Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5

7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5

http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 1/623





















































































































































































































































































































































































IN L. CATILINAM. i8i

judiclis, profcrlptionibus bonorum, defatlgati, permulti et ex

urbe, et ex agris, fe in illa caftra conferre dicuntur. Hofce ego

non tam milites acres, quam infitiatores lentos, effe arbitror.

Qui homines primum, fi flare non pofTunt, corruant : fed ita,

ut non modo civitas, fed ne vicini quidem proximi fentiant.

Nam illud non intelligo, quamobrem, fi vivere honefle non

pofTunt, perire turpiter vehnt ; aut cur, minore dolore perituros

fe cum multis, quam fi foli pereant, arbitrentur.

Quintum genus efl parricidarum, ficariorum, denique om-nlum facinoroforum : quos ego a CatlHna non revoco, Namneque divelH ab eo pofTunt ; et pereant fane in latrocinio, quo-

niamfunt ita multi, ut eos capere carcer non poflit..

Poflremum autem genus eft non folum numero, verum etiam

genere Ipfo, atque vita, quod proprium efl CatiUn^, de ejus

deledu, immo vero de complexu ejus ac finu : quos pexo

capillo, nitldos, aut Imberbes, aut bene barbatos, videtis : ma-nicatis et talaribus tunicls ; vells amldlos, non togis : quorumomnis induflria vitas, et vigllandi labor, In antelucanis co^nls

expromitur. In his gregibus omnes aleatores, omnes adulterl,

omnes Impuri impudlclque, verfantur. HI puerl, tam lepidi

ac delicati, non folum amare, et amari, neque cantare, et

fahare, fed etiam ficas vibrare, et fpargere venena, didice-

runt : qui nifi exeunt, nifi pereunt, etiamfi Catilina perierit,

fcltote hoc in republica feminarium CatlHnarlum futurum.

Veruntamen quld fibi ifti miferi volunt ? num fuas fecum

muHerculas funt in caflra dudluri ? quemadmodum autem iUis

carere poterunt, his praBfertim jam nodlibus ? quo autem pado

iHI Apenninum, atque iUas pruinas ac nives, perferent ? nifi

idcirco fe facIHus hiemem toleraturos putant, quod nudi ia

convivlls faltare didicerunt. O beHum magnopere pertimef-

cendum, cum hanc fit hablturus CatiHna fcortorum cohortem

praetoriam !

XI. Inflruite nunc, Qulrites, contra has tam praeclaras Cati-

Hnas copias veflra praefidia, veflrofque exercitus : et primum



i82 O R A T I O II.

gladiatori illi confedo et faucio confules imperatorefque vef-

tros opponite : deinde contra illam naufragorum ejecStam ac

debilitatam manum florem totius Italiae ac robur educite. Jam

vero urbes coloniarum ac municipiorum refpondebunt Cati-

linae tumulis filveftribus. Neque vero caeteras copias, orna-

menta, praefidia veftra, cum illius latronis inopia atque egef-

tate conferre debeo. Sed fi, omiffis his rebus omnibus, qui-

bus nos fuppeditamus, eget ille, fenatu, equitibus Romanis,

populo, urbe, aerario, ved;igalibus, cundta Italia, provinciis

omnibus, exteris nationibus ; ii, inquam, his rebus omiffis,

ipfas caufas, quae inter fe confligunt, contendere velimus, ex

eo ipfo, quam valde illi jaceant, intelligere poffiimus. Ex hac

enim parte pudor pugnat, iUinc petulantia : hinc pudicitia, il-

linc ftuprum : hinc fides, iUinc fraudatio : hinc pietas, illinc

fcelus : hinc conftantia, illinc furor : hinc honeftas, illinc

turpitudo : hinc continentia, illinc libido : denique aequitas,

temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes, certant cuminiquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum temeritate, cumvitiis omnibus : poftremo copiae cum egeflate, bona ratio cumperdita, mens fana cum amentia, bona denique fpes cum om-nium rerum defperatione, confligit. In hujufmodi certamine

ac praslio, nonne, etiam fi hominum ftudia deficiant, Dii ipfi

immortales cogent ab his praeclariffimis virtutibus tot et tanta

vitia fuperari ?

XIL Qu£e cum ita fmt, Quirites, vos, quemadmodum jamantea dixi, veflira tecfla cuflodiis vigiliifque defendite : mihi, ut

urbi flne veflro motu, ac flne ullo tumultu, fatis effet prsfidii,

confuhum ac provifum efl. Coloni omnes, municipefque vef-

tri, certiores a me facfli de hac nodturna excurfione CatiHns,

facile urbes fuas finefque defendent : gladiatores,quam

fibi

ille maximam manum, et certiffimam, fore putavit, quan-

quam mehore animo funt, quam pars patriciorum, poteftate

tamen noflra continebuntur. Q^ Metellus, quem ego, pro-

ipiciens hoc, in agrum GalUcanum Picenumque praemifi, aut



IN L. CATILINAM. 183

opprimet hominem, aut omnes ejus motus conatufque pro-

hibebit. Reliquis autem de rebus conftituendis, maturandis,

agendis, jam ad fenatum referemus, quem vocari videtis,

Nunc illos, qui in urbe remanferunt, atque adeo qui contra

urbis falutem, omniumque veftrum, in urbe a Catilina relicfti

funt, quanquam funt hoftes, tamen quia nati funt cives, mo-nitos etiam atque etiam volo. Mea lenitas adhuc li cui folutior

vifa eft, hoc expedlavit, ut id, quod latebat, erumperet. Quodrehquum eft, jam non polTum oblivifci, meam hanc eife pa-

triam, me horum effe confulem : mihi aut cum his vivendum,

aut pro his effe moriendum. NuUus eft portas cuftos, nullus

infidiator viae : fi qui exire volunt, confulere fibi poflunt. Quivero in urbe fe commoverit, cujus ego non modo fa6tum, fed

inceptum ulium conatumve, contra patriam deprehendero ; fen-

tiet in hac urbe effe confules vigilantes, effe egregios magif-

tratus, elfe fortem fenatum, effe arma, eife carcerem, quemvindicem nefariorum ac manifeftorum fcelerum majores noftri

efle voluerunt.

XIII. Atque hsc omnia lic agentur, Quirites, ut res maximas

minimo motu, pericula fumma nullo tumultu, bellum intef-

tinum ac domefticum, poft hominum memoriam crudehfBmumac maximum, me uno togato duce et imperatore, fedetur.

Quod ego fic adminiftrabo, Quirites, ut, li uUo modo fieri

poterit, ne improbus quidem quifquam in hac urbe poenam fui

fceleris fufFerat. Sed, fi vis manifeftae audaciae, fi impendens

patriae periculum, me neceffario de hac animi lenitate deduxe-

rint ; illud profedo perficiam, quod in tanto et tam infidiofo

bello vix optandum videtur, ut ne quis bonus intereat, pauco-

rumque poena vos jam omnes falvi effe pofJitis.

Quae quidem ego neque mea prudentia, neque humanis

confiHis, fretus polhceor vobis, Quirites j fed multis, et non

dubiis, Deorum immortaHum fignificationibus : quibus ego du-

cibus in hanc fpem fententiamque fum ingreffus : qui jam non

procul, ut quondam folebant, ab extero hofle atque longinquo.



i84 O R A T I O IL. &c.

fed hic praefentes fuo numine atque auxilio fua templa, atque

urbis tedta, defendunt : quos vos, Quirites, precari, venerari,

atque implorare debetis, ut, quam urbem pulcherrimam flo-

rentiflimamque efle voluerunt, hanc, omnibus hoftium copiis

terra marique fuperatis, a perditifllmorum civium nefario fcelere

defendant.



[ iSj ]

1 N

L. C A T I L I N A MA D QÛ I R I T E S

O R A T I O XXL

I. T^ EMPUBLICAM, Quirltes, vitamque omniumJL\- veftrum, bona, fortunas, conjuges, liberofque veftros»

atque hoc domicilium clarifîmi imperii, fortunatiflimam pul-

cherrimamque urbem, hodierno die, Deorum immortalium

fummo erga vos amore, laboribus, confiliis, periculifque meis,

ex flamma atque ferro, ac pene ex faucibus fati, ereptam, et

vobis confervatam ac reditutam, videtis. Et, fi non minus nobis

jucundi atque illufl:res funt ii dies, quibus confervamur, quamilli, quibus nafcimur ; quod falutis certa Isetitia efl:, nafcendi

incerta conditio, et quod fine fenfu nafcimur, cum voluptate

confervamur : profedlo, quoniam illum, qui hanc urbem con-

didit, Romulum, ad Deos immortales benevolentia famaque

fufliulimus 3 eflê apud vos poflerofque veflros in honore debebit

is, qui eandem hanc urbem conditam amplificatamque fervavit.

Nam totius urbis templis, delubris, teftis ac mcenibus, fubjec-

tos prope jam ignes circumdatofque refliinximus ; iidemque

gladios in rempublicam deflriftos retudimus, mucronefque

eorum a jugulis veftris rejecimus. Quae quoniam in fenatu illuf-

trata, patefad:a, compertaque funt per me, vobis jam exponam

breviter, Quirites, ut et quanta, et quam manifefta, et qua

ToM. V. A a



i86 O R A T I O III.

ratlone invefligata et comprehenfa fint, vos, qui et ignoratis, et

expedlatis, fcire poffitis.

Principio, ut Catilina paucis ante diebus erupit ex urbe, cum

fceleris fui focios, hujufce nefarii belli acerrimos duces, Romaprehquiflet; femper vigilavi, et providi, Quirites, quemadmodumin tant is e t tam abfconditis inlidiis falvi effe poffemus.

II. Nam tum, cum ex urbe Catilinam ejiciebam (non enim

jam vereor hujus verbi invidiam, cum illa magis fit timenda,

quod vivus exierit ) fed tum, cum illum exterminari volebam ;

aut rehquam conjuratorum manum fimul exituram, aut eos, qui

reftitiffent, infirmos fme illo ac debiles fore, putabam. Atque

ego, ut vidi, quos maximo furore et fcelere effe inflammatos

fciebam, eos nobifcum effe, et Roms.remanfiffe ; in eo omnesdies noftefque confumpfi, ut, quid agerent, quid moHrentur,

fentirem ac viderem : ut, quoniam auribus veftris, propter in-

credibilem magnitudinem fceleris, minorem fidem faceret oratio

mea, rem ita comprehenderem, ut tum demum animis faluti

veftrse provideretis, cum ocuHs maleficium ipfum videretis.

Itaque ut comperi, legatos Allobrogum, belli Tranfalpini et

tumultus Gallici excitandi caufa, a P. Lentulo efle folhcitatos,

eofque in Galliam ad fuos cives, eodem itinere, cum Uteris

mandatifque ad CatiHnam effe mifTos, comitemque iis adjunc-

tum Vuhurcium, atque huic datas effe ad CatiHnam Hteras j

facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difHcihimum,

quodque ego femper optabam a Diis immortaHbus, tota res non

folum a me, fed etiam a fenatu, et a vobis, manifeflo depre-

henderetur.

Itaque heflerno die L. Flaccum et C. Pontinum, pratores,

fortiffinxos atque amantifHmos reipubHcas viros, ad me vocavi

rem omnem expofui : quid fieri placeret, oflendi. lUi autem,

qui omnia de repubHca prasclara atque egregia fentirent, fine

recufatione, ac fine uUa mora, negotium fufceperunt, et, cumadvefperafceret, occuhe ad pontem Milviurn pervenerunt ; at-

que ibi in proximis vilHs ita bipartiti fuerunt, ut Tiberis inter




eos, et pons, intereffet. Eodem autem ct ipfi fine cujufquani

fufpicione multos fortes viros eduxerunt, et ego ex pricfedura

Reatina complures deledtos adolefcentes, quorum opera utor

affidue in reipublica) pra^fidio, cum gladiis miferam. Interim,

tertia fere vigilia exadla, cum jam pontem Milvium magno co-

mitatu legati AUobrogum ingredi inciperent, unaque Vujitur-

cius, fit in eos impetus : educuntur et ab illis gladii, et a nof-

tris. Res erat praetoribus nota folis : ignorabatur a caeteris.

III. Tum interventu Pontini atque Flacci pugna, qu£e erat

commilTa, fedatur : literas, qua^cunque erant in eo comitatu,

integris fignis, prstoribus traduntur : ipfi comprehenfi ad me,

cum jam dilucefceret, deducuntur. Atque horum omnium fcele-

rum improbiffimum machinatorem Cimbrum Gabinium, itatim

ad me, nihildum fufpicantem, vocavi. Deinde item arceffitur

L. Statilius, et poft eum Cethegus : tardiffime autem Lentulus

venit, credo quod literis dandis, praster confuetudinem, proxima

nocfte vigilarat.

Cum vero fummis ac clariffimis hujus civitatis viris, qui,

audita re, frequentes ad me mane convenerant, literas a meprius aperiri, quam ad fenatum referrem, placeret ; ne, fi nihil

eflet inventum, temere a me tantus tumultus inje(ftus civitati

videretur ; negavi me effe fad:urum, ut de periculo pubUco non.

ad confilium publicum rem integram deferrem, Etenim, Quiri-

tes, fi ea, quae erant ad me delata, reperta non efiênt -, tamen

ego non arbitrabar, in tantis reipublica; pericuHs mihi efle niml-

am diligentiam pertimefcendam. Senatum frequentem celeriter,

ut vidifi:is, coegi. Atque interea fi:atim, admonitu AUobrogum,

C. Sulpicium, prastorem, fortem virum, mifi, qui ex aedibus

Cethegi, fi quid telorum efiTet, efferret : ex quibus ille maxi-

mumficarum numerum et gladiorum extuht.

IV. Introduxi Vulturcium line Galhs : fidem ei pubHcam,

jufiAi fenatus, dedi : hortatus fum, ut ea, quae fciret, fine ti-

more indicaret. Tum ille, cum vix fe ex magno timore recepif-

fet, dlxit, a P. Lentulo fe habere ad Catihnam mandata et

A a 2



i88 O R A T I O III.

literas, ut fervorum pra^fidio uteretur, et ad urbem quampri-

mum cum exercitu accederet : id autem eo confilio, ut, cumurbem omnibus ex partibus, quemadmodum defcriptum diftri-

butumque erat, incendiffent, caedemque infinitam civium fecif-

fent, praefto effet ille, qui et fugientes exciperet, et fe cumurbanis ducibus conjungeret. Introdu(5ti autem Galli, jusjuran-

dum fibi et litcras a P. Lentulo, Cethego, Statilio, ad fuam

gentem datas effe, dixerunt : atque ita fibi ab his et a L. CafTio

effe prasfcriptum, ut equitatum in ItaUam quam primum mitte-

rent : pedeflres fibi copias non defuturas : Lentulum autem fibi

confirmaffe, ex fatis Sibyllinis arufpicumque refponlis, fe effe

tertium iilum Cornehum, ad quem regnum hujus urbis, atque

imperium, pervenire effet neceffe : Cinnam ante fe, et Syllam,

fuiffe : eundemque dixiffe, fatalem hunc effe annum ad interi-

tum hujus urbis atque imperii, qui effet decimus annus pofl

virginum abfolutionem, pofl Capitolii autem incenfionem vi-

cefimus. Hanc autem Cethego cum cseteris controverfiam fuiffe

dixerunt, quod Lentulo et ahis, Saturnalibus caedem fieri, at-

que urbem incendi, placeret 5 Cethego nimium id longum

videri,

V. Ac, ne longum fit, Quirites, tabellas proferri jufHmus,

quas aquoque dicebantur datae. Primum oflendimus Cethego

fignum : cognovit. Nos linum incidimus : legimus. Erat fcrip-

tum ipfius manu, Allobrogum fenatui et populo, {e(G, quae

eorum legatis confarmaffet, effe fadturum ; orare, ut item illi

facerent, quae fibi legati eorum praecepiffent. Tum Cethegus,

qui paulo ante aliquid de gladiis ac ficis, quae apud ipfum erant

deprehenfj3, refpondiffet, dixiffetque, fe femper bonorum fer-

ramentorum fludiofum fulffe j recitatis literis debiUtatus atque

abjedlus, confcientia convi6lus, repente conticuit.

Introdudtus StatiHus, cognovit manum et fignum fuum. Re-citatae funt tabellas in eandem fere fententiam : confeffus efl.

Tum oflendi tabellas Lentulo -, et quaefivi, cognofceretne

iignum. Annuit. Efl vero, inquam, fignum quidem notuma





J90 O R A T I O III.

uUa varietate efl confecutus. Et, quoniam nondum eft perfcrip-

tum fenatus confultum, ex memoria vobis, Quirites, quid fena-

tus cenfuerit, exponam. Primum mihi gratiae verbis ampliffimis

aguntur, quod virtute, confilio, providentia mea, refpublica

periculis fit maximis liberata : deinde L. Flaccus et C. Pon-

tinus, pra?tores, quod eorum opera forti fidelique ufus eflem,

merito ac jure laudantur : atque etiam viro forti, coUegae meo,

laus impertitur, quod eos, qui hujus conjurationis participes

fuiffent, a fuis et reipubUcae confiliis removiffet. Atque ita cen-

fuerunt, ut P. Lentulus, cum fe prastura abdicalfet, tum in

cuflodiam traderetur : itemque uti C. Cethegus, L. Statilius,

P. Gabinius, qui omnes prasfentes erant, in cuftodiam traderen-

tur : atque idem hoc decretum efl in L. Caflium, qui fibi pro-curationem incendendiE urbis depopofcerat : in M. Csparium,

cui, ad foUicitandos paftores, ApuHam effe attributam erat indi-

catum : in P. Furium, qui efl ex his coloniis, quas Fefulas L.

Sylia deduxit : in Q^ Magium Chilonem, qui una cum hoc

Furio femper erat in hac Allobrogum folUcitatione verfatus : mP. Umbrenum, Hbertinum hominem, a quo primum Gallos ad

Gabinium perdud:os effe conflabat. Atque ea lenitate fenatus efl

ufus, Quirites, ut ex tanta conjuratione, tantaque vi ac multi-

tudine domeflicorum hoflium, novem hominum perditiffimo-

rum poena, repubhca confervata, reliquorum mentes fanari poffe

arbitraretur.

Atque etiam fupplicatio Diis immortalibus, pro fingulari eo-

rum merito, meo nomine decreta efl, Quirites : quod mihi pri-

mum poft hanc urbem conditam togato contigit : et his decreta

verbis efl, îod urbem htcendiisy ccede civest Jtaliam belloj liberaf-

Jem. Qua2 fuppHcatio fi cum casteris conferatur, Quirites, hoc

interfit -, quod ca-teras bene gefba, hagc una confervata republica

conflituta efl.

Atque illud, quod faciendum primum fuit, faftum atque

tranfactum eft. Nam P. Lentulus, quanquam patefaftus indiciis,

et confeffionibus fuis, judicio fenatus non modp prstoris jus.



IN L. CATILINAM. igt

veruiii etlam civis, amiferat ; tameii magiftratu fe abdicavit : ut,

quae religio C. Mario, clariffimo viro, non fuerat, quo minus

C. Glauciam, de quo nihil nominatim erat decretum, praetorem

occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo puniendo

liberaremur.

VII. Nunc, quoniam, Quirites, fceleratiffiml periculofiffimi-

que belli nefarios duces captos jam et comprehenfos tenetis,

exiflimare debetis, omnes Catilinae copias, omnes fpes, atque

opes, his depullis urbis periculis, concidilTe. Quem quidem

ego cum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, Quirites,

remoto Catilina, nec mihi efle P. Lentuli fomnum, nec L.

Caffii adipem, nec Cethegi furiofam temeritatem, pertimefcen-

dam. Ille erat unus timendus ex his omnibus, fed tamdiu, dummoenibus urbis continebatur : omnia norat, omnium aditus

tenebat : appellare, tentare, folHcitare, poterat, audebat : erat

ei conffiium ad facinus aptum : confiHo autem neque lingua,

neque manus, deerat. Jam ad caeteras res conficiendas certos

homines deled:os ac defcriptos habebat : neque vero, cum ah-

quid mandaverat, confedlum putabat : nihil erat, quod non ipfe

obiret, occurreret, vigilaret, laboraret : frigus, fitim, famem,

ferre poterat.Hunc ego hominem tam acrem, tam paratum, tam audacem,

tam calhdum, tam in fcelere vigilantem, tam in perditis rebus

dih*gentem, nifi ex domeflicis infidiis in caftrenfe latrocinium

compuhffem, (dicam id, quod fentio, Quirites) non facile hanc

tantam molem mali a cervicibus veftris depuhffem. Non ille

vobis Saturnaha conftituifiêt, neque tanto ante exitium ac fati

diem reipublic^ denuntiafiet ; neque commififiet, ut fignum, ut

hters fuae, tefi:es denique manifefi:i fceleris, deprehenderentur

quac nunc, illo abfente, fic gefi:a funt, ut nulhim in privata

domo furtum unquam fit tam palam inventum, quam hasc tanta

in rempubhcam conjuratio manifefi:o inventa atque deprehenfa

efi:. Quod fi Catihna in urbe ad hanc diem remanfifil^t, quan-

quam, quoad fuit, omnibus ejus confiHis occurri atque obfliti..



192 O R A T I O Iir.

tamen, ut levifiime dicam, dimicandum nobis cum illo fuilTet;

neque nos unquam, dum ille in urbe hoftis fuifTet, tantis peri-

culis rempublicam tanta pace, tanto otio, tanto filentio, liDe-

rafTemus.

VIII. Quanquam haec omnia, Quirites, ita funt a me admi-

niftrata, ut Deorum immortalium nutu atque confilio et gefla et

provifa effe videantur. Idque cum conje<5lura confequi poffumus,

quod vix videtur humani confilii tantarum rerum gubernatio effe

potuiffe ; tum vero ita praefentes his temporibus opem et auxi-

h*um nobis tulerunt, ut eos pene ocuUs videre poffemus. Nam,ut illa omittam, vifas nodlurno tempore ab occidente faces, ar-

doremque caeh ; ut fulminum jadlus, ut terrae motus, relin-

quam ; ut omittam caetera, quae tam muha, nobis confuHbus,facfla funt, ut hasc, quae nunc fiunt, canere Dii immortales vide-

rentur : hoc certe, Quirites, quod fum didturus, neque praeter-

mittendum, neque reUnquendum eft.

Nam profedo memoria tenetis, Cotta et Torquato confuUbus,

-complures in CapitoUo turres de caelo effe percuffas, cum et

fimulacra Deorum immortaUum depulfa funt, et flatuae veterum

hominum dejedtae, et legum aera Uquefadta. Tadlus efl etiam

iUe, qui hanc urbem condidit, Romulus : quem inauratum

in CapitoUo parvum atque ladtentem, uberibus lupinis inhi-

antem, fuilfe meminiftis. Quo quidem tempore cum arufpices

ex tota Etruria conveniffent, caedes atque incendia, et legum

interitum, et beUum civile ac domeflicum, et totius urbis atque

imperii occafum, appropinquare dixerunt, nifi Dii immortales,

omni ratione placati, fuo numine prope fata ipfa ilexiffent.

Itaque iUorum refponfis tunc et ludi decem per dies fadli funt,

jneque res uUa, qua3 ad placandum Deos pertineret, praetermiffa

ell; : iidemque jufferunt, fimulacrum Jovis facere majus, et in

excelfo coUocare, et contra, atque ante fuerat, ad orientem

jconvertere : ac fe fperare dixerunt, fi iUud fignum, quod vide-

iis, foUs ortum, et forum curiamque, confpiceret, fore, ut ea

confiUa, quas clam effent inita contra falutem urbis atque imperii.





