum fit, facit ; afTedlatur, afTidet, muneratur.

Quid horum eft liberi ? quid denique non fervi inertis ?

III. Quid ? jam illa cupiditas (quae videtur effe Hberalior)

honoris, imperii, provinciarum, quam dura eft domina ! quam

imperiofa ! quam vehemens ! Cethego homini non probatifHmo

fervire coegit eos, qui fibi effe amphfTimi videbantur ; munera

mittere, nodtu venire domum ad eum, precari, denique fup-

phcare. Quae fervitus efl, fi haec Hbertas exiftimari potefl ? Quid?

cum cupiditatum dominatus exceffit, et aUus efl dominus exor-

tus ex confcientia peccatorum, timor ? quam efl illa mifera,

quam dura fervitus ! Adolefcentibus paulo loquacioribus efl fer-

viendum : omnes, qui aUquid fcire videntur, tanquam domini,

timentur. Judex vero quantum habet dominatum ? quo timore

nocentes afficit ? An non eft omnis metus, fervitus ? Quid valet




igitur illa eloquentiflimi viri, L. Crafli, copiofa magis, quam

fapiens, oratio ? Eripite 7ios exfervitute. Quae eft ifta fervitus tam

claro homini, tamque nobili ? Omnis animi debilitati, et humi-

lis, et fradti timiditas fervitus eft. Nolite fmere nos cuiquam fer-

vire. In Ubertatem vindicari vult ? minime. Quid enim adjun-

git ? tiifi vobis univerfis, (dominum mutare, non Uber effe, vult)

quibus et po[fumus et debemus. Nos vero, fi quidem animo excelfo,

et alto, et virtutibus exaggerato fumus, nec debemus, nec pofTu-

mus. Tu poffe te dicito, quoniam quidem potes : debere ne

dixeris 3 quoniam nihil quifquam debet, nifi quod efl turpe non

reddere. Sed haec hadtenus. Ille videat, quomodo imperator effe

pofHt, cum eum ne Hberum quidem effe ratio et veritas ipfa con-

vincat.

Paradoxon VI.

Solumfapientem efje divitem.

I. r\\5m. efl ifla in commemoranda pecunia tua tam infolens

•^ oflentatio ? folufne tu dives ? Proh Dii immortales

egone me audiviffe aliquid, et didiciffe non gaudeam ? Solufne

tu dives?

Quidfi

nedives

quidem? quid fi

pauper etiam?

Quemenim intelligimus divitem ? aut hoc verbum in quo homine

ponimus ? Opinor in eo, cui tanta pofTeflio efl, ut ad Hberali-

ter vivendum facile contentus fit ,qui nihil quaerat, nihil appe-

tat, nihil optet amplius. Animus oportet tuus te judicet divi-

tem, non hominum fermo, ncque poffefliones tuae : nihil fibi

deeffe putet, nihil curet ampHus. Satiatus efl, aut contentus

•etiam pecunia ? concedo, dives es. Sin autem propter avidi-

tatem pecuniiE nullum quaeflum turpem putas, cum ifti ordini

ne honeftus quidem poflit efie ullus : fi quotidie fraudas, deci-

pis, pofcis, pacifceris, aufers, eripis : fi focios fpohas, asra-

rium expilas : fi teftamenta amicorum expecStas, aut ne expedtas

quidem, at ipfe fupponis ; haec utrum abundantis, an egentis,

ligna funt ? Animus hominis dives, non arca, appellari folet.




'Quamvis illa fit plena, dum te inanem videbo, divitem non

putabo : etenlm ex eo, quantum cuique fatis eft, metiuntur

homines divitiarum modum. Filiam quis habet ? pecunia ell

opus. Duas ? majore. Plures ? majore etiam. Et, fi, ut aiunt,

Danai quinquaginta lint filise, tot dotes magnam quGerunt pecu-

niam. Quantum enim cuique opus eft, ad id accommodatur, ut

ante dixi, divitiarum modus. Qui igltur non filias plures, fed

innumerabiles cupiditates, habet, quae brevi tempore maximas

copias exhaurire poffint, hunc quomodo ego appellabo divitem,

cum ipfe etiam egere fe fentiat ? Multi ex te audierunt, cum

diceres, neminem eife divitem, nifi qui exercitum alere pofTet

fuls frudibus ; quod populus Romanus tantis vedigalibus jam-

pridem vix poteft. Ergo, hoc propofito, nunquam eris dives

ante quam tibi ex tuis poiTefiionibus tantum reficiatur, ut eo tueri

fex legiones, et magna equitum ac peditum auxilia poflis. Jam

fateris igitur non efie te divitem, cui tantum defit, ut expleas id,

quod exoptas. Itaque iftam paupertatem, vel potius egeftatem ac

mendicitatem tuam nunquam obfcure tuUfii.

II. Nam ut iis, qui honefte rem quaerunt mercaturis faciendis,

operls dandis, publicis fumendis, intelligimus opus eife quae-

fito ; fic, qui videt domi tuae pariter accufatorum atque judicum

confociatos greges j qui nocentes et pecuniofos reos eodemtc audore corruptelam judicii molientes

jqui tuas mercedum

pa6lIones in patrocinlis , intercefliones pecuniarum in coitio-

nibus candidatorum , dimifliones Ubertorum ad defoenerandas

diripiendafque provincias ; qui expulfiones vicinorum, qui la-

trocinia in agris, qui cum fervis, cum Hbertis, cum clientibus

focietates, qui pofiefllones vacuas, qui profcrlptiones locuple-

tium,qui caedes municipiorum

, qui illam Syllani temporis

meflem recordetur, qui tefl:amenta fubjeda, qui fublatos tot

homines ; qui denique omnia venaUa, delecflum, decretum, aHe-

nam, fuam fententlam, forum, domum, vocem, filentium j quis

hunc non putet confiteri, fibi quaefito opus eflfe ? cui autem quas-

fito opus fit, quis unquam hunc vere dixerit divitem ? Efl: enim

divitiarum frudus in copia : copiam autem declarat falietas




rerum, atque abundantia; quam tu quoniam nunquam allequere,

nunquam omnino es futurus dives. Meam autem quoniam pecu-

niam contemnis, et redte, (eft enim ad vulgi opinionem medio-

cris ; ad tuam, nulla^ ad meam, modica ;) de me filebo : de re

loquar. Si cenfenda nobis, atque aeflimanda res fit, utrum tandem

pluris ssftimem-us pecuniam Pyrrhi, quam Fabriclo dabat, an

continentiam Fabricii, qui illani pecuniam repudiabat ? utrum

aurum Samnitum, an refponfjm M'. Curii ? ha^reditatem L.

Pauli, an liberalitaiem Africani, qui ejus hsreditatis Q^Maximo

fratri partem fuam concefTit ? Hsc profecto, quae funt fumma-

rum virtutum, pluris asftimanda funt, quam illa, quae funt pecu-

nias. Quis igitur (fi quidem, ut quifque, quod plurimi lit, pofli-

deat, ita divitiffimus habendus fit) dubitet, quin in virtute divi-

tias fint ? quoniam nulla poifeffio, nulla vis auri et argenti pluris,

quam virtus, aeftimanda eft.

III. O Dii immortales ! non intelHgunt homines, quam mag-

num ve(fligal fit parfimonia, Venio enim jam ad fumptuofos

reUnquo iftum quspfluofum. Capit ille ex fuis praediis fexcenta

feflertia -, ego centena ex meis : illi aurata tecfla in vilHs, et fola

marmorea facienti, et figna, tabulas, fupelledlilem, et veflem

infinite concupifcenti, non modo ad fru(flum ille efl fumptus,

fed etiam ad foenus, exiguus. Ex meo tenui ved:igaH, detra6tis

fumptibus cupiditatis, aHquid etiam redundabit. Uter igitur efl

divitior, cui deefl, an cui fuperat ? qui eget, an qui abundat ?

cujus pofTeffio quo eft major, eo plus requirit ad fe tuendam ^

an quae fuis fe viribus fuftinet ? Sed quid ego de me loquor,

qui, morum ac temporum vitio, aHquantum etiam ipfe fortaffe

in hujus fecuH errore verfer ? M'. ManiHus patrum noftrorum

memoria ( ne femper Curios et Lufcinos loquamur)

pauper

tandem fuit. Habuit enim aediculas in Carinis, et fundum in

Labicano. Nos igitur divitiores, qui plura habemus ? Utinam

quidem ! fed non aeftimatione cenfus, verum victu atque cultu,

terminatur pecunias modus. Non effe cupidum, pecunia eft :

non effe emacem, vedtigal eft : contentum vero fuis rebus effe,

ToM. III. A aa




maxlmae funt certiflimaeque divitias. Etenim, fi ifti callidi rerum

seftimatores prata et areas quafdam magno aeftimant, quod ei

generi poffeffionum minime quafi noceri poteft, quanti eft aefti-

manda virtus, quae nec eripi, nec furripi poteft unquam -, neque

naufragio, neque incendio amittitur ; nec tempeftatum, nec tem-

porum, permutatione mutatur ? qua praediti qui funt, foli funt

divites. Soli enim poffident res et frudiuofas, et fempiternas ;

folique (quod eft proprium divitiarum) contenti funt rebus fuis.

Satis efte putant, quod eft ; nihil appetunt, nulla re egent, nihil

ftbi deeffe fentiunt, nihil requirunt. Improbi autem, et avari,

quoniam incertas, atque in cafu pofitas habent, et plus femper

appetunt, nec eorum quifquam adhuc inventus eft, cui, quod

haberet, eflet fatis -, non modo non copiofi ac divites, fed etiam

inopes ac pauperes, exiftimandi funt.



[ 371 ]

PHILOSOPHICORUM

F R A G M E N T A.

CEconomicorumLib. I.

pRisc. lib. VIII.] Homo ex eo numero homlnum, qui apud nos

hoc nomine dignantur.

CoLUM. lib. XII. cap. i.] Maritale conjugium fic comparatum

eft natura, ut non folum jucundiflima, verum etiam utiliffima,

vitae focietas iniretur, et ne genus humanum temporis lon-

ginquitate occideret : propter hoc mas cum foemina efl con-

juncftus : deinde ut ex hac eadem focietate mortaHbus adjuto-

ria fenedtutis, nec minus propugnacula praeparentur. Tum

etiam, cum vicflus et cuhus humanus non, uti feris, in pro-

patulo, ac filveftribus locis, fed domi fub tedlo accurandus

eflet, necefTarium fuit, alterutrum foris fub dio eife, qui labore

et induftria compararet ; intus, qui ted:is reconderet atque

cuftodiret : fiquidem vel rufticari, vel navigare, vel etiam alio

genere negotiari neceffe erat, ut aliquas facuUates acquirere-

mus. Cum vero paratae res fub tedtum effent congeftae, aUum

efle oportuit, qui et illatas cuftodiret, et caetera conficeret

opera, quae domi deberent adminiftrari. Nam et fruges, et

caetera ahmenta terreftria indigebant tedo ; et ovium c£ete-

rarumque pecudum foetus atque fru(ftus claufo cuftodienda

erant ; nec minus rehqua utenfiUa, quibus aut ahtur homi-

num genus, aut etiam excolitur. Quare cum et operam, et

dihgentiam ea, quae propofuimus, defiderarent, nec exigua cura

foris acquirerentur, quas domi cuftodiri oporteret ;jure, ut

A a a 2



372 PHILOSOPHICORUM

dixi, a natura comparata ell opera mulieris ad domefticam di-

ligentiam, viri autem ad exercitationem forenfem et extraneam.

Itaque viro calores et frigora perpetienda, tum etiam itinera et

labores pacis ac belli, id eft, rufticationis et militarium ftipen-

diorum, diilribuit ; mulieri deinceps, quod omnibus his rebus

fecerat inhabilem, domeflica negotia curanda tradidit. Et

quoniam hunc fexum cuftodias et dihgentiae affignaverat, id-

circo timidiorem reddidit, quam virilem : nam metus pluri-

mum confert ad dihgentiam cuftodiendi. Quod autem neceffe

erat foris et in aperto vidlum qusrentibus nonnunquam inju-

riam propulfare, idcirco virum, quam mulierem, fecit auda-

ciorem. Quia vero, partis opibus, asque fuit opus memoria, et

diHgentia 3 non minorem foeminas, quam viro, earum rerum

tribuit pofleffionem. Tum etiam, quod limplex natura non

omnes res commodas ampledti volebat, idcirco. alterum alte-

rius indigere voluit -, quoniam, quod alteri deeft, prsefto ple-

rumque eft alteri.

CoLUM. /i6. XII. cafi. 2.] Nam vetus eft proverbium, pau-

pertatem certijjimam ejje, cum aliciijus indigeasj uti eo non pojje,

quia ignoretur, ubi proje<ftum jaceat quod defideretur. Itaque

in re famiiiari laboriofior eft negHgentia, quam diHgentia. Quis

enim dubitet, nihil efte pulchrius, in omni ratione vitas, dif-

politione atque ordine ? quod etiam ludicris fpedtacuHs Hcet

faepe cognofcere. Nam ubi chorus canentium, non certis mo-

dis , neque numeris praeeuntis magiftri confenfit , diifonum

quiddam ac tumultuofum audientibus canere videtur. At ubi

certis numeris ac pedibus, velut fadla confpiratione, confenfit,

atque concinuit j ex ejufmodi vocum concordia non folum ipfis

canentibus amicum quiddam et dulce refonat, verum etiam

fpe(flantes audientefque laetiffima voluptate permulcentur.

DoNAT. /« T(?r.] Quid igitur, proh Deum immortaHum! pri-

mum eam docebas ? quaefo.

CoLUM.] Praeparatis idoneis locis, inftrumentum et fupeHec-

tilem diftribuere ccepimus, ac primum ea fecrevimus, quibus

ad res divinas uti folemus ; poftea mundum muHebrem, qui



F R A G M E N T A.373

ad dles feflos comparatur; delnde vlrllem : item dlerum folen-

nlum ornatum, nec mlnus calceamenta utrique fexui conveni-

entia: tum jam feorfum arma ac tela feponebantur, et in altera

parte inftrumenta, quibus ad lanificia utuntur : poft, quae ad

cibum conficiendum vafa (ut affolent) conftituebantur ; inde,

quae ad lavatlonem, qusG ad exornatlonem, quae ad menfam

quotldianam, atque epulationem, pertinerent, exponebantur ;

poftea ex iis, quibus quotldie utlmur, quod menftruum effet,

fepofuimus ; quod annuum quoque, in duas partes dlvifimus.

Nam fic minus falllt, qui exitus futurus fit. Hsc poflquani

omnia fecrevimus, tum fuo quaeque loco difpofuimus : deinde

quibus quotidie fervuli utuntur, quse ad lanificia, quae ad ci-

baria coquenda et conficienda pertinent, haec ipfa iis, qui uti

folent, tradldlmus, et, ubi ea ponerent, demonftravimus, et,

ut falva eflent, praecepimus. Qulbus autem ad dles feftos, et

ad hofpltum adventum utimur, haec primo tradldlmus, et loca

fingula demonftravimus, et cuique fua annumeravimus, atque

annumerata ipfi exfcripfimus, eamque admonuimus, ut, quod-

cumque opus efiet, fclret unde daret ; et meminiflet, atque

adnotaret, quld, et quando, et cui dedifiet, et, cum recepifiet,

ut quidque fuo loco reponeret.

CE C O N O M I C O R U M L I B. II»

CoLUM. lib, II. cap. i.] Utrumne, Ifchomache, inquam, fi res

familiaris defiderafi!et, mercari villicum tanquam fabrum, an

ipfe infiiituere confuevifii ? Ego vero ipfe infi;ituo. Etenini

qui me abfente in meum locum fubfi:ituitur, et vicarlus meae

dlllgentioc fuccedlt, is ea, qua3 ego, fcire debet.

CECONOMICORUM LlB. III.

NoNius. Interfici.l Nullo modo facilius arbitror pofie neque

herbas arefcere, et interfici , neque terram ab fole percoqui»



374PHILOSOPHICORUM

QuiNT. lib. XII. cap. 5. Non. Profligare.'] Cum vero, afFedta

jam prope aeflate, uvas a fole mitefcere tempus eft.

Macr. ///^. III. f<^/'. 10.] Qui neque ferit vitem, neque, quae

fata eft, diligenter colit j oleum, ficus, poma non habet.

Caris. lib. I.] Apes in alvearium concefTerunt.

Servius. m 2. Georg.'] Scrobes.

PROTAGORAS, CX PlATONE.

pRisc. lib. VI.] Quid tu ? unde tandem appares, 6 Socrate ? an

id quidem dubium non efl, quin ab Alcibiade ?

Prisc. lib. VIII.] Nunc a vobis, Protagora et Socrate, poflulo,

concedatis alter alteri, et inter vos de hujufmodi rebus contro-

verfemini, non concertetis.

Prisc. lib. VI.] Quae igitur potefl effe indignitas voluptatis ad

molefliam, nifi in magnitudine, aut longitudine alterius utrius

pofita ?

DoNATUS in Phormion.] Confirmandi genera compluria.

De Republica Lib. I.

Fronto.] Nuntiatum efl, venire Laelium, domoquejam exifTe.

NoN. Propter.] Eum quoque ut falutavit, proptsr Tuberonem

juffit afHdere.

Fronto.] Negotii publici expers.

NoN. Cituma.] Quare, fi placet, deduc orationem tuam de cjeIo

ad haec cituma.

DioMED.] Quafi alius afHmulare rempublicam aut mehus non

poffit, aut omnino non poffit.

NoN. Accommodatum.] * expofitamque ad exemplum noflr^ rei-

pubUcae accommodabo ad eam, fi potero, omnem illam oratio-

nem, quae efl: mihi habenda de optimo civitatis ftatu.

NoN. Urbs a civitate.] Quam cum locis manuque fepfiffent,



F R A G M E N T A. 375

ejurmodl conju<5tIonem tedtorum, oppldnm, vel urbem appel-

larunt, delubris diftindtam, fpatiifque communibus. Omnis

ergo populus, qui eft talis coetus multitudinis, qualem expo-

fui, civitas eft : omnis civitas, quae eft conftitutio populi, ref-

publica.

Fronto.] Ut ad eam urbem, quam incolas, pofTis adnare.

D. AuGUST. epifi 5.] * brevi multitudo, diverfa atque vaga,

concordia civitas fad:a erat.

NoN. Cognofcere.^ Cognofcere mehercule, inquit, confuetudinem

iftam, et ftudium, fermonemque.

Seneca. lib. xix. epifi.^* duos Romanos reges efle, quorum

alter patrem non habet, alter matrem. Nam de Servii matre

dubitatur. Anci Marcii pater quoque ignoratur. Tantiim hic

Marcius, Numas nepos dicitur.

Non. Dimittere.\ Tum annui Confules, tum dimifli populo

fafces.

Seneca. lib. XIX. epifi.'^* provocationem ad populum etiam a

regibus fuifle.

NoN. Horrendum ab horrido.'] Horum enim feveritatem dicitur

inhorruifte primum civitas.

Seneca. lib. xrx. epifi.'] Quem nos Didlatorem dicimus, et in

hiftoria ita nominari legimus, apud antiquos magifter populi

vocatus eft, quod, qui ab illo nominatur, magifter equitum

eft.

Cic. VI. ad Atticum 9.] Cn. Flavius faftos protulit.

Fronto.] Ipfa cognitio nos dele(5tavit.

NoN. Mmulus."] Quomodo enim judicatur ifte optimas, aut

optimatium aemulus dodlrina, artibus, ftudiis. Audio, quando ?

NoN.] Sed audifte te credo, tum vero Platonem, Socrate mor-

tuo, primum in ^gyptum difcendi caufa, poft in Italiam»

contendiiTe.

'ôii. Anima.'] Tum virtute, labore, induftria quaereret fummi

viri indolem, nift nimis animofe ferax natura illum nefcio

quo pado.



376 PHILOSOPHICORUM

NoN. Confitura.'] Qnx videlicet ille non ex agri confitura, quam

cernebat, fed ex dodlrinae indiciis, interpretabatur.

NoN. Antiquus, Antiquior.'] Sed quoniam plurima beneficia con-

tinet patria, et eft antiquior parens, quam is, qui ut aiunt,

creaverit, major ei profedlo, quam parenti, debetur gratia.

NoN. Pignerari.] Sed ut plurimas et maximas noftri animi, in-

genii, confilii prima ipfa fibi ad utilitatem pigneraretur.

NoN. Conducere.'] Facillimam autem in ea republica efTe pofTe

concordiam, in qua idem conducat omnibus.

NoN. Firmitudo.'] Habent aequabilitatem quandam, qua carere

diutius vix pofTunt liberi, deinde firmitudinem.

NoN. lib. de doB. indagine.] Nec tantum Carthago habuifiet opum

fexcentos fere annos fine confiHis et difciplina.

ISloN. Dominatus.] Quid ? tune, cum es iratus, permittis illi

iracundiae dominatum animi tui ?

NoN. Anima.] Ergo non probares confilio pulfo libidines, quae

funt innumerabiles, iracundias, quae tenerent omnia. Ego vero

nihil iflo animo, nihil ita animato homine, miferius duce-

rem.

NoN. Invitare.] Denique ipfa natura non invitaret folum, fed

etiam cogeret.

Fronto.] Populo gratificans et aliena, et fua.

Fronto.] Nec vero jam meo nomine abftinet.

NoN. Horrendum ab horrido.] Sed ut ille, qui navigat, cum fub-

ito mare coepit horrefcere.

Macr. lib. de different. et focietatibus Grceci hatinique verbi.]

Libenter tibi, Lasli, uti eum defideras, equidem concefTero.

De Republica LiberII.

NoN. BiXultare.] Eft igitur quiddam turbulentum in hominibus

fingulis, quod vel exuhat voluptate, vel moleflia frangitur.

NoN. Volutabundus.] Cupido autem, et expetenti, et libidinofo,

et volutabundo in voluptatibus.




NoN. Anxitudo.'] Quantaque anxitudo prona ad ludum, et moe-

rens, femperque ipfa fe foUicitans.

NoN. Tîmor et timiditas.'] EiTe autem angore et miferia affliftas,

atque abjedras timiditate et ignavia.

NoN. E/idere.] Ut auriga indo(ftus e curru trahitur, operitur,

eliditur, laniatur.

NoN. Offendere.] Sed imitor Archytam Tarentinum, qui cum

ad villam venifTet, et omnia aliter offendiflet.

NoN. urbs a civitate.] * quo au6lore et principe vocitatur civitas.

NoN. Modicum.] Statuo efTe optime conflitutam rempublicam,

quae, ex tribus generibus ilHs, regali, optimo, et populari con-

fufa modice, nec puniendo irritet animum immanem ac fe-

rum, nec, omnia prsetermittendo, licentia cives deteriores red-

dat.

D. AuG. /i6. II. cap. 21. Civit.] Ut in fidibus, ac tibiis atque

cantu ipfo, ac vocibus concentus efl quidam tenendus ex dif-

tindtis fonis, quem immutatum ac difcrepantem aures eruditae

ferre non pofTunt, ifque concentus ex difHmillimarum vocum

moderatione concors tamen efiicitur et congruens ; fic ex fum-

mis, et infimis, et mediis interjed:is ordinibus, ut fonis, mo-

derata ratione civitas confenfu diflimillimorum concinit ; et

quae harmonia a muficis dicitur in cantu, ea efl in civitate con-

cordia, ardiiflimum atque optimum omni in republica vincu-

lum incolumitatis, quae fme juflitia nullo padto effe potefl.

NoN. ProjeBum.] Juflitia foras fped:at, et projeda tota efl, atque

eminet.

NoN. Explicare.] Quas virtus praeter caeteras totam fe ad alienas

utilitates porrigit, atque explicat.

NoN. Exultare.] * quae fanguine alitur, atque in omni crudeli-

tate fic exuhat, ut vix hominum acerbis funeribus fitietur.

NoN. lib, de do5i. indagine.] Itaque praeclara illa inftitutio Ro-muli cum ducentos annos et triginta fere firma manfifTet.

NoN. Viritim.] Ac primus agros, quos bello Romulus ceperat,

divifit viritim civibus.

ToM. m. Bbb



378 P II I L O S O P H I C O R U M

Fronto.] Cum aliud nihil domum fuam deportavlflet.

NoN. Peciiniofus.'] Multaque ditione ovium et boum, quod tunc

erat res in pecore, et in locorum pofieffionibus, ex quo pecu-

niofi et locupletesvocabantur.

Gellius iib. I. cap. 22.] Non gravarer, Laeli, nifi et hos velle

putarem, et ipfe cuperem, te quoque aliquam partem hujus

noftri fermonis attingere j pra^fertim cum heri ipfe dixeris,

te nobis etiam fuperfuturum. Verum, fi id quidem fieri non

poteft, ne delis, omnes te rogamus.

NoN. Calumnia.'] ut Carneadi refpondeatis, qui faepe optimas cau-

fas ingenii calumnia ludificari folebat.

Fronto. Neque enim ad mare admovit, quod ei fuit facilli-

mum.D. AuG. lib. II. cap. 21. Civit.'] Nihil efl quod adhuc de re-

pubUca putem did;um, et quo poflim longius progredi, nifi

fit confirmatum, non modo falfum effe illud, fme injuria non

poffe, fed hoc veriflimum, fine fumma juftitia rempublicam

regi non poffe.

De Republica Liber lll.

D. AuG. lib. IV. contra Pe/agimn.] Homo non ut a matre, fed

ut a noverca, natura editus efl in vitam corpore nudo, et

fragili, et infirmo ; animo autem anxio ad moleflias, humili

ad timores, molli ad labores, prono ad libidines : in quo

tamen inefl tanquam obrutus quidam divinus ignis ingenii et

mentis.

Seneca. //^. XIX. epijl.] Quoniam fumus ab ipfa calce ejus in-

terpellatione revocati.

Lact. Epitome cap. i.] Nullum efl jus naturale : itaque omnes

animantes, ipfa ducente natura, commoda fua defendunt : et

ideo juflitia, fi ahenis utilitatibus confulat, fuas negligat, flul-

titia efl dicenda. Quod fi omnes populi, penes quos fit im-

perium, ipfique Romani, qui orbem totum poffedere, juflitiam




fequi velint, ac fuum cuique reftituere, quod vi et armis occu-

paverunt, ad cafas et egeftatem revertentur. Quod fi fecerint,

juftos dicemus quidem, fed tamen ftultos judicare neceife eft,

qui, ut aiiis prolint, fibi nocere contendunt.

Lact. lib. V. cap. 16. 'Epit. cap. i.] Bonus vir fi habeat fervum

fugitivum, vel domum infalubrem ac peflilentem, quae vitia

folus fciat, et ideo profcribat, ut vendat; utrumne profitebitur,

fugitivum fervum ac peftilentem domum fe vendere, an cela-

bit emptorem ? Si profitebitur emptori, fugitivum elfe; bonus

quidem, quia non fallet, fed tamen ftultus judicabitur, quia

vel parvo vendet, vel omnino non vendet. Si celaverit, erit qui-

dem fapiens, quia rei confulet ; fed idem malus, quia fallet.

Deinde, fi reperiat hominem, qui aut aurum pro orichalco, aut

argentum pro plumbo, vendat per errorem, atque id emere

necefiitas cogat ; utrum difiimulabit, et emet parvo, an potius

indicabit ? Juflus utique dicetur, quia non fefeUit, fed idem

ftultus, qui alteri fecerit iucrum, fibi damnum. Sed facile

de damno efl : qui, fi vita ejus in periculum veniet, ut eum

aliquando neceffe fit, aut occupare, aut mori, quid faciet ?

Poteft hoc evenire, ut, naufragio fadlo, inveniat aliquem im-

becillum, tabulae inhaerentem ; aut, vid:o exercitu, fugiens re-

periat aliquem vulneratum, equo infidentem ; utrumne aut

illum tabula, aut hunc equo deturbabit, ut ipfe poiiit evadere?

Si volet juftus effe, non faciet ; fed idem flultus judicabitur,

qui dum alterius vita; parcit, fuam perdet. Si faciet, fapiens

quidem videbitur, quia fibi confulit j fed et idem mahis, quia

nocebit.

Lact. lib. V. cap. 12.] Quasro, fi duo fmt, quorum aher opti-

mus vir, SEquiflimus, fumma juflitia, fmgulari fide ; alter in-

iigni fcelere et audacia exiflimetur: etfi in eo fiterrore civitas,

ut bonum illum virum, fceleratum, facinorofum, nefarium

putet; contra autem, qui fit improbifTuiius, fumma tô pro-

bitate ac fide exiftimet : proque liac opinione omnium civium,

bonus ille vir vexetur, rapiatur, manus ei denique afferantur,

B bb 2



380 PHILOSOPHICORUM

effbdiantur oculi, damnetur, vinciatur, uratur, exterminetur,

egeat;poftremo jure etiam optimo omnibus miferrimus efle

videatur ; contra autem ille improbus laudetur, colatur, ab

omnibus dib'gatur, omnes ad eum honores, omnia imperia,

omnes opes, omnes copiae conferantur ; vir denique optimus

omnium exiftimatione, et digniffimus omni fortuna judicetur

quis tandem erit tam demens, qui dubitet, utrum fe effe ma-

lit ?

NoN. Famti/atur.] Efl enim genus injuftas*fervitutis, cum ii funt

alterius, qui fui poiTunt effe. Cum autem hi famulantur.

NoN. Infejiummare. Myoparo.'] Nam cum quaereretur ex eo, quo

fcelere compulfus mare haberet infeftum uno myoparone -, eo-

dem, inquit, quo tu orbem terrse.

Lact. lib. VI. cap. 8.] Eft quidem vera lex, redla ratio, naturas

congruens, difFufa in omnes, conflans, fempiterna; quae vo-

cet ad officium jubendo, vetando a fraude deterreat : quai

tamen neque probos fruflra jubet aut vetat, nec improbos

jubendo aut vetando movet. Huic legi nec obrogari fas efl,

neque derogari ex hac aliquid licet, neque tota abrogari po-

tefl. Nec vero aut per fenatum, aut per populum folvi hac

lege pofTumus. Neque efl quaerendus explanator, aut interpres

ejus alius. Nec erit alia lex Romse, alia Athenis; alia nunc,alia poflhac ; fed et omnes gentes, et omni tempore una lex,

et fempiterna, et immortalis continebit ; unufque erit com-

munis quafi magifler, et imperator omnium Deus. IUe legis

hujus inventor, difceptator, lator; cui qui non parebit, ipfe

fe fugiet, ac naturam hominis afpernabitur ; atque hoc ipfo

luet maximas poenas, etiamfi caetera fupplicia, quae putantur,

effugerit.

Lact. lib. v. cap. 19.] Huic tu viro quas divitias objicies ? quae

imperia ? quae regna ? qui ifla omnia putat humana, fua bona

divina judicat.

Prisc. lib. VIII.] * quibus affentior, foincitam et periculofam

juflitiam non effe fapientis.




NoN. Vbi genit. pro ablativo.'] Nofter autem populus, fociis de-

fendendis, terrarum jam omnium potitus efl.

NoN. Largitas.] Pyrrhi ridetur largitas a Confule, aut Samni-

tium copias Curio defuerunt.

NoN. Apud.'\ Cujus etiam focum Cato ille nofter, cum venerat

ad fe in Sabinos, ut ex ipfo audiebamus, vifere folebat ; apud

quem fedens, Samnitium, quondam hoftium, tum jam clien-

tium fuorum, dona repudiaverat.

D. AuG. lib. XXII. cdp. 6.] Nullum bellum fufcipitur a civitate

optima, nifi aut pro fide, aut pro falute.

D. AuG. lib. XXII. cap. 4. Civit.'] Magis eft in Romulo admi-

randum, quod caeteri, qui Dii ex hominibus fadi effe dicun-

tur, minus eruditis hominum fecuHs fuerunt ^ ut fingendi

proclivior effet ratio, cum imperiti faeile ad credendum im-

pellerentur. R.omuli autem astatem minus his fexcentis annis,

jam inveteratis hteris atque do6lrinis, omnique illo antiquo ex-

inculta hominum vita errore fublato, fuilTe cernimus.

D. AuG. ibidem.] Ex quo intelHgi potefl, permuhis annis ante

Homerum fuiffe, quam Romulum : ut jam dodtis hominibus,

ac temporibus ipfis eruditis, ad fingendum vix quicquam effet

loci. Antiquitas enim recepit fabulas, fidtas etiam nonnun-

quam incondite. Haec setas autem, jam exculta praefertim, et

erudita, omne, quod fieri non potefl, refpuit.

Lactant. lib. V. cap. 19. Seneca lib. xix. epijl.] Apud En-

nium fic loquitur Africanus -,

Sifas endo plagas ccelejlum afcendere cuiqua?n efty

Mifoli cceli maxima porta patet.

Efl vero, inquit, Africane. Nam et Herculi eadem ipfa porta

patuit.

Seneca. ibid.] Hic ejl illeftus, cui nemo civi', neque hojiis

îvit profaSfis reddere operce pretiiim. \

D. AuG. lib. III. cap. 15. Civit.'] Tantum efl confecutus, ut,

cum fubito fole obfcurato non comparuiffet, Deorum in nu-

mero collocatus putaretur : quam opinionem nemo unquam

mortalis affequi potuit fme eximia virtutis gloria.



382 PHILOSOPHICORUM

D. AuG. lib. XXII. cap, 6.] Propterea et iftum non creditum

inter Deos receptum tali morte, quia fortalTe, quod erat in

Romulo probatum, Romani vulgare noluerunt, fi hoc et alteri

tribueretur.

Lact. lib. V. cap. 19.] Vult plane virtus honorem ; nec eft

virtutis uUa aUa merces ; quam tamen ilia accipit facile, exi-

git non acerbe. Sed li aut ingrati univerfi, aut invidi multi,

aut inimici potentes fuis virtutem praemiis fpoliant, ne illa fe

tamen multis folatiis oblecflat, maximeque fuo decore fe ipfam

fuftentat.

D. AuG. lib, yiy.i\. cap. 6. Civit.] Sed his pcenis, quas etiam

ilultiffimi fentiunt, egeftate, exilio, vinculis, verberibus ela-

buntur fspe privati, oblata mortis celeritate. Civitatibus au-

tem mors ipfa pcena eft ; quse videtur a poena fingulos vindi-

care. Debet enim conflituta fic eife civitas, ut asterna fit. Ita-

que nullus interitus efl reipubHcae naturalis, ut hominis, in

quo mors non modo necelTaria efl, verum etiam optanda per-

fspe. Civitas autem, cum tolUtur, deletur, extinguitur, fimile

efl quodammodo, ut magnis parva conferamus, ac fi omnis

hic mundus intereat ac concidat.

D. AuG. /ib. II. cap. 21. Civit.] RefpubUca eft res populi. Po-

pulus autem non omnis ccetus multitudinis, fed coetus juris

confenfu, et utilitatis communione fociatus.

D. AuG. ibidem.] Refpublica res eft popuU, cum bene ac jufle

geritur, five ab uno rege, five a paucis optimatibus, five ab

univcrfo populo. Cum vero injuflus eft rex, quem tyrannum

voco -y aut injufti optimates, quorum confenfus fadlio efl -, aut

injuftus ipfe populus, cui nomen ufitatum nuUum reperio, nift

ut etiam ipfum tyrannum appeUem -, non jam vitiofa, fed om-

nino nulla refpubUca eft, quoniam non eft res popuU, cum

tyrannus eam, fad:iove capeffat-,

nec ipfe populus jam populuseft, fi fit injuftus, quoniam non cft muUitudo juris confenfu,

et utiUtatis communione fociata.

P. AuG. lib. XX II. cap. 21. Civit.] Ubi vero juftitia non cft,

nec jus poteft efte. Quod enim jure fit, profed:o jufte fit : quod




autem fit Injufte, nec jure fieri potefl:. Non enim jura dicen-

da funt, vel putanda, iniqua hominum conftituta, cum illud

etiam ipfi jus efle dicant, quod de juftitiae fonte manaverit

falfumque fit, quod a quibufdam non redte fentientibus dici

folet, id jus efTe^ quod ei, qui plus poteft, utile eft.

D. AuG. lib. IV. contra Pelaghim.'] An non cernimus, optimo

cuique dominatum ab ipfa natura cum fumma utilitate infir-

morum datum ? Cur igitur Deus homini, animus imperat

corpori, ratio libidini, iracundiaeque, etcasteris vitiofis ejufdem

animi partibus ?

D. AuG. ibidem.l Sed et imperandi, et ferviendi funt dilTimilitu-

dines cognofcendae. Nam, ut animus corpori dicitur imperare,

dicitur etiam libidini; fed corpori, ut rex civibus fuis, aut

parens hberis 3 Hbidini autem, ut fervis dominus, quod eamcoercet et frangit ; fic regum, fic imperatorum, fic magiflra-

tuum, fic patrum, fic populorum imperia civibus fociifque

praefunt, ut corporibus animus. Domini autem fervos ita fati-

gant, ut optima pars animi, id efl, fapientia, ejufdem animi

vitiofas imbecillafque partes, ut libidines, ut iracundias, et

perturbationes casteras.

NoN. Mercatura.] Phcenices primi mercaturis et mercibus fuis

avaritiam, et magnificentiam, et inexplebiles cupiditates om-

nium rerum fupportaverunt in Grasciam.

NoN. Conjidentia.l duas fibi res, quo minus in vulgus et in foro

diceret, confidentiam et vocem defuiffe.

NoN. Proferre.] Sapientia jubet proferre opes, ampHficare divi-

tias.

NoN. Pericuium.'] fed ut ipfi feu animum periclitentur, feu vi-

deant, quid fe putent effe faduros.

NoN. Impigritas.] Nunquam viri fortiflimi fortitudinis, impigri-

tatis, patientiae.

Prisc. lib. VI.] Quid ergo illa fibi vult abfurda exceptio, nifi

quis Athonem pro monumento vult funditus efficere ? quis

enim efl Atho, aut Olympus tantus ?



384 PHILOSOPHICORUM

NoN. Vafrum.'\ Non funt in difputando vafri, non veteratores,

non malitiofi.

De RepublicaLib. IV.

NoN. JJbi accufativus pro genitivo.] Atque ipfa mens, quse futura

videt, prseterita meminit.

NoN. Mitis.] Cumque autumno terras ad concipiendas fruges

patefecerit, hieme ad conficiendas comprefTerit, vere fruges ad

efFundendas relaxarit, aeftate ac maturitate alias mitigaverit,

alias torruerit.

NoN. Aptam.] eademque foli objedla umbram nodlemque effi-

ciat, cum ad numerum dierum aptam, tum ad laborum quie-

tem.

Lact. dc Opif. Dei.] Nec voluntatem mihi defuiffe, nec curam."

D. AuG. lil?. IX. cap. 9. Civit.] Nunquam comoedij£, nifi con-

fuetudo vitae pateretur, probare fua theatris flagitia potuiffent.

D. AuG. ibidem,] Quem illa non attigit, vel potius quem non

vexavit ? cui pepercit ? Efto : populares homines, improbos in

rempublicam, feditiofos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbo-

lum lasfit : patiamur : etfi hujufmodi cives a Cenfore melius

efl, quam a poeta notari. Sed Periclem, cum jam fuae civitati

maxima audloritate plurimos annos domi et belli pra^fuiffet,

violari verfibus, et eos agi in fcena, non plus decuit, quam fi

Plautus nofler voluiffet, aut Naevius, P. et Cn. Scipioni, aut

Caecilius M. Catoni maledicere.

D. AuG. 6.] Noftrae contra xii tabulae cum perpaucas res capite

fanxiffent, in his hanc quoque fanciendam putaverunt,, Si quis

aBitaviJjety fve carmen condidiffet, quod infamiam afferretfagi-

gltiumve alteri. Prasclare. Judiciis enim, ac magiftratuum dif-

ceptationibus legitimis propofitam vitam, non poetarum inge-

niis, habere debemus ; nec probrum audire, nifi ea lege, ut

refpondere Hceat, et judicio defendere.

D. AuG. lib. II. cap. 10. Civit.] jiEfchines Athenienfis, vir



FRAGMENT A. 385

cloquentlflimus, cum adolefcens tragoedias adlitaviffet, rem-

publicam capeffivit ; et Ariftodemum tragicum item adtorem,

maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Philippum Athe-

nienfes faepe miferunt.

D. AuG. lib, II. cap. 12. Chit.] Probris et injuriis poctarum

fubjediam vitam famamque habere noluerunt, capite etiam

puniri fancientes, tale carmen condere fi quis auderet.

D. AuG. M. II. cap. 13. Civit.] * Cum artem ludicram, fce-

namque totam in probro ducerent, genus id hominum non

modo honore civium reUquorum carere, fed etiam tribu mo-

veri notatione cenforia, voluerunt.

D. AuG. /ib, II. cap. 14. Civit.] Ad quos cum acceffiffet clamor

et approbatio populi, quafi magni cujufdam et fapientis ma-

giftri, quas illi obducunt tenebras ? quos invehuiit metus ?

quas inflammant cupiditates ?

NoN. Fingere.] Ego vero eodem, quo ille Homerum redimitum

coronis, et delibutum unguentis, emittit ex ea urbe, quam ipfe

fibi iingit.

Marcel. lib. XXX.] Cumque nihil tam incorruptum eife debeat

in repubUca, quam fufFragium, quam fententia j non intelHgo,

cur, qui ea pecunia corruperit, poena dignus fit ; qui eloquen-

tia, laudem etiam ferat. Mihi quidem hoc plus mali facere

videtur, qui oratione, quam qui pretio, judicem corrumpit,

quod pecunia corrumpere prudentem nemo potefl, dicendo

poteft.

NoN. Impurus et immanis.'] Sed juventuti noftroc minime audien-

dus. Quippe ft ita fenfit, ut loquitur, eft homo impurus -, fin

aliter, quod malo, oratio eft tamen immanis.

NoN. Ignominia.] Cenforis judicium nihil fere damnato afFert,

nifi ruborem. Itaque, quiaomnis ea judicatio verfatur tantum-

modo in nomine, animadverfio illa ignominia dicfta eft.

NoN. ubi dativus pro accufativo.] Nec vero mulieribus praefedus

praeponatur, qui apud Gracos creari folet, fed fit Cenfor, qui

viros doceat moderari uxoribus.

ToM. III. C c c



386 PHILOSOPHICORUM

NoN. 'Temulenta.l Magnam habet vim difclplina verecundis.

Carent temeto omnes mulieres.

NoN. Fama.'^ atque etiam fi qua erat famofa, ei cognati ofculum

nonferebant.

NoN. Clepere.'] Non modo ut Spartae, rapere ubi pueri, et clepere

difcunt.

Serv. Apud Grascos opprobrio fuit adolefcentibus, fi amatores

non haberent.

NoN. yurgium a lite.'] Admiror, nec rerum folum, fed verborum

etiam elegantiam. Sijurgant^ inquit : benevolorum concerta-

tio, non lis inimicorum, jurgium dicitur.

NoN. ibid.'\ Jurgare igitur lex putat inter fe vicinos, non litigare.

NoN. Petulantia, Procacitas.] Itaque apetendo petulantia, a pro-cando, id eft, pofcendo, procacitas nominata efl.

NoN. Fides.] Fides enim nomen ipfum mihi videtur habere,

cum fit, quod dicitur.

NoN. Blandimentum.] In cive excelfo, atque homine nobili,

blanditiam, oflentationem, ambitionem, notam effe levitatis.

NoN. Portitor.] Nolo enim eundem populum, imperatorem et

portitorem effe terrarum : optimujn autem et in privatis fa-

miiiis, et in republica vedligal duco effe parfimoniam.

NoN. Pecuda.] * cum adhibent in pecuda paflores.

NoN. Excipere.] * quod infepultos -reliquifTent eos, quos ex mari,

propter vim tempeflatis, excipere non potuifTent, innocentes

necaverint.

NoN. Proprium.] Et nofler Plato magis etiam, quam Lycurgus,

omnia prorfus jubet effe communia, ne quis civis propriam,

aut fuam rem ullam queat dicere.

NoN. de DoBr. ind.] Nec in hac difTenfione fufcepi populi cau-

fam, fed bonorum.

NoN. Auguro.] Cui quidem utinam vere auguraverim.

NoN. SanSiitudo.] * eofdem terminos hominum curae atque vitae:

fic pontificio jure fanditudo fepulturae.

Prisc. lib. XV.] Non enim facile valenti populo refiftitur, fi aut

nihil impertias juris, aut parum.




Prisc. Carm. Brachialia.

Prisc.] Armentum habeo.

De Republica Lib. V.

D. AuG. Hb. II. cap. 21. Civit.] Ennius

Moribiis antiquis resJlat Roma7iay "cirifque,

Quem quidem ille verfum, vel brevitate, vel veritate, tanquam

ex oraculo mihi quodam ^^^ effatus videtur. Nam neque viri,

nifi ita morata civitas fuiffet, neque mores, nifi hi viri pra;-

fuilTent, aut fundare, aut tam diu tenere potuiiTent tantam, et

tam longe lateque imperantem rempubHcam. Itaque ante nof-

tram memoriam et mos ipfe patrius praeftantes viros adhibe-

bat, et veterum morem, ac majorum inftituta retinebant ex-

cellentes viri. Noftra vero aetas, cum rempubhcam licut pic-

turam accepilTet egregiam, fed jam evanefcentem vetuflate,

non modo eam coloribus iifdem, quibus fuerat, renovare nc-

glexit, fed ne id quidem curavit, ut formam faltem ejus, et

extrema tanquam Hneamenta fervaret. Quid enim manet ex an-

tiquis moribus, quibus ille dixit remjlare Romanam ? quos ita

oblivione obfoletos videmus, ut non modo non colantur, fed

etiam ignorentur. Nam de viris quid dicam ? mores enim ipfi

interierunt virorum penuria. Cujus tanti mah non modo red-

denda ratio nobis, fed etiam tanquam reis capitis quodammodo

dicenda caufa eft. Noftris enim vitiis, non cafu aliquo, rem-

publicam verbo retinemus j reapfe vero jampridem amifnnus.

Cic. lib. VIII. epift. ad Atticum.'\ Ut enim gubernatori curfus

fecundus, medico falus, imperatori vidtoria ; fic huic modera-

tori reipubHcae beata civium vita propofita eft, ut opibus firma,

copiis locuples, gloria ampla, virtute honefta fit. Hujus enim

operis maximi inter homines, atque optimi, iUum efie effcc-

torem volo.

DioMED. lib. I.] ExceHunt.

NoN. Contemptio.] Quae virtus fortitudo vocatur, in qua efl mag-

nitudo animi, mortis dolorifque magna contemptio.

C c c 2



388 PHILOSOPHICORUM

NoN. Lentum.'] Marcellus, ut acer et pugnax. Maximus, ut con-

lideratus et lentus.

NoN. ubi nominathusy 've!.'\ Sed tamen ut bono patrifamilias co-

lendi, aedificandi, ratiocinandi quidam ufus, opus eft.

Gel. lib .xii. cap.2.] Menelao Laconi quaedam fuit fuaviloquens

jucunditas.

Idem ih.] Breviloquentiam in dicendo colat.

'NoN. Imhuere.] Quae cum Scipio dixiffet, admodum probans j

nimio enim erat odio rhetorum imbutus.

NoN. Ferocia.] Qui comperit ejus vim et effraenatam illam fero-

ciam.

Caris. lib. I. Orbi.] Orbi terrarum comprehenfos.

ISioii. impertire.] Quod moleftiasfenedlutis fuae veftris familiis

impertire pofTet.

NoN.] Quod non modo fingulis hominibus, fed potentiffimis

populis, faepe contingit,

De Republica Lib. VL

NoN. Prudentia.] Totam igitur expe^flas prudentiam hujus rec-

toris, quae ipfum nomen hoc nadta efl ex providendo.

NoN. I^rijiis.] Qui numeros optimatum, et principum obtulit

his vocibus, et gravitatis fuae liquit illum triflem et plenumdignitatis fonum.

NoN. Expleri atquefatiari.] Graves enim dominae cogitationum

Hbidines infinita quaedam cogunt atque imperant : quae, quia

expleri atque fatiari nullo modo pofTunt, ad omne facinus im-

pellunt eos, qui illecebris fuis incenduntur.

NoN. Sa?7iium.] Oratio extat, Lasli, quam omnes habemus in

manibus, quam fimpuvia Pontificum Diis immortahbus grata

fint, Samiaeque, ut hic fcribit, capedines.

NoN. Firmiter. et Prisc.] Firmiter enim majores nof^ri flabilita

matrimonia effe voluerunt.

NoN. Comparare.] Quamobrem fe comparet hic civis ita necefle

efl, ut fit contra haec, quae civitatis flatum pervertunt, femper

armatus.




l>JoN, Se£tio,] Eaque diffenfio civium, quod feorfum eunt alii

ad ^XiOSffeditio dicitur.

NoN. de DoBr. ind.] Et vero in diflenfione civili, cum boni plus,

quam multi valent, expendendos ab his, non numerandos, puto.

Gel. /i6. VI. cajf. 16. et Non. Deprecari.] Quod quidem eo fuit

majus, quia cum in caufa pari collegae eflent, non modo invidia

pari non erant, fed etiam Claudii invidiam Gracchi caritas de-

precabatur.

Non. MaBare.] Ferunt hos laudibus, maftant honoribus.

D. Aug. lib. V. cap. 13. Civif.] Alendus hic efl gloria.

Non. Defubito.] * in his, ut meminiftis, concurfu levillima^

multitudinis aere congefto funus defubito elTet ornatum.

NoN. ubi genitivus pro nominativo.] Ut quemadmodum fcribit

ille, quotidiano in forum mille hominum cum palHis conchy-

lio tindtis defcenderent.

Macr. lib. I. Somn.] Sed quanquam fapientibus confcientia ipla

fadorum egregiorum amphfTimum virtutis praemium eft, ta-

men illa divina virtus non flatuas plumbo inhasrentes, nec tri-

umphos arefcentibus laureis, fed ftabiHora qusdam et viridiora

pra^miorum genera defiderat. Quae tandem ifla funt ? inquit

LaeHus. Tum Scipio, Patimini me (inquit) quoniam tertium

diem feriati fumus. ...



590 PHILOSOPHICORUM

SOMNIUM SCIPIONIS.

S C I P I O L O QJJ I T U R

I. /ÛM in Africam venifTem, M'. Manilio Confuli ad quar-

^—^ tam legionem tribunus, ut fcitis, militum j nihil mihi

potius fuit, quam ut MalinifTam convenirem, regem familiai

noftrae juftis de caufis amiciffimum. Ad quem ut veni, com-

plexus me fenex collacrymavit ; aliquantoque pofl fufpexit in

caslum, et Grates, inquit, tibi ago, fumme Sol, vobifque, reliqui

Ccelites, quod ante quam ex hac vita migro, confpicio in meo.

regno, et his tedlis P. Cornelium Scipionem, cujus ego nomine

ipfo recreor : ita nunquam ex animo meo difcedit illius optimi

atque inviftifiimi viri memoria. Deinde ego illum de fuo regno,

ille me de noftra repubhca percontatus eft^ multifque verbis

ultro citroque habitis, ille nobis confumptus efl dies. Pofl autem,

regio apparatu accepti, fermonem in multam noftem produxi-

mus, cum fenex nihil nifi de Africano loqueretur, omniaque ejus

non fad:a folum, fed etiam didla, meminiffet. Deinde, ut cubi-

tum difcefHmus, me et de via, et qui ad muham nod:em vigilaf-

fem, ardtior, quam folebat, fomnus complexus eft. Hic mihi

(credo equidem ex hoc, quod eramus locuti 3 fit enim fere, ut

cogitationes fermonefque noflri pariant aUquid in fomno tale,

quale de Homero fcribit Ennius, de quo videUcet faepiflime vi-

gilans folebat cogitare, et loqui) Africanus fe oflendit ea forma,

quas mihi ex imagine ejus, quam ex ipfo, erat notior. Quem ut

agnovi, equidem cohorrui. Sed ille, ades, inquit, animo, et

omitte timorem, Scipio, et quae dicam, trade memoriae.

II. Videfne illam urbem, quae, parere populo Romano coadla

per me, renovat priflina bella, nec poteft quiefcere ? (oflendebat




autem Carthaginem de excelfo, et pleno ftellarum, illuftri et

claro quodam loco) ad quam tu oppugnandam nunc venis pene

miles ? Hanc hoc biennio Conful evertes, eritque cognomen id

tibi per te partum, quod habes adhuc a nobis ha^reditarium. Cum

autem Carthaginem deleveris, triumphum egeris, Cenforque fue-

ris, et obieris legatus iEgyptum, Syriam, Afiam, Graeciam, deH-

gere iterum Conful abfens , bellumque maximum conficies,

Numantiam exfcindes. Sed, cum eris curru CapitoHum invedtus,

offendes rempubhcam perturbatam confiHis nepotis mei. Hic tu,

Africane, oftendas oportebit patrias lumen animi, ingenii, confi-

liique tui. Sed ejus temporis ancipitem video quafifatorum viam.

Nam cum aetas tuafeptenos od:ies fohs anfradlus reditufque ccin-

verterit, duoque hi numeri, quorum uterque plenus, alter altera

de caufa, habetur, circuitu naturah fummam tibi fatalem confe-

cerint; in te unum, atque in tuum nomen, fe tota convertet

civitas : te fenatus, te omnes boni, te focii, te Latini intuebun-

tur : tu eris unus, in quo nitatur civitatis falus ; ac, ne muUa,

Didlator rempubUcam conftituas oportet, fi impias propinquorum

manus efFugeris. Hic cum exclamafTet LasHus, ingemuiflentque

caeteri vehementius -, leniter arridens Scipio, qusefo, inquit, ne

me e fomno excitetis, et parum rebus : audite caetera.

IIL Sed quo fis, Africane, alacrior ad tutandum rempubHcam,

fic habetOj Omnibus, qui patriam confervarint, adjuverint,

auxerint, certum effe in caelo definitum locum, ubi beati aevo

fempiterno fruantur. Nihil eft enim ilH principi Deo, qui om-

nem hunc mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius,

quam conciHa caetufque hominum, jure fociati, quae civitates

appeUantur : harum redlores et confervatores, hinc profedli, huc

revertuntur. Hic ego, etfi eram perterritus, non tam metu mor-

tis, quam infidiarum a meis, qucefivi tamen, viveretne ipfe et

Paulus pater, et aHi, quos nos extindtos arbitraremur. Immo

vero, inquit, ii vivunt, qui ex corporum vincuHs, tanquam e car-

cere, evolaverunt ; veflra vero, quae dicitur vita, mors efl : quin

tu afpicias ad te venientem Paulum patrem. Quem ut vidi.



392 PHILOSOPHICORUM

equidem vim lacrymarum profudi. Ille autem me complexus,

atque ofculans, flere prohibebat. Atque ego, ut primum fletu

repreflb loqui poflTe ccepi, Quaefo, inquam, pater fancftiflime atque

optime, quoniam hcEC efl: vita, (ut Africanum audio dicere) quid

moror in terris ? quin huc ad vos venire propero ? Non efl: ita,

inquit ille : nifl enim Deus is, cujus hoc templum efl; omne

quod confpicis, iftis te corporis cuftodiis Hberaverit, huc tibi

aditus patere non poteft. Homines enim funt hac lcge gene-

rati, qui tuerentur illum globum, quem in hoc templo medium

vides, quae terra dicitur; hifque animus datus eft ex ilUs fempi-

ternis ignibus, quae fidera et ftellas vocatis : quae globofae et ro-

tundae, divinis animatas mentibus, circulos fuos orbefque confi-

ciunt celeritate mirabih. Quare et tibi, Publi, et piis omnibus

retinendus eft animus in cuftodia corporis ; nec injuflu ejus, a

quo ille eft vobis datus, ex hominum vita migrandum eft, ne

munus humanum aflignatum a Deo defugifle videamini. Sed flc,

Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, qui te genui, juftitiam cole, et

pietatem -, quae, cum fit magna in parentibus et propinquis, tum

in patria maxima eft. Ea vita via eft in caelum, et in hunc coetum

eorum, qui jam vixerunt, et, corpore laxati, illum incolunt lo-

cum, quem vides. Erat autem is fplendidifllimo candore inter

flammas circus eiucens, quem vos, ut a Graiis accepiftis, orbem

ladeum nuncupatis : ex quo omnia mihi contemplanti, praeclara

caetera et mirabiha videbantur. Erant autem ex ftell^, quas nun-

quam ex hoc loco vidimus ; et eae magnitudines omnium, quas

effe nunquam fufpicati fumus : ex quibus erat illa minima, quae

ultima caelo, citima terris, luce lucebat aUena. Stellarum autem

globi terne magnitudinem facile vincebant. Jam ipfa terra ita

mihi parva vifa eft, ut me imperii noftri, quo quafi punftum ejus

attingimus, pceniteret.

IV. Quam cum magis intuerer, Quaefo, inquit Africanus,

quoufque humi defixa tua mens erit ? nonne adfpicis, quae in

templa veneris ? Novem tibi orbibus, vel potius globis, connexa

funt omnia : quorum unus eft caeleftis, extimus, qui reUquos




omnes compledltur, fummus ipfe Deus, arcens et continens

caeteros j in quo infixi funt illi, qui volvuntur, ftellarum curfus

fempiterni : cui fubjedti funt feptem, qui verfantur retro con-

trario motu, atque ca^lum : ex quibus unum globum poflidet

illa, quam in terris Saturniam nominant. Deinde eft hominumgeneri profperus et falutaris ille fulgor, qui dicitur Jovis : tum,

rutilus, horribilifque terris, quem Martem dicitis. Deinde, fub-

ter mediam fere regionem Sol obtinet, dux, et princeps, et mo-

derator luminum rehquorum, mens mundi, et temperatio, tanta

magnitudine, ut cuncfta fua hice illuftret, et compleat : hunc, ut

comites, confequuntur aker Veneris, alter Mercurii curfus : in

infimoque orbe luna, radiis folis accenfa, convertitur. Infra au-

tem jam nihil eft, nifi mortale et caducum, praiter animos generi

hominum, munere Deorum, datos. Supra lunam funt aeterna

omnia. Nam ea, quae eft media, et nona tellus, neque movetur,

et infima eft, et in eam feruntur omnia fuo nutu pondera.

V. Quaj cum intuerer ftupens, ut me recepi, Quid ? hic, in-

quam, quis eft, qui complet aures meas, tantus et tam dulcis fo-

nus ? Hic eft, inquit ille, qui intervalHs conjundtus imparibus,

fed tamen pro rata portione diftindlis, impulfu et motu ipforum

orbium efficitur ; qui, acuta cum gravibus temperans, varios

jequabiHter concentus efiicit. Nec enim filentio tanti motus in-

citari pofiijnt, et natura fert, ut extrema ex altera parte graviter,

ex ahera autem acute, fonent. Quam ob caufam fummus iile

caeH fteUiferi curfus, cujus converfio eft concitatior, acuto et ex-

citato movetur fono ;gravifllmo autem hic lunaris atque infi-

mus : nam terra, nona, immobiHs manens, ima fede femper has-

ret, complexa medium mundi locum. lUi autem odto curfus, in

quibus eadem vis eft duorum, feptem efficiunt diftlndtos interval-

Hs fonos i qui numerus rerum omnium fere nodus eft. Quod

dodti homines nervis imitati, atque cantibus, aperuere fibi redi-

tum in hunc locum : ficut alii, qui pr<aeftantibus ingeniis, in vita

humana, divina ftudia coluerunt. Hoc fonitu oppletae aures ho-

minum obfurduerunt j nec eft uHus hebetior fenfus in vobis ;

ToM. III. D dd



394 PHILOSOPHICORUM

fiCLit Libi Nilus ad illa, quse Catadupa nominantur, praecipitat ex

altifTimis montibus, ea gens, quse illum locum accolit, propter

magnitudinem fonitus, fenfu audiendi caret. Hic vero tantus eft

totius mundi incitatiffima converfione fonitus, ut eum aures ho-

minum capere non poffint ; ficut intueri folem adverfum nequi-

tis, ejufque radiis acies veftra fenfufque vincitur. Haec ego ad-

mirans referebam tamen oculos ad terram identidem.

VI. Tum Africanus, Sentio, inquit, te fedem etiam nunc ho-

minum ac domum contemplari : qu^ fi tibi parva, ut eft, ita

videtur, hsc celeftia femper fpe(ftato ; illa humana contemnito.

Tu enim quam celebritatem fermonis hominum, aut quam ex-

petendam gloriam confequi potes ? Vides habitari in terra raris

et anguftis in locis ; et in ipfis, quafi maculis, ubi habitatur,

vailas folitudines interjed:as : hofque, qui incolunt terram, non

modo interruptos ita elfe, ut nihil inter ipfos ab aUis ad alios

raanare poffit ; fed partim obliquos, partim averfos, partim

etiam adverfos ftare vobis ; a quibus exped:are gloriam certe

nuUam poteftis. Cernis autem eandem terram, quafi quibufdam

redimitam et circumdatam cingulis ; e quibus duos maxime in-

ter fe diverfos, et caeli verticibus ipfis ex utraque parte fubnixo?>

obriguifTe pruina vides -, medium autem illum, et maximxum,

foHs ardore torreri. Duo funt habitabiles :

quorum auftrahs ille,

in quo qui infiftunt, adverfa vobis urgent veftigia. Nihil ad vef-

trum genus. Hic autem alter fubjedlus aquiloni, quem incolitis,

cerne, quam tenui vos parte contingat. Omnis enim terra, qua

cohtur a vobis, angufla verticibus, lateribus latior, parva quae-

dam infula eft, circumfufa illo mari, quod Atlantieum, quod

Magnum, quem Oceanum appellatis in terris : qui tamen tanto

nomine, quam fit parvus, vides. Ex his ipfis cuUis notifque ter-

ris, num aut tuum aut cujufquam noflrum nomen, vel Cauca-

fum hunc, quem cernis, tranfcendere potuit, vel illum Gangemtranfnare ? Quis in reUquis orientis, aut obeuntis fohs ultimis,

aut aquilonis, auflrive partibus tuum nomen audiet ? Quibus

amputatis, cernis profe<ô, quantis in angufliis veflra gloria fe




dilatari velit. Ipfi. autem, qui de vobis loquuntur, quam loqucn-

tur diu ?