194 O R A T I O III.

fuis opibus anteponerent ; id nonne divinitus fadlum effe pu-

tatis ? praefertim qui nos non pugnando, fed tacendo, fuperare

potuerunt.

X. Quamobrem, Quirites, quoniam ad omnia pulvinaria fup-

plicatio decreta efl, celebratote illos dies cum conjugibus ac li-

beris veflris. Nam multi faspe honores Diis immortalibus jufti

habiti funt ac debiti, fed profedlo juftiores nunquam. Erepti

enim eftis ex crudehffimo ac miferrimo interitu, et erepti fine

caede, fme fanguine, fme exercitu, iine dimicatione : togati, meuno togato duce et imperatore, viciftis.

Etenim recordamini, Quirites, omnes civiles diffenfiones,

neque folum eas, quas audiflis, fed et has, quas vofmetipfi

meminiilis et vidiftis. L. Sylla P. Sulpicium opprefiit; ex urbeejecit C. Marium, cuflodem hujus urbis; multofque fortes viros

partim ejecit ex civitate, partim interemit. Cn. Od:avius, con-

ful, armis ex urbe collegam fuum expuHt : omnis hic locus

acervis corporum et civium fanguine redundavit. Superavit pof-

tea Cinna cum Mario : tum vero, clarifiimis viris interfediis,

lumina civitatis extindta funt. Ultus efl hujus vidiorias crudeli-

tatem poflea Sylla: ne dici quidem opus efl, quanta diminutione

civium, et quanta calamitate reipubhcae. Diffenfit M. Lepidus

a clarifHmo et fortiffimo viro Q^ Catulo : attuHt non tam ipfius

interitus reipubhcae ludlum, quam caeterorum.

Atque illae dilfenfiones erant hujufmodi, Quirites, qux non

ad delendam, fed ad commutandam, rempubUcam pertinerent.

Non illi nullam effe rempublicam, fed in ea, quae effet, fe effe

principes ; neque hanc urbem conflagrare, fed fe in hac urbe

fiorere, voluerunt. Atque illas tamen omnes dilfenfiones, quarum

nuUa exitium reipubhcae quaefivit, ejufmodi fuerunt, ut non re-

concihatione concordiae, fed internecione civium, dijudicatae

fmt. In hoc autem uno pofl hominum memoriam maximo cru-

deHffimoque beUo, quale beHum nuUa unquam barbaria cumfua gente gefiit, quo in beHo lex hsec fuit a Lentulo, CatiHna,

Caffio, Cethego, conflituta, ut omnes, qui falva urbe falvi effe



IN L. C ATILINAlVf. 195

poflent, in hoftium numero ducerentur, ita me gefli, Quirites,

ut omnes falvi confervaremini : et, cum hoftes veftri tantum

civium fuperfuturum putaflent, quantum infinitae csedi reflitif-

fet, tantum autem urbis, quantum flamma obire non potuiffet

et urbem et cives integros incolumefque fervavi.

XI. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nuUum ego a vobis

praemium virtutis, nuUum infigne honoris, nullum monumen-tum laudis, poflulo, pr^terquam hujus diei memoriam fempi-

ternam. In animis ego veflris omnes triumphos meos, omnia

ornamenta honoris, monumenta gloria?, laudis infignla, condi et

collocari volo : nihil me mutum potefl deledlare, nihil tacitum,

nihil denique hujufmodi, quod etiam minus digni affequi pof-

lint. Memoria veflra, Quirites, noflrae res alentur, fermonibus

crefcent, Hterarum monumentis inveterafcent, et corrobora-

buntur : eandemque diem intelligo, quam fpero aeternam fore,

et ad falutem urbis, et ad memoriam confulatus mei, propaga-

tiam : unoque tempore in haC republlca duos cives extitifre,

quorum aher fines veflri imperii non terrae, fed caeh, regio-

nibus terminaret; alter ejufdem imperil domiciUum fedemque

fervaret.

XII. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gefB, non eft ea-^

dem fortuna atque conditio, quae illorum, qui externa bella gef-

ferunt; quod mihi vivendum fit cum ilHs, quos vici ac fubegi,

if1:i hofles aut interfedôs, aut oppreffos, reHquerunt : veflrum

eft, Quirites, fi caeteris redla fua fadla profunt, mihl mea ne-

quando obfint, providere. Mentes enlm hominum audacifTimo-

rum fceleratas ac nefariae ne vobis nocere poffent, ego providi

ne mihi noceant, veflrum efl providere. Quanquam, Quirites,

mihi quldem ipfi nihil jam ab iflis noceri potefl: magnum enim

eft in bonis praefidium, quod mihi in perpetuum comparatumefl ; magna in repubHca dignitas, quae me femper tacita defcn-

det -y magna vis eft confcientiae, quam qui negHgent, cum meviolare volent, fe ipfi indicabunt.

Efl etiam in nobis is animus, Quirites, ut non modo nuHius

B b 2



196 O R A T I O III. 6cc.

audaciae cedamus, fed etiam omnes improbos ultro femper lacef-

famus. Quod fi omnes impetus domeflicorum hoftium, depulfi

a vobis, fe in me unum converterint ; vobis erit providendum,

Quirites, qua conditione pofthac eos efle veUtis, qui fe profalute veftra obtulerint invidiae, pericuHfque omnibus. Mihi

quidem ipft quid eft, quod jam ad vitae frudlum poflit acquiri,

praefertim cum neque in honore veftro, neque in gloria virtutis,

quidquam videam altius, quo quidem mihi libeat afcendere ?

Illud perficiam profecflo, Quirites, ut ea, quae gefCi in confulatu,

privatus tuear atque ornem : ut, fi qua eft invidia in confer-

vanda repubUca fufcepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam.

Denique ita me in repubUca trad:abo, ut meminerim femper

quae geflerim, curemque, ut ea virtute, non cafu, gefta efl!e

videantur.

Vos, Quirites, quonlam jam nox eft, veneramini illum Jo-

vem, cuftodem hujus urbis, ac veftrum, atque in veftra tedla

difcedite ; et ea, quanquam jam periculum eft depulfum, tamen

asque, ac priori nodte, cuftodiis vigiliifque defendite. Id ne vobis

diutius faciendum fit, atque ut in perpetua pace eflTe poflitis,

providebo.








accipiendum, Romas reftiterunt : tenentur literae, figna, manus,

denique uniufcujufque confeffio. Sollicitantur Allobroges : fer-

vitia excitantur : Catilina arceffitur : id eft initum confilium,

ut, interfecflis omnibus, nemo ne ad deplorandum quidem rei-

publicae nomen, atque ad lamentandam tanti imperii calamita-

tem, relinquatur.

III. Haec omnia indices detulerunt, rei confeffi funt, vos

multis jam judiciis judicaftis. Primum, quod mihi gratias egiftis

ilngularibus verbis ; et mea virtute atque diligentia perditorum

hominum patefactam effe conjurationem decreviflis : deinde,

quod P. Lentulum, ut fe abdicaret praetura, coegiftis : tum,

quod eum, et cceteros, de quibus judicaftis, in cuftodiam dan-

dos cenfuiftis : maximeque, quod meo nomine fuppHcationem

decreviftis, qui honos togato habitus ante me eft nemini : pof-

tremo, hefterno die praemia legatis Allobrogum, Titoque Vul-

turcio, dediftis ampHffima. Quae funt omnia ejufmodi, ut ii, qui

in cuftodiam nominatim dati funt, line ulla dubitatione a vobis

damnati efle videantur.

Sed ego inftitui referre ad vos, Patres confcripti, tanquam

integrum, et de fafto, quid judicetis -, et de pcena, quid cen-

featis. Illa prffidicam, quae funt confuHs.Ego magnum in repubHca verfari furorem, et nova qucedam

mifceri et concitari mala, jampridem videbam : fed hanc tantam,

tam exitiofam, haberi conjurationem a civibus nunquam putavi.

Nunc, quidquid eft, quocunque veftrae fe mentes incHnant at-

que fententiae, ftatuendum vobis ante nodtem eft. Quantum fa-

cinus ad vos delatum lit, videtis : huic ii paucos putatis affines

eft"e, vehementer erratis. Latius opinione diffeminatum eft hoc

malum : manavit non fohim per ItaHam, verum etiam tranf-

cendit Alpes, et obfcure ferpens multas jam provincias occu-

pavit. Id opprimi fuftentando, ac prolatando, nuHo padto po-

teft : quacunque ratione placet, ccleriter vobis vindicandum eft.

IV. Video duas adhuc efte fententias : unam D. Silani, qui

cenfet^ eos, qui hsc delere conati fuat, morte efte multandcs



200 O R A T I O IV.

alteram C. Csefaris, qui mortis pcenam removet, ca^terorum

fuppliciorum omnes acerbitates ample(5litur. Uterque et pro fua

dignitate, et pro rerum magnitudine, in fumma feveritate ver-

fatur. Alter eos, qui nos omnes, qui populum Romanum, vitaprivare conati funt, qui delere imperium, qui populi Romaninomen extinguere, pundtum temporis frui vita, et hoc communiipiritu, non putat oportere : atque hoc genus poenae faepe in im-

probos cives in hac republica effe ufurpatum recordatur. Alter

intelligit, mortem a Diis immortalibus non effe fupplicii caufa

conftitutam, fed aut neceffitatem naturas, aut laborum ac mife-

riarum quietem effe : itaque eam fapientes nunquam inviti, for-

tes etiam faspe libenter, oppetiverunt. Vincula vero, et ea fem-

piterna, certe ad iingularem pcenam nefarii fceleris inventa funt:

itaque municipiis difpertiri jubet. Habere videtur ifla res iniqui-

tatem, fi imperare veHs ; difficultatem, fi rogare. Decernatur

tamen, fi placet : ego enim fufcipiam, et, ut fpero, reperiam,

qui id, quod falutis omnium caufa ftatueritis, non putet effe fuae

dignitatis recufare.

Adjungit gravem poenam municipibus, fi quis eorum vincula

ruperit : horribiles cuflodias circumdat, et digna fcelere homi-

num perditorum fancit, ne quis eorum poenam, quos condem-

nat, aut per fenatum, aut per populum, levare pofHt: eripit etiam

fpem, qua^ fola hominem in miferiis confolari folet. Bona prae-

terea pubHcari jubet : vitam fblam relinquit nefariis hominibus

quam fi eripuiffet, multas uno dolore animi atque corporis, et

omnes fcelerum, pcenas ademiffet. Itaque, ut ahqua in vita

formido improbis effet pofita, apud inferos ejufmodi quasdam

illi antiqui fuppHcia impiis conflituta effe voluerunt: quod vide-

licet intelligebant, his remotis, non effe mortem ipfam per-

timefcendam.

V. Nunc, Patres confcripti, ego mea video quid interfit. Si

eritis fecuti fententiam C. Caefaris ; quoniam hanc is in repub-

lica viam, quae popularis habetur, fecutus eft, fortaffe minus

erunt, hoc aud;ore et cognitore hujufce fententiae, mihi populares




impetus pertimefcendi. Sin illam alteram -, nefcio, an amplius

mihi negotii contrahatur : fed tamen meorum periculorum ra-

tiones utilitas reipublicae vincat. Habemus enim a C. Casfare,

ficut iplius dignitas, et majorum ejus amplitudo, poftulabat,

fententiam, tanquam obfidem perpetuas in rempublicam volun-

tatis : intellecftum eft, quid interfit inter lenitatem concionato-

rum, et animum vere popularem, faluti populi confulentem.

Video de iftis, qui populares haberi volunt, abeffe non nemi-

nem, ne de capite videhcet civium Romanorum fententiam fe-

rat. Is et nudiuflertius in cuftodiam cives Romanos dedit, et

fupplicationem mihi decrevit, et indices hefterno die maximis

praemiis affecit. Jam hoc nemini dubium eft, qui reo cuftodiam,

quaefitori gratulationem, indici prasmium, decrevit, quid de tota

re et caufa judicarit. At vero C. Caefar intelligit, legem Sem-

proniam effe de civibus Romanis conflitutam: qui autem rei-

publicae fit hoflis, eum civem effe nullo modo poffe : denique

ipfum latorem legis Sempronias, jufTu populi, pcenas reipublicae

dependiffe. Idem etiam ipfum Lentulum, largitorem et prodi-

gum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio hujus

urbis, tam acerbe tamque crudeliter cogitarit, appellari poffc

popularem. Itaque homo mitifiimus, atque leniflimus, non du-

bitat P. Lentulum aeternis tenebris vinculifque mandare ; et

fancit in pofterum, ne quis hujus fupplicio levando fe ja6tare, et

in pernicie populi Romani poflhac popularis effe, pofHt : adjun-

git etiam publicationem bonorum, ut omnes animi cruciatus, et

corporis, etiam egeflas ac mendicitas confequatur.

VI. Quamobrem, five hoc flatueritis ; dederitis mihi coml-

tem ad concionem, populo Romano carum atque jucundum :

five Silani fententiam fequi malueritis ; facile me, atque vos, a

crudelitatis vituperatione defendetis : atque obtinebo, eam multoleviorem fuiffe. Quanquam, Patres confcripti, quae potefl effe

in tanti fceleris immanitate punienda crudelitas ? Ego enim de

meo fenfu judico. Nam, ita mihi falva republica vobifcum per-

frui liceat, ut ego, quod in hac caufa vehementior fum, non

To M. V, C c



20% O R A T I O IV.

atrocitate anlmi moveor, (quis enim efl me mitior ? ) fed fmgii-

lari quadam humanitate, et mifericordia. Videor enim hanc

mihi urbem videre, lucem orbis terrarum, atque arcem om-nium gentium, fubito uno incendio concidentem : cerno animo

fepulta in patria miferos atque infepultos acervos civium : ver-

fatur mihi ante oculos afpedtus Cethegi, et furor, in veflra cae-

de bacchantis. Cum vero mihi propofui regnantem Lentulum,

Hcut ipfe fe ex fatis fperalTe confefTus efl ; purpuratum effe hunc

Gabinium ; cum exercitu venifle Catilinam : tum lamentatio-

nem matrum familias, tum fugam virginum atque puerorum,

ac vexationem virginum VeftaHum, perhorrefco : et, quia miht

vehementer haec videntur mifera atque miferanda, idcirco in

eos,qui

ea periicere voluerunt,me feverum vehementemque

prasbeo. Etenim quasro, fi quis paterfamiHas, liberis fuis a fer-

vo interfedtis, uxore occifa, incenfa domo, fupplicium de fervo

non quam acerbifHmum fumpferit j utrum is clemens ac miferi-

cors, an inhumanifQmus et crudelifTimus, effe videatur ? mihi

vero importunus ac ferreus, qui non dolore ac cruciatu nocentis

fuum dolorem cruciatumque lenierit. Sic nos in his hominibus,

qui nos, qui conjuges, qui liberos noflros, trucidare volueruntj

qui fingulas uniufcujufque noflrum domos, et hoc univerfum

reipubHcae domiciHum, delere conati funt ; qui id egerunt, utgentem AUobrogum in vefligiis hujus urbis, atque in cinere

deflagrati imperii, coHocarent; fi vehementifTimi fuerimus,

mifericordes habebimur : fin remifHores effe voluerimus, fum-

ma3 nobis crudeHtatis in patriae civiumquc pernicie fama fube-

imda eft.

Nifi vero cuipiam L. Caefar, vir fortiflimus et amantifTimus

reipubHca?, crudeHor nudiuftertius vifus efl, cum fororis fuae,

fbeminas eledlifiimae, virum praefentem, et audientem, vita pri-

vandum tfft dixit ; cum avum jufTu confuHs interfedium, fiH-

umque ejus impuberem, legatum a patre miffum, in carcere

necatum, effe dixit. Quorum, quod fimile fad:um ? quod ini-

tum delendae reipubHcae confiHum ? Largitionis voluntas tum in




republica verfata efl, et partium quicdam contentio. Atque illo

tempore hujus avus Lentuli, clariffimus vir, armatus Gracchum

efl perfecutus : ille etiam grave tum vuhius accepit, ne quid

de fumma dignitate reipubhcae minueretur. Hic ad evertenda

fundamenta reipubhcse GaUos arceffivit, fervitia concitavit,

Catihnam evocavit , attribuit nos trucidandos Cethego, casteros

cives interiiciendos Gabinio, urbem inflammandam Caffio, to-

tam Itaham vaftandam diripiendamque Catihnas. Vereamini,

cenfeo, ne in hoc fcelere tam immani ac nefando nimis ahquid

fevere ftatuifle videamini ; cum muho magis fit verendum, ne

remiffione poenae crudeles in patriam, quam ne feveritate ani-

madverfionis nimis vehementes in acerbiffimos hoiles, fuifTa

videamur.

VII. Sed quae exaudio, Patres confcripti, diffimulare non pof-

fum. Jaftantur enim voces, quas perveniunt ad aures meas, eo-

rum, qui vereri videntur, ut habeam fatis praefidii ad ea, quaj

vos flatueritis hodierno die, tranfigenda. Omnia et provifa, et

parata, et conflituta funt, Patres confcripti, cum mea fummacura atque dihgentia, tum muko etiam majore popuh Romaniad fummum imperium retinendum, et ad communes fortunas

confervandas, voluntate.Omnes

adfuntomnium

ordinum ho-

mines, omnium denique aetatum : plenum efl forum, plena

templa circa forum, pleni omnes aditus hujus loci ac temph*

Caufa enim efl pofl urbem conditam haec inventa fola, in qua

omnes fentirent unum atque idem, praeter eos, qui cum fibi

viderent effe pereundum, cum pmnibus potius, quam foh, pe-

rire voluerunt. Hofce ego homines excipio, et fecerno hbenter

neque enim in improborum civium, fed in acerbiffimorum hof-

tium, numero habendos puto. Caeteri vero, Dii immortales

qua frequentia, quo fludio, qua virtute, ad communem digni-tatem falutemque confentiunt ? Quid ego hic equites Romanoscommemorem ? qui vobis ita fummam ordinis confihique con-

cedunt, ut vobifcum de amore reipubhcse certent : quos, ex

muhorum annorum diffenfione ad hujus ordinis focietatem_

C c 2



204 O R A T I O IV.

concordiamque revocatos, hodiernus dies vobifcum, atque hasc

caufa, conjungit : quam conj undlionem fi in confulatu confir-

matam meo perpetuam in republica tenuerimus, confirmo vobis,

nuUum poflhac malum civile ac domeflicum ad uUam reipub-licas partem efl!e venturum. Pari ftudio defendendse reipublicae

convenifTe video tribunos serarios, fortiffimos viros; fcribas item

univerfos : quos cum cafu hic dies ad aerarium frequentalTet,

video ab expedlatione fortis ad communem falutem efiê conver-

fos. Omnis ingenuorum adefl multitudo, etiam tenuiffimorum.

Quis efl enim, cui non haec templa, afpedlus urbis, pofTeffio

libertatis, lux denique haec ipfa, et hoc commune patriae folum,

cum fit carum, tum vero dulce atque jucundum ?

VIII. Operae pretium efl, Patres confcripti, libertinorumhominum fludia cognofcere ; qui, fortuna fua civitatis jus con-

fecuti, hanc vere fuam patriam effe judicant : quam quidam

hinc nati, et fummo nati loco, non patriam fuam, fed urbem

hoflium, effe judicaverunt. Sed quid ego hujufce ordinis homi-

nes commemorem, quos privatae fortuna^, quos communis ref-

publica, quos denique libertas ea, quae dulciffima efl, ad falu-

tem patriae defendendam excitavit ? fervus efl nemo, qui modotolerabili conditione iit fervitutis, qui non audaciam civium

perhorrefcat ; qui non haec flare cupiat ; qui non tantum, quan-

tum audet, et quantum potefl, conferat ad communem falutem

voluntatis.

Quare, fi quem veflrum forte commovet hoc, quod auditum

efl, lenonem quendam Lentuli concurfare circum tabernas,

pretio fperantem follicitari pofTe animos egentium atque impe-

ritorum ; efl id quidem coeptum atque tentatum, fed nulU funt

inventi tam aut fortuna miferi, aut voluntate perditi, qui non

ipfum illum fellae atque operis, et quGeflus quotidiani, locum

qui non cubile ac ledlulum fuum ; qui denique non curfum

hunc otiofum vitae fuae, falvum effe veHnt. Multo vero maxi-

ma pars eorum, qui in tabernis funt ; immo vero ( id enim po-

tius efl dicendum) genus hoc univerfum amantiffimum efl otii




etenim omne eorum inftrumentum, omnis opera ac quaeftus, fre-

quentia civium fuftinetur, alitur otio : quorum fi quasftus, occlu-

fis tabernis, minui folet, quid tandem incenfis futurum eft ? Quas

cum ita fmt, Patres confcripti, vobis populi Romani prasfidia

non defunt; vos, ne populo Romano deeffe videamini, providete.

IX. Habetis confulem ex plurimis periculis et infidiis, atque

ex media morte, non ad vitam fuam, fed ad falutem veftram,

refervatum : omnes ordines ad confervandam rempublicam

mente, voluntate, fludio, virtute, voce, confentiunt : obfeffa

facibus et telis impias conjurationis, vobis fupplex manus ten-

dit patria communis : vobis fe, vobis vitam omnium civium,

vobis arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis illum

ignem Vefla3 perpetuum ac fempiternum, vobis omnia templa

Deorum atque delubra, vobis muros atque urbis tedla, commen-dat. Praeterea de veftra vita, de conjugum veftrarum ac libero-

rum anima, de fortunis omnium, de fedibus, de focis veflris,

hodierno die vobis judicandum eft.

Habetis ducem memorem veftri, oblitum fui ; quse non fem-

per facultas datur : habetis omnes ordines, omnes homines,

univerfum populum Romanum, id quod in civiU caufa hodier-

no die primum videmus, unum atque idem fentientem. Cogi-tate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute

ftabiHtam Hbertatem, quanta Deorum benignitate audas exag-

geratafque fortunas, una nox pene delerit. Id ne unquam poft-

hac non modo confici, fed ne cogitari quidem, pofiit a civibus,

hodierno die providendum eft. Atque hasc non ut vos, qui

mihi ftudio pene praecurritis, excitarem, locutus fum ; fed ut

mea vox, qua^ debet effe in repubHca princeps, ofhcio funda

confulari videretur.

X. Nunc, ante quam ad fententiam redeo, de me pauca di-'.

cam. Ego, quanta manus eft conjuratorum, quam videtis GCih.'

permagnam, tantam me inimicorum multitudinem fufcepilTe

video; fed eam effe judico turpem, et.infirmarp,,et contemptam^

et abje6:am. Quod fi aHquando aHcujus furore et fcelere conci-



2o6 O R A T I O IV.

tata manus ifta plus valuerlt, quam veftra ac reipublicas digni-

tas ; me tamen meorum fadlorum atque confiliorum nunquam,

Patres confcripti, pcenitebit. Etenim mors, quam illi mihi

fortalleminitantur, omnibus

efl parata : vitaetantam laudem,

quanta vos me veftris decretis honeftaftis, nemo eft aflecutus.

Caeteris enim femper bene geftae, mihi uni confervatse, reipubli-

cae gratulationem decreviftis.