VII. Quin etiam, fi cupiat proles illa futurorum hominum de-

inceps laudes uniufcujufque noftrum a patribus acceptas pofteris

prodere ; tamen propter eluviones exuftionefque terrarum, quas

accidere tempore certo neceffe eft, non modo non aeternam, fed

ne diuturnam quidem, gloriam affequi polfumus. Quid autem

intereft, . ab iis, qui poftea nafcentur, fermonem fore de te, cum

ab iis nullus fuerit, qui ante nati lint, qui nec pauciores, et certe

meliores, fuerunt viri ? cum praefertim apud eos ipfos, a quibus

audiri nomen noftrum poteft, nemo unius anni memoriam con-

fequi poflit : homines enim populariter annum tantummodo fo-

lis, id eft, unius aftri, reditu metiuntur : cum autem ad idem,

unde femel profecfta funt, cunda aftra redierint, eandemque totius

caeli defcriptionem longis intervallis retulerint, tum ille vere ver-

tens annus appellari poteft : in quo, vix dicere audeo, quam

multa fecula hom.inum teneantur. Namque, ut oHm deficere fol

hominibus extinguique vifus eft, cum Romuli animus hsec ipfa

in templa penetravit ; ita quandoque eadem parte fol, eodemque

tempore iterum defecerit, tum iignis omnibus ad idem princi-

pium, fteUifque revocatis, expletum annum habeto : hujus qui-

dem anni nondum viceiimam partem fcito efte converfam. Quo-

circa, ft reditum in hunc locum defperaveris, in quo omnia funt

magnis et prasftantibus viris ; quanti tandem eft ifta hominum

gloria, quae pertinere vix ad unius anni partem exiguam poteft ?

Igitur alte fpedlare fi voles, atque hanc fedem, et aeternam do-

mum contueri ; neque te fermonibus vulgi dederis, nec in prae-

miis humanis fpem pofueris rerum tuarum ; fuis te oportet ille-

cebris ipfa virtus trahat ad verum decus. Quid de te alii loquan-

tur, ipfi videant; fed loquentur tamen. Sermo autem omnis ille

et anguftiis cingitur iis regionum, quas vides ; nec unquam deullo perennis fuit ; et obruitur hominum interitu ; et obHvione

pofteritatis extinguitur.

VIII. Quae cum dixiftet, Ego vero, inquam, 6 Africane, li

Dd d2



396 r H 1 L O S O P H I C O R U M

quidem beiie meritis de patria quafi limes ad ca^li aditum patet,

quanquam a pueritia vefligiis ingreffus patriis, et tuis, decori

veflro non defui ; nunc tamen, tanto prsemio propofito, enitar

multo vigilantius. Et ille, Tu vero enitere, et fic habeto, noneffe te mortalem, fed corpus hoc : nec enim tu is es, quem forma

ifla declarat ; fed mens cujufque, is eft quifque ; non ea figura,

quae digito demonftrari potefl. Deum te igitur fcito effe : li qui-

dem Deus efl, qui viget, qui fentit, qui meminit, qui providet,

qui tam regit, et moderatur, et movet id corpus, cui praepofitus

eft, quam hunc mundum princeps ille Deus : et ut mundum ex

quadam parte mortalem ipfe Deus asternus, fic fragile corpus

animus fempiternus, movet. Nam quod femper movetur, aeter-

num efl :

quod autem motum aifert ahcui, quodque ipfum agi-

tatur ahunde; quando finem habet motus, vivendi finem habeat

neceffe eft. Solum igitur, quod fefe movet, quia nunquam de-

feritur a fe, nunquam ne moveri quidem defmit : quin etiam

caeteris, quae moventur, hic fons, hoc principium efl movendi.

Principio autem nulla efl origo ; nam ex principio oriuntur om-

nia : ipfum autem nulla ex re alia nafci potefl ^ nec enim id effet

principium, quod gigneretur aliunde. Quod fi nunquam oritur,

ne occidit quidem unquam : nam principium extindtum, nec

ipfum ab alio renafcetur, nec ex fe aHud creabit ; fi quidem ne-

cefTe efl a principio oriri omnia. Ita fit, ut motus principium

ex eo fit, quod ipfum a fe movetur : id autem nec nafci potefl,

nec mori ; vel concidat omne caslum, omnifque natura, et con-

fiftat neceffe efl, nec vim uUam nancifcatur, qua, ut primo, im-

pulfa moveatur.

IX. Cum pateat igitur, aeternum id effe quod a fe ipfo mo-

veatur, quis eft, qui hanc naturam animis effe tributam neget ?

Inanimum efl enim omne, quod pulfu agitatur externo : quod

autem animal efl, id motu cietur interiore, et fuo : nam ha^c efl

natura propria animas, atque vis. Quae, fi eft una ex omnibus,

quae {qCq moveat, neque nata efl certe, et aeterna efl:. Hanc tu

exerce in optimis rebus. Sunt autem optimae curae, de fakite



FRAGMENTA. 397

patrlae ; quibus agitatus et exercitatus animus velocius in hanc

fedem et domum fuam pervolabit : idque ocyus faciet, fi jam

tum, cum erit inclufus in corpore, eminebit foras, et ea, quae

extra erunt, contemplans, quam maxime fe a corpore abllrahet.

Namque eorum animi, qui fe corporis voluptatibus dediderunt,

earumque fe quali miniftros praebuerunt, impulfuque libidinum

voluptatibus obedientium, Deorum et hominum jura violaverunt,

corporibus elapfi circum terram ipfam volutantur; nec hunc in

locum, nifi multis exagitati fecuiis, revertuntur. Ille difceflit

ego fomno folutus fum.

DE JURE CIVILI.

Caris.] Aliquo excellente ac nobili viro.

Gel. /i^. VII. c. 22.] Nec vero fcientiajuris majoribus QîElIus

Tubero defuit, dodrina etiam fuperfuit.

DE AUGURIIS.

Carisius,] Ofcen.

Idem. Aviincerta.

Idem. Ofcinis.

De PHILOSOPHIA, sive HORTENSIUS.

NoN. Occupare.] et Paulum Marcelli occupavlfle.

NoN. Annuere.'] Quod cum uterque noftrum annuilTet, omnef-

que ad id tempus, quod erat didlum, poilero die veniiTemus.

Fronto.] Lucullo qufdem noller adventus et gratus et jucun-

dusfuiffe.

Idem.] Hic primum Catulus deledatur ipfo loco.

NoN. Inanima.^^dim cum omnis folertia admiranda eft, tum ea,

quae efHcit, ut, inanima quae funt, vivere et fpirare videantur.



398 PHILOSOPHICORUM

NoN. Efero.] * praeter cseteras noftra extulit civitas.

NoN. Le?2ttis.] * hunc CrafTum, qui lentus, ut fcitis, dicere fo-

lebat, ad imitationem quafi noftri generis contendifTe.

NoN. Imi>uere, fufficere.] Ut ii, qui combibi purpuram volunt,fufficiunt prius lanam medicamentis quibufdam , fic literis

talibufque do(flrinis ante excoli animos, et ad fapientiam con-

cipiendam imbui et praeparari decet.

NoN. Subigereyfegetes.] Ut enim fegetes agricolae fubigunt aratris

multo ante quam ferant.

NoN. Grave, Acre, Mite.] Quid enim aut Herodoto dulcius,

aut Thucydide gravius, aut Philifto brevius, aut Theopompo

acrius, aut Theophraflo mitius inveniri potefl ?

NoN. Cognofcere, Grave.] Unde autem faciHus, quam ex anna-

lium monumentis , aut res bellica, aut omnis reipublicae dif-

ciplina cognofcitur ? unde ad agendum, aut dicendum copia

depromi major graviflimorum exemplorum, quafi incorrupto-

rum teflimoniorum, potefl ?

NoN. Exorfum.] Perge, quaefo : nec enim imperite exorfus es.

NoN. Contendere.] Magna etiam animi contentio adhibenda efl

in expHcando Ariftotele, fi legeris.

NoN. Comeji.] Se ad extremum poUicetur prolaturum, quas feipfa

comefl : quod efficit diale6ticorum ratio.

NoN. Relaxo. Remitto.] Quasro enim, non quibus intendam rebus

animum, fed quibus relaxem et remittam.

Lact. lib. III. cap. 15.] Quando philofophi efTe coeperunt ?

Thales, ut opinor, primus. Recens haec quidem aetaS.

D. AuG. lib. III. contra Acad.] Id enim efl fapientis providere :

ex quo fapientia eft appellata, prudentia.

Servius.] Epicurei plures volunt effe caelos.

NoN. Urgeo.] Itaque tunc Democriti manus urgebatur : efl enim

non magna.

Servius in i. et 2. Mneid.] Annum magnum effe voluerunt

omnibus planetis in eundem recurrentibus locum : quod fit

pofl XII miUia nongentos quinquaginta quatuor annos.




D. AuG. Ub. XII. cap. 4. T;-/;^.] Beati certe omnes efle volumus.

NoN. Differre.'] Quantum inter fe homines ftudiis, moribus, et

omni vitas ratione differant.

NoN. PrafraSium.'] Huic contrarius Arifto Chius, prasfradlus,

ferreus, nihil bonum, nili quod redtum et honeflum efl.

D. Aug. de Trin. lib. xiii. cap. 5.] Ecce autem non philofophi

ilH quidem, fed prompti tamen ad difputandum homines, om-

nes aiunt eife beatos, qui vivant, ut ipfi velint. Falfum id

quidem. Velle enim quod non deceat, id ipfum miferrimum

eft : nec tam miferum efl, non adipifci, quod vehs, quam

adipifci velle, quod non oporteat.

Lact. lib. I. cap. 7.] Si Deus unus eil, quis beatus effe in foli-

tudine queat ?

NoN. Pracipere.'] Praecipiunt hoc ifli, et facit nema.Lact. lib. III. cap. 16.] Profedlo omnis iftorum difputatio,

quanquam uberrimos fontes virtutis et fcientias contineat, ta-

men, collata cum horum a(ftis perfe(flifque rebus, vereor ne

tantum videatur attuliffe negotiis hominum quandam oblecfla-

tionem otii.

NoN. Lautum.'] Quie efl igitur philofophia, Socrates ? nec du-

bito, quin, qusecunque fit, lautum vidlum et elegantem, mag-

nifice, neque minus quam deceret, colere inftituiffet.

NoN, de DoB. ind.] Vidi in dolore podagras vel omnium maxi-

mum Stoicorum Pofidonium, nihilo ipfum, quam Nicoma-

chum Tyrium, hofpitem meum, fortiorem.

NoN. Sublatum.'] eloquentiam tueri, quam tu in caelum, Hor-

tenfi, credo, ut ipfe cum ea fimul afcenderes, fufluUffes.

NoN. Eventus.] Tu me et alias nonnunquam, et paulo antc ad-

hortatus es, ut aliorum fadta et eventa conquiram.

Fronto.] Qui cum hodiebellum cum mortuo gerant.

NoN. Sumo.] Quare veHm dari mihi, Luculle, jubeas indicem

tragicorum, ut fumam, fi qui forte mihi defunt.

NoN. Facejjb.] FacefTant igitur omnes, qui docere nihil poffunt,

quo melius fapientiufque vivamus.






NoN. ySr^.] Quid tu, inquam ? foles, cum rationem a difpen-

fatore accipis, fi xra. fingula probafti, fummam, qua^ ex his

confedla fit, non probare ?

NoN. Scripfa.] Itaque tibi concedo, quod in duodecim fcriptis

folemus, ut calculum reducas, li te alicujns dati poenitet.

NoN. Gratificari.] Quare egredere, quasfo ; et gratificare rei-

public^.

Idem, T'oIlere.'\ * nihil tameii t^Qy in quo fe animus excellens

tollat.

Idem, Capere.] Captum me fortaffe, inquis, tu putas, et id quod

nollem, confiteri coad:um.

Idem, Subducere.] An cum videat me et meos comites, fortitu-

dinem, magnitudinem animi, patientiam, conftantiam, gravi-

tatem, fidem, ipfa fe fubducat ?

Prisc. lib. VI.] * ut ait Ennius; Refugiaf timidofanguen, atque

exalbcfcat metu.

NoN. Prafare.] Itaque nec in philofophia cuiquam ceffit, et

vitce gravitate praeftitit.

Idem, Contemptus.] * magnitudo animi , patientia laborum,

mortis denique contemptio.

Idem, Detrahere.] * ut ea fibi ratio vera reftituat, qua^ confue-

tudo vitiofa detraxerit.

NoN. Defpicere,] Confolabitur eum magnitudo animi, et huma-

narum opinionum aha quaedam defpedlio.

Idem, Dedudium.] Habet enim ipfa certam et definitam viam,

fed ex ea multis vitiis et erroribus depravata deducitur.

Idem, Vindicare.] * deinde imitator, ut fibi quidem videtur, na-

turae mos vindicat.

Idem, Exultare.] Imbecillus autem efl pudoris magifter timor,

qui, fi quando paululum aberraverit, flatim fpe impunitatis

exultat.

Servius. lib. IX. Mn.] Sufficit ad gloriam benefacfli confcientia.

NoN. Redundo.] Tum intelligas, quam illud non fit necefiârium,

quod redundat.

Tom. III. E e e



402 PHILOSOPHICORUM

Idem, GHfco.'] Ad juvenilem libidinem, copia voluptatum glifclt

illa, ut ignis oleo.

Idem, Verecundantur.] Hi noflri amici verecundantur, capti

fplendore virtutis.

D. AuG. Vita beata."] Oratae, homini ditiflimo, amoeniffimo, de-

licatiffimo, neque ad voluptatem quidquam defuit, neque ad

gratiam, neque ad bonam integramque valetudinem. Nam et

praediis quasftuofiffimis, amicis jucundiffimis, quantum libuit,

et abundavit, et illis omnibus aptiffime ad falutem corporis

ufus eft; ejufque (ut breviter totum explicem) omne inflitu-

tum voluntatemque omnem fucceffio profpera confecuta eft.

NoN. Balnea.'] Primus balneolas fufpendit, inclulit pifces.

Prisc. lib. X.] * et amoenitate fumma perfrudlus efl.

NoN. OJirea.'] * folertiamque eam, quas pofTet vel in tegulis pro-

feminare oflreas.

Idem, Summus.] Vixit ad fummam fenedlutem valetudine op-

tima.

Idem, Invitare.] Voluptates autem nulla ad res neceffarias invi-

tamenta afFerunt fenibus.

D. AuG. /ib. IV. contra Pelagium. Non. Conjicere.] An vero vo-

luptates corporis expetendas, quae vere et graviter a Platone

di(ftae funt illecebrae atque efcas malorum ? Quae enim confe^ftio

efl valetudinis, quae deformatio coloris et corporis, quod turpe

damnum, quod dedecus, quod non evocetur atque eliciatur

voluptate ? cujus motus ut quifque efl maximus, ita efl inimi-

ciffimus philofophice. Congruere enim cum cogitatione magna

voluptas corporis non potefl. Quis enim, cum utatur volup-

tate ea, qua nuUa poffit major effe, attendere animum, inire

rationem, cogitare omnino quidquam poteft ? Quis autem

tantus efl gurges, qui dies et nod:es fine ulla minimi temporis

intermiffione velit ita moveri fuos fenfus, ut moventur in fum-

mis voluptatibus ? Quis autem bona mente praeditus non mal-

let nuUas omnino nobis a natura voluptates datas ?

D. AuG. contra Felag, lib. v. cap. 5.]* tunc obfequatur naturas^

cum fme magiflro fenferit, quid natura defideret.




NoN. JJbi genitivus pro ablativo.] Et qui expedat, pendct animi,

quia femper, quid futurum fit, incertum eft.

NoN. Noxia a noxa.'] Et caeteris quidem in rebus, in quibus

peccata non maxima infunt, noxias tamen inferunt.

NoN. Egmi/eus.] Ut igitur domitores equorum non verbera fo-

lum adhibent ad domandum, fed cibum etiam fubtrahunt, ut

fame debilitetur equuleorum nimis efFraenata vis.

NoN. Lentum.] Qui, cum publicas injurias lente tuliifet, fuam

non tulit.

NoN. Continens.] In continentibus quidem terris veftrum nomen

dilatari poteft.

NoN. Confcere.] Ea facultas noflris majoribus erat, qui confec-

tis fenatufconfultis.

NoN. Acre.] * quod alterius ingenium fic dulce, ut acetuni

^gyptium; alterius lic acre, ut mel Hymettium dicimus.

NoN. Fides.] Ponendê funt iides, et tibicC.

NoN. Severum.] Aliud ex filvis feverum et trifte.

NoN. Tênue.] Eundem enim non modo ex mediocri pecunia, fed

etiam ex tenui, percipere poffum.

NoN. Priores a Primores.] Qui iidem nefcio quid, quod in pri-

moribus habent, ut aiunt, labris.

NoN. Subducere.] * non et line ea cogitatione ineundis fubdu-

cendifque rationibus.

D. AuG. lib. IV. contra Pelagium.] Ex quibus humanae vitiE er-

roribus et aerumnis fit, ut interdum veteres illi five vates, five

in facris initiifque tradendis divinae mentis interpretes, qui nos

ob aliqua fcelera fufcepta in vita fuperiore, poenarum luenda-

rum caufa natos effe dixerunt, aliquid vidiffe videantur ; ve-

rumque fi.t illud, quod efl apud Ariflotelem, fimili nos afiedos

effe fupplicio, atque eos, qui quondam, cum in pra^donum

Etrufcorum manus incidiffent, crudelitate excogitata necaban-

tur; quorum corpora viva cum mortuis, adverfa adverfis accom-

modata, quam aptiflime coUigabantur : ita noflros animos cum

corporibus copulatos, ut vivos cum mortuis effe conjunt^los.

E e e 2



404 ~ PHILOSOPHICORUM

NoN. Appetidix.'] Vidit enim, quod videndum fuit, appendicem

animi efie corpus, nihilque in eo effe magnum.

D. AuG. lib. XIV. cap. ult. T^rin.] Quae nobis dies noftefque

confiderantibus, acuentibufque intelligentiam, quae eft mentis

acies, caventibufque, nequando illa hebefcat, magna fpes eft,

aut fi hoc quod fentimus et fapimus, mortale et caducum

eft, jucundum nobis, perfundis muneribus humanis, occafum,

neque moleftam extindtionem, et quafi quietem vit» fore :

aut fi, ut antiquis philofophis, hifque maximis, longeque ela-

rifiimis placuit, aeternos animos, ac divinos habemus ; fic ex-

iflimandum efl, quo magis hi fuerint femper in curfu, id efl,

in ratione et invefligandi cupiditate, et quo minus fe admif-

cuerint atque impHcuerint hominum vitiis atque erroribus,

hoc illis faciHorem afcenfum et reditum in caelum fore. Qua-

propter, ut aHquando terminetur oratio, fi aut extingui tran-

quiHe volumus, cum in his artibus vixerimus, aut fi ex hac in

aHam haud paulo meHorem domum fine mora demigrare, in

his fludiis nobis omnis opera et cura ponenda efl.

M. CATO, sEu,

LAUSM.

CATONIS.Gell. lib. XIII. cap, i8.] Pronepos M. Catonis cenforii.

Macr. lib. VI. cap. 2.] Contingebat in eo, quod plerifque con-

tra folet, ut majora omnia re, quam fama, viderentur : id quod

non ffepe evenit, ut expedatio a cognitione, aures ab ocuHs

vincerentur.

D E G L O R I A, LiB. L

Caris.] In Tufculanum mihi nuntiabantur gladiatorii fibiH.

Festus lib. xiii.] Oppidorum appeHationem ufurpatione appel-

latam effe exiflimo, quod opem darent.




DE GLORIA, LiB. II.

Gell. lib. XV. cap. 6.] Apud eundem poetam Ajax cum Hec-

tore congrediens depugnandi caufa agit, ut fepeliatur, fi fit

forte vidlus, declaratque fe velle, ut fuum tumulum multis

etiam poft feculis praetereuntes, fic loquantur,

Hicjitus ejl vitcejampridem lumina linquens,

î quondain HeBoreo perculfus concidit enfe.

Fabitur hoc aliquisy meafemper gloria 'vivet,

Caris.J Quo flante et incolume.

DE CONSOLATIONE LIBER.

Vlih. prafatione.'] Crantorem fequor.

Lact. lib. III. cap. 18.] Idcirco nati fumus, ut fcelerum poenas

lueremus.

Lact. lib. II. cap. 19.] Non nafci, longe optimum, nec in hos

fcopulos incidere vits : proximum autem, fi natus fis, quam-

primum mori, et tanquam ex incendio efFugere fortuna^.

Lact. lib. III. cap. 14.] Sed nefcio qui nos teneat error, aut

mirabilis ignoratio veri,

Cic. TufcuJ. I. Lact. de Ira cap. 10. et Infit. lib. i. cap. 5.]

Animorum nulla in terris origo inveniri potefl. Nihil enim

efl in animis mixtum atque concretum, aut quod ex terra na-

tum atque fidtum effe videatur j nihil ne aut humidum qui-

dem, aut flabile, aut igneum. His enim in naturis nihil ineft,

quod vim memoriae, mentis, cogitationis habeat, quod et prae-

terita teneat, et futura provideat, et compledi poffit prsfen-

tia j quoe fola divina funt : nec invenietur unquam, unde ad

hominem venire pofiint, nili a Deo. Singularis ell igitur quas-

dam natura atque vis animis, fejun^ta ab his uiitatis notifque

naturis. Ita quidquid eft illud, quod fapit, quod vult, qûod



4o6 PHILOSOPHICORUM

viget, cxlefiQ et divinum efl: ; ob eamque rem jEternum fit

necelTe efl. Nec vero Deus ipfe, qui intelligitur a nobis, alio

modo intelligi poteft, nifi mens foluta quaedam et libera, fe-

gregata ab omni concretione mortali, omnia fentiens, et mo-vens, ipfaque pra^dita motu fempiterno.

Lact. //(^. I. cap. 15.] Cum vero et mares, et fceminas com-

plures ex hominibus in Deorum numero effe videamus, et

eorum in urbibus atque agris auguftifTima templa veneremur;

afTentiamur eorum fapientise ,quorum ingeniis et inventis

omnem vitam, legibus et inftitutis excultam, conftitutamque

habemus. Quod fi uUum unquam animal confecrandum fuit,

illud profe6to fuit. Si Cadmi, aut Amphionis progenies, aut

Tyndari, in cslum tollenda fama fuit, huic idem honos certe

dicandus efh : quod quidem faciam, teque omnium optimam

dodifTimamque, approbantibus Diis immortaUbus ipfis, in

eorum c£tu locatam, ad opinionem omnium mortaUum con-

fecrabo.

Lact. //^. III. cap. 19.] Nec enim omnibus iidem ilU fapien-

tes arbitrati funt eundem curfum in caslum patere : nam vitiis

et fceleribus contaminatos deprimi in tenebras, atque in cceno

jacere docuerunt ; caftos autem, puros, integros, incorruptos,

bonis etiam fludiis atque artibus expolitos, levi quodam ac

facili lapfu ad Deos, id efl, ad naturam fui limilem pervolare.

Lact. //^. III. cap. 28.] Cedo, en manum tollo.

DE SUIS CONSILIIS.

Boet. /ii>. I. Muf] Sed ut, aliqua fimiHtudine addudlus, maxi-

mis minima conferam, ut cum vinolenti adolefcentes, tibiarum

etiam cantu, ut fit, inflinfti, mulieris pudica^ fores frangerent,

admonuiffe tibicinam, ut fpondeum caneret, Pythagoras dici -

tur. Quod cum illa feciffet, tarditate modorum, et gravitatc

cantus, illorum furentem petulantiam refedifTe.



FRAGMENTA. 407

DE VIRTUTIBUS,

Caris. //^. II.] Illud neutiquam probares.

CHOROGRAPHIA.

Prisc. lib, VI.] Ibi quercorum rami ad terram jacent, ut fues,

quafi caprae ex ramis, glande pafcantur.

ACADEMICORUM Lib. I.

NoN. Digladiari.'] Quid autem ftomachetur Mnefarchus, quid

Antipater digladietur cum Carneade tot voluminibus ?

ACADEMICORUM Lib. H.

NoN. Adhamare.'] Qui enim ferius honores adhamaverunt, vix

admittuntur ad eos, nec fatis commendati multitudini pofTunt

effe.

NoN. Exponere.'] Frangere avaritiam, fcelera ponere, vitam fuam

exponere ad imitandum juventuti.

NoN. Hebes.'] Quid ? lunae quae lineamenta lint, potefne dicere ?

cur ejus nafcentis aUas hebetiora, alias acutiora, videantur

cornua ?

NoN. Purpurafcit.] Quid ? mare nonne caeruleum ? at ejus unda,

cum eft pulfa remis, purpurafcit : et quidem aqua tindtum

quodammodo et infedlum.

NoN. Mquor.'] Quid tam planum videtur, quam mare ? ex quo

etiam cequor illud poetae vocant.

NoN. Alabajler.] Quibus etiam alabafler plenus unguenti putere

videatur.

NoN. Siccim.'] AHus adultis, aUus fenibus : alius «gris, alius

fanis : alius ficcis, alius vinolentis.



4o8 P H I L O S O P H I C O R U M

NoN. Vrinari ] Si quando enim nos demerfimus, ut qui urinan-

tur, aut nihil fuperum, aut obfcure admodum cernimus.

NoN. Perpendiculum.'] Atqui, fi id crederemus, non egeremus

perpendiculis, non armis, non regulis.

NoN. Gallina?^ Cum ovum infpexerant, quas gallina peperiiTet,

dicere folebant.

DioMED.] Opera affixa.

ACADEMICORUM L i b. IIL

NoN. Ingenerari.^ In tanta animalium varietate, homini ut foli

cupiditas ingeneraretur cognitionis et fcientiae.

NoN. Findico.'] AHqua poteftas li fit, vindicet fe in libertatem.

NoN. Dig/adiari.] Digladiari autem femper, depugnare cum &-

cinorofis et audacibus, quis non cum miferrimum, tum etiam

flultiffimum, dixerit?

NoN. Exu/to.] Et ut nos nunc fedemus ad Lucrinum, pifcicu-

lofque exultantes videmus.

Lact. //^. VI. cap, 24.] Quod fi liceret, ut iis, qui in itinere

deerraviffent, fic vitam deviam fecutis, corrigere errorem poe-

nitendo, facilior elTet emendatio temeritatis.

EX LIBRO INCERTO ACADEMICORUM.

Lact. /i6. III. cap. 15.] Mihi autem non modo ad fapientiam

cseci videmur, fed ad ea ipfa, quae aliqua ex parte cerni vide-

antur, hebetes et obtufi.

Marcian. //^. V. FoRTUN. /i/?. III.] Latent ifta omnia, Varro,

mao-nis obfcurata et circumfufa tenebris.o

D. AuG. /i6. III. contra Acad.] Academico fapienti ab omnibus

cceterarum fed:arum, qui fibi fapientes viderentur, fecundas

partes dantur, cum primas fibi quemque vindicare neceffie fit

ex quo poteft probabiUter confici, eum redle primum effe ju-

dicio fuo, qui omnium cseterorum judicio fit fecundus. Fac




enlm, verbl caufa, Stoicum adefTe faplentem : nam contra eos

potiffimum Academicorum exarfit ingenium. Ergo Zeno, vel

Chryfippus fi interrogentur, quis fit fapiens, refpondebit, eum

efTe, quem Ipfe defcripferit. Contra Epicurus, vel quis alius

adverfariorum, negabit, fuumque potius peritifTimum volup-

tatum aucupem, fapientem efTe contendet. Inde ad jurgium.

Clamat Zeno, et tota illa porticus tumultuatur, hominem

natum ad nihil aliud quam honeftatem : ipfam fuo fplendore

in fe animos ducere, nullo prorfus commodo extrinfecus pofi-

to, et quafi lenocinante mercede ; voluptatemque illam Epi-

curi folis inter fe pecoribus effe communem, in quorum focie-

tatem et hominem, et fapientem trudere nefas effe. Contra

ille, convocata de hortulis in auxIHum quafi Hbera turba te-

mulentorum, quaerentium tantum, quem incomptis unguibus

bacchantes afperoque ore difcerpant, voluptatis nomen, fuavi-

tatem, quietem tefle populo exaggerans, inflat acriter, ut fine

ea beatus nemo effe pofTe videatur. In quorum rixam fi Aca-

demicus incurrerit, utrofque audiet trahentes fe ad fuas partes:

fed fi in IHos, aut in iftos concefTerit, ab eis, quos deferit, in-

fanus, imperitus, temerariufque clamabitur. Itaque cum et

huc et iUuc aurem diHgenter admoverit, interrogatus quid ei

videatur, dubitare fe dicet. Roga nunc Stoicum, quis fit me-

lior, Epicurufne, qui deHrare IHum clamat ; an Academi-

cus, qui fibi adhuc de re tanta deHberandum effe pronuntiat.

Nemo dubitat Academicum prselatum iri. Rurfus te ad iUum

converte, et quasre, quem magis amet, Zenonem, a quo beftia

nominatur, an Arcefilam, a quo audit, Tu fortaffe verum dicis,

fed requiram diHgentius : nonne apertum efl totam IHam por-

ticum, infanam, Academicos autem prae iUis modeflos cautof-

que homines, vifum iri Epicuro ?

D. AuG. /i6. II. contra Acad.\ TaHa mihi videntur omnia, qua3

probabiHa, vel verifimiHa putavi nominanda ; quae tu fi aHo

fiomine vis vocare, nihil repugno ; fatis enim mihi efl, te jam

bene accepiffe, quid dicam ; id efl, quibus rebus haec nomina

ToM. III. Fff



410 PHILOSOPHICORUM

imponam. Non enim vocabulorum opificem, fed rerum inqui-

fitorem, decet efife fapientem.

D. AuG. lib, III. contra Acad.^ Mos fuit Academicis occultandi

fententiam fuam, nec eam cuiquam, nifi qui fecum ad fenec-

tutem ufque vixiflTent, aperiendi.

EX LIB. DE NaTURA DeORUM III.

Lact. lib. II. cap. 9.] Primum igitur non eft probabile, eam

materiam rerum, unde orta funt omnia, eflTe divina providen-

tia eiFedlam, fed habere et habuifiê vim, et naturam fuam. Ut

igitur faber, cum quid ajdificaturus eft, non ipfe facit mate-

riam, fed ea utitur, quae fit parata -, fidorque item e cera ^ fic

ifti providentiae divinae materiam prsefto efife oportuit, non

quam ipfa faceret, fed quam haberet paratam. Quod fi non

eft a Deo materia fada, ne terra quidem, et aqua, et aer, et

ignis a Deo fadlus eft.

Lact. lib. II. cap. 3.] Non funt ifta vulgo difputanda, ne fuf-

ceptas publice religiones difputatio talis extinguat.

Ex LIB. I. DE DlVlNATIONE.

DiOMED. //^. I.] Praeterea fimiliter cohortatione circum conci-

liabula antecellunt.

Ex LIB. I. DE LeGIBUS.

Lact. lib. V. cap. 8.] Sicut una eademque natura mundus om-

nibus partibus inter fe congruentibus cohaeret ac nititur ; fic

omnes homines, inter fe natura confufi, pravitate difl!entiunt,

nec fe intelHgunt efiê confanguineos, et fubjedos omnes fub

unam eandemque tutelam : quod fi teneretur, Deorum pro-

fedo vitam omnes viverent.



FRAGMENTA. 411

Ex LIB. II. DE LeGIBUS.

Lact. lib. I. cap. 20.] Magnum audaxque conrilium Graecia

fufcepit,

quod Cupidinum et Amorum fimulacra in gymnafiisconfecravit.

Ex LIB. V. DE LeGIBUS.

Macr. lib. VI.] Vifne igitur, quoniam fol paululum a meridie

jam devexus videtur, neque dum fatis ab his novellis arboribus

omnis hic locus opacatur, defcendamus ad Lirim, eaque, quae

reftant, in iUis alnorum umbraculis perfequamur ?

Ex LIBRO INCERTO DE LeGIBUS.

Lact. lib. III. cap, 19.] Gratulemurque nobis, quoniam mors

aut meliorem, quam qui eft in vita, aut certe non deteriorem,

eft allatura ftatum. Nam fine corpore, animo vigente, divina

eft vita : fenfu carenti nihil profedo eft mali.

August. lib. XXI. Civit.'] Odto poenarum genera in legibus

continentur, damnum, vincula, verbera, talio, ignominia, exi-

lium, mors, fervitus.

E X L I b. d e Fat o.

Gel. lib. v. cap. 3.] Chryfippus ^ftuans, laboranfque quonam

padto explicet, et fato omnia fieri, et effe aUquid in nobis, in-

tricatur hoc modo.

Macr. lib. III.] Nam cum eftet apud fe ad Lavernium Scipio,

unaque Pontius ; aUatus eft forte Scipioni acipenfer, qui ad-

modum raro capitur, fed eft pifcis, ut ferunt, in primis nobiUs.

Cum autem Scipio unum et aUerum ex iis, qui eum falutatum

venerant, invitaffet, plurefque etiam invitaturus videretur ; in

aurem Pontius, Scipio, inquit, vide quid agas.: acipenfer ijie

paucorum hominum ejl.

Fff2



4ia PHILOSOPHICORUM

T l M JE V S,

S E U

DE UNIVERSITATE.

I IX/r^"^^"^^"^^ ^ nobis et in Academicis confcripta contra

phyficos, et fcepe cum P. Nigidio, Carneadeo more et

modo difputata. Fuit enim vir ille ciim caeteris artibus, quae

quidem digns libero eflent, ornatus omnibus, tum acer invefti-

gator, et diligens earum rerum, qua^ a natura involutae videntur.

Denique fic judico, poH illos nobiles Pythagoreos, quorum dif-

ciplina extindta eft quodammodo, cum aliquot fecula in Italia

Siciliaque viguifTent, hunc extitifle, qui illam renovaret. Qui

cum me, in Ciliciam proficifcentem, Ephefi expedtavifTent, Ro-

inam ex legatione ipfe decedens ; venilTetque eodem Mytilenis

mei falutandi et vifendi caufa Cratippus, Peripateticorum omni-

um, quos quidem ego audiverim, meojudicio facile princeps ;

perlibenter et Nigidium vidi, et Cratippum cognovi. Ac primumquidem tempus falutationibus, reliquum percontatione, confump-

y^ fimus. •* * *

^^ II. Quid efl, quod femper fit, neque ullum habet ortum ? et

quod gignatur, nec unquam fit ? Quorum alterum intelligen-

\^ \ tia et ratione comprehenditur^ quod unum femper, atque idem

efl : alterum, quod affert opinionem per fenfus, rationis ex-

pers ; quod totum opinabile efl , id gignitur et interit , nec

unquam efTe vere potefl. Omne autem quod gignitur, ex aU-

qua caufa gigni necefTe efl : nullius enim rei, caufa remota,

reperiri origo poteft. Quocirca fi is, qui aliquod munus effi-

cere molitur, eam fpeciem, quae femper ell eadem, intuebi-

tur, atque eam fibi proponet exemplar, praeclarum opus efK-




ciat necefTe eft : lin autem illam, quac gignltur; nunquam illam,

quam expetet, pulchritudinem confequctur. Omne igitur ca*-

lum, five mundus, five quovis alio vocabulo gaudet, hoc a

nobis nuncupatus fit. De quo id primum confideremus, quod

principio eft in omni quaeftione confiderandum, femperne fue-

rit, nullo generatus ortu, an ortus lit ab ahquo temporis prin-

cipatu. Ortus eft, quandoquidem cernitur, et tangitur, et eft

undique corporatus. Omnia autem taUa fenfum movent j fen-

fufque moventia quae funt , eadem in opinatione confidunt

quae ortum habere gignique diximus : nihil autem gigni poffe

fme caufis. Atque illum quidem quali parentem hujus univer-

fitatis invenire, difhcile ; et, cum jam inveneris, indicare in

vulgus, nefas. Rurfus igitur videndum, ille fabricator tanti

operis utrum fit imitatus exemplar, idne, quod femper unumet idem, et fui fimile ; an id, quod generatum ortumque dici-

mus. Atqui fi pulcher eft hic mundus, fi probus ejus artifex,

profedlo fpeciem aeternitatis imitari maluit : fm fecus, quod ne

didlu quidem fas eft, generatum exemplum efl: pro aeterno fe-

cutus. Non igitur dubium, quin aeternitatem maluerit exequi,

quandoquidem neque mundo quidquam pulchrius, neque ejus

asdificatore praeflantius. Si ergo generatus, ad id efl effetflus,

quod ratione fapientiaque comprehenditur , atque immutabili

seternitate continetur. Ex quo efHcitur, ut fit neceffe, hunc,

quem cernimus, mundum, fimulacrum aeternum effe alicujus

aeterni. DifHcillimum autem efl, in omni conquifitione rationis,

exordium. De iis igitur, quas diximus, haec fit prima diftincftio.

III, In omni oratione cum iis rebus, de quibus explicandum,

videtur effe cognitio. Itaque, cum de re ftabili et immutabili

difputatur, oratio talis fit, quaUs fit illa, quae neque redargui,

neque convinci potefl. Cum autem ingreffa efl imitata et efhda

fimulacra, bene agi putat, fi fmiilitudinem veri confequatur.

Quantum enim ad id, quod ortum efl, ^ternitas valet ; tantum

ad fidem veritas. Quocirca fi forte de Deorum natura ortuque

mundi differentes, minus id, qucd avemus, animo confequimur.



414 PHILOSOPHICORUM

ut tota dilucide et plane exornata oratio fibi conflet, et ex omni

parte fecum ipfa confentiat, haud fane erit mirum ; contentique

effe debebitis, fi probabilia dicentur. ifEquum eft enim memi-

nilTe, et me, qui differam, hominem effe j et vos, qui judicatis :

ut, fi probabilia dicentur, nil ultra requiratis. Quaeramus igitur

caufam, quae eum impulerit, qui haec machinatus fit, ut origi-

nem rerum, et moUtionem novam quaereret. Probitate videlicet

praeflabat : probus autem invidet nemini. Itaque omnia fui fimi-

lia generavit. Haec nimirum gignendi mundi caufa juftiflima.

Nam cum conflituifTet Deus bonis omnibus explere mundum,

mali nihil admifcere, quoad natura pateretur 3 quidquid erat,

quod in cernendi fenfum caderet, id fibi afTumpfit, non tran-

quillum et quietum, fed immoderate agitatum et fludtuans ; id-

que ex inordinato in ordinem adduxit. PIoc enim judicabat effe

praeflantius. Fas autem nec efl, nec unquam fuit, quidquam nifi

pulcherrimum facere eum, qui effet optimus. Cum rationem

igitur habuiffet, reperiebat nihil effe eorum, quae natura cerne-

rentur, non intelligens, inteHigente, in toto genere, praeflantius

intelHgentiam autem ullirei adjunctam effe fine animo nefas effe.

Quocirca intelligentiam in animo, animum conclufit in corpore.

Sic ratus efl opus illud effe(5lum effe pulcherrimum. Quam ob

caufam non efl cundandum profiteri, fi modo invefligari aliquid

conjedtura poteft, hunc mundum animal effe, idque intelhgens,

et divina providentia conffitutum.

IV. Hoc pofito ; quod fequitur, videndum efl, cujufnam ani-

mantium Deus in fingendo mundo fimiUtudinem fecutus fit.

NuUius profedlo eorum quidem, qua^ funt nobis nota animan-

tia. Sunt enim omnia in quaedam genera partita, aut inchoata,

nuUa ex parte perfedia. Imperfedto autem nec abfoluto fimile,

pulchrum effe nihil poteft. Cujus ergo omne animal quafi par-

ticula quaedam eft, five in fmguUs, five in diverfo genere cer-

natur, ejus fimilem mundum effe dicamus. Omnes igitur, qui

animo cernuntur, et ratione inteUiguntur animantes, complexu

rationis et inteUigentias, ficut homines hoc mundo, et pecudes.




et omnia, quse fub afpedtum cadunt, comprehenduntur. Quod

enim pulcherrimum in rerum natura intelHgi poteft, et quod ex

omni parte abfolutiflimum eft, cum Deus limilem mundum ef-

ficere vellet, animal unum, adfpeftabile, in quo omnia animalia

continerentur, effecit. Recftene igitur unum mundum dixerimus

an fuit, pkires et innumerabiles, did:u verius et melius ? Unus

profe(5lo, liquidem fadius eft ad exemplum. Quod enim omnes

animantes eos, qui ratione intelliguntur, compledlitur, id non

potefl effe cum altero. Rurfus enim alius animans, qui eum

contineat, fit neceffe eft, cujus partes fmt animantes fuperiores ;

caelumque hoc, limulacrum illius ultimi fit, non proximi. Quo-

rum ne quid accideret, atque ut hic mundus effet animanti ab-

foluto iimilHmus, hoc ipfo, quod folus atque unus effet ; idcirco

lingularem Deus hunc mundum, atque unigenam procreavit.

Corporeum autem, et afpedlabile, itemque tradlabile omne ne-

ceffe eft effe, quod natum eft. Nihil porro, igni vacuum, videri

poteft } nec vero tangi, quod careat folido -, fohdum autem

nihil , quod terrae fit expers. Quamobrem mundum effi-

cere moliens Deus, terram primum, ignemque jungebat. Omnia

autem duo ad cohserendum, tertium aliquid requirunt, et quafi

nodum vinculumque defiderant. Sed vinculorum id eft aptiffi-

mum atque pulcherrimum, quod ex fe, atque de his, quae ad-

ftringit, quam maxime unum efficit. Id optime affequitur, quae

Graece a,voe,?^cyict, Latine (audendum eft enim, quoniam haec pri-

mum a nobis novantur) comparatio, proportiove dici poteft.

V. Quando enim trium vel numerorum, vel figurarum, vel

quorumcunque generum contingit, ut quod medium fit, uti pri-

mum proportione, ita id poftremo comparetur , viciffimque

ut extremum cum medio, fic medium cum primo, conferatur;

id, quod medium eft, tum primum fit, tum poftremum ; poftre-

ma vero, et prima media fiunt. Ita neceffitas cogit, ut eadem

fmt ea, quae dejunda fuerunt. Eadem autem cum fa(5la fmt,

efficitur, ut omnia fmt unum. Quod fi univerfitatis corpus

planum et aequabile explicaretur, neque in eo quidquam effet



4i6 PHILOSOPHICORUM

requiritum ; unum interjedlum medium, et fe ipfum, et ea, qui-

bus efTet interpofitum, coUigaret, Sed, cum foliditas mundo

qu£ereretur, folida autem omnia uno medio nunquam, duobus

femper, copulentur ; ita contigit , ut inter ignem et terram,

aquam Deus, animamque poneret, eaque inter fe compararet,

et proportione conjungeret; ut, quemadmodum ignis animas,

lic anima aqua^ ; quodque anima aquae, id aqua terras, pro-

portione redderet : qua ex conjundlione coelum ita aptum eft, ut

fub afpedum et tadtum cadat. Itaque et ob eam caufam, et ab iis

rebus numero quatuor mundi eft corpus efFedlum, ea conftruc-

tum proportione, qua dixi. Ex quo ipfe fe concordi quadam

amicitia et caritate compledlitur ; atque ita apte cohaeret, ut dif-

folvi nullo modo queat, nifi ab eodem, a quo eft colligatus.

Earum autem quatuor rerum, quas fupra dixi, lic in omni mun-

do omnes partes collocatas funt, ut nulla pars hujufce generis

excederet extra, atque in hoc univerfo ineffent genera illa uni-

verfa. Id ob eas caufas, primum, ut mundus animans poflit ex

perfedlis partibus effe perfedlus; deinde, ut unus effet, nuUa

parte, unde alter gigneretur, relid:a -, poftremo, ne quis morbus

eum pofHt, aut fenedlus affligere. Omnis enim coagmentatio cor-

poris, vel calore, vel frigore, vel aliqua impulfione vehementi

labefadatur et frangitur, et ad morbos fene(ûtemque compelli-

tur. Hanc igitur habuit rationem efFedor mundi, molitorque

Deus, ut unum opus totum atque perfedum ex omnibus totis

atque perfedis abfolveretur 3 quod omni morbo feniove ca-

reret.

VI. Formam autem et maxime fibi cognatam et decoram de-

dit. A quo enim animante omnes reliquos contineri vellet ani-

mantes, hunc ea forma figuravit, qua una omnes reliquae formae

concluduntur ; et globofus eft fabricatus 3 quod <r(pc<Aô^hg Graeci

vocant. Cujus omnis extremitas paribus a medio radiis attin-

gitur ; idque ita tornavit, ut nihil efiici pofTit rotundius, nihil

ut afperitatis haberet, nihil ofFenfionis, nihil inclufum anguhs,

nihil anfradibus, nihil eminens, nihil lacunofum j omnefque




partes fimillimae omnium, quod ejus prcEflabat judicio diffimili-

tudini fimilitudo. Omni autem totam figuram mundi lajvitate

circumdedit. Nec enim oculis egebat, quia nihil extra, quod

cerni pofTet, relidlum erat ; nec auribus, quia ne quod audiretur

quidem ; neque erant anima circumfufa extrema mundi, ut re-

fpirationem requireret ; nec vero defiderabat aut alimenta cor-

poris, aut detradlionem confe<fli et confumpti cibi. Neque enim

ulla deceflio fieri poterat, neque accefHo ; neque vero erat unde.

Ita fe ipfe confumptione et fenio alebat fui, cum ipfe per fe, et

a fe et pateretur, et faceret omnia. Sic enim ratus efl ille, qui

ifla junxit et condidit, ipfum fe contentum efle mundum, neque

egere altero. Itaque nec ei manus afHnxit, quia nec capiendum

quidquam erat, nec repellendum ; nec pedes, nec alia membra,

quibus ingreffus corpore fuflineret. Motum enim dedit caslo eum,

qui figurae ejus fit aptiflimus, qui unus ex feptem motibus men-

tem atque inteUigentiam cohiberet maxime. Itaque una conver-

fione atque eadem ipfe circum fe torquetur et vertitur: fex

autem reliquos motus ab eo feparavit : itaque eum ab omni er-

ratione liberavit. Ad hanc igitur converfionem, qua^ pedibus et

gradu non egeret, ingrediendi membra non dedit. Hasc Deus is,

qui erat, de aUquando Deo futuro cogitans, LEvem eum effecit et

undique sequabilem, et a medio ad fummum parem, et perfec-

tum atque abfolutum ex abfolutis atque perfedis. Animum au-

tem ut in ejus medio coUocavit, ita per totum tetendit j deinde

eum circumdedit corpore, et veflivit extrinfecus ; caeloque fcli-

vago, et volubili, et in orbem incitato complexus efl, quod fe-

cum ipfe propter virtutem faciie effe poffet, nec defideraret alte-

rum j fatis fibi ipfum notiis et famiHaris. Sic Deus ille a:ternus

hunc perfede beatum Deum procreavit. Sed animum haud ita,

ut modo locuti fumus, tum denique, cum corpus ei efFeciffet,

inchoavit. Neque enimeflet

redumminori parere majorem. Sed

nos muha inconfiderate ac temere dicimus.

VII. Deus autem et ortu, et virtute antiquiorem genuit ani-

mum , eumque , ut dominum atque imperantem , obedienti

ToM. III. G g g



PHILOSOPHICORUM

pra?feclt corpori ; idque molitus tali quodam efl modo : ex ma-

teria, qua3 individua eft, et quae femper unius modi, fuique fimi-

lis, et ex ea, quae corporibus dividua gignitur, tertium materias

genus ex duobus in medium admifcuit, quod effet ejufdem na-tunc , et quod alterius ; idque interjecit inter individuum ,

atque id, quod dividuum effet in corpore. Ea cum tria fump-

fiffet, unam in fpeciem temperavit ; naturamque illam, quam

alterius diximus, vi cum eadem conjunxit fugientem, et ejus

copulationis alienam. Permifcens autem cum materia, cum ex

tribus efFeciffet unum, id ipfum in e;i, quas decuit, membra par-

titus eft. Jam partes fingulas ex eodem, et ex altero, et ex

materia temperavit. Fuit autem talis illa partitio : unam princi-

pio partem detraxit ex toto : fecundam autem primae partis

duplam : deinde tertiam quae effet fecundae fcfquialtera, pri-

mx tripla : deinde quartam, quae fecundae dupla effet : cjîntam

inde, qua^ tertia^ tripla : tum fextam od:uplam primjE* : poftre-

mo feptim.am, quae feptem et viginti partibus antecederet pri-

ms. Deinde inftituit dupla et tripla intervalla explere, partes

rurfus ex toto defecans ; quas intervallis ita locabat,. ut in fm-

gulis effent bina media : vix enim audeo dicere medietates^

quas Graeci fîcroTrjTr^ appellant : fed, quafi ita dixerim, intel-

ligatur ; erit enim planius. Earum alteram, eadem parte prx-

ftantem extremis, eademquc fuperatam : alteram pari numero

prseflantem extremis, parique numero fuperatam. Sefquialteris

autem intervallis, et fcfquitertiis, et fefquio(5tavis fumptis ex

his colligationibus in primis intervallis, fefquiod:avo intervallo,

fefquitertia omnia explebat, cum particulam iingulorum relin-

queret. Ejus autem particulae intervallo habebat numerus ad

numerum eandem proportionem, comparationemque in extremis,

quam habent cclvi cum ccxliii, atque ita permiftum illud,

ex quo hsec fecuit, jam omne confumpferat. Hanc igitur om-

nem conjundionem, dupHcem in longitudinem difBdit j me-

dieeque accommodans mediam, quafi decuffavit : deinde in or-

bem torfit, ut et ipfe fecum, et inter fe, ex commifTura, quê e

regione effet, jungerentur : eoque motu, cujus orbis femper in




eodem erat, eodemque modo ciebcitur, undique efl eas circum-

plexus. Atque ita , cum alterum cfiet exteriorem amplexus

orbem, illum, ejufdem naturaD; hunc, alterius nominavit: eam-

que, qua3 erat ejufdem, detorlit a latere in dextram partem ; hanc

autem citimam a media linea direxit ad la^vam : fed principa-

tum dedit fuperiori, quam folam individuam reliquit. Interiorcm.

autem cum in fex partes divififfet, feptem orbes difpares duplo et

triplo intervallo moveri juffit, contrariis inter fe curfibus. Eorum

autem trium fecit pares celeritates, fed quatuor et inter fe difpa-

res, et diffimiles trium rehquorum.

VIII. Animum igitur cum ille procreator mundi Deus ex fua

mente et divinitate genuiffiet, tum denique omne, quod erat con-

cretum atque corporeum, fubfternebat animo, interiufque facie-

bat : atque ita medio medium accommodans copulabat. Sic ani-

mus, a medio profed:us, extremitatem CEeli a fuprema regione

rotundo ambitu circumjecit, fefeque ipfe verfans, divinx, fem-

piterna?, fapientifque vits induxit exordium. Et corpus quidem

cseli fpedtabile effedium efh, animus autem oculorum effugit

obtutum. Eft autem animus ex omnibus, rationis concentio-

nifque [ot,fif^cyiri Graece) fempiternarum rerum , et fub intelli-

gentiam cadentium, compos et particeps ; quo nihil ab optimo

et praeilantiffimo genitore mehus procreatum : quippe qui ex

eadem vind;us, alteraque natura, adjun(5ta materia, temperatione

trium partium, proportione compada, fe ipfe converfans, cum

materiam mutabilem arripuilTetj et cum rurfus individuam atque

iimplicem, per quam omnis movetur; difcernit, quid lit ejuf-

dem generis, quid aherius, et caetera dijudicat, quid cuique rei

iit maxime apturn, quid quoque loco, aut modo, aut tempore

ccntingat, quaeque diflindtio fit inter ea, qu-cE gignantur, et ea,

quas fint femper eadem. Ratio autem vera, quae verfatur in iis,

quae funt femper eadem, et in iis, quae mutantur, cum in eo-

dem, et in ahero movetur ipfa per fe fme voce, et fine ullo fono,

cum eandem partem attingit, qua fenfus cieri potefl : orbis ilhus

generis alterius immutatus et redtus omnia animo mentique de-

nuntiat : tum opiniones afiTenfionefque firmx vera:que gignuntur.

Ggg2



420 P II I L O S O P H I C O R U M

Cum autem in illis rebus vertitur, quae manentes femper eaedem,

non fenfu, fed intelligentia continentur; tum intelligentia fci-

entiaque neceiiario efficitur. * * *

IX.Ratione igitur et mentc divina, ad originem temporis,

curriculum inventum eft folis et lunse. * * * Corpora autem

eorum fmgulorum cum efFeciifet Deus, ea ad eas converfiones

collocavit, quas alterius circuitus conficiebat, quaj funt feptem,

ut et illa feptem. Ita vim fuam natura convertit, ut terram lunae

curfus proxime ambiret, eique fupra terram proxima folis cir-

cumvedio effet. Lucifer deinde, et fandta Mercurii ftella cur-

fum habent folis celeritati parem, fed vim quandam contrariam :

eaque converfione, quam inter fe habent Lucifer, Mercurius,

Sol, alii alios vincunt, viciflimque vincuntur. Reliquorum fi-

derum quae caufa collocandi fuerit, quseque eorum fit collo-

catio , in fermonem alium differendum eft, ne in eo ,quod

attingendum fuit, quam in eo, cujus caufa id attigimus, lon-

gior ponatur oratio. Quando igitur unumquodque eorum fi-

derum curfum decorum efl adeptum, e quibus erat motus tem-

poris confignandus, coUigatifque corporibus vinculis animali-

bus, tum animantia orta funt ; eaque imperio parere didicerunt ;

tum ex alterius naturae motione tranfverfa, in ejufdem naturae

motum incurrentia, in eoque ha^rentia atque impedita, cumalia majorem luflrarent orbem, alia minorem, tardiufque ma-

jorem, celeriufque minorem, motu vero unius ejufdemque na-

turae ; qux velocifHme movebantur, ea celeritate vinci a tar-

dioribus, et, cum fuperabant, fuperari videbantur. Omnes enim

orbes eorum quafi Helicis inflexione vertebantur : quam bifa-

riam contrarie fimul procedentia efficiebant ; ut, quod efi"et tar-

diffimum, id proximum fieret celerrimo. Atque, ut efiiet menfura

quaedam evidens, quae in iftis od:o curfibus celeritates tardita-

tefque declaret, Deus ipfe folem, quafi Uimen, accendit ad fe-

cundum fupra terram ambitum, ut quam maxime caslum om-

nibus colluceret, animantefque, quibus jus effet doceri, ab

ejufdem motu, et ab eo quod fimile effet, numerorum naturam

vimque cognofcerent. Nox igitur, et dies ad hunc modum.




et ob has generata caufas, unum circuitum orbis efficit fapien-

tiffimum atque optimum : menfis autem, quando luna luftrato

fuo curfu folem confecuta eft : annus, ubi fol fuum totum con-

fecit et peragravit orbem. Ca^terorum autem fiderum ambitus

ignorantes homines, prater admodum paucos, neque nomenappellant, neque inter fe numero commetiuntur. Itaque nef-

ciunt , hos fiderum errores id ipfum effe, qucd rite dicitur

tempus, multitudine infinita, varietate admirabili prasditos. At-

tamen illud perfpici et intelligi poteft, abfoluto perfedloque

numero temporis, abfolutum perfedumque annum tunc com-

pleri denique, cum fe odto ambitus, confedtis fuis curfibus, ad

idem caput retulerunt, cumque eos permenfus eft idem et fem-

per fui fmiilis orbis. Has igitur ob caufas nata aftra funt, quas

per caelum penetrantia folftitiali fe et brumali revocatione con-

verterent; ut hoc omne animal, quod videmus, effet illi animali,

quod fentimus, ad aeternitatis imitationem fimillimum.

X. Et caetera quidem ufque ad temporis ortum impreifa ab

illis , quae imitabatur, effinxerat : fed, quia nondum omne

animal in mundo intus incluferat , ex ea parte deiiciebat ad.

propofitum exemplar imaginis fimilitudo. Quot igitur, et quales

animaUum formas mens, in fpeciem rerum intuens, poterat cer-

nere, totidem et tales in hoc mundo fecum cogitavit effingere.

Erant autem animantium genera quatuor ; quorum unum divi-

num atque celefle -, alterum pennigerum et aerium ; tertium

aquatile ; terreftre, quartum. Divinae animationis maxime fpe-

ciem faciebat ex igne, ita ut fplendidiffimus efTet, et afpedlu

pulcherrimus. Cumque fimilem univerfitatis naturae efficere vel-

let, ad volubiUtatem rotundavit , comitemque eum fapientias

quam optimae mentis effecit, circumque caelum asqualiter diflri-

buit, ut hunc hac varietate diflindlum, bene Graeci xoV//,ci/, nos

lucentem mundum nominaremus. Dedit autem divinis duo ge-

nera motus ; unum, qucd femper effet in eodem aeque, et idcm

in omnibus, atque uno modo celeraret -, alterum, quod in anti-

cam partem aconverfione ejufdem, et fimilis pelleretur. Quinque



422 P H I L O S O P H I C O R U M

autem reliquls motlbus orbem eum efle voluit expertem, immo-

bileni, et ftantem. Ex quo genere ea funt fidera, quae infixa cx\o

non moventur loco, quas funt animantia, eaque divina, ob eam-

que caufam fuis fedibus inhserent, et perpetuo manent. Qusb

autem vaga et mutabili ratione labuntur, ita generata funt, ut

fupra diximus. Jam vero terram, altricem noftram, quae trajeifto

axe fuftinetur, diei nod:ifque effe(5lricem, eandemque cuftodem,

antiquiflimam corporum voluit effe eorum,quas intra caelum

gignerentur. Flexiones autem Deorum, et inter ipfos Deos con-

curfiones, quseque in orbibus eorum converliones anteceflionef-

que eveniant, cumque inter fe pene contingant, eos, qui prope

copulentur contraria regione, et pone quos, aut ante labantur,

cjuibufquetemporibus a noftro afped:u oblitefcant , rurfufque

emerfi terrorem incutiant rationis expertibus, fi verbis explicare

conemur, nullo pofito fub oculis fimulacro, earum rerum frufbra

fufcipiatur labor, Sed haec fatis fint didla nobis. Qu£e de Deo-

rum, qui cernuntur, quique orti funt, natura praefati fumus, ha-

beant hunc terminum.

XI. Reliquorum autem, quos Graeci ^cuôva^ appellant, nofi:ri

(opinor) Lares, fi modo hoc recfte converfum videri poteft, et

nofie, et nuntiare ortum eorum, majus efi:, quam ut profiteri

fcribere nos audeamus. Credendum nimirum eft veteribus et

prifcis, ut aiunt, viris, qui fe progeniem Deorum effe dicebant.

Itaque eorum vocabula nobis prodiderunt. Nofiê autem gene-

ratores fuos optime poterant : ac difficile fad:u efi:, a Diis ortis

fidem non habere; quanquam nec argumentis, nec rationibus

certls eorum ratio confirmatur : fed, quia de fuis rebus ac fibi

notis videntur loqui, veteri legi morique parendum efl. Sic igi-

tur, ut ab his efl traditum, horum Deorum ortus habeatur, at-

que dlcatur, ut Oceanum Salaciamque CaeU fatu, Terraeque con-

ceptu generatos editofque memoremus : ex his Phorcyn, Satur-

num, et Opem, deinceps Jovem, atque Junonem, rehquos, quos

fratres inter fe, agnatofque ufurpari atque appellari videmus, et

eorum, ut utamur veteri verbo, profapiam. Quando igitur omnes.




et qui moventur, palamque oftenduntur, et qui eatenus nobis

declarantur, quoad ipii volunt, creati funt ; tum ad eos is Deus,

qui omnia genuit, fatur hasc, Vos, qui Deorum fatu orti eflis,

attendite. Quorum operum ego parens effedtorque fum, haec funt

indifToluta, me invito ; quanquam omne colHgatum folvi poteffc

fed haudquaquam boni eft, ratione vind:um velle diflblvere. Sed,

quoniam orti eftis, immortales vos quidem effe, et indiflblubiles

non poteftis : neutiquam tamen dilTolvemini, nec vos ulla mortis

fata periment, nec fraus valentior, quam confiHum meum, quod

majus efl vinculum ad perpetuitatem veftram, quam illa, quibus

eftis tum, cum gignebamini, colligati. Quid fentiam igitur,

cognofcite. Tria nobis genera rehqua funt, eaque mortalia :

quibus prêtermiiTis, caeU abfolutio perfedla non erit. Omnia

enim genera animahum complexu non tenebit : teneat autem

oportebit, ut eodem ne quid abfit, quas a me ipfo effedla fmt,

quod Deorum vitam poflit ada;quare. Ut igitur mortali gene-

rentur conditione, vos fufcipite, ut illa gignatis, imiteminique

vim meam, quain veflro ortu me ufum effe meminiftis : in qui-

bus qui tales creantur, ut Deorum immortaHum quafi gentiles

effe debeant, divini generis appeUentur, teneantque omnium

animantium principatum, vobifque jure et lege volentes pare-

ant : quorum vobis initium ffatufque traditur a me. Vos autem

ad id, quod erit immortale, partem attexitote mortalem. Ita

orientur animantes, quos et vivos alatis, et confumptos fmu re-

cipiatis. Haec iUe dixit.