Sit Scipio clarus, ille, cujus confilio atque virtute Annibal

in Africam redire, atque ex Italia decedere, coadlus eft : orne-

tur alter eximia laude Africanus, qui duas urbes huic imperio

infeftiflimas, Carthaginem Numantiamque, delevit : habeatur

vir egregius L. Paulus, ille, cujus currum rex potentiflimus

quondam et nobihflimus, Perfes, honeftavit : fit in asterna glo-ria Marius, qui bis Italiam obfidione et metu fervitutis libera-

vit: anteponatur omnibus Pompeius, cujus res geftae atque vir-

tutes iifdem, quibus folis curfus, regionibus ac terminis conti-

nentur. Erit profe<5lo inter horum laudes aliquid loci noftrae

gloriae : nifi forte majus eft patefacere nobis provincias, quo

exire poftimus, quam curare, ut etiam illi, qui abfunt, habeant,

quo vidlores revertantur.

Quanquam eft uno loco conditio melior externae vlcftoriae,

quam domefticae ; quod hoftes ahenlgenae aut opprefli ferviunt,

aut recepti beneficio fe obligatos putant : qui autem ex numero

civium dementia aHqua depravati hoftes patriae femel effe coepe-

runt, eos, cum a pernicie reipubhcaD repuleris, nec vi coercere,

nec beneficio placare, poflis. Quare mihi cum perditis civibus

aeternum bellum fufceptum effe video j quod ego veftro bono-

rumque omnium auxiho, memoriaque tantorum periculorum,

quas non modo in hoc populo, qui fervatus eft, fed etiam in

omnium gentium fermonibus ac mentibus, femper haerebit, a

me, atque meis, facile propulfari poffe confido. Neque ulla pro-

fe<5lo tanta vis reperietur, quse conjun(n:ionem veftram equitum-

que Romanorum, et tantam confpii-ationem bonorum omnium,pcrfrjngere et labefaftare poflit. .







PRO L. MURENA. 205

mihfi potior hoc quidem in tempore fit officii mei, quam hu-jufce falutis, defenfio ; fed ut, meo fatfto vobis probato, majore

audtoritate ab hujus honore, fama, fortunifque omnibus, inimi-

corum impetus propulfare poffim.

II. Et primum M. Catoni, vitam ad certam rationis normamdirigenti, et diligentiffime perpendenti momenta officiorum om-nium, de officio meo refpondebo. Negat fuilTe redtum Cato, mcet confulem, et legis ambitus latorem, et tam fevere geflo con-

fulatu, caufam L. Murenae attingere. Cujus reprehenfio mevehementer movet, non folum ut vobis, Judices, quibus maxi-

me debeo, verum etiam ut ipfi Catoni, graviffimo atque inte-

gerrimo viro, rationem fadi mei probem. A quo tandem, M.Cato, eft iequius confulem defendi, quam a confule ? Quis

mihi in republica poteft, aut debet, effie conjundtior, quam is,

cui refpuWica a me uno traditur fuftinenda, magnis meis labori-

bus et pericuHs fuftentata ? Quod fi in iis rebus repetendis, quse

mancipi funt, is periculum judicii prasftare debet, qui fe nexu

obhgavit j profed:o etiam rediius in judicio confulis defignati is

potiffimum conful, qui confulem declaravit, audtor beneficii

populi Romani, defenforque periculi, effe debebit. Ac fi, ut

nonnulHs in civitatibusfieri folet,

patronus huic caufae publiccconftitueretur, is potiffime honore affedto defenfor daretur, qui

eodem honore praeditus non minus afferret ad dicendum aucftori-

tatis, quam facultatis. Quod fi e portu folventibus ii, qui jam

in portum ex alto invehuntur, praeciperc fummo ftudio folent

et tempeftatum rationem, et prasdonum, et locorum ; quod

natura affert, ut eis faveamus, qui eadem pericula, quibus nos

perfunfti fumus, ingrediantur : quo tandem me animo effe opor-

tet, prope jam ex magna jadtatione terram videntem, in hunc,

cui video maximas reipubhcs tempeftates effe fubeundas ?

Quare, fi eft boni confulis, non folum videre, quid agatur, ve»

rum etiam providere, quid futurum fit ; oftendam alio loco,

quantum falutis communis interfit, duos confules in repubhca

Kalendis Januarii effe. Quod fi ita eft, non tam me officium

ToM. V. D d



2IO O R A T I O

debuit ad hominis amici fortunas, quam refpublica confulem ad

communem falutem defendendam vocare.

III. Nam quod legem de ambitu tuli, certe ita tuli, ut eam,

quam mihimet ipH jampridem tulerim de civium periculis de-

fendendis, non abrogarem. Etenim, fi largitionem fadlam effe

confiterer, idque red:e fadlum effe defenderem, facerem improbe,

etiam fi aHus legem tuliffet : cum vero nihil commifTum contra

legem effe defendam, quid efl:, quod meam defenfionem latio

legis impediat ?

Negat effe ejufdem feveritatis, Catilinam, exitium reipublicse

intra moenia moUentem, verbis, et pene imperio, urbe expu-

liffe ; et nunc pro L. Murena dicere. Ego autem has partes

lenitatis et mifericordia?, quas me natura ipfa docuit, femper

egi hbenter ; illam vero gravitatis feveritatifque perfonam non

appetivi, fed ab repubUca mihi impofitam fuftinui, ficut hujus

imperii dignitas in fummo periculo civium poflulabat. Quodfi tum, cum refpubUca vim et feveritatem defiderabat, vici

naturam, et tam vehemens fui, quam cogebar, non quam vole-

bam i nunc, cum omnes me caufas ad mifericordiam atque

ad humanitatem vocent, quanto tandem fludio debeo naturae

meae confuetudinique fervire ? Ac de ofiicio defenfionis meae,

et de ratione accufationis tuaj, fortafTe etiam aUa in parte ora-tionis dicendum nobis erit.

Sed me , Judices , non minus hominis fapientifUmi atque

ornatifiimi, Ser. Sulpicii, conqueflio, quam Catonis accufatio,

'

commovebat, qui graviflime et acerbifUme ferre dixit, me,

famiUaritatis neceflitudinifque obUtum, caufam L. Murense

contra fe defendere. Huic ego, Judices, fatisfacere cupio, vof-

que adhibere arbitros : nam cum grave eft vere accufari in ami-

citia, tum etiam, fi falfo accuferis, non efl negUgendum. Ego,

Ser. Sulpici, me in petitione tua tibi omnia fludia atque ofHcia

pro noflra neceffitudine et debuiffe confiteor, et praeflitiffe arbi-

tror : nihil tibi confulatum petenti a me defuit, quod effet aut

ab amico, aut a gratiofo, aut a confule, poflulandum. Abiit







PRO L. MURENA. 213

modo maxlmum, fed etiam folum, gerebat, virtutis ; patre im-

peratore libentiffime meruiife, pietatis ; iinem ftipendiorum pa-

tris vidtoriam ac triumphum fuifTe, felicitatis fuit. Maledidlo

quidem idcirco nihil in hifce rebus loci eft, quod omnia laus

occupavit.

VI. Saltatorem appellat L. Murenam Cato. Maledidum ell,

li vere objicitur, vehementis accufatoris j fm falfo, maledici

conviciatoris. Quare, cum ifta fis audtoritate, non debes, M.Cato, arripere maledid:um ex trivio, aut ex fcurrarum aHquo

convicio, neque temere confulem populi Romani faltatorem vo-

care ; fed confpicere, quibus praeterea vitiis affedtum effe neceffe

fit eum, cui vere iftud objici poffit. Nemo enim fere faltat fo-

brius, nifi forte infanit ; neque in foHtudine, neque in convi-

vio moderato atque honefto. Tempeftivi convivii, amoeni loci^

multarum deliciarum, comes eft extrema faltatio. Tu mihi arri-

pis id, quod neceffie eft omnium vitiorum effe poftremum -, re-

Hnquis illa, quibus remotis, hoc vitium omnino effQ non potell.

NuUum turpe convivium, non amor, non comiffatio, non Hbi-

do, non fumptus, oftenditur : et, cum ea non reperiantur, quae

voluptatis nomen habent, quaeque vitiofa funt ; in quo ipfam

luxuriam reperire non potes,in

eote

umbramluxuriae

repertu-rum putas ?

Nihil igitur in vitam L. Murenae dici poteft? Nihil, inquam,

omnino, Judices. Sic a me conful defignatus defenditur, ut ejus

nuHa fraus, nuHa avaritia, nuUa perfidia, nuHa crudeHtas, nul-

lum petulans di(5tum, in vita proferatur. Bene habet : jadla funt

fundamenta defenfionis. Nondum enim noflris laudibus, quibus

utar poflea, fed prope inimicorum confeffione, virum bonumatque integrum hominem defendimus.

VIL Quo conflituto, faciHor eft mihi aditus ad contentionemdignitatis : quae pars altera fuit accufationis. Summam video effe

in te, Servi Sulpici, dignitatem generis, integritatis, induftria?,

caeterorumque ornamentorum omnium, quibus fretum ad con-

fulatus petitionem aggredi par efl. Paria cognofco effe iila iii











2i8 O R A T I O

etiam dles, tanquam a Chaldsis, petebantur. Inventus eft fcriba

quidam Cn. Flavius, qui cornicum oculos confixerit, et fingu-

lis diebus edifcendos faftos populo propofuerit, et ab iplis cautis»

jurifconfultis eorum fapientiam compilarit. Itaque irati illi, quodfunt veriti, ne, dierum ratione pervulgata et cognita, fine fua

opera lege pofTet agi, notas quafdam compofuerunt, ut omnibus

in rebus ipfi interelTent.

XII. Cum hoc lieri beUiffime poflet : Fundus Sabinus meus

eft : immameus: deinde judicium : noluerunt. Fundus, inquit,

qui ejl in agro, qui Sabinus vocatur. Satis verbofe : cedo, quid

poftea ? Eum ego ex jure îritium meum efje aio, Quid tum ?

Inde ego te ex jure manu confertum voco. Quid huic tam loquaci-

ter litigiofo refponderet ille, unde petebatur, non habebat.

Tranfit idem jurifconfuhus, tibicinis Latini modo : Unde tu me,

inquit, ex jure manu coJifertum vocafi, inde ibi ego te revoco. Pras-

tor interea ne pulchrum fe ac beatum putaret, atque ahquid ipfe

fua fponte loqueretur, ei quoque carmen compofitum eft, cumcaeteris rebus abfurdum, tum vero nullo ufu : Utrifque fuperjli-

tibus, prcefentibus, ijlam viam dico : inite viam. Praefto aderat

fapiens ille, qui inire viam doceret. Redite viam : eodem duce

redibant. Haec jam tum apud illos barbatos ridicula, credo,

videbantur : homines, cum redte atque in loco conftitiftent,

juberi abire ; ut, unde abifTent, eodem ftatim redirent. lifdem

ineptiis fucata funt illa omnia, ândo te in jure confpicio : et

hsc, Sed anne tu dicis caufa vindicaveris ? Quas dum erant oc-

culta, neceflario ab eis, qui ea tenebant, petebantur : poftea

vero pervulgata, atque in manibus jad:ata et excufla, inaniffima

prudentiae reperta funt ; fraudis autem et ftultitias pleniffima.

Nam, cum permulta praeclare legibus effent conftituta, ea

jurifconfuhorum ingeniis pleraque corrupta ac depravata funt.

Muheres omnes propter infirmitatem confihi majores in tutorum

poteftate effe voluerunt : hi invenerunt genera tutorum, qua3

poteftate muherum continerentur. Sacra interire iUi noluerunt

horum ingenio fenes ad coemptiones faciendas, interimendorum



PRO L. MURENA. 219

facrorum caufa, reperti funt. In omni dcnique jure civili a:qui-

tatem reliquerunt, verba ipfa tenuerunt : ut, quia m alicujus

libris, exempli caufa, id nomen invenerant, putarunt, omnes

mulieres, quas coemptionem facerent, Caias vocari. Jam illud

mihi quidem mirum videri folet, tot homines, tam ingeniofos,

per tot annos etiam nunc ftatuere non potuiffe, utrum dkmUrtmm, an perendinum -, judicem, an arbitrum ; rem, an /item, dici

oporteret.

XIII. Itaque, ut dixi, dignitas in ifla fcientia confularis nun-

quam fuit, quae tota ex rebus fid:is commentitiifque conftaret

gratiae vero multo etiam minores. Quod enim omnibus patet, et

aeque promptum eft mihi, et adverfario meo, id effo. gratumnullo pad:o poteft. Itaque non modo beneficii coUocandi fpem,

fed etiam illud, quod ahquando fuit, Licet confulerey jam per-

didiftis. Sapiens exiftimari nemo poteft in ea prudentia, quae

neque extra Romam ufquam, neque Romae, rebus prolatis,

quidquam valet : peritus ideo haberi nemo poteft, quod in eo,

quod fciunt omnes, nuUo modo pofiiint inter fe difcrepare

difficiUs autem res ideo non putatur, quod et perpaucis et

minime obfcuris hteris continetur. Itaque, fi mihi, homini ve-

hementer occupato, ftomachum moveritis, triduo mejurifcon-fultum eê profitebor. Etenim, quac de fcripto aguntur, fcripta

funt omnia : neque tamen quidquam tam angufte fcriptum eft,

quo ego non poflim, â de re agitur, addere. Qus confuluntur

autem, minimo periculo refpondentur. Si id, quod oportet,

refponderis ; idem videare refpondiiTe, quod Servius : fin aliter ^

etiam controverfum jus nofiê, et trad:are, videare.

Quapropter non folum illa gloria miHtaris veftris formulis

atque adionibus anteponenda eft, verum etiam dicendi confue-

tudo longe et multum ifti veftrge exercitationi ad honorem ante-

cellet. Itaque mihi videntur plerique initio multo hoc maluifiê;

poft, cum id afiequi non potuiflênt, iftuc potiflimum funt

delapfi. Ut aiunt in Gra^cis artificibus, eos aulosdos efie, qui

citharoedi fieri non potuerint; fic nonnullos videmus, qui oratores

E e 2









PRO L. MURENA. 223

XVII. At enim in praeturae petitione prior renuntiatus efl

Servius. Pergitifne vos, tanquam ex fyngrapha, agere cum po-

pulo, ut, quem locum femel honoris cuipiamdederit,

eundemreliquis honoribus debeat ? Quod enim fretum, quem Euripum,

tot motus, tantas, tam varias, habere putatis agitationes fluc-

tuum ; quantas perturbationes, et quantos aeftus, habet ratio

comitiorum ? Dies intermiffus unus, aut nox interpofita, faepe

perturbat omnia ; et totam opinionem parva nonnunquam com-mutat aura rumoris. Saepe etiam fme ulla aperta caufa fit ahud

atque exiflimamus, ut nonnunquam ita fadlum effe etiam popu-

lus admiretur; quafi vero non ipfe fecerit. Nihil efl incertius

vulgo, nihil obfcurius voluntate hominum, nihil fallacius ratio-

ne tota comitiorum. Quis L. PhiHppum fummo ingenio, opera,

gratia, nobiUtate, a M. Herennio fuperari pofTe arbitratus efl ?

quis Q^Catulum, humanitate, fapientia, integritate antecellen-

tem, a Cn. Manlio ? quis M. Scaurum, hominem gravifHmum,

civem egregium, fortifTimum fenatorem, a Q^ Maximo ? Nonmodo horum nihil ita fore putatum efl:, fed ne, cum effet fac-

tum quidem, quare ita fa(ftum effet, intelligi potuit. Nam, ut

tempeflates faspe certo ahquo caeli figno commoventur, faspe

improvifo nuUa ex certa ratione, obfcura aliqua ex caufa, exci-

tantur : fic in hac comitiorum tempeflate populari, faspe inteUi-

gas, quo fagno commota fit ; faspe ita obfcura efl, ut cafu exci-

tata effe videatur.

XVIII. Sed tamen, fi efl reddenda ratio ; duas res vehemen-

ter in praetura defideratce funt, quae ambae in confulatu tumMurenae profuerunt : una, expe<flatio muneris, quae et rumore

nonnuUo, et ftudiis fermonibufque competitorum, creverat;

altera, quod ii, quos in provincia ac legatione omnis et Hberali-

tatis et virtutis fuae tefles habuerat, nondum decefferant. Horumutrumque ei fortuna ad confulatus petitionem refervavit : namet L. Luculli exercitus, qui ad triumphum convenerat, idem

comes L. Murenae prasflo fuit ; et munus ampliflimum, quod

petltio praeturas defiderabat, prstura reilituit.



224 O R A T I O

Num tlbl haec parva videntur adjumenta et fubfidia confula-

tus ? voluntas militum, quai cum per fe valet multitudine, tum

apud fuos gratia^ tum vero in confule declarando multum etiam

apud univerfum populum Romanum audloritatis habet fuffraga-

tio militaris : imperatores enim comitiis confularibus, non ver-

borum interpretes, deliguntur. Quare gravis eft illa oratio, Mefaiichim recreavit : me prc^da donavit : hoc duce cajira cepimus,

Jigna contulimus : nunquam ijie plus militi laboris impofuitj quamfibi

fumpft ipfe-i cum fortis, tum etiam felix, Hoc quanti putas q^^

ad famam hominum, ac voUmtatem ? Etenim, fi tanta illis

comitiis religio eft, ut adhuc femper omen valuerit prasroga-

tivum j quid mirum eft, in hoc feUcitatis famam fermonemque

valuiffe ?

XIX. Sed, fi haec leviora ducis, quae funt graviflima, et hanc

urbanam fuffragationem mihtari anteponis; noH ludorum hujus

eiegantiam, et fcenas magnificentiam, valde contemnere, quae huic

admodum profuerunt. Nam quid ego dicam, populum ac vulgus

imperitorum ludis magnopere deledtari ? minus eft mirandum :

quanquam huic caufae id fatis eft : funt enim populi ac multitu-

dinis comitia. Quare, fi populo ludorum magnificentia voluptati

eft, non eft mirandum, eam L. Murenas apud populum pro-

fuiffe. Sed, fi nofmetipfi, qui et ab deledatione omni negotiis

impedimur, et in ipfa occupatione deledlationes ahas multas ha-

bere poffumus, ludis tamen oblecHiamur, et ducimur 5 quid tu

admirere de multitudine indo<fta ?

L. Otho, vir fortis, meus neceffarius, equeftri ordini reftituit

non folum dignitatem, fed etiam voluptatem. Itaque lex haec,

quae ad ludos pertinet, eft omnium gratiffima, quod honef-

tiflimo ordini cum fplendore frudus quoque jucunditatis eft,

reftitutus. Quare deledlant homines, mihi crede, ludi, etiam

illos, qui diflimulant, non folum eos, qui fatentur : quod ego

in mea petitione fenfi : nam nos quoque habuimus fcenam

competitricem. Quod fi ego, qui trinos ludos aedihs feceram,

tamen Antonii ludis commovebar ; tibi, qui cafu nullos feceras.



PRO L. MURENA. 225

nihil hujus iftam ipfam, quam irrides, argenteam fcenam adver-

fatam putas ?

Sed hxc fane fmt paria omnla : fit par forenfis opera militari

fit par militari fufFragatio urbana : fit idem, magnificentifTimos

et nullos unquam fecifle ludos : quid ? in ipfa prstura nihilne

exiflimas inter tuam et iftius fortem interfuiffe ?

XX. Hujus fors ea fuit, quam omnes tui necelTarii tibi opta-

bamus, juris dicundi : in qua gloriam conciliat magnitudo ne-

gotii ; gratiam, sequitatis largitio : qua in forte fapiens prastor,

qualis hic fuit, oifenfionem vitat aequalitate decernendi, bene-

volentiam adjungit lenitate audiendi. Egregia et ad confulatum

apta provincia, in qua laus asquitatis, integritatis, facilitatis, ad

extremum ludorum voluptate concluditur. Quid tua fors ? trif-

tis, atrox : qua^ftio peculatus, ex altera parte, lacrymarum et

fqualoris, ex altera, plena catenarum atque indicum. Cogendi

judices inviti, retinendi contra voluntatem : fcriba damnatus,

ordo totus alienus : Syllana gratificatio reprehenfa ; multi viri

fortes, et prope pars civitatis ofFenfa efl : lites fevere aeflimatas

cui placet, oblivifcitur -, cui dolet, meminit. Poflremo tu iti

provinciam ire noluifli. Non pofTum id in te reprehendere,

quod in me ipfo et praetor et conful probavi : fed tamen L.Murenae provincia multas bonas gratias cum optima exiftima-

tione attulit. Habuit proficifcens deledlum in Umbria : dedit ei

facultatem refpubUca liberalitatis ; qua ufus, multas fibi tribus,

quas municipiis Umbri^ conficiuntur, adjunxit. Ipfe autem in

Gallia, ut noflri homines defperatas jam pecunias exigerent,

aequitate dihgentiaque perfecit. Tu interea Romae fcilicet amicis

praefto fuifti. Fateor : fed tamen illud cogita, nonnullorum ami-

corum fludia minui folere in eos, a quibus provincias contemni

intelligant.

XXL Et, quoniam oflendi, Judices, parem dignitatem ad

confulatus petitionem, difparem fortunam provincialium nego-

tiorum, in Murena atque in Sulpicio fuiffe; dicam jam apertius,

in quo meus neceffarius fuerit inferior Servius, et ea dicam,

ToM. V. F f



226 O R A T I O

vobis audientibus, amiflb jam tempore, quae Ipfi foll, re integra,

fspe dixi. Petere confulatum nefcire te, Servi, perfaepe tibi

dlxi : et in iis rebus ipfis, quas te magno et fortl animo et agere

et dicerevidebam,

tibi folitusfum

dicere,magis

te fortem fe-

natorem mihi videri, quam fapientem candidatum. Primumaccufandi terrores et mlnaB, quibus tu quotidle uti folebas, funt

fortis viri ; fed et popull opinionem a fpe adipifcendi avertunt,

et amicorum iludia debilitant. Nefcio quo pado femper hoc fit:

neque in uno aut altero anlmadverfum eft, fed jam In plurlbus :

fimul atque candldatus accufationem meditari vlfus efi;, ut ho-

norem defperafiê videatur.

Quid ? ergo acceptam injurlam perfequi non placet ? Immo

vehementer placet : fed aUud tempus eft petendi, aliud perfe-

quendi. Petitorem ego, prasfertim confulatus, magna fpe, magnoanimo, magnis copiis, et in forum et In campum deduci volo

non placet mihi Inqulfitio candidati, prasnuntia repulfas j non

teftium potius, quam fuffragatorum, comparatio j non minae

magis, quam blandltlae -, non declamatio potius, quam perfalu-

tatio : prasfertim, cum jam hoc novo more omnes fere domos

omnium concurfent, et ex vultu candidatorum conjedturam fa-

ciant, quantum quifque animi et facultatis habere videatur.

Videfne tu illum triftem, demiflum ? jacet, diffidit, abjecit haf-

tas. Serplt hic rumor : Scis tu illum accufationem cogitare, inqui-

rere in competitores, tejles qut^rere ? alium faciam, quoniam fibi hic

ipfe defperat. Ejufmodl candidatorum amici intimi deblHtantur,

ftudia deponunt, aut teftatam rem abjiciunt, aut fuam operam

et gratiam judicio et accufationi refervant.

XXII. Accedit eodem, ut etiam ipfe candidatus totum ani-

mum atque omnem curam, operam dlHgentiamque fuam, in

petitione non poflit ponere. Adjungltur enim accufationis cogi-

tatio, non parva res, fed nimirum omnium maxima : magnumeft enim, te comparare ea, quibus poffis hominem e civitate,

praefertim non inopem, neque infirmum, exturbare ; qui et per

fe, et per fuos, et vero etiam per aUenos, defendatur. Omnes



PRO L. MURENA. 227

enim ad pericula propulfanda concurrimus ; et qui non aperte

inimici fumus, etiam alieniffimis, in capitis periculis, amicifli-

morum officia et ftudia praeftamus. Quare ego, expertus et pe-

tendi, et defendendi, et accufandi, moleftiam, fic intellexi ; in

petendo fludium effe acerrimum, in defendendo officium, in

accufando laborem. Itaque fic flatuo, fieri nuUo modo polfe, ut

idem accufationem, et petitionem confulatus, diligenter adornet

atque inftruat. Unum fuflinere pauci poffiint, utrumque nemo.

Tu, cum te de curriculo petitionis deflexiiTes, animumque ad

accufandum tranftulifTes, exiflimafli, te utrique negotio fatisfa-

cere pofTe? Vehementer errafti. Quis enim dies fuit, pofleaquam

in iflam accufandi denuntiationem ingreffus es, quem tu non

totum in ifta ratione confumpferis ?

XXIII. Legem ambitus flagitafli, quae tibi non deerat j erat

enim feveriffime fcripta Culpurnia : geflus efl mos et voluntati,

et dignitati tuae. Sed tota illa lex accufationem tuam, fi haberes

nocentem reum, fortaffe armafTet ; petitioni vero refragata eft.

Poena gravior in plebem tua voce efilagitata efl : commoti animi

funt tenuiorum. Exilium in noftrum ordinem : conceffit fenatus

poflulationi tuaB ; fed non Hbenter duriorem fortunas communi

conditionem, te au<flore, conflituit. Morbi excufationi poenaaddita efl : voluntas ofFenfa multorum, quibus aut contra vale-

tudinis commodum laborandum efl, aut incommodo morbi

etiam caeteri vitas frudus relinquendi. Quid ergo ? haec quis

tulit ? is, qui audoritati fenatus, voluntati tuae, paruit : deni-

que is tulit, cui minime proderant, Illa, qu^ mea fumma vo-

luntate fenatus frequens repudiavit, mediocriter adverfata tibi

effe exiftimas ? Confufionem fuiFragiorum flagitafli, prorogatio-

nem legis ManiHae, aequationem gratiae, dignitatis, fuffiragiorum.

Graviter homines honefti, atque in fuis civitatibus et municipiis

gratiofi, tulerunt, a tali viro effe pugnatum, ut omnes et digni-

tatis et gratias gradus toUerentur. Idem edititios judices eSe

voluifli, ut odia occulta civium, quas tacitis nunc difcordiis

continentur, in fortunas optimi cujufque erumperent.

F f 2











232 O R A T I O

in-cumbenti ad ejus perniciem, populus Romanus eripuit ? Sem-

per in hac civitate nimis magnis accufatorum opibus et populus

univerfus, et fapientes ac multum in pojfterum profpicientes ju-

dices, refliterunt. Nolo accufator in judicium potentiam afferat,

non vim majoremaliquam, non aucftoritatem excellentem, non

nimiam gratiam : valeant h^c omnia ad falutem innocentium,

ad opem impotentium, ad auxiUum calamitoforum^ in periculo

vero, et in pernicie, civium, repudientur. Nam, ii quis hoc

forte dicet, Catonem defcenfurum ad accufandum non fuifTe,

nifi prius de caufa judicaffet ; iniquam legem , Judices , et

miferam conditionem Inflituet periculis hominum, fi exifti-

mabit, judicium accufatoris in reum pro aUquo prjBJudicio

valere oportere,

XXIX. Ego tuum confiHum, Cato, propter fingulare animi

mei de tua virtute judicium, vituperare non audeo ; nonnulla in

re forfitan conformare, et leviter emendare, poflim. Non ?nulta

peccas , inquit ille fortiflimo viro fenior magifler 3 fedt Ji peccas,

te regere pojjum. At ego te veriflime dixerim peccare nihil, neque

ulla in rc te effe hujufmodi, ut corrigendus potius, quam leviter

infledtendus^ effe videare. Finxit enim te ipfa natura ad honef-

tatem, gravitatem, temperantiam, magnitudinem animi, jufli-

tiam, ad omnes denique virtutes, magnum hominem et excel-fum. Acceflit his tot do(5brina non moderata, nec mitis, fed, ut

mihi videtur, paulo afperior et durior, quam aut veritas, aut

natura, patiatur. Et, quoniam non eft nobis hasc oratio habenda

aut cum imperita multitudine, aut in aliquo conventu agref-

tium, audacius paulo de fludiis humanitatis, quas et mihi et

vobis nota et jucunda funt, difputabo.

In M. Catone, Judices, haec bona, quae videmus divina et

egregia, ipfius fcitote effe propria : quae nonnunquam requiri-

mus, ea funt omnia non a natura, fed a magiflro. Fuit enimquidam fummo ingenio vir, Zeno, cujus inventorum aemuli

Stoici nominantur. Hujus fententiae funt et praecepta ejufmodi

6apientem gratia nunquam moveri, nunquam cujufquam delidlo



PRO L. MURENA. 233

ignofcere : neminem mifericordem cffc, nifi flultum et levem :

viri non efle, neque exorari, neque placari : folos fapientes effe,

ii diftortiflimi fint, formofos ; fi mendicifTnni, divites ; fi fervi-

tutem ferviant, reges : nos autem, qui fapientes non fumus,

fugitivos, exules, hofles, infanos denique, effe dicunt : omnia

peccata effe paria : omne delicflum fcelus effe nefarium : nec

minus delinquere eum, qui gallum gallinaceum, cum opus non

fuerit , quam eum , qui patrem , fuffocaverit : fapientem nihil

opinari, nulHus rei poenitere, nulla in re falli, fententiam mu-tare nunquam.

XXX. Hacc homo ingeniofifllmus, M. Cato, au(ftoribus eru-

ditifiimis indu(5tus, arripuit ; neque difputandi caufa, ut magna

pars, fed ita vivendi. Petunt aliquid publicani ? cave quidquam

habeat momenti gratia. SuppHces aliqui veniunt, miferi et cala-

mitofi ? fceleratus et nefarius fueris, fi quidquam, mifericordia

addudtus, feceris. Fatetur aUquis fe peccaffe, et ejus delidli ve-

niam petit ? nefarium efl facinus ignofcere. At leve delidtum

eft ? omnia peccata funt paria. Dixifti quippiam ? fixum et fta-

tutum eft. Non re dudtus es, fed opinione ? fapiens nihil opi-

natur. Errafti aliqua in re ? male dici putat. Hac ex difciplina

nobis illa funt. Dixi in fenatu, me nomen confularis candidatidelaturum. Iratus dixifti. Nunquam, inquit, fapiens irafcitur. At

temporis caufa. Improbi, inquit, hominis eft, mendacio fallere

mutare fententiam, turpe eft: exorari, fcelus: mifereri, flagitium.

Noftri autem illi (fatebor enim, Cato, me quoque in adolef-

centia, diffifum ingenio meo, quasfilfe adjumenta dodtrinaj) nof-

tri, inquam, illi a Platone, et Ariftotele, moderati homines et

temperati, aiunt, apud fapientem valere aliquando gratiam : viri

boni effe mifereri : diftin(fta effe genera deHd:orum, et difpares

poenas : efle apud hominem conftantem ignofcendi locum : ip-

fum fapientem faepe aHquid opinari, quod nefciat : irafci non-

nunquam : exorari eundem, et placari : quod dixerit, interdum,

fi ita re(ftius fit, mutare: de fententia decedere aHquando: omnes

virtutes mediocritate quadam efle moderatas.

ToM. V. G g



234 O R A T I O

XXXI. Hos ad maglflros fi qua te fortuna, Cato, cum Ifta

natura detuliffet, non tu quidem vir melior efles, nec fortior,

nec temperantior, nec juftior, (neque enim effe potes) fed paulo

ad lenitatem propenfior.Non

accufares, nullis addudtus inimi-

citiis, nulla laceffitus injuria, pudentiffimum hominem, fum-

ma dignitate atque honeftate prasditum : putares, cum in ejuf-

dem anni cuftodia te atque L. Murenam fortuna pofuiflet, ali-

quo te cum hoc reipublicGe vinculo effe conjundtum : quod

atrociter in fenatu dixifti , aut non dixiffes, aut fepofuiffes, aut

mitiorem in partem interpretarere.

Ac te ipfum, quantum ego opinione auguror, nunc et anlmi

quodam impetu concitatum, el vi naturse atque ingenii elatum,

et recentibus praeceptorum fludiis fiagrantem jam, ufus fledtet,

dies leniet, aetas mitigabit. Etenim ifti ipfi mihi videntur veflri

praeceptores et virtutis magiftri fines officiorum paulo longius,

quam natura vellet, protuliffe ; ut, cum ad ultimum animo

contendiffemus, ibi tamen, ubi oporteret, confifteremus. Nihil

ignoveris : immo aUquid, non omnia. Nihil gratiae caufa fece-

ris : immo refiflito gratias, cum officium et fides poflulabit.

Mifericordia commotus ne fis : etiam j in diffolvenda feveritate :

fed tamen eft laus aliqua humanitatis. In fententia permaneto :

vero j nifi fententiam fententia alia vicerit mehor.Hujufcemodi Scipio ille fuit, quem non pcenitebat facere

idem, quod tu : habere eruditiffimum hominem, et pene divi-

num, domi -, cujus oratione et praeceptis, quanquam erant ea-

dem ifla, quae te deledant, tamen afperior non eft fadtus, fed,

ut accepi a fenibus, leniffimus. Quis vero C. L^lio comior,

quis jucundior, eodem ex fludio ifto ? quis illo gravior, fapienr

tior } PofTum de L. Phihppo, de C. Gallo, dicere haec eadem :

fed te domum jam deducam tuam. Quemquamne exiftimas Ca-

tone , proavo tuo , commodiorem , comiorem , moderatiorem

fuiffe, ad omnem rationem humanitatis ? de cujus praeflanti

virtute cum vere graviterque diceres, domefticum te habere

dixifti exemphim ad imitandum. Eft illud quidem exemplum







PRO L. MURENA. 237

non fpondere, non vocare domum fuam, pofTunt : atque haec a

nobis petunt omnia: neque uUa re alia, quae a nobis confequun-

tur, nili opera fua, compenfari putant poffe. Itaque et legi

Fabiae, quae eft de numero fedatorum, et fenatus confulto, quod

eft L. Casfare confule fa<ftum, reftiterunt : nulla eft enim poena,

quse poflit obfervantiam tenuiorum ab hoc vetere inftituto ofti-

ciorum excludere.

At fpedacula funt tributim data, et ad prandium vulgo vo-

cati. Etli hoc fadlum a Murena omnino, Judices, non eft, ab

ejus amicis autem more et modo fadlum eft j tamen admonitus

re ipfa recordor, quantum hae qua^ftiones, in fenatu habitae,-

pun<5lorum nobis, Servi, detraxerint. Quod enim tempus fuit,

aut noftra aut patrum noftrorum memoria, quo hasc, live

ambitio eft, five Hberalitas, non fuerit, ut locus et in circa

et in foro daretur amicis et tribulibus ? Haec homines tenuio-

res primum, nedum qui a fuis tribulibus vetere inftituto afle-

quebantur * * *

XXXV. Praifedtum fabrum femel locum tribulibus fuis de-

diffe : quid ftatuent in viros primarios, qui in circo totas taber-

nas, tribulium caufa, compararunt ? Haec omnia fedtatorum,

fpedlaculorum, prandiorum item, crimina a multitudine in tuamnimiam dihgentiam, Servi, conjedla funt : in quibus tamen.

Murena ab fenatus audloritate defenditur. Quid enim ? Senatus

num obviam prodire crimen putat ? non ; fed mercede : convin-

ce. Num fedtari multos? nonj, fed condud:os: doce. Num locum

ad fpedandum dare, aut ad prandium invitare ? minime ; fed

vulgo, paflim. Quid eft vulgo ? univerfos. Non igitur, fi L.

Natta, fummo loco adolefcens, qui et quo animo jam fit, et

quaUs vir futurus fit, videmus, in equitum centuriis voluit effe

et ad hoc ofiicium necefTitudinis, et ad reliquum tempus, gra-

tiofus, id erit ejus vitrico fraudi aut crimini : nec, li virgo

Veftalis, hujus propinqua et neceffaria, locum fuum gladiato-^

rium concefTit huic, non et illa pie fecit, et hic a culpa efk

* * * Deejl nonnihiL



238 O R A T I O

remotus. Omiiia haec funt officia necelTariorum, commodatenuiorum, munia candidatorum.

At enim agit mecum auflere et Stoice Cato : negat verum

effe, allici benevolentiam cibo ; negat judicium hominum inmagiftratibus mandandis corrumpi voluptatibus oportere. Ergo,

ad ccenam petitionis caufa fi quis vocat, condemnetur. Quippe,

inquit, tu mihi fummum imperium, fummam audloritatem, tu

gubernacula reipubUcae, petas fovendis hominum fenfibus, et

dehniendis animis, et adhibendis voluptatibus ? utrum lenoci-

nium, inquit, a grege delicatae juventutis, an orbis terrarum

imperium a populo Romano, petebas ? Horribilis oratio, fed

eam ufus, vita, mores, civitas ipfa, refpuit. Neque tamen La-

cedaemonii, aucStores iftius vitae atque orationis, qui quotidianis

epuhs in robore accumbunt -, neque vero Cretes, quorum nemoguftavit unquam cubans, meUus, quam Romani homines, qui

tempora voluptatis laborifque difpertiunt, refpubUcas fuas re-

tinuerunt : quorum alteri, uno adventu noftri exercitus, deleti

funt ; alteri, noftri imperii prEefidio, difcipUnam fuam legefque

confervant.

XXXVI. Quare noU, Cato, majorum inftituta, quae res ipfa

pubUca, quas diuturnitas imperi i, comprobat, nimium fevera

oratione reprehendere. Fuit eodem ex ftudio vir eruditus apud

patres noftros, et honeftus homo, et nobiUs, Q^ Tubero. Is,

cum epuhim Q^ Maximus, Africani patrui fui nomine, populo

Romano daret, rogatus eft a Maximo, ut tricUnium fterneret,

cum eftet Tubero ejufdem Africani fororis fiUus. Atque iUe,

homo eruditifiimus, ac Stoicus, ftravit peUicuUs haedinis ledtulos

Punicanos, et expofuit vafa Samia : quafi vero efiêt Diogenes

Cynicus mortuus, et non divini hominis Africani mors honefta-

retur. Quem cum fupremo ejus die Maximus laudaret, gratias

egit Diis immortaUbus, quod iUe vir in hac repubUca potifti-

mum natus efifet : necefife enim fuiife, ibi eflfe terrarum impe-

rium,. ubi iile efi!et. Hujus in morte celebranda graviter tuUt

populus Romanus hanc perverfam fapientiam Tuberonis.





240 O R A T r O

defpexit atqiie contempfit, ut ea copla, quam fecum eduxlt,

fe hanc clvitatem opprelTurum arbitraretur. Latius patet illius

fceleris contagio, quam quifquam putat : ad plures pertinet :

intus, intus, inquam, efl equus Trojanus ; a quo nunquam, meconfule, dormientes opprimemini.

Quacris a me, quid ego Catilinam metuam. Nihil; et curavi,

ne quis metueret : fed copias illius, quas hic video, dico effe

metuendas : nec tam timendus eft nunc exercitus L. Catilinap,

quam ifli, qui illum exercitum deferuiife dicuntur. Non enim

deferuerunt ; fed, ab illo in fpecuHs atque infidiis relidl, in

capite atque in cervicibus noflris refliterunt. Hi et integrum

confulem, et bonum imperatorem, et natura et fortuna cum

reipublicaB falute conjundtum, dejici de urbis praefidlo, et decuftodia civitatis, veftris fententiis, deturbari, volunt. Quorumego ferrum et audaciam rejeci in campo, debilitavi in foro,

comprefli etiam domi meae faepe, Judices ; his vos fi alterum

confulem tradideritls, plus multo erunt veflris fententiis, quamfuis gladiis, confecuti. Magni interefl, Judices, id quod ego

multis repugnantibus egi atque perfeci, effe Kalendis Januarii

in repubHca duo confules.

Nolite arbitrari, mediocribus confiliis, aut ufitatis viis, aut

kge improba, aut perniciofa largitione, auditum aUquando ali-

quod malum relpublicae quasri : inita funt in hac civitate confi-

Ha, Judices, urbis delendae, civium trucidandorum, nominis

Romani extinguendl. Atque haec cives, cives, inquam, (fieos

hoc nomine appeHari fas eft) de patria fua et cogitant, et cogi-

taverunt. Horum ego quotidie confiHis occurro, audaciam de-

bil ito, fceleri refiflo. Sed vos moneo, Judices : in exitu efl jammeus confulatus : noHte mlhi fubtrahere vlcarium meae dlHgen-

tlae : noHte adimere eum, cui rempubHcam cupio tradere inco-

lumem, ab hls tantis perlcuHs defendendam.

XXXVIIL Atque, ad hasc mala Judlces, quld accedat aHud,

non videtis ? Te, te appeUo, Cato : nonne profpicis tempefta-

tem anni tui ? Jam enim heflerna concione intonuit vox perni-





242 O R A T I O

tribunis plebis detur, depulfo adverfario, feditionis ac difcordiag

concitandas. Idemne igitur deledti ampliffimis ex ordinibus

honefliffimi atque fapientiffimi viri judicabunt, quod ille impor-

tuniffimus gladiator, hoftis reipublicae, judicaret?

Mihi credite, Judices, in hac caufa non folum de L.Murenae,

verum etiam de veflra, falute fententiam feretis. In difcrimen

extremum venimus : nihil eft jam, unde nos reficiamus, aut ubi

lapfi reliftamus. Non folum minuenda non funt auxiUa, quae

habemus -, fed etiam nova, fi fieri poffit, comparanda. Hoftis

efi: enim non apud Anienem, quod bello Punico graviffimum

vifum eft, fed in urbe, in foro : ( Dii immortales ! fine gemitu

hoc dici non potefl) non nemo etiam in illo facrario reipubUcae,

in ipfa, inquam, curia, non nemo hoflis efl:. Dii faxint, ut

meus collega, vir fortiffimus, hoc Catihnas nefarium latroci-

nium armatus opprimat ! ego togatus, vobis bonifque omnibus

adjutoribus, hoc, quod conceptum refpubhca periculum partu-

rit, confiHo difcutiam, et comprimam !

Sed quid tandem fiet, fi haec elapfa de manibus noflris in

eum annum, qui confequitur, redundarint ? Unus erit conful,

et is non in adminiflrando bello, fed in fufficiendo collega, oc-

cupatus. Hunc jam qui impedituri fint*** illa peflis immanis,

importuna, Catihn^ prorumpet, qua poterit -, et jam populo

Romano minatur : in agros fuburbanos repente advolabit :

verfabitur in caflris furor, in curia timor, in foro conjuratio,

in campo exercitus, in agris vaflitas : omni autem in fede

ac loco ferrum flammamque metuemus. Quas jamdiu com-

parantur, eadem ifla omnia, fi ornata fuis praefidiis erit refpub-

lica, facile et magiflratuum confihis, et privatorum dihgentia,

opprimentur.

XL. Qua3 cumita fint,

Judices , primumreipubhcae

caufa,qua nuUa res cuiquam potior debet ef3e , vos , pro mea fummaet vobis cognita in rempubUcam dihgentia, moneo, pro au6lo-

ritate confulari hortor, pro magnitudine periculi obteflor, ut

otio, ut paci, ut faluti, ut vita^ veflra?, et caeterorum civium.



PRO L. MURENA. 243

confulatls : deinde ego fidem veflram, vel defenforis et amici

oiEcio adduflus, oro atque obfecro, Judices, ut ne hominis

miferi, et cum corporis morbo, tum animi dolore, confefti,

L. Murens recentem gratulationem nova lamentatione ob-

ruatis. Modo, maximo beneficio populi Romani ornatus, for-

tunatus videbatur, quod primus in familiam veterem, primus

in municipium antiquiflimum, confulatum attulifiTet : nunc idem,

fqualore fordidus, confedtus morbo, lacrymis ac moerore perdi-

tus, vefter eft fupplex, Judices, veftram fidem obteftatur, miferi-

cordiam implorat , veftram poteftatem ac veftras opes intuetur.

Nolite, per Deos immortales ! Judices, hac eum re, qua fe

honeftiorem fore putavit, etiam caeteris ante partis honeftatibus,atque omni dignitate fortunaque, privare. Atque ita vos Mu-rena, Judices, orat atque obfecrat, fi injufte neminem laefit, fi

nuUius aures voluntatemve violavit, fi nemini, ut levifilme

dicam, odio nec domi nec mihtias fuit ; fit apud vos modeftiae

locus, fit demifiis hominibus perfugium, fit auxiUum pudori.

Mifericordiam fpohatio confulatus magnam habere debet, Judi-

ces : una enim eripiuntur cum confulatu omnia. Invidiam vero

his temporibus habere confulatus ipfe nullam poteft : objicitur

enim concionibus feditioforum, infidiis conjuratorum, telis Ca-tihnae : ad omne denique periculum, atque ad omnem invidiam,

folus opponitur. Quare, quid invidendum Murenas aut cuiquam

noftrum fit in hoc praeclaro confulatu, non video, Judices : quas

vero miferanda funt, ea et mihi ante oculos verfantur, et vos

videre et perfpicere poteftis.

XLL Si, quod Jupiter onien avertat ! hunc veftrls fententiis

afflixeritis ; quo fe mifer vertet ? Domumne ? ut eam imagi-

nem clarifiimi viri, parentis fui, quam paucis ante diebus lau-

reatam in fua gratulatione confpexit, eandem deformatam igno-

minia, lugentemque, videat ? An ad matrem ? qus mifera,

modo confulem ofculata fihum fuum, nunc cruciatur ; et folh-

cita eft, ne eundem paulo poft fpohatum omni dignitate con-

fpiciat.

H h 2









PRO L. FLACCO. 247

repulit, pertlmefcat ? Repetitur ad pcenam, qui indicia commu-nis exitii excepit : cur fibi coniidat is, qui ea proferenda et pa-

tefacienda curavit ? focii confiliorum , miniftri , comitefque

vexantur : quid aud:ores, quid duces, quid principes, fibi ex-

peftent ? Atque utinam inimici noftri, ac bonorum omnium,

mecum potius contendant, utrum tum omnes boni duces noilri,

an comites, fuerint ad communem confervandam falutem * * *

IIL Hunc igitur virum, Lsli, quibus tandem rebus oppug-

nas ? Fuit, P. Servilio imperatore, in Cilicia tribunus militum:

ea res filetur. Fuit M. Pifoni qusftor in Hifpania: vox de qua^f-

tura nulla mifla eft. Bellum Cretenfe ex magna parte gefiit,

atque una cum fummo imperatore fuflinuit : muta eft hujustemporis accufatio. Praeturae jurifdi(ftio, res varia et multiplex

ad fufpiciones et fimultates, non attingitur : ea vero in fummoet periculofilTimo reipublicae tempore etiam ab inimicis laudatur.

At a teflibus lasditur. Antequam dico, a quibus, qua Ipe, qua

vi, qua re concitatis, qua levitate, qua egeflate, qua perfidia,

qua audacia prasditis ; dicam de genere univerfo, et de condi-

tione omnium noflrum.