XII. Deinde ad temperationem fuperiorem revertit : in qua

omnem animum univerfse naturae temperans permifcebat, fupe-

riorifque permixtionis reHquias fundens sequabat, eodem modo-

ferme, nifi quod non ita incorruptas, ut ea, qua2 femper idem 5

fed a Diis fecundum fumebat, atque tertium. Toto igitur om-

nino conflituto, lideribus parem numerum diftribuit animorum,et lingulos adjunxit ad lingula, atque ita quafi in currum uni-

verfitatis impofuit, commonflravitque leges fatales ac neceffa-

rias, et oflendit primum ortum unum fore omnibus, eumque



424 PHILOSOPHICORUM

moderatum atque conftantem, nec ab ullo imminutum : fatis

autem, et quafi fparfis animis, fore, uti certis temporum inter-

vallis oriretur animal, quod elTet ad cultum Deorum aptiffimum.

Sed cum duplex eflet natura generis humani, fic fe res habebant,

ut praeftantius genus effet eorum, qui elTent futuri viri. Cum

autem animis corpora cum neceffitate infeviflet, cumque ad

corpora tum acceffio fieret, tum abfceffio; neceffe erat, fenfum

exiftere unum, communemque omnium, vehementiore motu ex-

citatum, conjundlumque naturae : deinde voluptate et moleflia

mixtum amorem : pofl iram, et metum, et reliquos motus ani-

mi, comites fuperiorum, et his etiam contrarios diffidentes: quos

qui ratione rexerit, jufle vixerit; qui autem his fe dediderit, in-

jufle, Atqueille, qui redte et honefle curriculum vivendi a na-

tura datum confecerit, ad illud aflrum, quocum aptus fuerit,

revertetur. Qui autem immoderate et intemperate vixerit, eum

fecundus ortus in iiguram muliebrem transferet. Et, fi ne tum

quidem finem vitiorum faciet, gravius etiam jadtabitur, et in ii-

miilimas fuis moribus figuras pecudum, et ferarum transferetur :

iieque malorum terminum prius afpiciet, quam illam fequi coe-

perit converfionem, quam habebat in fe ipfe, ejufdem et unius,

limul innatam et infitam. Quod tum eveniet, cum illa, quas ex

igne, aere, aqua, atque terra, turbulenta et rationis expertia infe-

derint, denique ratione depulerit, et ad primam atque optimam

afiedionem animi pervenerint.

XIII. Qus cum ita defignaffet, fefeque, fi quid poflea frau-

dis, aut vitii eveniffet, extra omnem culpam caufamque pofuif-

fet, aUos in folem, aHos in lunam, alios in reUquas mundi partes,

quae funt ad fpatiorum temporis fignificationem notas conflitutse,

fpargens quafi ferebat. Pofl autem fationem eam Diis, ut ita

dicam ,junioribus permifit , ut corpora mortalia effingerent

quantumque effet reliquum ex humano animo, quod deberet

accedere, id omne , et quas fequentia effent,

perpolirent et

abfolverent : deinde ut huic animanti principes fe, ducefque

praeberent, vitamque ejus pulcherrime regerent et gubernarent^



F R A G M E N T A. 42^

nlii quatenus ipfe fua culpa fibi aliquid miferia? qua^reret. At-

que is quidem, qui cunda compofuit, conftanter in fuo mane-

bat ftatu. Qui autem erant ab eo creati, cum parentis ordinem

cognovifTent, hunc fequebantur. Itaque cum accepiflent im-

mortale principium mortalis animantis, imitantes genitorem et

effe(ftorem fui, particulas ignis, et terras, et aquae, et aeris a

mundo, quas rurfus redderent, mutuabantur, eafque inter fe co-

pulabant, haud iifdem vinculis, quibus ipfi erant colHgati, fed

talibus, quae cerni non poffent propter parvitatem, crebris quafi

cuneolis injedis, unum efficiebant ex omnibus corpus : item-

que in eo influente atque effluente animo divino ambitus ilHga-

bant. Itaque illi in flumen immerfi, neque tenebant, neque te-

nebantur : fed vi magna tum ferebant, tum ferebantur. Ita to-

tum animal movebatur illud quidem, fed immoderate, et for-

tuitu, ut fex motibus veheretur. Nam et ante, et pone, ad

laevam, et ad dexteram, et furfum, et deorfum, modo huc,

modo illuc, * * * fex oras regionefque verfus errans procede-

bat. * * * Jam vero earum imaginum, quae finguntur et rtd-

duntur in fpeculis, eorumque, quae fplendida et l'£via iun , ra-

tionem perfpicere, haud difficile efi:. Nam ex ignis utnuique

externi atque interni communione inter ipfos, cum unus per

fingulas partes eflêdus, et multis modis concors et aptus red-

ditus in lasvore confedit. * * *

XIV. Sed fi in fplendore confedit : tum vel eadem fpecies,

vel interdum immutata redditur. * * * Omniaque hujufmodi

neceflTario in fpeculo referuntur, * * * cum ignis oculorum cum

eo igne, qui efl: ob os offufus, * * * in re levi et fplendida.

* * * fe confudit et contuHt. Dextra autem videntur, quae

laeva funt, quia contrariis partibus oculorum, contrarias partes

attingunt * * * praeter morem ufitaium adjedlionis et commif-

furae. * * * Refpondent autem dextra dextris, laeva laevis, con-

verfione luminum, cum ea inter fe non cohaerefcunt. Id fit,

cum fpeculorum laevitas hinc iUincque ahitudinem aflumpfit

et ita dextra detrufit in laevam partem oculorum, laevaque in

ToM. III. Hhh



426 P H I L O S O P H I C O R U M 6cc.

dextram. Snpina etiam ora cernuntur depulfione lumlnum :

quae convertens inferiora reddit, quae funt fuperiora. Atqui

hxc omnia ex eo genere funt, quae rerum adjuvant caufas.

Quibus utitur minifteriis Deus, cum optimi fpeciem, quoad'

fieri potefl:, efficit. Sed exiftimant plerique non hsec adju-

menta caufarum, fed has ipfas efle omnium caufas, quae vim

habeant frigoris et caloris, concretionis et liquoris : careant

autem omni intelligentia atque ratione, quae, nifi in animo,

nulla aha in natura reperiantur. Animus autem fenfum omnem

effugit oculorum. At ignis, et aqua, et terra, et aer, corpora

funt, eaque cernuntur. lllum autem, qui intelligentis fapientiae-

que fe amatorem profitetur, neceffe eft, intelligentis fapientif-

quenaturi€ primas caufas conquirere, deinde fecundas

caufasrerum earum, quae neceffario movent alias, cum ipfae ab aliis

moventur. Quocirca nobis fic cerno effe faciendum, ut de utro-

que nos quidem dicamus genere caufarum : feparatim autem

de iis, quae cum intelligentia funt efficientes pulcherrimarum

rerum, atque optimarum : et de iis, quas vacantes prudentia,

inconftantia perturbataque efficiunt. Ac de oculorum quidem

caufis, ut haberent eam vim, quam nunc habent, fatis ferme

effe didlum puto. Maxima autem eorum utihtas, donata huma-

no generi deorum munere, deinceps exphcetur. Rerum enimoptimarum cognitiones nobis oculi attulerunt. Nam haec, quse

eft habita de univerfitate oratio a nobis, haud unquam effet in-

venta, fi neque fidera, neque fol, neque coelum fub oculoruni

afpedum cadere potuiffent. Nunc vero dies, nocftefque ocuHs

cognitae, tum menfium, annorumque converfiones ad numerum

machinatae funt, et fpatium temporis demenfae funt, et ad qua^f-

tionem totius naturae impulerunt. Quibus ex rebus philofo-

phiam adepti fumus : quo bono nullum optabilius, nullum prae-

flantius, neque datum eft mortalium generi deorum conceffu

atque munere, neque dabitur.



M. T U L L I I

C I C E R O N I S

D E

DIVINATIONELIBER PRIMUS.

Edit. Olivet. MSS. E O U vf/

p-

3

1. p. 1.

I jam ufque O d. \> 18 et E^.

6 falutaris ^ Jingularis 20 explicavit 4/ explicuit

— quaque E U quaque O qua 23 Diogenes 4^ d.

7 mortalis E ^. O tj mortali 24 duo E duos

1 1 tamque E U atque — Antipater U Antipatis

12 cenfeat ^fentiat 28 Stoico E U >!/ ^.

I cuique E uuicuique — nos %}/ »(j^/j

7 Pifidarum E Perfidarum — ut E U ^.

1 1. Pythio E Phytio 29 concedetur E conceditur

— Hammonis U Ammonis 33 nobifmet ipfis E vobis ipjifmet

12 eft E^., 35 fint H funt

13 privatimque E/r/'y^//« (5 3 fecimus -^facimus

17 et E ^. 4 temeritas E temeritasfit

1 8 et E ^. 5 eft, tum E tamen

ig et E «'. 10 Q..EV ^d.

20 confulendifque E et confuUndis 15 vero E tamen

21 ac E <?f rebus 16 confutet E O computet

— in E U \fne — deleat U d-

23 iis E U his 17 religionem U religione

24 foluto 'E.fclito s »9 ftudio Ejludia

28 Ut i|/ /z^ 20 fane Efatis

29 Culleoli E Cuneoli 21 Luciiio E 4' Lucidio

•— ii quae -^ fiqua 23 praetermiflûm eft E pratermiffum

3 1 Quin E ôniam 24 quia E quod

34 Balearici E xj/ Balianici — quseri E qmero

\ hsc E ôf 27 vim E inde

— eventis E cventu 50 Arcem E U Artem

2 dodli E â// 31 reciprocantur E recipiantur

— probaverunt U putaverttnt et froba'— et E U ^.

'verunt 34 fint E U 4^ ilajint

4 E U «A- ;7 2 eos E U d.

— loquar E loquamur 5 praevertendum E praneilendum

6 prseter E fofl 7 inquam E d.

1 2 qui etiam E U 4' quinetiam 8 poflim U ptjjimus

1 2 elfe E ^/ 9 aveo E U habeo

I 3gravis E grêcus II cum E tum

14 Cratippufque •»]/ Cratipptis »4 autem 4^ enim

1 7 fidem E /V(?« 18 eventa E cventus

— rejecit >1/ reicit Hhh 2



y AR l JE LECTIONES.p. J.

7 21 Inflatuque E infiuxuqûe

23 cornicem E cerîcem

24 juffifftt E nilfcijjet

27 aflequi poffit E exequi poterit ^ ajfe»

qui non pojjit

35 inflatumi]/' inflatumque

— penitufque 4' penijque

S I fpumata Q Jpumante

2 Neptuno 4- Neptimno

5 Atque E Jt

"— prognoftica E pranoftlca

6 video E O 4' 'videho

7 Boethum E U ô tum O %|/ Cottam

8 explicaret U explicarunt

*— quse U ya/

10 Rava E U 4' Cano O Cona

— fulix itidem E O U -^ fluxit idetn

1 Nuntiat horribiles clamans E O UClamam horribiles nuntiat

1 Haud E O ût

— modicos 4^ modico

—— tremulo -^ tremulos

— gutture E \' gurgite

1 3 Saepe — carmen E d,

14 acredula E et credulis O a crehris

\' ac redulis

15 vocibus 4^ d.

— jacit -^ jacet

1 6 inftat—jacit E ajiduis injlantjam tuttt

1 8 recepit O reponit

19 nunquam 4^ nonnunquam

— ementientia E eminentia

20 iiat E U </.

21 quoque E aquofe

—aquai E ^. f«OT aquai

âquatit

22 paratis E pratis

— voces O fluilus

23 cietis O Cruoris

25 in rivis E O U 4^ mire

— et 4"«'.

— quaedam E d.

26 ipfa E 4^ '''.

— cognitioni E cognitio

— hominum E horum

29 eveniat E evenit

34 Hoc E Hic

5I modo 4^ d.

— quidque fiat U quicquefiat

— ignorem E ignoro

3 iis rebus E his

4 fcammoneae E fcamonea

— purgandum, i^ purgandum ?

— ariflolochia E ariflechia U ariflochia

4/ ariflologia?

5 poflit 4^ poffit F

P-

9

10

II

9II

13

1418

19

21

23

24

31

32

34

6

7

9

10

'3

»4

15

16

17

20

21

23

27

32

34I

2

3

fomnio \J /omno \ fomnio?

video E O U ^ poffe 'video

fifTum Y, flxum

utuntur 4^ utimur

Summanus E O U ^fumma tnatius

t\J -^ d.

utar 4^ ufar aut

et E U ^.

stherio E O athereo

peteflit E O U 4^ petiffet

retentat E O U 4' retentant

primum E prius

graves E O gra^vis

micantes E micante

Iffito E le8o

madafti E mattafli

lafte E latte

Quod E O îid

ferme -^ferme in

claram E clara

Abdidit E U Abdit O Abdita

et fubito ftellanti E flellanti fuhito

et O flellanti jubito de U et flel-

lantijubito de -^ etfubitoflellanti de

triftis E triflia

columen E culmum

perculfus E percnffus

fulmine Oflumine

civis E cinis

ferenanti \J ferenante

liquit E linquit

monebant U movehant

furenti E \J ferebant \ ferenti

minitantia E mutantia 4/ meritantia

ea E ita

fore ^fere

Lydius E Jtilius

Tyrrhense E Tyrenx

harufpex E arufpex

glomerans E glofians

petivit ^ petebat

Nattae E Natet O Nate

Et - - - - ardor O d,

atque E ac

avulfa E d.

liquit E linquit

promebat U premehat

profeftam 4^ prophetam

Vitare - - - monebant E O U 4' </.

voce 4/ 'vocem

Vel ferebant E O U 4^ Vel

diram in gentem cladem peflemqug

monebant

adeo E ad eum O ad cum 4^ adimi

urbeffiue E urbifque



VARIiE LECTIONES.p-

II

12

H

16

17

»920

21

22

27

28

30

3212 I

4

5

6

7

8

10

12

16

1721

Eripere U Eruere

Atque E v^c

' ac E U ?/

tencri E O U •4' /^«^rs

Ni E U 4- Nec O AV

excifum E O U 4' excejfum

ad E ^. •x|/ a

decore E O 4' decorem

fpeftaret V/peaabat

fore E O U ^ foret

ut E O U r^ ^.

occultos E O U•«I/

occultus

multumque E 'vultiimque

ell in E cum

Atque una E Ac vita

ac E et

clarabat E clarebat

AtEEtparata E O U -4/ putata

Allobrogum E Alobrogum

populoque E O -^ populfque

monumenta O monimenia

tenetis, ij/ 'videtis

ac E «'.

veftri E nofri

quorum O deorum

vicit ij/ '•jincit

vioenti E viri Jacro O 'viginti U XXnumine U minime

E-EU Ex

ereptum E exceptum

Te E De

Quod patriae E îd nojira

voces \ 'votis

facrafti E O U \ facrafiis

de i}/ et de

perfpici E perfci

poflint U pojfunt

cafu i]/ cajum

jeceris \' ejeceris

• putas E d.

in tabula E d.

Coaa pulchritudinem 4' coeque pul-

chritudinem coeque

humi -v}/ humo

Chiorum 4/ nichiorum

diffifib E dijfufo \ defxo

Scopa 4^ Scropha

idE/earum E id earum

AnE\3 Atprofeftione E perfeSlione

laeti E teli

pifcium E pifcerum

P-

12

13

M

22

24

26

28

29

32

33

342

3

6

8

II

12

20

22

23

24

25

28

29

303»

32

34

35

4

8

9

10

poffet E O pofftt

nimbum E O U nimborum

Aut - - - . exercitu O d,

num E nojfra

num E unde eji

propterea E praterea

ei\:Ed.

Cn. E d.

Ea E Namad veritatem E 4^ « veritate

d'rigit E 4^ dirigitur

innumerabiles E O innumerabilitef

ac E U atque

veftra E U nojira

conftant E confiat

ignorantur E ignoratur

hoc E hac

venia E ne mea

Pifidis E Ffidiis

Nam U^' Jamvirum E d.

propofito E prapofito

revertit 4^ reûerfus efl

Cujus E 4^ ô ejus

igitnr E O ^.

Quod E îdhinc 4/ hac

fi EJed

folum ^ folidum

foliftimum Efoliflanum

dicitis E dicetis

privatim E privatum

quod E qujd

etiam E d.

aufpices E O U 4^ aufpiciis

declarant E declarantur

extis E ut extis

tum E tamen

impetriri E U 4^ impartiri O ittii^

pertiri

Appii E Apii

L. Junius, 4^ Lucius

Quod E kîd

rumore E in more

adverfaque U averfaque

cenfor U d.

C. Ateium E quinque ether O G. Ae\

lenium U C. etheium 4^ Cetheium

notavit O nominaniit

quod E quid

ementitum E ementiturfubfcripferit E O U \fubfcrihertt

judicabat Ejudicat

AlEAc



VARIiE LECTIONES.p. 1, P

14 14 idem E d. 16

exitus E expertus

15 aiFerre E auferre

16 castera E d.

_. omina O U in omnia 4' monita

18 Ateii E U '4' «20 eventurum E <venturum

— aut E autem

21 peccatum E pena

22 obtemperarit E oltemperaret O oh-

temperauerit

24 lituus E d.

veiler E nojier

25 vobis E nohis

26 direxit E 4' dixerit

27 id eft, incurvum E /'. e. Mercurius

quod E quid

29 deflagraviflet U deflagrajjet

31 regnante E pugnante 17

32 Attio Navio E Jccio Vanio

34 puer E paiiper -^ d.

35 uvam E unam

»5 3abdixlflent E O U ^^ ohduxijjent

4 uvam E U unam

6 unum E U 4/ eum

8 fcientiam auguratus E/etitentiam au-

gur accitus

-— eiEO d.

— cogitare O excogitare

9 pofletne E pojjene

10 Tarquinius E Tarquinus

II Attium E Accium

— experiri E O il/ expediri

12 infpeftante et E expeStante

13 Attio Navio E Accio Vanio16 comburamus E et comburamus

18 Tib. E U tiberio

21 imprudens E imprudentis

22 rogand^s E O U 4^ rogatis

23 ipfo U non

30 pefequuntur E confequuntur

33 liberoque motu E libero metu

3 + contingit E O contigit

t6 I Bacis Bceotius E Bachus Boetius OBaccis Boetius ]/ Bacchis Bceotius

2 Cres E Cheres

— Erythra:a E Eryth<ea

5 etEd.

7 dudts E direaa

apte cadant E antecadent 18

9 proxime E proximi

14 adducar E adJucat

16 fulguribus E \J fulgoribus

1.

1 7 fjepe motus E d.

~ noftrx reipublicae E nojira rep.

— et E quidem

— qui E quare U qun \ quia

20 prsediftus E produitus

—incredibilis E incredibilihus

21 malorum E mulorum

— Tib E tibi

23 civifque E atque

— C. E P.

24 anguibusE auguribus

27 oppetere E appetere

30 Irride«mus E Irridemus

— futiles Efiiiiles

3 1 ac res 4^ d.

32 Babylonios et eos E habiles -^.Ba-

hylonem et eos

33 eE\J ex

1 qui ccccLxx O XL. feptuaginta

2 ut ipfi dicunt E d.

— continent E O continentur

6 vani atque E namque^

— num E unde

— Graiorum E gra^vior

6 Craefo Pythius E Cherofo Phitius

7 dicam E di£ia

8 Tegeatis T Thaigetis O Tajigetis UTaigetis

10 atque E ac

1 1 unum E nomen

— Nunquam E quod nufjquam

16 fic tum E ft ta7nen

1 7 Pythiaj E Pfitia

18 exarulfie E U evanuijfe 4^ evanuijje

exhaurife— amnes E annes

22 verax E d.

23 cmittamus E O U mittamus

24 minutii. E amicis

—- collii^fendis E colligendus

25 Antiphnntis t Antipatris

28 Syracufiorum E Syracufanorum

30 hunc 4^ kcec

31 Satyrifcum E Saiurifcum

— Huic E Hinc

32 qui Galeotae tum E quia tutn Gal-

liatte O quia Galeatce tum \ qui

GaUeatte tum

33 diuturna E U 4^ diufurnum

3 anus attulit artibu' lumen E lumen

anus artubus artu O anus .artubus

at tua lumen



VARIiE LECTIONES.

i3

19

I.

4 commemorat -^ lum mcmorans

5 turvdica E Eundice

6 vitaquc corpu'meum EOU 4' '^'^^

mcutn corpus

7 Nam C) nunc

8 locorque novos. Ita fo!a

Enovas

lo cfquefohbat

9 illa E iliam

— videbar •\/ videhat

10 Tardaque E Tarda O Tardaque ct

— ncque U nec

1 1 ftabilibat E d.

12 Exin E Ex vi

I 3 O gnata -^ ccgna/a

— funtante •\' fu?n nata

— gerendae -^ gerenda

14 iîrumnce : pofl V. Arutnne primo

— ^rumnae — refiftet ^ Hic patcr ef-

flatus germatia repente reccjjit.

15 Hsc efFatu' — receflit v Exumna

pofjtt exfwvio fcr!una refijiet,

16 confpedum '^confpeilu

18 Tendebam O ToW^^ÔT

19 3Egro E ergo

— tum E O U cum

— fomnu' reliquit E O U fomne relin-

qiiis

24 fomnis "Efonniis

26 Perculfus E Percujfus

— fumptus U d.

— furpirantibus E d.

27 Exfacrificabat O Et facrificabat

28 conjeiflorem E O U v}/ conjeSiuram

29 edoceret O U doceret

30 fomnium Ofompniorum

31 Ibi E Tibi— ex oraclo E ex oraculo O exorando

— divina E divino

32 foret Yj feret

33 temperaret tollere E temporafl tolle-

ret O tempora et tollere U tempora

et tolleret

35 adjungatur E adjungitur

I ^nese E Enna— id

^J/^.

— Nnmerii E U Numerum \' innumc-

rum

3 fucrint 'Efuerunt

— ei E eis

5 propiora E 4/ propriora

6 Accii E O U "4/ Accius

7 Cum jam E O U >|/ ôniatn

9 fomn's E \] fomniis

I I eligi E U elegi

y:,

p. 1.

19 13 cornibu'; connitier In me arletare Econarer me arietare

»5 torra E d.

16 c mueri R contineri

18 liqu cr E linquier

21 Rex E Res

22 fi cui E ftcut \J ficuti

23 mirum E O U miiandunt

24 haud E hanc

improvifo R O inproniifo

— ofFerunt E aftrunt

24 vide, ne, quem E videntque tu

— Eeque ac E neque hoc

25 I5 E d.

peflus V, pecus

28 Perpropin(ûam O propinqua

— verruncent E venient O 'verum dicent

^ Dii vertant

— dexteram E U dexiram

22 Cspit ^ Cepit

— ab E «31 nunc E qui JJjam

zo 2 ipfa i}/ ipje

- — PhaJaris E U 4^ Phalaridis

3 fundere E effundere

4 attigi/fet E U attingeret

6 Cyro E Siro

7 Dinonis E O Donyjii i|/ Dionyji

8 eum E cum

— appetivilTe E appetunt fe

convolvens O \ evolvens

10 Pi/Iagos E magas

fapientum E \J fapientium

12 portendi E portendit U d.

— contigit U contingit

'3 natus U d.

14 quiddam E quidam

»5 proficifcens E preeficiens

Calanus O Calamus

16 adfcenderet E U incederet incen»

deret

17 inquit, e E in quo efi

— contigit E contingeret

'9 ut E d.

20 Babylone E Bahilhne

zz ad quas Y. ac \ atque

— nofte E nata

24 clamitafTe E damna minltaffe

25 Laciniffi E Lacis O -^ Lucia U Lti^

cina

30 cumque E cum

ftatuifie \ftatuiffetque

32 feciffet Efaceret

33 videret E incedent



V ARl JE LECTIONES.p. I.

20 34

3521 I

.22

4

5

6

7

II

12

17

20

21

22

23

24

25

28

332

3

5

8

9

lO

12

«7

21

:S2

curafTe 4* C^columna E O U columnce

in Sileni E Nijileni

Graca E Graci

Saguntum E //.

vifum E ei i>ifum

fomnis ¥. Jomniis

ImperafTe E O U imperavijje

ei E d.

eU ex

concilio E conJtUo

tum E tmnen

illum piaetepifle ^ praceptjfe ducem

id E d.

quodnam U quidnam

prEecepifleque E pracepi£etque

Carthaginier.fem E ]LarthaginenJem

ij/ Carthagiiictijem

Syracufis E Syracujas

iis vivum E his xirum %)/ iis mumres fomnium i^ rem Jomnum

tum E tamen

e E «

A. E Ati,

Samnitibufque E Samnitihus

in E d.

maxima E U magna

filius E d.

vidiife fe E indicajfe

fomnis \3 Jomniis

ejufmodi E ejus in

Tertia te Phthiae E Tertia te Phitile

O Tercia Pithla

Iseta locabit O letabit (Jup. lin.

*' lotabtt'^) U E regione hujusverjus ad oram codicis Jcriptum

inveni ab alia, ut videtur, ma

nu, certe diverjo atramento : " /»

z//o vero P/atonis /ibe//o dicitur,

Tertia te ducet /ux ad bene pinguia

cu/ta^''

ut eft E enim O eji

Xenophon U Xenon

fcribii E d.

Xenophontem E Xenophontum

an E U </.

Ipfe ne E ipje non

in E d.

oppido E opido

Euiemum E eundetn

fore E d.

perbrevi E bre-je U brevi

fratribus ^febris

fpes 'EJpecies

p. 1.

22 22 fomnio 'Ejjomno

24 occidiflTe E cectdijfe

25 Eud.mi E eodem

27 Adjungamus U Adjungam-— poetam E poetam divinum

29 furrepta Y.Jubrepta

30 qui id E qtds

3» fuoque E ojiendit O Juoque ajcendit

32 comprehendi E comprendi

33 habita 4' adhibita

23 I Gellii E Ge/i

4 iiiftaurativi E injiaurati

6 furcuni -i^Jurcam

—^ Exin E Exinde

7 prsefuaorem -^ praju/em

8 fenuui E \ Jenotu

9 nuntiar. i]/ minitare

exin E exinde

— mortuum E tnoriturum

_- fomniis U Jomnis

13 ledlicula E /eSlica U /eaulo

15 domum %{/ d.

16 C vero Gracchus E Gaius Grarchus' 18 quasituram petentiTib. E quajiorem

'Tibf.rium

»9 quani E qua

— leto E /e£lo

20 pereu. dum E perimendum

— Hoc, U Uoc et

— plebi E p/ebis

21 ie auuifl"e \L Jcandije

23 crebeirime E ce/eberrime

24 tandem E tamen

26 navem -^ d.

28 navigaflet E O naviga^vijfet32 devertifle \ divert{Jfe

hofpitem, alterum fi hofpitem, a/ium

33 ut E cum

fomniis E fomno

24 I fomnio 'Efomno

dein E deinde

8 qusefifle ex E quaflvijfe ah

9 eruturn E eje£}um

13 proconful O procis U pro^vincia

16 tum E d.

22 Salluftius E Sa/ujiius

-— in E d.

23 campi Atinatis E capuatinatis

25 caepifle E O capijfes

28 folis E U 4/ <^.

29 C. E G.

30 tu U ^/.

tua E </.

•— vi pulfum E impu/fum



VARI^ LECTIONES.p. 1. p. 1.

24 30 prehendifle E prendife O apprehen- 26 30

diffe 3'

34 Salluftius E Salujlitis 27 I

25 7 quid E U -v]/ qua 3— dicimus ? ij/ dicimus —1 Politia E Polilicis —14 objiciuntur E obiciuntur s

1 5 mifcere E O mi/ceri

— videamur E O U 4' 'videatur —i6 vel homine E U homine 6

i— fsepe E f^pe 'vel —— etiam E d. 7

14 impudentia E imprudentia 8

19 tradiderit E tradidit .—

2 1 eneda E </. -v^ eveda —22 utrumque E U uterque 9— prxftringere E ptrjlringere »4

23 affluit U \ effluit

24 reftindta E rejirinila 18

25 compreffis E lemerariijque ccmpre- '9

henjts

26 vegetam E vegetatam 22

-— acremque E aciemque —27 vifa quietis occurrent E multa oc- 23

currere

28 expreffi E exprejpm 24

29 Nam E Et namque 25

30 concertationis E cum certationis 26

— quid E quod _-

31 nihil unquam E unquam aliquid

— decorum E deorum -—

3 2 ergo E igitur , 28

33 minutos E tnimicos 30— vincerent E O vicerunt 32

34 igitur E ergo 33

26 3 tranquillitati E tranquillitatem4 vera E ^. 28 1

5 eft E ^. 2

— fevocatus Y./emotus 4— focietate E/acietate 7— a E ^.

7 praevidet E prouidet 12

9 corpore E ^. U â; corpore —10 et E (/.

1 1 gravi E gravati »3

1 2 tumque E /a/;? y«/<z '5

— laudi - . - - maxime O d. 16

15 Pofidonius E O U Pojidonius —1 6 quo E U •4' ^«o^ 18

1 8 deinceps E deinde tertius qui deinceps

-1]/ deinde, qui deinceps 23

25 quo E quod 2+

27 enim E d. 28

29 exirem E exibam 29TOM. III.

fagK anus E faga/unt an /is ams

didi E diai junt

rabere E O U rapere

optuma E O opti?na

melior -vj/ meliorum

mulierum E O U ^.

invitam E vinBam O in 'vita U d,

•J/in vitam

ciet O iciet U ejecit

patris E/ratris

meum faftum E/atum

Optimi U Optumi

Optumam E O Optimam

repperifti E peperijii

dolet E debet

Ml- E Me heu O U Men

ferte -v]/ re/erte

et reftinguite E rejlringite

et O d.

Navibu' E O U Na^vibus

manu' E U manus O d.

C. Coponium E B. Capomum

Dyrrachio E Dyrachio

cum primis E U eum primo O \ cum

primo

t \3 ex

Grseciam E Graci

fanguine E O Janguinem

rapinas Dyrrachii E rapinam Du-

rachi

confcenfionem E conjcinjione

ac O ad

et M. E M que

Pharfalica -vj/ Pharjalia

nuntiaviffet E nuntiajjet

vaticinationis E O 'vaticinationihusflagrantes Eflagrare

noluerant E noluerunt

fenfiftis E co7iJen/Jiis

Cratippus E Crijpus

folet EJolebat

animi E divini

rationis E O eam pariem qua/en/uum

rationis

tum & 0\3 d.

vaticinationum O nationum

Cratippus E Cratipus

Si E O U «',

'

autem U tamen

aliquando E d,

vcra E 'veram

cecidifle 1}/ accidiJJi

et E U «c

quo E d.

lii



VARI^ LECTIONES.p. 1.

28 32

33

29

30

8

9

10

1

12

»4

»5

»9

20

22

23

24

25

27

28

34

35

3

910

II

16

»7

18

»9

Etrurcorum E augurum et arufpicum

et harufpicini E d.

fulgurales '^.frugales

rituales E U trituales

noitri E O U i)/ 'vejlri

etiam E autem U eciam

autem E vero

ut in Syllae E infules

quidem U quidam

C, E Sp.

expeditionem E expeditione

Sylla E maflorentiflima -^ fiorentijjimum

Samnitium E Sentarcium

caftra O caftrare

cum E dum

demififlet E dimifffet

fummerfus E V fuhnerfus

extitit E exifit

non E d.

Philiftus E Filifcus

aliquantulum E aliquanto tum O ali-

quantum

exaudivit E audi<vit

examen apum E caput

confederat E confderat

hanc vim, ut E hinc inde et

coeperit E ccepit

Callifthenes E Filiflenes

aperuerunt E aperuere

quas ^ fqu/s

Leba Jiam E O U ^J/Thehaidam

Trophonio res E Trofonigres

intermitterent E intermitteretur

Boeotios E BcetioThebanorum E Theharum

propterea E praterea

vifta E d.

folet \foleret

Namque et Lyfandri E Nam thi-

Jandri

ftatu^, qu^ E flatuaque O Jiatua

qufS

Leudricam E Lcuteram

Spartiatis E Sparthiaticis

Moloflorum E O Molojorum

clade E laude

Arretium E Arelium

et ipfe E ipje

ex E abfi ne \L five

quid faciendum cenferet E d.

efurientibus E exurientibus

itaque E ita

p. 1.

30 22

23

2$

27

28

30

31

32

35

I3»

32

8

1

12

»3

16

17

18

»9

20

23

24

2i

28

3'

I

2

6

7

10

18

tribus \ tribus his

ipfe O d.

fuerit ^ fieret

praelium E O U 4- ^.

tantos E et tantos

labes E lata

defederint E dejcenderint

atque in E •;!/ atque

a peritis E apertius

Phrygio Efagi 4* P^fyH^

tritici E tritica

Ditiflimum E DiviniJ/imum O UDivinitifiimum

in E O U </.

infante E infanti

ac E et

Lanuvium E Lavinium

Solonio E O U 1]/ Selonio

Lanuvini E La^vini

Praxiteles E Prafetelis

vim E inde

fuam ^ fuam 'vim

difFundunt E defendunt

quam cum E ântumhominum E hominis

Pythiam E Phitiam

quam E quafi

Afia E Afiam

agrorum E aquarum

retufa O retnnja

et E d.

ex O d.

fpecie O d. \ Jpecies

faepe O -^ d.

Flexanima O Flexa animaBac hi E O U bacha

Commota E Comotis

etiam E d.

appellet 4" appellamus

et E d.

reapfe E res ab Je

Quod E îdBrenno E Brennie

ejufque E qui

ex E hic ex

hac fatam E phatam O U hecfatam

Pythiam E Fhiiiam

et E U ^.

et nive E turme

autem E d.

nec E ne

quidem E d,

non E d.

hominum Y^humaM



VARI^ LECTIONES.

p. 1. p. 1.

32 20 ipfis E eis 34 21

2 1 fcire E d.

^ eventura E ventura 23— neque i|/ neque enim 25

22 majeftate E a majejiate 27

24 nec E neque

—26 nec E nam 28

27 Eft igitur divjnatio E J. —28 Chryfippus E Cratippus —30 mecum E ineffe 29

34 loquantur E loquunttir —33 3 fint Ey?/;//

4 pulmo E /«//«x —5 bonis E boûis

10 caufae fit^J/

</. 32

1 2 id E ^/V 34

14 ad fe E </. 35 2

— et U w/ 3— rationem E O U -v}^ «/ rationem 6

15 neges. Quod -vj/ «<g^" -^ ^^'^ 8

16 quam E quoniam 9— et cernimus U cernimus —19 quam philofophia E quoniam pbilo' 10

fophis 12

21 Xenophanem E Xenophonem 15

25 Quis E îd— quem E quod

27 claffiumEU-v}/ clajjicis clajjicum —29 iique urbes E /6/^«^ ar^j 16

30 Graecas E Gracia

— condiderunt E conciderunt 18

3 i hos E eos —32 Ennium - - - - etiam apud d. »9

33 fiftas EU/^^fli 21

34 2 ut ab E a/^ 22

4 et Helenum E Eelenum 24

6 permotione E promoiicne

— Martios E Marinos \' Marcios 25

7 quofdam 4' d. 26

8 Polyidum E Polyibum OU 4/ /*o- 32

lihum33

9 multa E w«///^ 34— proficifcenti E profcifcente

12 reges E >-^_^/oj

1 5 quidem E d. 3516 fiquidem et E ^//? quidem 36 4—

. Druidai E ^/ Driada O Dryuidee 5

U Drjades 6

I 7 Divitiacum E O Divitiarurn —19 et partim

E partim 7— partim E et partim 8

20 futura E/a/«rfl^«/ 10

— in Perfis E impenjis 1

— augurantur E i|/ augurant —

jn fano E U </.

commentandi E conjeSlandi

nonis E no^viter

perceperit E perceperint

Telmefllis E Telmefeus

excellit E excejfn

harufpicum E harufpex

Peloponefo E Pelopanejfo

familias 'E. familia

duas E ^. il/ die

Jamidarum E Jamadarum U Janu'

darum i}/ Jam indarttm

Cluditarum E f^ Clutidarum UGlucidarum

fcientiflime -^^ diligentijjime

noftros E d.

religionis E religiofis

Pifids E Fafida

Ac E At

Etenim •v|/ înque enim

ex E e

emineret E enieniret

cognitione \ conjunSlione

dediderunt O dederunt

&\i ex

ccelo, alia ex terra E terra parttm e

coelo

quasdam E quidam

et fatu ofl:entorum E O U ^/ porte/t'

torum

quia ij/ qua

enim E cum

portenta E d.

et Phryges, et E Phryges

et montes E tnontes

Pifids E Phiftda

Umbrise E urhi

Telmefles E Telincfes O TeUnenefes

maximeque E maxime

quo O quod

et difcrimen E O U 4' ^.

domi E O U -v}/ dum

- habent. Aufpicia 4 habent aa-

fpicia.

Nam E O Namque

iidemque E idemque

Hammone E Hamone

Dodona E Dodone

Lycurgus E Ligures

temperavit E temperantconfirmavit •\> coufrmant

Pafiphaas E Faftde \ Pafyph^

propter E prope

incubabant -4 excubahant

I i i 2



VARI/E LECTIONES.p-

36

I.

1

15

18

21

23

25

27

28,

33

37 '

2

6

7

10

1

12

»3

16

18

»9

21

22

^5

2?26

28

29

30

31

33

34I

8

8

12

14

16

'718

»9

20

38

p. 1.

vera E </. 38 22

e U ^;f 23

defedifTet E>^/?^'^/ 24

inque his •>]/ /« qulkus 26

cum Cumis E Cumanus 27

Atratus E attrailus

Quid ... - defluxit E d. 28

defluxit ? •v]/ ^«a:// 31

e\2 cx —Aventino E apertwne 32

a;des E et ades

Cascilise, Q_ filiê E Cacillaque 39 I

difputavilTet U difputa£et —cum E eu7n 3

tum •4/ tamen —Epicureo %j/ Epicuro 4belli E bellica 7

Lanuvii E Samnii -^ TLavint 9triftiflimum E trijie

Veientem E venientem 10

hominem E d. 12

quje E d. —Veientes E Veientis Het curfu E d.

profluxiflet Y. proflufijfet—

admirabilis E O mirabiUi 15

tum E unus 16

quidam E quidem 17

illum E d. —enim fatis Y. fatis 18

vidimus E O U videmtu 20

etiam et E etiam 21

turbidis E pullicis 22

veridicse E U ^juridica 24qui ij/

quoet E d.

cum E tum 25

feptam E ril. O feptem 26

exadverfus E exadverjts 32

Ut fue 'Efive 33et E d. 40 I

judicata E -i^ indicata

Pythagorei E Pythagorici

nominibus E hominibus3

miles E conful

omen E O U omnes

ego d. —L.Ed. 4vefperam U wfperum

Tertiam E Tarjiam 5

Tertia E Tarfia

complexus E amplexus efi 6

Accipio E U Accepi

Erat autem U otnen autem trai 7

L. E d.

fororis E forori

in qu ddam E inquit te

cella ^ flla

petiiflê E U petiffe

conccderet E cederet

Vero E d.

Kx-c O Ideo

rideii 4^ derideri

idipfum E O U ipfum

iis E his

aufpiciorum E hofpiciorum

App. •ij/ P.

paucis E paulo

poft O pofl diebus

oppreflum O expreffum

Pifidam E Fafidam

praefenfio E pranpo

aut fcientia E O U ij/ ^.

imperitorum E imperatorum

praefuit E fuit

efl~e potuit EfuHdifertam negligentiam T defertam

religionem

malunt E maluit

diflerere E U dijfere

in 4' <«'•

utar E ea

te auftore E auBsritate

pinnata U pennata

Subigit \ Subigat

Semianimum E Viridem

intorquentem E U torquentem

Abjicit E Abicit O (cmnia infequen'

tia

quaad

Libros de Divinationefpe£lant defunt in Codice noflro)

z \ d.

ubi E tibi

opinionem A/ opiniones

Itaque -v^ Itaque duodecim 'vtiltures

cum E tum

concupientes E cupientes U 4/ tum

cupientes

Hinc E U -v}/ 7« monte

devovet E U de-voverat -^ devo^ve-

ratque

atque ^/ d.

avem E ante U 4' autem

fervat. -^ fervat

fervans E U \ fervataltivolai)tuin E U altcvolantum

Romam, Remoramne E Romiilam

Remulamque

Omnibu' E U 4' Omnis



VARI^ LECTIONES.

40

4»

42

7

8

910

1

12

»3

»4

»5

>7

18

»9

20

23

25

26

34I

2

^»

6

8

9

10

1

14

22

24

25

26

27

30

32

33

345

7

8

II

»3

uter E ut

cum niittere >|/ committere

Volt E ^'w//

ex E f

faucibu' E \3 faucibus

currus E auras

expedtabat U expeSfat

utri maîii E utra regi U uter magni

albu' EÛ albus

ifta E U^J/

ita

E:EJnCedunt ce ccelo ter quatuor E Ce-

dunlxir quatuor de ca:io U \ Cedunt

ter quatuor de ccelo

pulchrifque E qua pukhris

effe priora E «/ propria ni U inde

proprinam ^ propiia inde

ftabilita fcamna E \J Jiabilitas cajina

^ Jlabilitas cana

fieri E d.

Carneadive - - - - divinae autem Ene autem

paulo%J/

d.

fulguribus E \5fulgorihus

libatos E liberatos

fint E V /unt

cognatione E U 4' cognitione

Sed E Sed cum

disjunguntque fe E disjunguniurque

vinclis corporis impediti E ?iodus

corporeus impedit

avocent U ad^vocent

prsefentiunt E U ^ prajentit

et E Hjel U ut

atque E aliquando

Alii E et alii

orientem E horrentem

objurgatores E jurgatores

phyfico E medico phjf.co

et urbs E urbs

ex E 4. ^

Taygeto E Tarete

avulfa E e-vulj'a

Pherecydes E Pherecydis

habebicur E habebatur

qui E quod

terrs motus E terra motum

ita E ntfe ita

a Cratippo E Cratippo

fint EJi ut

modo ne E modovefpretis E fumptis

praenuntiant E \J pronuntiant

ii E hi

ante multo E multa

funt Efnt

P-

42

1.

13

16

18

20

21

23

24

,25

26

27

43

44

45

35

2

46

12

14

»?

18

19

22

26

28

29

30

33

34

3

78

91

12

13

H15

20

25

26

34

35

4

5

judicavit E indicant

Inter Deas tres E Intusde aflrit

&E\] d.

Verfibu' E U Verfbus

prolata E probata

etiam E equidem

funderent E fuderunt

ratio E oratio

accidunt E eveniunt

fomnis E Jomviis

feiifibus U in fenfibus

ac 4' i'b

Qui, quia vlxit E ô 'vix

omni 4' omnibus

tempeiatis E temperatus

potionibus E U potationibus

aes E et eef et

baccafve E bachas neque U bacafve

confedionis •»}/ confedtonis

dederunt E derunt

quxri E quando

explicata E\} efl explicata

quidem E U ^.

fingulis E etfngulis

convelli E enjelli

Non E U nam non \ Nam non

fiifis E. fibris

fulguribus Efulgoribus

ii E hi

Male E Mala «

maleque E malaque

infcientia E inf-itia

deiigendam E dirigendam

ipfam E U ipfum

poflimus E poffumus

pofle E poffit

Spurinna E ariolus

ne et U ne

ut videret interitum E U 4^ <^.

eae E ha

nequiflet E nequivijfet

in y d.

inte'-ifl'e E interejfe

quocuiique U quo

Darius E Dareus

Dariufque E Dareus quoque

tradet 4 tradet ita

tum rebus \1 -i^ d.

illud E d.

in E d.

Socraticorum E Stoicorumquiddam E quoddarn

daemonion E deemon

Cyrum E 4^ Epicurum

fibi E U 4 '//

%



V ARl JE LECTIONES.

p. 1« p-

A^ 15 adduflum 4/ ^. 471 7

praefagitione E U 4' prt:efagatione

18 Delium E Duellium -j/ duellium

21 Tum E <:«/« 4/ iv?^

23 Collefta E U %!/ conjeBa

28 fuggeftum ^ fuggejium ejl

31 fic E <i'. 48— qui E d.

34 dubie datum E dubietatum

46 2 divine »]/ divina

9 vis omnis E U /« fotnnis \ et fomnis

'vis omnis

1 5 id E «i

17 ut fatum - - - - rerum, cur E d.

19 fint \5 funt

20 ut et U «/

— quamque ^/ quamcunque

22 Eafdemque U Eafdem

—- verifimile eft E U -^/ verifitniks

2 3 cerni ->]/ ^^rw/ tantum

26 modo talis 4^ mortalis

— coUigationem E caligationem

3 1 praefentiat E prafentiant

34 ii E hi

— ii E hi

47 6 nufquam E U nunquam

7 iis E his'

9 aut concitata E quas aut concitata

\o n V. \J hi

1 1 obitus E obitu

13 pertradlata \J pertraSla

15 ne E ^.

16 intelligunt E intelligant

— hujufmodi E U ejufmodi

17ducuntur

E dicuntur23 non U /7«^

26 permifti E U permixti

— tempore 4^ corpore 4928 arte -^ parte

29 Pofidonius cum 4^ PoJJldonius

1.

30 futurarum. Ut enim Ceos U itt ibi

etos

33 falubrifne E y«/«^m

— annus E d.

34 et 4^ d.

35 fin E \Jfi

I apparuerit U apparuit

4 atque ex U atque

5 nonnunquam U numquam

— vel E d.

8 Chryfe E Chryft \ Chyfi

10 iftis E U ifti% ifios

— linguam 4/ Unguas

\ I alieno E alio

— jecore 4/ genere

15

hoc E ^^f U hic

16 recipitque U recipit

17 Indidemque E /k iddemque

— eadem, quae -i^ eademque

— de E f;c

— eodem E eodemque

20 ii E </. U // quidem

21 poflint E \J pojfunt

23 hariolentur E ariolantur

24 neque pfychomantia U «^f pjyjoda^

nifa 4/ neque pfythomanticos

z6 habeo denique nauci Marfum E Ufli5 eodem fancimarfum -^ ab eodem

fanci marfum

27 vicanos -v|/ incanos

— harufpices E aufpices 4/ aurufpices

28 fomnium E U fomniorum

29 ii E ;6/

33 iis E U ^/'j

— drachmam U drangmas 4' drachmas— ipfi E^^/

34 drachmam U drangmam

4 exclufa E U 4^ exclufam

6 Defunt pauca qusedam E U (nidla

tamen nota defeifus)



D E

DIVINATIONELIBER SECUNDUS.

Edit. Olivet. MSS. E U%f.

p- 1.P- I.

49 10 quanam E faa 52 30 eft E U d.

16 eo libro - - - - arrogans U eo ro-

gans

— Quo modo 4' ômodo— aut E U tJ' aulem non

— infcriptus 'E/cripius3

1 mentientem 4' metientem

»7 conftans E confortans — vocant "4/ Gneci 'vocant

23 ad U aliquid 32 foriti refiftas E U -^forias i/asneceiTarias U necejjitas 34 et E 4/ d.

5° I rebus -^ libris — forites EJorices

3 plene E plane 53 11 ne U 4/ ««

6 Atque E At 1 2 Grsecus U d.

8 philofophijeque proprius -^ phik/o-

phia qui prius.

14 impendeat E impendat

20 aut 4" et

II aliquantum E aliquantulum 25 t\5 ex

12 illam E U ^. zh Q \J ex

»4 et fortis E utfortaj/is U etforta/Jis 33 aut ufu \> d.

»7 conjunxerint E conjunxerunt 54 7 fors -^Jors

21 alacri E U acri 1 2 providet E pra^videt

23 pateremur E \J putaremus 1 5 baccam E U bacam

27 ac E U atque 17 ii E hi

refrananda ij/ referenda 27 curfus et U </. 4^ fi

30 republlca U>!/ rempublicam 55 3 haec U d.

3» qui -^ quia — eaque E ea

35 gloriofum 4' glorio/JJimum 5 fortuna ^fortunaque

P 3civitatis E gra^vis ci^vitatis 10 negas E negat

6 mei U d. 14 rato E raro

10 ipfum E U </. I 7 fane E â»zfa

12 eae E ha 22 fciam E \J fcientia

18 reipublicae U re puhlica \ reipublica

gubernatione

— neceftarium E \J familiarem

27 moveant 4" moneant

19 coepti fumus E U -4/ ccephnus 29 a E U ^.

23 difputationem \ quajiionem 33 eft E U d'.

26 Lyceo E lirio 56 I bello U hellorum

52 3num E non 2 Thrafimenum E Tranfmenum

7 iis E his — num id Vitari E non id mutari

18 ea E U ^. 3 iis E his

23 num quis E numquid —ii.que E hijque

24 confuluit E U conjulit 9 Quoque 4 ôquo

27 dialedicis aut phyficis Z phi/cis aui

djaleîcis

\o idEd

1 7 graviffimos 4^ ^»



V A R I JE LECTIONES.p. 1.

56 23 Istaturuiiji E Itetatum

34 a E U ^.

57 5 fuperioris Y^ fuperiorem

— poflet iis effe E îs effet

6 Ita E Itaque

1 dixerint E U dixerunt

21 igitur U vj/ </.

26 cominus E quo minus

— experiamurque U exferiamur iiaquc

27 poflimus E /^«A/iaj

33 extifpicum E aurufpicum

34 fulguribus ^ fulgcribus

58 3 fomnum Hfomnium

4 Duxifti E /)/>.•/

7 primum E U ^.

1 1 mihi E ^. "vj/ nihil

14 exquirere 4' inquirere

17 ab E U -4/ </.

1 9 ipfos, "4/ '/*Af -^

21 An — contulerunt?-vj/ <j'.

59

P-

6i

1.

'3

10

19

60

61

62

25

3«

32

33

34

4

S

27 divina E 'vis ijia di-vina »S

29 commune ? \' commune 16

33 tamen E uutem —2 hoc E U -vl/ hac 17

5putat U \ puto 21

— mortalem iV mortale 24

— certo E U certe 27

6 ludum •^judicium 30

7 fi omniuni \fomnium cum 63 9

II An "4/ <?/12

1 2 a E «^ M1 5 audent 4' audet 23

2 1 familiare et vitale \familiarem—

3 1 extis E U ^jc extis —3 5 cognatio E U

•4' contagio 29I jecufcula E^V/c«/<i 32

3 iis E ^/V—

— fint 'E.funt 33

6 pariter U d.—

7 tum E /aw 34

10 ejufmodi E hujufmodi 35

— cognatio E cognitio—

1 3 cujufdammodi E cujufmodi 64 2

14 cognatione U cogitacione 3

20 impetrire E impartiri~—

26 toto E /0/« 4

29 ut aut E U a/ —30 ne E U nec —

—aniculae U anicula 5

2 dirius ^V durius8

5 opimi E optimi 12

8 Qui^l/ ^' '3

10 avolare E admolare"~

1 2 vietum E U ^ vegetum »7

opimo E cptimo

proditis E perditis

infperferis E infparfiris

Deus E immo jam ut 'uinium infpex-

eris deus

Uimmo jam ut unum in-

fpexeris dtus ^ immo jam ut unum

infpexeris ? Deus

id E /;

pluribus ^ plurimis

At E U Jut

id E U «^.

forcibus Efortihus

cui ducatur E cuique dicatur 4' cui

ducantur

infirmas E informas

cafum 4^ cafus

cum 4^ d.

doleo 4/ dolebis

I perflabiles E U 4^ perfabiles

•

duos lucos, fic inter E U 4^ ^.impertire E impartire

non 4^ d.

impertire E 4^ impartire

induitis E U 4^ inducitis

cornmittant E commutant

extifpicum E ex aurufpicum

conjedura 4- conjeStura quaveniffet. 4^ evenijjet.

idU^.fint E Vfuntfulgores Ujulgures \fulgoremh^c ne E nec hacquidem E quid

eflE^.

ftellanti \5 ftellatim

ftatua E ^ftatuam

Natta; E U Nata 4^ nata

yi E 4/ a/ U cum

ifti E 4^ iSiu

autem 4^ d.

quod E U qtio

indicium \] judicium

collocabatur E collabatur

et E U 4^ a/

tua E U mea

defendere ? 4^ defendere

Frater es E \ fatereris

hic E hinc

volo E d.

premerem te, -^ premerere

loco et E U 1]/ loco ex

et E d.

fcammoneam 'E fcamoniam

a te E U ^]/ ante



VARIiE LECTIONES.

64

1,

20 ac E U aut

21 igitur urbi E d.

65

66

67

68

25 coUocabatur E collabatur

26 mavis >]/ majus

— arbitrari ? 4" arhitraris

29horam E

Um/»

33 quadrlngentis E U ^/ quadrtHgcntis

35 cur non •>!/ <»«

— Abundas E abundans

5 nec E neque

7 illud E aliud

8 lapicidinis E U lapidicinls

9 nunquam E numquid

22 evenerit E U fi;mV

28 altius 4/ aherius

29 e/Te E effet

3 referendis "4/ referenda

7 Deum -4/ Z)^tf/

8 in terram E U </.

1 depugnari E U pugnari

24 equidem E U quidem29 lubet E U libet

30 fint E \2 /unt

3 1 oilenta E omenta

32 a.U d.

— multa—— attulifti EIJ d.

1 commemorata E commemoratam

2 utile E U 4^ '2'.

— etiam eft -^ eji primo

3 Diis E U deis

8 ut E U aut

9 morituros -vj/ perituros

I o praediftio E proditio

14 ut EU^.I 5 occulte E U 4' aperte

17 ac E U â/— contrarias E in contrarias

22 etiam U d.

25 Boeotios E Batios

— Lebadise E U ^/ thehaide

28 vicerint E 'vicerunt

29 At E Jn

1 canant E canlant U cantent

2 mitificato E U -4/ modificato

10 fanguine E U \ fanguinem

I I Thalem E thaletem

— quemquam E quondam

14 fanguinis \ fanguini

— allapfus E a /«;ya

15 imitari E U •v|/ videtur imitari

19 inconfiderati E U 4^ inconfiderantes

24 rodentes, fcuta E rodant quorum efi

opus

— Nam corroferint U </.

TOM. III.

68 25 PoHtiam E Politia

26 aut E a/

27 cariorem E cariores

32 etiam E \Jjam

34 inveftigato 4/ inveftigate

fl4/«3'.

69 6 quseram E quarerem

II fapientem 4^ fapientem, ut MS ociofi

con^vertimus

17 cum E U quoddat*

18 veftem -^ vefiem

»9 veftis 4/ 'vefiis

26 emiflio E emiffii

28 alterutram U altera utram

— emiferit E emiferat

32 infelicitas Efelicitas

70 I de cujus E decus

3Ferte E Forte

animo U animos

— tolerate E tollerare

6 retentant E retentat8 veftita eil E 'vejlitis

__ Aulis E U Jules

9 ferebant Eferebat

12 emanat aquai E manabat aquaruta

U emanabat aquarum \ tminabcU

aquarum

13 immani fpecie E immanisfpecies

— tortuque E tortumque

14 penetrabat 4/ /^««/'«'•^'

16 cum E ipfe

»9 Hunc E Nunc

volucres E 'volucris

21 Abdidit 4/ Addidit

— tegmine faxi U 4^ tegminafaxo

25 Quidnam E ôndam26 Deum 4^ I^^«-f

27 nimis E U 4/ animis

•— ac E ^/

28 aves E aniis

29 exanclabimus 4^ errabimus

71 1 angue E augure

3cum E qui

9 labris E labro

1 1 cecidifte E U accidiffe \ excidiffe

»3 tam E tamen

M- nundinari 4/ nudari

18 ipfe E et ipfe

21 evellebat E 'velUhai

23 in E d.

28 quid E quod

30 Delphis E Delphinis

32 conceptum E concepiam

femen 'Efemine

Kkk




7' 33 fatu E/citu 73 31

72 2 videtur ij/ ^. 33m^ Dodoneae E Dodonia

4 monflrofiffimam E monjirucfam 35

8 Veios E a'. 74 I

12 confecratam E confedatam —— ergo E ?^//ar —

•

»3 aiebat E U f/ (3/V^<jf m **

5

et ex E ex

18 ese E ^ —

— ducuntur E dicuntur —— vaticinatione E njaticinalionem —21 auguri E U 4' augurii

5

22 Romano E Romanc/n

23 reliquorumve E reliquorumque

24 credo E dico 6

27 immutatam E immitatam -—

28 Retinetur E Retinentur >—

29 collegii E coUegium 8

32navigarunt

E navigaverunt —— enim fuit E d. 1

33 Jure igitur 'E.fuit igtti 22

73 »num E 4' «^^ 25

2 Etenim E ejf enim 24

3 five tripadio Eâ^ tripudio 25

de ccelo, fimulacra E casli. Si vero

de cceloJimulachra

aufpicia 4' aufpicio

27

4 29

5Q^Fabi, te mihi in auspicio 30E U qua fabrica mihi in aufpicia

•4/ quafahrice mihi in aufpicia 3'

6 Hic E U 4 hac

7 quilibet E \ quidjubet —— effe E d. 32

— eum 'Efilentium efi eum 75 2

8 quid E qui3— dicimus E diws 7

10 adhibetur E U adhihentur

11 aufpicatur E U il/ aufpicantur —— si E U

^J.</.

— viDEBiTUR E 'videturf 8

12 nec fufpicit —*— videri U d.

ftatim refpondet E refpondebit ^ fia'

•—

tim refpondebit 11

»3 AVEs. Pascuntur. Quae ? U </, _16 ad E /2 quo 12

19 dicitur U d. 15

20 foliltimum E \ folifirimum

— nuntiatur 4^ nuntiant 16

24 argumentoE argumentum 17

28 fi in Efin

a9 aut finiftrum, aufpiclura E d. 19

ao Jam U Jam "jero

Nunc imperant i^ non imperal

optimum E 4 optimumque'

omnes E omnis

caufa E 4^ '"''''«

principes E princept

civitatis \ magiflratus

interpretes E interpres

literis E etiam Gracchi literis

Scipio et E 4 Scipionum

Figulus 4^ /inguli

quod E 4 ^ôs U cos.

tum U 4 <"«w

augurum -^ augurium

effe ? divinationem 4^ C^ divins-

tionem

At E U -4 autem

divini E dinmm

cura E U cum etiant

in E^.

comitiorum 4^d.

poterant 4 potuit'

ex illo fui E et illos XJ et ilJius 9

immortales U in mortales

nifi dum E 4^ 'gitur

multum ij/ multi

a proconfulibus et propraetoribus Epro Co. et Ap". pratoribus

amnes E 4^ annis U avinis

ex acuminibus 4^ extuminibus

acuminibus E tinnitibus

M.EU d.

oniifit E U emift

idem E U et idem

Ubi E U Ubi efl

nos E njos

disjungere 4^ adjungere

fibi -^ffibi dum

ad E U dum ad

proficifcenti U projicifcentur 4" profi'-

cifceretur

funt \J fint

pcenitere E 4^ «'"' pcenitere U kos

penitere

hoc E id quidem

potuit E \J poterat

defendere >}/ d.

quas -4 qui

fpeflare E U 4- exfpeBare

fi E U 4/ ^.

oftenderunt E U oflendunt

e \J ex

hoftem E U f/ hojieta

quid £ quod



VARIi^ LECTIONES.p. 1.

P- 1.

75 20 Troginorum ^V x 'Trachamorum

— et afleclae E quod a fecundo ^ quod a 77 22

/eculo 23

21 cui E 4" q"i^

— dedifTet E didicijjet 24

— eidemque -J/ tidem

22 hofpitio E aujpitio 26

25 nullo modo E 4» nulla pojiea —— fin E ^ Jt 27

28 contemne E contempne 28

— Attii E Jdi 29

32 quje E 4' qua

— efficiat, 4^ efficiant 33~ ut E 4 a»t 34343 Isva E U dextra 78 I

— a dextra E U iava _35 haec E hoc 10

76 I a E </. '3

2 Attiumne Navium.E ASleumne Na-

'vum 14

3 antiquior 4 anliquorum i6

6 audtores E experter

I 3 in 4* in omnHûs

14 fuperftitiofa Yj Juperjiitiofi -^Juperjli' 17

tiofiji 23

15 poflint? -^ pojfunt. 25

21 Jupiter E Juppiter 27

22 Grajis E Grais

26 Quid E d. 28

— aliis 4^ alii 32— aliis 4" <?/« 34

27 alia E U 4^ ^^''

28 errore E errorem —

3 1 ./Emilia E ^<r ot///(7 -4 ^milio 79 I

33 omen E c«i/?f« 4 omnem

7

77

34I

3

6

illa E ijia

rationem, ducem E rationes ducere

Itane ? Si quis E Ita ut

aliquod E aliquid

ea E en

M. E^.

Brundifii E Brundujii

adveftas E 4 adveHaas

Cauneas E Cauneos

omini E homini

Quae fi fufcipiamus, pedis 4 5'V

omnis

10

>7

fiE^.

pedis E pedum

abruptio E obruptiofternutamenta \J Jiemumenta

et ad E et

Numerium Suffucium E Numerum

»3

14

16

»9

20

21

22

25

26

2b'

2930

3»

Subjijium 4 Numerium Suffijcium

erupifle E Eripuijfe

feptus E ceptus

pueri E puerum

Fortunaj U 4 ^-

mammam 4 mammam vctis

fita E funt \ fit

t^\ d.

fortes Efortis

eaque U 4 eoque

fortes 'EJortis

monitu — FortunJE 4 d,

fapientes Y.Japientis

omnia E omina cum 4 omnia cum

explofit E expojcit

Fani fortium nomea E d.

id quod E idque

e E U f;c

Archelaum 4* Anchialum

qua E cujus

Scylax Halicarnaflieus E îlyx Bo-

licarnafius 4 Oychilax HalicarnaJ-

feus

Chaldalcum E Caldeicum

quasque E qua

vocantur E U vocentur

eam E ea

conjundlum E conjunSlim

nominant U nominent

orientes E orientis

aftionem E aHiones

cafus E id efi cafus

eventufque E et e-ventus

delirationem E deliberationem

Euryfthenes E Eryfihenes U Syrif-

thenes

cum E U cur

moderetur E moderaretur

notent E notant

lunx E luna 4 d.

oportebat E oportet

diftet E difiat

colluftrari E iUufirari

inde E deinde

ad Jovis U a Jovis

extremum E extretnum ip/um

iis E his

omnes E omtiis

eiê E eji^

iftos cceli

E ijios

illi E d.

coelum B cceli

a 4 $«' «

JCkk a



V ARl JE LECTIONES.

79

So

Si

I. p.

32 Rnientes 4^ fmenifi 81

34 non fieri E ^.

35 vi E ^.

— modo hoc E i[;oc

1 qui

Eâ/V

4 Troglodytas E U Trogodytas

7 poile in diflimiles E dijjimilis

11 diffimilitudinem Yj Jimilitudintm

— in U ^. 82

14 funt Eyf;//

— Tufculi E Tufcultjm

«7 fentiant E \J fentiunt

— Hsc E Hic

i8 hoc E/^îfff

1 9 non dicere E dicere

— fentiri -^ fentiri et

20 autem E ^j'. •4' ««/

21 temperatio E temperato

— dicere E differentiee

24 valeat E maJet

25 et formas ^formas

26 plerofque ftatus E popuksfiatufque

— effingere E effugere

•— liberos E d.

3 1 agendam E augendam—- nifi talis fuit ? E d. 8j2 aut E «/

— inhaererent E U inharent

3 eae fcalpello E hafculpello

— liberarentur E liherentur

4 meditatione E medicatione

5 fcribit ^fcripfjt

-— RHO E //.

6 Quod E et quod

diffimilitudo Y. flmilitud»

diffimiles E dijjimilis

Indos E Medos

^thiopas E U f/ jEthiopas

— et U ^.

1 2 traflus E U /^j^ffa/

— nafcendum E nafcenda

34 experiundifque E experiendifqite

15 eflet defitum E effe definit

16 id U 4^.

1 fed ea E fed

19 Panaetius dixerit Y. penitus dixerat

— autem E d.

— hoc requiro 4^ hic quaro

21 qui E d.

— aftro \{/ afiri) orti

23 nafcantur E nafuntur

26 eft etiam in rebus inanimis E non

in hominibus folum nierum etiam in 84bejiiis -^ eji nen in hominibus tan-

iumf 'verum etiam in bejiiis

78

930

2

3

8

»3

I.

27 Tarutius Firmanus E Torutim Fii>'

matius

28 Chaldaicis E Caldeis

30 natam E nata

3I canere 4' tenere

32 O vim Yjfinje

33 pertinebat E /^r//«^^^/«r.

— affeftione •4' effeSiione

I in caemento E increment»-

Quam E ôniamdifta E d.

dicimur E dicimus

fuperftitiofam E fuperflitioftt

14 ac E Hac

15 cenfent E cenfet

23 ifta U ita

— fomnii 'E fomni

25 igitur E ergo

26 fi E et fi

— Stoicorum E et Stoicorum

29 fint E funt

31 hominem E "4/ ô»?/«a«

32 prsefignificare il//r/s^^»fl;"?

— fint 'Efunt

33 Dii fignificare E defignare

1 eaEd. .

2 neque U »ec

5 fi 4. </.

6 nullas E ullas •vj' nullas erga

— nobis U d.

7 neque E nec

— dant E non dat

conceditur E concedebatur

et rudem E d.

quod E quia

—~ omne E omnes

1 <; infinitum E /»//»/»

16 Quis extremum E </»,

— dederit 4' crederit P

18 id Ed.

— Ne E Nec

20 fit E effe

21 ea E <i.

25 hoc E i»*?*:

26 nofter £ wfier

28 Deum E divinum.

—. effe E d.

—• caelitum E ccelitumqut

29 Sed F //.

30 fic Ef.t

31 fat E y^'///

35 negantium E negotium

I eventura fint E 'venturjifurJ

3 caias E U 4^ f««/«J

10

13

»4



VARI/E LECTIONES.p. I.

84 4 Neque E U nec

6 fintEy/<«/

— fumi \} fumere \ fumert ipfot

7 igitur -v}/ joitur et

1 non dant E dant

12 poteft E -^ poteji fierl

13 Tufcis E-v]/ Etrujds

14 darent E dartntur

17 ipfis E m20 inquit E quidsm

21 fungi fuo munere "Efungere munere

et officiofuo \fungi fuo munere tt

offtsio

22 vera E natura

23 vera E natura

26 nec E ut

30 FelHve \ Fefine

34 dixerit E U v|' /« di-vinaiiont dixerit

35 exiftimandus E intimandus

85 I fimilia E 'vera

2 nam E </.

— videntur E videtur

5 quando 4/ quando vtl vaticinando

8 nos E <y. •

— praefumptio E prafeniem U prafenfto

t]/ prafentio

— quam E a^

1 1 praefenfiones E prafumptiones

—- nuUam E nulla

13 At concedamus E d.

— At impudentes U An inpudentes -^

An impudentes

— cum evadere. Quid U d,

15 multo U multa

16 fortunam Rfortuna

1 vera E 'vero

21 aut E autem

—- quoque E d,

23 fint Efunt

29 quadam 4' quadatn

— hominum fama E d,

— fenatu •\> Jenatum

30 habebamus E U haheamus

32 illa E illum

33 perfecit E /r<r/^f//

S6 I cum E tum

4 ex primis E exprimi

5 Id E «/

6 verfu U 'verfus ^/ 'verfum

— cujufque E cumque

7primis literis illius fententije

£</•

9 fepofitam \fopitam

10 ut E f/

13 pocius EpotJus quam.

P-

86

87

90

1.

»3

14

»3

16

18

»920

25

27

28

33

34I

2

S

6

II

»4

16

17

»9

21

29

30

3»

32

35

1

»3

H25

26

32

33

9

»5

16

quam E quem

pofthsec 4' pojthac

patientur ij/ patiantur

vera E Jiatura

Jamque E Idemqut

videte E 'vidtre

deledlationis E deleilaiionem

voles E 'volent

quidem E d.

remcx ille de clafie Coponii E res

exiles declafe Capcni

praedixit E pojiaixit

qiiin E qui

par erat E pateat

quas E ut qua

evenirent E tujn 'venirent -^ tum tvS'

nirent

eft E ij/ cenfes tu

vefanum i/ 'vejanum atque

mtE -^ M.

Coponium E Capontum

perfpicere E U refpicere

veris E 'ventris

deferenda E deferenda \> rtfertnda

opum E d^

vim {îc E,fe vim

autem E aut

aut —— de Crsfo E d.

de E ex

magi' E U magis

amphiboliam E \ amphibologiam

magis E minus

valere E talem

amphibclia E U -4^ amphihologia

potuiftet obfervatio( p. 90,"

13) E d.

ut modo U tantummodo jam ut i^

tantummodo ut

aut >]/ et

collineet U conlimet

et miramur tamen U d.

habenda U adhibenda

quas 4^ qui

perturbatiora 4' perturbatiores

ne 4^ d.

Qui U 'îd

qusdara 4^ quodam

foleat E ,3eb>. I

Primiim 4^ primiim igitur

efFcdricem E effe£liom

quidcm quoque

nulla vifa 4^ nuUam 'vim»7

1 9 providere E pravidtrt



VARIiE lÊCTIONES.

p. 1.

90 21

23

24

25

26

29

3^

33

34

35I

3

48

91

92

10

»3

»9

20

2Z

23

25

26

29

30

31

32

33

34

7S

910

1

12

H»7

imbecilli E imbecillis

fomniis E d.

cura 4" '-'"« (urant

ducant ? -^ piitant.

enim E igiiur

nec E neac E aut

etiam ab hominis E hominilus

Sed E f/

nobis E nihil

Sive E Omnium

per E /ro

videamur E njideaniur

poterat E poterit

cum E 4' «'

certiora E «r/a

efl E//amfradtu E anfraû

diredo E dcteho •\' de reilo

fi quidem £ inquit

facito ^ faSIo

fed omnia non efl necefle E Nunc fl

hoc etiam \> fed omnia non. Nunc

hoc effet.

licentia E latitia

aut -^ ut aut

negatis E njos negatis

aut E ut

qua ^ quam

Is E His

cum \ enim

languore E langore

ex E et

cogitarit E cogitaverit

aveo E U habeo

haerebunt E habebunt

enim jam in contentionem E in

concione

excellentes E d.

leftos E latos

grabatos E gaudentes

ftertentcs aliquos E aliquem

dignius E dignus

fagarum E ^ fagaci

nifi effe \ d.

definit E diffinivit

et videntem •»!/ d,

erga E igitur

mente qua fint E mentem quceftquidque

E quicquidprocurentur E procreentur

fomnis 'E.fomniis

igitur E ergo

eti^ £ d.

p. I.

92 19 neque E »ca

20 fomnis Efomniis

iatelligamus E intelHgimus

neque E non

22 explanatorem U explanacionem

2$ quo E QUteobfcuritates E ad obfcuritates

27 moncrent E moneret

Quid? -i^îd-— nemo phyficus E nemone phyficus -i^

netnone fyfecus— obfcuris ? ^ ohfcurus

28 nimis etiam E nimium

— uter E Utinam

30 Mea E d.

mones E mones mea caufa

3» meE d.

33 herbigradam E hacbigradam

35 Amphio E ^ Amphion

93 4 tum Attici E Atthici tamen

refpondent E refponderunt

5 At -i/ Ait

7 pendere E perdere

8 fafcia Yj faxea

12 eiE^.— videbatur E moliehatur

13 Nemone E Nemo

17 obfcure il/ d.

18 juberetur E jubereniur

^9 minime E id cji

23 humarat E humawrat

26 Tum E Timfopiri

28 loci -4 loco

3> emififTe E f/ miftffe 4- et miftffet

35 Poeni E pre

94 I Decii ; pervulgatum 4* Deciipervul-

gatum

— illud E id

— prffifule E prafide

2 Gracchi E 'Tiberii Gracchi 4^ 5".

Gracchi

— Balearici E Baliarici

5 equo E ego

8 qus E quam

1 1 Democrito E Arifotili

— Unde profedtam imaginem E d.

12 certis E ceteris

»3 Quod E îd— eo E tfo emm

Hquod fuerat

Equi

fluerat.

Plena 4^ plcta

'5 Atinatem E Aithinatem

i8 accurrant E occurrat

_ Etiamne E etiam



VARIiE LECTIONES.p- 1. P- 1.

94 1 8 enim E igitur 96 9

19 ipre E J. U infe 10

20 inôrmata E U conformata »3

22 Homeri E ôw//// »9

—> imago E v|/ cogitata imag» 20

24 enim E c'.

—26 majore E majori 21

31 languore E langore 23

34 animo E d'.—

95 I cogitavimus E cogitantes liidimus -^ 24

cogita^vimus <vidimus 25

7 fum E d. 27

— t\J ex

8 cogitationum E ccgitantiumque 331 1 futuram E d. 34

14 verum E et ijerum •~

— utrum E utrumque 97 4— non eft E ef} 1

— Alexandro E Alexander 21

19 Fruftra Nunc quidem U d. 25

21 lucubrationes E lugubrationes

22 meridiationes E mitidationes 26

— nec E Htec 27

23 tantis E tam 29

24 raagis ufquam E unquam magna -^ 33magis unquam 98 3

25 ^'ideo E 'videor 426 divifione El ]/ diwnatione

5

29 advenientes E adnienientis 7— crefcentes E crefcentis 8

30 nonnullas \ nonnulla 12

— fignificationes 'E. figniflcationesfunt —— ut E f/ »3

31 fomniorum fere animos

( 97. 16

29) \J -^/d. »7

32 dicunt E debent 22

34 in fomnis ^fomniis 23

96 6 fomnis Y. fomniis

— efie E d. —— amiculo E aminiculo 25

8 in E ^.

— et E a/ 28

habebat E habcret

cfFecit E ^V//

fomnis 'E.fomniis

aquilam E aviculam

fomnis Efcmniis

enim avi E ef} a^vis

Antipho E Antiphon

et agitans E d.

ipfa E d.

effetne E effene

obfignatam quoniam E^nam E îain et

obfignari Ejignati

exfultantes E exfultantis

delphinos E delphines

conjicientes E conicientes

fecit Efacit

tandem E tamen

ii E hi

duci E dici

contrarias E contrarium

fit E d.

haec E id

oppreffit omnjum fere animos E </,

enim E d.

confiteri U •\' profteri

eft junfta EjunSia

cunque E U -vj/ înte

fi harufpicem Efve harufpicem

taftum 4' tantum

videtur E vero

efle E eft

ipfo E fomno

et repugnantia E ac repugnantia

qui prope E quippe

proprium U >!/ </.

ea E et

fimillima Xi fimilia.

videantur E 'videntur

dici E adduci

expromere E exprimers

vero E d.



D E F A T O.

PRINCIPIUM DEEST.

Edit. Olivet. MSS. EV-^

p-

99

1.

100

3

5

812

20

24

25

I

4

Principium deeft E U {'nulla defeHui

nota) \fragmentum

pertinet E •vj/ qua pertimnt

nominare E appellare

habeant E habentut E d.

»— perpetua explicaretur E 4" pi^fpicnti

expliceiur

caufae E cavere

ea E d.

de otio E U otio

adis E U 4' acceptts

Nec E nj/ »0«

— q uod U id quod

7 Nam E natnque

1 fat nota E \funt nota U noiataque

funt

•— teque U d.

— in iis E 4 inde U /« ^/V

16 propofitum E \ pofitam

vj Tufculanae E Tujculano

24 fcripfifti quorum Efcripfi. pro^

inde audire confidamus. SMrit qui in

fortuna jam cafibus omnia ponant.

Et mu7idum credant nullo reilore

moverit Natura volvente vices et

lucls et anri. ôrum (fine indicio

cltquo multa hic defidcrari) Ufcripfifii proinde audire confidera-

mus hi quorum -^fcripfifli : pro-

inde audire confidamus. iiunt qui in

fortuna jam cafibus omnia ponanty

tt mundum credant nullo reBore

moveri,natura volvente vices te lucis

et anni quorum

28 urina 4 urna

— ut in unguibus E et in unguilus

P-

100

lOI

1.

28 ut A^ et

— ut in reliquis ejufmodi E et in ceie^

ris hujumodi

32 comminifci videtur E \ qua omitta'

mus fi videtur

33 quidem E 4 '^.

— equo E quo

34 qui E 1}/ ^.

3 5 hafce -4/ hafia

— capulo quadrigulas E capitolio qltd^

drigam ]/ capitolio quadrigas

2 et E 4^ aut

— rivo E 4- ri^vum

3 quanquam ^ quid

— huic quidem E huic, îs enim ^huic ? îs enim

4 efTe E ,]/ </.

— Icadii E Hyrcadii

5 enim ^ \' d.

6 in crura •

tamen E 4 ^,

8 cafurum fuifle E J/ tantum cafurum

10 fati omnino E ^fattm12 num E »0«

— nunc E non

15 Pofidonium £ Poffidonium

16 quidem E \ quid

17 contagione E 4' cogitatione

18 perfequemur E confequamur

— videmus v 'videamus

19 eflê pituitofos E \' pituitofos

21 plurimum E \> d.

22 etiam E 4 "^*

23 Tamen neque ij/ M«^». Neque

24 quis 4/ d.

— Arcefilam E 4 Archefilaum

27 Disjunge E 4' Disjungo

«— natura E 4 nnturam tam



VARIiE LECTIONES.p. I. p.

101 28 Pompeii E Pompei 103

29 cum E J.

32 non E d.

34 aut ^ alii

3; ahYiOTTtdini ^ •\' intus abberreant

102 3 Hsec E AVf -^ nec

— agatur E agat

— confirtat U conjijlit

4 fint Y. funt

5 idciico antecedentcs E 4' <;/.

7 haberet E haberent

— Nunc E nec

8 imbeciliine fimus E imbecilkfque fu-

mns vj/ imbecilles fumus 104

9 nobis E r?i^«j

II confequatur Ey^ya«/ar

1 3 etiam E i]/ et

— federe E -^ federe^ ees

I 5 Stilponem E Stylphenem

— Megareum E U -vj/ Megaricum

i 6 ipfius E et ejus

II enim E etenim

20 Quid ? Socratem nonne E îd So-

cratem ? non

21 notarit Zopyrus E notavit Zephyrus

i^ notarit Zephyrus

23 pernofcere E cognofcere

30 difciplina E et difciplina

3 2 qualibufnam E U qualibet nam

— perceptis U pruceptis

— artis E ij/ </.

33 Percepta U Pracepta

34 percepto E U pracepto

103 1 percepta E ^r^f^/»/a

Vigila morietur E d,

illud E ifiudnon E d.

ergo E U igitur

g in E-(J/

d.

— Fabio 4/ d.

•— ortum E -4/ Fabium natum

— eum %}/ f««

10 et i ]/ < /.

1 effe ij/ </.

— hsec quoque E et hac

14 Omne non potefl E U //.

— igitur \> ergo

16 hoc U hac

19 eife E efi

20 fint Y. funt

21 fieri E ^. 1022 Cypfelum E Cypfeieum

24 comprobabis E qua probas

25 dicentur E U dicerentur

ToM. III.

2

67

2

3

S

1.

25 his E /7/

— pofrint '^poffiint

26 Carthagine potiturum E Karthagi-

nem petiturum -i^ Carthaginem feti-

turum

28 vobis E U nobis

30 primumque E /r/w«»«

— es E f/?

32 diflentienti E difcenti

3 3 e vero E ex ^vero U nec in 'verum

— converti E cognofci U convertere

34 quod E •v|/ ^.

— eft, neceffarium E necef/e

I Quanquam E îa inquam -^ quia

inquam

tamen E tantum

Fabius non E non

aefluans E \ exijlimat

— fperat E >}/ putat

7 fua -^ d.

—percepta pronuntient

Upracepta

pronuncient -^ precepta fua pronun»

tient

— fed morictur E U </.

9 mari •4/ mari non

1 percepta E pracepta

— loquantur E loquerentur

1 negationes E 4^ negotiatores

1 idem E iidem

I 4 poffint E poffunt

16 is moventur U ^.

— ei E enim

«17 geometres E geometra

— dicet E dicUnt

I I fphffira ^fpera

— medii E mediifunt— fed dividantur E U </.

21 ifto E hoc

23 efFerre \ afferre

— fphsra ^fpara

24 it -i^ fe medis

24 In Ey? in

25 pofTumE/o^Kf

26 ullum E illud

28 ita E d.

29 obitufque 4/ pernofcere "jcl

— perdifcere E /frwi^/ffr^

30 appeliant E //// njocant

32 anquiritur E -^ inquiritur

34 fieri E enimfieri

; i aut E <vel

— aut E 'vel

4 ne ineffe E 4- nec neceffe ejt

5 cjui E U 4^ 'i"'d

Lll



VARI;^ LECTIONES.p. I. p. 1.

105 5 urgeatur E •4' tirgebatur 106 13

6 morbo E ffiodo H— idem E quidem 21

8 Nam E non i—

9 dicitur E dicatar 22

12 fi diceretur E dicatur

——. cubiculo E i^ ctihili 24— Scipio E d. 25

I? erat E •J' erit

16 necelTe mori Scipionem E neceje efi 28

ScipionimoriJic U A^necejfe eji mori —Scipioni —

»7 immutabile E 4' mutabile ~18 nec E Heec 29— ha;c E d.

19 fatum E ^faiium 30

20 de via deducat E 4' cîijidi dicKt 32

21 aliquid E cum aliquid 3422 exiftet E exfftit

23 phyfico E -^ d. —

— alteram E altera 35«— duo E dubio 107 I

26 fieri fit nccefTe E -^ Ji ejits ftl jiecejfs 2

eji —27 enim U d. 3— ex £eternis \ externis —— natura; U a natura 428 idE^.

5

29 fortuito 'Efortuitu 7

3» et E etiam 8

verum E vj' ^. 1

32 duo 4' ducs >SArchonte E Archorita

— neque E nec 16

34

cafurum E caufatum —

ii E^. 18

ro6 1 fint Y. funt —~ futurum \5f iterum —

— converti E U J/ conuertere 20

2 fati U ijeri 21

4 ii Vj hi 23

5 devinciunt E 4' devincunt 26

7 non E non enim

enuntiatio, quod E ratio quam

30

8 appellant E 4^ vocant 34— caufas E 4^ caufa

9 enim E enim enuntiatio enim 4< (îtf* 108 3

enuntiationem5— eflicientes 4^ efficiens 7

— habebit E 4^ ^. 810 autem E enim 10

J2 Id E quod 13—

•

omnia ^ omnia qucsfmt »3

»3 fieri E/a«r 18

fiant 'S.funt

afTentiri 4^ ajpntari

alterutrum E U alterum

ex U d.

etiam necefiârium E necijjarium

necefTuatem E necejfarium

obtinuerit E 4^ oportuerit

non teneat E U 4^ </

et U ^.

Itaque E 4" Itemque

tertius 4^ interius

motus 4^ modus

oritur E exoritur

decliriat E decUnet

appellat E appcllabat

re E re tamen

ab alia E 4^ '^.

alia ab alia E aliqua

depellatur E 4^ <êpella»^

ne E Tiec

jam E 4^ etiam

eaque E et

quod E quia

ne E nec

ac E et

elTet E effe

Hinc E 4. /4*

necelTitate E 4^ ^*' necejjitate

Epicureos E 4^ Epicurum

commentitia E 4^ amentiu

reperire E invenire

Communi E 4^ Cotnmunem

confuetudine E conjueiudinem

abutimur E 4^ arhitramur

nolle E velle

et E etfne

antecedenti E U antecedente

vas inane E mane ^ inane effe

fine aqua 4^ ^»

cum E enim

inane E mane

a phyficis E 4^ phyj^d

motus voluntarios E •voluntarium

motum

non E d.

aut E d.

evenerint E ^venerint

aut quidquam U an quidquam

An E in

ante diftum Yj-^

d.ne Scipio E 4^ ^.

confequenti Y. Jubjequenti

immutabiles E innumerabilet

efficiant E efficiimt



VARI.^ LECTIONES.p. 1.

108 l8 d\ccnt\3T "E Jkerenfur

21 extimefcenda E extitnanda.>J/

aj}i-

manda

22 neceffe E neceffe eji

— Veniet in Tufculanum Hortenfius,

\d.23 verum E \ vera

25 Appellatur E appellantur

— quidam E -^ d.

26 a philofophis E a phyfuis U d,

— eft 4; ^.

—• omnino E •vj/ ^.

27 agamus U agemus

— tibi eft E non \ non eji

28 adhibueris \ adhibueris non

29 Item non convalefces E U\ d.

31 alterutrum fatum E altcrumfaSlum

33 genus E igilur

— ignavum E ignavum eji

34 eft E d,

3 5 ne E «0« U me

109 3 convalefces. \ adhibueris

— Itemque E Item

4 ifto E hoc

5 adhibueris E d.

— caetera E -^ ceria.

7 inquit E d,

— copulata E compofta

8 eo E U illo

— et ex E ex

14 Milo E Minos

— referret E referet

— habuerit U habuit

15 habuerit E 4' <''• U hahuit

17 igitur E d.

— eodem E hoe

— tu U ^.

1 8 non adhlbueris E U 4' ôn

21 probabat E probat

25 conferte contexteque E 4 conferta

contextaque

— fiunt ^funt

27 Eft poteftate E -^ </•

— fiunt Y. fiant

28 fiunt E 4* infunt

— igitur E emm

30 HcEC \ hoc

— ratio E ij/ ratione

31 ita E d.

32 eveniat E wniat

3; vera E 'uera eft— naturali, futura E \ naiuraliter

II o I poftint E/o^«z?/

p. 1.

iio 3 ut E ita ut

4 ipfe E ita

— ter E 4^ tunc

5 ex E f/ ex

6 ne E nec

8 quo E eo

— quamque rem cogHUis E quantiuatn

re incognitis

9 eflet E fit

10 CEdipode E Edyco

1 praepofitis E propefttis

— ab eo E labeo

15 pertinent E U dicuntur 4 ducuntitr

1 7 non E 4 ^^

— HiE/— urgentur E 4^ angunt

1 8 anguftius E angujiiis

— foluta ac E 4^ abfoluta et

20 caufa E d.

— apta E aâ

23 e\ E -^ et

26 Tyndareum E 4" Tindafum caufam

28 grafratori fuifle dicetur E d.

—• dicetur 4/ dicetur caufafieri

29 Ennii E 4^ ^-

31 Cffifa cecidiflêt E U 4^ C«?/^ ceci-

dij/ent

— abiegna ad terram trabes E 4^ ^^^'

gena trabes

33 Pelius E Pellius

— fimiliterque -^ fimiliter

34 fuperiora repetentem regredi E Ju'

periAs regredi i^ Juperius rcgredi

35 inde U modo

— inchoandaj E U inchoandi

— caspiiTet U cepiffet

III 2 efferret E huc efferet 4^ huc affernt

3 Medea E 4^ ^.

4 eae E 4^ ^*^*^

— afiêrrent E 4 afferens

5 ejufmodi E hujufmodi

6 quo E cum quo

7 quoniam E quia

8 cujus E in cujus

— Nec E ne

10 uicerato E -^ d.

-— morfu Philofteta E 4 Vbilotett

faucio

11 is in E </.

13 Sed Efi

17 ez E d.

— ait quid E 4 aff.rmat quod

20 volumus E 4" valuerifntts

21 efle E d.

Lll -2



VARIiE LECTIONES.p- I.

III 25

27

28

112

34

452

3

8

12

»3

H»518

23

24

25

28

29

3'

32

34

35

J»3 3

4

7

so

1

12

»3

16

17

infcientlam ^ /ententiam -^ /cientiam

Quod eft ^ d.

non falfum E -^ nunc/al/utn

potefl: E «0« foteft

cenferent E cen/uerunt

fatum Yj/adumviderentur E 'videntur

ferire voluifle E /errz 'voluit /& \>

/erre •volui/fe

liberatos -i/ liberos

autem E aut

delabitur E dilabitur

in afTenfionibus E In iis a/fertionihus

vj/ in a/fertionibus

oratione E ^ farte

iique ita JL/i itaque

omnia fiunt ^ /unt

antecedente E antecedenti

fequuntur E a/Jequunlur

At E Et

ne E nec

nec E neqiu

praepofitis E propo/tis

ut et E «^

enim, inquit E hic^ inquit, enitn

Itaque et proximis E d.

cccurrit ^ occurritur

et 4' cau/s et

fint Y,/unt

non E aiit non

ne E nec

diceremus E -^ dicerentur

effent E e//e

ne poteftate E 4^ <^-

dicent

Edicuv.i

Quod E 4/ qui

dicantur E dicant E dicnnt

antepofitis E -^ antecedcniibus

vifo E <vi/io

id E ad

habet E habeat

cylindrum E chelindrutn

ad E «'.

incipere E d.

non pofTunt E d,

cum E quod

verfari E^J/

</.

quafi E quam

fpeciem ^Jpem

eaq ue E d.

P-

113

114

1.

18

20

23

25

33

3»

34

I

4

pulfa, quod reliquum eft E 4' '^*

omnia E omnino

ac E et

eas »]/ eas non

vifo E 'vi/u

affentiendum Y^ /entiendutn

omnia fiant E \ /ant

nifi prsegreflione E -^ /»e frogre/"

/one

confitendum E con/uetudinem

Omninoque cum E -v]/ Omnino â^-

cunque

' quibufdam E quibus

poflit E po/et

aliud E illud

9 alteri E 4 aliter

115

10

12

»3

»4

16

17

18

20

22

23

2526

28

30

32

33

3

5

ita, ut E •4' '''.

fit E \>/nt

illas E fflj

abefl"e E •vf' omne relegari

non ab E nam

Declinat E Declinanf .

atomus. Primum cur ? E aihcmu

primum 4 atomus. Primum

ille appellat 4 d,

nova E ij/ ^-

num E "4/ «^»

declinet E declinent

non E 4/ notnine

hoc E 4/ <«'.

inani, per quod E 4 manere /empir

quid

atomus E 4' otomis

ferretur Y. /eratur

teneret

Etsnet

nullam E et nullam

quas E quam

declinationem E declinatione

tamen E tum

ac E et

et vim 4^ d.

fufl:ulifreque Y. /u/uli/fetque

has E d.

Nam explicarentur E 4- </•

illud quoque E illum quanquam

declinare E declinari

Multa defiderantur E (nullum de-

/eEius indicium) \ Hoc opus tion e/t

ulira repertum.



D E

L E G I B U S,'

LIBER PRIMUS.

T. PoMPONius Atticus. M. T. Cicero. Q^Frater,

Edit. Ollvet. MSS. E U v|.

p. 1.

115 10 quidem E quidam

'— Arpinatium E 4* Arpinatum

I 2 hsc E hoc

16 iftuc U ijiud

18 fane. -^ fatie njerum.

20 Mario E U Murii -^ manu

21 kdisU/aculis

23 quod E qiiis

— UlyfTes E U UUxes

25 locis U /« locis

n6 2 nunc U d.

— tempeftasjvetuftafve \J necej/itas iem'

pcjiafve

^ vocent E U <vocant

7 feverint E /erwriît

~ fciibis acceperis E/criptis et ajferis

U ^ /criptis a/feris

8 Marcus. -^ în :

9 ipfe E d.

— certene, non i|/ certe num

— sedibus E heradibus

12 Proculo E Publio

I I dedicari E U dedicare

12 jufTerit \J jujlt

— et U ^.

— verumne E 'verum ne U ne

—- Athenis E 4- anis U aliis.

1 3 Orithyiam E Orchiam U Orithiam

14 eft E a'.

— ifta U //«

15

quaeris E qUarens

16 Atqui E Certe

j8 quod E yz^/j

— homine E d.

1 me 4' <?'.

20 faciunt E no/ri/aciunt

p. 1.

ii6 22 exigant E examinent U examinant

— iidem E U idem

23 putent E imputent

25 Marcus. \ d.

— in illa E U i/Ia

26 hoc E hac

30 Tite E înte

31 jamdiu E ^/«

32 traftante E iraBare ^ traiiantem

117 1 ornata U ordinata

— Abeft E U 4. adeji

— noftris E\i -i^ d,

2 et ipfe E ip/e

— ex E d.

1 1 Fannii E U Fanii

— Antipater E <]/ pater \J pater (/td in

marg. al. patrits)

12 habuitque 4^ Habuitque— agreftes E 4^ agrejiii

I 3 horridas E rudis

I 5 Gellius, Clodius E U belli gladios 4^

bello Clodius

— AfellioE^. \5 aSilio

— Caelium E Calum

16 atque E U ^/

— Macrum E 4* Acrum U Acium

ig multus et ineptus E U multas inep"

tias

24 quemquam E d.

27 a E abs

30 capiatur '4^ capiat

32 ne legancur E U 4^ negligantur

— autem U "vero

35 autem E aut

JI8 1 illummet E U illum et -^ illum

2 ifto U 4/ illo



VARIiE LECTIONES.

Ii8

iig

1. p. I.

8 Quid ? E U ôd 120 I

g e E eji e 3

lo Subcifiva E âff^-ua 41 1 fint E U /unt —1 3 nifi E nec —1 5 traducor E\J -^Ji traducor

1 8 vero E d. —20 non inertis U meritis 5

21 mihi U 'ueri

23 vellem U •vellemus 7

26 Rofcius E d.

27 ceciderat -i/ cecinerat 8

28 contentionibus E tontionibus \ con- 9cionilus 14

29 ut jam E U 4' utinam 16

— oratio U oracio 20

30 multum E d. 21

— lenitate E kvitate 24—. vel -i}/ velis

31tibi a E

Utibiam

25— vacationem E U ^. 27

32 mehercule ego U ne ego hercuh 29

34 cum E quin. 31

7 ifla U d. 33— nobis his fubcifivis, ut ais E nobis 35

his fuccejjivis \J /uccejjive ut his 121 I

8 et E K/ 3

9 aE et a 4

1 2 vocas -^ revocas 5

13 quoniam E cum 8

14 audierim E audi^verim 916 igitur pergimus ? U d.

— pergimus E pergemus 12

— vero E quidem 'vero »3

•

— hac quidem E hoc U hac quidem 15•— fi placet E U ^. 16

20 explicare E et explicare —21 Egone ? 1}/ Ego memini —— id E ^.

22 refponfitare U recitare•J'

re/pondere

— fint E U ^/unt 18

2; quanquam E U quam —26 ei muneri U d. 23

— expertes U d. 23

zj exiftimo U d. 26

28 populum -^ populo 27

30 ac de parietum E et de porientium U 30

aut diponencium 3'

— hortaris ? 4' "^^ hortaris 32

31 aut E -^ an

— Itipulationum, et U Jiipulacionum 34aut

— forniulas E \J/ormulam

33 vobij E nobis —

tu idem E d.

Crete E Creta

Clinia E Cljmia

cum E d.

Lacedsemonio Megillo E U Laceda'

monie Gallo i]/ Lacedamonio Megald

ffiftivo U extimo

defcribit U /cribit

die E diem

Cnofiorum E Ono/iorum

difputat U difputant •>]/ di/putam

\nE d.

autem E aut

contineat ? \ concipiat

fimus E U fumus

putas E \J pufo

quaerimus E U quari

nobis E U noris

ita U i/a

ac E aut

concludatur. -vj/ concludatur naturte

tum E tamen

latebunt E latebant

aliter E altum U alterum

ac E at

haec E hoc

in natura E natura

facienda E/aciunda

confeda U tum /acla

nomine E U nom ne vijên

legendo E -^ deligendo

aequitatis E aquitas

ducendum E dicendum

prudentis \J prudenties

eam E U appellare eamaut vetando E\J \ d.

ut 4' 'juo

appellare, Conftituendi vero E Uappellare, aut conjliiuendo . Verzmi

•i^ appellarit. Conjiituendi vcro

feculis E/aclis

omnibus E \ communibus

Quintus 4^ -^f^-

adfcribito E U ad/cribi 4^ a/cribi

fervandus E oijer-vandus

illud 4^ iliius

pa£lo U modo

Quinti novi E îintii novam

fententiam \J /ententias

\\E\J d. ^

omnem regi ? Nam fi E oinnem 'vel

diwnam reginam. Si U omnium re^

ginam/i -^ omnem divinam, Si

non 4^ fuodo




122 I ab eo E U il/ a </fo 123 32— ordienda E criunda IZ4 I

6 caput libri E U a]/ capituli 4

7 Deum E fccundim

8 quorfum E quorfus 6

12 pra:clara E/r<? clara 9

— conditione U raiione (fed in marg. 10

al. cnv.dicione) —'3 naturis E natura

H fint E d. —20 communis E U ^/ communis 18

21 confociati E U conciliati 22

24 et E d. 24habendi E habenda 25— vero U autem 27» iifdem E eidem 28

25 multo E U ei multo 29magis E U ^nagis autem ut 33

26 nientique E U metitior.ique 125 I

— Ut E U a'. 4^ Unde 2

— jam -^ ettam —^7 exiftimanda E exifiimanda efi 3

29 agnationibus E agnitionihus

— diftinguuntur \ dijiitiguitur 4

32 qua^ritur E •»]/ quaruntur 6

— folet \folent ~— et E U ^. 7

33 ita E U //?a

difputantur E U difputatur 8

34 maturitatem ^ materiem —35 in terras E intrans 9

fatum E \Jfaifum— audum E aûm

123 I cunique E U Sûanquam

6 Dei ; ipfifque in hcminibus nuHa —E de ipfjs înte hominibui. Nulla —^ Dei ; de ipfh înte hominibus 14

nulla »5

9 qui E quo

unde E inde 16

TO ac nofcat E U cognofcat —II ingenio prarterea. Eft E ingenio. —

praterea 17

12 quam E U «'. 22

•3 Quod E â 24

«4 propior E U pricr .

— cognatio E U cognitio 25

16 conlulto E U confulte

17 nata E nata effe 27— baccis E U bacis

21 imitata E innata 2824 etiam E tt

25 obfcuras et E U vj/ obfcurarMtn 30

26 enudavit E emendaaiit 33

29 cognationis E ccgnitionis

fimus -^/ fimus

habilitatefque E hahilitatts

ac E atque

iis E his

quod principium U quem princifem

iis E his

coi firmat •4' confrma^vit

ipfa E ipfe

perficit. ^ perfecit

quam tu E U 4' quanium

verfantur E \i fer^vantur

unum i]/ d.

varietas 4' 'vanitas

c-epi/ret 4' cepifjet /

omnes E 4^ oot«/x

Quod E J^/d'

omnes E omnis

par. Nam E ^ par. natura

omnium 4/ animum

in 4- '''•

interprefque E U interprejfaque

mentis E U 4- mentibus

oratio 4^ ratio

ducem \ ducem naturam

etiam E d.

pravitatibus ^ pranjis adibus

et E ut

omnes E omîis

quas E f/ qute

fimile 4/ d.

naturalis boni : lenltate eft enim Enaturali bcno levitatis U naturtg

h^ libro 7ie lenitatis enim et fuavi"

tatis id eciam

lenitate -^ lenitatis

fuavitate \' fua-vltatis

propterque E \J propter qua adbeati E hi

inglorii E \] funt inglorii

Moleftis E mokfiia

cupiditates E U <3'.

fimiliter E etiam

nec E U »f

ex E ea

efficit. Qu3E fi approbatis E efficit

quafi approbantes

reliqua E reliquas

fin quid E ut quod

igitur E înte

ab 4/ d.

omnes, juftos E omnis eis hosnos E 4^ ^-

naturam U njerum

nihil E ut mhil



V A K l M LECTIONES.p. 1.

I z6 I

2

4

6

8

9

12

i8

22

23

24-

26

28

32

127 1

3

4

5

910

1 2

»3

H»9

21

22

23

aE U^.et vetando E U d'.

quoque. At E quoque et

exfecrari a natura Y. ex fe na-

tura

a natura ^ naturaeft E U enim

Pythagorea U Pythagorica

* * * ^.\} ^ de amicitia locus

cum hanc E trahat

effici E U efficit

fit E U yTf

aut nihilo E U uti nihil

interefle E -^/ intereji

potuerit, jam amicitiae nomen Eputo erit in afniciiia, notnen tamen

^ erit in amicitia j ncmen

eft E^.nomen 4' nomen tam

quam E ^ ct.

alteri ^ alterum

Qu32 1]/ quo

videtur, mihi E vidtrent hi

ortum E d.

omnes E U ^.

enim -vj/ etiam

efle E ejfet

feE d.

fufe E confufa

amifia E mijfa

tu is es E \ fuiffe

Tite E Titi

fermonis \ fermonis.

fit, vides : ad refpublicas Y. fi tu

idem ad remp,

^fl tu idem ad

reip.

et ad E U et

principia pon^ntur E in principio

ponatur •\|/ in principio ponantur

probentur E probetur

fed ut iis E ut eos

Speufippo E Crifppo

Ariftotelem et Theophraftum E A-rijlotele et Theophrafio

cum illis re congruentes E dum illos

congruendi \ dum ilios congruenti

rebus E ex rebus

etiam E /«

convidlam E conjunSiam

etiam E et

litibus i)/ d.

nec unquam E neque unquam

rogemus E U a/ rogemus

Arcefila E Archefilao

p. 1.

127 25 {ci\\.t'^fcito\fciia

— videntur U <videatur

26 nimias edet E mifcei in U mifcet et

— Quam E quem

27 * * * E U (nulla defeaus nota)

28 et in \|/ d.

""-11 s E_/«j ij/ etiam

— fuffimentis E fuhfigmentis

29 eft E d.

31 multifariam ^ multifaria

— ubi funt tamen E ubi fit tamen Unififidum

32 quam confcientia -^ d.

33 têdis E telis

35 follicitudo •4/yo/«7aô

— impios E d.

128 2 au t abnucret E ««K«^r^/

3 naturs E U ij/ natura

5 fi paena E pcenas

— metus E metu

8 Tum E Tui

— qui U quia

—- honefto U hcnefio modo

— moveniur E mowntur

— fimus E fumus

9 callidi fumus E callidifftml

1 1 loco E quo loco

— nadtus, quem 4' natus qui

I 4 facit E U \faciet

— et metitur E metietur U mecietur 4'

emetietur

I5 quid E quod

16 ilIiE?7/e

— ablaturum E oblaturum

17 id E U/»

19 qua E quo

— agreftes E agrefies tefies

21 fcita fint 'Efita funt ^fitafint

— aut E ac

— Etiamne E Etiam an

22 quae leges fmt E qua elcgiffent

— illi E illa

25 quem E effet quo modo

26 indida E ut diila

— impune •4' '/•

27 conftituit una;quae lex E confiituit,

unaque lex qua

2S eft 4/ efiet

32 fi poterit E d.

34 et ea, quae E eaque ^/ (/?, eaqm35 alia E,U illa 4^ ipfa

— convellitur 4^ compellitur

129 I Atqui E Atque

— confirmatura E 4^ confirmatutn



VARI/E LECTIONES.p. 1. p. I.

1 29 I virtutes omnes E U </. 131 I

2 tollantur E U ij/ iollatur

4 nafceatur -^ nafcuntur 4— quod E qui

7 non metu, fed E U rnetui \ metu et 8

II fupponere Uy/<^/V^r* 91 2 QucT U ôd 13

I 3 vertatur E vertafur corrumpatur

17 naturs -^ naturali H18 et %J/ fl'. »S— injurla a E frVa

-J/ a

— dijudicantur 4' dijudicatur —22 Ha:c E U £"^2

— pofita -^ ponere 16

23 virtus quas E unu/qui/que

24 in opinione E opitiionis 17

— fita E //<z

2^ Quod fi ita E •>!/ quid /tt —26 ejus E mV —27 ut E </. 19

— catum 4/ cautim 20

31 ut vera E j/^ra 21

3* fic Û /ed

34 probatur E probant 22

-— ad ingenia E ai ingenita ti\i ^ ab

ingenita 24— natura U ij/ naturo' 28

130 I virtutes E U %j/ virtute 29— et vitia Y. /ed <vitiis U yf</ w«« >!/ 30

y^^ «z^tV/ia 3'

— judicabuntur E \JjuJicamus -^ aliter 34judicamus 3S

2 non aliter ? ij' naturaliter 132 I

4 oplnionibus ij/ opinione 2

5 ni U «//?

47 quoque et turpia \ a turpihus ...i.

1 1 illa E illas

14 abducit a vero. Animis E U abdU' 5

cit. at vero ab his 6

16 cum E U quoniam

20 cernimus E cernunt ^ cernuntur 8

21 ratio U oratio 926 eft E U 4/ ^. 10

—- juftitia. Sic in ea E U ^ju/litia/it. 1

28 i\Y.fed —— benigna E henignus 12

29 fi cum 'E/cui »5

— nec U «0« 18

30 benignufve E henignu/que 20

33 fua fponte E ^/uapte 21— virtus "4/ virtutis

— expenditur E U -i^ expetitur

35 refert E U 4" re/erat

j 31 I ut E </, 22

TOM. III.

praemio ^ pretit

mctiuntur E metientur

gratiam -J/^-a//^/

amlcus per fe E d'.

expetenda E expetenda/unt

Quod E Shiid

infamiaene metu non E in/amiant

nos

et, ut E utque

erubefcunt E erubefcent

et pudet E \J pudet jam ^ Vudetjam

impudica loqui ? •\' loqui de pu-

dicitia

Ac me nimirum E acuminis \J -i^ ac

nimis

vitium vitare ^ judicium 'vita \ ju-

dicium 'vitare

judicio E ij/ 'vitio U 'vicio

notatum E ^ mutaturn U mutata

turpitudinem \/ermidinem

rite E U a /e

ejus E U eo

recefleris U rece/ferit

pravitates -^ de/ormitatei

perinfignes ^ per/e in/ignes

percipi 'E. per/pici

aut detrim.enta E et detrimenta

ad contrariam E U ij/ <^ eontrario

dici poteft E U duci

Poftremo E Propterea 1]/ Namperparva E U parvu

An E U an id

vel "4/ ut

Videtifne E U Videturne

libenter E lubenter

ad iftam orationem -^ cum i/la ora-

tione

quo E qua

cujus apifcendi U cumjus a/cindi 4«

cujus

L. E w/Quid E ^tQuia E âmpro Confule E procon/ul

venifFet •vj/ •veni/fet «t

convocafie E colloca/fe ^/ cotivoca/fet

rem E U ij/ rem cum eo

vellem E nti 'velhm

Quia E â

Ain' tandem?

unane eft E An ni-terer ne una e/fet U An interemit

ne una e/fet -4/ Tantumne una de re

ejl

diflenfio? Marcus. -i^ di/fenfie.,

M m m



V AK l JE LECTIONES.p. 1.

132 22

23

25

26

27

28

32

33

35

»33 >

4

5

6

7

8

91

>3

14

16

>7

18

20

22

23

una 4/ 77/. ?/««

quod E y««'

efict E ^nihil E U ^.

putarit 13 putant

Perparvam E U P&nmcontroverliam U contro^verfiie

ac E fli" U an

dirimat »]/ diritnit

fentis -^ /entires >

ac E Âtticus. •vj/ d.

meo E /ao ^

quidem E U ^.

cui E quo

videro E 'video

Qui iftud tandem vides E </. U îaijlud ne tandem i/ides

Chius E Chjus

Arifto E JryJ}oefle diceret E U ejfet

utrum E njerum

interefle E interejfet

Ariftotele E Ariftotik

inter ^ inter omnes

cum R U -v}/ quod

dicat E ejje dicat

item E U itemque

quod E U ^.

appellet E oppellat

Ariftoteles E Ariftolihs

controverfia nata E coniraverjia

paSia

ufucapionem -vj/ ujujcapionem

pofTeflionem E pojjexionem

Mamilia E in Maniha U Manubia

•vj/ Man.lia

!ege U legibus

finguli E U •if' Jingulis

tres E -^ res

fines E -^ finis

Quintus. Quamnam \ ^tenamfententiam dicimus? Marcus. -i^Jen'

tentia dicimus

Socrates E Socratis

pegerit ; iifque parere U periciijque

parem \ peregit ujque parere

parere E placere

difputationem U dubitatiomm

ut E -vj/ a/ quod

vivere E 'viveret

apta ij/ aperta

naturam E natura

p. I.

133 24

26

27

28

3<5

33

34I

3

»34

10

II

13

21

25

27

28

29

30

31

33

»35 4

8

9

12

»4

fequi, et ejus H Jed quum ejusjri

haec E hoc

Quapropter E U •4' «f per

hoc 4^ ^«2?^

fimus E \5 Jumus

cum E U quod

* * * E U ^.

nec Solonis E neque Solonis

Zaleuci E U >]/ Seleuci

daturum E U daturum ejfe

Eft E U «^.

id E f/?

utinam E ut etiam

Sed E Sic

ita E fic

commendatricemquc E commenda'

tricem

ut E ^.

artium E 4/ rerum

fit ;

a E ^.uberius E d,

una E ^.

tanta fententia E et tantajententia

quoniam E quam

cum E quo

decoris E dedecoret i^ dedecoris

focietatemque ^ Jocietatem

caritatis E \J carnis

coierit cum E ejecerit. quo eum \3 eje-

cerit quo cum -^ ejecerit cum

cum 4' ^«w omnibus

omnefque E omnibujque U omnibus

quod 4/ quos

conjunftos, fuos E U 4^ 7*"^ con-

junSlos

exacuerit E 4^ exercuerit

deligenda E U eligenda

excogitari E cogitari

unis E U 4^ unius

moenibus 4^ d.

popularem alicujus definiti E U </,

definiti 4^ d.

naturae E U //.

quam ipfe fe nofcet E U quafi ipfi

nos 4^ quafi ipje Je nojfet

quam E quijquam 4/ d,

quam E U quijquam

defpiciet E d.

ratione E rationes

judicandi ^ judicia •\>judicio

fcientia E 4^ etJcitntia

quadam E d,

fe E quee fe



\

VARIiE LECTIONES.p. I.

135 18 hudes i^ laudit

21 Y>ôdere E perJere

zz tot res tantasque fint, quje inefle in

homine E tot rejiant, ha quajint,

ea qua in homine inejfe \> tot r^»

Jl^nt , hefcque in homine inejfe

24 quorfus 1'. U quo rurfui

27 ampliflima 4' <i'

— libenter E lubenter

p. 1.

135 28 me eum, quicunque fum ^ meeuf»

quicum fum U metum qui cum ^mecum qui curfum

29 effecit aJ/ efficit

30 Vero U Vere ij/ Re vero

—- et ipfe -^ d.

3 1 faciendum Vjocundius (fed in mari'.

al, facundius)

D E

L E G I B U S,

LIBER SECUNDUS.

Edit. Olivet. MSS. E U vf.

p. 1.P- 1.

136 6 Fibteno (nam E Fihri mmm \ Fi- 136 26 facra E enimfacrd

brino 28 lautius U latius

7 efle E efl— asdificatam E adifcat

8 libentiffime E luhentifftme —. noftri U mei

9 aut fcribo E aut quid fcribo U aliud «37 I Curiana E U îrim*

quidfcriho 2 ineft E U idem

lO nunc E non3

plus E d.

— primum 4' potiffimum 6 juftam ij/ d.

— non queo E nequeo 7 libentius E luhentius

1 1 laqueata E illa laqueata U \ illa- 8 amicior E amicitior

queata 9 Movemur E monemur

1 2 tefta U teSio 10 ipfis E his

— Euripos E eurippos 1 adfunt E adfint

1 5 requietem i]/ requiem — quidem E equidem U enitn

17 cogitabam E U cogitare — ipfa; U ipfe quidem

—- idque E U iiaque — noftrse U niejlra

19 tam E tantum »3 habitare E d.

— te E ^. 20 accipio E d.

21 plures E pluris 21 Nunquid duas E quid? duafnt

22 hanc et falubritatem

Eacfaluhrita- quid duafne

tem hanc _ an eft U Anne

23 te Ed'. 22 nifi "4/ ut

24 eft E d. _ forte E d.

26 antiquiffjraa »]/ antiquijjimafumus 24 naturse E naiura

M m m 2

u



VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.

137 24 alteram E d. 139 8

26 Itaque E ita 9

29 omnes E onixe 11

•— Sunii erant iidem et Attici E Sym.' 12

phrantide ex Atthicis U •>]/ Sym- —phrantidem ex Atticis 14

31 SedE^}/^/

32 in qua U qu<e 15

•— reipublics E U r. /.

— eft U adepta eft

— pro E et pro —J38 1 Itaque contlneatur U ^. 16

z ttE -^ d. 17— in ea E mea 18

•— contineatur E contineatur. Hahet ci- 19

•vitates duas : fed unam illam civi- 23

tatem putat 24

5 Balbo E U •\' amhio 25

6 juftiffimas EjuJiiJ/imas/e X^ injinuajfe 26

7 ut jam videar adduci E U utinam 27

njideam abduci 30»— videar 4' 'videam 348 procreavit E procrearat -^ prccrearit 140 I

11 alluit E ij/ ahluit 2

•— tantum E tamen ^13 ut E </. —— efficeret p U effecerit 3

1 4 ftatim E fatis

— familiam ^ frmariam ^16 ullum hoc E hoc iUud -—

1 7 attigi E attingi —19 quemadmodum E qua 4' quam 420 Thyamis U Thebams 4 Thebanus 721 noftri E nojler 8

— Amaltheo •4 Emathio ,—22 platanifqueEU//«/o////â« 9— illis E ////W

24 exigis -^ ex his 10

25 deberi U deleri 1

27 Marcus. A Jove E Majore U ma- 12

jorem »5

•— Mufarum primordia Uz»^raw/r/- 16

mordio

28 Arati E U narraiionis 17

— iftuc E ijiud »9

29 itidem E idem U </, 24

33 fingulas E </.

34 eam E ea 25

139 1 fint \J funt 26

2 quidem E equidem _— hercule E hercle i_^

— et E U ^. _=— refla E reHe 27

6 fapientia \i fentencia,

Dii E ^dr

generi E U genere

fed E </.

venias E d,

cseleftis E </,

A parvis enim E Apparuiffe mi U*

Apparuiffe mihi i]/ Apertius enim

Si E U </.

atque ejufmodi alias, leges '4' a^

ejufmodi leges alias

ejufmodi E U hujufmodi

hsec, et E hoc

non 4 </.

fenior eft Efeniorem

sequalis -vj/ esûaliter

omnes E omnis

minus E unius

tantam E U il/ tantê

erat E erit

Sex. E U «'.

fed tura, cum crta eft E d.

verum quoque E U 'verumiue

utU^/.

item \ ita

perfefto E U -^ perfe£la

QX.\ eji

autem E aut

et E aut 4' d.

defcripta E U defcripta \ fcripta

populis 4 populi

favore E Ufavorem

reEU d.

quietam et E et quietam

conditas E initas

fatixerint E fanxeruntlaturos E faturos

illi E U illis

beateque U heneque

ncminarunt E U nominarent

defcripferint E defcripferunt

et fententiam E d.

juris legendi Ejurulenti U ojirulenti

^Juris colendi

Quo E 4 ôdnumerandum E U numeranda

multa perniciofe U d.

fcifcuntur E U 4 afciftuntur

legis nomen 4 I^g^^ non

fi latrones E \ filatores U laiores

confeflu E U 4^ conceffu

aliqua 4 aliquas

fanxerint U fanxeruKt

poflent E pojjint

q;U£e E U qua




140 27

28

29

141 I

2

3

5

6

1

12

13

15

18

»921

22

23

24

25

26

27

28

30

34

35

142 I

3

4

falutaribus mortifera '^falutifera

cuicuimodi fueric illa E cui quid

mali fuerit 4' ^«' ^«''^ ^'ali fuerit

ulla

etiam E illa etiam

acceperit E accefftrit

Titias E \J fcias 4/ Tufeias

nullas E nullas effe

Livias E Le^vias •vj/ Lemnia

fublatae Y.f illata

rogabis E U abrogabis

Certe E Certis

- vobis E mSis

Zaleucum E 7.eJeucum

Charondam E Charonidam

quidem E quidam

fcripferint E \ confcripferunt

Zaleucum E Zaleutn cum

nominat 4^ nominant

Locri E Lucri

quod E ut

Sit igitur E Si ergo

Deos E d.

eaque E et ea

ditione ^ judicio

eofdemque U eofque

quid agat E qui agat

colat •4' colat.

habere E U haleri

mentes E mentis

et a E U «f

verius Y. Jlultius

Ilulte ^ d.

putet Y.potuit

comprehendat, nulla ratione E U

.V d.cogant E -^ cogunf

numerare qui E U numerarique -i^ nu-

merare neque

praeftent iis, quse E prafentefque 4"

prafentiifque

rationis expertia E rationem experti

4" rationis experti

nefafque E ne ea qua 4* ^^^^ ^^•' ?*'*

Utiles E Ut illis

has E d..

cum E ut

multa E multa

jurejurando E injurejuranda

fint E/a//

revocarit E U renjoeavit

quamque E quanquam U quam *

tum tellibus E 4 teftibus his

appellat E appellabat

p. 1.

142 10

II

12

»3

»5

16

18

»9

20

20

21

22

24

25

27

28

29

30

3»

32

33

34

35

143 2

3

aliifque fententiis verfaris "E fenten-

tiifque <verfari

eflE^/.

Unum U C/«^^

Marcus. Vellem E U VelUio \ wlle

nifi E ubi

eadem E eidem

converfa E d.

exprome E U exprime

fi placet U d.

Expromam U Exprimam

leges 4* legis

voce E iiocem

id efl E ineffet -^ in eisftt

XII 4 ex his

facratifque \3 focratifque

potero E U potuero

effet infinitum U effent infinitts

audiamus E audiamus (in marg, ha-~

betur litteris miniatis ** 'verba lesit

te loquitur uitus. et in textuipfo

Titus legitur pro M.) \J audiamus

verba legum

adeunto.E U aderunt

adhibento : opes. E U hahento

operis

amovento 4^ admovento

habeffit E habens \J •\' fit habens

Deos : neve E five deos U -4 deos

fed ne E U -^five

Lucos E U locos

patrumque E U -^ patriamque

et ollos E ollos

endo E nancifcendo U in afcifcendo

4^ in

ccelo \ ccelummerita E merito

vocaverint E U 'vocauerunt

propter E prater

Nec ulla vitiorum E Neucula 'vitio-

rum U heu calauionem

Feriis E U Feceris

famulis E -^famulos

patratis 4^ p^raBis

annuis U vacuis

amfraftibus E atfraSIibus

certafque baccas E cetafque bacas

libanto E liheranto

ad dies E U 4* addes

ubertatem E ubertate

foetufque E \fetureeque \JfetumqutId quod E U 4 Idque

facerdotes 4^ d.

quoique Divo decorae grataeque E(uique vi^vo cum dtcore raragne



VARIiE LECTIONES.

143

1.

910

II

12

13

»5

16

»7

i3

19

30

22

25

26

27

28

29

30

3»

14+ 1

3

10

1

1 2

17

alii E U %J/1/.

Virgines E U Virginefque

foci publici -i/foro fublico

modo rituque E ritu

fiant, difcunto -^fiaHt difcunto.

Eorum E Earum

cum E U -v}/ quorum

maximi E d.

vidento E U vidunto .

Sacerdotes E Sacerdotefque

popalar^m E U populart

praemonento E ^ pramovento

iifque apparento E hifque apparanto

-4' iifque parento

efFata E -i^ efflata

Foederum E Fcederis

oratores E oratorum

feciales ^fpetiales -i/ fpeciales

duo E U 4' "ott

difceptanto E 4' difceptatio

Etruriaque -i^ Etruriaque

difciplinam E difciplinamque

iidemque E idemque

obftita -4/ obfcita

oUa U illa i|/ ea

pro E d.

fiant 'Efent

Neve quem initianto E Neque ju-

ranto -^ Neve

Cereri E ceteri

optuma E optima

clepferit rapferitque E aV/mV carpfit~.

que U ceperit rapftque ^ dempferit

rapfttque

parricida E U patricida

fupremo E fuppremo

audeto E audeo U audeo (fed in

marg. ab ead. manu al. adultero)

donis E fionis

reddunto E redunto

juris E d.

Ne quis ^ ôcirca ne quis

agrum confecrato E U ^/ facrum

confecrati

eboris E eboli

Hos E U Nos

datos E U 'i/ dato

Sumptum E U fumptos

in ollos U illos

a te E U altera

breviter E U breojis

moribus E legibus

adeo expeftate \ifpe£lat<g

illud E ullum

p. 1.

144 17

'9

22

23

24

25

26

27

28

32

34

145 I

2

4

S

8

9lO

1

18

21

22

23

24

25

26

27

31

34I146

optimum E optintce

erant E erunt

UTi ROGAs, poflim E U «f f/ mrogas pojfem \ ut et tu rogas pojfm

edicere EU

ij/ dicere

Ain' •>]/ An

edifturus E U 4^ diSurUs

aliter? Atticus. ProrCus E ^litet

quidem

fcifcam aliter : in minoribus i^/î/-

cam, aliter in minoriius, Tit,

At E U ^^

videte E 'videre

malumus E maluimui

animo E animos

hoc oportet E huic corpori lictt

vanefcere E d.

nec amnibus E nec a manibus -^ nl

manibus

Quod autem E ô tamenamoveri E admoveri

eftE d.

etiam E d.

adhibito 4/ addito

futurum 4' d.

Quod E tum

judex E U 4/ homojudex

etiam E U 4^ noffe

paruerunt E U paruerint

nec E ne

Xerxes E Xerfes

a E </.

etE//.

exiftimare E exifiimarit

quae ccrnerentur E cernere

plena E plena omnia

qui E U 4' ^«0

in fanis 4^ infans

eftent E U 4^ effet

religiofis E U 4* religiofus

Eandemque U Eandem

luei E lucis

in agris E magis

ea E U 4^ ^nim ea

cum E tiim

Larum E -^ patrum

fervare Efer^vari

fed fortium E fortium

autem E aut

vitiofurn U incenfum

Cylonio E ^ Clyconio

Epimenide Crete E Epimeniis decreto

•\f Epimeni decreto

non E et



VARIiE LECTIONES.p 1. p. 1.

146 4 Araque vetus ftat in E Ara qua ve- 147 II

tujîitia ejl U Ara qme ôetujiijfima —eji ij/ Araqve vetujiijjima eji 12

— Exquiliis U 4* quajlibet »3

5 Fortunae \ Fortuna detejlataque «4

qus E d. 15

— deteftanda et i^ d.

6 Vicae Pota; E U mce poetA 16

— fingenda Y. \> et

7 vincendo atque potiundo \ vincendi —et potiundi «7

— fiftendoque Rjlatas audi U -^ Jlata- —

•

fandi 18

— cognomina 4/ cognominaque '9— Statoris E qua Statoris —9 quoniam E quando quidem U quotiiam 22

quidem

10 Spes E d. 25

II cmnes E omnis —12 Fors E U -^/forum

— fignificantur ^ fegregantur 26

»3 Primigenia

4Pnmigenam —

— gignendo U gingnendo —— comes. Tum * * * E U comefium 27

(DefeSius non babetur NotaJ %{/ 29

conjeSlum 33

»5 operum E operis —— quas E quos

16 compofitor E U 4' compoftio 148 2

— et "4 d.

17 libamenta E Uberamenta

>9 perxte \' partum

23 finguli E \J Jingulis

25 focus Yjfocum 3

26 ut E et ut —M idem E /. 4

27 tenemus E habemus 628 prsefint E poj/int 8

- 29 peti 4 pati —31 prasfunt E prafint 10

32 Continet E U continent —33 confilio E et confilio 1

optimatium E optimatum —34 facerdotum E,facerdotem —

»47 4 noflet E ej/et noffet »3

6 et cum audoritate E \i cum efl auBo' 16

ritati —— hoc E heec '

7 exiftimare E exijiimari —8 pofle a E poflea 17

9 comitiatus U conviciatus \ comitia 18

toHere .—— et ii'd. 19

21

tt unus augur "Efummus

ALio DiE E U 4 aliter

ut E aut

agendi E agere

aut dare U dare

ut Titiam E 4^ etiam U eciam

Livias E U Levias 4 Lemnias

Confulis et auguris E U ccnfules et

augures

foris E U ^familia

fine E UyJ/

audtoritate E auSioritatem

magna E magnas

fed E ut

in E d.

veftra E U mjira

divinare E U divinatio

avibus E manibus

fignis E fgnis quee U Jignis quo if

fignis quos

quod, cum 'S.JJ ^ d.