Per Deos immortales ! Judices, vos, quomodo is, qui anno

ante Romae jus dixerat, anno poft in Afia jus dixerit, a teflibus

quasretis ignotis, ipfi conjedlura nihil judicabitis ? In tam varia

jurifdidlione tam multa decreta, tot hominum gratioforum laefge

voluntates : quae efl unquam jadta non fufpicio, quae tamen

folet effe falfa, fed iracundlae vox, aut doloris ? Et is efl reus

avaritiae, qui in uberrima re turpe compendium, in maledicen-

tifHma civitate, in fufpiclofiflimo negotio, maledi(ftum omne,

non modo crimen, effugit. Praetereo illa, quae praetereunda non

funt i nullum hujus in privatis rebus fadtum avarum, nullam in

re pecuniaria contentionem, nullam in re famihari fordem, poffe

proferri. Quibus igitur teflibus ego hofce poffum refutare, nifi

vobisj

TimoHtes ille vicanus, homo non modo nobis, fed ne inter

* * * Permulta defunt»







250 O R A T I O

VI. Itaque hanc partem totam relinquam : tantum a vobls

petam, Judices, ut, fi quid ipfi audiflis communi fama atque

fermone de vi, de manu, de armis, de copiis ; memineritis,

quarum rerum invidia, lege hac recenti ac nova, certus eft in-

quilitioni comitum numerus conftitutus. Sed, ut hanc vim

omittam, quanta illa funt ? quse, quoniam accufatorio jure et

more funt fadla, reprehendere non poITumus, queri tamen cogi-

mur : primum, quod, diftributis partibus, fermo eft tota Afia

diffipatus, Cn. Pompeium, quod L. Flacco eft vehementer ini-

micus, contendiffe a Lsho, paterno amico ac pernecefTario, ut

hunc hoc judicio arcefleret ; omnemque ei fuam audoritatem,

gratiam, copias, opes, ad hoc negotium conficiendum detuhlTe.

Id hoc verifimiUus Grcecis hominibus videbatur, qui paulo antefamiHarem LaeHum in eadem provincia Flacco viderant : Pom-peii autem aud:oritas cum apud omnes tanta eft, quanta elie de-

bet, tum exceHit in ifta provincia, quam nuper et priEdonum et

regum beHo Hberavit. Adjunxit iUa, ut eos, qui domo exire

nolebant, teflimonii denuntiatione terreret -, qui domi flare non

poterant, largo et HberaH viatico commoveret. Sic adolefcens,

ingenii plenus, locupletes metu, tenues prsemio, flultos errore,

permovit. Sic funt expreffa ifla prajclara, quae recitantur, pfe-

phifmata, non fententiis, neque audloritatibus, declarata, necjurejurando conftridla, fed porrigenda manu, profundendoque

clamore, multitudinis concitatae.

VII. O morem praeclarum, difcipHnamque, quam a majori-

bus accepimus, fi quidem teneremus ! fed nefcio quo padlo jam

de manibus elabitur. NuHam iHi noftri fapientiffimi et fandifhml

viri vim concionis effe voluerunt : qus fcifceret plebs, aut quae

populus juberet, fummota concione, diftributis partibus, tri-

butim et centuriatim defcriptis ordinibus, clafHbus, aetatibus,

auditis audloribus, re multos dies promulgata et cognita, juberi

vetarique voluerunt.

Grascorum autem totae refpubHc^ fedentis concionls temeri-

tate adminiftrantur. Itaque, ut hanc Graeciam, quae jamdiu fuis







PRO L. FLACCO. 253

fedent, ex accufatorum fubfelliis furgunt, non difTimulant, non

verentur: de fubfelliis queror ? una ex domo prodeunt: fi verbo

titubarint, quo revertantur, non habebunt. An quifquam efle

teftis poteft, quem accufator fme cura interroget ; nec metuat,

ne fibi aliquid, quod ipfe nolit, refpondeat ? Ubi efl igitur illa

laus oratoris, qu23 vel in accufatore antea, vel in patrono, fpec-

tari folebat ? Bene teflem interrogavit : callide acceflit : repre-

hendit : quo voluit, adduxit : convicit, et ehnguem reddidit.

Quid tu iftum roges, Lseli, qui, priufquam hoc, 'Te rogo,

dixeris, pUira etiam effundet, quam tu ei domi ante pra^fcrip-

feris ? Quid ego autem defenfor rogem ? nam aut oratio teftium

refelH folet, aut vita laedi. Qua difputatione orationem refellam

ejus, qui dicit, Dedimusy nihil ampHus ? In hominem dicen-

dum efl igitur, cum oratio argumentationem non habet. Quid

dicam in ignotum ? Querendum efl ergo et deplorandum, id

quod jamdudum facio, de omni accufationis iniquitate: primumde communi genere teflium : dicit enim natio minime in tefti-

moniis dicendis religiofa. Propius accedo. Nego eife ifta tefli-

monia, quae tu ipfe pfephifmata appellas -, fed et fremitum

egentium, et motum quendam temerarium Graeculae concionis.

Intrabo etiam magis. Qui geffit, non adeft:

qui numeraffedicitur, non efl dedudlus : privatae Hteras nuHae proferuntur :

pubHcas retents funt in accufatorum poteflate. Summa efl in

teflibus. Hi vivunt cum inimicis ; adfunt cum adverfariis ; ha-

bitant cum accufatoribus. Utrum hic tandem difceptationem et

cognitionem veritatis, an innocentias labem aHquam, aut ruinam,

fore putatis ? Muha enim funt ejufmodi, Judices, ut, etiam fi

in homine ipfo, de quo agitur, negHgenda fint, tamen in imita-

tione atque in exemplo pertimefcenda videantur.

XI. Si quem infimo loco natum, nuHo fplendore vitas, nulla

commendatione famae , defenderem ; tamen civem a civibus

communis humanitatis jure ac mifericordia deprecarer, ne igno-

tis teflibus, ne incitatis, ne accufatoris confefforibus, convivis,

contubernaHbus, ne hominibus, levitate Graecis, crudeHtate





PRO L. FLACCO. 255

rebus, fuifque fumptibus, minimo contenti, tenuiffimo culta

viverentj in imperio, atque in publica dignitate, omnia ad

gloriam fplendoremque revocarent. Quaeritur enim in re domef-

tica continentiae laus ; in publica dignitatis.

Quod fi etiam prajfidii caufa clalTem habuit, quis erit tam

iniquus, qui reprehendat ? NulH erant praedones. Quid ? nullos

fore, quis praeftare poterat ? Minuis, inquit, gloriam Pompeii.

Immo tu auges moleftiam. Ille enim claffes prasdonum, urbes,

portus, receptacula, fuftulit ; pacem maritimam fumma virtute,

atque incredibili celeritate, confecit : illud vero neque fufcepit,^

neque fufcipere debuit, ut, fi qua ufpiam navicula praedonum

apparuiifet, accufandus videretur. Itaque ipfe in Afia,cumomnia jam bella terra marique confeciffet, claffem tamen iifdem

iftis civitatibus imperavit. Quod li tum ftatuit opus effe, cumipfius praefentis nomine tuta omnia et pacata elfe poterant ;

quid, cum ille decefHfret, Flacco exiflimatis flatuendum et

faciendum fuiffe ?

XIII. Quid nos hic ? nonne ipfo Pompeio aud:ore, Silano et

Murena confuHbus, decrevimus, ut claflis in ItaHa navigaret ?

nonne eo ipfo tempore, cum L. Flaccus in Afia remiges impe-

rabat, nos hic in mare fuperum et inferum feflertium ter et

quadragies rogabamus ? Quid poftremo anno ? nonne M'. Curio

et P. SextiHo quaefloribus pecunia in claffem efl erogata? Quid^^

hoc omni tempore equites in ora maritima non fuerunt ? lUa

efl enim gloria divina Pompeii : primum praedones eos, qui

tum, cum iHi beHum maritimum gerendum datum efl, toto

mari difperfi vagabantur, redad:os effe omnes in poteftatem ;

deinde Syriam effe noftram, CiHciam teneri, Cyprum per Pto-

lemaeum regem nihil audere ; pra^terea Cretam MeteUi virtute

effe noftram ; nihil effe, unde proficifcantur, nihil quo revertan-

tur ; omnes finus, promontoria, Htora, infulas, urbes maritimas,

clauftris imperii noftri contineri.

Quod fi Flacco praetore nemo in mari praedo fuiffet, tamen

hujus diligentia reprehendenda non effet : idcirco enim, quod



256 O R A T I O

hic clafTem habuiiTet, exiftimarem non fuifle. Quid fi L. Oppii,

L.Agrii, C.Ceftii, equitumRomanorum, hujus etiam clariffimi

viri, Cn. Domitii, qui in Afia tum legatus fuit, teftimonio

doceo, eo ipfo tempore, quo tu ipfe negas claflem habendam

fuiffe, complures a praedonibus effe captos ; tamen Flacci con-

fihum in remigibus imperandis reprehendetur ? Quid fi etiam

occifus eft a piratis Adramytenus, homo nobihs, cujus eft fere

nobis omnibus nomen auditum, Atinas pugil, Olympionices ?

hoc eft apud Graecos (quoniam de eorum gravitate dicimus)

prope majus et gloriolius, quam Romae triumphafle. At ne-

minem cepifti. Quam muki orê maritimae clariflimi viri prae-

fuerunt, qui, cum praedonem nullum cepiffent, mare tamen

tutum praftiterunt?

Cafuseft enim in capiendo, locus, even-

tus, occafio : defendendi facihs eft cautio, non folum latibuhs

occukorum locorum, fed etiam tempeftatum moderatione et

converfione,

XIV. Rehquum eft, ut quaeratur, utrum ifta claffis curfu et

remis, an fumptu tantum et hteris, navigarit. Num id igitur

negari poteft, cujus rei cunda teftis eft Afia, bipartito claffem

diftributam fuiffe, ut una pars fupra Ephefum, altera infra

Ephefum, navigaret ? Hac claffe M. Craffiis, vir amphffimus,

ab iEno in Afiam, his navibus Flaccus ex Afia in Macedoniam,navigavit. In quo igitur prastoris eft dihgentia requirenda ? in

numero navium, et in defcriptione aequabih fumptus ? Dimi-

dium ejus, quo Pompeius erat ufus, imperavit : num potuit

parcius ? Defcripfit autem pecuniam ad Pompeii rationem, quas

fuit accommodata L. Syhae defcriptioni j qui cum omnes Afiae

civitates pro portione in provincias defcripfiffet, illam rationem

in imperando fumptu et Pompeius et Flaccus fecutus eft: neque

eft adhuc tamen ea fumma completa.

Non refert vero. Quid lucretur ? Cum enim genus imperatae

pecunias fufcipit ; id, quod tu crimen efiê vis, confitetur. Quiigitur probari poteft, in ea pecunia non referenda crimen fibi

ipfum facere, in qua crimen efifet nuUum, fi referret ?



PRO L. FLACCO. 257

At enim negas fratrem meum, qui L. Flacco fuccelTerit,

pecuniam ullam in remiges imperaffe. Equidem Quinti fratris

mei laude delecftor j fed aliis magis, gravioribus atque majoribus.

Aliud quiddam flatuit, aliud vidit : exiftimavit, quocunque

tempore auditum quid elTet de prsedonibus, quam vellet fubito,

fe clalTem comparaturum. Denique hoc primus frater meus in

Afia fecit, ut hoc fumptu remigum civitates levaret : crimen

autem tum videri folet, cum ahquis fumptus inftituit eos, qui

antea non erant inftituti, non cum fucceflbr ahquid immutat

de inftitutis priorum. Flaccus, quid ahi poftea fadturi eflent,

fcire non poterat ; quid feciftent, videbat.

XV. Sed, quoniam de communi totius Aliae crimine didlum

eft, aggrediar jam ad (ingulas civitates : ex quibus iit fane nobis

prima civitas Acmonenfis. Citat praeco voce maxima legatos

Acmonenfes. Procedit unus Afclepiades. Prodeant. Etiamne

prasconem mentiri coegifti ? Eft enim, credo, is vir ifte, ut

civitatis nomen fua audloritate fuftineat, damnatus turpiflimis

judiciis domi, notatus Hteris pubUcis : cujus de probris, adul-

teriis, ac ftupris, extant Acmonenfium literse -, quas ego non

folum propter longitudinem, fed etiam propter turpiflimam .

obfcoenitatem verborum, prastereundas puto. Dixit publice data

drachmarum ccvi millia. Dixit tantum : nihil oftendit, nihil

protuHt: fed adjunxit id, quod certe, quoniam erat domefticum,

docere debuit ; fe privatim drachmarum ccvi milHa dedifle.

Quantum fibi ablatum homo impudentiflimus dicit, tantum

nunquam eft aufus, ut haberet, optare.

Ab Aulo SextiHo dicit fe dedifle, et a fuis fratribus. Potuit

dare SextiHus : nam fratres quidem confortes funt mendicitatis.

Audiamus igitur SextiHum: fratres denique ipfi prodeant: quam

volent, impudenter mentiantur ; et, quod nunquam habuerint,dedifiê fe dicant. Tamen aHquid fortafle coram produdti dicent,

in quo reprehendantur. Non deduxi, inquit, SextiHum. Cedo

tabulas : non deportavi. Fratres faltem exhibe : non denun-

tiavi. Quod ergo unus Afclepiades, fortuna egens, vita turpis,

ToM. V. Kk





PRO L. FLACCO. 259

cera deprehenfa, confiderem totius teftlmonii fidam audaciam

manifefto comprehenfam atque oppreffam teneri. Nunc vero

non infultabo vehementius, nec volitabo in hoc infolentius

neque in iftum nugatorem, tanquam in aUquem teflem, in-

vehar ; neque in toto Acmonenfium teftimonio, five hic con-

fidlum efl, ut apparet, five miflum domo eft, ut dicitur, com-

movebor. Etenim, quibus ego iflam laudationem remittam,

quoniam funt, ut Afclepiades dicit, leves, horum teflimonium

non pertimefcam.

XVn. Venio nunc ad Dorylenfium teflimonium ; qui pro-

dud:i tabulas fe pubhcas ad fpeluncas perdidifTe dixerunt. Opaflores, nefcio quos, cupidos literarum ! fi quidem nihil iflis,

praeter Hteras, abflulerunt. Sed aliud effe cauf^ fufpicamur, ne

forte ifti parum verfuti effe videantur. Poena efl, ut opinor,

Dorylenfium gravior, quam apud aUos, falfarum et corruptarum

literarum. Si veras protuUfTent, criminis nihil erat; fi falfas, erat

poena : belhfiimum putarunt, dicere amiffas.

Quiefcant igitur, et me hoc in lucro ponere, atque aUud

agere, patiantur. Non fmunt : fupplet enim ille nefcio quis, et

privatim dicit fe dediffe. Hoc vero ferri nullo modo potefl. Qui

de tabuHs pubHcisrecitat, iis,

quasin accufatoris poteflate

fue-runt, non debet habere aud:oritatem ; fed tamen judicium fieri

videtur, cum tabulae iHae ipfae, cujufquemodi funt, proferuntur.

Cum vero is, quem nemo veflrum vidit unquam, nemo, qui

mortaHs effet, audivit, tantum dicit, Dedi-, dubitatis, Judices,

quin ab hoc ignotifHmo Phryge nobiHfiimum civem vindicetis ?

Atque huic eidem nuper tres equites Romani honefli et graves,

cum in caufa HberaH eum, qui afferebatur, cognatum fuum effe

diceret, non crediderunt. Qui hoc evenit, ut, qui locuples teflis

doloris et fanguinis fui non fuerit, idem fit gravis au(ftor injuriae

pubHcas ?

Atque hic Dorylenfis nuper cum efferretur magna frequen-

tia, confeffuque veflro, mortis iUius invidiam in L. Flaccum

LaeHus conferebat. Facis injufte, LaeH, fi putas periculo noftro

K k 2



26o O R A T I O

vivere tuos contubernales ; praefertlm quod tua negligentla fac-

tum arbitremur : homini enlm Phrygl, qui arborem fici nun-

quam vidiffet, fifcinam ficorum objecifti. Cujus mors te ex

aliqua parte relevavit : edacem enlm hofpitem amififtl. Flacco

vero quid profuit, qul valuit tamdlu, dum huc prodiret ; mor-

tuus efl:, aculeo jam dimifib, ac didlo tefllmonio ? At iftud

columen adtionis tua3 Mithridates, pofteaquam, biduum retentus

teftis a nobis, efFudit, quae vokiit, omnia, reprehenfus, convic-

tus, fracftufque difceffit i ambulat cum lorlca : metuit homododus et fapiens, ne L. Flaccus nunc fcelere fe alhget, cumjam teflem Illum effugere non poffit; ut, qul ante didlum tefti-

monlum fibi temperarit, cum tamen ahquid affequl pofTet, Is

nunc Id agat, ut ad falfum avaritiae teftimonlum verum etiam

maleficii crimen adjungat. Sed de hoc tefle, totoque Mithrida-

tlco, difTeruIt et fubtihter et copiofe Q^Hortenfius : nos, ut

inftitulmus, ad rehqua pergamus.

XVIII. Caput efl omnium Grjecorum concltandorum, qui

cum accufatoribus fedet, Heraclides ille Temnltes, homo inep-

tus et loquax, fed, ut fibi vldetur, ita dodlus, ut etiam magif-

trum illorum fe effe dlcat ; et qui Ita fit ambltlofus, ut omnes

vos nofque quotldie perfalutet. Temnl ufque ad illam aetatem In

fenatum venlre non potult : et, qui fe artem dlcendi traditurum

etlam caeterls profiteatur, ipfe omnlbus turpIfTimis judicils con-

vldus efl.

Pari fehcitate una legatus venit Nicomedes, qui neque In

fenatum ulla conditione pervenire potult, et furtl, et pro focio,

damnatus efl. Nam princeps legationis Lyfanias adeptus eft or-

dinem fenatorium ; fed, cum rempubhcam nimium ampledtere-

tur, peculatus damnatus et bona et fenatorium nomen amlfit.

Hi tres etiam gerarll noflrl tabulas falfas effe voluerunt : nam

fervos novem fe profeffi funt habere, cum omnlno fine comitevenifient. Decreto fcribendo primum video afFuIfTe Lyfaniam :

cujus fratris bona, quod is populo non folvebat, prstore Flacco

pubhce venierunt. Prasterea Phlhppus efl, Lyfanlas gener, et



PRO L. FLACCO. 261

Hermobius, cujus frater Poles item pecunias publicac eft con-

demnatus.

XIX. Dicunt fe Flacco, et iis, qui fimul effent, drachmarum

XV millia dediffe. Cum civitate mihi res eft acerrima, et confi-

cientiflima literarum ; in qua nummus commoveri nullus poteft

line quinque praetoribus, tribus quaeftoribus, quatuor menfariis,

qui apud illos a populo creantur. Ex hoc tanto numero dedudtus

efl nemo : et, cum illam pecuniam nominatim Flacco datam

referant, majorem etiam aliam cum huic iidem darent, in aedem

facram reficiendam, fe perfcripfifie dicunt : quod minime con-

venit. Nam aut omnia occuhe referenda fuerunt, aut aperte

omnia. Cum perfcribunt nominatim Flacco j nihil timent, nihil

verentur : cum operi pubUco referunt ; iidem homines fubito

eundem, quem contempferant, pertimefcunt. Si praetor dedit,

ut eft fcriptum, a quaeftore numeravit ; quaefi:or a menfa pubH-

ca ; menfa aut ex vectigaH, aut ex tributo. Nunquam erit iftud

fimile criminis, nifi mihi totam rationem omni et perfonarum

genere et literarum explicaris ; vel, quod efi: in eodem decreto

fcriptum, homines clarifllmos civitatis, ampUfiimis ufos hono-

ribus, hoc praetore circumventos. Cur hi neque in judicio ad-

funt, neque in decreto nominantur ? non enim credo fignificari

iRo loco illum, qui fe erigit, HeracUdem.

Utrum enim in clariflimis efl: civibus is, quem judicatum hic

duxit Hermippus ? qui hanc ipfam legationem, quam habet,

non accepit a fuis civibus, fed ufque Tmolo petivit -, cui nuUus

honos in fua civitate habitus eft unquam. Res autem ea, quas

tenuiflimis committebatur, huic uni in vita commifla fola efl:.

Cuftos, T. Aufidio prastore, frumento pubUco eft pofitus : pro

quo cum a P. Varino praetore pecuniam accepiflêt, celavit fuos

cives, ultroque iis fumptum intuUt. Quod pofteaquam Temni,Uteris a P. Varino miflis, cognitum atque patefad:um eft ; cum-que eadem de re Cn. Lentulus, qui cenfor fuit, Temnitarum

patronus, Uteras mififlTet : HeracUdem iftum Temni nemo poftea

vidit. Atque, ut ejus impudentiam perfpicere pofl^tis, caufam



262 O R A T I O

ipfam, qu33 levifTimi hominis animum in Flaccum incitavit,

quoefo cognofcite.

XX. Fundum Cymasum Romae mercatus efl de pupillo Me-culonio. Cum verbis fe locupletem faceret, haberet nihil praeter

illam impudentiam, quam videtis, pecuniam fumpfit mutuam a

Sex. Stola, judice hoc noftro, primario viro, qui et rem agnofcit,

neque hominem ignorat ; qui tamen credidit P. Fulvii Veratii,

ledifTimi hominis, fide. Ei cum folveret, fumpfit a C. et M.Fuiiis, equitibus Romanis, primariis viris. Hic hercule cor-

nici oculum, ut dicitur : nam hunc Hermippum, hominem

eruditum, civem fuum, cui debebat effe notillimus, percuf^t ;

ejus enim fide fumpfit a Fufiis. Securus Hermippus Temnum

proficifcitur, cum ifte {eCe pecuniam, quam hujus fide fumpfe-rat, a difcipuhs fuis diceret Fufiis perfoluturum : habebat enim

rhetor ifle adolefcentes quofdam locupletes, quos dimidio red-

deret ftuhiores, quam acceperat, ubi nihii pofTent difcere, nifi

ignorantiam Hterarum,

Neminem quidem adeo infatuare potuit, ut ei nummumullum crederet. Itaque, cum Roma clam effet profe<ftus, mul-

tofque minutis mutuationibus fraudaviffet ; in Afiam venit,

Hermippoque percontanti de nomine Fufiano refpondet, fe om-

nem pecuniam Fufiis perfolvifTe. Interim, neque ita longo inter-

vallo, Hbertus a Fufiis cum Hteris ad Hermippum venit : pecu-

nia petitur ab Hermippo. Hermippus ab HeracHde petit : ipfe

tamen Fufiis fatisfacit abfentibus, et fidem fuam Hberat. Huncaefluantem et tergiverfantem judicio iUe perfequitur : a recupe-

ratoribus caufa cognofcitur.

NoHte exiftimare, Judices, non unam et eandem omnibus in

locis effe fraudatorum et infitiatorum impudentiam. Fecit eadem

omnia, quas noftri debitores folent : negavit {cCe. omnino verfu-

ram ullam feciffe Romae : Fufiorum fe atfirmavit nunquamomnino nomen audiffe : Hermippum vero ipfum, pudentiffi-

mum atque optimum virum, veterem amicum atque hofpitem

meum, fplendidifiimum atque ornatifrimum civitatis fuae, probris





264 O R A T I O

fcenore, fiducia tamen accepta, occupavifti : hanc fiduciam

commiiTam tibi dicis ; tenes hodie, ac poflides. Eum tu tef-

tem fpe recuperandi fundi paterni venire ad teftimonium di-

cendum coegifti ; qui quoniam teftimonium nondum dixit,

quidnam fit didiurus , expedlo . Novi genus hominum , novi

confuetudinem, novi Hbidinem. Itaque, etfi teneo, quid fit

dicere paratus, nihil tamen contra difputabo prius, quam dixe-

rit : totum enim convertet, atque aUa finget. Quamobrem et

ille fervet , quod paravit 3 et ego me ad id , quod attulerit,

integrum confervabo.