Deos E U4

^.

concedamu5 E U concedimus

benignitatem E U 4 ^.

ea E d.

cecidifiê E accidiffent U 4^ accidijfe

enim Polyidi E poli idei p. U Polydori

4 Poludei p,

Arabum, Phrygum, Lycaonum Ead parigum hcanonum U ad pati-

gum (in tnarg. al. pergumj lycao-

nium * * * ^ ad parigum Lycao-

nnm

vetuftas E vetufa

certa E U certe

Attii Navii E Aiti Navi

admirabilia E et miraliliaItaque E Ita

fcientiam Efententiam

dupliciter E 4 dupiex

ut E aut

tempus E d.

ad E et

faepiflime E U 4^.

et E U 4 «' ipfa

et -vl/ ut

valet E 'valeret

et E U 4 »/

horumque E U -^ forumque

fancimus E U ^^^«•«'WK-f

procurationibus E procubationibus

fuperque E ne illa ne

hsc E hac

reprehendam E comprehendam



VARI/E LECTIONES.p. 1.

148 22

23

25

30

149 I

5

8

10

1

12

»3

15

17

18

19

21

22

26

27

28

29

31

33

34

35

150

10

»3

»5

»7

»9

eft E idem eji

excepto E expeHo 4' expeSiato

lacchus E Xicchus -i/ laccheuf

Eumolpidaeque E Eumolphjdaque UEumolphidefque

veftri •4' nojiri

tum nihil E tamen Jtihilo

in nofturnis -^ inmcentes

Qua E â lex njel

imprudentiam quidem 4' impuden-

tiam

ademeris U adime

ritu Cereri E U quo ritu ceteri

Cereri •4' cateri

Confulum E confultum

animadverfioque E animadverjio

Diagondas E Dyagonidas

Deos E et deos

et E </.

vexat E 'vixerat

Sabazius E Sabbeius U i^ Sabeius

audaciam in admittendis E audacia

'vivet. immittendas

faedis damnet, atque implam Ey^-

das quadam atque impia

circoque '^fcutoque

circo E cuto

voce E <vice

Namque E Namlanguefacit U languerefactt

civitatumque hoc E ci^vitatum hac

fervare E U 1I' confervare

quarum -^ quare

funt Ey^

ohÊ. ad \ in

longeque E U longe

valde E d.

mutari E imitari

mutatione E imitatione -^ immuta-

tione

Ego E U 4' Ego autem

compleri •4' compledi

feveritate jucunda Efeveritatemju-

cundam

exultent E exfultet

demi E U inde demi

patriis E U patris

colantur E colatur

Apollinem E d.

qusefiviffentque E quaffentque

antiquiflimum -^ d,

Deo E eo

Idaeae E mea

facrum E \ efacra

p. 1.

150 21 Solos in E Soles ifihinc 15foktim ^folem

22 civis E cujus

cum E d.

24 inceftis E incefio

25 placare E U placare quidem

28 vi^^latae E <violante

3° Quze E qu(e non

31 attingancur U attingamus

32 hominis fortunam ^ homines for-

tuna

33 vos E U 4* 'êos

151 3 Circumfpicite E Circumfpici hoc U^»Circumjpicit hac

~ animo E U 4^ animus

4 Nos E U nos

S denique omnium, confervatas patriae

E U de fer-vata patria

9 Quorum E U 4^ ô10 diftrafti ac diflipati E U diftraSla

ac difjipata \ difJiniie ac dijfipate

II qui E U quid

— iis et E U 4^ his qui

13 fepultura U Jepulturis

— caruerunt E honoribus caruere

15 aliquanto E aliquantos ^ aliquas

17 et E nec

19 ponderamus Y. ponderemus

22 nifi E injyri

— nunquam E d.

23 cum E tum U tamen

cupiditate, tum E U cupiditatum

24 religiones E religionis

25 Reprimam U Deprimam

27 habeo 4^ hahui

— Tantiim ponam, erui E tamen penam

merui U tantum panam merui 4"

Tantum e rebus

28 pasnam 4^ d.

— et E U ^/.

29 judicio 'Ejudiciorum

30 gaudio comprobetur E U gaudeo

comprohentur

33 domiciliorum -^ domicilium

facra E \J Jacro ^Jacrum

35 privatim E privatum

et E d.

152 I ebur E d.

2 fani "Efaui

— Ligneum E 4^ Lignum

3 quod qui 4^ quodque— cE ejl

— dedicato E U 4^ cavata

4 ne E U 4^ »(c



VARIiE LECTIONES.

152

«53

1.

5 albus E y,

6 in E etiam

— maxime E autem

7 aves et E >}/ habes U hahes ei

8 forms \] ferme

— ab uno E U adhuc

— uno abfolutje -i]/ una ahfoluta

— hujus exenipli E hujufmodi exempla

9 funto E U funt

10 reftrifte E refrida ^ ftri8e

1 1 fegniorem E U -4/ infigniorem

12 fubigendam \ fubiciendam

1 4 reftat E U rejiituta

— O EU^1 6 expefto E »f ^^c?o

17 pertinent E/fr//«^

— Vero E 4' ^(^^

21 quasque 4^ quoque

•— pars E U 4' ''^•f <?' '''''

22 qui paulum modo ingenio pofiit

E U quidhotno ingenii

4 quid homoingenio pojjit

— quaecunque E U ij/ quacunque

23 caufa E U </.

25 Sed jurifconfulti E U Si jurifconful-

tus "4/ Sed jurifconfultus

26 videantar E 'videatur

— ignoratione E ignorationem

28 etiam E ^/

— eft E a'.

30 Pontifices E pontifcis

— iidem E ifffde

3 1 Saepe E -4 a/

32 cognoflet E cognofceret

34 aut religione E U tulh

— Ergo i}/ Si ergo

1 <le fepulchris E^/ de fepulchris

2 parva E perpauca -^ perpawa

3 haec E hoc

4 facra E -^ facra hac pofita

5 auftoritate \ audoritatem

6 iis eflent E -^ his efl

8 quod eft E quidem

9 Quseruntur ^ ârentur

«O adftringantur -^ afiringuntur

1 e vita "4/ cunifa

— emigraverit E -^ einigrarit U migra-

'verit

12 qui E <^«/V-J/ ^«/ f«;w

— teftamentove E tejiamentoque

15 fuerint \fueru)it

— cum moritur, ufu E -i^ commoriturus

ut

16 îEV quiji -^ quodJi

ToM. m.

p. I.

18 ut is, qui E et fi quis -i/ utfiquls

19 neminique E \ nemini qui

— folverit ^folveret

— perinde E -^ prcinde

2 1 defcripta 4 defcriptafnnt

23 adftringi : hasreditate E 4^ adflringi

hereditatcm

24 fi inde E aut fiindt

26 igitur E ^.

— Pontifices pecuniam Y. pontificum pe»

cunia ^ Pontificum pecuniam

27 facris •]/ facro

— conjungi Ejungi

29 fi in teftamento Efine tefiamento Uft intefiato

3 4 approbat ij/ approhavit

3; quas qui E U ^.

— non 4^ nafcuntur

154 1^4 Namfi2minus E

munus

— alligaretur E delegaretur

— ac E a/

3 aliquis 4^ aliquid

— cujus E ^/W

4 heres E heredis

6 folum V folis

— fine E U 4 «i/^

— coheredibus 4^ heredihus

7 alligari E allegari

8 fine E ^finit

•—• religione 4 religio ne

— capere E habere

—— heredem E heredes

12 Pontifices E/(JK///f<rrV

— homines E hominis1 3

pontifiîum E U pontificum

— civile pontificiura E d.

14 quodam E qucddam

1 6 fi vos E U 4 ufibus

— Pontifices eftetis E U 4" p^ntificis

effet fi^— pontificalis \J pontificihus

1 iidern E U 4 ^îf'^

— eftis E U -4/ (/?

— peritiffimi \5fpi etijjimi \' Jpernitis

-— hac E U 4 ^*^

18 illam 4 i^^^-

— eluditis E U illudifii \ illuiilis

— P. E poft

19 itemque E idemque

— qui E 4 ô^ y^'

— caperet E 4 caperent

20 Jieredes E 4^ heredibus

N n n



VARI.^ LECTIONES.p. I.

554 20

21

24

25

z6

27

28

29

30

31

35

355 1

2

3

7

10

1

12

»5

17

18

20

22

23

24

26

37

28

3»

32

Habeo >}/ ^^ ô

pontificiuni IL pontifcis ^ poniifcum

Quid E iûi

caput E U apud -^, capit

Qiiod E îd 4' Pm/. ^.^ffi

hoc E 4/ /îc

noluiflet, il/ noluijfet P

adnionct 4- T'it. Admonet

jurifconfultus E ^jurifmifuk^

Mucius E MuniuJ

idem E d,

fuperiores \ fuper

dicebant U dicebat

qui quid E U 4/ quicûid

facris 'E facri

pontificium 'E pontificutn

jure E d.

tlE d.

quafi E quo fi

ea 4^ d.quod legatum 4^ quo legatus

fitque ^ ficqut

pietate 4^ pietatis

extera i^sxtra

A. E U 4/ ^.

Popilia 4^ Pompilia

denicales E delita lex 4^ deljica kxappellats funt E appellata efl

quia E U 4^ ?««

refidentur U refidint

quam E U qua

jus, quibus neque E ^jus »t ne Ujus ut me ne

Lare vervecibus E U f 'verheribus 4"

e Lare vervecibus

porca E U porta

contrafta 4^ confraSia

id E illud

Cyrus E Cyrios

adU «

aras U ara

ufam 4^ humatatn

Anienem E Antenem

Sylla E Silla

corpori poffe E U corpore fcjfit

accidere E accedere

cE U «

Corneliis E U CorneUits

enim E enim et

jufla 4^ bufia

fepultis '\J fepulchris

humati 4^ huniari

tum in jis E tamen in his

tum et illic 4^ tumulus illic it

ac £ at

p. 1.

»55 33

34

35

156 I

3

7

8

910

12

13

14

17

18

20

22

23

74

26

27

28

29

32

34

35

157 I

3

navi necatus E îave vecatus

mare E r,iari

quod os E quos U yao/x^

extaret E exfiare U 4^ extare

porcam E 4^ portam

elTe E 4/ ^^/

contraftam, et E U cantraSlet \ Cin.\

tra cenfet

porco E U -^ porro

mari E tnare

ji;re Ejuris

Sed E et

tabulls, jn E d.

fepelito Efepellito

neve E U «^

addit E addidit

indicat Ejudicat

qui E 4^ i:^.

clari viri ? Marcus 4^ d.

Tite 4^ lîte clarcs ]

ut Tuberto E Tuberte

C. Ed.confecuti E nonfohti

Sed E Si 4/ Tite. Sed

decretum a E decreta

Noftis E nofiris

et E U <j'.

DOMINA E U MINA

hujus dedicandai E hadifican

collegium E celligi unum

publicum E populi cum

potuifTe E potuiffet

minuendi E 4^ minuendi funi

tranflata E tranflatê

Hoc Uh<!ec

afcia E ajfecla U afecula

riciniis E ricimiis 4^ re.ciniis

vinculis E U 4^ vincla

tollit etiam E tolli et -^ tolli etiaK

radunto E cadunto

lefTum U lefum

ergo E </. U igitur

^lius E Alius

Acilius E Atiliiis 4^ Cicilius

fe ——— L, jEIius E U intellexerutii

JedJuneris Lelius

L../EIius \ Lalius

verum E U 4^ 'veterum

e natura E natura

morte E mortcm

funebria, quibus E Junebris a qtiibus

quo E 4^ quos

quibus fervilis unftura E qua Jimul

juniiura 4^ ûa Jervilis undura



y ARI JE LECTIONES.p." I.

157 4 circnmTpoi.ntio -^ drcumportatio

— et E </.

5 acerrae U a8eror&

6 ornamenta E d.

— qai E U quee

8 Credoque E 4' ^^redt

9 ledtique E leSlifque

—» flernerentur E fiiterentur

10 id quoque E idque

— fandlum "^ faticitum

— cum eflet, Neve aurum E qûam ef-

fent neue aturum *

1 humane E humana

-— excipit E U •vj/ excipiat

•— Quoi E 'vetat ut cum U wtat «t cui

•\> preecipit, altera 'vetat tit cui

\ z vlnfti efcunt E U \junlli ejjent

— afl; im E ajlra U -vj/ ajiim

— fepelire urereve Y^ fepellireHtur XJ fe-

pehrentur '\/ fepeliretur

— fe E et fine U 4' ^^ »(fe

13 efto E ifla U iflo

— fepelire, et urere 'Bfepellirent aere >}/

fepeliretur aere

14 privatorum ^ pri-vaturum

15 quod E quid

16 adjici E adici

1 7 videtur E ^vereretur \ njeretur

— arcere E U acerbum ijetat -4/ acerhum

— forum, id eft, veftibulum fepulcri,

buftumve E eorum idem fepuhhris

tumve U eorum idem •veflihulum

fepulcris tum

20 indicatur E U ij/ inducatur

21 dominufque E 4^ '^-

—funeris •\'funerifque dotnus

— utatur E ludatur

— liftoribus E Uttoribus

2.Z virorum E U 'viijorum

— memorantor E U memorantur 4' ^^-

moranto

23 cantu E U 4" ^^ cantus

— profequuntor \ frofequantur

24 Grseci E Gracchos U Gracos 4 Grce'

cus

^— nominant -]/ nominatur

27 Qninte E quaro

— csteri 4' cateros

— modum E modo

28 quos E quis

— progrefTa E proceffa

-29 vides. Sed E vidijfe

— minimam olim E minime mollem \nimiam olim

30 alio^juin E U </.

p. 1.

157 30 exempla 4 «W//-2

32 intelligunt E U itiielligant

35 hoc jus E U 4 ocius

158 I injecerant E U ^fecerant

4 inibant 4^ inirent

— parentes E U 4 propinqui

5 quid E U 4 "if qî^

6 jufta confe(â 4/ bufia conjeHtt

8 decemviri E U 4^ «'"''

9 undecimam E Jf U 4' decimam

— tabulam E tabulas

— neve leffum E a« fieffum U «« /«-

fiexum

14 Tu'(tt?or) aut monumentum E ium,

bona ut monumentutit

1 6 Ceramico E geranico

17 fanftum Uya7;f//««

— eft E ^.

1 8 efFecerint \facerent

— opere tedorio E U â: opere tex»

torio

— exornari, nec Hermas E ex narim

thermas

19 licebflt imponi E d.

20 nifi E ubi

22 habet E Hunc

23 Pittacus E PiBacus

24 aliorum E alienum

— idem E eidem

25 increbruiffe E increhuijje

z6 minuit E munivit

28 e republica maxime, tuendasque

E U ^/ reip. maximaque tuenix

4^ ^/ r. p. maxime tuendaque

—^ peritifnraus E \ paratijfmus

30 Sepulcris E Sepulcri

— novis E nobis

5 1 quid E quidem

32 columellam E coliitmiellant

— aut 4^ autem

1 59 1 hsee E hoc

6 vivus E U vivos

7 mortuus E U mortuos

•— quod U d.

8 homines quinque 'E,\] ^ d.

— abfolverint E abfolverit

9 plus E U prius

1 1 igitur E auiem

13 cenfibus a minis "^fenfibus animi

— dicit E dicet

16 religionis E f^//^/o«««1 7 Nos E Noti

— quidem E equidsm

1 9 haec E /^-flc

N n n 2



D E

L E G I B U S,

L I B E R T E R T I U S.

Edit. Olivet. MSS. E U %{/

[60 4 inllitui E tnftituljii

7 dicis E U diligis

8 nec niniis valde unquam E d.

— nimis E minus

18 prasfit E pojjit

22 aptura E apertum i^ a£ium

23 quod E quam— intelligi E U 4' nihil aliud intilligi

24 nec domus B domui

26 hic E hsec

27 fuprems Efuppretna

61 3 in E U a/ in

II fme E d.

12 quorum E quorumque

14 obtemperandi E imperandi

16 qui 4* quod

-— imperet E U 4/ imperart

— e/Te E U ;J/ ejfet

17 et E quod

18 parendum E imperandun

»9 folum ^Jolo

20 ut eos E eos

25 iifque cives E hifque civis

26 noxium E U innoxium

27 vinculis verberibufve U 'vinclii

•Verberibus

— coerceto; ni E U coercento iis :

-— majorve E U major 'vero

— populufve E populo Jine

28 efto E eji

— judicaflit \JjudicaJfet

29 inrogaffitve E interrogajfitve U /«-

terrogajfefvt \ irrogajftfve— per E d.

— efto E U ^y?

30 imperabit

Eimperabat

— ne E d.

— quodque E quo

— geret E gerit

3» P/linores E mimrii

p. I.

161 32 plera E plures in prelia U -^ pralla

— erunt E erant

35 vindicanto -^judicanto

162 I contraftas E contraûs

— fenatus E natus

2 agunto E arguunto

4 is primus E his prius

5 aevitatcs E U 4^ civitatis

6 tuento E tuenfor

7 partes E partis

— pecunias, aevitates Epecunia civitatis

•4/ pecunias ci^vitatis

— ordines partiunto E ordinis partiti

Junto

9 probrum E probum

— ne E non

— bini E binis

1 2 difceptator E dijcrelor

— privata E privato

1 potellate pari E U 4^ poteftati pa^

rento

— quotcunque E quocunque

14 creverit E creaverit

15 iique E hijque

16 appellantor E appellaminor

— fummum Y,Jummus

1 7Ollis E 4 ^«//«

— ô^^vXx \ populo

— fuprema 'Ejupprema

18 ni E rf'.

— ^vitatem E ci^vitatem

1 9difcordiaeve E U 4 dijcordia

20 efcunt E U 4' ejcunto

— 2enus E U 4 's''

—creverit E creaverit

31 quod E quid

— teneto E U 4^ tenunfa

—- magifter E U magiftraius




l6z 22

23

2426

28

29

30

33

34

35

163 I

2

3

163

I.

18

20

21

8

10

1

12

»5

16

17

Equitem cunque qul E aJ/ Equitatem

quicunque

Aft U ^«/

Conful is E ccn/ul U ij/ confulis

magifterve E magijiratufve U ij/ ma-

giftratujne

reliqui E U 4' wf reliqui

creveri t E creaverit

parcunto E pariunto ^ pareunto

kEfedPlebes E Plebs

quos 1}/ quas

tribuni E et tribuni

quois E U quo is

Aft ni E U eji

prohibeffit, fenatus confulta E U 164

probibet fe

perfcripta E prafcripta

vacato E vocato

judicia E ^ etjudicia

jufTa ^jujia -vl/ d.

confcifcentur E confcifent U eo fcij"

centur

At fi E U 4/ ût

extra U extra quidem extra

caeratore jefus fit E quo ararium ex-

haujit U quo erario hefufcit 4' f^^terario tefus fit

cseret E U coheret 4' coercet

eique U -i^ ei qui

csrandi U -^ coherendi

Cum U at i

Confuli E confilii

plebes E popuius

iidem E U idem

ad U ac

asfus E U cefus

Quae cum E âcunque U âcun-que in 4' ûeeque in

quasque E U qutecunque

agentur E agento

Senatori E Senatorem

nec aderit E U ne caverit 4^ aderit

Loco orato ; 4^ ^-

modo orato E moderato

Vis E \'jus

abefto E ^ adefio

agendo U augendo

adoris eft ^ au£ioris efo

femel confulunto E U confidento

patiunto E partiunio

irroganto E rite roganto

nifi E ni

comitiatuip 4^ tomitatum

165

23

24

25

26

30

3«

33

356

8

12

13

14

15

»7

22

23

I

2

710

1

12

»3

15

16

»7

18

»9

23

24

26

ferunto E referunto

psena par efto E \J pana partnft

fide E U -]/ fdem

Privati E U 4" Privata

Difcerem 4^ Difcere

rem E U r^

et E eiiambrevi E ob rem

a E abs

allatum E ablatum

iifque Ey? m \ fuifque

cujufque E ejufque

reipublicas E U 4^ i'« re

non E U ij/ »0» modo

lege E U^J/ legibus

Atqui U y^/^««

libris •v^ //ifr/j, quodfacienduti

Dione E Dyona

acute E acuti

farailia \Jfamilia tua

ifta U ipfa

Ariftoteles E Ariftotiles

Heraclidefque E Heraclidti

Ariftotele E ArifotiU

ut fcitis E infcithis

et E non

nimis E minus

Confulibus E eonfuli bis

ut E qnod

nata E U damnata

fed E et

converfa E convertenda

* * * E U nulla lacuna nota. nifi

quod in margine E manus (hunc

locum notandum ejê indigitans) po~

natur.

redeunto E pede uno \ repedandum

a E ex

Jam 4/ ^ Jamquam E d.

Omitto i|/ TzV. Omitfo

legatione ha;reditates E legationein

herediiatis

perfequuntur E profcquuntur

hominibus eft E omnibus et

reapfe lit E ^ poffit hoc -^ re ftt

bac

procuratione fenator E \ procuratore

fenatus

leviffimus E njis U le^vis 4* le-vius

tribunus plcbis U et eciamplus

tum E tunc U cum

annuum E annum

decedatur E difcedatur U reetdatur



VARI;^. LECTIONES.p. 1.

465 28 ps.reant E parel/unf

166 I urbis E i/.

— ablegatus •<]/ legalys

2 ex E a'.

3 recreatus 4/ «//f/o quo pailo creatus

4 impio E 4/ imperio

7 Atque E ^. U ./^« fa^

— C. U lum

— Flaminium E U Flaminius

8 funt E 4' videntur propter ijetujlatem,

9 Tib. E d.

.^ D. E ^.

II C. Curiatius E conjuratus

1 3runis -vj/ ruinis

m-~ iis ficis E exitiis U w«// n]^ in/citiis

injitus

14 permutavit E/fr/«r^«i//V

16 a E f/

— refpublica E m^.

1 7 proferamus E proferam'

20 exacuifTet E acuijfet

25 ne E nec

27 furor edere E \5 futura/edare -i^fu-

tura reddere

— belluae E balbee

33 pofTum. Marcus 4^ ^0^«

34 tribunatus prasclare 4^ trihunntus.

Praclare

— perfpicis E/fm///

167 I feleftio E 4^ eleiiio

— ifto E ife

2 eft, fi E Sed U e/i/ed

"— Confulum U con/ultum

3 peccata — inefle E in ipfa ijla po-

tefateinejje /ateor

Uin i/la po-

le/iate ineffe /aleor

5 tribunorum E tribuni

7 quod E d.

— lenior eft E leniorem

9 At E U 4/ 4?1 per E U 4/ </.

12 neftus U nocenus 4/ vetitus

— etiam U m^w1 3 illud 4^ illum

— perculit Y. pertulit

14 fapientiam majorum in hoc E U •4'

Japientia majori nihilo

I 5poteftate E potejias

1 9 deni E U </tf»/

2 1 plebes E //f^.?

23 libertas E potejlas

26 incidit E U vincendi \ incedit

27 habuit E habet

28 plebs 'Eplebe

167

168

169

I.

29 terrore E erro

30 tum pefte E tempejtaie

31 il non ceffiflem E concejji ne \ fi

cej-

/i/jem

32 hoc E hujus

1 fi 4^^ '«

2 furentis E U /erret is

-— fi populum E tribunitia. qui

f in me plurimum 4/ tribunitia, qui

9 non E nec

— quid E quicquid

—- fuifle E/a/V

10 deberi E U deleri

1 1 quam tantopere E quantopere

1 2 autem 4- -''^^

15 hujufmodi U ^«y»i

1 7 Haud E Aut U «/ /?»/ -^ ut

19 vetere E d.

— permanes E perfi/is U perfeveras

20 Nunc E U non

24 comitiatus E U comitatus

— morae E mores

26 fenatus E \5 fenatifconfuhe

27 neminem E U neminem immortahm

28 cooptatione E ^ cohoptatio

30 Ejus E U hujus

— funto E U rata funto

31 quodque E yao/"â<?

— creverit E creaaierit

32 defendant E defendat

— principis E \ principes

— ordinis 4^ ordine

poflit E pDffi?tt

parebitur E parelunt

eft. Is

Eet his

•— vitio E 'vitiis

2 eft, et late patet E U -^ fed et altera

— \x\.E \> ut et

3 tx \ et ut

— Atticus 4''2'-

4 retinet E teneant U retinent

pace tua dixerim E U //«f^/ utjam

dixeram

voluerint E 'voluerunt

Nam E ^.

10 ne veniet E neque veniat 4^ nec veniat

1 2 fi q uid E et quod

15

diei E dierum

— etiamfi E eifi

1 6 et iftum E ifum1 8 Caeteris E U 4« //.

— fi eft, tenemus Y^ftc temus •i^fc ie-

nemus

21 L. E U d.

33

35

I

5

9



VARIiE LECTIONES.

Tp'.1.

169 22 duo E U Juos

25 inferioris -^ tenuioris

26 a E i/. -v}/ a^

— id E flrf'

27 ferret E/eret

30 deberent E dcbehant

— eifdera E cupiditatibus ejufdem 4' <"«-

piditatis ejvfdem.

31 quanquam E tamque

34 viri E U </.

170 1 fuerint \}fuerunt

2 fecutam \ fecuturam

10 cundlum E cundam -^ eventunt

1 1 vel— civitatis -^ d.

1 3 illis libris E «//n locis U •4' «/«j //-

bris

15 Proximum E U -^ proximus

1 6 libera E -v^ libero

— nec E ut nec

\ 7 velint -i/ 'vellent

1 9 aut reo E -^ an de reo U aa/ de reo

20 judicando \J judicanto

— aut lege E U ij/ â/ in lege

— rogatione U rogacione

— fcifcenda clam, an E U -4/ clamax

—— ferre E fere

24 pofiit E pojjtnt \' pojfunt

25 Quintus. 4/ ^/«— Frater E îa

27 fed obtineri E et obtinere ^ fed oh-

tinere

28 cum E quia

30 optimatium E optimatum

31 tabelJariam legem abftulifle E in

tabellaria lege oblulijfe

32 idem E id eft

2 occultaret E U occultare his

5 elt Gabinia E a Gabinio

— ab E «^.

6 Caffia E lex Cajfia

7 a nobili homine lata eft E ah hotmne

nobili lata

•— pace Eparte

8 omni E U vj/ ow«/j

— rumufculos E •>}/ ramiifculos U rivuj-

culos

— populares E U -^ populari

9 ratione U racione

— aucupante E U occupante

10 ne U ut ne

1 relinqui videbatur E reliqui 'videbat

1 3perduellionis E perduelliones

14 quoad U ^»0 ^^

— vixit E fl'«Ar// \J junxit

— fe E U ^ /fv/

P-

171

171

1.

H

»5

16

18

2021

22

23

24

25

30

3'

32

33

34

35

172 I

3

46

9

10

12

16

18

»9

20

21

22

23

C. Popilium E populum ^ Calius /»-

puhim

nocuiffe et E nocuijfet

Marco 4^ Cn.

fluftus Efletus

fimpulo Vj fjmbulo -^ fimplo

quidem avo E U-4. quidem. î

Utinam E Ulinanque

municipali -^ municipalibus

quoniam ^ non

populi Romani E 4" ^('p'

fed >]/ d.

ab hoc E a

nihil E d.

duco, quam hic Conful conftituerat

E d.

poteftatem E 4' poteflatt

demum E U item

Sed4/etfl '4 ^t Jie

pro E per

libertatem iftam E U /« ijlam liher^

tatem iftam

ut et U ut de

nota •4 'vota

tolleret E tollat

appellet E appellent

tantum E 4 tamen

ofFeratur, uti 4/ efferatur ut

in eo E U w 4 </•

ipfo 4' ipja

honefte 4 honefla

gratificandi E U gratificandii

folebat 4^ ^'

noftra E noftra

fequitur E Jequar

quibus E quod

agendi E 4 agi

Quse cum populo E U </. 4 ^cequt

agentur E U aguntur

funto : id eft E U Junt et

fedata 4 adjedata

Ador enim E U AuBor enim et

et fingit E U effingit

quod E 4 qiiod Ji

eft enim fenator is EJenatoris «nim

4 efl enim Jenatoris

— auditorem E 4^ auiiorem

26 rogatus 4 rogitatus

27 oratoris U orationis

28aut E

U 4«'

29 fit E/>— nullo E nullum

30 tolli diem E tsllit idem -^ tolli dim.




172 30 aut cum E ut cum -^ auiem

33 addit E adit

— teneto E U tenet

— eil fenatori E wjiri /enateris

34 militum E 'viritim

35 srario E oratio

— quos amicos E quo amicos

173 3 omne E omnes

— diligentize \ et diligentia

— memoriffi efTe, fine E memoria eji m•^ memoriam ejfeJlne

7 minus \ magis

—. et humanum Er/? atque inhumanius

4/ et humanius

8 republica E rejponfio •»}/ re/publica

gpraeftantius vj/ prajcius

10 malae E U malo

1 1 aftoris E U i]/ auBores

— efle fraudem -4/ abej/e/raude

— dixi E ^/«

1 quem E yaa»»

J3 C. EP.— de Cn. E U dignum %!/ deftgnato

— feditione \ /editionem

15 cui E <:««

1 6 turbarique 4' turbari ûod

— permovet E permonet

— agi E U (Zf^r^

j 7amittit E ^ amitti

18 Sequitur E d.

21 deinceps ij/ d.

22 auguri parento ^/ d.

25 auJpicio E -vj/ au/picia

27 reipublicce ferre ij/ re/erri

29leges

E Ulegis

30 tollit E 4' toili

31 Nondum cognitis feditiofis \] num

dum mitis/it /ediciottis ^ et notidum

initiis/editio/is

— ne cogitatis U \ negocialis

^z majores E U majoris

33 noluerunt U voluerunt,

3 4 haec E 4' boc

— vis -^jus

35 et juflum E d. \ju/fum

— omnes E omnis

— fingulis E d.

— nifiE^. U/fi4'/

174 I noluerunt U voluerunt

— enim E etenim

2 adhibet E adhibebit

— confilii 4/ auxilii

— fufe ^ /ui/fe

4. magni ingenii E magnus tn ingenio ^magnus ingenio

5 aftum E U -i^/aiium

h enim 4* <^«

P I.

i74 6 quam E U qua— comitia E ami/fa ^/ d.

7 prasterea \ propterea

— coraitia 4/ neque comitia

8 privilegii E U ^/ privikgia

9 omnino 4^ «««

— nobis E 4^ 'vobis

— et E fl'.

I o melius U d.

— de quo Y. i^ de c\5 d\ c.

— latrones fcivifle E patroni civis Vpatronis tuis -^ patronis /civijfe

I I dicerent E U 4^ dicere

— cundam Italiam E cun£la Italia

12 Sequuntur E U 5«i jra/^

— captis E capitis

13 fint E \3/unt

14 pasna par efto E \5 pan^ parento

15 multa E mulSia

1 8 librariis E libritariis

20 creantur E creatur

25 iis Cenfores E in cen/ort

27 poflunt E pojfent

— fint E e/fent

29 integram E integratam

30 jam E etiam

31 Si nos E U -v}/ îd/i nou— locus 4/ ôfaj tamen

— nos E U tamen

33 eft E cl.

34 populi Romani E reip.

35 dicendum E dudum

175 2 turpiflimum puto E /OT///^/«aOT

3 animadverto E U animadvertor

-— plerofque E ho/que

U/&«/ quoque -^

quo/que

— magiftratus U magifiratibus -^ in ma-

gijiratibus

5 facrorum E d. .

— dicendum U d.

7 de jure E U \ jure

8 nam E TJ non

9 perite, meo E \J peritum eo

\o judicio 'Ejjudico

— At E U nos ac

— cogitare E U cogitari

\ 1 atque E U etque \' et qua— Romani E reip.

13 expefto 'Efpeilo

Ad calcem iflius libri Jn Cod. U/cribitur, ab ead. mam, Hec de le-

gibus Ciceronis, quod exara/fe an

corrupi/fe wrius dixerim ambigoi

adeo enim depra^vatum nailus exem»

plar /ui, ut 'Oi^tTrs^, magis quam

Davo, ad eam rem opus extiterit



D E

o C I I s.

A D M. F I L I U M,

LIBER PRIMUS.

Edit. Olivet.

p. 1.

176 5 a.nnamfji. fer amum

6 oportetf/.

oportmt

1 1 idem x, ^ idemtidem

1 2 orationis ^ d.

15 dicendumA,

^di/cendum

20 utriquef*

utraque

23 exiftimarif*

exijiimare

177 I folum /x, i/.

2 jam illos hjam illis [kfejam illis

3 eft /A ^.

5 nemini A neminem

— adhuc contigiiTe /a tetigijjh

7 ttY-

d.

— dicendi X dicendiJludium

9 orator parum vehemens ft vebemens

orator. parum

15 fplendideque yi.fplendide

1 6 Ifocrate X,f*

Sccrate

18 ad te ^ </.

20 et gravia ;* gravia23 et A, p, ^.

26 eoque A ôyw e/

31 pervertunt ^, /x pervertant

178 7 ftabilia f/.f}abilia certa

10 Itaque x //«

— Academicorum X,f*Achadcmicorum

11 Pyrrhonis, Herilli hpyrrhonis et erilli

fj.pironis et calii

1 3officio jw, o^r/Vj

— deleftum A dele£latum

14 Sequemur igitur X Sequimur igitur y.

Sequitnur

Ij;

ut X wro

20 fufcipitur ij/ Initium hujus operis ufque

ad hunc locum deejl

21 difputetur /x difputetur. De dupplici

, diuifione, offidt et mdii diviftone

TOM. III.

MSS. A, |t*, «^

p. 1.

178 23 alterum X,f*

a//^ra«r «/?

25 hujufmodif*

hujus

26 num quod x, (*, i^ numquid

— alio majus fit 4' «^.

29 videtur \fx,

'videntur

5 1 of&cii A </<? oâVV

— quoddam ^ quiddam

33 quod X quoniam

— Koctofûfix X cathothsma (t. eathadofma

34 *»t&?«o» X, fx., aJ/ officium

179 I efle /* <i.

2 dicant /ia, 4' <//f««/

4 Nam A, 4/ A^âOT «»r

— faftu ^, ^failum

6 Tum /x Ckz«

— aut anquirant X, /s* ««/ inquirunt ^ in»

quirunt

9 conducat t]/ conducatque

1 2 raperef*

recipere

1 3 deliberando ^, /a /« deliherand»17 folet, fed [ii.folet. dehet

1 8 utruni i]/ utrumfit

19 utrum 4' utrumfit

— Ita quam "K Itaque -i^ Itaque quam

— eflef*

^.

20 debere reperftur hd.

21 igituri/.

ergo

— tum /A tamen cum

ZZ difterendum ^ dijferendum eft

23 a natura ^ d.

25 videantur A, /*, -^ 'videntur

— quae /x, qutecunque -^ qua ei

— anquirat^ adquirat /* acquirat

26 paret 4' comparet

27 item X, /x, 4/ fl^/m31 paululum A, ^paulum

32 quod ^, 4' quoniam ^ qui

Ooo



V A R J M LECTIONES.p. I.

170 33 cauCas -^ cau/a/ûB

34 anteccfliones 4- antecejfionem

180 2 degendam i|/ regendam

3 \\y\ d.

6 celebrari \, ja, -^ et celehrari

y a. (t oblri velit \, /^, -vj/ yf^V oledire

'velint

12 tuni jM. /a«r

13 rerum aut 4- '*^''«««

14 beate 4 ^<^' btateque

1 5quod |:a id quod

^J/fl'.

— fincerumque ^Jincerum qu9d

20 quo A quo autim

24 qui jM, 4 y«/j

25 animal ;tt animal qmd ad

26 partium fiL pertinet

27 animum /* animam

28 conferfandum u. confervandam

3 I efficitur ^ ccfifcilur

33 dicimus •4' dicatur

— laudetur /x htidatnr

j8i I Formzm 1^1. Fortunam

4 perfpicientia 7v perfpicieuda

8 ineft /^ ^10 implicata //. muhiplicata

14 perfpicitfj.

perjicit

15 celerrime X, 4 cihberrimt

i6 rationem A ratione

17 et fapientiffimus 4 ^-

— rite /1* rt'.

20 parandas [t. peragendas vel parandas

23 ipfis 4^ ''.

26 agitatio /a cogitatio

28 confervabimus ^, |tA ohfervahimus

34 ducimus -^ putamus et dicimus

182 1 aflentiamur 4^ '^^«//«'•«a^

2 autemf*

</.

— et /A d.

4 multamque ju, magnamqne

8 audivimus T^, 4* audimus

— ipfi ?. (/

iz confiftit jM. rc«/?;V//

13 tum 4 "'^

14 ftudiis /A y?a<jVo

17 verfatur >,, jji wrfahittir

21 funt X (/.

— in qua virtutis 4^ quo' 'virtus

22 con]\in&.n j/. conjuniia eji

24 cui 4^ cuiquam

28 aut lege ^ a/ A'^?

30 Similifque \ ftmulqut

31 quo \|/ quojujium ijt

— fit 4//

33 appetet \>., -^ plus appetet

p. 1.

182 35 patria i}/yf/5/ /«/r/«

— vindicat ^ 'vendicat

183 I ita ^, 4^ «t

— terris 4" terra

2 crearif^

procreari

4 aiFerre 7^ conferre

10 audeamus x audemus -^ 'vtdeniur

1 exquiru»t A inqmrunt^

— dudla /[A ^/^(2

14 poffint \' poffunt

— propulfant >i/ia^K/

15 impetum /:/ rf'.

1 6 afFerre 4^ inferre

1 8 aut fi«/

21 Maximam autem partem A ât maxi-

ma autem parte

2 2 aggrediuntur ji* aggrediuntur hominer

4/ aggrediuHtur nonnulli

24 araritia |1a injuria

26 autem /^ ^.

30 etiam A f«/«»

31 quibus X quiius in

33 vituperanda ^ a;//a/«^-«K<j''fl ^^

184 I in (/., 4 ^-

— inciderint p inciderunt

4 ejufmodi /a hujufmcdi

6 id /w. ^.

7 atque X, /^ f/

8 errore >., -^ d.

1 3 utium ^ ««

14 et 4 etenim

15

cogitata /*, 4^ cogitatu

16 aliquo A d.

2 1 occupationibufve /w occupationihus ut

22 debeant /a debent

25 plerique^/''«''/«'/f»^— expetunt ^ expetant /x expe£lant.

26 folent ^foleant

— ducant \ putant \/. putent

27 cum A /3'.

— aiiequuntur /.<. affequantur

28 incidunt: difcendi />i incidunt. Sed

Tullium non fufficit in^vefigare ve-

rum. Sed equius njacare reip. 'vo-

luntarie, quia nchil jujium, tiiji

fuoluntarium. difcenJi

jo quidem /* quidum

34 ago^c [tfacere

35 qui A, />i ^«/ dum \ qui cum

185 1 nihil A «//

2 nihil operae, mVA Xnil operce, nil

3Quoniam 4^ în

10 quafi /* quafifi

1 7 Utf*

ut non



VARIiE LECTIONES.

i8s

i86

1.

»7

20

23

24

25

31

32

33

3

5

10

II

187

«3

14

16

»7

18

^9

23

26

28

30

33

34

352

6

7

8

8

*3

promifTum faceie X, \> furio/o facere

promifum

migraie i|/ negart

propofui A, ^, >]/ /(y«/

Cum tempora ^, f*£a f«/w tempora

4^ £/ fa/w frt <•«« tempore

commutantur i^ mutanturenim ^ </. 4/ <'//'a«»

aliquod, et conventum \ adeo et con-

•venire ita

inutile [h utile

Nec X Hacfint f/.funt

inutilia A utilia

xitc ^ nec etiam

cui ^ cui qtiidem

majus non >., f*,-vj/ «?<y«^ damnum

ut 4^ ^/

Jam A .7«»» in aJ/ /«

pleraque jw. pluraque

in (X f/ /«

dierum induciae \> dierum non

noSlium inducia

paftae X, ^t, adee

noftu ^ ?2o<f7£

quideni A quidam jk quidem civis ^'videtur quidam

Fabiura >. Fakiam rffe

nihil ^ nil

ut X, /* //.

ne appetentur x, >}/ «ff appeierent /*

«* appeterent

utrique y. utrifque

jpfi X ^.

autem ij/ ?/;fl/w

quid /ji quidfactat

pofthac >. pojlbac audeat -^ pofihacfa-

ciat

confervanda X fervandaf/.,

-^ obfer»

•vanda

hominis \ hominum

autem >. d.

non immanes >., /a nec immanes

Hernicos >. Herninos

Nollem /x. Nollam et ^ Nollem et

aliquid >., ^, -^/ aliquos

at A, 4^ 'iêl

cum %|/ /«;!»

vi (K, 4'.

ii ^ ^7/

imperatorum ^ imperatore^

Ac /* ^/

187

I.

'5

16

«7

18

21

25

30

33

35

188

189

I

2

3

4

6

7

»3

»5

16

17

21

22

23

24

28

31

34I

4

5

9

1

15

16

17

«9

21

23

rebus repetitis ^»., 4/ pro rtlus repe-

tendis

ante /x </.

militabat A militavit

unam 4^ '''•

pateretur (i patitur

eum obligaret ^ eum ohliget f* ehliget

fcripfit /*, -^ fcrihit

miflum ^, 4^ dtmijfum

perduellis A perduillio

lenitate ^ levitate

Status ^, ,1*, ^ Jiatutus

poteft ^ /i^/

eam,qaicam>.eumcumquocumiJ!,eumûo

bella %]/ hellum

appellari A, ft, 4/ appellare

efFecit ^, jm, (?^V//

contra ft contra remp.

decertatur /a cerlatur

tajfien 4^ 'um

eafdem 4^ d.

propofita ;i, â /0///«

civi aliter >, ^, 4/ ci^viliter

prsciara u., 4^ praclara fententia

belligerantes 4^ helUgerentis

cernamus utrique|u, «r<7«a;. utriHque

hera x a'.

fors 4^7^»^

maguis p, magis

gente x, fA., 4/ genere

finguli ^, -Ij fiigulis

promiferint ^ promiferunt

confervanda /;* obfervanda

ab X </.

fervandam 4" obferniaxdam

jufta >.juxta

vulpecuIiE •\> 'vulpecula eji

honiine >., 4/ ab homine \i. ef ahhomint

cftf/.

d.

cum fx /K»!r /aw

efle >. d.

ac \ et def).

et

facultates A, \i.facuhas

hxc 7i ^.

aliena ^, /*, 4^ alienam

et quidem A, ^ d. 4^ equidem

hique 4* hi

ab -4^ ,3'.

et IX d.

ell ;i, M.^'.

idem juftum "hfitjuftum \ idtmfit in^

jujium

O O 2



V ARl JE LECTIONES.

190

p. I.

189 24

25

27

28

30

344

5

7

910

1

12

»3

»4

16

18

20

24

2627

3»

34

352

46

8

191

12

16

»7

»9

20

22

28

30

31

32

33

35

192 3

6

ne |M Kt

quod ^ ^.

et relinqui •vj/ y«aw religaas

plerumque ij/ plurimumque

etiam A ^.

liberalitati -vj/ libertati

fin ;v, ^y?

plus habebunt 4' ^.

praeclaref*

/?o» praclare

efle /x (/.

quemque il/ unumquemque

lenioribus h le-viortbus

jam ^ d.

non -4/ «^f

plerumque ^, ^ plerumque eji

Atque haec ^ At hac />» -1^/^«* ^cf \Aique ha

diligimur A, ^, 4' diligamur

Sin •^/ <S;« autem

fi ea ^ /f j« M fA^f

annon ?^, /u. <j«

afferunt A, pi efferunt

non reddere ^ «/r redderi

Oiaximon*

oî/o maxime

animo ^ animi

modo jtt morbo

repeniino "K, 4' 'vel repentim

delata ;\ deleda

fint fji.fufit

plurimum x plurima

ille /x i.

tamen ^ Cum

natura A naturte

difcendo >i diendo ^, </.

conciliat ^ confiliant

conjungitquef*.

conjungun^que

ulla y. ulia alia

dicimus /* diximus

dicimus ^ diximus

enim ^ autem

inter omnes4' '^*

fic obferventur -^ ferventur

in h ab

in multas jw,/'« permultas

comiter ^, f*, 4 comiti

accendat /a accendant \ accendit

facit ^ et facit ut \facit ut

lacet X, jM., -J/ luceat

Uiia 4/ iâ

prscipitur ^, /^ pracipit -^ prac^pit

aqua profluente A, i^ aquam profuen-

temf/.aquam ^rofuente

alquid -vj/ d.

ad /x /j'.

lucet ij/ /«fffl/

p. I.

192 7 limus (jLfumus

8 autem ?k fa/>«

9 propior jix, proprior

1 eii?,d.

12 judicia 4^ ^*

M multifque ?k <i multifque f* tnultaqttt

14 focietatis ^focietas

15 cnim jix f«/"/w communi et

19 communia /a etfunt communia

25 autem 4/ ^h/»?

26 et ^, p,, ^/ (/.

32 movet A /wo«f/

inefle 4^ effe

34 inefle 4 *^

193 1 amabilius i^ flabilius

5conficitur p, confiitit

6 dum funt -^ funt deinde

— inter illi a, jm, /«/^r eosfrma

8 omniumf/.omni

9 gravior \ gratior

12 oppetere 4^ appetert

M Quo A, 4^ £* quoft. Eidem

jt» Sedfj,Sed ct

»7 tribuenJum /x attribuendum

18 maxime ^, ft. maximis

20 perfugium A,f>.profugium

21 quibuicum A, /*, 4 quibus

25 amjcitiis A aw/V/V

27 his A ^.

28 quid cuique ^ cuicuique -^ unicuique

— necefle 4/ neceffarium

— vel fine /x «vf/ mbifcum wel fne

29 Ita /A Itaque

iidem x /Vm

30 Sunt quaedam ^, /x 4^ Suntque

3' \xi -^ ut fi

32 At ;k y^«/

«94 2 deducendoque "K demendo wl 'verlen

doque j/., 4^ ducendoque

'

3reliqui /l* relinqui 4 reliqua

quantum cuique dtbeatur -^quantutn-

cunque cuique debetur

5ut nec ^ «/

6 artis /x d.

8 facimus A,f*, \faciamus

9 quoque "K d.

14 humanafque /x humanas

17 etenim K autem

18 virago >.,f».

njirgo

20 da "4 dat

22 laudamus K laudantur

24 Decii -4 duo Decii

26 ipfe (ji. d.

— animi ^n. </.



VARIiE LECTIONES.p- 1. P-

I.

194 30 non |i/, </. 197 18

3« non % d. '9

33 probe •4' proprie

34 propugnanteni 7\, \' pugtiantem 21

»95 2 enim A, ^x ;/. 23

5etiam y. d. 30

7 et A, f/, d. 198 2

9 media 4/ magna 3

12 morem jx tnoram 5

»4 excellit /x exceUat 18

»5 prxftare "K praejfe »9

16 concupieris /ut cupieris —18 plerumque A d'. 29

»9 confequantur ^ ajiquantur 3420 vi •4/ d. 35— quo ^, fA, '4' quod 199 2

21 eft ;1A^. 3

25 natura ^ naturam

29 eft A d'.—

30 cupido "K, p. cupiditate \|/ cupidus 4

31 aditis fA additis 5

196 I cum ^ «/ 62 admirari A, p, «a? admirari 8

~" nullique neque ^ nullique necf*

nul-

lique

1

16

3 perturbationi ^, ^ -perturbationt iS

5 fed et fj^fed ut 19

6 vitae \|//)rfl u/v 'vita 24

7 rerum 4' rerum caufa —8 fplendor xfplendor efi

—9 etiam y. d.

10 eft in X,fj.

in 29

12 et ji* f/Za»? jo

»4 praeclara >. honefia 32

15 duceudum /i, /* dicendum 200 I

»7 verfanturf*

verfentur —18 a lA. d. 7

26 glorise 4/ ^. 8

29 aut non /* ffo«

32 et metuf*t»m metu —

voluptate h 'voluntate 10

33 cum Pi,f*

/«OT —34 etiam jw. <«'. »4

197 I removerint /x, 4/ removerunt 15

"-~ perfugerint /a profugerunt ^/ perfuge-

runt

19

20

5 qua '4' ^«fl rt —9 otiofis ^, /x, 4^ otiofos 24

12 aut /L* f/ 25

»5 gerendasf*

d'.

16 rempublicam ?i r^. 30

'7 dediderunt 4^ dederunt 33

valetudinis imbecillitate h 'valetudine

imbecillitatis

201 I

4

aliqua 4^ o

laudemque concederent 4* ft laudet%

concedant

admirantur A,f*,

4^ mirentur

et- putent ^ </.

adjumenta 4^ adjumentum

et f*y^êo "K, fA d.

eveniat u. adveniat

in 4/ etiam

contingit 4^ contigit

funt ^ fint

vere a (e ^ 'verefe prabuitfji. verefe ait

difciplinae A difciplitiis

Quin 4^ îverfaremur h converfaremur

videbatur K, //. njidebantur

Parvi A, fA., 4^ Par^va

eft ^ ^.

exfcindenda /^, 4/ excidenda

Tib. A, fA Titumattingit \fi attingit

quod 4^f»<'

otium /x, 4^ odium

ipfa |Lt //.

qui A, /lA, 4^ y«//

meo (w, meo quidem

rempublicam 4^ rep.

ubi triumpharet ^* triumpharet -^ ubi

triumphum

efficitur 4^ effuitur 'virtute

afficiendum K effciendum

id A d.

etiam 4^ autem etiam

Punicumf/.Punicum fuit illatum

nec ji/t

wf animode gradu dejici ;^ dejiti -^ de gradu

ejici

prsfenti Kpraflanti

praecipere A, j«. percipere

aliquanto/«., 4^ aliquando

prudentiaf^

prudentiee

quiddamf/.quiUem

autem jw. d.

crudeliterf* crudeliter agatur

elt -K. d.

reperies A reperias

et cogitatis et ^, 4, et cogitationis ^*

cogitaiionibus

leniter \ f,,lei/iter

fapientis Kfapientis efi

fufcipiuntf/.fufceperint

dimicareque K dimicare



V A RI M LECTIONES.p-

201

202

203

I.

78

910

12

13

14

16

«9

20

21

24

25

26

29

3»

32

I

4

5

8

910

12

14

18

19

26

29

3»

2

5

8

9II

12

»3

15

i3

22

23

26

30

3»

33

pro patria ^< proprtam

ne X «ff

fuiilbt-J/ ^/

vertit (Lc, -4/ pervertit

Arginuffis -J/ ^rg'/.f

putabant \> putarantilla /:>i </.

fe p,, ^ fed

fuit X ^.

qua %}/ /« yaa

rem |M, remp.

enim -4/ ^;V

poftque /x /i5//aj

nunc /K, <^.

audent ^ audeant

prjefuturi /ix, "^ profuttiri

civium X omnium

tuentur /a, •4' tueantur

ad X d.

perniciofifTimam X perniciofam

difcordiae -vj/ dijcordia ort^

neque nj/ «f^«f ««^ pecuniam aut

confeftabitur A confervaiit

ea /x «flj

ofFendat ;>iy9 offendat

oppetat x, /ix, "4/ appetat

ell /M f??/^ ûter 1]/ utrum

adminiftraret-J/

admiwfirarent

praecepit p, pracipit

audiendi ^ audiendi funt

putabunt X, ^x,, %}/ putabant

cenfebunt X, /a, tj/ cenfebant

caufa vj/ ^.

punitur A, ^*, 4' puniet

eft /A^.

vero ij/ fl«/m

et X i.

voluntatem ^ <voluptatcm

aquabilitas -^ aûalttas

etfji.

et ideo

item X,f*,

4/ idemque

video A i;/Vfe patrem

fffipe \ femper

fuit X, /A ^.

fuum X ^.

praefidentes A, \>. prefidenttt

etiam ij/ ^»

fecundjffimis T^fecundis

hilque X,f*

iifdemque^J/

^;V dentqui

tunc X,f*,

4' <^.

maximi ^, /n, maximi effe

refpublicas regant \ remp. regunt

muitos fA, 4' tnultos reperimus

p. 1.

203 33

204 4

5

78

910

12

16

17

20

21

25

28

30

3«

205 10

18

19

24.

26

28

31

34

206 6

9I 2

»3

»5

16

19

23

26

27

aut /:/, aulem

ufus jt/, «/tt w/aj

amicis impertientes /Jt animas impar-

tientes

parta 4/ parata

utilem //, utilem modoliberalitati X libertati

pateat /,(,, 4^ âreat

vitasque A, /a, 4^ '^^f^

ut /X, «/.

Hujus-J/

C»/'ar

non queac /x nequeat

Quidquid eft /a !îdquid -^ îd efl

antegrefla 4/ ante egreffa

non /x ^ nwveri 4/ ijerum

tueri /x intueri

et X, //., 4/ C/?

id X ^.

fic /Ayf?

omnium 4^ omnem2l reliquis X ^.

fubjefta jjL fubjeiii^va

Hsc 4/ ATof

decorofji,

decore

diceret x dicerent

eft 4///V

reliquarum A, /^, 4^ reliquorum

quid ,1* </.

cum 4/ /«»»

fmt ^K, -i/funt

natura x a'.

quod /L4 quoque

fpedlatur X expe£latur

cum quodam lepore X, /a quodam le-

pore 4^ '3?.

fic X, /^yf^

quifque p, â«

etiam p, a'.

diifoluti ^ diffoluti etfatui

maxime 4^ maxima

eo 4^ ea re

deducit 4" ducat

fequemurque "hfequimur

hominum x d.

confocietatem /i* confolationem

accommodatum /* accommodatum efl

probandi y. probandi funt

qui 4^ ?«« 'i'^''^

fugiendumque /* quidfugiendum

Ita X, 4^ Itaque

quidquam /* quicquam debes

poffit [t.pofJis



Y A K l JE LECTIONES.p. I.

206 27

3'

32

33

207 2

3

7

8

912

16

»7

20

21

24

25

26

27

28

208

209

29

35I

2

3

1 2

»3

22

24

27

31

32

34

I

4

7

8

12

»3

officii 1/. officii mediccris

elucebit »]/ lucebit

omnis \ omnis animi

exrultantes \ exulantes

h\ >. d.

perturbantur \i. perturhentur

ora \|/ enim ora

qui autfji. qui

fedandofque ^, ^, \Jeiandofque ejfe

ac A, fA, •vl/ <7a/

ita |i/. 1/.

{ed jiA i/.

honeftis ^, f/,1}/ honejlatis

Cn [A d.

ingeniofum ><.,-J/

ingenuum

Atticorum A antiquorum

funt />i ^.

illiberalis-J/

Jiberalis

fi >]//; congruo

ac ^,f/,

<7/// -i^ ut Ji

adhibetur •>]/ adhibeatur

quidam \i. quidem

omnia^ d.

delabamur % elabamur

difcendo X dictndo

anquirit /u,, ^ inquirit

paulo jw, ^.

modo jiA Caveat moda %}/ Ca^veat mo'

nemus modo

quidamf*

quidem

quisf^

aliquis

intelligitur /x intelligatur

Sin fit quifquam X, i]/ Sinjit quijpiam

jji. Sedjijt quijpiam

ei "K dico ei

ejus ?i d,

natura ^j. natura hominis

diffluere \ dejuere

enim \ yi. d.

varietates •>!/ 'voluptates

Ai-^ Et

atque -4/ at

contra vj/ contra auttm

ulla |Le d.

Pcenorum ^, %J/Pcenorum gente

pratcipere vj/ praripere

furere fji,Jurem

ex infidiis A, j-i, %]/ (/^ injidiit

qui /A quijt

cbfll A,f^,

"v}/ r/rt^x

Itemque /x Itaque

aliuni /A accepimus alium

de %)/ f

et in patre ^ </.

209

1.

16

»9

21

23

28

30

35

210 2

7

II

1617

»9

20

23

24

25

28

29

30

31

34

35

3

6

912

»9

21

26

27

28

29

30

3'

32

33

212 I

2

21 I

Tvlancia X Mantidaf/.Mantina

ne A, (LA, rj/ «^f nen

vituperandorumfj.

'viiuperandorum

propter natUram

cuique tJ/ unicuique

eftf/,

a'.

noftra naturaj regula f/. \ nojira re-

gulê

nequcas X, ix non queas

emergit X emerjit

ideo quia vj' ideoque

imitans /ia, •4' imitaris

inculcantes joc conculcantes

irrideamur ^, jx rideamur

in jw /« o/KWJ

haec |iA ^.

ipfe jt/. </.

alius fx aliud

in eadem caufa ?> d.

Num ^, ij/ iVo«

autem "k d,

inferviret \ injervijfet

et jucundum A,. //,,-,J/

^.

perveniret ^ 'vetiiret

millies oppetere x miles cppetere ^*

millies appetere

illa />i illa qute pa£iis eji Ulixes

fuum X, (W.,%J/

^.

fuum A Si autem

vitiorum -vj/ malcrumJe

Medumque •4' d.

Rupilius fA Ruiilius

hoc •\' hic

fapiens a, îa, ^ Japiens 'îr

erit >!/ ^poflimus %}/ </.

iis fA </.

divitisE /A divitias

fe ^ </.

aliqna gloria ^ aliquam gloriam

Fit A /"/>/

inllitutum confequantur/* conjlitutum

conjequantur \ injlitutum Jequantur

enim vj/ «a/tw

cum fA /«/«

adaniavit -vj/ ama^vit

implicatur ^ inprimis implicetur

Nam quod -vj/ Namque

Prodicium ^, -vj/ prodigum (a prodigum

'vitte

deligendum ?v, /x, ^4/ eligendum

vivendi \ d.

fatu edito ^, /*, -^Jato



VARI^ LECTIONES.

212

«13

I.

3

7

10

1

H1516

»7

21

22

24

28

30

3»

32

3+

35I

3

46

9lO

20

21

2+

29

30

214 2

3

7

910

17

20

24

25

33

34-

35

21C I

fludia ij/ r;V/«w

iive felicitate ^Je/idftite

excellente X excelkntia

habuerunt ^ haberent

modo A d.

quid X quid ita

eft ei ^ f///7« jiA ^vitae

f*^.

deligendo A eligendo

ut fortuna "Kfortuna -^ natura

contulerit \ contulit

Eam jn Eam enim

deleftent -v^ deleliant

probentur 4' probantur

diffuere x,f*, ^ diluere

prascidere A prafcindere

efie A (/.

fit \ ejl

feret \ fert

patris X,f^

/i/r/r/

defenfitare /x defenfare

fidem X </.

omnique /;* omninoque

impium /a, >]/ vitium

deligere fA, 4' eligere

enim A iâ/fw

infcientia //., y injcitia

officiis ^ (^.

cum \i, d.

volent jji. vellent

minuendi 'K diminuendi

tumf*tamen

libidinum ^ libidini

acceflêrit "K, ^, -^ accejftt

fu£e fA d,

jure i}/ d.

agere \facere

alieno anquirere ^, ;* <2//e inquirere -^

alieno acquirere

fere -^fere omnia

fit /^y?/ /»

iis >i ^. 4^ ^^ i»//

Principio "K Frincipio enim.

turpem \,fj.,

-^formam

imitata ell ^ imitatur

fuerunt ^/.fuerint

re /x, 4/ ^-

fint, nominibus ac /x, \ funt

ducamus |i* dicamus

appellemus X appellamus

Latrocinari 4/ "Ot latrocinarl

adulterari \ adullerare

dicitur 4/ dicere

pluraque ^, f*pkraque

p. 1.

215 4 eam fententiam 4^ eadcm fententia

5ab omni 4/ omne

quod A quod ita

8 teneant x, /* /^w^rf^

10 vero /A non

1 1 apta f* <i/>^r/^

12 quidem y. aulem

— veteri difciplina 4/ veteris difciplin^

H ne jtA ^.

17 igitur X d.

21 ducere debemusf* dicerefokmui

— forma ^forma virili

24 inepti x,f*, 4/ ineptiis

offenfione x, ft, 4/ <3'.

28 tantum quas 4/ tantumque

31 autem x d'.

216 3 decori x, //,, 4^ decoris

12 perfequantur etiam \fequantur et ^,

^ fequatur etiam

16 referta ^t, refertafunt

20 omnino 4/ ^«

22 aliud "K,fA.

d.

25 neque expreffse 7\ d.

27 L.f/.

erat Lucii

32 quid 4^ ûod

217 2 non iniquam 4^ nonnunquam utendutn,

3 jocofis 4/ i'//»/7,f

4 provideat A videat

aliquod /x d.

— inefle 4/ i^.

II enim omnes \ enim 4/ </.

14 ratio A </.

definendi x, p, deftinandi

16 quomodof^quoniam

20 aliquidf* f«V

21 conferemus X, /* conferamus

24 gravitate acriore^/ acritate graviore

25 fecandum -^ fecandum medici veniunt

28 nihil /A ;/ff

30 ex X, fA ^.

31 Ut X, /A fl'.

32 ipfum x^.

218 I indigna >,, -^ indignas

2 repellere A, w,, 4^ pelkre

4 probari "k approbari

6 militem y. Thrajonem militem

7 Tperk<:[uimar 7^ perfequi ^profequi mcdo

9 eft A, 4^ et

10 adhibenda y. adhibenda efl

1 Cn. X, fx C. enim \ C. enim

— primus 4/ ?*» primis

»3 Palatio 4^ Palutino

H vulgo p, « W-^fl

18 etiam 4^ ^/



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.

2l8 20 dignitas X, jLt, -4/ a'. 222 5 probandsc ,y. probanda/unt

24 modi X, /x generis 6 fartores f^/artores

28 doniinare ^, p, dcminaris huc //./i/j

29 in ^ (/. 10 honeftae 4^ hone/Iate

30 praeiertim X i. 13 etiam x d'.

33 hanc partem A, ^/ hac parte «4 faepe x/^peft

34 quis ? at quam multi p, cuju/que

cujus qnis ? at nonnulli^ •5 fic X, pi y.

contulerit X, y. contulit

35 quarum -i^ ^tare 18 nihil libero 4/ //^fo

219 4 tenenda X Jufcipienda y. retinenJa 26 communitatis x communicationis

7 velimus jw, 'volu/nus 32 ut A ^.

10 moderata A, ji/, tnoderanda 33 funt xfnt

»5 continetur X ccntinet 35 Princepfque /.<, Principem

16 haec ^ autem hanc 223 I t^f^d.

20 agentur, aut dicentur ^ji. agunttir aut 8 Eteniro X E/l enim

dicuntur 9 quodam modo 4" '^-

21 Ttaque ^, ^, ^ Ita 1 igitur \ en'm

28 principio 4' in principio '3 judicat 4/ indicat

220 2 convivii dida A, i}/ convivio Wirla 19 hvc idcm 4/ ^^^ quidem

dig !um fx convi^vio dignuin 27 Lyfis X,n*,

4^ L\/ias

4 poetam x, 4' ^-3

2 a (teq u u n t u r ^ c'/^r««/

b Pericle! At cnim ^.,^ Pericles ait. At 34 pertinerent \ pertinet

10 fit -K eji3 5

Ita ,x Itaque

I 2 inhumanus videatur >. inhumanus nji- 224 3eamque x, pi, 4^ eamque ettam

detur \ humanius videatur 4 vel //. ^.

— infcientia X, ^, -^ in/citia 10 agendi cogitandique X agendi, con

14 difcrepant /a di/crepat gregandif/.,

-^ augendi congregani

iq apparent X, ^^ apparet dique

16 defiderant "h, ^ deftderat — ea //- d.

18 eft -K d. «3 animi /x, <-«;»

— Ut p- Ut enim 15 vincat x vincant

«9 paulum \ parum »7 necefiitatem fA nece/Jltudinem

20 videndum x, ^ îvendum 18 defideraret X cenftderaret ja. deftderet

26 ex X d. •], ex elevatiene 19 iftam 4/ initam

28 ex fubmiflione \ et /ubmi/fione 21 cultumquef/i.

cultumque njita

30 quodque ^ quidque 2; docere ^ doceret

3» aUis X i7osfj.,

-^ illis 26 conjunftionem -^ cognitionem

-221 6 27 WWxd.

7 vero X,fji <veri 3' ita X, /A, -^ partim ita

•3 aguntur X agentur 32 confervandae X, ']/ obfervanda

22 bene /a d. 34 quoque X qutdem

23 ficut X;f/.,

4* i- 35 fufcipiet jix, -^ /u/cipiat qui/que

26 ipfoque -^ ipfo qucque 225 2 reipublica: 4^ ^-

28 et confociationem y. et covfcietatcm ^ 5excellere 4^ excellat

ejus /ociationem focietate ^ pote/iate

34 oper.x A,f*,

4/ o/4r« 6 fequitur X, ft./equetur \ /equalur

3 5illis X, IX, 4' '» 'V//\f 12 immortalibus ^ immortalibus reddatt

:t22 4 quidquam ingenuum X quicquam in- tur

geniium j^ quicquam ingtnium 16 duobus X, /x in duobus -^ de dmhui

TOM. III. Ppp



D E

O F F I C I I S,

LIBER SECUNDUS.

Edit. Olivet. MSS. A, p, ^

p. I.

226 3

4

5

6

10

»3

H16

17

18

-2-27

228

S

5

910

12

>4

16

'7

18»9

20

22

24

25

26

30

32

I

3

48

10

1

»3

»4

p. 1.

hacitA >&ijr 228 15

perfequar X profequar 20

earuni rerum ?> eorum 22

tum ji/, tamen 23

tum ex utile x, fs,<?l- 25

libri noftriX

d.

28operae \' operis 29

fe ipfa fA/eipfam

efTet \ enim

aut X d. 30

me -K d. 3'

dedidif*

^jVaV, de 229 5

literae X ///^/ jt* litera tt litet 9moleftias x,

f^</.

fuperfuerat T^fuirat 13

tempori x,f*,

ij/ temporis »5

tamen ^, 4' tantum 16

per X, 4' pyêter 18

expetunt X expeSiant 20

eft A </. 21

quam X, /a, -^ prater —philofophis y.d.

hae res continentur X ^<j res coniinetur 25

putet "K putat 27

anquirunt //t, 4^ inquirunt, 31

quaritur A, /x, 4^ duciiHf —eas |M f«j r^j 33

difcendi ^ dicenJi 34quodam jw, quidem 35a X d.

percipiix, precifi 230 2

tamen ^ tum

perfequamur X profequamur 3

vivendi ^^ d. 4alia certa X certa

fic A ^.5

alia non x, jw., 4^ ««//"(3 alia non 8

igitur h d. —vitantem 4^ e^vitare »3

difputatur h, 4^ difpulantur 16

elucere % elicere

effe nolui ^ //^/ (/^ w/ai

propofitis /lA pofitis

pertinentf/,

pertinerent

honeftatis 4* konefiatis autem

quo X,^,

4^ yao 'verho

honeftatem ab utilitate fecernens X

at bonefio utile fecernerctur \*. ab ho-

nefio utilefecernens

efle h. d.

non p, non ejfet

fpem \ fpeciem

inanima A, /*, 4^ inanimata

ut /i* e/

quarum opere 4^ quorum opera

ponuntur X, /tA ponunt

efficiet fd.faciet

item rerum /* iterum

vel piodefle A, /* ^.

inanima A, 4" inanimata

operis eftefta /. t/^m effeBlva^ opers

efieaa

confervatio X affumptio

et X ^.

effbderetur X, 4^ effoderentur

abdita X, 4^ abditum

pelleretur X expelleretur

aut X /«

fubveniri X, /*, 4^ /ubvenire

vi X ;«

petere x patere

Adde duftus 4^ -^t duSus

derivationes fluminum, agrorum 7\d.

qu32 unde X qua/o unde ^ quce non

opera X opere

ex potuifle "hd,

Qui X îsaut quae X atque

eifdemque 4^ ei/detn hominil^s

Quis X, 4^ k»ii



VARIiE LECTIONES.p- 1.

P- 1.

230 16 fubveniret -^ fub^venijftt 235 5

18 miniftrarentf*

minijirarentur 7

>9 diftat ^, ij/ dejlitit »3— beftiarum '\i ftrarum «7

21 juris ^ wV/.f 19

22 animorum iV hominum 20

28 belli fA (^f//<7 25

30 Commemorantur ;* Commemoratur 33

31 Agefilaus -i^ Archeftlaus 34

231 9 plurimum /x d. 236 I

1 inanimisf*humanis 6

— ufu et |tx </. 7

17 quaque -i^ unaquaqut 1

20 turbatosfx.perturbatos 14

24. eos denique ij/ eofdemque 16

28 poflimus y. pojumus 20

30 ita /x, 4^ //?« 23~ Magnam-J/Magnam autem —

33 pervehimurf*, •J/

provehimur 24— reflavitf*

reflaverit 29

232 I inanimis ^/ inanimatis 30

3At ^ Aique 237 2

5 eas •vj/ ;«/ m 3

8 opibus /x, i}/ operibus 4lO poflimus jA.pDjfumus —16 quam 4' d. , 7

>7 rthas -i^ de rebus 10

20 ac -4/ aut 21

— ducunturi}/ dtducuntur 23

26 funt /^yzwr 238 I

29 fibi ^ftepefibi 3

30 promiflionibufque ^ promijjjonijque ij/

promijjionijve

7

233 2 autem /x ^w?Vw H4 pertuHt ij/ prteiuht M5 quantum odium

>]/ quanta odia27— valeat <]/ 'valeant 239 2

7 interitum f/t, -vj/ talem interitnm

8 eAy.d. 6

H hasc /x d. 8

— judiciis >]/ indiciis ID

«5 autem 4- ^«''» 14

17 id ^ idjam iS

24 capillum ij/ capillos 20

28 notis Threiciis -v}/ notulis Thraicis 22

32 ftigmatiam /*, \/ Jiigmaticum 29

33 ipfe 4^ 's'. 30

234 1 populi 4^ ^. 31

12 de 4* pt'0 .240 2

«3 exitus 4^ Â^//«j autem 3

H erat 4^ f''' Rom<e 625 qui (* «//Vj y/</' 4/ nequam qui 8

30 triumphari /x, triumphum 10

34 licentia ^t. licentia delinquendi * II

23S I cupiditatum •vj/ cupiditatum autetn

P. ^, 4^ Lucius

illa /A </.

maluimus 4^ malimus

volumus 4^ 'vtlimus

omnes 4^ d,

inftituendam (/. injiitutam 4^ tuendam

utrifque /a utriufque

fi -^ Ji quem

nos |iA, 4/ <^-

Ha:c \ Hoc

beneficiis 4^ tx beneficiis

benefica 4^ ^-

illud jiA illud ejl

perlucet -^ prolucet

funtfd. d.

habemus 4^ aihiletitus

capere 4^ carpere

omnes ju, homines

bonis jtA ÔK// •X'/fM

valeat 4" 'valet

eft /x d.

habere /x. haberet

illa /A tf«/w 4^ ^'

difputatione 4^ difputationen

fubtilitas \ fubtiiitatis

dicanius /a effe dicamus

pertineniiji. pertinerenf

eos jx, 4^ foJ â«a^

alteri /^, 4/ alteri profunt

admirabilitatem 4^ admirationem

qusdam resf*quidem

igni fpedatum /a dignum expeilatH

4^ dignum feSlatu

habeas /x, 4/ habeat

poflis /x, \ pojpt

occiditur/* interficietur

in conftituta /* f/ infiituta^ et in coH'

fiituta

inops p /« or/o 4^ i^ initio inept

injuria \ injuriam

retinebat 4^ tenebat

femper 4/ d.

confequi /x perjequi

propter /A/^r

fuppeditet \Juppeditnt

qui /A quis

rentur 4^ reuntur

etiam 4^ d.

numerum y., -i/ nomen

veram ^, \> veramjufiitia

V e I i

m u s /a 'vc/umusquod 4/ quam

qui 4/ fK/"^

anquiriturf/., ^ inquiritur

Ppp Z



VARIiE LECTIONES.

240

24'

242

243

244

1.

12

»4

20

27

31

32

3

7

8

10

16

18

21

22

23

24

25

27

28

33

2

4

5

8

12

20

21

27

312

14

»S

16

18

22

27

31

2

4

6

8

9II

»3

H

P- I.

ita il/ /Va a/ 244 16

potelt 4/ /o^/ 19

ejus (X ^/. 20

ignoratione /x, i]/ tgnorantia 21

fere •4'/f'-« 27

fed de /i-ty^'^ f//V/»? de \fed de hominut» 29

graviores /x, -^ giaiiores 30

tum /A /um a 32

delegerunt /'. dekgerint 34ipfe ^.tpfi ., 245 I

et, qua /x, •vj/ ^jr y//a 5

tum /y. d. 6

hominum u. d. 8

Antipatri 4" -^nti/.atris 10

filium >)/ ^. 1

blande /^ blande fermone \ hlandofer' 17

7none 27

cum /A animi 34excital /*, y excitat gloriam —etiam /* ^. 246 1

modeftiae /^ modefiia et 4plurima \> piura 5

noftra >]/ d'. 6

nam 4' nam et 9

etiam /* d. 17

Norbanum %}/ Norhatium 20

ut ulcifcendi /*, •>]/ ^. 25

Julius /A, •>]/ />ro i/. Allutio Julius

Ctejar 26

tribuat /*, 4' trihuatur

noniiiietur 4 nomnuris 34ut /4d'. 247 2

religioni /*, -v}/ rehgioni eontrarium —eoque 4 ^«^«^ 4

utroque /a utraque6

epiftola /A, i]/ in epiflola

ratio /*, •4 rationis 14

corrupifles -vj/ corripuifies »9

fperent— fordidum /* />«/;«/ .^ îd 22

fordidius 4 putent ? ôdfordidum 24

quod -vj/ ^«a/« 30

opera 4 o/^rf 34moderate 4 modefie 248 2

Ita 4 Jtaque 3

IVIodus i}/ Modus autem 7

proverbii confuetudinem ^ proverhi- 12

um confuetudinemque 13

defiderent ^ ccnfderent 18

vifcerationibus f^fcortationihus ê'vif- 21

ceraticnihus 24giadiatoriis 4 gladiatcrum 27

fint fji.funt 33amicorum -i^ amicorum caufa 34quxrendai}' quartnday ijel opitulanda 249 i^

prsclare \ praclare dixit

etiam /a et 4- d'.

nos /A ôj

admiremur /a admirentur

illa /A «'.

quo tamen 4 quoque

etiam 4 ^«/«

gravi 4 graûiori

a /.t, 4 '''•

temporibus 4 temporihus hoc

Appii />t P«^/// 4 Paa//

Luculli 4 Lucullus

munera 4 numerata

Mamerco ^, 4 hiam Mamerco

divitiflimo 4 ditijfimo

afTe /A, 4 annona affe

C. 4 contra

Quanqaam 4 ânquam enim

manum /a, 4 manu

ha;c

4y««^ '^'Pf

interpretatos, et 4 intemperatus, ut

vituperat, quod 4 'vituperaverat, qui

conjecerit 4 conjecerat

tum /A, 4 tamen

ut ne 4 d.

Ennius /x Ennius dixit

fummi 4 d.

perfugium \ profugium

hos /A, 4 ^'-f

plurimis 4 plurimos

longe 4 d.

populi -i^ propter populi

muhitudinis /x, magnitudinis

Conveniet ^ Con-iienit

vicinitatibus /x

'vicinantihus 4/'«

«-vitaiibus

enim /* f//<j;w 4 '^-

honefte 4 honeflum

imperavifte /a impetraviffe

divertiflet //,, 4 divertiffent

conftituti 4 confiituta

hoc /A </.

beneficiis 4 heneficia

obftringendos /^, 4 afiringendos

toga dignitatis /*, 4 /«'â dignitate

ne de 4 ^^

viderer 4 ^-

confuluntur /*, 4 confulunt

animum advertant /* animad^vertant

Si 4 5fJ/erit /x, 4 irit id

fortunati et 4 et fortunam

remuneratio /x. commemoratio

Sed 4 ^^^ <tim



V A K l JE LECTIONES.

249

250

251

1.

46

7

10

1

»3

15

«928

29

3«

34I

10

1

'9

20

21

23

2630

46

7

918

21

23

29

32

33

dixit ^ Jixerit

retulerit /a, 4" reddidtrit

putant 4' d.

aut expeftari ^ d.

etf*, 4' '"''

putet -^ putai

etiam-J/

^.

non 4 i'ero

quid ij/ â,^

Sedfji. d.

ne ij/ «fl»

beneficiis -4/ lenefiiiisfraftandis

eft /:. fl'.

per jix, 4 /ro

eft jiA ^ eni-n

etiam 4 ^.

ne 4' non

largitio 4 largitio fuit

vehementer /x ^/.

male [^ egit male

oratio, et 4 oratiofuit

tenerent ,«, tutrentur 4 tenerentur

etiam 4 '^'V«r

obvenerit ^ e^venerit

enim 4 f*''» a//^r/'

tamen ^ f«//a 4^ iantum

aut fx. et -^ ut

fiquando 4 quando

illi "4/ ////' quidem

potiusf/., \ potius quam hoc tempore

laudet /x laudetur

enim abllinentia; /x, -^ fapientia

ut 4 '^' no'^

detulit /A, 4 ^«''«/'V

tetrius 4 deterius

digrefla -^ egrejja

etiam 4 d.

oraculum 4 oraculo

P-

251

252

253

254

25;

1.

34

5

10

1 2

13

16

»923

24

26

27

29

32

34

4

6

22

28

29

3'

32

35

5

8

»3

»9

7

»3

18

'9

perituram ^jt. ejfe perituram

labefadant4 Itihefaciunt

cujurquc 4 cuique

gratiam 4^ gloriam

data fjL data eft

voluifle 4 noluijfe

improbe 4 d.

aequitatem 4 ^quitatem lex agrariaantea jw, d.

eoque 4 qt'0 oprxclarifiime ^ praclarijfima

refpublica dilabereturf*

reip. dilabe-

rentur

cecidit 4^ cccidit

Quid ji* Sûid igitur in

Argis jM al> Argis

Nicoclem (x Motoclem 4 Nechidem

polTefliones 4 pofe^bres

nimis squum 4 niinus iniquum

tenebantur 4 deiinebantur

dignumque ju. dignumque laudis

Habitant ^^ habitet

ego |M. d.

luear, inipendam 4 tutelam impett'

derim

novas 4 nnijem

eum |ix mecum et eum

egofA. ego <vero

non, {\ fA.fhoc non

tantum ^*. totum

hic 1«, hic nofter

iifj.

d.

genera 4 magnorum genera

maximisfx. maximts uti

Male pafcere /x, 4^ Bene 'vejiirt

quxrenda ettamft. quarenda pt-

cunia et

mcdium Janum f^, \janua medium



D E

O F F I I S,

LIBER TERTIUS.Edlt. Olivet. MS3. ^, -^

p* I.

256 I

2

257

II

I

2

6

7

12

24

30

32

35

258 4

26

28

32

259 48

12

»3

18

»9

21

25

26

3»

c6o 2

7

8

10

Publium /A </.

eft /*/>

otiofus //- otiofus ejfet

folum fji./olum e£i

vox ^ w;» ^ra/

Vellem •\> Vellem quiclem

vere |«. d.

confequi /x /a/w confequi

hominibus 4/ omnlbus

hisf*

(/.

vel /A, ij/ ^.

ingenii 4' negotii

9. -^ d.

tum ij/ tamen

conniti animo potes -^ animo eniti po-

teris

Ut ji>c, ij/ «/ «^

divifionis ^ quajlionis

folerent ^ folent

etiam fcribit i(.fcribit -^ etiam fcrijfit

Coas 4/ ^.

perfeciflet ij/ feciffet

effe /A </.

veftris /A nojiris

Stoici fA 5/o;V/ opinione

ii fA (j/.

indolentia /it, •vj/ indigentia

introducere n]/ inducere

videretur \ iiidetur

compararetur /a comparetur

naturae /A wr^

eo /A omni

quod ij/ ^.

omnia /a ^.

compareant /x comparantur ^ compa-

reniur

fere \ fane

putat /A putantitem /a autem

fint /*/;/«/

iidem /^ quidem

funi /*/;«/

p. 1.

260 12 quaedam /x quidem

— dicunt >)/ dicuntur

13 his 4/ ^/

16 jufti nominantur \t.jujlus nominatur

17 fapientibus \j. fapiente

18 fapiens [>. fapiensfuerit

>9 Vi ^ hi quidem

— funt /x. d.

20 ne "4/ K?f

23 utilitatis /* a/;7//

24 qiiidem /a d.

26 eft />(, ^^/

29 eft 4/ #261 3 modo 4* non modo

5addubitare

fj.duhitare \ aliquid du'

bitare

7 quando /* autein

»3 Num /A Non

obftrinxit 4^ ajirinxii

«5 exiftim.:t 4^ exijiimavit

22 Erit /A Erat

23 in /x d.

25veftris /a nojiris

26 anteponuntur //, anteponeniur

27 difleruntur /a dijferentur

30 aliquid non 4^ aliquod non ejfe

, 35quam paupertas 4* '^.

262 2 conviftum 4^ conjunBum

8 eft /x, effet

9 quod 4^ '^ yKO^

12 illud 4 ^^ûd quidem

16 refpublicae continentur /*, 4^ refpub'

lica conttnetur

21 exigit /A, 4^ efficit

25 magis /A defunt omnia ufque ad ver-

bum, conira, (p. 264. 1. 3.)

29 alteri 4/ de altero

33 autjuvandis -^ adjuvandis

34 imitantem 4 imitantes

263 2 abundantem 4- abundantes

10 cuipiam 4^ cuiquam



VARIi^ LECTIONES.p- 1. P-

I.

263 27 aliam ^fed aliam 267 2S pofl*et fL poffetfieri

z8 hi •v]/ hi funt 28 poflint celare -^ poffent

3« civium ^ fuorutn civium 268s

etiamf*

</.

264 Sanimi i]/ anime 10 ne fji d.

9 miiii /t/t </. 1 1 ita /ic iterfuit \ ita efi

14 utili ^ «y. »5 oppofuit 4^ appofuit

'5 naturse 4/ </. 16 fatisf*,

\> fane

«7 alteri -^ d. — Quirini /:/, îiritum

21 hujufmodi /:* ejufmodi 21 multa 4^ quemadmodum

22 aut 4/ /7/y«f — inquit 4^ d.

24 decernit jL* decernet 23 fic 4^ etiatn

26 transferantur fx transferentur 24 ti^êffe

28 faciat \ fiat 35 amici caufam /^ amiciliam

29 injuriam 4' iyurias et ut orandiE liti â a/ peroranda liti

— officio ^ a. 4/ «/ oraida lites

33 Nullaf*

A«///j efi 269 I jurato yijiiramento \ 'verlojurato

34 neque 4^ neque inim5eum teneremus 4^ ea rogaremus

265 3 ut ^ d. 10 communibus /x, omnibus

7 omnes ju. d. 1 Phintiamft. Pintiham -^ Phitiam

1 fatis 4^ '^» 13 tyrannus 4/ d.

>3id fA, d.

Hmorti 4^ neci

quia jM., 4^ qttod 16 ipfi /1*^?^/ /^^^

»5 imponimus 4^ impofuimus 17 admiratus 4^ admiratus efi

19 per ]/ prcpter 26 fciveruntf).fiatuerunt \ fanci^verunt

23 quod 4^ qui 27 imminebat 4^ etninebant

27 vitam \ 'vita 28 ^gina 4^ jEginee

28 ifta ji/, //a — crudele /t* crudeieftt, efi

31 videretur 4^ videtur 35 I!la 4^ Iflafunt

32 nuUius |U., 4^ W//J 270 I Species ^.i d.

35 venenmt /* 'venerint 8 Ut ju, d.

2665

utilitatem /* 'virtutem 9 libertatemque /* liberationemque

8 utilitas etf*

k//// 10 Cyrfilum 4^ Curftllum

11 omni 4^ ea 1 Xerxemque//, Perfemque

— habenda 4' habenda efi H poft 4^ 'vero pofi

»3 aut fummum 4^ ^- 17 communicaret 4^ communicaretur

»4 quidquidjtx,

quideft

4/ efi ei

16 arripuit /x. arripit 2S hi /* hifecerunt

17 furta \furia ; rapina 30 caufa 4^ //«m fâ/^

22 quas 4^ yaa'» 33 gratia 4^ caufa

25 pellatur 4^ tolkndum efi 271 4 ejus 4^ cujus

27 id fequantur 4^ infequantur 6 ron fit -^ fii an non

— videant 4^ 'videatur 10 norit 4" no^verit

29 pervenerint 4^ pervenerit »3 vendere i^ fua -vendere

32 profecimus ^ proficimus '5 fif ft.fuit

267 Sdigito 4^ digi,o habens ais jiA «^//

6 ut 4- tibi »9 viciflimque fit 4^ <''.

7 palamf».plar.um 24 non, quidquid /x quidquid -^ nunquid.

9 idem inverterat 4^ d. quod

»3 beneficlo -i^ ufu beneficioque 25 ImiPO eft /x d.

»5 bonis 4^ a bonis 27 num /x, 4^ »<>«

21 nemo ne /x nemove 32 ea re, quia 4^ qôd23 femper

fj.d. 35 ignoretur /:* ignoreturque

25 quod 4^ ab bis, qui z-l^ 2 hoc 4^ hac



VARIiE LECTIONES.

272

273

274

»75

1.

4 num id 1]/ nunquid

5 inquit (tA hnprobe inquit

•— erranti /x mjl ert-ant

8 incurrere -v)/ incidere

9 eft /A f/? ^îT 4" <;/? '^«'^

12 profcribunt -4/ /ir/^-^/â;?/

— bonam •4/ bonam ut ajjerunt

1 7 vero 4/ ^«(»;

1 8 autem 4' etiam

19 domini 4/ domum

23 faceref*

^.

28 celare 4/ d.

29 tU jlt ^.

30 eos 4^ "vel eos

3 nec 4^ »««

5 diiititabat 4^ diBabat

6 amicos ^ d.

1quidam 4^ quidam dixit

8 q uidem p, inqu t quidem

10 ille 4^ «

I 3poftridie 4^ poftera die

14 convivium 4^ tnvenit cojfvi^vium

17 tantumne 4^ tantumne ejl hic

18 Y.K.Ât

1 9 hccc jM, hic

2 1 ille 4^ '«/'/ '^^'^

23 negotium 4^ negotia

2^ ipfe ^ //y^ bene

32 adtum /A «/? a3um

3 3perito 4^ imperiio

34 aliud 4^ «/// aliud

— funt (A d.

6 ifte 4/ /7/^

— vindicatus 4^ 'vindicandus

7 tabulis, et 4^ tabidarum

1 AGJER.f*

fl^^rs

— M E L i u s /A melius Jlt et

14 et diffimulatione /a, 4^ ^.

15 ex /* </. 4^ '«

18 eloquetur fx ^'oytfa/ar

21 addidit 4^ tt addit

26 quiret 4^ quarit

zj Hecatonem 4^ Hoc Catonem

28 officiis 4^ ojfficio

30 facientem -^/facere

34 etenim 4^ etenim qui

4 certe iftum 4* reiiejujlum

c reperimus p,, 4^ reperiamus

I I dupli jn, 4 duplicem

12jureconfultis

\jurifconJuUis

17 ea, quorgm 4 <'<»•'> quarum

22 iilura 4 «7/«</

35 venundando /x, 4^ vendendo

51 omnes /* </.

p. I.

275 34

276

277

910

I i

12

•3

14

15

20

21

24

28

3;

2

3

I

'3

30

3'

33

3?

I

5

6

910

«7

27

33

35

279 2

3

278

280

46

12

'5

25

29

32

2

3

5

«4

22

24

27

paucis //, dejunt omnin ufque ad ver-

bum, faljum (p. 277. 1. 28.)

maau \ res manu

igitur 4- d.

fimulate \ dijfijnulnte

excJtaturus 4 exercitattirus

tu "^/ Ji tu

tabulam \ tabulas

eam 4^ ('i'n ut

hominum inter homines 4' omnitm

inter omnes

majores 4^ nojiri majores

veri 4 vim

Quam 4 ^^ quam

Ut 4 d.

c ntinetur 4 contrahitur et continetur

cuique 4 ^-

illa 4 d.

alia 4 a//era

infcientia 4 infcitia

fatin' ^jatifne

eft ju. d.

Satrium /x Satirium ']/ Saturnini

illorum p,, 4 ^t nomcn illorum

num ju. 4 ticn

Satrium ^ Satirium 4 Saturninum

etiam 4 '«'•

fint /x ^.

folet i^folet ititerdum -^ folet. Sed

perviderit -^ providerit

At fx Ac fi

Non /A lûm

efiet |LA eflet judicatus a Fimbria

hominem y. defunt omnia ufque ad

verbum, aut, (p. 280. 1. 14.)

et iaudibus 4 ^

Fimbria—— Socrates 4 tion folum

Timbria, fed eiiam Socrates

non honeftum 4 inhoneftum

Hiec nonne 4 H^c ne

pofiis 4 P^ffit

convenere 4 convertere

ducere 4 illud pruducere

adduxerit 4 odduxit

Prstorum 4 Bratorium

caeteri 4 (unHi

refta 4" proJeStus efi reBa via

ftatuae -^ fiatutefaâfuntigitur 4 ergo

poffit /A ^.

4 /«/</?conferat 4 (onvertat

an ju. d.

faciunt 4* efficiunt

is 4 '•' Fomj>eius



VARI^ LECTIONES.p- 1.

P- I.

280 28 cujus -^ de cujus 285 24— ipie rl/ d. 27

281 I

4

id unum ^ folum id unum \ /oJum id

dominium

tibi 4' lihi, illum dico

286 2

3

6 dicit vj/ dixerit 6

10 id f*(/. 10

14 ab ju, d. »7

16 re tamen jia d'. •4' tamen 20

II Non habeo ji*, 4^ A«;/c a^^tf 26

19 id 1^1 d. 27

25 Pelope ju. Penelope 287 3

proditum \ perditum 12

34 ac i^c ^Ja/" «5

— non '4' "on idem «7

282 2 a. C fjt. ac 25

5ei\ ix.d. 27

II flagitium -^ flagitiofum 32

18 fin \' fin autem 35

»9 non iilii ^l Fabricii 2883

21 fenatusconfulto \Lfenatus confilio 4

28 mihi -vj/ etiim 8

29 omnia 4* omnino H3» foleremus \ folemus 18

35 Potius •\> pDtius autem 35

283 4 Sitne boni viri jt* hic defnit 2S9 I

10 quia fit 4^ Stoicus quia fit plus quam 1

12 ejicere 4^ dejicae —16 utervis 4^ uterque 13

»9 micando 4^ dimicando

cedat 4^ cederet

H23

21 etiam 4//^/ 34

22 vero 4^ 'vero maxime 35

23 habere 4^ haberi 290 9

27 anteponet 4^ anteponat —29 refcierit -^ fcierit 11

3» vinum 4^ 'venenum 12

33 quafi controverfa 4^ controverfta et —34 ea 4^ nifi ea

s84 I furacem \ furetn 16

2 orichalcum 4^ auricalcum »9

9 ne 4^ d. 26

10 unquam 4^ nunquam 29

«4 faluti -^ fanitati 30

16 qui -^fit, qui 34

»7 faciat ^fecit 291 2

23 eam 4^ eam ter

24 eum 4' d. 3

30 is, antequam 4^ infanus quia II

285 4 tum 4^ d. 12

9 facias 4^ facies 16

»3 Ac 4/ ^/ 28

21 conformatione 4^ confrmationt 34

23 quidem i^ quidam 292 6

TOM. III.

optimum 4^ omnium optimum

At 4^ aut

lcitis \> falis

adimulavit ; ne coiret, inftitit 4^ '"-

fimula^vit ; ne quo iret, infituit

facratum \ facraia

dimittamus 4/ obmittamus

fuas \ fua

quid 4' ^<ediceret 4^ rediret

non efie fe 4^ dixit fe non effe

etiamne fi 4> etiamfi non

et fumma habemus 4^ haheamus

at 4^ «^*'

etiam 4^ quidem

Fregilli \ Fregiftine

Addunt 4^ Additur

fieri ^ fieri 'valde

Non 4/ A^wOT

quae vis 4^ quid jut

afiirmate 4^ affirmante

Jovis 4/ ^«'i^/

modo non 4^ fnodo

populi Romani -^ reipuhlica

quidem id 4^ id quod

tO. \'eft ex

Quod 4^ ^teefl"et 4^ iffent

Veturius 4^ Felrufius

quia 4^ q«i

Furius 4' Farius

Poenis -^ d.

non utile 4^ /»«//7^

nunc 4^ non

quidem 4^ quoJ

majores -^ d.

in XII tabulis 4^ tahularum

facratas, indicant 4^ /'^cra, indicant

fanda

A. 4/ M. Auli

ab 4^ cib omnihus

ftatim 4/ d.

docuit 4^ dccuit •vitn

Galli "4' Gallum

perindulgens 4^ nuper indulgens

ad Annibal 4^ afterunt adftnatum

miffos

ea- 4^ nifi de redimendis ea

adftringit 4^ diftrinxit

igitur 4^ enim

diiFugiflet 4^ defugifent

ipfi 4^ ipfius

Annicerii 4^ Anniceni

fpe -^fpecie



VARI/E LECTIONES.p. I.

202 9 fuavitates -vj/ fua^vitatem

16 fpeftandum ^ expeSiandum

21 1 bidinum •4' Ubidini

26 quoque 1)/ 'vero

29 magnitudinem——finiri -vj/ magnitu-

dine doloris detraSionem fieri

P-

292

293

1.

32

6

10

»7

18

20

comitas 4/ communilas

afpernatur >}/ y^^ afpernaiur

videretur \ 'videtur

erunt -vj/ tilii ernnt

Sed -vl/ £/

CATO MAJOR,S E U

D E SENECTUTED I A L O G U S.

p.

294

Edit. Olivet.

I.

6 adjuro E N U adjuito I adjwv»

7 in E » ^. N a/ /« Uya^— fixa I -^firma

8 Ecquid E I N U £/ qua depromeris

tnquid /1, -4/ Et qua deprimeris sn-

quid

— pretii U -n premii

\Q Flamininum E Flamineum 1^4/ /"/«-

minium

1 1 vir E -kj/ i;;V Ennius

— fidei Ejf^^

1 2 certo E I N »j, if/'""'^

— Flamininum E Flamineum I N v, ij/

Flaminium \} fiiaminium

I 3 Tite E Atkici N U ^}/ ^.

15 Athenis «]/ «^ ^/Af»/j

— fed E ») yf</ etiam

1 7 gravius N grauiter

18 et major E majar

19 fcriber o,v, ^ confcrileri

21 levari E >), 1}/ levare

— teNd'.

22 modice e, v|' modefie

23 certo E I N «r/f •v}' ^.

— Sed N>/"— cum »j d.

P-

295

MSS. E I N U »7, 0, y, Nf>

1.

1 fuit </.

— omnes N » a'.

2 moleftias, fed effecerit N maculas/tt

efiêcerim

3 digne ^ v d. -^ digna

4 aetatis E N »; atatis Jua

5 et diximus multa E multa diximus

7 non Tithono E non Tiiono 1 «0« ut

Titone N Marco Catcni Jeni non

Thitono

— ut Arifto Chius E ut Arifiillus\AryJ.

tarchus N ut Arifitus

8 fed N d.

10 facimus JJfecimus

1 ferat ferret

— iifque E •«]/ hifque

— eum -ij/ /««> fa«»

1 2 confuevit E ij/ confueverit v ajfucverii

— ipfe U </.

— attribuito U attrihuto

1 in feneftute v d,

1 4 enim v d.

— plura \ phyfica

1noftram « d.

16 Scipio 0, V, 4/ </,

1 7 excellentem n, « exceUentiam



VARIiE LECTIONES.p." 1. p. \.

295 18 vel maxime v permaxime 296 15

nunquani gravem E v fentButem —tuam nunquam gravem tiii 16

19 fic odiofa eft I_/J> odio/a —20 ^tna « d. 17

21 Cato d.

— haud t/ /'«;;f »9Scipio et Laeli v d. 20

22 enim t/ enim cum 21

23 iis E his _24 ipfi 1 N U », », 4^ '/y^'— iis E his 22

26 optant U ^ exoptant 23— adepti 0, v, ^ adeptam 24— ineft o,\ eji —27 inconftantia ftultitiae N eis incen- 25

Jlantia

— ftultitiae E I U »), », \ JiuUitia

28 etiam t, •]^ eam 26

29 coegit t) foff/'/ 27— qui E N j), • quid

30 obrepit >j obrupit

—31 fi « â/ —32 cum effluxiflet E tajluxijjet 28

33 confolatione I >?, 4' tamen confolati» 29permulcere ô^tX.ri placari poteji

eg6 I veftra N nojlra —. noftroque I 'vejlroque —2 Deum N dominum —3

non N d. —cum E d. 30

4 fint INfunt 3«

5 Sed 4/ £/ 33efle aliquid U aliquid 34

6 et E ^. 35— frugibus cfruliihus

7 maturitate E in maturitate 297 2

vietum E njetujium I ineptumN jj '&/V»

/«w» -^ metum 48 molliter ^fortiter 5» modo E a, -ij/ OTor^

~- bellare N pugnare jj debellare

9 nifi 4' y««»» 6

10 Lselius e </. 7

11 quoniam N quod 8

— volumus U >i, 0, 4' et 'volumus —12 certe E -4 ^. i ooth^j 4" ''^^^ —— a te N 4 <''• 9

»3 ferre "^Jitfferre 10

poflimus >i opofficmut 1

»4 vero w </. 12

Lacli E i.^-// —— gratum E •>!/ hoc gratum »3

«5 dicis « </;«///

Volumus———Cato a j'.

nifi E nifi tibi

confeceris »> cumfeceris •^fecerit

quam -v]/ y«a

quoque N d.

iftuc 4 ijiud

Faciam v, •\> Faciam 'vera

veteri >) ut utar 'ueteri

qus C. E I quas G. U «, ^/ quas C.

quae Sp. E quas S. l -^ quat Sp. Uquas Jemper

Albinus 1 Albinius

tum E cum \ tum quidem

putarent N putant

fpcrnarentur afptrnarentur

id E 4 </.

videbantur -4 d.

accufare U michi accufare -i/ d.

accideret I effet

evenirent U 4' evenirent omnia 4/ fff«-

venirent

omnibus E d.

ego E 1) </.

etEN^. \2t,\evinculis I fvinculo •\ et laborum njitt»

culis

laxatos tjam laxatos

efle U d.

non E d,

molefte 4^ modejie

Sed >) Sed plerumque

et nec E f/ non

astati U atate

quifpiam >; d,

copias « copiam

tolerabiliorem E >t, •, 4 tolerabilettt

miEtfunt «, V d,

eum 4 f^'''

hercule E z&^rf/if

nobilis E « ignobilis effem I «onf <^«»

ignobilii N U «, 4" igôbilit

eflês E </.

neque E N U », «, v, 4* ^'

levis 4 nonlews

ne E, U «ff 0, 4 '^»

infipienti N d.

omnino 4 'îm

et LaÎi » </.

cultse E » ^^w fa//<r 4 ^^^^^

deferunt », « afferunt

in I U », V </.

id E I N U », 0, 4 /</ ?a/V<f/w

CLqq 2



VARI^ LECTIONES.p- 1.

291 14

l6

18

»9

20

21

22

23

25

26

28

29

3«

32

33

34

298 1

910

II

benefaftorum N Benea£iorum e hene-

ficiorum

Ego E « Ego quidem

eum "^ v,^ d.

condita i^ et dulcedine morum et affa'

hilitate

gravitas N gravitas, et dulci fermo'

num affahilitaie

jam ^ d.

anno I Annon

enim E enim uno

primum fucrat I priusfueram

cumque N cum

quartum E quinto quarto N r„ «, v, ij/

quarto

profeftus fum ad Capuam N ad Ca-

puatn profeBus Jum pnetiry quem

viagijiratum geffi

quintoquc E >), 0, t/ quinto

dcinJe N deinde ad Tarentum

ille admodum » ammovetCincias E Cmthca )i, «> \ Cjnthia-

et », '4' etiam

fua V d.

molliebat U molielat

Ennius E N jj, «, «, 4/ ait Ennius

Unus qui N Hic unus \J ii,-\t Unus

homo

cunftando U cunSialo

Non ponebat enim rumores I «> 4'

Non hic rumores ponebat

Ergo N Sed

magifque magifque N plufque ma-

gifque E vi magis magijque 0, v pofl-

que magifque

recepit ^ receperat

Salinatori I vj/ Salinatori cuidam

ita >) d,

Fabi E maxime >) Fahius

Certe E Et certe

ridens I irridens -i^ d.

toga ij/ togafuit

Carvilio E I >?, « Cornelio 4' Camillo

C. i) ^Flaminio E I Flamineo

Picentem E I N U », «, «/, •^Picenum

augurque augur qui -v]/ augurque qui

contra U -^ ea contra

fieri j), e, V ferri

Multa U /kf«//fl vero 4/ M«//<j «a/meft E U </.

admirabilius N mirahi/ius

filii », ^filii fui

Jaudatio «, 4^ wW laudatio

ille « </.

p. 1.

298 12 modo, atque » de modo, nequt

13 prasftantior 4- prafiantiorfuit

Qui », 4/ ^;V— antiquitatis ? quse », a d.

«4 quae I ;a N U «, 4^ '''•

—juris Ejuris et 1 1;«>/

'5 memoria E », • memoriier v d, -^ me-

moria

16 tum E tunc 9 </.

17 jam E I </.

illo E poft illo

20 fuiffe N cffe

21 tamen E enim

— ut j), 4/ ««/

22 navalefve E », «, 4/ nanjalefque

23 ut triumphos t/ ^.

recordentur j? recordarentur

— et eleganter E I U aique eleganter

24 lenis 0, 4- /fwqualem 4/ ?««/^

26 Ifocratis E », t», 4^ Socratis

— Panathenaicus E Panatheticus N Pha-

nateticus n Paneticus Panatheniu^

4* Panatheticos

— infcribitur N dicitur

27 etl</.

28 feptem >) vi

30 ex E ab— qujereretur « exqueeretut

3» quod « qiio

32 infipientes E infpicientes

33 conferunt 4^ transferura

34 feci E fecimus

299 I Sicut I 4^ Sicuti

faspe E i] forte

2 Vicit I /^/»f/>

— confeau' E I N U confeBus

3 quem 4/ fa/w

4 Anno 4' Jnnum— undevicefimo E jj uno de •vigefimo

I vigefimo

5hi confules v d, •\' duo ccnfules

Flamininus E I U », «, 4/ Flaminiui

— M.' E » M.— Acilius E » Attilius U Aulius-^ Athi-

lius

6 Ccepione E I N », «, t», 4" Scipione

— confule 4^ confuUbus

7 quidem E N U », «, t/, 4^ «'• ^ per

— Voconiam v,, \ Vocaniam c Foconicam

8 Anno LXX natus 4^ d.

— enim E enim annos

9 putantur putabantur

10 eis I ejus




299 II contemplor E ij, «, •»!/ compleElor 300 1

12 avocet E advocet 'vacet 12

»3 infirmius E N »), », il/ mjirmu/n

«5 quanta quantacunque

caufarum I d.

— quamque E 4' quaque I qu<et.(f qua-

libet)

16 unaqujeque I unamquamque

»7 abftrahit N detrahit

iis E N 4^ ab his 13

18 in -4/ d.

»9 tamen >) d. »4

adminiftreniur E adminijlrantur '5

20 ergo E N igitur 16

— L.4' 'ê^ ^ • »7

21 Scipio E Scipio e,v IN d. \J et 18

— Curii ij/ d.

23 nihil agebant d. —24 Ad ti j4t

—2; et fcedus E U -^ fcedufque '9

26 illa « ^. •>}/ ;/// â

27 perfecutus n, 9, y, -^ profecutus —28 redtae E -vejira 20

29 dementes E I N U -.j, e, t/, 4/ dementi 21

lefe flexere I u tendunt fe fieaere N fe

tendunt fieSlere___

— via N f 'vita —30 graviflime E gravijjime inquit 22

— ct tamen 4^ 'veruntamen 24

3' feptem et decem annos E decimo et 2$

quinto anno ti, ^ Jeptimo et deJmo 26

anno 27

33 interfluxiflent E I N U ij, «, 4^ ^"'1^' 28

fuiffent 29

34 grandem ^grandem natuv eum gran- 30

dem

— fuifle \fuijfe 'virum

300 I igitur d. 3'

— afFerunt si, «, 4^ ajferunt 32

2 funt -i^fiunt 33— ut, fi lis

— gubernatorem 4^ guhernatorem navis 3+

3 curfent V, 4^ curfitent

5 at facit V d. —6 et meliora I d. 301 I

^- facit U cfaciat —— Non E Non enim 3

— velocitatibus v 'vekcitate —7 geruntur E aguntut 48 fententia E et fententia vfententiis 5— non orbari E N orbari n non modo or~ 6

bari —i_-i etiam E d. _9 folet -^ poteft 7

funt E I 0, -^/ f.nt

pracfcribo E U perfcribo

et quomodo bcllum E et quomo-

do Karthagini refifiendum Jit. cui

jamdiu male (Ogitanti bellum fit in-

ferendum N et quo modo Cartagini

malejamdiu cogitantirefifiatur, mul-

tum U quomodo Carthagini malt

jamdiu cogitanti bellum inferatur

belium I », 4^ bellum inferatur

multo N multum

cognovero N penitus cogmfcam

paimam n) palam

avi E j), 4^ avi tui

elt r, d.

confequentes 'Efequentes

Anno E >j, 4/ tno anno

Cenforem E -^ cenfire

novem 4^ tranfaBis novem

Conful iterum N », 0, \ fimuliterum

conful

me E mefimul

Nuni 4^ Ncn

fuae pcenitcret E penituijfet fua I pce-

niteret

enim E tamen

nec faltu U 'velfaltu

aut U haud 4/ nec

Lacedsernonios E N L.acedamones

magiftratum v magifierium

nominantur E appellantur

labefaftas a, 4^ labefaSiatas

et reftitutas E N 0, !/ </.

Cedo E Cedo cedo ij Credo

percontanti m, v, -^ percun£lantur tper-

contatur

Naevii «j, 0, v Ennii

haec >), «, V, 4^ hoc

adolefcentuli E et adolefcentuU

fenefcentis \3 v, ^ finedutis (fupra

lin. al. fenefcentis)

aut E U n, 0, V, -3^ aut etiam I aut

etiamfi N aut eciam

fi fis natura "H fit fine naturali ingenio

a-tate >) ;« atatem \ in atate

Ariftides s) Arifioteles

ctiam Y,, 4/ d.

avos n, 4/ dwj e/ proavos

ne t> ^,

vero 4/ enimvero

fenum E Ajenem

oblitum j) ^.

thefaurum E thefaurot

quae I N 4^ quacunquf



VARIiE LECTIONES.

301

1.

7

91

12

>3

302

quibus E quibufque », 0. \> cui

quJd Pont fices \ d

permaneat v d.

etiam E N d'.

tragoedias fecit N •>]/ tragcediam

/cripfit

— quod E ^*fl I U •vj/ qui v qui quod

16 bonis E I N ij, t;, -4/ bona

-— folet E I N >), f, ^Jolent

— quafi ;} /1 7 removerent •4' removerunt

18 in ti d.

19 Coloneum N Ccleneum

— quaefifleque, num >; quafijfet : quee ai}

22 num Homerum E I N U 4' <^.

— num Hefiodum Gorgiam U d.

— num Simonidem E I « Simonidem

23 num Stefichorum E num Terjicorem

I Stefichorum

— quos E m âc/

— Ifocratem, Gorgiam E I y, -4/ Socr/i'

tem, Gorgiam

25 num Homerum N Gorgiam, Home-

rum,

— Xenocratem •vj/ Socratem

26 Cleanthem E N Cloantem

28 iis ftudiorum •, v hisfludiis corum

— vitae E 4' ^/ c//^

29 ifla U d.

30 rufticos E et rufices

— Romanos N d.

32 ferendis E in ferendis

— percipiendis E ^ -percipiendisfrugibus

N percipiendis hiisfrugibus

— fruftibus E d.

33 illis E U jj, «, «/, 4" ''^'^" I ''^"•f ^'^/''•^

— mirum E jj, 0, t;, 4' mirum fit

— fe 4 y^ per

34 elaborant in eis E qui in eis laborant

»), o lalorant in eis

35 nihil •4' non

1 Serit E I jj, e, ij/ 5^r//»/

— quae I a/ U metitque -vj/ metuntque

— profint 0, •^' projunt

2 Synephebis Synophedis v hoc nepebis

— dubitet E I N U «; dubitat

3 fenex E I N U », e, «/, ^fit fenex

4 haic E i) ^'«^^r quafero

5 prodere E »), 0, v, -^ prodeffe I ^/ pro-

dejje

6 Melius Caecilius E %/V Emilius Ce.

cilius dixit

^- profpiciente E proficiente

7 iUud N »), «, t/, >1/ ?7/*</ /</^^ <//.«'

p. 1.

302 8 nihil N michi ij/ mihi

— vitii N d.

9 advenis U adveneris

—• id •>]/ illud

— fat E >), w, •\> fatis

10 quod >),«, ij/ quod quis11 et E ^/ D ^//<?OT "4/ ^/^(7/57

~ fortafte E quidem

— quae «, -^/ a'.

— vult : atque in ea quidem E vult

Jortajfe >), -^/ atque in ea quidem

», V, 4 z'*// ; /7/îy^ in ea

— qus E Et quaI 2 faepe E in ea Jape— etiam », « ^.

1 3 idem E ^.

— vitiofius N «, v,-i^ vitiojius dixit

14 equidem >) mÔT— fenedla N oJene£lute

— deputo I reputo N puto

1 5 efTe )} d'.

—— fe 9, t» ^.

16 Jucundum E Hocjucundum jj, v d.

— potius, quam odiofum >), v d.

17 fit E I U »), e, :/, "4/ /?/

18 a t; in

— et diliguntur I d.

20 ducuntur -4/ diriguntur

21 atque E /7f

22 agens aliquid 4' peragens aliquid v

agens

23 et moliens E aut moliens aliquid

— fcilicet » vidclicet

24 quod E quodfenes ij, v, 4' qui

— \it I 11, V ut et

27 quidem I equidem v quoque— diuturnam » diurnam

— explere » expellere

28 ipfa E I », 4^ ipfa exempla v d.

— me a </, e maxime me

30 et illud E f//<jw illud idem e #/ ///»</

difcere

— literis 4 divinis literis

3 2 Nec fl, ^4 Ne

33 non I nec

— tauri E », e, 4 ^'''^•^ //i^r/

34 elephanti E 1 N elefantis », e, v, 4-

elephantis

— eft U e, 4 <?/? naturaliter injitum ho-

mini

303 2 fe E </.

— exercentes t; exercitantes

3 illacrymanfque E illachrimanfqae

4 ifti E //y?



VARI^ LECTIONES.p. 1.

303 s

6

7

10

1

»3

»4

16

»7

»9

21

?2

23

24

25

26

27

30

3'

32

33

34

304 •

3

4

es nobilitatus » */? nolilitas

Sex. vElius E ;j, «, w, 4- Sextus Emi*

lius

multis E et multis

annis ij <j'.

Coruncanius E Corruncanius n, vj/ Co-

runcanus

prsfcribebantur E U ferfcribebantur

•4/ dejcril ebantur

Orator >;, -^/ Lelius orator

fcnedute E infeneilute

etiam E d.

virjum 4- 'virium et foncritate vocis

equidem E quidem

amifi E admi/i

annos E ' N U jj, 0, t;, 4' annos meos

faciique "^ facit

perfajpe ipfa \ per ipfam fape

(ôd E I N U », e, f, 4 quam

enim E enim enim

ne eas E et has

relinquemus E relinquamus v relin-

qu-.rnus

adoleicentulos E I N », e, v, 4 ado-

lefcentes

Cn. et P. Scipiones, et avi tui E 4et Cn. Pompeius et Publii Sc^piones

etiam tut uvi

P. E Publius

duo E duo Leli

fortonati ^fortunati effe

non E non funt

ipfa E D d.

etenim ^ I U »), 0, 4^ e»i>»

trauit I iradidit

fuam « d.

fatlam 4^ ^'

adolefcrntia E ab adolefceniia

fuiiTet -^ fuerit

qui E (/.

Pontifcx E et pontifex

viginti ») XXX

duos annos I duobus annis U quinque

a nos

requireret >>, v, 4 tnquireret

mih' >) d.

atlrid,

fufs N.«'.

tertiam enlm jam aetatem U iercia

enim jam atuu

vivebat 4 "Vi- tbat

ninii! E nimium

loquax )) hqutns « d.

Ecenim 4 4/' ^^''^

P-

304 6 ex N lex

7 fluebat »7?«/>

— quam ad E ad quam I qua ad

8 corporis » corporum

— nufquam optat E unquam optabit I ^nunquam optabat U v nunquam

optat

9 habeat E haberet

— decem, at ut Neftoris E decem njiros

fed Nejioris Jex n decem, at \l

Nejioris

— quod E quodfibi s), v, ^fiftbi

10 dubitat E dubitabat

— fit E d.

1 ago 8), «/ ffo

I 2 equidem——Cyrus E », 4 ^/ •vellem

equidem gloriari poffe idem quodCirus

13 queo E queo modo

— nie » d.

— quidem iis E equidem his

1 5 militaris 4" militum

1 6 depugnavi N pugna-vi » depugnaveritn

— M } Acilio Glabrione E « Af. Jccilio

L. Glabrione » M. Aflilio Glabiono

4 M. A£lilio et Cabione

— Confule E I confulibus N d.

17 enervavit 4^ enarrauit

— nec afflixit E », 0. et non afflixit Id,

ig nec enim nnec certe • »0« enim

20 laudatoque 4 ornato

2 I velis E e 'velit

—T ienex nfnem— fenem Ejenex

— mallem » meUem

22 quam ei.em » anteq : fuiffem

— Itaque I Ita

23 voluit E », e •valuit I N iTtaluit

— cui E I N U », fl, w, 4 quin

24 utervis » uiriufque e «/fr

25 centurionis E </.

— num e «W^

eft W r(.

26 prseliantior E prafiantior 'vobis npra-fiantior nobis

—— modo E » 'Vero e </.

— tantum E tamen

%-] nae. ilie non E yiec ille quidem I », e wille quidem U «* /V/f

28 per -^, pedes per

'— Ciie u ille

29 homerii E humerisfuit

— v;>^ '.m U d.

— igitur e ergo



V AR l JE LECTIONES;p. I. p. I.

304 29 corporis n corporis njires 305 28

31 utare, dum E naturee cum I utare, 29

cum 7) utere, dum

— cum E guadeas dum —— tie I non 30

32 paulum u, paululum 32— debeant « debent

34 furque I 4^7«« 33— jetatis I N U fi V rt'.

305 I et infirmitas E I N U n,«, t/, 4* ^'«w —infrmitas 34

2 et E I N U >;, fl, £;, -i^ ftC 35— quiddam E quoddam —— habeat E I N U «, «, t<, ^/ haht

3 fuo E d. 306 I

— percipi E w recipi 2

4 avitus E j), 0, •>]/ habitm U </,—

— MafinifTa E MaJJlniJfa I Maximus v d. 3

— quae faciat E ^« y«^ /izf// I quafecit 7

;j, 0, 4' quifaciat96 fit »)

«'.

— cum equo E -^ cum autemfit in equum —7 adduci v abduci

— operto I N •v}/ cooperto e cpertus \o

9 ofRcia E N ojj-cia pcteji —— munera N munia

— igitur E e ergo 11

10 feneduti «, v, \ in feneBute 12

1 1 Non funt I Nefnt U Nuncfunt nec

fint—

— Ne fenedlute U -a d. M— Ne E I iWf

— poftulantur quidem N nuncpofulenlur

13 iis E his

— qu2B non E I ;},

-v}/

f^"^14 Tie e, %}/ «^f

16 hx. -Ad.

1 7 poflint I 4' pofjint Cato

1 8 valetudinis v innjaletudinis

•— imbecillus E jj, -ij/ imbecillis

19 aut 4' <*/

20 quod /, qui

— ni E niji

•— ille «, v, 4/ ///«</

— extitiflet Ifuiffet

22 igitur 0, 4/ ^rg-o

23 funt E U e, vyfint

— adolefcentes E I adolefcentts quidem

24 ejufque E et ejus n ejus -^ cujufque

•— diligentia N diligenda

25 compenfanda U » compefcenda

«-~ Pugnandum E Pugnandum eJlXi t,\

Fugnandum namque

»7 valetudinis E N •vaUtudinis eft

»5

16

«7

18

19

20

21

2Z

23

26

27

potionis >) potationis

foli E U -^, «, t/, ^Jolum I </.

eft I tantum ejl

fed Y. fed etiam

hasc jj î//f /&^f 'z;/Vfj

et exercitatione E I N U », 4^ exer-

citatiorum v exercitationum

exercitando E N »> exerciiando I 0,

V, \ Je exercendo

Cascilius comicos E Celius ccmicus

ftultos \d.

ignavK E et igna^va

fomniculofa; E I N «, «, t/, 4^ fmni-culofaque

adolefcentium E adohfcentum

quani omnium 4 d.

adolefcentium E adokfcentum 4/ d.

omnium omnium JedJiultorum

fuccumbebat ri fuccurrebat

metuebant E I N «,«,«;,

^metuebant

eum

verebantur E 'verebanturfibi I N », »,

4/ reverebantur

vigebat « 'vigebant

in illa domo patrius mos E in eoani-

mus palris

ipfa »j, «, 9 tpfam

retinet E reiineat

emancipata I N U «, «, y, 4 mancipata

extremum I U », «, v, 4 ultimum

in fuos E d.

quo E I N »?, K quo efi

eife/i

d.

animo E animo wroerit V d.

omnia 4 omnium

caufarum E caufafque

defendi E defendo

nunc quam I nunquam-^ non nunquam

orationes N oralionem

pontificum ^ ponlificumque « et ponti'

ficum

Pythagoreorumque E Pythagoreo

quid E quicquid

quoque die E quoque in die I quotidit

«, 0, V quo die

commenioro commemorabo

his E his omnibus

elaborans E laborans

multum ttvd.tueor V tuior

animi I animo

quas E >j, 0, v, 4^ f/j/nequirem E nequivtrim

ipfa E ipfa tempora



VARI^ LECTIONES.4>. 1.

306 28 ada I -^ jam a8a N beHe a3a n atite

<iaa

— in his E d.

33 O Y.SedO

3+ auferc E aufertur

—- nobis \ vi a nobii

— vitiofjfiimuni E tWnfum

35 enim », v d. -^ ergo

507 I prxdn.i'i >) prfrcLrij/jffii

2 e/Tem ij^ eram

6 everfiones v >ubverfones

7 clandeltina I clim dejlina

— nafci E efft dicebat « nafci dicebat

8 ad a id

9 flagitium u officium

10 excitaii I excitari pofje >iincitari ij/

excitari poffent

— voluptatis E 4/ voluptatibus

13 voluptatem E 'voluptatem dicimus I

voluptasdicebat\ voluptatem dicebat

—Nec I 7V/^// /1 Neque

— enim N «; ^.

14 omnino I enim

1 5quod quo E quodque hoc ti quodque quf

— poffet N e, 4/ pcjit

16 incitatum »? incitatum aUquem

17 tamdiu nihil -^ quamdiu ita gau-

dent nil

19 nihil E nil

21 longior N U /j, e, », 4' longinquior

— extinguerec -^ extingueiur

— Haec E Hoc

22 C. E G. « d'.

— ejus E ejui Pyrrhi

23 Veturius E Fetturius

25 populi Ron.ani N fublicee rei ^

27 Camillo I iNi jEmilio U Emilio

— Appio E <-/ F. I N P.

29 hsc o ^(«'f (y/ffl V hoc

^ intelligatis N U intelligamus tt ititel-

ligeretis

30 \>o^txi\M% yi poffumus

31 efEcerct \J effiecerit

— liberet « hahtret

32 inimica E inimica eft \ unica

33 pra^ftringit E N \3 perftringit

34 quidem I N U »?, «, a, v)/ i.

— Flaminini E Flaminei N Flaminii

35 L. E C.

— Flamininum 'Effiamineum N U Fla-

minium•— eE a

308 I libidinem -^ libidinem nitniam

TOM. III.

p. I.

308 2! exoratus E N «, 4^ exhortaluf I U >j.

V exortatus

—• in convivio N d.

3eft », « d.

4. rei N rifenlentia rei

— proximus v primus

5elapfus e a manibus ejus elapfus

6 tam « </.

7 conjungeret Ejungeret

— dedecus >) ^fr^j

9audiffe E audiviffie

quod I j), e y«/

10 apud N d.

— audiffet E >» nudiviffe

— a ThefTalo Cinea E », 4. 4 Thejfalt

quodam cive I ^ Theffalonia

II qui—— audientes v d.

12 faceremus li facitnus

•3 M.' E M.

et\J d.

— Coruncanium

NCoruncanum

H perfuaderetur v perfuaderent

i; M.' E M.

16 qui », e, t/, 4^ ^-

17 quaito 4^ quinto

18 Cor^ncanius E N Coruncanus

— tum ex e, 4' tum

»9 dico 4/ ''''"*/

20 prseclarum 4^ decorum

21 fpreta 4^ ^-

23 igitur U biFc ergo

2 + nulla E >! »///7

25 extrudifque 4^ extentifque

26 ergo E igitur \ ^ d.

— etiam U «j'.

27 et cru.iitate Ecruditale

— infomniis » injomiiio

28 ejus N ^.

— non sj ^.

~. divine 4' divinus

29 appe]l.'it 4^ appellavit

30 hamo N U t; ^.

3' careat U 4^ caret

32 Duiliium E v DueUium n Duellum

33 fenem v d.

deleftabatur E qui deleSlabatur

35 gloria E et gloria

09 I jam U d.

— revcrtar E revertor

2 Qusftore « quejlione

3 Tdajis E Deaigitur e, V erge

fient E I U -i^ fiunt nfunt

R rr



VARI^ LECTIONES.

310

1. p. 1.s.

7 coetu U d. 310 2 TthMS vi libentius

— et fermonibus v d. 3 fi E jj, e, K, 4^ etiamfi

8 noftri E N »), «, t/ ^. 4 deledlatur E deleBantur

— epularem E d. — fpeftat '^fpeRant ti expeBat

— quia E quod •— deledatur E deleSlantur U </.

9 nominarunt E I N U mminaveruvt 5 tamen etiam E autem

10 idem tum E idem cum r, tunc — ultima E ultima cavea

— vocant E vocaijerunt 6 laetatur E 1 4^ deleSatur

II eo N fc conm^vii 7 eas E d.

— minimum N d. — fat E yi//V ^. 1//«/

— eft /2'. 8 quanti E quanii pretii I quanto

— maxime E 4' maximum — animum I «, 4^ animum deledayit

13 quoquc « d. 9 contentionis E 1 4^ contentionum

14 admodum reftant \jam reJJant admo- 10 omnium E f/f«»» omnium

dum N V, \jam admodum rejlant jj— vero K wrif

admonent rejiant 1 1 aliquod E I », e, tr, 4^ aliquid

1 5 mihi I d. 1 2 otiofa », 4^ officiofa

16 potionisj) /o/a//c«7J 1 3 pene « </.

— etiam v d. — atque E et

1 7 ne ^j tiec — C. EIN U.«, e,v</.