XXII. Venio nunc ad eam civitatem, in quam ego multa et

magna ftudia et ofiicia contuli ; et quam meus frater in primis

coHt atque diligit : quas fi civitas per viros bonos, gravefque

homines, querelas ad vos detuUfiet, paulo commoverer magis.

Nunc vero quid putem ? TraUianos Maeandrio caufam commi-fifie, homini egenti, fordido, fme honore, fine exiftimatione,

fine cenfu ? Ubi erant ilU, Pythodori, T^tideni , Lepifones,

ca^teri homines apud nos noti, inter fuos nobiles ? ubi iUa mag-

nifica et gloriofa oftentatio civitatis ? nonne elfet puditum, fi.

hanc caufam agerent fevere, non modo legatum, fed TraUianum

omnino, dici Masandrium ? huic taU legato, huic pubUco tefli,

patronum fuum jam inde a patre atque majoribus, L. Flaccum

madtandum civitatis teftimonio tradidifiênt ?

Non eft ita, Judices, non efl profed:o. Vidi ego in quodamjudicio nuper Philodorum teflem TraUianum, vidi Parrhafium,

vidi Archidemum, cum quidem idem hic mihi Maeandrius

quafi miniftrator aderat, fubjiciens, quid in fuos cives, civi-

tatemque, fi veUem, dicerem : nihil enim iUo homine levius,

nihil egentius, inquinatius. Quare, fi hunc habent audorem

TraUiani doloris fui, fi hunc cuftodem Uterarum, fi hunc teftem

injurias, fi hunc au6;orem querelarum, remittant fpiritus, com-primant animos fuos, fedent arrogantiam, fateantur in Mffiandrii

perfona elTe expreflam faciem civitatis : fin iflum femper iUi ipfi

domi proterendum effe et conculcandum putaverunt ; definant



PRO L. FLACCO. 265

putare aud:oritatem elTe in eo teflimonio, cujus au(flor inven-

tus eH nemo.

XXIIL Sed exponam, quid in re fit, ut, quamobrem ifla

civitas neque fevere Flaccum oppugnarit, neque benigne defen-

derit, fcire pofTitis. Erat ei Caftriciano nomine irata ; de quo

toto refpondit Hortenfius : invita folverat Caftricio pecuniam,

jamdiu debitam. Hinc totum odium, hinc omnis offenfio. Quocum veniffet Lselius ad iratos, et illud Caflricianum vulnus di-

cendo refricuiffet ; exfiluerunt principes, neque in illa concione

adfuerunt, neque ipfius decreti ac teflimonii auftores effe volue-

runt. Ufque eo orba fuit ab optimatibus illa concio, ut prin-

ceps principum effet Masandrius j cujus lingua, quafi flabello fe-

ditionis, illa tum efl egentium concio ventilata.

Itaque civitatis pudentis, ut ego femper exiflimavi, et gravis,

ut ipfi exiftimari volunt, juflum dolorem querelafque cognofcite.

Quae pecunia fuerit apud fe, Flacci patris nomine, coUata a

civibus, hanc a fe effe ablatam queruntur. AHo loco quasram,

quid licuerit Flacco : nunc tantum a TralHanis requiro, quampecuniam a fe ablatam queruntur, fuamne dicant, fibi a civita-

tibus collatam in ufum fuum : cupio audire. Non, inquit, di-

cimus. Quid igitur ? delatam ad nos, creditam nobis, L. Flaccipatris nomine, ad hujus dies feflos atque ludos. Quid tum ?

Hanc te, inquit, capere non Hcuit. Jam id videro : fed primumillud tenebo. Queritur gravis , locuples , ornata civitas , quod

non retinet alienum : fpoliatam fe dicit, quod id non habet,

quod ejus non fuit. Quid hoc impudentius dici aut fingi potefl?

Deledum efl: oppidum, quo in oppido uno pecunia a tota Afia

ad honores L. Flacci poneretur : haec pecunia tota ab honoribus

tranflata efl in quaeflum et foenerationem ; recuperata efl multis

pofl annis.

XXIV. Quae civitati fada efl injuria ? At molefle fert civi-

tas. Credo : avulfum eft enim praeter fpem, quod erat fpe devo-

ratum, lucrum. At queritur. Impudenter facit: non enim omnia,

quae dolemus, eadem jure queri pofllimus. At accufat verbis

ToM. V. L 1





P R O L. F L A C C O. 267

Qua3 quldem a me fi, ut dicenda funt, dlcerentur, gravius

agerem, Judices, quam adhuc egi, quantam Aliaticis teflibus

fidem habere vos conveniret. Revocarem animos veftros ad Mi-thridatici belli memoriam, ad illam univerforum civium Roma-norum per tot urbes, uno pundto temporis, miferam crudelem-

que ca^dem : prastores noftros deditos, legatos in vincula con-

jedlos, nominis prope Romani memoriam cum veftigio imperii

non modo ex asdibus Graecorum, verum etiam ex literis, efle

deletam. Mithridatem Deum, illum Patrem, iUum Conferva-

torem Afiae, illum Evium, Nyfium, Bacchum, Liberum, no-

minabant. Unum atque idem erat tempus , cum L. Flacco

confuli portas tota Afia claudebat ; Cappadocem autem illum

non modo recipiebat fuis urbibus, verum etiam ultro vocabat.

Liceat haec nobis, fi oblivifci non poffumus, at tacere : liceat

mihi potius de levitate Graecorum queri, quam de crudelitate.

Audloritatem ifti habeant apud eos, quos effe omnino nolue-

runt : nam, quafcunque potuerunt, togatos interemerunt j no-

men civium Romanorum, quantum in ipfis fuit, fuftulerunt*

XXVL In hac igitur urbe fe jadtent, quam oderunt : apud

eos, quos inviti vident : in ea republica, ad quam opprimendam

non animus eis, fed vires defuerunt. Afpiciant hunc florem le-

gatorum, laudatorumque Fiacci, ex vera atque integra Graecia

tum fe ipfi expendant, tum cum his fe comparent; tum, fi

audebunt, dignitati horum componant fuam.

Adfunt Athenienfes, unde humanitas, dodrina, religlo, fru-

ges, jura, leges ortas, atque in omnes terras diftributae, putan-

tur: de quorum urbis poffeflione, propter pulchritudinem, etiam

inter Deos certamen fulffe proditum eft : quse vetuftate ea eft,

ut ipfa ex (efQ fuos cives genuifTe dicatur 3 et eorum eadem

terra parens, altrix, patria, dicatur : audorltate autem tanta

eft, ut jam fradum prope ac debilitatum Grxcix nomen hujus

urbis laude nitatur.

Adfunt Lacedaemonii : cujus civitatis fpedtata ac nobllitata

virtus non folum natura corroborata, verum etiam difciplina,

L 1 2







270 O R A T I O

minus per Sex. Caefium, equitem Romanum, caftlfTimum ho-

minem atque integerrimum : Laodiceaj viginti pondo paulo am-plius per hunc ipfum L. Peducaeum, judicem noftrum : Adru-

meti per Cn. Domitium, legatum:

Pergami non multum.Auri ratio conftat : aurum in aerario eft : furtum non repre-

henditur : invidia quaeritur : a judicibus oratio avertitur, vox in

coronam turbamque efFunditur. Sua cuique civitati rehgio, Laeli,

eft ; noftra nobis. Stantibus Hierofolymis, pacatifque Judaeis,

tamen iftorum religio facrorum a fplendore hiijus imperii, gra-

vitate nominis noftri, majorum inftitutis, abhorrebat : nunc

vero hoc magis, quod illa gens, quid de imperio noftro fentiret,

oftendit armis; quam cara Diis immortahbus eftet, docuit, quod

eft vidta, quod elocata, quod fervata.

XXIX. Quamobrem, quoniam, quod crimen efle voluifti, id

totum vides in laudem efle converfum ; veniamus jam ad civium

Romanorum querelas. Ex quibus fit fane prima Deciani. Quid

tibi tandem, Deciane, injuriae fadlum eft ? Negotiaris in libera

civitate. Primum patere me effe curiofum : quoufque negotia-

bere ? praefertim cum fis ifto loco natus. Annos jam triginta mforo verfaris ; fed tamen in Pergameno. Longo intervallo, ft

quando tibi peregrinari commodum eft, Romam venis : affers

faciem novam, nomen vetus, purpuram Tyriam ; in qua tibi

invideo, quod unis veftimentis tamdiu lautus es.

Verum efto : negotiari libet : cur non Pergami, Smyrnae,

TralUbus ? ubi et muhi cives Romani funt, et jus a noftro ma-

giftratu dicitur. Otium te deled:at : Htes, turba, praetor, odio

eft : Graecorum Ubertate gaudes. Cur ergo unus tu Apolloni-

denfes, amantiflimos populi Romani, fidelifljmofque focios, mi-

feriores habes, quam aut Mithridates, aut etiam pater tuus,

habuerit unquam ? cur his per te frui Hbertate fua, cur denique

effe Uberis, non Ucet ? Homines funt tota ex Afia frugaUflimi,

fandtiflimi, a Grsecorum luxuria et levitate remotifllmi, patres-

famiUas fuo contenti, aratores, rufticani : agros habent et natura

perbonos, et diUgentia culturaque mieUores. In hifce agris tu



PRO L. FLACCO. 271

praedia habere voluifti. Omnino mallem, (et magis erat tuum,

fi te craffi agri deled;abant) hic ahcubi in Cruftumino aut in

Capenati paravifles. Verum eflo : Catonis eft diftum, pedibus

eompenfari fecuniam. Longe omnino a Tiberi ad Caicum : quo

in loco etiam Agamemnon cum exercitu errafTet, nifi ducem

Telephum inveniilet. Sed concedo id quoque: placuit oppidum,

regio deledlavit : emiiTes.

XXX. Amyntas efl genere, honore, exiflimatione, pecunia,

princeps iUius civitatis. Hujus focrum, mulierem imbecilU con-

fiUi, fatis locupletem, peUexit Decianus ad iî^ ; et, cum iUa,

quid ageretur, nefciret, in pofTeflione pradiorum ejus famiUam

fuam coUocavit : uxorem abduxit ab Amynta prasgnantem j qucC

peperit apud Decianum fiUam, hodieque apud Decianum eft et

uxor Amyntae, et fiUa.

Num quid harum rerum a me fingitur, Deciane ? Sciunt hac

omnes nobiles, fciunt boni viri, fciunt denique noftri homines,

fciunt mediocres negotiatores. Exurge, Amynta : repete a De-

ciano, non pecuniam, non praedia^ focrum denique fibi habeat;

reflituat uxorem ; reddat mifero patri fiUam. Nam membra,

quas debiUtavit lapidibus, fuflibus, ferro 3 manus, quas contu-

dit i digitos, quos confregit ; nervos, quos concidit, reflituere

non potefl : fiUam, iiUam, inquam, asrumnofo patri, Deciane,

redde.

Haec Flacco non probafTe te miraris ? Cui, quasfo, tandem

probafli ? Emptiones falfas , praediorum profcriptiones , cummuUercuUs aperta circumfcriptione fecifli . Tutor his rebus

Grascorum legibus adfcribendus fuit : Polemocratem fcriplifti

mercenarium et adminiflrum confiUorum tuorum. Addudus efl

in judicium Polemocrates de dolo malo, et de fraude, a Dione,

hujus ipfius tutelae nomine. Qui concurfus ex oppidis finitimis

undique ? qui dolor animorum ? quie querela ? Condemnatus

efl Polemocrates fententiis omnibus : irrits venditiones, irritas

profcriptiones. Non reftituis. Defers ad Pergamenos, ut iUi

reciperent in fuas Uteras pubUcas prseclaras profcriptiones et



272 O R A T I O

emptiones tuas. Repudlant, rejiciunt. At qui homines ? Perga-

meni, laudatores tui. Ita enim mihi gloriari vifus es laudationc

Pergamenorumj quafi honorem majorum tuorum afTecutus elTes;

ethoc te fuperiorem putabas

effe,

quam La^Hum, quod tecivi-

tas Pergamena laudaret. Num honeftior eil: civitas Pergamena,

quam SmyrnGe ? At ne ipfi quidem dicunt.

XXXI. Vellem tantum habere otii, ut poiTem recitare pfe-

phifma Smyrnseorum, quod fecerunt in Caftricium mortuumprimum, ut in oppidum introferretur ; quod ahis non concedi-

tur : deinde, ut ferrent ephebi : poflremo, ut imponeretur aurea

corona mortuo. Haec P. Scipioni, clariffimo viro, cum elTet

Pergami mortuus, fadia non funt. At Caftricium quibus verbis,

Dii immortales ! Decus patrit^^ ornamentwn populi Romani,Jioremjuventutisy appellant. Quare, Deciane, fi cupidus es gloris, aha

ornamenta cenfeo quaeras.

Pergameni te deriferunt. Quid ? tu ludi te non intelhgebas,

£um libi haec recitabant, clariffimum virum, prseflantiffima fa-

pientia, fmgulari ingenio ? mihi crede, ludebant. Cum vero

coronam auream literis imponebant, re vera non plus aurum

tibi, quam monedulas, committebant; ne tum quidem hominumvenuftatem et facetias perfpicere potuifli ? Ifli igitur, ifli Perga-

meni, profcriptiones, quas tu afferebas, repudiaverunt. P. Or-bius, homo et prudens et innocens, contra te omnia decrevit.

XXXII. In P. Globulum, meum neceffarium, fuifti gratio-

fior. Utinam neque ipfum, neque me, poeniteret ! Flaccum in

curia decreviffent. Veridicas adjungis caufas inimicitiarum, quod

patri L. Flacci, asdiU curuH, pater tuus, tribunus plebis, diem

dixerit. At iftud ne ipfi quidem patri Flacci valde moleflum effe

debuit : praefertim cum ille, cui dies did:a efl, praetor poflea

fadtus fit, et conful ; ille, qui diem dixit, non potuerit priva-

tus in civitate confiflere. Sed, fi juflas inimicitias putabas, cur,

cum tribunus miUtum Flaccus eflet, in ejus legione miles fuifli,

cum tibi per leges miUtares effugere Uceret iniquitatem tribuni?

Cur autem praetor te, inimicum paternum, in confiUum vocavit?



PRO L. FLACCO. 273

quae quidem quam fandte folita fint obfervari, fcitis omnes.

Nunc accufamur ab iis, qui in confilio nobis fuerunt. De-

crevit Flaccus. Num aliud, atque oportuit ? In liberos. Numaliter, ac cenfuit fenatus ? In abfentem decrevit. Cum ibidem

efles, cum prodire noUes : non eft hoc in abfentem reum.

Senatusconsultum, et decretum Flacci. Quid, fi non

decreviffet, fed edixiffet ? quis poflet vere reprehendere ? Numetiam fratris mei literas, plenifTimas humanitatis et asquitatis,

reprehenfurus es ? quas eafdem mulieri a me datas apud Patara-

nos requifivit. Recita literas Q^Ciceronis. Literje Q^Cice-RONis. Quid ? haec Apollonidenfes, occafione fada, ad Flaccum

detulerunt ? apud Orbium afta non funt ? ad Globulum delata

non funt ? Ad fenatum noflrum , me confule , nonne legati

Apollonidenfes omnia poflulata de injuriis unius Deciani detu-

lerunt ? Ad haec, praedia etiam in cenfu dedicavifli. Mitto, quod

aliena ; mitto, quod pofTefTa per vim ; mitto, quod convidta ab

Apollonidenfibus ; mitto, quod a Pergamenis repudiata^ mitto

etiam, quod a noflris magiflratibus in integrum reflituta; mitto,

quod nullo jure, neque in re, neque in pofTeflione tua.

Illud quaero, f intne ifta praedia cenfui cenfendo : habeant jus

civile : fmt , necne fmt , mancipi : fubfignari apud aerarium,

apud cenforem, pofTint : in qua tribu denique ifta prasdia cen-

fuifli ? Commififti, fi tempus aliquod gravius accidiffet, ut ex

iifdem prasdiis et Apollonide, et Romse, imperatum effet tribu-

tum. Verum efto : gloriofus fuifti : voluifti magnum agri mo-dum cenferi, et ejus agri, qui dividi plebi Romana^ non potefl.

Cenfus es praeterea numeratas pecunis centum triginta H-Smillia. Eam opinor tibi numeratam non effe abs te. Sed hsec

omitto. Cenfus es mancipia Amyntas : neque huic ullam in eo

fecifti injuriam : poftidet enim ea mancipia Amyntas.Ac

primo

quidem pertimuit, cum te audiffet fervos fuos effe cenfum : re-

tulit ad jurifconfultos. Conftabat inter omnes, fi aliena cenfendo

Decianus fua facere poffet, cum maxima habiturum effe * * *

* * * Deefi nonnihih

ToM. V, M m



274 O R A T I O

XXXIII. Habetis caufam inimicitiarum ; qua caufa inflam-

matus Decianus ad Laelium detulerit hanc opimam accufatio-

nem. Nam ita queftus efl Lailius , cum de perfidia Deciani

diceret : Qui mihi aud:or fuit, qui caufam ad me detulit, quemego fum fecutus, is a Flacco corruptus eft, is me deferuit ac

prodidit. Siccine tu au(ftor tandem eum, cui tu in confilio

fuiffes , apud quem omnes gradus dignitatis tuae retinuifiTes,

pudentifllmum hominem, nobiHfiima familia natum, optime de

republica meritum, in difcrimen omnium fortunarum vocavifti ?

Scilicet defendam Decianum ; qui tibi in fufpicionem nullo fuo

deUdto venit. Non eft, mihi crede, corruptus. Quid enim fuit,

quod ab eo redimeretur ? ut duceret judicium ? cui fex horas

omnino lex dedit. Quantum tandem ex his horis detraheret, fi

tibi morem gerere voluifTet ? Nimirum illud eft, quod ipfe fuf-

picatur. Invidifti ingenio fubfcriptoris tui. Quod ornabat facile

locum , quem prehenderat , et acute teftes interrogabat , aut

circumveniebat ; fortafi!e fecifti et tu , et populi fermo , ne

exciperes. Idcirco Decianum ufque ad coronam appHcuifti.

Sed, ut hoc verifimile eft, ita haud verifimile, Decianum a

Flacco efi"e corruptum.

Ita fcitote, Judices, efife caetera : vel quod ait Luceius, L.

Flaccum fibi dare cupifiê, ut a fide fe abduceret, feftertiumvicies. Et eum tu accufas avaritiae, quem dicis feftertium vicies

voluifiie perdere ? Nam quid emebat, cum te emebat ? ut ad fe

tranfires ? quam partem caufae tibi daremus ? An, ut enuntiares

confiha Laehi ? qui teftes ab eo prodirent ? Quid ? nos non vl-

debamus habitare una ? quis hoc nefcit ? tabulas in LaeUi potef-

tate fuifiê, num dubium eft ? An, ne vehementer, ne copiofe,

accufares ? Nunc facis fufpicionem : ita enim dixifti, ut nefcio

quid abs te impetratum efiTe videatur.

XXXIV. At enim Androni SextlHo gravis injurla fa6la eft,

et non ferenda; quod, cum efiTet uxor ejus Valeria inteftato

mortua, fic egit eam rem Flaccus, quafi ad ipfum hereditas

pertineret. In quo quid reprehendas, fcire cupio. Quod falfum



PRO. L. FLACCO. 275

intenderit ? qui doces ? Ingenua, inquit, fuit. O peritum juris

hominem ! Quid ? ab ingenuis mulieribus hereditates lege non

veniunt ? In manum , inquit , convenerat. Nunc audio : fed

quaero, ufu, an coemptione. Ufu non potuit : nihil enim poteft

de tutela legitima fine omnium tutorum aud;oritate diminui.

Coemptione ? omnibus ergo audloribus : in quibus certe Flac-

cum fuifle non dices.

Relinquitur illud, quod vociferari non deftitit, non debuifle,

cum prastor effet, fuum negotium agere, aut mentionem facere

hereditatis. Maximas audio tibi, L. Luculle, qui de L. Flacco

fententiam laturus es, pro tua eximia liberaHtate, maximifque

beneficiis in tuos, venifTe hereditates, cum Afiam provinciam

confulari imperio obtineres. Si quis eas fuas effe dixiffet, con-

cefliffes ? Tu, T. Vedli, li qua tibi in Africa venerit hereditas,

ufu amittes ? an tuum, nulla avaritia, falva dignitate, retine-

bis ? At iftius hereditatis, jam Globulo pra^tore, Flacci nomine

petita poffeffio efl. Non igitur impreffio, non occafio, non vis,

non tempus, non imperium, non fecures, ad injuriam facien-

dam Flacci animum impulerunt.

Itaque eodem etiam M. Lurco, vir optimus, meus famiUaris,

convertit aculeum teflimonii fui : negavit, a privato pecuniam

in provincia praetorem petere oportere. Cur tandem, M. Lurco,

non oportet ? Eripere, extorquere, accipere contra leges, non

oportet : petere non oportere nunquam oftendes, nifi docueris

non licere. An legationes fumere liberas, exigendi caufa, licut

et tu ipfe nuper, et multi viri boni faspe fecerunt, redlum eft ?

quod ego non reprehendo ; focios video queri : praetorem, fi

hereditatem in provincia non reHquerit, non folum reprehenden-

dum, verum etiam condemnandum, putas ? Doti, inquit, Va-

leria pecuniam omnem fuam dixerat.XXXV. Nihil iflorum explicari potefl, nifi oftenderis, illam

in tutela Flacci non fuiffe : fi fuit, quaecunque fme hoc audtore

€ft didta dos, nuUa efl. Sed tamen Lurconem, quanquam pro fua

dignitate moderatus efl in teflimonio dicendo rehgioni fua^

M m 2



276 O R A T I O

tamen iratum Flacco efTe vldiftis. Neque enim occultavlt cau-

fam iracundias fuse, neque reticendam putavlt : queflus eft, li-

bertum fuum, Flacco praetore, cffe damnatum. O conditiones

miferas adminiftrandarum provinciarum ! in quibus diligentia

plena fimultatum eft, negligentia vituperationum : ubi feveritas

periculofa eft ; liberalitas ingrata : fermo infidiofus ; aiTentatio

perniciofa: frons omnium familiaris j multorum animus iratus:

iracundiae occultae ; blanditias apertas : venientes prastores expec-

tant, praefentibus inferviunt, abeuntes deferunt. Sed omittamus

querelas, ne noflrum confilium in praetermittendis provinciis

laudare videamur.

Literas mifit de villlco P. Septlmli , homlnls ornatl , qui

villicus caedem fecerat : Septimlum ardentem iracundia videre

potuiflls. In Lurconls libertum judlclum ex edldlo dedit : hoflis

efl Lurco. Quld igitur homlnum gratioforum fplendldorum-

que libertis fult Afia tradenda ? An fimultates nefcio quas cumlibertis veftris Flaccus exercet ? An vobis in veflris veflrorum-

que caufis feverltas odio efl 5 eandem laudatis, cum de nobis

judicatls ?

XXXVL At Ifte Andro, fpollatus bonls, ut dlcltls, ad di-

cendum teflimonium non venit. Quid, fi veniat ? Decifionls

arbiter C. Caeciilus fuit :

quofplendore vlr,

quafide,

quareli-

gione ? Obfignator C. Sextilius, Lurconis fororis fillus : homoet pudens, et conflans, et gravis. Si vis erat, fi fraus, fi metus,,

fi circumfcriptio ; quis padtionem fieri, quis adeffe iftos, coegit ?