1 8 etiam E N U •.;, v d. 14 lux E lux opprejferit

— modus E I N y, 4- motus <— noftu aliquid jj </.

— non E d. 1 5 oppreffit E d.

20 deleflant N d. — cspiffet Jj incepiffet

21 fummo E I N U !j, v, -v}/ y^wwa il:/<J» — deleflabat eum I deleSiabatur

gijiro fummo magijierio 16 prasdicere «, k, -^ pradicare

— poculis E I N U 5}, e, £/, 4' poeulo 18 fuo -^fecundo

22 Xenopho tis E Xenophentis dicitur N — Nsevius !) Ennius

U a Xenophontis eji 19 Pfeudolo E e, \ Jedulo I ;j pheiula

— minuta 4/ comminuta — etiam E <?'.

—- rorantia E roramia deleBant me — fex Ejeptem -^ d.

— refrigeratio refrigerantia — annos jj, 0, 4^ ««-v/i

23 seftate £ 4^ '« ajlats 20 Centonc e, 4^ Cethego

24 Sabinis 4- Sabinis locis 21 sctate E aiatejua

27 tanta quafi E e /a«/a /a jwvenibus 22 P. Llcinii E P. Z. I N U.}, y, 4. P,

qiianta v), -4 tanta —> ftudio t; d.

— Credo y </. 23 aut E flf

28 ne E »;, 4- ^''^ — his paucis v in paucis 4^ his proximis

«— moleftum E I U >), o,v,-i^molejium eji 24 Atqui >j, e, v, 4 .^tque

29 Sophocles E Sophocles refpondit 26 Suadae n, e, ^ Juadere

— affedlo E 4. ejeio I efeaa — medullam E medelam

30 venereis U 'uenereis necne — in dicendo E i. >), f, 4^ '« difcende

-— Dii meliora, inquit E inquit dii me- 27 igitur e frjô

Itora dent 28 voluptatibus t/ </.

31 vero E vero ego 2g 6.ad'ia. E Jiudia funt

— tanquam E I N U «j, «, y, \' fuui — doflrinae « doSlifunt

.32 eft \3 d. — quidem N d.

33 certe 4^ ^'

^/[ hoc E U hefC3 5 nec 8) «0« « d.

.35 dico efte jucundias E ejijocundius U 311 I enim I U </.

dico ejfejocundius 2 rationem 4^ rationem prcximat*

—• quam frui E 1 N U », t>, 4^ «^' — recufat N recujet

1 ipfis j), 4^ d.3quod )) qu^

2 parvuJis E/arf/j N/«rfjV — accepit I acctdit 4- accipit




311 5 ipfius terrae E d. 3«2 3

6 gremio E >) in gremiofuo 4— ac U ^/ t; îc mox 6

— excepit E excipit I ^ recipit —7 occscatum E N jj, «, t/, «]/ occatum I

optatum

8

— quo I ^«0 w/ 98 vapore » 'vaporem —— compreffu fuo E «i, comprejfum /u!c» 10

difRndit 0, «, v, -^ diffundit 1 1

9 nixa E N -i^ enixa e ni/a 12

10 erefla E retâ » teda —1 includirur 4/ induitur >3

12 fpici », a, V, \ /picts

— morfus N U », 4' mcr/um •S

»5 requietem E N »>, t/, •^' requiem

16 obledamentumque I -^ obkclamen- 16

taque »7

— enim E d. 18

— omnium E omnium rerum 4' omnittm »9

eorum —»7 generantur e -^^ generat 20~ tantulo I tantilio 21

— ex fici T, efficit—

iS ac E I N U >), «, t; aut 23

20 viviradices E I N >!, «, t/, •>}/ '^'V<'j ra- 24

dices

nomie 1 0, v non 25

21 cum E d. 26

deleaent U dele£let I deleiletur

22 et E et quee

fit «, t/, •vj/ ^/?

23 compledîtur t» ampkSitur

26 nimia E nimium v vinea —fundatur «, i}/ diffundatur

vere u </. 28

27 ad U^. —28 fefe E/? 29— quae et E y»«ff «, 4 ya* fjc

29 calore v d. •—

primo Y. primum 30— peracerba N ucerba v peracua —30 tepore N », v, il/ tempore 3»

— caret E £-«/f/ —31 tum jj, raw —32 adfpeftu E ad/peSlu etiam a/pcdu 32

33 etiam </,

cultura et -<} d'. 33

34 jugatio E fl, v|/ tongugaiio

— rehgatio 4 reclinatio —

312I farmentorumque

Eet

farmtnleruml 34»), « Jarmentorum —— quam e ya^ 313 i

2 immiffio » ammijjie —

ego E igitur

proferam N re/eram

fcripfi i|/ cempo/ui

ne E »j nec

defiderium E animum de/deritt v,^J/

• knientem animum vel

colentem E coknte

ftercorantem -^ Jiercoratum

arbuflis v arbutis

hortis E ortis v omnia orfis

paftu )], e pajium

apium E »), a ^/ aûm ^ tum apum

modo "EJolum

iiivenit v invenio

perfequi E \ projequi

muha I N »), e, f, \per multa

fentio -^ Jenji

ftudio I ajludio

loquacior I loquentier

M.' E M.odde Sabinis l d. n et Sabinis

triumphaflet I triumphaviffet

villam ego E vitam

contemplans v tontemplatus

ad E cum ad

attuliflent E e cum atlulij/ent

ab eo E I N U «, e, t/, 4' ^«

prasclarura tam praclarum

imperare E I 4/ imperare Atque hce

\jit /] 'vobis ptetiojum malarum co-

gitatioiium tnunus re/erte. et memen-

tote dcie me 'vinci. at pecunia cor-

rumpi non poffe.

non jucundam efficcre E efficere niji

jocundam

In agris——fenes I d.

agris N agro

tum E » tunc

iidem 0, 4^ i^

aranti « in agris laboranii

efle E d.

faftum * didum

magifter equitum E d.

Ahala E njala

Malium E 4 Emilium

occupatum E et occupatum » i-i eccu-

patum

arceftebantur », t/, 4 acttr/ebaniur e

accerfebant

et Curius E Curius v d.

arceflcbant », v,

4accerfebant

corum E N U », t/, 4 horum

miferabilis », v, -i^ mirabilis

fuit U erat

Rrr 2



y A K l M LECTIONES.

3'3

1.

1 agrj cultione o ag7-icultatione \> dgri-

cultione

— obledlabant N dehiiant --j, -^ deleBa.

bcintur

2 ulla E bac ulla

—vita f, ij/ d.

3 officio V offlcio eji

4 et deleftatione E deleSlatione etiam

— quam N ^r/a

5 ad cultum E ^/ i?^ cultum « cultumque

6 ut i}/ ^?

— quidam E quidem

8 cella 1 cellaria

— olearia E mellaria et olcaria

-— etiam E I U <>/

— penaria :/ pknaria i]/ promaria

g eft f rf*.

— abundat E --j ahundat enim

10 ipfi T^ ?/A«-f

— fuccidiam yifuccidam v Jucciduam

1 1 tum E U D, a, j/, t]/ d.

— fupervacanei N e, t; fufervacaneii \Jupervacuum

14 olivetorumve >? olivorumve

— dicam E I N U «, y, -^ plura dicam

15 nil E N e, t;, il/ h/Zv7

— nec ufu E ufu

— ornatius \ ordinatius

16 fruendum afovendum

— non retardat E \ retardat

17 alleftat I N 0, t; ob/eât » de/eJiat -^

ab/eaat

— enim E d.

'— aut E » aque U d.

18 vel EU

aut

— vel E aut

19 falubrius vi falubribus

— Sibi E alii Jibi

•— igitur 0, 4' ergo

20 fibi pilam E I «, t/ ^/ fi/am

— et I N U atque

2 1 nobis E nobis autem vj/ d.

— ex lufionibus multis I d.

22 tamen, ut lubebit '^mu/tum nimium-

que uti /ibebit I uti iibebit ti, 0, v,

•4/ utrum /ibebit

— quoniam e d.

23 potcR. E non potej/

25 ftudiofe t/ ^.

26 laudatur t; /audetur^.'j t\\ enim

28 agri colendi ^ agrico/andi

29 CritcbLlo E N Critoiolo

— Cyrum E ^«/ dicebat Cirrum

p. 1.

313 29 prasftantem E //•i^/?»//

31 fummae \\TtMi\s»Jumma virtufe

3 2 comeai E N «, », -^1/ comunem U f^^w*

33 confeptum >) d'. « conceptum

34 admiraretur E -4/ miraretur

314 I cireftos in quincuncem ^ ereEloi in

ameeniJJi7noi

2 puram et fuavitatem vi fuavitatis

—- odorum N odoris c odorum ajfflantem

3 afflarentur N ajjiaretur U efflarentur

\' efjlarent

—, e E N !) /7

— tum eum E eum v tum

4 dimenfa: fum U </.

5 ei E -v}/ d.

— reipondifie E dixijfe

-— Atqui N at quoniam

6 mea E mea cfi

7 iftarum i//drum

8 ejus purpuram E purpuram ipfius Ci-

ri I purpuream ejus

. — nitorem N virorem

— ornatumque E ornamentumque

— Perficum >j Verjarum

9 vero 1 \J v,-\f d. • cirre

1 1 igitur e ergo

— fortuna U d.

1 2 ftudia -/ijiudio

14 Corvum E I N U », 4' Corvinum

— perduxifie E U 0, i|/ vitam perduxi/Je

I perduxijje atatem N pervixiffe

I 5 ada E peraila U ^-^f/v^ff*?

— a?tate E <r/tfr

16 interfuerunt v, -^ interfuerant

— Itaque E a Et ita ti, v, -^ Ita

1 8 illi e, V i//e

*— honorum .', rj/ bonorum

-— ejus E I -/), i> â;/<j

1 9 hoc E U /« l)oc

— beatior E beatior fuit v beatior erat

— media -/) media erat

20 laboris vero E /aborifve I U jj, t/, -4/

/aboris

— autem N U -4, t>, -vj/ </.

— eft E </? tftf^tf

22 L. Cfficilio E M. Ce//io

— quanta E quanfaque

— Cala ino E Vatilio

23 elogium E >?, e, ^j/ eu/ogium

24 Nutum E notum fci/icet

25 toium E I N U 0, t/, >]/ d'.

— igitur gravis E gravii igittir i//e Nigifur Jiabi/ii gravii e ^r^^ gravis

26 eftet ri, -^ ej/



VARIiE LECTI O N E S.

p- 1. p. I.

3'4 27 nuper r, d.

29 ut E U 4' "^'

315 35

— ante N ante dixi 316 I

32 voluptates adolefcentise Y,d. 4

33 eam \ d. S

3+ conflitiita jj /«/7/Va'o —35 quondam E 4' ijttojam I </. 6

31S I defenderet e non defenderet 8

2 audoritatem v)/ orativnern 9— arripere U affirre tripere

— fed d.

4 ipfa E d.

— honorabilia N honorahiliora

— quaj j) y«o

5 reiiuci >) </.

6 qua;etEIo qua vj/ â/»' ?//cw

7 niorata E •4/ moriêraiee funt \morat<s

funt N «, t» ttêmorateefttnt

8 feci ^fec:mus

9 Laced£emone E I jj, «, t/,^J/

Lacedeg'

monia

10 nufquam enim •vj/ nunquam enim

— tribuitur E attnbuuur

1 proditum N 4* tradiium

12 ludis E /'« ludum v ludius

14 accefliflet N », a, v, -4/ 'veniffet

— cum efient U <a'.

l^ omnes E I ;», e, «, 4^ omnes illi dicxn»

tur N omnes illi dicunt

— feffum E>/«— recepifle U accepiffe

16 cundo >) /»«//0

— reda ^facienda

1 8 prsclara v, 4^ praclara concedunlur

feneiluti

19 antecellit E I N U ^, », w, 4^ ««/^-

cedit

20 principatum v principium

— tenet 0, 4^ teneant

22 augures v /?o/?r/ augures

— nec E et

— tanquam t qua tanquam

26 et iracundi £ iracundi

27 funt nfua

28 Ac E U/?/

— et N et tmnia

29 non illius i?, u nonnuUius

30 videatur »3 videantur

— k Yi d.

31 omnis » </.

32 tum n cum34 altero durifas E illo et comitas d.

— comitas E duritas

— Sic fe res E Zed rts fefic vficfe

35 aetas I N natura

10

1

»3

14

«5

18

19

20

21

22

23

24

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

vetuftate E U 4^ natura 'vetufiatt I

'vctuftatem

fed eam ij et eiiam v, ^ et eam

reJlat » /•(?//<>/

follicitam i:abere \folliciiare

angere e auêri

niortis ^ Jcilicet mortts

efle V </.

omnino N d.

etiam 4^ 'vero

deducit 4^ dtJucet

fit V d.

certc E I </.

igitur e ^rjo

fum E fit

eft E /y? f//«»/

efle 4^ ufgue effe v d.

pauci E », \ perpauci

ni E /?yf

accider- t 4^ accidf/it

ratio 4^ oratio

omnino •,) </.

Quod N qui 0, V quiJ

illud E 4^ ifitd i) tfius

illud E 1 N j), fl, 1/, 4^ id

efle u d*.

tum », i/.

ampliflimam dignitatem E amplijjl-

mas dignitates

tuis !), j/, 4^ </•

fe E .'C' îquod E qtiid

Infipienter E fed aôlefcens infipienttr

1 dt fijptret inf-.pienier

flultius E 1 ^ Jiultiui eji

Senex ne E At fenex nec quid sj ênex

\ At Jemx

eo 4^ d.

quam adolefcens U d,

cum N ^. >! aum

ilie E u //'f

jam E I N U », «, 4^ '^*

64' d.

hominis 4^ hominum

expedemus 1- fpcHemus

Tartefliorum E Tharjorum « Tarche-

JiOI UM

Arganthonius E Artaconius N Archi^

icn us U Agarthonius v, -^ Archun-

tonius

Gadibus E in Gudihus U Gaaitarut4/ d.

regnavit E 4^ regnavtrat regnaret

€t E I </.




3»6 35

317 I

2

3

4

S

10

II

12

«3

»4

»5

t6

1718

20

2 I

22

24

26

27

28

29

32

3?

i4

vixit I U >}, n 'vixerit -i^ vixerat

ne E -nec ti d.

quidem Y. v d.

videtur \ 'videretitr

advenit E ewnerit U advenit extre-

mum »}/ advenerit

tunc illud E twn illud quidem U tum

illud

tantum E tantum enim

rede v d.

iinquam n ufquam

nec, quid fequatur E », ij/ qtiod /e-

quitur

potell E «0« potejl ij/ quidem poteji

cuique temporis I igitur cuique tempus

enim,ij/ modo

fabula Yj fabula infne

probetur E probetur is

neque E I », e, v nec

sd >;, e, V ^.

vivendum I veniendum N 'vivendum

ejl

eft »1, '4' <^.

honefteque N ij/ heateque

fin procefleris t> fi procejferit

fuavitate \ fuavilatem

aeftatem I d.

venifle >» deveniffe

adolefcentiam E adolefcentia

reliqua E >]/ reliqua autem

demetendis e metendis

autem E d.

ut 4' utjam

ante <) </.

vero E autemeft ,5 </.

mori E UÎ/

emori

cum » </.

opprimitur»J/

opprimatur

fua tI/ cumfua

vi IWavelluntur E divelluntur U 'velluntur

aufert t» auferet

quidem-J/

d'.

accedam -^ accedo

aliquandoque E «, 4' aliquando

efle «, 4' <?'.

ventnrus E U ventwum

Omnium .xtatum certus eft termlnus

E N U u, e, y, -^ d.

etiar. E d.

iPud U idrm

tyanuo V d.

eft V d.

317

3'8

I.

3; audaciter E I U »), 0, t;, 4' auiailer

— refpondifle dicitur I N U «, «, t;, ij/

refpcndit

1 caeterifque E N t;, ij/ certifque

2 eadem, quae I eadcmque quod

— coagmentavit I augumcntavit U 4*

conglutinavit jj coagmentaverit »

augmentaverit v coaugmentavit

— navem E navim

3 ut e, 4^ ^«^

— conftruxit E conjunxit

— fic »yff«/

4 optime E «/.

— quae » ya;»»

5 omnis E hominis -^ d.

— asgre 4^ agere

— facile u facillime

— divellitur I dijfolvitttr

6 breve « ^rî;? tempus

7 Htt d.

— vetatque U 'vetat

— injuflu E n, \ finejuffu

9 elogium E U >?, 4^ eulogium N illud

elcgium

1 o dolore «, & //(j/fr^

1 haud fcio N nefcio

•— Ennius E Ennius dixit N v Ennius ait

U Ennius dicat

1 2 Nemo E >» A^f/wo 7»^«// I </.

— neque E N nec

— funera ofuneam

13 Faxit E Faciat

\ 4 cenfet d.

15

aliquis E I «, 4^ /" aliquis N /V/tf «/;-

quis

— ifque E V ufque

16 tempus 4^ tempus durat

— feni Y.fentefl

17 eft E 4'.

1 9 certe 4^ certum

20 igitur e tfrô

— omnibus n /j^ omnibus 4* ''^ omnibus

2 1 impenden tem N impmdentem imminen'

tem (fed imminentem eji interpreta'

mentum)

— tiire:'S, qui E «, e, t/, 4* ?«'' timens

— animo «, 4^ animo tranquillo

22 recor 'er u, 0, t; rtcordor

2 jfolum I timuiffe mortem tantum 4^ <?'•

— L. N ^.

— •n'eri'eiflus « imeremptus

24 cuffum V r«?y«

25 Aiilium E AitiUum >) Adilium

— prufecius t/ provectut



VARIiE LECTIONES.p'. I.

318 26

28

29

30

3«

32

33

34

319 I

3

5

7

9

10

1

12

»3

»4

16

17

21

22

25

26

32

33

confervaret E I T^fewartt

vel E ^|/ d'. t) "v/

morte E mcrtem U morte/ua

luit I V, -v}/ /«// Tcrentii N ^.

Cannenii ignominia temeritatem ECannenji bello ignominia temeritatc

non e novine E 4' "(^

honore -i^ honorem

quod », e, •»]/ quas

profedas s proveHas

Quod E n, ^/«^

quidem )> £«/

id n d.

extimefcent I extimtfcunt -vj/ pertimef-

cunt

ftudiorum I N U «, «, t/, ij/ rerum

et 4' etenim

hujus E N U >), «, v, 4' $'«•'

a E r, •vj/ //«

funt E ^ funt aujem

ergo feneftutis jj ^.

fic occidunt Efic

evenit E ij, », •»}/ eventrit

quid >! f«o<3' ij/ </.

ipfe E ego ipfe

eo E ego

quo E I U «, 4- y*odf

abfum E non abfum

veftros N mjlros

mih que amiciflimos E mihi amicifji-

mus N d.

eam quidem vitam E I m ûidem

•vita

nomiuanda E I numeranda v annumt'

ranaa

compagibus « compaginibus

Eft enim £ etenim

ex E d.

demerfus >) iemiffus

licutn I ./ locum tj, 4' it^ efi in locum

ordinem E ordinum

ac E aut

impulit N impellit

nobilitas E nobihum

etianj N et

fummo;uni E d.

et E d.

qui >j qui quum

philofophi N d.

quondam v d.

delibatos E delihutcs

lot artes, tantae fcientiae, tot inventa

E «, 4^ tot fentetitite tot virtutes

eas U ipfas

p. 1.

3>9 34 feE./. •

35 ne E U «ff 4' »'^»*

320 I fit E t;, 4/ ^^/

2 admiftum E admixtum

— difpar fui E/'x'? d^Z/âr

3poflit E e, V po/fet

4 fcire 'E.Jcire dico

5fint «, \ ftint

6 ilt I //« «r

— tum -i^jam

7 reminiici et »1 a'.

Platonis fere E Platonem ferunt I u.

«;, 4^ Platonis funt fere N Platonis

firefunt

9 moriens N d.

major hsec E d.

10 dicit e, 4^ <//;?//

— mihi E mei

13 igitur ergo

14 nullum >) nullum animum.

16 eorum 4 d.

17 nunquam \ nunquam id

18 potuit E l poterit

— mortalibus » mortalium

'9 cum I cum autem

tum E <^. V tamen

20 exN d.

— infipienti E infipiente

— omni E ab omni

21 admixtione 4 amifpone

25 folus V d.

26 efle E d.

— fomnum tifomnium

27 animi >) d.

maxime v d^

28 multa E multi

29 Ex quo E Ex hinc

intelligitur n intelligatur

30 corporis E corporum

relaxaveriiit E rehffa-verint I U rr-

laxarint » laxaverint

3» colitote E U «, v, 4- colitote inquit 1coite inquit

— finE/

32 verentes >} vmerantes

qui E a'.

34 moriens E « moriens dixit

35videamus y audtamus

321 I aut £ «/

2 Paulum aut duos » d.

_ avos E I 4* «T^^-f /«o-f 1 </i

^ Paulum E Publium

3multos f//tf«» multot

4 non £ ;»c</0 »0»



VARI^ LECTIONES.

321 5 pertinerent E pervenirent

— cernerent E tenerent

10 ullo N v uUo uut U \ ullo antmi

11 erigens N egitens

I 3 Quo i E quid

—ni E j) «y?

14 maxime E d.

— immortalitatem v immortalitatis ij/

moxtate/71

17 iniquiffimo o nrqtdjjimo

18 cernat E >) r^»»// e cernat Jludio

20 veftros E e mjiros

— et E atque

•—• neque——cognovi E e £»0 ma» «f-

j^/z? conuenire habeo quos ipje cigno-

«y; ' eni Jolum

22 confcripfi jj, \ fcritji

23 neve E I U -4/ wr N ^.

— Peliam E I N », •, t/, -4/ PHam U ///-

24 recoxerit E N U «, 0, t/, -4/ retorjerii

I rerraxerit

— hac N i/.

2; repuerafcam », »J/repuerifcam

28 tanien E U ^

29 non libet enim E nee lihet

1— et ii dofti, fsEpe E etiam indoSii «, êt indoî

ô me E me et

3 1 non E d.

— me natum E natum ms efe mn*— hac E «, w ijia

32 tanquam £ (ûaji

p. I.

321 34 praeclarum ^/r^f/a»-/^/»»»»

— ad I N <j?'«

— animoram E amiccrum

322 I eos E », ^ illos

2 icA E I N », 'verum

3 pietate I 'vtrtute

4 vero » njero ejus

6 ipfi E I », tf, y, •>!/ ipfe

— efle E^.

— meum in eum

7 quod I N U », 4' f^'"»^ «^»

— a;quo I eo

8 ex ftimans E extimans

— longinquum J/ longum

— et difcelFum 1 d,

10 mihi I ;«

— folere -^ fnlitum

1 levis 1]/ /f«//

— nec \ V d •\i nee non

— molefta N molejlia

— etiam N d.

12 quod I N U i» qui

13 credamv credeham

15 minuti E minutijjimi v d.

— cenfent 4' tiolunt

1 7 optabile I oh'e£iabile

18 naturao naturam v dekdabile

— rerum » d,

20 deiatigationem 'E.fatigationet»

22 dicerem E dtcerem 'vohis

—» utinam :/ ^.

2^3 audiftis E audivifiii

— re 4' <?'•



L iE L I U S,

S I V E

DE AMICITIAD I A L O G U S.

323

y

32+

Edlt. Olivet.

1.

6 augur E I U »?, », o- ougurfcevola

9 patre » patre meo

I o poflem E pofet

12 ftudebam » cupiebam

14 unum 4' '^.

— juftitia U indujlria

16 multa E «r /wa///? narrare U 4) x, >]/

w»///z narraret

— hemicyclio E » emicicloXS ^hemic^do

1 7 et ego E ^j-o

18 omnibus E »; ««//;/

19 Attice I )», X, ?, <r, ij/ «/ opinor Attice

20 cum '/) <^.

21 quocum E quicum i^ qui quom

23 tum V d.

4 ejus «, V. <•«/»/

5 expofui 0, i}/ difpojui

— induxi I U x, j' introduxi

6 atque E I U >j, x, o-, 4/ <?/^«^ ideofeci

7 enim E U ^. I ^;?/>z /)>/£'

8 ageres I ageres Atlice <r agens

9 cum E I 0, i|/ tum

— omnium E 4' omni

— cognitione, tum I cognitione hominum

w Majore E I U 55, k, y, <r, -vj/ Majore

feci

12 Catonem—-difputantem-«l/

1/.

— induxi U u, x introduxi

1 3setate E d.

1 4 feneflute -4/ atate

— prjE caeteris I U sj, o-, -^prater ceteros

15 accepiffemus >) accepimus

— maxime o- </.

1

7diflereret »

wTêjf

20 videtur I >: videretur

21 ipfe E U /))/« I jj jEî? /;>,'^

23 hoc I in hoc

TOM. III.

MSS, E I U »j, X, i', 0, TT, ff*, \p

p. I.

324 24

25

2627

28

29

30

32

33

35

325 2

3

4

S

6

8

9

JO

II

12

»3

id.

fcripfi E )i, H, », ^fcripjst

fenior \fan8ior

temporibus illis \1 \ d.

nunc E nunc vero

eft ^d.loquitur «, » loquetur

ipfum I ut ipjum » d,

Mucius I U », ij/ Mucius ScevoU

focerum Ifocerum Lelium

refpondet refpondit

quam E quem

te I U jj, y., V, 4/ d.

ipfe I /)y> yîf7/V^

ifta I Hac E U /y?^ vera

Lasli I j), (T, -vj/ a/ (jym Z^W/ U Z^<f/j

exiftimare E extimare

oculos I ocellos (Jupra lin.)

Atilium E Attilium k Accilium An*

cilium

Atilius E Attilius Ancilius

habebat v)/ habuit

ejus E d.

afta » gejia

propterea I praterea

fapientis e d.

nec fapientem «• d.

neminem I *i inveni neminem U reperi

nemivem (fupra lin. ab al. manu)

eos Hfapientes eos (a fcriba txegefeos

ergo)

fapientium 'E.fapieniutn

etiam Y. effe\ d.

fapientiam » d.

exiftimant I homines exifiimant

efTe 4/ d.

ducas y. dicas

credo E 1 crebro

Sii




325 15

16

18

19

20

21

24

25

26

27

28

29

30

3»32

33

35

326

10

»5

20

22

23

24

25

27

2931

32

33

item ex te E >?, x, r f'/em ex hoc Uôf item

his E I </. U --5, j£, 0, <r, 4/ /« ^/V

venifTemus jj con^venij/imus

efles E 7] es

Scsevola x </. ij/ 5ap/o

quidem E d.

id X /</ ^«0d^

quod U ûi

afFdifTes 1 afuiî v affuifti

caufe E I », >t, ij/ re/pondeo Caufam

refpondeo caufa

quidem I y. quidem refpondijli

vere E vere exiflimas

femper r d.

hoc »r d.

olHcii I honefli officii

qui E I U >}, e, 4- fWego E I U 0, ^"J'.

agnofco}j cognofco

nemo E nemofuit fapiens

enim E I U ;», x, », «, <r, 4' </.

Gallum -viro E Gaium. fed cave

hes Catoni praponas perfeîo 'viro et

fpe£iato I >j, Gaium Graccum. fed

ca^ve prapcnas Catoni hos quidem

Maximo et expefiato nsiro

ais ;} aiunt c dicis

dida E V. <vero dida inveniaqueU wrodiaa

Jaudantur v narrantur

\Ald.

viderint I 'videant

Moveor » Moneor

oibatus 4/ turbatus

et, ut I U 4^ utqus

ipfe Ji ipfum

quod V, «r quod ego

enim >), x, >, <r </.

minime <7 ^.

everfis nfubverfis

belia d'.

bonitate x, benignitate

p. 1.

326 34.

35

327 I

3

4

5

7

8

9II

V, a,, 4^ <«'•sc

fuerit -^fuit

indicati.m Yajudicatum

aniio E uno i), x, e uno anno

efl E ^_^/

tuncE I U

1), e, », c, -înuncpofTet E »;?Aaj /o^/ I /c^/

genere mortis cr genere quid creden-

dumft

videtis I >}, x, e «'w videlis

'3

H

15

16

17

18

'9

20

21

23

2+

25

26

27

28

2930

33

celeberrimos laetiflimofque e celeberri»

mos latofque-^celerrimos latiffimofque

diem \ vt d.

a EJ «, X, e, <7, 4^ <^.

a E », X, e, o-, 4^ '^*

quam « qui

exceflit I excefferit « exceffiffet

potins 71, X, 0, 1, ar, -^ deos potiuf

qui I quibus

hasc 4^ ^fff

animos n, c, v, 4^ animas

Plus E /"/«j mOT

vel I 7) vel auSloritas

tribuerunt E tribuere

eorum « eorum auSioritas

tum E >j ya<ff tunc »j, e, 4^ «"««f

et prasceptis E praceptifque vel

praceptis

fuis 4^ d.

non I tamentum illud E »oa /«/» ///»</

ut in plerifque I d. jj, e, », o- utplerique

fed I>dicebat v, o- </.

femper E d.

t V d. cr, 4^ ex

corpore E «r corporibus

exceffifrent U 0, 4^ exiffent

optimoque >), x, 0, 4^ optimoque 'vire

cuique E cuique iter

item >}, >;, 0, », c^, 4^ idem

qui I », «, o", 4^ ^tiique

quidem U e </.

perpaucis \ paucis

Manilius E v Manlius 4^ Malius

etiam », 4^ ^'

triduum >j triduo 4^ /^'' triduum

fere >? ^.

quae I â qua >) y«/

per vifum E U » njifo y. pervifo

vinculifque E U vinclifque ^ et njin-

culis

faciliorem 'Efaciliores

mcerere a-, 4^ mcerore de hoe

illa I haud illa

veriora E I U >j, x, e, 4^ vereor

animorum » animarum

efl ofit

enim E autemtamen 4^ tantum

gaudemus 1 congaudemus

mecum I mecum autem Vy "^ mecuf^

njero

-— aucm Iuem i quam



VARIiE LECTIONES.p- *•

. .p. I.

327 33 introieram E I U >j, «, y iutrcieram 329 »5

in <vitam 16

34 tamen », <r d. 18

328 I cura >j d. 20

— privata I re privata

2 et domus E < etiam domus I U »1, «» f» 21

(T, -^ et domusfuit ~— communis ij </. 22

3 fententiarum I \ etfentenftarum 23

4 quam 4' q^ô 25

5 fama vforma 26

6 quod », « ^KijOT —8 paria I pria 27

9 videor E '4' 'videar 28

1 2 otiofi * ocife 30

1 3 item \ item huie

14 cum ex te quasruntur •4' d. 31

— fic U d. 33— difputaris I «, k, -vl/ difputaveris 35

i6 pergratum E 1 U >j, >c, «, v, «-, •«}/ gra' —tum 330 I

— idipfum ¥ d. t ad ipfum 3

1 9 ipfe >!/ ipfe 421 quis E û/V —— eft I >} (/? ^«//w f/^ ;/a •—

22 ponatur 1 1|/ proponatur n anteponatuf 5

23 eft I <?/? amicitia —— exercitatione « difputatione 8

27 eft « </. 9— res E omnes res 10

30 id 3j </. »3 1 diflerunt «j, 4^ dixerunf 1 1

34 mortalis » mortalium 12

35 optantur » ^. —329 2 Coruncaniura E (T, 4' Corrawa»a« »3

— judicabant %judicant

3 fibi habeant •4/y?^tf^â/ 14

4 concedantque E conccdant tamen I U i6

vj, X, », e, cr concedant 17

5 NeEIA^<?f 18

— negabunt I negahunt cnim 19— nifi i}/ 7iil

7 ut aiunt jj a'. —9 illis E I a, », •>]/ eis 20

— fintque E U jj, x, », «, cfeique Ifetque 21

in eis 22

10 hos X «<?; 23

1 1 appellandos I appellandos efee

1 2 quia E I U ^, X, », «, o-, 4' â/ 24— fequantur I jj, y, « ajfequantur U ^?- —

y«^«/«r 261 3 enim U d'. -«j ^//««1 27— perfpicere E profpicere —14 inter c- /a 29

potiores o pctiores funt

et E I >), x,4/ fl'.

propinquitati I propinquitatis

propinquitatis E k propinquitas 1 pro»

pinquitatis autem

autem E enim

quod d.

ipfa E d.

addudta » ahduSia

autem U >;, x, », 0, «-,-J/ mV»

humanarumque E et humanarum

funima », »t, », o- </.

quidquam >j, \ nihil

homini \ hominibus

etiam let efee

eft », e, (T (/.

caduca E U », y.,funt caduca,

illi E illifaciunt

pafto I U » modo

poteft sj non potefe

vitae E U >£, «, 4/ <i;//<f noJlr<e

metiamur » mentiamur

Gallos E I U X, », « Gaios jj, ^/ Ca/0;

Philos I Philippos c d.

vita I U ij/ omnium wta (U yt/ra //«.)

contenta ij, » contempta

nufquam E « nunquam

cui >!, X, 4^ f«'''f « fa'

mutua V ^.

quicum E I U >j, 4^ f«« ?«" quocum

fic E j) ^. yy?(ra/

illis 4^ d.

eflet E U */?

eo » illo

illas E ///«

etiam E 4^ ^-

expetuntur E expediuntur

careas » careat

quoquo I « quocunque 4* f«*ûoût

eft » ^z^f/?

molefta I molefea res

eft 4/«^.

pluribus E plurimis

de » </.

tamen ipfa et E tantum ipfa

pauci ^ perpauci

facit -^fecit

amicitia >j d.

partiens I U patiens

leviores I ofacit leviores

bona fpe E I « bonainfpemprajlucet I producet

debilitari E 4' debilitare

fui 4 d.

Sf f 2



VARIiE LECTIONES.p. 1. p.

330 30 imhecilles f, e,ar tmieciilt 332

31 honos E iio/ior

— memoria I ei memoria

— defiderium E I >) ^/ dejiderinm

33 vinftionem E I !j, «, », «r, %}/ conjunî-

onem U mentionem

35 Id e ô^•— intelligitur » intelUgatur

331 I concordiaeque E ^/ fo««/'<//<c

— ex !), -vj/ ^.

— difcordiis E concordiis

3 atque diffidiis E </. I U «, 4' f/ </?/"

y?<i'/// !) f/ difcordiis

5quidem -<), x, <r //.

7 moverentur E mo^veniur i^ monentur

8 hoc I a ^^«'f V f/.

— et E ^.

9 re probant v, <r, •4' reprobant

— extitit E »)/ ^x/ij/ >t exiiterit 1 exijlat

10 communicandis Ecommutandis

1 maximis E tnaxime

•— Qui clamores v îd amoris

— tota E /« /0/«

1 2 nuper v </.

— in E ^.

— nova fabula E de no^vafalutafuerunt

\fabulafuerunt

1 3uter E 4" quis

1— eorum i), v, 0, c d.

1 5efle E )), X </.

— ftantes E U >), «, ^JIantis auiem

1 6 vera E U r^ oifra

— fafturos » </.

1 poffent E I pojjunt

18 altero ») ^z//w

19 quod ij, K, 0, 4' quid

— fentirem Y. Jentire

—- potuifTe E fotuijfem » potijjtme

20 prasterea-J/

praterita

21 difputant o- dijputent

zz etiam ab iftis E ij ^/ a^ /&//

23 faepe I a'.

— fed E I 4' Jed expeSlamus

— quoddam I quiddam

24 tus U !), e tu<e expeâmus ^ fua— tum E I U «, V, 4* ^«

25 nuper n </.

— eft xj/ </,

26 contra E aVra

— accuratam v accufatam

29 facile ei ¥.facile eji ei ojiendere

— fervatam E v.Jer^vata jj refervatam

31 quidem !) d.

^2 enim E « autem333

332 I confiderandum E tttihi confiderandutit

1.

1 num E I U !), ><., v, 0, cr, \ utrum

2 defiderata !), ;s, r, o- defederanda

— dandis E /« dandis

3 mentis », «r beneficiis « muneribut

—- acciperet I reciperet •\> caperet

4 an «« «(?«

6 ipfa » a'.

— profe£la E I v, e- profefla eji

— caufa Yi, X, «, •>}/ f<?a/a (/?

— nominata E U i), x, v, 0, o-, il/ nomina^

ta eji

8 ab iis E ^/ «3 his

— faspe !) c/.

9 caufa E gratia

— autem x ^.

10 fiftum E I U V, e, <r ejifBum— in ea E I U <r, 4' <2'.

— e& 1 \J eji in amicitia

— id E idem U d.

1 natura

Enatura quidem

— mihi videtur a d. -i^ mihi quidem O'/-

</i?/ar

1 3 cum V /«

1 4 cogitatione I x ^;ir cogitatione

— eflTet habitura 4' </.

1 5etiam E i^ et t) d.

18 eft V ^.

1 9 nifi E /«

20 fenfus 4' d.

— aliquem E 4 quem

21 congruamus E congruamur

— eo jt eo homine

22 perfpicere E U », >«, e, a- profpicere

24 homines x, v, c-, 4 ^*

25 eos etiam E I e ^/ «j U wj— quodam modo E d,

26 quis E j7«/j enim

— eft V d'.

— M' E Af.

— caritate aliqua et benevolentia I «//-

qua caritatis beni-volentia

28 Sp. Caffium E P. Craffum I U », x,

«r, 4 /*• Cafjium

29 Melium E MeTium » Mecium

30 Pyrrho U f/ Pyrrho

31 non nimis E »:, 4^ nominis U nominii

non

— habemus E 4 ««» habemus

33Quod

U£/

— eam E ?//«/« amicitiam

— vel X </.

34 in hofte E », e, e-, -v]/ ^/ /« ;ô/?^

— enim l\J v,-\> d.

I mirum E I U », 0, <r, ^ mirum tp

— cum eorum jj d.



VARIiE LECTIONES.p. 1.

333 2

lO

II

334

»3

»4

»5

i6

17

20

21

23

24

26

28

29

30

31

32

33

34

35

1

2

7

8

II

13

14

»5

16

ufu U d.

bonitatem U probitatem

perfpicere E profpicert

et ;) (7. vj/ ex

perfpefto E /, profpedo r, >]' perfeSlo

exardefcit » d.

quem quifque E I »), x, -^ quam

aflequatur E \> affequatur id

defiderct E I quifque defideret

natam x natam effe

in fe efle arbitraretur E njirium effe

arbitretur

enim -n d.

fibi E vel

quifque r, <r d,

ell K d'.

pofita E )) i]/ /o/f/^ f^

indigens s;, x fra/ indigens

icd ego £y?</

confaetudo >) ^,

ficut K <^.

non </.

enim U d,

natura E a natura

ejus -/) </.

Ab iis E Ah his I At hii qui

difl"e'-timus I diffentiunt er iiffentientes

fufpicere E fufpicari ij, e fufcipere t

perfpicere

tamque E et tam

quidem o- d.

diligendi -^ intelligendi

applicant --) appetant

kU E I U>propius

1»

priuscoeperunt v ceperint

merendum I •vi^vendum atque meren-

dum tJ/ promerendum

quam U y. nunquam

haec U d.

certatio I » concertatio

Sic et Y:. ficque

capientur -vj/ caperentur

et gravior E />, », 0, <t gravior

fi E etfi

natuia ip d,

quid ad haec E >; aliquid adkuc

meo -/) d.

ergo I U *:, », <7, 4' "^^^*

faepiflime Ifapius -^ d.

quidem jj d,

dicebat I aiebat

vitae sj, )«, f, «, •>!/ <:;//<? </;V«»

p. J.

334 16 vel ut non E ut non femper

utrique, incidere E incideret I utri-

que in^videre v, «, 4/ incidere

»7 fentirent E I U x, v, o,(t^\ fentiretur

18 etiam U et

— alias t) alios d.

21 ponerentur E x, «, 4^ et toga ponertn''

tur I toga ponerentur U >) affumpta

toga ponerentur

22 ad adolefcentiam E 1 adolefctntiam

— tamen » d'.

23 uxoriae E I U «, v, 0, (T, nj' luxuria

conditionis E condiilione U </.

24 poffet I pojent

25 amicitia 1]/ amicitiam

fsepe E ;), ij/ </.

— labefaiflari v lahefaBati effent

30 etiam » ^»/«1

3» ut I quod ut

— miniftri E minifiri effent

33id X. d.

34 quidvis /), -^ quodws

35 auderent E \ audent

335 »efle E d.

• inveteratas »), x, 1/, «, «•, ij/ inveterata

2 folere E «'.

— etiam E -4/ //.

3ita E U Ji, cr, 4' iiaque

4 modo -v}/ »?(5</o ca efje

diceret E dicunt

7 Num E U X, "4/ «azffff^ »} iVa/?w 1

Namfi

8 contra E circa

~ illi /! d.

— debuere E I U dehuerunt

9 Vifcellinum E x, Beccillinum I Bffillhium

-— Sp. Ma;]ium E Au. Milium

10 juvare » adjwuare

II rempublicam E r^manum populum

12 aequalibufque E aliifque (et fic U iti

marg.J

-» Blofius E I », . Biffius i^ Befus

»3 veftrs E noflne

14 qui E K ywo », er quod

— Lanati E », 4/ cum Lanatt U LanaH->. Rupilio E Rutilio

15 hanc——feciflet o- d.

16 Tib. Y.ftbi n. U fibi Tirrtni x,

tanta fibi

—fibi E d.

1 7 ego E ^^0 dixi

— Capitolium », <r Capitolio

18 Nunquam E ttfacts nunquam



Y AR l JE LECTIONES.p. 1.

335 l8 id quidem E U «, -^ J.

1 9 Videtis «. 'videie

— vox E ijox ejl

«— hercle U hercuU v ôd hercle

20 vel » d,

•— ille 0- (2'.

21 fe comitem I comitem tantum

— illius >} â/a/

2 2 amentia E « amiciiia

— quaeftione U ^/ quajliene

23 in Afiam profugit <r /« /?/?<:« pfofu-

gus 4' ^.

24 peccati E reatus

26 manere 4' permanere

28 Quod U Sed

29 iis E ^/j I illis j; //J/fy

— quidem er ^,

30 fumus \ pradiiifumus \'fumus ornati

31 aut E vel

32 aut X, r, 0, iT, i]/ «^.

33 nobis w^/V

— quidem k </.

35 Videmus E >], k Fidimus a Videtis

— Papum E P. I U >), r, 0, c-, 4' Pau-

lum

•— iEmilium U j:, », 0, o-, 4' Emilium

•— C, Lufcino E C. Licinio I Luximo ULufcinio

^36 2 tum E I}, 4' ^«»f

— M'. E M.

3 Coruncanium E U Coruncanum

— proditum E U «, x, «, 4^ traditum

4 contendilTe E contendere

5 quod contra fidem U d.

— contra rempublicam U quod contra

rempublicam -^ rempublicam

6 hoc quidem v d.

7 ii E nam fi \ v.,»Ji enim

— fcio «, (T d.

— impetraturum non fui/Te E impetra-

tum ncnfuiffet n itnpetraturumfuijfe

8 fit E//— viri sj, I» </.

— et facere rogatum et rogare E quod

malumft et facere rogatu et rogare

9 fequebantur \ feqtabatur

10 C. Cato E I f/ C. Cato

•— minimus t»m E U -a, k, v, «, o- w/«/-

»7^ /««f I m.ititno nunc

*— Caius frater E acer C. I x. carifjimus e

acerrime

— nunc I ut nunc

1 idem E quidem U idem hoftis

i z lex y. prima lex

p. 1.

336 13 eft V, er, 4, hac eft

14 accipienda >t acceptanda

— cum E I s}, X, V, e, 4^ tum

15 fe fl, 4^ i/.

1 7 Deflexit » dejluxit

— enim E I x, o-^.

— aliquantulum I U « aliquantum ^'d.

18 majorum » malorum

19 is quidem E /(/<f»z

— paucos menfes « /^r /««^w dies

20 Num quid E NunquidK Nunquam— populus Romaaus E refpi aut

21 lecuti E fuam fecutifunt

— quid——efFecerint E 4^ qui quid in

P. Scipionefecerint », a in P, Naji-

cam ejfecerunt

23 quoquo E I 0, 4^ quoque quem

— potuimus E X, «, \ pofuimus I /ro/^-

25 libet vywi^tf/

-~ enim n, x, v, s-, 4^ '^.

26 proclivius E 1 procliûis v procliva

— ccepit « efe cceperit

27 tabella 4^ tabula

28 jam E V, ij/ autem

29 multitudinifque E I <>/ muhitudinis

30 quemadmodum quam 4^ <«'.

31 refiftatur U » refftant jj defftaiur

32 quidquam jj quidem

34 inciderintcr con(:derint

35 in magnam aliquam U aliqua », o-/»

rempub.

— rem peccantibus E rm/. U /« rm/.

peccantibus

— difcedant I difcant

337 2 eTymtiifuntyfuerint d.

-— ipfi E I « </. ii,si,-\' ipfius

— fuerint Ifuerunt

3 clarior E clarior fuit 4^ clarior fuerit

5pulfus E I », 0, 4^ expulfus

6 fecit Ifecitque yi,», a Sedfecit

m— annis U 4^ ^««cj

7 fecerat U ^.

8 confcivit » ajcivit a acci^vit

9 Quare >) .^«/1?

10 non Efl //.

— fed vindicanda I d.

— omni n d.

— vindicanda E eftvindicanda x,ojudi-

canda eft

1 1 fibi E U X, cr, 4^ ^.

— vel E U »), X, fl, «-, 4^ d.

1 3 non d.

14 hodie fit £ hodis



VARIiE LECTIONES.p. if

337 «6

»7

i8

»9

20

21

22

23

24

25

26

27

29

30

3»

32

33

34

338J^

3

4

5

6

7

8

10

1

»3

honefta » jw/?fl

amicorum E et amiconm

ne E I U ;}, r, 0, <r, -vj/ 7/ff

ft ud i um V y^ .-/Jiudium

adfit Eyf/

vero E I U »;, »t, V, 0, cr, \ 'verum

Plurimum E plurimum enimvaleat E valet

monendum E commonendum

aperte \ apte

et « et auJIoritati

habitos 4' ^'

placuifle \ placuijjent

iuis E d.

argutiis >r, x, », «, o- argumentts

ne -/) «/ non * «/ «^

fibi moleftum e/Te I ^.

fuarum \ curam fuarum

alienis E alienifque

commodiflimum 4" CommendatiJJimutn

quam E d.

efte » d'.

parturiat E pariat U 4" pariat (fed

pareat f. l.)

pluribus E multis

multo mulium

etiam E i^ </.

breviter 4 i»'.

adjumentique E et adjumenti

non E et mnbenevolentiae E benevolentia caufa

expetendas 4* appetendas

habeat E I «, x, v, c, 4^ haberet U /^«-

^frif habet

appetere U >j, j:, «, », o-, 4^ appeteret

fieri E I U feri puto oferet

putantur U putantur ejfe 4* firnper

putentur

beati rt, 0, a- ej/e beati

praeclaram » beatam

tolluMt « tollit

qua U qua nihil

enim ifta a w>« 4î/^'*

fpecie -fi fpecies

reapfe multis E 4^ ^^ i/fa abfemuUtis in

ullam d.

fugimus I nfugiamus

cum E I i), K, , 4^ ut cum

fibi contrarias afpernetur EJpreverit

n ftbi contrarius afpernaturdolere E condolere -4 dolore

Ergo » d.

hoc U d.

proprium E ^ pritnut»

338 '7 arbitremur E I U 4^ arbitramur

18 cur 4" f«»

21 et E aut

22 enim funt ifti audiendi E audtendi

funt ijii quidim

23 quandam E quodam mcdo U </. jj

quandam rem ejfe

— cum E lum

26 angor E langor

— tantum 4" tamen

27 non plus I d.

29 contrahat E U jj, «, 0, 4^ contrahat

'virtus

30 fimilis E \j fimul

3' contingit E contingat jj, 4- contigerit

32 muhis E >i > /« multis « d.

339 1 redamare E U >;, «, 4/ redamari n rea-

mare

4 Quod », -4/ îid

5 fe rem E Seriem

attrahat I X, fl trahat U contrahat

6 concedetur E I « concedatur

7 adfcifcantque a ajfociantque

8 eftE//.

— enim t autem

9 nihil rapacius, quam natura E quamfmihtudo amiciti<e nec reâratiuf

natura

10 conftat » conjiet

— quafi ij d.

11 effe E d.

— qui eft E quia v,, x, e, <t -^ qua ejl~ conftitutus E profeaus eji I U H,i

profe^ns 4^ confe£lus

12 etiam E d.

'3 enim <t d.

immunis, neque fuperba I immanis

fuperbia

H eifque optime 4^ "que optimo

«5 abhorreret » abhorret

«7 etiam U et

videntur k <videtur

— utilitatis /,, 0, a; 4^ utilitatum

18 amabiliflimum I amicijjimum

— nodum •/. modum— amicitise 4^ d.

23 prsditi /., V, a\ -^ d.

24 liberaliflimi U liberahjfimiqut

25 atque amicis 4^ d.

— fcio /,, V, fl, a-Jciam

— ne I d.

— OpUS fit Kpojjt

26 noftra 4 d.

28 eguiflet 4^ (gij^f

•— fed utilitas amicitlam 1 di



VARI^ LECTIONES.p^ I.

339 29

30

32

33

34

340

2

4

5

8

9

10

II

12

13

>S

16

18

«9

20

21

22

23

25

26

confecuta v, v fecuta

diffluentes \ vi, k affluenies

pro Deum »), x, v, ^rc dearum vprout

Deorum 1]/ ^^r Deorum

ipfe a </.

circumfluere E 4'<"'

'^'^'' circumfuerein ;r </.

vivere E pauper viwre -^ pauperrime

'vi^vere

ftabilis V iraSiabilis

locus E 1]/ lacus eji

metuit E I «, x, », <7 metuat

eum TT <r d,

feE ^.

putat E I U 5}, X, V, TT, (T, 4^ putet

tamen E \> tantum

fuerint n fint tfutrunt

ferunt xfertur

tum exulantem fe intellexifie E I ;j,

t]/ tunc cum fe exulem effe intellexijfet

neutris E '//, <r,%J/ neutri

pofTet cr potuiffet

illa E illa in U x, «, 4 /« /7/a •<) /rfl

;7/a » î? illa

quemquam E I U n, «, », «, «t-, iJ/

quemquam amicum

ut hujus V, «• quemadmodum hujus •»]/ a?

parare E habere vfbi parare

potuere E I \3 potuerunt

prsepotentium I v potentium

efficit yifacit k eficiat

efFeruntur E efferentur U \ tfferunt

fere I ut fere U ferre

faftidio 'k faftigio

neque E I U w^f

hoc quidem e equidem v hoc qued -i/

hoc aliud quidem

fuerunt moribus, imperio, poteftate,

^fuerepluribus et imperio et potefta-

ie et

fpernique ab iis E U «, », e, t «-, •>!/

fperni ab his

indulgeri -j, x, 0, 4/ indulgere

plurimum \ primum

quse parantur pecunia \ pecuniam

vcftem 4 wftitum

et vits « d.

parant E \ parantur

parent I », y, « parentur o- paranturcujus » ejus

qujdque E I quicquid

qui \d.

vincit E 'vicit

p- 1.

34° 26 viribus moribus

27 maneant ») permaneant manant

28 quafi j) ^. V quadam

30 Conftituendi 4 Statuendi

31 quafi E quifent .

—ferri ;r ^.

32 probo >}/ ^7/-/>roô

33 fimus >), 0, -^ fumus

34 non » ^.

34» I refpondeat E d refpcndeant

— ipfe », 6 7)ya;«

4 fic E r„ 5r, <r, ^/if

5 flt 'Efiat

— nunquam I non

6 precari « precain aliquid v. precari aB

amicis tt, k, o- precari pro amico

9 Multae quoque u, », «, w, <r, 4' -M»/-

taque

1 2 officiis » d.

1 3 ac E atque

— Hoc Yt Hoc enim

1 5 Divitior >;, 0, tt, 4 -D/V/cr x Datior

16 reftridle E diftride res ftriile

— ne E a/

I 7 defluat E diffluat v decidat

1 8 congeratur 4 congregatur

19 vero ;), », TT, «r, 4 C/^

20 faciat Ji, X, V, (7, 4 /<?«^

2 1 fraftior ofradior eft

22 talem otale

23 eniti I debere eniti y, debet eniti

24 cogitationemque I conditionemque «

cognitionemque

25 finis 4 ^-

26 quid E quad

— edixero », y. dixero

— Negabat Negabat enim 4 Negabant

zy inimiciorem E I U "4 inimicitiorem »

inimicorum

•— potuifle reperiri E d.

28 fi E I U 0, 4/ ^j'.

— ofurus 4 ufurus

29 putaretur crederet E effe diSium a

Byanle putaretur crederet », a ah

am(.nte effe diilum crederet

30 unusl d.

31 e E I 4^ <?*

— fed V, <T d.

— aut omnia 4^ omnino

32 fententiam v fapientiam

33 quifquam E quifque

— poterit 1 U ;), X, e, a, 4 /e/m/ ejus

342 I plures <,,\ plus

— anfas e, 4 caufas



VARI/E LECTIONES.p. I. p. I.

342 2 refte -^ reBis 343 8

— necefle erit » d.

4 quidem prsceptum, cujufcunque eft 9U quod praceptum jit cujufque >)

quidcm fraceptum 10

5 111ud 4' Illudvero 12

7 inciperemus -vj/ inceperimus

8 deligendo E I «, x, », « diligenda —12 voluntatum E I voluptatum 13

— exceptione E ;t dxceptatione \ decep- -—

tione H14 caput I U », *, V, ;r, »-, il/ d'^ r/»///f

— agatur I ngitur »5

15 declinandum E reclinandum

— fit «, %, V, «, -x, ff, ^ ejl 16

1 7 fama •vj/ ^. 17

— nec E I nec ejfe 18

— exiftimar* -^ exijlimari 19

I 8 aflentationibus I U x, », ajjentando 20

19 Virtus >j Virtus autem 22

21 enini k, v, 0, > )/ < /.—

— omnisa- d. 23

22 querebaturE querebatur quidem * d. 24

23 eflent \ ejfe 27

— ut, capras E caprajque n, », <r, \ ca- —pras —

— quifque E quis 29— haberet » d.

26 quaedam i|/ </.

— qui » ^. 31

z8 et conftantes t d.

29 nifi V ff//?7?/ —30 ita prascurrit amicitia •»}/ ^. 32

3 2 currum E I U x, 4' curjum

3 3 utamur » ^. 34— equis tentatis E aquis tempejiatis I 344 I

aquis temperatis

U4/ <?^/zz/ tempg/-

tatis [cum e et r Jupra lin,) f,,K, 0, —o- equis temperatis 2

-*• amicitiis 1 in amicitiis -/j, n, y, <7 ami- -—

citia

J43 I ^t.xi^\c\\i.w\.\ix\ vi, c,\ projpiciuntur 3-— quidam E I U si, v., », 0, tt, tr, 4/ j^w- 4

i/tf;^ aute^n 5

2 cognofcuntur e cognojcentur

6

4 ubi »/^

— inveniemus k reperiemus 4/ inveni-^7

mus —5 anteponent E I U --?, «, 0, 4/ ^w/^/tf. 8

»<7»/ » anteponunt —6 jus -/), 5", 4/ vis 97 natura E humana naturA 10

— eft 4/ ^. II

TOM. III.

obfcuratum iri fe E ohjcurati iri fe I

excufari U w objctiratum iri

{"e X, », «, cr ^.

flt » d'.

qui in k, «, 4^ ^///

Quid ? ha:c E îd hoc ? U îd?» a/ î?f

omittam E dimittam

quam 4^ ^'

plerifque » //.

inventu E I U », ss, 0, 4^ inventus

defcendat » dejcendant

redle », x r^^^ /«£«/f », ^r, o-, 4^ fl'/f<?*

cernitur tc cognojcilur

tamea » d.

contemnunt I contemnunt amicos

Qui——praeftiterit 4^ d.

hunc ex maxime 4^ ûnc ex maxim»

ejus », 0, 4^ ^jus ejl

fides eft » ^.

infidum (tfi£lum

qui E », X, y, «, ^, ir, 4/ /«^(^ â/

rebus tt d'.

natura I x., ex natura U » naturtg

aut fidus 'Sjfdus

aut E (/.

deleftetur E I U deleSletur animus j»,

deleBctur amicus

jamdudum », 5- dudum

trafto "E. d. V. traBavi w traBavimas

Ita », », ;r, o- Itaque

amicitiam 4^ amiiitia

pofle 4/ /»0/^7?

neve E /z^âi?

vel odifle E odijje alium I », «, a, 4^

amare velodiffe

ingenui -/) ingenuum \ ingenium

aliquo U alio

allatas E »,«,«, 4^ oblatas U d. tf //-

/afas

fufp iciofum « fufpicione

amico I amicis » aliquo

Accedat 4^ Accedit

oportet 4^ oportet efje

mediocre v, mediocrefed magnum orna-

mentum

feveritas 1 U », »c, •\' feveritas abfit

quidem E quidemfecutn

amicitia I in amicitia

liberior E » Uberalior

comitatem tt, a commaditatent

exiftit » Extitit

quando E quandoque

T tt



VARIi^ LECTIONES.p. 1.

344 12

»3

14

i6

17

i8

21

22

23

2426

27

28

29

30

3»

32

33

34

Ot)

homine dubltatio E r, », -^ dubita-

tio emnino cji hac

amicitiarum n amicorum

debent E debet

fatietates Yj fatittas i^, a, i(> focietates

dicitur I >c, ij/ cliciiiir 'vulgo

modios medios

fimul E 6- ^.

in herbis n- d, \ in rebus

fallacibus ofallentibus

modo 1 d,

eft E eji enim

qqo 4/ qiiod

intraftato v itttaSla intailo

modo E I jj, X, », «, w, 5-, ij/ '!'??(»

animal -tt animalis

in iis X d.

funt '4' non funt

etiam ipfis E //J/J" «, e, o-, 4' //>/f/

fuperiorem >, «, <r </.

Scipionis ^j Scipio

fe X </.

Rupilio E I U >-., f, e, o-, 4' ûtilio

Mumniio E Mutio » Nummino ^ Me-

mibiio

fratrem «r, \ frairemfuum

anteibat \ Hannibal

fuofque volebat U d.

per fe x., «, o- poffe

omnibus 1» d.

praeftantiam I eminentijm

fortunse ifortitudine

funt e, c- fnt

impertiant E impartiani -^ imparci'

antur

eam v f«

commuuicentque U communlcantque

cum » d.

fint E I »)y««/

fi E I tf/ y? » </.

propinquos -tt proximos

eifque >}/ eique

in fabulis E il/ in fabulis de illis awdivimus tt ut legitur in fahulis

ignoratioriem >»,«, tt, -vJ/ ignorantiam

famulatu >famulutum

funt U j), \ ftnt

inventi E I >;, 4' inventifunt

patres y., 0, a/?r

duxerunt », tt, 4' dixeruntquidem eft E k, », zr, cr, -^ d.

eft o^.

patribus \ parentihus

faciendum 'E. faciundum efi l facitft'

dum eji

p. 1.

345 9

10

12

»3

14

15

16

20

22

24

26

27

28

30

3*

33

34

346 1

5

7

8

9

II

12

»3

16

»7

18>9

20

22

praefiantiae I excellentia

maximus E x maxime

capitur « accipitur

exasquare « aquare

non dolere » ^.

amicis »;, », «, «-, «»• </.

plerique t plerumque

queruntur n quarunt tt cenqueruntiir

fiE^.

aliquid x, », «, o-, •v}' *J'-

fuo •i|/yj'

fummiltere 1 fubmittere

putant » putant ab amicis

contingit » contigit

etiam U et

hac E » a^ hcc

ipfe >t ^.

deinde etiam « /W^ ^/

fuftinere E ;), x, », sr, crfufiinere pofjit

tu U X neque iu

quantumvis E «, <r quamnjis

licet E U W.ejus Lucium E Lalium ;j, «r g/a.f Lu-

cinum k ejus

quidvis o- quod^vis

et ingeniis E » ingeniis •^- <f.

et statibus </.

fi_E/r

pilse >} ///f(«

eos necefTarlos /, d.

oportet E U », 0, (7 </. I «'^^^»/

tnm <7- iamen

dilexerunt « dilexerint

quidem x. ^.

colendi E i}'

Î x ^. jj diligendi

aliter E «///^r ^w/w

eorum », o- eorum quorum

ullam K illam » </.

non pofiiint poteji ejjel d.

n»orum ftudiorumque », aJiudiorum

ne I U «, K, «, TT, -^ ne quis

quaedam I U »), x, «, ^r', •4' quadam

perfaepe E x., \Jape

enim >) .s'.

Neoptolemus E Pneoptholomus

difcedendum «, «• dijcendum

vult E //« 1;«//

quod I }), ff-, ij/ fo ^«c</ » ^(7 qui

non facile E amicifacile non

in amicitiaaj </.

Eft >]/<2'.

amico » inimico

impetrari E itnpetrari

enim >} ^.




346 24

26

28

2931

32

35

347

910

12

13

«4

16

'7

18

20

£2

24

z6

27

28

29

39

32

33

34

348

cum E I >), f, •, T, », \j/ /tt/«

alienos I a/;c/

eluendje E U », n, cr, -^ eUvand<c

difcindendae l/cindenda:

intolerabiles tf d.

exarferit <r extiterit

neque E I », »-, «r «fmorutn E U »>, t, o- a«/ morum

reipublicze E i »> rep.

inimicitiae 1 tr, a- nt inimicitite

etiam 15 et 1 d.

enim 1 d, x, v enim ejl

amicitia v inimicitia

eft a'.

danda » dandum

diffidia I U d.fcidia

fiant Eyf^vero U tamen » iunc vero w tum vert

eAEIUd.etiam E U </.

e E I -vl/ fa:

contumelice E et contumelia

tolerabiles intoUrabilts c tolerahiliter

qui E I U », «, <r, '4' ;V y«i

cautio » fa///o

una I 4^.

incipiamus E I », a-, e-, ij/ incipiant

in ipfis U f, fl /^yf/

inefi I » ^genus E n efi

rara E «y/^w/ r/zra

difficilius E v, cr dij^cilius ejl

quod fit >) quijint

omni I o»j«?

bonum I jj â»z

efle^/^/.