Quid, fi ifta omnis pecunia huic adolefcentulo, L. Flacco, red-

dita eft ? fi petita ? fi redadta ? fi per hunc Antiochum, pater-

num hujus adoiefcentis Ubertum, feni illi Flacco probatifHmum ?

videmurne non folum avarltlas crimen effugere, fed etiam Ube-

ralitatis laudem affequi fingularem ? Communem enim heredita-

tem, qu23 asquallter ad utrumque lege veniffet, concefUt adolef-centi, propinquo fuo : nihil ipfe attigit de Valerlanis bonis :

quod flatuerat facere, addud:us hujus pudore, et non amplifi]-

mis patrimonii copiis, Id non folum fecit, fed etiam prolixe



PRO L. FLACCO. 277

cumulateque fecit. Ex quo intelligi debet, eum contra leges

pecunias non cepiffe, qui tam fuerit in hereditate concedenda

liberalis.

At Falcidianum crimen eft ingens : talenta quinquaginta fe

Flacco dicit dediffe. Audiamus hominem. Non adeft. Quomo-do igitur dicit ? Epiftolam mater ejus profert, et alteram foror

fcriptum ad fe dicunt efte ab illo , tantam pecuniam Flacco

datam. Ergo is, qui fi aram tenens juraret, crederet nemo, per

epiftolam, quod volet, injuratus probabit ? At qui vir ? quamnon amicus fuis civibus ? qui patrimonium fatis lautum, quod

hic nobifcum conficere potuit, Graecorum conviviis maluit dif-

fipare. Quid attinuit relinquere hanc urbem ? Hbertate tam prae-

clara carere ? adire periculum navigandi ? quafi bona comefle

Roms non liceret. Nunc denique materculs; fuas feftivus filius,

aniculas minime fufpiciofas , purgat fe per epiftolam , ut eampecuniam, qua cum trajecerat, non confumpfifie, fed Flacca

dedifiie, videatur.

XXXVIL At frudus ifti Trallianorum Globulo prastore ve-

nierunt : Falcidius emerat H-S nongentis milHbus. Si dat tan-

tam pecuniam Flacco, nempe idcirco dat, ut rata fit emptio.

Emitigitur aliquid,

quodcerte

muhopluris efiêt: dat

dehicro^,

nihil detrahit de vivo : minus igitur lucri facit. Cur Albanumvenire jubet ? cur matri praeterea blanditur ? cur epiftoHs et

fororis et matris imbeciUitatem aucupatur ? Poftremo, cur non

audimus ipfum ? Retinetur, credo, in provincia : mater negat

venifiTet, inquit, fi effet denuntiatum. Tu certe coegifiês, fi

uHum fi.rmamentum in iHo tefte pofuifiês. Sed hominem ab

negotio abducere noluifti: magnum erat ei certamen propofitum,

magna cum Graecis contentio -, qui tamen, ut opinor, jacent

vidti : nam ifte unus totam Afiam magnitudine poculorum, bi-

bendoque, fuperavit. Sed tamen quis tibi, LaeH, de epiftoHs

iftis indicavit ? MuHeres negant fe fcire qui fis. Ipfe igitur iHe

tibi, fe ad matrem et fororem fcripfifiê, narravit ? An etiam

fcripfit oratu tuo ?



278 O R A T I O

At vero M. i^butium, et conftantifTimum et pudentillimum

hominem, Falcidii affinem, nihil interrogas ? nihil ejus gene-

rum, pari iide prasditum, C. ManiUum ? qui profeclo de tanta

pecunia, fi eflet data, nihil audiffe non poffet. His tu igitur

epiftolis , Deciane , recitatis , his muherculis produdtis , illo

abfente au(ftore laudato, tantum te crimen probaturum putafti

prsefertim cum ipfe, non deducendo Falcidium, judicium fece-

ris , plus falfam epiftolam habituram ponderis , quam ipfius

prasfentis ficlam vocem, et fimulatum dolorem ?

XXXVIII. Sed quid ego de epiftolis Falcidii, aut de Androne

Sextilio, aut de Deciani cenfu, tamdiu difputo et expoftulo ; de

falute omnium noftrum, de fortunis civitatis, de fumma reipub-

licce, taceo?

quam vos univerfamin

hoc judicio veftris hume-ris, veftris, inquam, humeris, Judices, fuftinetis. Videtis, in quo

motu temporum, quanta in converfione rerum, ac perturbatione,

verfemur. Cum alia multa certi homines, tum hoc vel maxime,

moHuntur, ut veftrae quoque mentes, veftra judicia, veftraj fen-

tentiae, optimo cuique infeftiffim^ atque inimiciffimae reperian-

tur. Gravia judicia, pro reipublicae dignitate, multa de conjura-

torum fcelere feciftis : non putant fatis converfam rempubUcam,

nifi in eandem impiorum pcenam optime meritos cives detrufe-

rint. Oppreflus eft C. Antonius. Efto : habuit quandam ille

infamiam fuam : neque tamen ille ipfe, pro meo jure dico,

vobis judicibus damnatus efiêt : cujus damnatione fepulcrum

L. CatiHnae, fioribus ornatum, hominum audaciffimorum, ac

domefticorum hoftium, conventu epuhfque celebratum eft: jufta

CatiUnae fad:a funt. Nunc a Flacco LentuU poenee per vos ex-

petuntur. Quam poteftis P. Lentulo, qui vos, in complexu

Uberorum conjugumque veftrarum trucidatos, incendio patriae

fepeUre conatus eft, madlare vid:imam gratiorem, quam fi L.

Flacci fanguine iUius nefarium in nos omnes odium fatura-

veritis ?

Litemus igitur Lentulo , parentemus Cethego , revocemus

€Je(ôs : nimias pietatis et fummi amoris in patriam viciflim



PRO L. FLACCO. 279

nos poenas, fi ita placet, fufFeramus. Nos jam ab Indicibus no-

niinamur : in nos crimina finguntur : nobis pericula comparan-

tur : quse fi per alios agerent ; fi denique per populi nomen ci-

vium imperitorum multitudinem concitafTent ; sequiore animoferre pofTemus : illud vero ferri non potefl, quod per fenatores,

et per equites Romanos, qui hasc omnia pro falute omniumcommuni confilio, una mente atque virtute, gefferunt, harum

rerum audlores, duces, principes, fpoHari omnibus fortunis, ac

de civitate expelli , poffe arbitrantur. Etenim populi Romaniperfpiciunt jam mentem et voluntatem : omnibus rebus, quibus

potell, populus Romanus fignificat, quid fentiat : nulla varietas

efl inter homines opinionis, nulla voluntatis, nuUa fermonis.

Quare , fi quis illuc me vocat , venio : populum Romanumdifceptatorem non modo non recufo, fed etiam depofco. Vis

abfit ', ferrum ac lapides removeantur 3 operae faceffant ; fervitia

fileant. Nemo erit tam injuflus, qui me audierit, fi modo liber

et civis, quin potius de praemiis meis, quam de pcena, cogitan-

dum putet.

XXXIX. O Dii immortales ! quid hoc miferius ? Nos, qui

P. Lentulo ferrum et flammam de manibus extorfimus, impe-

ritae multitudinis judicio confidimus ; ledtiflimorum civium et

ampHflimorum fententias pertimefcimus. M'. Aquihum patres

noflri , muhis avaritias criminibus teflimoniifque convidtum

quia cum fugitivis fortiter belhim gefferat, judicio hberaverunt.

Conful ego nuper defendi C. Pifonem : qui, quia conful fortis

conflanfque fuerat, incolumis efl reipubHcas confervatus. De-

fendi item conful L. Murenam, confulem defignatum : nemoiUorum judicum, clarifTimis viris accufantibus, audiendum fibi

de ambitu putavit, cum, bellum jam gerente Catihna, omnes,

me audtore, duos confules Kalendis Januarii fcirent effe opor-

tere. Innocens et bonus vir, et omnibus rebus ornatus, bis hoc

anno, me defendente, abfolutus efl A. Thermus. Quanta, rei-

pubhcae caufa, laetitia popuH Romani, quanta gratulatio, confe-

cuta efl ? Semper graves et fapientes judices in rebus judicandisa



28o O R A T I O

quid utilitas civitatis, quid communis falus, quid reipublicas

tempora pofcerent, cogitaverunt. Cum tabella vobis dabitur,

Judices, non de Flacco dabitur folum : dabitur de ducibus auc-

toribufque confervandae civitatis ; dabitur de omnibus bonis ci-

vibus ; dabitur de vobifmetipfis ; dabitur de liberis veftris, de

vita, de patria, de falute communi. Non judicatis in hac caufa

de exteris nationibus, non de fociis ; de vobis, ac veftra repub-

iica, judicatis.

XL. Quod fi provinciarum vos ratio magis movet, quamveftra ; ego vero non modo non recufo, fed etiam poftulo, ut

provinciarum audloritate moveamini. Etenim opponemus Afias

provinciae primum magnam partem ejufdem provinciae, quas pro

hujus periculis legatos laudatorefque mifit ; deinde provinciam

Galliam, provinciam Cihciam, provinciam Hifpaniam, provin-

ciam Cretam. Graecis autem, Lydis, et Phrygibus, et Mylis,

obfiftent Maflihenfes , Rhodii , Lacedaemonii , Athenienfes ,

cund:a Achaia, Theffalia, Bceotia. Septimio et CaeHo, teftibus,

P. ServiHus et A. Metellus, hujus pudoris integritatifque teftes,

rcpugnabunt. Afiaticae jurifdiftioni urbana jurifdidtio refponde-

bit : annui temporis criminationem omnis aetas L. Flacci, et

perpetua vita, defendet. Et, fi prodeffe L. Flacco, Judices, de-

bet, quod fe tribunum militum, quod qua^ftorem, quod lega-tum, imperatoribus clariflimis, exercitibus ornatifiimis, provin-

ciis gravifiimis, dignum fuis majoribus prsftitit ; profit, quod

hic, vobis videntibus, in pericuUs communibus omnium vef-

trum fua pericula cum meis conjunxit : profint honeftiflimorum

municipiorum coloniarumque laudationes : profit etiam fenatus

popuHque Romani pra^clara et vera laudatio.

O nox iUa, quae pene aeternas huic urbi tenebras attuHfti !

cum GaUi ad bcHum, CatiHna ad urbem, conjurati ad ferrum

et fiammam, vocabantur j cum ego te, Flacce, caekim nodtem-que conteftans, flens flentem obteftabar -, cum tuae fidei optimce

et fpeftatifTimae falutem urbis et civium commendabam. Tu,

tum , Flacce , praetor , communis exitii nuntios cepifti ; tu



PRO L. FLACCO. 281

inclufam in literis reipublicae peftem deprehendifti i tu periculo-

rum indicia, tu falutis auxilia, ad me et ad fenatum attulifti.

Qua3 tibi tum gratise funt a me adas ? quse ab fenatu ? quaa a

bonis omnibus ? quis tibi, quis C. Pontinio, fortiffimo viro,

quemquam bonum putaret unquam non falutem, verum hono-

rem uUum, denegaturum ? O nonae illae Decembres, quse, mcconfule, fuiftis ! quem ego diem vere natalem hujus urbis, aut

certe falutarem, appellare poflum.

XLL O nox illa, quam ifle eft dies confecutus, faufta huic

urbi ! miferum me, metuo ne funefta nobis. Qui tum animus

L. Flacci, (nihil dicam enim de me) qui amor in patriam, quas

virtus, qu£E gravitas, extitit ? Sed quid ea commemoro, quae

tum, cum agebantur, uno confenfu omnium, una voce populi

Romani, uno orbis terrae teftimonio, in caelum laudibus effere-

bantur ? nunc vereor, ne non modo non profint, verum etiam

aliquid obfmt. Etenim multo acriorem improborum interdum

memoriam efle fentio, quam bonorum. Ego te, fi quid gravius

acciderit , ego te , inquam , Flacce , prodidero : mea dextera

illa, mea fides, mea promifla, cum te, fi rempublicam con-

fervaremus , omnium bonorum praefidio , quoad viveres , non

modo munitum, fed etiam ornatum, fore polhcebar. Puta.i,

fperavi, etiam fi honos nofter vobis vihor fuiftet, falutem certe

caram futuram.

At, L. Flaccum quidem, Judlces, fi, quod Dii immortales

omen avertant ! gravis injuria afflixerit ; nunquam tamen pro-

fpexLfle veftrae faluti, confuluifiie vobis, liberis, conjugibus, for-

tunis veftris, poenitebit : femper ita fentiet, talem fe animumet generis dignitati, et pietati fuae, et patriae, debuifiê. Vos ne

poeniteat tali civi non pepercilTe, per Deos immortales ! Judices,

providete. Quotus enim quifque eft, qui hanc in repubHcafedtam fequatur, qui vobis, qui veftri fimilibus, placere cupiat,

qui optimi atque ampHfilmi cujufque homlnis atque ordinis

audtoritatem magni putet -, cum illam viam fibi videant expedi-

tiorem ad honores, et ad omnia, quae concupiverunt ?

ToM. V. N n .



282 O R A T I O, &CC.

XLII. Sed cffitera fint eorum ; fibi habeant poteftatem, fibi

honores, fibi caeterorum commodorum fijmmas facultates: liceat

iis, qui hasc falva eife voluerunt, ipfis efiê falvis. Nolite, Judices,

exifi:imare, eos, quibus integrum efi:, qui nondum ad honores

accefiêrunt, non expedare hujus exitum judicii. Si L. Flacco

tantus amor in bonos omnes, tantum in rempublicam fi:udium,

calamitati fuerit ; quem pofl:hac tam amentem fore putatis, qui

non illam viam vitas, quam ante praecipitem et lubricam efife

ducebat , huic planse et fiiabili prasponendam efiTe arbitretur ?

Quod fi talium civium vos, Judices, taedet ; ofiiendite : muta-

bunt fententiam, qui potuerint ; conftituent, quid agant, quibus

integrum eft : nos, qui jam progrefii fumus, hunc exitum nof-

trae temeritatis feremus. Sinhoc animo quam

plurimos efife

vultis, declarabitis hoc judicio, quid fentiatis.

Huic , huic mifero puero, veftro ac liberorum veftrorum

fupplici, Judices , hoc judicio vivendi praecepta dabitis. Cui

fi patrem confervatis ; qualis ipfe debeat effe civis, praefcribetis

fm eripitis 5 oftendetis, bonae rationi, et conftanti, et gravi,

nuUum a vobis fru(5lum effe propofitum. Qui vos, quoniam eft

id aetatis, ut fenfum jam percipere poflit ex moerore patrio,

auxilium nondum patri ferre pofiit, orat, ne fuum ludtum patris

lacrymis, patris mcerorem fuo fletu, augeatis. Qui etiam meintuetur, me vultu appellat, meam quodammodo flens fidem

implorat ; ac repetit eam, quam ego patri fuo quondam pro

falute patriae fpoponderim , dignitatem. Miferemini familiae

Judices, miferemini fortifiimi patris, miferemini fiiii : nomenclarifiimum et fortiflimum, vel generis, vel vetuftatis, vel ho=

minis caufa, reipubUcaB refervate»



[ 283 ]

P R O

P. S Y L L A

O R A T I O XXV.

L l\/r AXIME vellem, Judices, ut P. Sylla et antea dig-

JLVX nitatis fux fplendorem obtinere, et poft calamitatem

acceptam modeftia? frudtum aliquem potuiflet percipere. Sed,

quoniam ita tulit cafus infeftus, ut ampliffimo in honore cumcommuni ambitionis invidia, tum fmgulari Autronii odio, ever-

teretur ; et in his priftin^ fortunas reliquiis miferis, et afflidlis,

tamen haberet quofdam, quorum animos ne fupplicio quidem

fuo fatiare pofTet : quanquam ex hujus incommodis magnamanimo moleftiam capio, tamen in caeteris mahs facile patior ob-

latum mihi tempus , in quo viri boni lenitatem meam miferi-

cordiamque, notam omnibus quondam, nunc, quafi intermiffam,

agnofcerent ; improbi ac perditi cives , redomiti atque vidli

praecipitante repubhca , vehementem me fuilTe atque fortem

confervata, mitem ac mifericordem, faterentur.

Et, quoniam L. Torquatus, meus famiharis ac neceflarius,

Judices, exiftimavit, fi noflram in accufatione fua neceffitatem

familiaritatemque violafiet, ahquid fe de au<ôritate meae defen-

fionis polTe detrahere; cum hujus periculi propulfatione conjun-

gam defenfionem ofiicii mei. Quo quidem genere non utererorationis, Judices, hoc tempore, fi mea folum intereffet : mul-

tis enim mihi locis et data facultas efl, et faspe dabitur, de mealaude dicendi. Sed, ut ille, Judices, quantum de mea audoritate

diripuifTet, tantum fe de ejus prsefidiis deminuturum fperavitj

N n a



284 O R A T I O

fic hoc ego fentio, fi mel fadli rationem vobis, conftantiamque

hujus officii ac defenfionis , probavero, caufam quoque me P»

Syllag probaturum.

Ac primum abste illud,

L.Torquate, qusero, cur

mea

casteris clariffimis viris, ac principibus civitatis, in hoc officio,

atque in hoc defenfionis jure, fecernas. Quid enim eft, quamob-

rem abs te Q^Hortenfii fadtum, clariffimi viri atque ornatiffimi

civis, non reprehendatur, reprehendatur meum ? Nam, fi ini-

tum eft confiHum a P. Sylla inflammandae civitatis, hujus extin-

guendi imperii, delend^ urbis ; mihi majorem hae res dolorem,

quam Q^Hortenfio, mihi majus odium, afferre debent ? meumdenique gravius efte judicium, qui adjuvandus in his caufis, qui

oppugnandus, qui defendendus, qui deferendus, effe videatur ?

II. Ita, inquit : tu enim inveftigafti, tu patefecifti, conjura-

tionem. Quod cum dicit, non attendit, eum, qui patefecerit,

hoc curafle, ut id omnes viderent, quod antea fuiflet occultum.

Quare ifta conjuratio, fi patefadta per me eft, tam patet Hor-

tenfio, quam mihi. Quem cum videas, hoc honore, audloritate,

virtute , confiho praeditum , non dubitaffe , quin innocentem

P. Syllam defenderet ; quaero, cur, qui aditus ad caufam Hor-

tenfio patuerit, mihi interclufus effe debuerit. Quaero illud

etiam, fi me, qui defendo, reprehendendum putas effe, quid

tandem de his exiftimas fummis viris et clariflimis civibus, quo-

rum ftudio et dignitate celebrari hoc judicium, ornari caufam,

defendi hujus innocentiam, vides ? non enim una eft ratio de-

fenfionis ea , quas pofita eft in oratione : omnes , qui adfunt

qui laborant, qui falvum volunt, pro fua parte atque au(3:oritate

defendunt.

An vero, in quibus fubfelHis haec ornamenta ac lumina rei-

pubhcae viderem, in his me apparere nollem, quorum ego opera

illum in locum, atque in hanc celfiffimam fedem dignitatis atque

honoris, multis meis ac magnis laboribus et pericuHs, afcen-

diffem ? Atque, ut inteUigas, Torquate, quem accufes, fi te id

ofFendit , quod ego , qui hoc genere quaeftionis defenderim



PRO P. SYLLA. 285

neminem, non defim P. Syllas ; recordare de caeterls, quos ad-

efle huic vides : intelliges et de hoc, et de casteris, judicium

meum et horum par atque unum fuifle.

Quis noftrum adfuit Vargunteio ? nemo : ne hic quidem Q^Hortenfius, praefertim qui illum folus antea de ambitu defen-

diffet : non enim jam fe ullo officio cum illo conjundum arbi-

trabatur, cum ille, tanto fcelere commiifo, omnium officiorum

focietatem diremiflet. Quis noftrum Ser. Syllam, quis P. Len-

tulum, quis M. Leccam, quis Cornelium, defendendum puta-

vit ? quis his horum adfuit ? nemo. Quid ita ? quia caeteris in

caufis etiam nocentes viri boni, fi necefiârii funt, deferendos

efi!e non putant : in hoc crimine non folum levitatis efl culpa,

verum etiam quasdam contagio fceleris, fi defendas eum, quemobfi:rid:um efiê patriae parricidio fufpicere. Quid ? Autronio

nonne fodales , non collegae fui , non veteres amici , quorum

ille copia quondam abundarat, non hi omnes, qui funt in re-

pubUca principes, defuerunt ? Immo etiam tefi:imonio plerique

Iseferunt : fi:atuerant, tantum illud efiê maleficium, quod non

modo non occultari per fe, fed etiam aperiri illufi:rarique, de-

beret.

IILQuamobrem

quid efi:,

quodmirere, fi

cumiifdem

mein

hac caufa vides adefiê, cum quibus in caeteris intelligis abfuifiê ?

Nifi vero me unum vis ferum praeter caeteros, me afperum,

me inhumanum, exifi:imari ; me fingulari immanitate et cru-

delitate praeditum. Hanc mihi tu fi, propter res meas gefi:as,

imponis in omni vita mea perfonam , Torquate , vehementer

erras : me natura mifericordem, patria feverum ; crudelem nec

patria, nec natura, efie voluit. Denique ifi:am ipfam perfonam

vehementem et acrem, quam mihi tum tempus et refpublica

impofuit, jam voluntas, et natura ipfa, detraxit : illa enim adbreve tempus feveritatem pofi:ulavit -, haec in omni vita miferi-

cordiam lenitatemque defiderat.

Quare nihil efi:, quod ex tanto comitatu virorum ampliffi-

morum me unum abftrahas. Simplex officium, atque una eft



286 O R A T I O

bonorum omnium caufa. Nihil erit, quod admirere pofthacj

li in ea parte, in qua hos animadverteris, me videbis. Nulla

eft enim in republica caufa mea propria : tempus agendi fuit

magis mihi proprium, quam csteris j doloris vero, et timoris,

et periculi, fuit illa caufa communis. Neque enim princeps tunc

ad falutem efle potuiffem, fi effe alii comites noluiffent. Quare

neceffe efl , quod mihi confuli prascipuum fuit praster alios , id

jam privato cum caeteris effe commune. Neque ego hoc par-

tiendae invidiae, fed communicandae laudis, caufa loquor : oneris

mei partem nemini impertio -, gloriae, bonis omnibus.

In Autronium teflimonium dixifli, inquit : Syllam defendis.

Hoc totum ejufmodi efl, Judices, ut, fi ego fim inconftans ac

levis ,

necteftimonio

iidemtribui convenerit , nec defenfioni

audloritatem. Sin efl in me ratio reipubhcae, rehgio privati

ofiicii, fludium retinendae voluntatis bonorum ; nihil minus ac-

cufator debet dicere, quam a me defendi Syllam, teflimonio

laefum effe Autronium. Videor enim non folum fludium ad de-

fendendas caufas, verum opinionis ahquid et audloritatis, aiferre:

qua et moderate ego utar, Judices, et omnino non uterer, fi ille

me non coegifTet.

IV. Duae conjurationes abs te, Torquate, conflituuntur : una,

qua?, Lepido et Volcatio confuUbus, patre tuo confule defignato,

fadla efle dicitur ; aUera, quae me confule. Harum in utraque

Syllam dicis fuiffe. Patris tui , fortifiimi viri , atque optimi

confuHs, fcis me confiHis non interfuiffe ; fcis me, cum mihi

fummus tecum ufus effet, tamen illorum expertem temporum

et fermonum fuiffe : credo, quod nondum penitus in repubHca

verfabar, quod nondum ad propofitum mihi finem honoris per-

veneram, quod mea me ambitio et forenfis labor ab omni illa

cogitatione abflrahebat.