Ita E I U »), >t, r, «•, r, 4^ Itaqut

amicitise E 4' amicitiee eji et

ipfo «, a, 4' T/yJ

caritatis E caritati

propter % ptr

fibi 4' </.

reperietur I reperirttur

is E I •<) /V amicus

quidem », <r, tt y«/

nantibus E I x, «, 4^ natantilus

ipfae *, V, ?r, s- «^. 4^ ipji

enim ;r <^.

animantes E amantts x </.

cum I et cum

id )) d.

flt I U », y-, ?r, •4'//

et fe ipfe 4^ exfeipfo

alteruoi I alterius

p. 1.

348 I

2

3

5

6

7

8

910

1

12

»3

»4

»5

16

17

19

23

24

25

z6

27

30

32

33

34

349 I

2

3

46

/

8

9JO

II

12

anquirit E perquirtt I sr requtrii »j, i-,

« acquirit

commifceat E I U r, », t, 4^ tnifceai

cr admfceat

ex 4/ e

impudenter I imprudenter

ipfi E illi TT, (T ipji etiam

non E \J jam non

autem I d.

ipfum E 4^ "'.

fui «, 0- y?^/

ea E eam

traftamus I v, w, cr trailavimut

confirmari E tra£lari

homines 4^ d.

primum ji d.

deinde dehinc

unquam I d.

et reftum « d.

ab n pro

maximum » </.

qoi ex ea tolllt E d,

iis E his

exiftimant E extimant » exijliment

patere « d.

quoniam v quem

confociata E U «, y.fociata

tranquillitas * d.

ut E U t, -^ etlut et », «•, o-, 4' «f

etiam

fit I ^ft, ut 'vitaft cum his beata

neque E I U »j, f, nec

vero E wro "jirtute

enim E »), «, « etiam \J et t d.

et deligendis E », «, <r, 4^ diligendis f

eligendis

ct coTendis I d.

praepofteris E propojieris

vetamur E vetamur agere I vetamtlt

facere

implicari n, a, w, <r, 4^ implicati

diuturno >) divino

offenfione ») occafone

magis I -/) maxime

incuria 4^ injuria

venditatio E I u, jt, «, 4^ vettdicati»

defpiciunt I n contemnunt

vero », 4/ d.

cupiditate E aviditate

nihil inanius « </.

exiftiment E putent

permulti E quam multi

putent T reputent

ad unum idem » admodum

T t t 2



y A R l M LECTIONES.p. 1.

349 »3

»4

»5

i6

»7

i8

20

22

23

2S

26

27

28

29

3«

32

33

34

350 2

6

8

910

II

12

13

19

20

22

24

contulerunt » contuhrint

rerum 4'.

otiofi « otioft

totos (7 /e//x

efle K d.

fentiunt 4" d.

vitam 5}, », 0, 57, «-, 4- wVflj

degendse tt degentis

ea afperitate eft et immanitate natu-

rae E <«« afperitatem efi et immani»

tatem natura

Congreffus U ut congrejfus

ut hominum E U ;r, 4 ut focietatem

hotninum

anquirat E >) acquirat I inquirat

poflet E I >j, /i<?^/

folitudine Y. folitudinem

ibi oy?

rerum o- d.

natura E natura nnflra

omnino v, ;r, <r i/fro omnino

qui I a/

omnium U d.

folitum X. ejfe folitum

in E d.

perfpexiflet c- profpexijfet

aliquem v aliquando

adminiculum annilitur E jj ad admi-

niculum admittitur

anquirat ac E I aut quid *i aut quarat

<r d.

audimus * audivimus

tum evitare E cum e^vitare

fapientis I fapientius

et E d'.

retineatur E teneaiur

monendi e admonendi

accipienda E I x, (Tj \ funt accipienda

U accipiendafunt

quomodo x quonam modo

quod E a/

in I d.

meus K meusTerentius

amicum » animum

ferri >!, x, tt, o-, -^feri

impellitur I cBmpellitur

omni U X, ^ omnis

et I </.

monitio I monitus U admonitio

deinde ij, «, v, w, »-, ij/ deinde ut

objurgatio E I ut jurguiio U jurgatio

lubehter E luculenter l ar d,

adfit I al>ft

digna E X homine digna

p^ I.

350 26

27

28

29

30

3»

32

34

35» '

2

4

5

10

12

18

»9

20

21

22

23

26

28

30

3»

32

33

352 I

2

Ut <7»/

nequeat ; nequeant

enim E </.

illud u, V illudproverhium

melius E melius efje

inimicos E amicos

videantur \ effe <videantur

eOiy, d.

ii E hi fctlicet

debent E I o- delerent

capiunt U accipiunt

debent E c deberent

vacare U ;c, a carere

correftione I »?, v, -4/ correptiont

vere \ d.

alterum I f/ alterum

libere jj, v. lihenter

amicitiis E amicitia

aflentationem E 1 a et affentaiionm

eft E//levium I tamen efl leviufn

voluptatem E jj, 'voluntatem

nihil \et 7ithil

Cum E Tumveri \ ijerum

idque I atque

maxime v d.

delet » Dehet

id >), «•, <7, '4' d.

ne E «^f «, <;• »0«

quidem x d.

afl"entari E ahfentari

ut f ut ita

fub E I U «, » /«

amici I «, », o-,^J/ amicitia

omnino « <i'.

horum > horum autem

eft » ^^.

tam E tantum \' tamfacile

id eft j), f/

Conful )), 0, c /j'.

de me I de me dico

illa E «, x, (T, 4 ;///'

in E fuit in

ducem I ducem effe

afFuiftis affuifti

oratio E oratiofcripta

Mancino E Mutio I n Mancinio U \Manilio

C.IL.Licinii «, x, » Lucinii

videbatur I videhatur 'valere

cooptatio E cohortatio » coaplatio o

captatia



VARI^ LECTIONES.p-

3S2

8

9

10

1

»4

i6

»7

»9

21

22

23

24

25

27

39

3»

32

33

34

353 2

3

4

primum I trtmus

illius >) ejus

id aftum -/) itafaclum

fnm I/";?;

Practore me E pcpulo romano per me

X, 4- /'f '''^ Pr.itorem

Itaque U «, f, o- /Vaquam »», v, «, cr, 4* quam/umma

fcena ^ Jcanda t fcanna

concione E concionem

loci >) <«'.

tamen ij/ tantum

valet E /a/^/

eft >i, K Jit

apertum E 0, >}/ ««r apertum

ne E I U nec

aut U nec

poflis y d. fr T fcis

Quanquam I » Tamen

quamvis » d,

tamen « d.

is E his

ipfa », ;/>/2jot

enim , t autem

Hos ?r, a Hos tamen

voluptatem U jj, r, «, t, f, '4' tiolun-

tatem

efTe U « d.

igitur « ^.

nobis I U j), 0, 4"''-

refpondere I refpondere mihi •4 </•

ingentes \ Jed ingentes

magnum E maximum

quamvis E I U 19, », e, e-, il/ quan'

quam

valeat E I U «j, x, », «, c, -^ 'valet

alleftant E deleilant I obleSiant ad-

jeSlant

animum advertant I U >), >, e, c, ânimad^vertant

qui quem

feEd.

facillime E Kfacile

qui v faz»

—• aflentetur E ajfentatur

— litigare E I U e, il/ UtigaJJi

— fe y ^.

5 exiremum ji externum <j exiremo

— det E declamans det

— fe E I U j), «, ij/ fl'.

6 vidifle E e /«/^ I U k, o- w^^ >},Î/

7 ut jn Epiclero E JJ » ut in I ut ejl

illud Pacuvii

p. 1.

353 9

10

II

12

14

>5

>7

18

«9

2021

22

2$

28

30

3»

32

33

34

354 »

2

3

4

5

7

8

TO

12

»3

H

»5

>7

Hodie mc E U fo die I 5/ w >&<!<^/>

comicos E I >j, « coamicos U cannicos

<r amicos

ftultos fenes \d. n fultos \ fenes

Verfaris E I U « wrferis

atque I aut

lufcris E U • a/ 'vixeris I ut illuferis

improvidorum E >), e et improtjidcrum

credulorum E incredulorum

Sed Efed etiam

amicitiis » d.

hominem E >) homine

deflexit E I U », x, v, «, «r, -4/ defuxit

illa prima I U », x, e, o- zV/a/» primameaque ipfa E I U », jc, <,, »-, 4 f^wât

ipfam

Virtus, virtus E I U x, r, », cr, ^»

Virtus

inquam I in qua

enim « d.

extulit I », 4/ extollit

oflendit a d.

viciflimque v vicinufque

eorum y., »,-J/ </,

Rupti'

utrumque I utrum

ipfa E » ipfa uiilitas

C. » </.

Tib. », cr Titum

Rupilium E -^ Rutilium », «

lium

Mummium E Mutium » Numinium

ego £r, -vj/ ij'.

adolefcentis E adohfcentuli

Rutilii Virginii 1 'lutilii et Virinii

U e, >}/ Rulilii et A. Virginii

Quoniamque ita E ânquam ut

comparata x comperta e operata

oriatur I oriatur ex altera

t d.

cum e d.

ut dicitur 1 po£ts

anquirendi E requirendin,^ atquirendi

funt I », <r, ^ funt njere

femperque 1 etiam

virtutem \ virtutes

fed <T d.

et Ed.

proponendam I proponendam effe «j

praponendam

rebus%J/

a'.

hdbeo E ij/ habeo quidem

pofiirn a pofum

de ti f/ de

Nunquam I x ^ô nunquam



VARI^ LECTIONES.

354-

1.

17 ofFendi 4' offendijfe recolo

18 nihil E I U »), X, >]/ nibil enim

— ipfe E », V ipfo

19 neque \ non

23 rufticationefque a- jujiijicatiotiefque

2 1 ftudiis E Jludio

— femper E U /i. 4' per fefemper

2Z omne U ^/^

•— otiofum 1) tf^/i/;»

23 et memoria » i^.

24 atque amantinimi k d.

p. 1.

354 25 alunturque E 4/ aluntur n, « yjfi

aluntur

26 memoria E I «, x, », (t, ij/ memonamea

zy afFerret E I » /T^^r^

28 enim » </.

29 tolerabilia E et tolerabilis

— fint »1, y, i/funt

30 quas y quid

32 putetis E »j ejfe putetis

PARADOXA.

p-

355

Edit. Olivet.

1.

3 faepe o- d.

4 Cenata ^ fenatum

— fententiam a-fententias

— ex 4/

5 ufu (T y.

6 illa ir ^^ et

7 majus 0- OT«j/'i

9 copiam ir «//a/

10 populari N vulgari

«— mea cr, 4^ '» ^-^

1 fane E N plaue I U »?, o-, 4' î^^

•— vulgus I vulgo

—- ea E illa

— eft cr df.

I 3 neque cr ^«^^ nullum

1 3 minutis I N U \fed minutis

— interrogatiunculis E U interrogatit-

nibus

14 efRcit I effecit <t voluit

15 horridum N durum

—» tam incultum 4^ d.

1 6 excolatur 4^ extollatur

\ 7 etiam E enim \ d.

1 8 enim N autem

20 oratoriis omamentis I orationis ernt-

mentis U ri nullis ornamentis orato-

riis

23 opinionem N opinionem vulgartm

— onuiium E I U 4^ haminum

MSS. E I N U »,, ^, %!.

p. 1.

355 24 id eft, in forum I U 4* vel in forum

N 7,d.

25 alia 4^ f^^^^

356 l eoque "N ideoque

— fcripfi E I U «, 0-, 4^ hos locosfcripfi

— quje 4^ d.

— appellant I N U appellantur % appel-

lent 4^ d.

3 lucubratum 4^ lucubravi

4illud I cpus illud

5 munus I Tufculanarum munus

— hoc E d.

6 earum E I N U >», 4^ mearum

— quibus uti «> qua utuntur

7 aeT<x<i E </. I ENTICHOC /. perfec\

tica vel eleîca a- -^ d.

8 acceptum E I N U «, 4^ apertum

10 exifle E 4^ ^» âc eadem figura exiffe

11 PARADOXONI EN</,I 2 "Or<——icaAo» E I U J), c, 4^ </.

I 3 quod—— efTe I 4^ <''. N ôd enim

honefum Jit dicebant id Jolum bo'

num effe

14 ne cui E I N 4^ tamen ne cuiquam Utamen ne cui

1 non (T d.

— deprompta ^ derapta

17 pofcit I poteji N poterit U poffit

t— mehercule E meherde N »}, ^l'hercule

U /{'^r<-/<f



VARIi^ LECTIONES.p. I.

3S6 i8

'9

20

21

22

23

24

25

26

28

29

30

3'

3S7 »

2

9lO

12

magnifica I mngjitjica domorum

funt •4/ d.

rebus E ^.

efTe ny \ cjffe numerandis

rebus E I N U ij/ homines rebus

circumfluentibus U circumjiuetites 9

confiuentibus

ea E <j'. I r, %!/ et

defiderare I dejiderare eaU ^ illos dt'

Jiderare

fatiatur \ Jaturatur

litis Yj Janus ^ finis

qui E qua

cruciantur E cruciatur

continentiflimorum -^ ccnvenientijji'

morum

hominum vj/ d. (cum Jpatio)

majorum E « majcrumque

fa;pe E IN U -^ Jeinper

qui N quod

imbecilla E U vj/ imbecillia

verbo E-4,

\ <verbojdoappellanda E » appellaftda ejjfe

efl"e E N j; inejfe

bonus 4 bonorum

obfint E I •vl/ »/ objint

probis N -^ bonis

licet E I liat me hoc prcpter quod dico

tamen vera I d,

bona I 4/ illum bona

pecus I pecuniam

fupelleftilera E fupeUeîk N y«/r/-

Uailes

neque non E ne< vero I U >i, 4' neC'

non

ut opinor, qui I y«/, ut opinor

in feptem I »), o-,

4 inter feptem fapi-entes N U inttrfeptem

Prienen E N 4 phnam c d.

ita E enim ita

rebus fecum o-, -vj/ d.

eflet « <^.

ne fua quidem E yifua quidtm non effe

nos U d.

Quid <7 ya/V 4 y'«'<^

eft E I rtft

virtute I virtute ef •vj/ 'veritate

id bene virtute eft I d.

obfcuriora E nbfcura t, ^ odiofcra

cum E I N U )) cum fne appofiio/.e,

exemplorum

lentius I levius U -a lencius ij/ lente

difputantur 1 U difputant

uUam E U illam

p. 1.

357 17 aut auri E I U auri N u, <r, 4 /i

— ad 4/ </.

— aut E et

18 fupeiJedilis I fupelkailium -i^ fupeU

Uaiks

— ad delicias N </. 4/ ad divitias

19 ante (7- a;©^/ ««/^

20 Ronmlo E l U u, 4/ Romulo incipere

— vultis E 'vuUis prius

21 eam <7, 4 </.

22 iifne E hifrse

— geftis E bene gejlis

— atque E an

23 Numae Pompilii E I \JyiNumaPcm.

piUus N <r, 4/, Numa Pompilius

24 urnulas ^ falas

— filicatas E I N U » deUcatas 4/ feU-catas

25 arbitramur n d.

26 Superbum I n Superbum Tarquinium

— quid egerit o- d.

27item

4/ f//«OT

— reiiquos I ceteros

28 fpeftaverint E I N U <r, 4/ expeâ-

'verint

— fecuti E I N >}, 4/ confecuti

— quis \] d. N

— cui voluptas <r d.

31 C. E IN U», 4,.^

32 Coclitem E I U Oratium CocUtem

33 Qua? E I N U qu^ n)is

— quae I ejujque

— devotavit E U devovit I devotavit

(Jed cum punSlis t.\.fdpoftis)

— atque E U ^/ cr, 4/ ^.

— immifit I immiftque U mifit

34 9.^,4.^358 3 intercludendum 4/ /Vf f/W^;.v/*/«

4 interjeflus E interceplus

5 abundamus N habundamus

6 cogitafle expetendum E U pu-

tefne lUos quicquam in 'vita fibi effe

expetendum cogitrfe I --j putamus nos

illes (ontaffe quicquam in hac vita

fibi ejf expetendum N putamus eos

quiiquam cogitajfe quicquam in vita

orbi ejfe expetendum 4/ an cogitamus

nos iUgs putajfe quicquam in vita^

fibi expitendutn

7 eflTe I N U --;, c-, \ ejfet

8 ifti 4/ ifiius

"— hujus 4 d.

— fententia; 'E. Jententia )nea

9 et jam E I U «j etiam v d.



VARI^ LECTIONES.p. I.

358 9

10

12

13

H»5

17

18

»9

20

22

23

25

26

27

28

29

559 2

3

4

5

6

vel ipfi 0- </.

judicent vijudicarent

alicujus E alicui

marmoreis E «/.»•, -4/ majorihus

fulgentibus animum <r </.

eorum habuit E-,?, -J/ habuerit horum

nihil E », •vj/ nihilque U nihilque eorutn

fimiles E I N U -4, \ fe fmiles

hsec quidem E /^/ quidem hac

adduci -i]/ «'««

tamen arcle 4' arte

Tu, cnm i}/ ^««'a

omnium E d.

dederit E N U dV^;>

neque o- <3/yae

ipfe U j) //7««

inter quadrupedem E I N U «, o-, ^/

quadrupedem

aliquam E 4' aliquem I d.

Quidquam E ^n quicquam I N U '4'

îdquamneeft maxime boni E fi maxime efi ho-

nus 0-, il/ maxime boni

neque E I u, >}/ neque enim

potiundis E U potiendis

ktc E U %J/>

bonis 4' bonorum

t^Xi ex \> et

nihil \ mihi

"Ort iu^*([/,ena,\i E I U », -vj/ a'.

In quo vivendum 1-^ d.

beate N bene beateque

asrumnofum E arupnofum

nec E neque

putavi I effe putavi

excruciabatur I N U >i, ir, 4' crucia-

batur

p. 1.

359 »7

18

— non conftantia E et non conflantia

8 prffifidio E I U >), 4' prajidio munitus

—— COmitatu E comitatufeptus I comitatu

circumfcripius 'virtutum U -^ comi-

tau njirtutumfeptus

— ejus E d.

10 in rebus \ ex rebus

— fortunatis I ^ fortunatiffimis

1 mortaii E /> mortalibus \ d.

12 infane, E •\' infane, Marce Antoni I

infunc, M. jintonii

13 tantum «, 4^ tamen

— ufurpas E ufurpans14 beatiflimus E 1 U », <r, 4/ beatus

—- totus aptus E captus totus

15 fefeU>— Cui I cuique 8), 4^ cui vero

16 ex 4/ et

'9

20

21

23

24

25

26

27

28

29

30

32

360

8

10

12

»3

»5

16

nihil I nihilque

eum E Etenim

iftis E I <r, 4/ iflius U ;) ifliusmodi

vero j) i/.

ne E U 4^ fiec

non modo E I Usj, cr, 4^ not^modo nctt

ego I </.

evigilaverunt E evigilarunt U /^jâ-

nihil E » nihilque tale

eo I /« f(7

neque E nec

hominibus E 4^ omnibus

an 4* ciut

mors——poteft o- d. fed alia tnanu adextremam oramfcribitur " mors ter-

ribilis his quorum laus tmori non

potefi.'^

non iis E et non his

autem I U terribile efi

omnem o- d.

ducunt E )j o- dicunt \ putant'

te ffirumnse U et arumnes

premunt E jj, <r, -^ premunt omnes

te torquent <r torquentur

dies \ per dies

fat E I \3 fatis

idipfum U id ipfum quod habes

ne non fit diuturnum E U »> «; diu-

turnutn futurum fit \ c, ^ ne non

diuturnum fit futurtim

ftimulant a- tuafamulant

metus T metus 'vel

quae te finunt E</.

refpirare U «, a, \' fufîrare

nemo 4^ fion

Nec E Neque

funt ^ d.

vita E I U >), 4^ 'vita efi tr d.

qus eft (T d.

eflet autem fugienda \ a d.

debet N docet «, «r, 4/ decet

'

Ori—KOiTeiB-aif/.XTtt, E I U j), (T, 4" </.

j^qua!ia fadta I U -<, <r, -^ d.

Parva culpa 4" d.

inquis E I N U >), <r inquit

res E I N U ^.

at E I N U «/

culpa E culpa, five maxima culpa

nec E nequererum E I fA- rerum

vitiis E I ex njitiis

In quo £ I 4/ tion quo modofiantfed a

quibus et in quo



VARIiE LECTIONES.f).

I. p. 1.

360 16 peccatur, E \ peccatur. 361 15

1 7 verteris E I /« verteris —18 aliquantulum •»]/ aliqua', tum ^19 infcientia E I N U >), tr, ^/ itifcitia —— Lapfa eft o- Interlap/a eji \ Lapfa 17

eji ipftus 18

— ignota >j innota

20 quam I ^/V d^/caw —21 ac E I </ 19

22 tranfilire I N U jj, tr, 4* tranjire

24 tranfieris E I U >j, 0, 4* hinc tranfteris —25 hoc E in hoc —28 qua; E et qua 20

— nafcuntur 4 nafcantur —

29 fint E U a//;;/ 21

-— inter fe E pares interfe l pares 22

30 efle etiam I nfnt 23

3 1 meliorem a melior efi

— temperante E I U temperato

— temperantiorem E I •j' temperatiorem 24

a temperantior efl

— nec 5- K/ 25

32 nec E neque a ut

— fapiente E I \J fapienti

— pofle fieri E U </. —361 I perfpici ¥. prcfpici U a- percipi

2 poflet E I N -w, a, 4 /s^/

—' idem E ipfe 26

3 decem I d. __

— pondo E N U 4- pottdo auri

— aut temperantem E an tu testperanten «7

dices -^ aut temperatum '

4 eum I U «, <r, •>}/ d'. —— qui fe -vj/ d.

— efiûderit E offenderit 28

5 confeotiensij/

confciens So-— ratione E I N u, 4' <"*«' ratiene Ji

— et U «r —6 huic )j denique J2

7 funt I 4^^«' —8 ne E U », 4^ »^f —9 ut I «/ fo///ra

—' paria » comparia 33

1 1 quando E I N U 4^ quoniam

— proficifcunturl/iro/ff;yf««/«r animad- 34'vertunt, l£c. (iîd. Hearne)

12 itemnii.e E U Itaque 362 I

— manant E I emofiant 2

— fint E I ut fint —14 A philofophis 4 Rpicurus a philofo- 3

phis —— inquis, ifla E I N U >i,»• inquit ifla —

4 inqiiifita 4— Sildes

^QIA. IIL

diceres E I <r 4^ tflci dictrit

difputabat 4 difputat

bene 4^ d.

hercle E N hercule

quando E I N U «t, 4^ quoniam

bonis E I jj, 4^ «s^f ^««•f N <z ê»/i U

eftU//

an N U «a/

homines r d.

doftiflimi I difertifjimi N d,

fenferint E -^ fenferunt

ne E I nec

hominum « horum

poflit E (7, 4^ /o/f/?

omni E ««/»?/

deliftis T didis ij/ delitiis

a^que E I etfifenferint aque

privatis E » pri^vatis hominibus

quamcunque E I et quamcuttque 1

quantumcunque

Nihilne I nihilnum N nihilne facere

pofjumus nihilne -^ nihilne num facile

poffurf.us

igitur intereft I facere fofjimus igitur

interefl N non facile pofjum interejt

igitur

nam hoc E I </. »j nam h<ec

dicet I dicat

enecet a-, -]/ necat

judicari E I N U cr, -^ judicare

qualia E aqualia

non facile poflûnt E facere non pof-

fum I N (T, ^ facile non poffum

Saguntini 4 Saguntuni

adimiI

eripinon poteft I n 'vita eripi nonpoteji

hasc E Itoc I hac Jupradixit

quoniam N 4* quando cr quia

utro E N U ;?, o-, 4 tiltro

acceflit E accejjit Sagunlixius I accejjti

Saguntinis

adjunfta I « conjunHa

fit Eleji

fi procreavit o- d.

adfit E id )j, 4 'cift

procreavit I procrea^vit te

aluit I alust te

erudivit I erudi^vit te

collocavit I collcca^vit te

multitudine E I multitudim erga

prreftat )j, cr, 4 peccatur

Eft. Sed « Sed -^ EJi. Si

liceat I /ic0t-

V V V



VARIiE LECTIONES.

30*

Hirtrlo -^ modus

I.

6 efle n eji

1 Etiainne E Eine

— rebus 4/ d.

'— Etiam E ;} </.

8 modum fingere—

tenere pojfumus. Hijlrio

— pofTumus I ôjjimus

9 paulum j) ^ paululum

— movit E I U JHcveat

10 et E N KjiJ/ ^Z.

11 tu in vita N in njita ver»

— qu£ *;, e-, tJ/ ûi

— omni verfu I omnique ver/u

I 2 peccare E I N U ;?, o-, ^}/ peccajfe

14 videantur «,->]/ ^.

15

videri E otW^?"; aut cffendi

— peccatur E ^ peccetur

1 6 atque E >! f/

— et E U cr, i]/ w/I 7 peccari tr peccare

19 ''Ot< ^cJtmaii E U >),?•, -4/ «•

20 Omnem ttukum E /fia'^/? omnes Jiultos

U omnesJiultos

iz infanum rebus vincam neceflariis E

I j), -i]/ injanum judico. Si quid in

rebus ad vi8um necejfariis ejft iu'

'viSium poleji. (in I d.)

li^ contemptione E ccntentione

35 ne E I U >}, s", »]/ «ff

26 pelli \ expelli

— poteft ? Qu2e I poteji. qiia nulla eji.

27 etiam fugitivorum E eji fugiti^vorum

I Jugiti^vorum

28 unum in locum E Un]/ ?<«o /« loco

29 igitur -4/ ^.

— illa E ij/ «//«

30 patrius a patricius

31 Praedonum ille E Sed pradonum illa

363 I reliqui^ conjurationis o- rf/;^«<* fo»-

jurationes

2 converfae E conwrjaJunt

— non I «0« igitur

-— Itaque nulla erat N d,

3 arceflitus E IJed arcejjitus ^, o-, •v]/ ac-

cerjitus

— cum N ij/ a/

4 tum E /aw

— fuerat E i]/ ^ra/

— eflet E U ej/etque

— tum E tunc

5 efl"et ij, -4/ i.

— eflet juris EyW/6 repetita t repentina

7 Ac E I ^/

p. 1.

363 7 tela -J/ tutelam

— Jaftam Y.jadatamque

8 nefariam 4' nefariam^ cum parietes ds"

turbabas

— duxi E >j, 1]/ «»/£ w^ ^/wAri N j-ac^/ an-

tedixi

— perveniflTe E » pernjenijfe eam

10 faces -^/facies

— aliquid I /a;/f aliquid auf

11 aut U «a/ in urbe

— Nihil E I Nihiil enim

— neque E nec

13 eripuiflies E hanc eripuijfes I Jjac eri'

puijfes (T k)oc eripuijjet

14 COnfilia U confilia in rep.

— quibus ftat E N U ^. I -v}/ cum

meis curis njigiliifque rejp. invida

fat— fi hujus E Ji cujus I Si modo rempub,

Sijus N Si modo rempublicam. $i

Jjiis

1 5 asterni E exterîi N eterni U ^,

— delevifles I difuijfes

16 confilia >} d.

— mihi 4- d.

1 7 ego E ij/ </.

— confiterer I U /ifaterer afateor

— Sed fi hsec nec fecifti E Sed non f{~cijii I Sedfi ijac non fecifii

19 civis I ci^vis optimus

20 maxime E I maxime eram

— fenatus—— quidemc-^.

21 ne nunc E ne tunc N nunc 4' et tune

— quidem E I quidem cives eras U J/

quidem es civis

22 poteft 4 d.

23 ac I N )) ««

— animo I N animis

24 armatis I U 4^ cum armatis

25 privatorum E /rw^j/orÔT

— hoftis I /wfis diceris

26 Spartacus E Sperticus <r d,

— fi tu E I U »y? /« es

— propter 4* per

zj appellas E I U >j, "4 exulem apptllas

28 putent I putunt

29 quid Yj \ ne quid

30 nec E I w/ <r aut

31 meum I jj meumque

— cb E I 4 «^/

— geftas E I U >5, 4 ^?»/^J^C/^''^

34 mutarunt E I mutaverunt U >), 4^ z»a«

/«wr/«/

35Num I N », ir ATifl» U £/ non

364 I tua E U /«« 'vero




364 I

2

3

4

7

8

9

10

13

16

17

»9

20

21

22

23

25

26

39

31

365 I

4

5

6

7

8

9

10

1

12

fica -^ fcitia

tu E I U »), <r, -4' </.

plurimos \J plurimos auttm

manu E «, <r, 4/ manus

deflagrarunt n, a-, ^ dejlagravit

foro I \5 foro etiam

communes >), t, ^J/ omnes

etiam E I U ij, o- </.

perhorrefcis -^/ perhorrefces

operto E opertum \ portu

ubi ^ d.

eum E cum

effe I (^ fuhjeSIutn

"Oti fSXog E I U J), 0-, 4/ </.

Solum fervum E N U -^1/ Mejf

omnes fapientes hberos ejfe, et om-

nes Jlullos fer-vos 1 <}, a- d.

aut 0-, •vj/ autem

fuis ff, -^ d.

teneat cr finiat

repellat U reprimat

tum Y) iunc

ipfe E et ipfe

parere E patere

Dum E dum autem

obediet E obediverit ti, cr, -^^ obedierit

liber E liber quidem I etiam liber

omnino E d.

efl: hoc ij/ d,

enim \ yi,t d.

quorum E I U ;?, «r, ^|/ quorum ego

eflet \i \> efi

fimulem -^ fimilem

enim I autem ^ d.

potefl:as vivendi I vivendi pctefias,

vivendi

Nnife poteftas vivendi

legibus quidem non E >]/ w legibus

quidem

atque E et

quia E qui >) quod

feruntur E U » referuntur

apud eum -/> d.

maximum o- d.

ea cuique fingitur E U 4/ quifque

fungitur I quifqite ea fingiiur

contJrigit E convenit

faciat invitus cr d.

etfi I d.

efle E eff poleft

efl: E effet

et breve et E U brevi I breve vi, o-,

4/ ei breve

igitur U c- ergo

nec hoc E et hoc \ fervin

p. 1.

365 14 h&.s.\ afiriâ

— aut 4/ atque

— aliquo U «//(j

— fi E 4/ ./.

1 8 liber E I N U »), ^/ liber •videtur

20 recufare <r, 4/ </.

— audet U audeat

21 veniendum E I U 4/ 'veniendum efi

— abeundum E I U 4/ abeundum eji

— minatur 4/ <»'.

— extimi^cendum E I U extimifcendum

eft -^ d.

22 modo E tantum

— nequifliinum fervum E^/ nequifjimum

23 in ampliflima familia natus fit E a»i-

plifjima familia natus I amphjfimam.

famiham naSius fet

— ut in E «

24 ftultorum familia funt 'E.familiaftul-

torum. Sunt

— lautiores I laudatiores •]/> laudatores

25 ac topiarii E ij funt pari a£iu 4/ «i^»

piarii

— pari flultitia funt E N U ftultitics

fua I i), cr, 4/ ftuUitiiE futs funt

28 At fumus—— principes E <r, 4^ JS

fummis inquiunt principibus civita-

tis nati fumus I Ex Jummis inqui-

unt princtptbuscivitatis fumus N Rfummis inquid principibus civitatis

fumus nnti

30 tradant \ pttradant

— qui ungunt N ^/. 4^ quijungunt

— qui verrunt n d.

— qui fpargunt E d. 4/ quifpergunt

32 dediderunt E N <? dederunt

\tradi-

derunt

33 fervitutis », 4/ civitatis

— obtinent I N U -<), 4^ tenent

— Magna E Sed magna

366 I Echionis E Aclnacis N Adronis UASioris fl, <7-, 4/ ailionis

2 Polycleti E Pohchre n policreti

— Omitto habeas N 4^ <^«

— et E I ^.

— habeas E habeas ifta

3 adniirantem E /? W«i/'-£?«/m

— clamores E ei clamorem

4 te E >), 4/ ^.

5 illa E ifta

—feftiva E feftiva fihi \feftiva admi»

rabiUa

— quoque cr, 4/ </.

6 ita £ 2/<2 «f

V V V 2




366 6 non ut E ut mn -^, <t non

vincula E njitia

367 16

8 Mummius E Miimius A/ Memmius J7

»- mateiHonem E N macdlitnem 18

9 cupidiflime E d. 19

ipfe atrienfem s- d.

1.0 diligentem E U dtligentem fervum I

fer^vum talia diligentem -^ d. 20

1 W. E M. —14 mullos -v^ mllos —•— exceptantem E expeBantem 21

~ et pertraflantem N d. 22

16 ne in familia E \ nec infamia I non —infamia 24

20 vohintatem N <r 'voluptatem 25

21 afieftatur E ( U », ij/ affentatur

— muaeratur E numerat \ %, a, \ mti.- 26

nerat 27

23 Quid I >?, 0-, %!/ îd dicam 28

effe -^ d. —— liberalior E I U »!/ lilerior

25 non E d. 30

27 precari \ deprecari 31

28 fi E etfi 32— haec 4' hoc

29 cupiditatum E cupiditas I N 4' cu- —piditatis U illa cupiditas 368 3

3» fervitus 4' timoris ferûitus 4

33 Judex N Index.

34 An E at _,367 J \\\a.l-^d.

5

2 fapiens oratio N «loquens eratio fa. 6

piens 8

— Eripite E Erigi —nc a, 4/ 'vos .^— ex E I N U ^ 9— Quaj eft ifla fervitus o- d.

3 claro E praelaro

— aninii 4^ animee 10— debilitati E I N U 4^ debilitas 12

4 fraaiEINU«.4./rfl5« —— ncs ir, 4" 'VOS —5 vindicari E 'uendicari 13

7 Nos pofTumus r,, tr d.

II

12

^5

exaggerato E exaggregato \ exagge-

rati

nec 4^ quibus et

Tu Ejedtu

ne E /^ K^r eiiam I «, s-, 4^ '* »^ U te

non

haec I rW

quoniodo 4^ quo

ne E neque 1 «), 4^ «^f

'On——jT^SiTios E I cr, 4^ <^.

14

16

17

Solum divit€m E N U sj ^defi,.

quodfolusfapiens fit dives \ <7,-\' d,

tua E tua M. Craffe

Proh dives ;;, tr, 4/ <»'.

et I aut

Solufne E Selufne es I U Solufne tu -^

Solufne efl

ne E I «0« cr d,

quidem I U </.

quid E qui

intelliginius I dicimus

cui I U in quo

eft E ineji

te », 0", ]/ fe

hominum E homlnis

nihil E N et nihil U ij, 4^ f«'" «/i'/7

eftl«'.

es E I U o-, 4^ ^putas n putes

ifti ordini ne

Ein

ifioordine non I //$%.

crdine nec

fpolias 1 exfpolias

aut ne expedas E I N U d'.

at ipfe E atque tpfa I N 4^ afque ipf&

U atque ijla

an 4^ ^^t

quis 4^ f«''

Plures I (T, \ fi plures

majore etiam E maxima

Et I 4/ ^.

Danai E Danao 4/ Danaum

cuique 4^ unicuique

cupiditates E cupidines

brevi E breiii quidem

maximas N magnasexhaurire I exhamiri

quomodo ego E « quando I quonam>

modo eô -^ non

etiam E l\J n, c, -^ d.

fuis E 4^ ex fuis

quod I quippe

populus Romanus E \ populo Romano

poteft E I potejl contingere

hoc 4^ horum

tibi I U d.

poffeflioDibus E copiis

&oE -î ex eo

reficiatur 4^ reficietur

fex E d.

auxilia 4^ ^l.

te \ d.

ut E ut non

exoptas E jj, <r, 4^ <>ptcis I exoptes

paupertatem I paupertatsm imm



YA Rl JE LECTIONES.p. 1. p. 1.

368 19 qusrunt "4/ $'//^r/V 369 17

20 opus <7 d. •9

— efle -^ d.—

21 paritcr o-, \ pnrtcm —— atqiie E ac 20

2 2 eodem E cos quidern—

23 ie a d.

—— auiSlore ^ aBore 21

— judicii IL judiciifive officii I N judi. —cum

— tuas E taarum —24. in I d.

——- patrociniis N pntrimniis 22

— intercefliones E I N v,t<r,\ intercijas —— in E f/ in 23

— coitionibus E I N U conditionibus aj. 24

•vj/ contionibus

25 defa^nerandas N defenanda/que er, -^ 25

deferendas 26

27 libertis E U »!, cr, •vj/ Uheris 27

29 Syliani E Sullaniani -i^ fi ulla 28

30 tot E N 5- d. 29

31 deleftum E -vj/ deUSlum ct I dilcdum

33 hunc I /^(?r /^ N -^ff»f jvr^ 31

— fibi -i^fub

— efle ? cui autem qusfito opus U d.—

34 Eft enim E I N •>]/ etetiini—

35 fruftus I ejifruiius

— in copia E copia efl N /;/ copia efi 32

369 1 aflequere « afequare —4 re ij, 0-, -4/ te

5 nobis E I N nobisft -^ d. 33

— seftimanda E U exifiimanda -^ afii- 34

manda

— fit E I N U ^. 370 2

6 aeftimemus EU

4- exifiimemusa

exi-~

Jiimam —7 illam N animo —— pecuniam -<) d. —8 M'. E M. I ^. 3

9 liberalitatem N <r libertatem

10 fratri E Stratori fratrifuo vi d. —.

— Haec vj/ AW 41 1 virtutum E virtutum pojefflo 5—- pluris l pluris prctii N -^ potius <r po-

tiora —— seftimandaE exiflimanda 6

12 plurimi fit E -^ plurimum 7

13 divitifiimus >), »]/ ditifflmus —14 fint \pofttte fint 8

15 seftimanda eft E•»!/ exifiitnanda efl U 9

exiftimanda —i6 homines E d*. _-

10

enim E d.

aurata U aurea

villis N vifl

fola E I ;), \folaria N folia ^fchmarmorea N <r, •>}/ marmore

tabulas E I N -4/ ^/ tabulas

fupelleftilem N ad fupelkHileminfinite N infinita

concupifcenti E N o-, 4/ concupi-

fcentia

ad I d.

frudum \5fruRus

exiguus E exiguum

detradtis n extrailis ^ detraiistis

Uter E N ,]/ Utrum

divitior vi, a, •^' ditior

an cui I aut cui

cujus <r cui

viribus -vj/ utribus

aliquantum N aliquantulum

verfer E verfor

et E •>!/ nut

Lufcinos E U 4/ Lnficinios

Labicano I Loruopo N Larithopo \'

Larcopo

igitur N vero

divitiores E N diticres I divitiores

fu7nus U ditiores juinus

quidem I quidem efêrnus

a;ftimatione E \ exiflimatione I adextimationcm

pecunia eft E I U 4' pecuni^

vedtigal eft £ I U veaigalmm ^ vec*

tigalem

aeftimatores E exiflimaton

prata y, pratas

magno E U »;, c, 4 magni

aeftimant E ^ exiflimant

quod U quia

poflêflionum minime N d.

noceri N nocere non >) nocere

ffiftimanda E « exiflimanda

unquam E I U jj, -4/ ^.

nec E neque \i nec in

nec E rieque\ d.

incendio \> d.

peimut.tione E I U yi,\ perturbations

fruftuofas \ fumptuojas

fempiternas ^ fiernpiternales

folique E fioli

nulla re i^ nullam rern

egent E N -J/ indizent

nihil fenciuni I d.

requirunt E requirunt ampUus



Y ARl JE LECTIONES.p^ 1. p. 1.

370 10 autetn ,]/ </. cafu pcfttas pojfejftoneslfuprapojitas

1 1 atque U et pefTefftoites

—* in cafu pofitas E N U sj, « r, 4^ ?« 370 14 ac E I U aique >,, ^ et

— exiftimandi >», -^ aflimandi

SOMNIUM SCIPIONIS.

Edit. Olivet. MSS. E K U X Y ^, n/.

j». 1.

390 3

4

S

7

910

II

12

13

15

16

iS

20

22

23

24

25

26

391 2

3

6

7

8

910

12

H«5

M'. E K%}/ ^. Y .^«/V/o ^ ^««/0

Manilio K U Y ^ MW/o ^}/ Mallio

Confuli E K U X ««/«/^

mihi ^tnihi curte

quam E </,

aliquantoque E aliquandoque

inE K U Y^, -^l/^^

confpicio X afpicio

his K Y in his

ipfo E X Y 7//^ -i^ d.

ita K U X Y itaque ^ enlm

illum •\]/ </.

me 4/ rt'.

accepti E acceptum yifufcepii

fenex X^fenior

qui ad %}/ y«/^ /»

fere E X j^/^ ^ fapt

fcribit l^fripft

videlicet i)/ d.

ea U eadem

quam K magis quam

ut agnovi E K Y ^, %}/ a^/ cognovi

cohorrui ^fiupui

trade ^ manda

tu ^, 4' </•

id ^ hoc

deligere E \ delegeris a populo Roma-

710 K delegere

iterum X d.

Capitolium K X Y ^ /« Capitoliumperturbatam t turbatam

pat/iae E populo Romano

converterit ^ everterit

fummam ^, \fumma.

in tuum E tuum

p. I.

391 >8

19

20

21

22

24

26

27

28

30

31

32

33

392 I

2

5

6

812

»5

16

rempublicam ^ r£f)>,

excluniaiTet E clamctffet

ingemuiilentque ^ tngemuijfeique

quaefo E K V ^/ quafo

e E U ^;v

parum rebus E paucis

tutandum E X Y tuendam K U /««

tandam

definitum \3Y ac dejnitum

hunc (^, ij/ (?'.

fociati ^ frciari

confervatores X^ gulernatorei

et E an

pater ^ ^.

arbitraremur E K arbitramur Y ârbifremuy Z arbitrr^bamur

ex E K U Y ^ ^

vincLilis U Y <vinclis

evolaverunt K ^ 'uolaverunt U î/o»

larunt

complexus E compleffus

ofculans Z, ofculatus

prohibebat ]/ prohibens

Atque ego K Jt ego

Africanum audio dicere 4^ audio di'

centem

quid E ciir

quin ^, •4' 1'*id

Df us is U •4' '«^ /•' '^^*^

poteft ^ poterit

circulos 4' circos

vobis E nobis

defugiffe E difugiffe i^fugijje

fic £ d.




392 18

19

20

21

22

23

2425

26

27

28

33

34i393

3

s

6

7

910

1

12

»3

'7

21

22

25

27

29

30

33

394 I

fit E K y ^, r}/ y.

Ea E ^////2 *a

laxati E relajfati

is E /»/j

circud E archus ^ circulus -4/ circum

nuncupatis Ejudicatij

eae E ^'<«?

vidiinus ^ 'viJenius

eae E ^^

illa E K â

citima E U ^/ citima(Jextima

Jam Y .7/?«/ wro

libi ^ uhi

qui E ^«0

fummus ^ Hic/ummus

ipfe K /V/f

Deus U Deus ejl

fjnt K </.

illa, quam ^ quem

nominant «^ nominatnus

profperus K profper

Martem dicitis ^ Martem appellamus

•v]/ Martium dicitis

temperatio E temperatinr

iliuftret EK XIY lajiret

compleat E impUat

confequuntur E U Y "vl^ /equuntur KJequeniur

alter cuifus ^ 'veneris ajlrum et

pojl Mercurii curfus

in K </.

convertitur E commitiiiur

jam ^ d. -^ eam

recepi E reccpi qui cau/atur ex moiu et

impu/u orbium cale/lium ad in-

'uiccm

Quid •>]/ i^/j

qui E K et qui U Y <f/

rcquabiliter E ^, 4^ aqualiier

ftelliferi ^, ^plli/er

converfio K •ver/io

acjto K K -vl/ «<raê

ima E K a«a

diftirnftos E difilnBo Y disjunflos ^difiinilts

nodus E K ^ OToâ^

efl U d.

oppletje E Y ij/ ccnpktte

ubi K in illis gentibus ubi

illa E ^^ K itla loca

Catadupa E -i^ Cataduplaprscipitat K \} pracipaiurY pracipi-

tat/e ^ pracipitatur

accolit U incDlit ^ tollit

p. 1.

394 4

6

8

10

1

12»3

14

15

16

17

18

»9

20

21

23

2+

26

27

28

30

31

32

395

1

12

13

'4

»5

18

incitatiffima E </. K /« incitati/fima

Y inciti/fima

vincitur E iiincuntur

Tum E K 'rA/zf

fpecflato (^ contemplato

celebritateni ^ ceUlrationem

in terra K { d'.

U /« /^rmin ipfis E ipfis

incolunt P2 incclant

manare 4' manere

partim averfos E K U ^. ^, 4' par»

tim tran/^ver/os

vob;s K nobis partim tran/ver/os

expcftare E K V fpedare

quibufdam t,'^ d.

duos E d.io 4 d.

maxime \ maximos

fubnixos ^/ubnixos et hos

pruina E primamque

autem E d.

vobis K nobis

urgent E U Y ^J/ 'vergunt (/ed U in

marg, al. urênt)

Nihi! l Nih l de his

vellrum K nofirum

ouem incolitis i d.

angufta K angufiata

qua^dam -^ quidtim

Atlanticum E Alathalanticum

quem E K U i^ quod

aut tuum E K autetn tuum

hunc E ifium

tranfnare ^ tran/natare -^ tranare

Quis K U ^ w/ quis

dilataii E U dilatare

vobis E ij/ nobis

etiam ^ d.

exuftionefque E excurfione/qut

certo K d.

non modo non ^ eam ut

ante E autem

fint E \J /unt

noftrum E U Y 4' 'vtfirum

populariter E quafi communiter loqui

K loqualiter Y ^ loquelariter

reditu ^, ,}/ reditum

funt YL./unt punirum

eandcmque E eademque

totius ^ ^.

defcriptionem Y regionem (/upra lin.)

\> dijcretione

vertens E 'vergens

extinguique E et extingui

ipfa 4/ d.



VARI^ LECTIONES.

S9S 19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

2930

31

34

910

II

^3

penetravlt Y penetratum

ita quandoque E K %)/ qumdoque UCumque Y quando

eadem E K U Y a^ ^^^/m 4/ /«

cadem

iterum E in terra

idem E U ^ ^.

annum i^ d,

fcito ^fcie

fi U^.omnia E parata omnia

et E ac

viris ^ «u/m infiituta

quanti E quanta

pertinere ^ pervenire

vix 4' '^-

unius E d.

hanc Y «^/ hane

dederis 4' deleri

te E d.

loquantur E locuntur

loquentur ^, \> loquantur

Sermo—— et ^ Sermo enim omnis

anguftiis E angufius

cingitur E angitur

iis regionum E his regionilus

O E U ^ <j'.

Africane ^ d.

caeli aditum 4' ccelum aditus

pattt E U pateat

patriis E K U -^ pairis

teU d.

is\5 d.

demonflrari ^ monfirari

Deum E Demum

tam K 'uitam ^ ^.

quam K quafi ^ inquam

ut mundum K ^ a/ //_/^ mundus

mortalem K ^ mortalis

qûodque K quod tt

p- 1.

396 14 aliunde E Y alicunde

17 moventur, hic ^ moventur pralef.

Htnc

18 ex K ^/ a

ig nafci ^fieri nafci^ve

20 gigneretur 4/ nafceretur

21 ne E ^ wf

22 renafcetur K renafcitur

•— ex fe aliud E fÂr «//j-aiW K U ex /e

aliquid

23 Ita E /^

24 fit £_/?/

— ipfum (^ ^.

— a fe E f;vy^

26 uUam ^ ///ÔT

— nancifcatur ^patiatur •v}/ nanctfitur

— Ut ^ fl

— impulfa E K U Y C />^/a^«

30 Inanimum E inanimo

— pulfu E impulju

31 animal \ anima32 animas E K U Y 4/ animi

3 3 nioveat E moveant

— et E quia

34 autem ^ «a/m ha—- de falute patriae U d. (fed cum

fpatio)

397 I '\n\ ad

2 fuam K tuam

— fi jam tum E fi tamen tunc Y^fuam -^

fuam tum

3 cum K tum ^ d.

— foras Y. foris

4 erunt Eya»/

5 Namque Y Nam

— dediderunt E tradiderunt K dederunt

U crediderunt

6 earumque fe quafi miniftros^fwa«-

y«^ fe quafi minifiris

8 circum E ^ circa



I M iE U S,

S E U

DE tJNIVERSITATE.Edit. Olivet.

p. 1. p.

412 5 cum P. "E pro 414

9 difciplina 4^ doEirina

1 viguiflent E 'viguijfet

1 2 Ciliciam 4' Siciliam

1 2 Romam E -vj/ ^«wa

1 3 decedens 4' di/cendens

1 5 meo E ;« w17 falutationibus E/alu/ationi '^/a/uta-

tionis

— percontatione E•>}/ ;« percunSlatione

•18 * * * E -4/ a^î?/? lacuna nota.

1 9 Quid efi E îdem20 alterum E </.

22 per Y. \ d.

25 enim E autem

26 qui E qui et

27 eft E d.

28 eam E /x 415— proponet E /r*/o«;V

413 I iHam E ea

3 quovis E 4' qtio

10 habere E haberi

\ 1 caufis E cau/a

1 2 inveneris E invenerit

—in E d.

13 tanti E \' hujus tanti

1 5et idem E 4/ iVtfw

— et fui E 4^ «' /ui

16 fi probus E et /iprobus

18 exemplum eft E exemplum

22 immutabili aeternitate E attrttitatt

mirabili

26 iis E his

27 In omni oratione E 4^ omni oraiiani

•— explicandum E 4^ explicata

28 cum E cum ea

29 difpuiatur E 4^ di/putat

•— qualis fit E 4^ qua/is

29 qux E d.

30 neque E nec

~ effifta E 4/ eje/la

34 confequimur E «^£««»*r 416

414 I et ex E ex

2 fecum E Je

TOM. III.

MSS. E Nf/

1.

4 et me efle E d.

— judicatis E videtis •^Judice/Tf

5 nil E 4/ ne quid

6 haec E d.

7 Probitate E Probitati

13 fluiStuans E ^Jluitans

nec eft E «9« eji

10 eum 4/

I 8 non E in

19 intelligentiam—— nefas efle E 4^ ^.20 conclufit E înclu/it

2 1 eflê E ej?

27 eorum E id

29 abfoluto E/oluto

3 2 dicamus E dicimus

34 ficut Ey««/

— et pecudes E pecudes

z in \> eji in

5 dixerimus E 4^ diximus -

6 plures E '^ piuris

7 omnes animantes E omnis animantit

I o fuperiore« E d.

X I illius E alius

14 atque E -^, d.

1 itemque E idemque16 igni vacuum E ^ gigni vacuum a.

/petie ac

20 aliquid requirunt E 4^ aliquod acqui'

runt

22 atque 4^ atque aque

— adftringit E /Iringit

23 qua; 4^ qugd

25 pvoforuovQE propor/io/ie

26 trium E primo 4/ primum

e8 comparetur R 4^ comprobetur

30 id E 4/ e/ id

— tum primum E cum primum

31 vero, et E autetn

32 fuerunt E /«^r/V/f

33 Quod E i^/V— univerfitatis E univerjum 4/ utiiver/i

1 unum E 4^ «»«/» m/»— ipfum E ipfe

2 CoIUgaret E colligeret

Xxx



VARIiE LECTIONES.p. h

416 4

910

II

»4

15

16

»9

2t)

21

23

25

27

28

29

31

417 2

5

78

9

12

13

16

17

21

23

24

26

28

29

30

418 I

contigit E contingit

inter E ea

ab iis ^ \> ex his

ea conftruftum proportione ^ ^ et

ea lonftrilium compadiont

feEeftquatuor E </.

omnes E a'.

hujufce E eju/ce

excederet E excideret

in hoc E ut in hoc

aker E 4' altera

affligere E \ attingere

coagmentatio E coaugmentati»

calore E ^ caloris

frigore E \ frtgoris

molitorque E et molitor

abfolveretur E ^ abfohreret

feniove careret E et/enio vacartt

fibi E^ d.

decoram E maxime decoram

animante omnes reliquos E animantt

omnis reliquas

omnes E ^ omnis

reliquas forma; concladuntur 4" ^^^'-

quaforvia concluditur

medio E mediis

effici E efficere

fimilitudo E di/fmilitudo

Omni E Omnia

pofTet E poftit

ne E nec

extrema E \ externa

aut E ut

neque vero E nec vero

Ita fe ipfe E Itaque ip/e fine

fui E/e

affinxit E nfixit -4/ adfxit

quia E aJ/ quoniam

repellendum E appellandum

nec alia E aut aliqua

ingreffus corpore E 4' ingre/fum cor-

poris

cohiberet E cogeret

ipfe E ip/um

eum effecit E illum effingit

ex abfolutis atque perfedtis E d,

ejus ¥. -^ eo

et volubili E volubili

notus et familiaris >]/ notum et fmi-liare

beatum Deum E deum biatum deum

ei E ejus

corpori E d,

ex E ex ea

p. I.

4' 8 3 corporibus E ex corporibus

5 inter E et inter

6 id E in

— cum E quando

8 vi ij/ fl'.

9 copulationis alienam E copulationemaRaque

»3 fecundam E fecunda

H eiTet tripla E effet fecunda : fcqute altera prima retropla

16 quae E d.

18 partes E partis

19 in E d.

23 eademque -vj/ parique

— alteram fuperatam E ij/ ^;

25 autem E d.

26 fefquioftavo E ^ fefquioBavi

28 intervallo E intervallo ad rtliquam

~ numerus ad E i|/ ^.

29 eandem vj/ eadem

proportionem E proportionum -^ pro-

portione

— comparationemque E comparationm

4/ comparatum

So CCLVI E CCL

3' hsec E hoc

jam omne E etjam omnem

32 duplicem E d.

mediaeque E 4' mediamque

34 torfit E intorfit

— quse E qua

419 I eodem E eadem

— eas E ea

3 nominavit E \ notavit

eamque E eademque

5 a media E \ mediana

direxit E duxerit

7 partes \ partes cceli

orbes E orbis

1 cum -vj/ quem

— procreator E procurator

12 divinitate E -vj/ voluntate

•5 profeftus E prcfatus

16 circumjecit E circumierit

— divinae^J/

divinius

— femp i tern £e E fempiternaque

18 effugit E effingit

»9 animus E vj/ unus

concentionifque E confentionifque qu<e

1}/ contentionifque qua20 intelligentiam E intelligentia

21 nih)I E nihil eft

23 vinftus -^junilus

~ natura E d.

24 ipfe E ip/o



VARIiE LECTIONES.

419

4Z0

421

1. p-

25 rurfas individuam E rurfum iiidi- 421

viduum

28 aptum E (iûm

30 vera. quas il/ utraque

— cum in E r/<« 4' in

32 fe Ey?/^

33 cieri E veri

34 omnia E </.

35 firmae E \ firmat

— veraeque E veraque \ vere quet

1 Cum E iândo

— eaedem E eadem

2 fenfu, fed 'Efenfus et

— continentur E continetur

— tum intelligentia illa feptem E\d.

8 Ita convertit E i|/ vii natura con-

verteret

•— terram E terra

9 circumvedio E circumjeBio ^2Z

1 celeritati parem E cderitatis partem

12 eaque fe E •»]/ eafque inter fe con-

curfationes

1 3 alii E •>}/ aiiique

— viciflimque E viciffm

-r- fiderum E d.

14 collocatio E collocata.

16 quam E ^«â

17 unumquodque E nl/ /^/ quidque

18 e E i-j:

19 corporibus E corporeis

21 tum E •\' tunc

22 in eoque hxrentia E \ in eaque in-

harentia

23 luftrarent E luftraverit

24 vero unius E cujus \ unius

25 C3.E et a

— vinci E adjun6ii

27 Helicis E -^ felicitate

— vertebaniur E vortebat nj/ vtrlehat

— quam E >]/ quia

28 ccntrarie E contraria

30 quae in iftis ij/ f»^^ /»

3 1 deciaret E •vf/ declararet

33 doceri E «ef?r/

I gcnerat» E generatas

6 commetiuntur E commentiuntuf

8 praeditos E -^ prteditum

1 1 denique E demum

— confeftis fuis E confeBifftmii

12 cumque E înque j^z^

14 fe E 4/ ^^.

17 ortum E exortum

18 effinxe.-.it E et finxerat

ToM. UI.

1.

19 intus 4' d'

24 et aerium E ethereum

25 aquatile E 4^ ^-

26 ita ut E ut et

27 Cumque E cumque enim -^ Cumque

eum

— univerfitatis E 4/ univerfi

— naturae E 4^ natura

28 fapientiae quam E fapitntiamque 4^

fnpientiaque

29 efFecit E efficit

— caelum E omne calum

30 hac E 4^ <''.

32 aeque E •vj/ ^^ â»

33 in omnibus E cmnibus

— celeraret E i// celaret

— alterum E d.

— anticam E aliquam -^ antiquam

34 Quinque E îdque

I autem E d.

— eum E enim

— expertem E et experlem et

5 mutabili E mutabiliter cum

8 corporum E 4^ deirum omnium

9 gignerentur 'Ejungerentur

— Flexiones E \ Fluxiones

I o quaeque •4/ quorum

— anteceilionefque E queeque anlecefjto-

nes

I I eos E eorum

1 2 contraria E 4^ contrariaque

•— labantur E 4* labuntur

I3

quibufque E quique \ quifque

1 4 terrorem 4/ errorem

— fl E/^<2'

1 fub oculis E 4/ o^ cfa/iJi

23 viris E d.

— progeniem E e progenie -^/ de progenie

26 habere E haberet

— quanquam rationibus E omnibus

ZJ ratio 4/ oratio

— fed E d.

— quia E qui

28 legi E regi

30 dicatur E ducatur

31 Phorcyn E •>]/ </.

32 atque E et

— quos E -^ d.

33 ufurpari et appellari 4^ ufurpare et

appe/iare

1 oftenduntur E^

fe oflendunt

2 declarantur E celantur

— quoad 4* qô

3 omnia E «iw»//

X X X 2



VARIiE LECTIONES.p. J. p. I.

423 3 fatur Y.fatetur 424 32

6 vinftuni •]/ jitnûm

8 nec E «^^/y^ 33

»4 tenebit E tenehat 34

>5 eodem E%J/

«x ^<7îr?/j 425 I

quid E quod3— fint, quod Eya»/ 4'/'"'?' 4

16 poflit E /0^/?^ 5

18 qua E qua me 6

— me E 'vi 9

24 finu "EJimul 10

27 fuperiorifque E -^fuperifque —29 ferme Y. forme 1

incorruptas ^ incorrupta

»— ut E aut 12

' — idem E iifdem ^ ifdem 13

30 fed E fi 17«_- atque E ij/ atque etiant^ 34— Toto E T^f^ffa 25

— omnino 4/ mwi 273» animorum E annorum 28

424 2 fore E </. 3°

4 feEtf'.

habebant 4' hahebat 346 corpora cum E corporatum \ csrpora —

.

7 tum accelfio E accejjio ^ tum ahfceff.o 426 I

necelTe E 4' prindpio neceffe-

2

8 excitatum conjundumque 4* excitaio 4conjuniiioque

5

12 dediderit 4^ dederit 7

14 aptus E a£lus

16 figuram 4^ naturam

-— fiE/f 920 unius, fimul E \ unijjtmilii 10

21 et infitam E d.

22 aere, aqua E ^ anima 12

^ etE^. «3

... infederint E infederit H23 denique E d. 20

24 pervenerint E 4^ per^venerii 21

26 extra E extraque 23

27 alios jn folem E 4^ aliofqus in ierra 26

lunam E 4' luna 27

z8 fignificationem E \ fgna et a8

30 permifit E d. 3»

31 quantuiflque eflet E quatitumcunqut 32

ejftnt

fequentia E 4" eenfequentia

perpolirent Y. per-viverent

ut E d.

ejus 4^ ejus quam

nifi quatenus E quatenus non

cum Ey/

accepiffent E eepijfent

imitantes E imitantis

aeris E anima

quae E quihus

injedtis E inliquetis

itemque E atque

animo divino ambitus illigabant Eanimi di-vini ambitu ligabat

immerfi E emerji

totum E motu

fcx Isvore confedit E </.

fi in E //

Omniaque referuntur E d,

in re levi etfplendida E

d..

videntur E njideantur

attingunt E attingit

pragter- commiflurae E d.

dextra E dextram

laevaque E la^vamque

ora E et ere

Atqui E Atque

Deus E d.

efiicit E effteit

frigoris-—-liquoris E refrigerandi»

calefaciendii concrefcendi^ loquendi

loquendi

alia £ autem

et aqua, ct terra, et aer E aqun^

terra

profitetur E d.

fccundas caufas ^fecundar

cum E d,

nunc E non

humano E heminum

cognitiones E cogmtionem

afpeflum E adfpeilit

ad E et

dcmenfae funt, et E di immeHfs

deorum E ne^tte deorum

neque E d.

CORRIGENDA.P. 21 1.16 Syracufas — 21 17 Syracufis—76 30 fuperftitionJbug—^54 35 pletatl—

165 10 vlolentius— 190 17 ofHcio -^ 197 35 defpicientia— S15 55 fignificatio —246 7 diligenter — 275 23 Catonis — 295 26 adipjfcantur — %zo 13 igitur —328 13 quemadmodum 332 28 fuperbum— 336 35 magnara—-340 1 abundantia'—

346 33 ut







Date post:	14-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	claudini-gutierrez-marfull
View:	231 times
Download:	0 times

Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3

Documents