Quis ergo intererat veflris confiHis ? Omnes hi, quos vide$

huic adeffe, et in primis Q^Hortenfius : qui, cum propter ho-

norem ac dignitatem, atque animum eximium in rempubHcam,

tum propter fummam famiHaritatem, fummumque amorem in



PRO P. SYLLA. 287

patrem tuum, tum communibus tum praccipuis patris tui peri-

culis commovebatur. Ergo iftius conjurationis crimen defenfum

ab eo eft, qui interfuit, qui cognovit, qui particeps et confilii

veftri fuit, et timoris : cujus in hoc crimine propulfando cumefTet copiofiffima atque ornatiffima oratio, tamen non minus

inerat audloritatis in ea, quam facultatis. Illius igitur conjura-

tionis, quae fadla contra vos, delata ad vos, a vobis prolata, effc

dicitur, ego teftis effe non potui : non modo enim nihil comperi,

fed vix ad aures meas iftius fufpicionis fama pervenit.

Qui vobifcum in confiHo fuerunt, qui vobifcum illa cogno-

runt, quibus ipfis pericuUim tum conflari putabatur, qui Au-tronio non adfuerunt , qui in illum teftimonia gravia dixerunt y

hunc defendunt, huic adfunt, in hujus periculo declarant, fe

non crimine conjurationis , ne adefTent caeteris , fed hominummaleficio , deterritos effe. Mei confulatus autem tempus , et

crimen maximse conjurationis, a me defendetur. Atque inter

nos partitio non eft fortuito, Judices, nec temere fadta : fed,

cum videremus, eorum criminum nos patronos adhiberi, quo-

rum tefles efTe pofTemus, uterque noflrum id fibi fufcipiendum

putavit, de quo aliquid fcire ipfe atque exiflimare potuifTet.

V. Et, quoniam de criminibus fuperioris conjurationis Hor-

tenfium diligenter audiflis, de hac conjuratione, quas me confule

fadla eft, hoc primum attendite. Muha, cum effem conful, de

fummis reipublicae pericuHs audivi, multa qu^fivi, multa cog-

novi: nullus unquam de Sylla nuntius ad me, nullum indicium,

nullae Hterae pervenerunt, nulla fufpicio. Multum hsc vox for-

tafTe deberet valere ejus hominis, qui conful infidias reipublicse

confiUo inveftigafTet, veritate aperuiffet, magnitudine animi vin-

dicafTet, cum ipfe nihil audiffe de P. Sylla, nihil fufpicatum

^ffe, diceret. Sed ego nondum utor hac voce ad hunc defenden^dum : ad purgandum me potius utor ; ut mirari Torquatus

-definat, me, qui Autronio abfuerim, Syllam defendere.

Quae enim Autronii fuit caufa ? quae Syllse efl ? lUe ambi-

tus judicium toUere ac diflurbare primum conflato voluit



288 O R A T I O

gladiatorum ac fugitlvorum tumultu ; deinde, id quod vidimus

omnes, lapidatione atque concurfu : Sylla, fi fibi fuus pudor ac

dignitas non prodefTet, nullum auxilium requifivit. Ille damna-

tus ita fe gerebat, non folum confiliis et fermonibus, verum

etiam afpedu atque vultu, ut inimicus effc ampliflimis ordini-

bus, infeftus bonis omnibus, hoftis patrise, videretur : hic fe

ita fradum illa calamitate atque afflidlum putavit, ut nihil fibi

ex priftina dignitate fupereffe arbitraretur, nifi quod modeflia

retinuiffet.

Hac vero in conjuratione, quid tam conjun(fLum, quam ille

cum Catilina, cum Lentulo ? quae tanta focietas ullis inter fe

rerum optimarum, quanta ei cum ilHs fceleris, Hbidinis, au-

dacias ? quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit ?

quod fme eodem illo Catilina facinus admifit ? cum interim

Sylla cum eifdem illis non modo nodem folitudinemque non

quasreret, fed ne mediocri quidem fermone et congreffu conjun-

geretur. Illum Allobroges, maximarum rerum veriflimi indices,

illum multorum literae ac nuntii, coarguerunt : Syllam interea

oemo infimulavit , nemo nominavit. Poftremo , ejedo , five

emiflb, jam ex urbe Catilina, ille arma mifit, cornua, tubas,

falces , figna , legiones ; ille rehdtus intus , expedlatus foris

Lentuli poena compreffus , convertit fe aliquando ad timorem ,

nunquam ad fanitatem : hic contra ita quievit , ut eo tempore

omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuiffe putantur hujus

afiines fufpicionis ; et locus efl ipfe non tam ad infiammandos

calamitoforum animos, quam ad confolandos, accommodatus.

VI. Propter hanc igitur tantam difTimilitudinem hominum,

atque caufarum , difiimilem me in utroque pracbui. Veniebat

enim ad me, et faspe veniebat, Autronius, muhis cum lacrymis,

fupplex, ut fe defenderem ; et fe meum condifcipulum in pueri-

tia, familiarem in adolefcentia, collegam in quaeflura, comme-morabat fuiffe: muha mea in fe, nonnulla etiam fua in me, pro-

ferebat ofhcia. Quibus ego rebus , Judices , ita fledlebar animo

atque frangebar, ut etiam ex memoria, quas mihi ipfi fecerat



PRO P. SYLLA. 289

inlidias, deponerem; ut jam immifTum efle ab eo C. Cornelium,

qui me in fedibus meis , in confpedlu uxoris meae ac liberorum

meorum, trucidaret, oblivifcerer. Quas fi de uno me cogitaflet;

qua mollitia fum animi ac lenitate , nunquam mehercule illius

lacrymis ac precibus reftitifTem. Sed, cum mihi patriae, cumveflrorum periculorum , cum hujus urbis , cum illorum delu-

brorum atque templorum, cum puerorum infantium, cum ma-tronarum ac virginum, veniebat in mentem; et cum illae infeflae

ac funeflae faces, univerfumque totius urbis incendium, cumtela, cum casdes, cum civium cruor, cum cinis patrias, verfari

ante oculos atque animum memoria refricare coeperat : tumdenique ei refiflebam, neque folum illi hofli ac parricidae, fed

his etiam propinquis ilHus, Marcellis, patri et filio, quorum

alter apud me parentis gravitatem, alter filii fuavitatem, obtine-

bat : neque me arbitrabar fine fummo fcelere pofTe, quod male-

iicium in aliis vindicaflem, idem in illorum focio, cum fcirem,

defendere.

Atque idem ego neque P. Syllam fupplicem ferre, nequc

eofdem Marcellos pro hujus periculis lacrymantes afpicere,

neque hujus M. Mefrallae, hominis neceflarii, preces fuflinere,

potui. Neque enim eft caufa adverfata naturae ; nec homo, necres, mifericordise meae repugnavit : nufquam nomen, nufquam

vefligium fuerat j nullum crimen, nullum indicium, nulla fuf-

picio. Sufcepi caufam , Torquate , fufcepi , et feci libenter, ut

me, quem boni conflantem femper, ut fpero, exiflimaffent,

eundem ne improbi quidem crudelem dicerent.

VIL Hic ait fe ille, Judices, regnum meum ferre non pofTe.

Quod tandem, Torquate, regnum ? confulatus, credo, mei : in

quo ego imperavi nihil, fed contra patribus confcriptis et bonis

omnibus parui : quo in magiflratu non inflitutum efl a me,Judices, regnum, fed non permifTum. An tum in tanto imperio,

tanta poteflate, non dicis fuiffe regem -, nunc privatum regnare

dicis ? quo tandem nomine ? Quod, in quos teflimonia dixifli,

inquit, damnati funt -, quem defendis, fperat fe abfolutum iri.

ToM, V, O o



290 O R A T I O

Hic tibi ego de teftimoniis meis hoc refpondeo : fi falfum

dixerim, te in eos dixilTe ; lin verum, non efle hoc regnare,

cum verum juratus dicas, probare.

De hujus fpe tantum dico, nuUas a me opes P. Syllam, nul-lam potentiam, nihil denique, praeter fidem defenfionis, expec-

tare. Nifi tu, inquit, caufam recepifles, nunquam mihi refiiitif-

fet ; fed, indidla caufa, profugifiêt. Si jam hoc tibi concedam,

Q^ Hortenfium, tanta gravitate hominem, fi hos tales viros,

non fuo fi:are judicio, fed meo ; fi hoc tibi dem, quod credi non

poteft, nifi ego huic adeflem, hos adfuturos non fuifiê : uter

tandem rex efi:, ifne, cui innocentes homines non refifi:unt, an

is, qui calamitofos non deferit ? At hic etiam, id quod tibi

necefle minime fuit, facetus efiê voluifti, cum Tarquinium, et

Numam, et me, tertium peregrinum regem, eflê dixifti. Mitto

jam de rege qua^rere ; illud quaero, peregrinum cur me efle

dixeris : nam, fi ita fum, non tam efi: admirandum, regem efle

me, quia, ut tu vis, etiam peregrini reges Romas fuerunt, quamconfulem Romae fuiflê peregrinum.

Hoc dico, inquit, te eflê ex municipio. Fateor, et addo etiam,

ex eo municipio, unde iterum jam falus huic urbi imperioque

mifl!a efl:. Sed fcire ex te perveHm, quamobrem, qui ex muni-

cipiis veniant, peregrini tibi efl!e videantur : nemo enim iftuc

M. illi Catoni feni, cum plurimos haberet inimicos, nemo T.

Coruncanio, nemo Curio, nemo huic ipfi noftro C. Mario, cumei muhi inviderent, objecit unquam. Equidem vehementer

la^tor, eum efle me, in quem tu, cum cuperes, nullam contu-

meham jacere potueris, quas non ad maximam partem civium

conveniret.

VIII. Sed tamen te a me, pro magnis caufis noftrae neceflitu-

dinis, monendum eflê etiam atque etiam puto. Non poflTunt

omnes eflTe patricii : fi verum quaeris, ne curant quidem ; nec fe

aequales tui, propter iftam caufam, abs te anteiri putant. Ac, fi

tibi nos peregrini videmur, quorum jam et nomen et honos

inveteravit, et huic urbi, et hominum famas ac fermonibus



PRO P. SYLLA. 291

quam tibi illos competitores tuos peregrinos videri necefle erit,

qui jam ex tota Italia deledli tecum de honore et de omni dig-

nitate contendunt ? quorum cave tu quemquam peregrinum

appelles, ne peregrinorum fufFragiis obruare. Qui (i attulerint

nervos et induftriam ; mihi crede, excutient tibi iftam verbo-

rum ja(flationem, et te ex fomno faepe excitabunt, nec patientur

fe abs te, nili virtute vincentur, honore fuperari.

Ac, fi, Judices, cateris patriciis me et vos peregrinos videri

oporteret, a Torquato tamen hoc vitium fileretur : eft enim

ipfe a materno genere municipalis, honeftiflimi ac nobiliflimi

generis, fed tamen Afculani. Aut igitur doceat Picentes folos

non efk peregrinos, aut gaudeat fuo generi me meum ante non

ponere. Quare neque me peregrinum pofthac dixeris, ne gravius

refutere ; neque regem, ne derideare. Nili forte regium tibi vi-

detur, ita vivere, ut non modo homini nemini, fed ne cupidi-

tati quidem ulli , fervias ; contemnere omnes libidines ; non

auri, non argenti, non caeterarum rerum, indigere ; in fenatu

fentire libere j populi utiHtati magis confulere, quam voluntati^

nemini cedere, muhis obfiftere. Si hoc putas efle regium ; meregem efle confiteor : fin te potentia mea, fi dominatio, fi deni-

que aliquod did:um arrogans aut fuperbum, movet ; quin tu idpotius profers, quam verbi invidiam, contumeHamque maledidli.

IX. Ego, tantis a me beneficiis in repubHca pofitis, fi nuUpmaHud mihi praemium a fenatu populoque Romano, nifi honef-

tum otium, poftularem, quis non concederet ? Sibi haberent

honores, fibi imperia, fibi provincias, fibi triumphos, fibi aHa

praeclarae laudis infignia j mihi Hceret ejus urbis, quam confer-

vaffem, confpedlu, tranquiUo animo et quieto, frui ? Quid, fi

hoc non poftulo ? fi iUe labor meus priftinus, fi foUicitudo, fi

officia, fi operae, fi vigiHae, deferviunt amicis, praefto funt om-nibus ? fi neque amici in foro requirunt ftudium meum, neque

refpubUca in curia ? fi me non modo rerum geftarum vacatio,

fed neque honoris neque aetatis excufatio, vindicat a labore ?

fi voluntas mea, fi induftria, fi domus, fi animus, fi aures, patent

O o 2



292 O R A T I O

omnlbus ? fi mihi, ne ad ea quldem, quse pro falute omniumgeffi, recordanda et cogitanda, quidquam relinquitur temporis ?

tamen hoc regnum appellabitur ? cujus vicarius qui velit efle,

inveniri nemo poteft. Longe abeft regni fufpicio.Si qusris, qui fmt Romae regnum occupare conati, ut ne

replices annalium memoriam, ex domefticis imaginibus inve-

nies. Res enim geftae, credo, meae me nimis extulerunt, ac

mihi nefcio quos fpiritus attulerunt. Quibus de rebus tam cla-

ris , tam immortalibus , Judices , hoc poifum dicere , me, qui

e fummis eripuerim periculis urbem hanc, et vitam omniumcivium , fatis adeptum fore , fi ex hoc tanto in omnes mortales

beneficio nuUum in me periculum redundarit. Etenim, in qua

civitate res tantas geiferim, memini, et, in qua urbe verfer, in-

teUigo. Plenum forum eft eorum hominum, quos ego a veftris

cervicibus depuli, Judices, a meis non removi : nifi vero paucos

fuilfe arbitramini, qui conari aut fperare pofTent, fe tantum

imperium pofle delere. Horum ego faces eripere de manibus, et

gladios extorquere, potui, ficut feci : voluntates vero confcele-

ratas ac nefarias nec fanare potui, nec tollere. Quare non fum

nefcius, quanto periculo vivam in tanta multitudine improbo-

rum , cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam

bellum effe fufceptum.

X. Quod fi illis meis praefidiis forte invides, et fi ea tibi regia

videntur, quod omnes boni omnium generum atque ordinum

fuam falutem cum mea conjungunt; confolare te, quod omniummentes improborum mihi uni maxime funt infenfae et adverfae

qui me non folum idcirco oderunt, quod eorum conatus impios,

et furorem confceleratum, repreffi -, fed eo etiam magis, quod

nihil jam fe fimile, me vivo, conari poffe arbitrantur. At vero

quid ego miror , fi quid ab improbis de me improbe dicitur

cum L. Torquatus, primum ipfe his fundamentis adolefcentiae

jadis, ea fpe propofita ampUffimae dignitatis, deinde L. Tor-

quati, fortiflimi confuHs, conflantiflimi fenatoris, femper optimi

civis, fihus, interdum efferatur immoderatione verborum ? qui^



PRO P. SYLLA. 293

cum fupprefla voce de fcelere P. Lentuli, de audacia conjura-

torum omnium, dixilTet, tantummodo ut vos, qui ea probatis,

exaudire poffetis -, de fupplicio P. Lentuli, de carcere, magna et

queribunda voce dicebat.

In quo primum illud erat abfurdum, quod, cum ea, quse

leniter dixerat, vobis probare volebat, eos autem, qui circum

judicium ftabant, audire nolebat; non intelligebat, ea, quas clare

diceret, ita illos audituros, quibus fe venditabat, ut vos quo-

que audiretis, qui id non probabatis. Deinde alterum jam ora-

toris vitium, non videre, quid quaeque caufa poftulet : nihil

eft enim tam alienum ab eo, qui alterum conjurationis accufet,

quam videri conjuratorum poenam mortemque lugere. Quodcum is tribunus plebis facit, qui unus videtur ex illis ad lugen-

dos conjuratos relidus, non mirum eft^ difficile eft enim tacere,

cum doleas : te, fi quid ejufmodi facis, non modo talem adolef-

centem , fed in ea caufa, in qua te vindicem conjurationis velis

effe, vehementer admiror. Sed reprehendo tamen illud maxime,

quod, ifto ingenio et prudentia praeditus, caufam reipublicae non

tenes, qui arbitrere plebi Romanae res eas non probari, quas

me confule omnes boni pro falute communi geflerunt.

XL Ecquem tu horum, qui adfunt, quibus te contra ipforumvoluntatem venditabas, aut tam fceleratum ftatuis fuilfe, ut haec

omnia perire voluerit, aut tam miferum, ut et fe perire cuperet,

et nihil haberet, quod falvum efle vellet ? An vero clariffimum

virum generis veftri ac nominis nemo reprehendit , qui fiHum

fuum vita privavit, ut in casteris firmaret imperium : tu rem-

publicam reprehendis, quas domefticos hoftes , ne ab iis ipia

necaretur, necavit ?

Itaque attende jam, Torquate, quam ego defugiam audorita-

tem confulatus mei. Maxima voce , ut omnes exaudire pofTint

dico , femperque dicam : adeftote omnes animis , qui adeftis

corporibus , quorum ego frequentia magnopere lÊtor : erigite

mentes aurefque veftras , et me de invidioiis rebus , ut ille pu-

tat, dicentem attendite. Ego conful, cum exercitus perditorum



294 O R A T I O

civium, clandeftino fcelere conflatus, crudeliflimum et luftuo-

liffimum exitium patriae comparafTet j cum ad occafum interi-

tumque reipublicae Catilina in caftris , in his autem templis at-

que tedis dux Lentulus eflet conftitutus : meis confiliis , meislaboribus, mei capitis periculis, fme tumultu, fme deledtu, fme

armis , fme exercitu , quinque hominibus comprehenlis atque

confoffis, incenfione urbem, internecione cives, vaftitate Itali-

am, interitu rempublicam, liberavi: ego vitam omnium civium,

ftatum orbis terrae , urbem hanc denique , fedem omnium nof-

trum , arcem regum ac nationum exterarum , lumen gentium ,

domiciUum imperii , quinque hominum amentium ac perdito-

rum pcena redemi. An me exiftimafti haec injuratum in judicio

non effe didlurum, quae juratus in maxima concione dixiffem ?

XII. Atque etiam illud addam , ne qui forte incipiat impro-

bus fubito te amare, Torquate, et aUquid fperare de te; atque,

ut idem omnes exaudiant, clariffima voce dicam. Harum om-nium rerum, quas ego in confulatu pro falute communi fufcepi

et geffi, L. ille Torquatus, cum effet meus contubernalis in

confulatu, atque etiam in prsEtura fuiffet, audtor, adjutor, par-

ticeps extitit , cum princeps , cum aucftor , cum fignifer effet

juventutis : parens ejus, homo amantiffimus patriae, maximi

animi , fummi confiUi , fingularis conftantias , cum effet aeger

tamen omnibus rebus illis interfuit : nunquam eft a me digref-

fus : ftudio, confiho, aud:oritate, unus adjuvit plurimum, cuminfirmitatem corporis animi virtute fuperaret.

Videfne, ut eripiam te ex improborum fubita gratia, et re-

conciliem bonis omnibus ? qui te et dihgunt, et retinent, reti-

nebuntque femper ; nec, fi a me forte defciveris, idcirco te a fe,

et a republica, et a tua dignitate, deficere patientur. Sed jam

redeo ad caufam : atque hoc vos, Judices, teftor ; mihi de

memetlpfo tam muha dicendi neceffitas quasdam impofita eft ab

iUo. Nam, fi Torquatus SyUam folum accufaffet -, ego quoque

hoc tempore nihil aUud agerem, nifi eum , qui accufatus effetj

defenderem : fed, cum iUe tota iUa oratione in me effet invedtus;



PRO P. SYLLA. 295

et cum inltio, ut dixi, defenfionem meam audloritate fpoliare

voluiffet ; etiam fi dolor meus refpondere non cogeret, tamen

ipfa caufa hanc a me orationem flagitaffet.

XIIL Allobrogibus nominatum Syllam effe dicis. Quis ne-

gat ? fed lege indicium ; et vide, quemadmodum nominatus fit.

L. CafTium dixerunt commemoraffe, cum c^teris Autronium

fecum facere. Qu£ero, num Syllam dixerit Caflius ? nufquam.

Sefe aiunt quêfiffe de Caflio, quid Sylla fentiret. Videte diligen-

tiam Gallorum : qui vitam hominum naturamque non noffent,

ac tantum audiffent , eos pari calamitate effe , quasfiverunt,

effentne eadem voluntate ? Quid tum ? Caffius fi refpondiffet,

idem fentire, et fecum facere, Syllam ; tamen mihi non videre-

tur in hunc id criminofum effe debere. Quid ita ? quia, qui

barbaros homines ad belhim impelleret, non debebat minuere

illorum fufpicionem , et purgare eos , de quibus illi aliquid

fufpicarentur. Non refpondit tamen una facere Syllam. Etenim

effet abfurdum, cum caeteros fua fponte nominaffet, mentionem

Syllas facere nuUam, nifi ad monitum et interrogatum : nili

forte verifimiie efl, P. Syllae nomen in memoria Cafho non

fuiffe. Si nobihtas hominis, fi afflidla fortuna, fi reHquiae prif-

tinae dignitatis, non tam illuflres fuiffent -, tamen Autronii com-memoratio memoriam Syllae retuhffet : etiam, ut arbitror, cumauctoritates principum conjurationis ad incitandos animos Allo-

brogum colhgeret Caffius, et cum fciret exteras nationes maxi-

me nobihtate moveri, non prius Autronium, quam Syllam,

nominaffet.

Jam vero illud probari minime potefl, Gallos , Autronlo

nominato, putaffe, propter calamitatis fimihtudinem, fibi ah-

quid de Sylla effe quasrendum ; Cafho, fi hic effet in eodem

fcelere, ne, cum appehaffet quidem Autronium, hujus in men-tem venire potuiffe. Sed tamen quid refpondit de Syha Caflius ?

Se nefcire certum. Non purgat, inquit. Dixi antea 3 ne, fi

argueret quidem tum denique , cum effet interrogatus , id mihi

criminofum videretur. Sed ego in judiciis et in quffiflionibus



296 O R A T I O

non hoc quaerendum arbitror, num purgetur allquls -, fed numarguatur. Etenim , cum negat fe fcire Caffius , utrum fublevat

Syllam, an fatis probat fe nefcire ? Sublevat apud Gallos. Quid

ita ? ne indicent ? Quid ? {1 periculum effe putafTet, ne uUiunquam indicarent, de feipfo confefTus elTet ? Nefcivit. Credo,

Judices, celatum cffe Caffium de Sylla uno : nam de caeteris

certe fciebat ; et ea domi ejus pleraque conflata efle conftabat.

Qui negare noluit effe in eo numero Syllam, quo plus fpei

Gallis daret , dicere autem falfum non aufus eft ; nefcire dixit.

Atqui hoc perfpicuum eft, cum is, qui de omnibus fcierit, de

Sylla fe fcire negarit ; eandem vim efte negationis hujus, quamfi extra conjurationem hunc efte fe fcire dixiffet : nam, cujus

fcientiam de omnibus conftat fuifle, ejus ignoratio de aliquo

purgatio debet videri. Sed jam non quaero, purgetne Caffius

Syllam ; illud mihi tantum fatis eft, contra Syllam nihil efte in

indicio,

XIV. Exclufus hac criminatione Torquatus rurfus in meirruit, me accufat : ait me aliter, ac did:um eft, in tabulas

pubHcas retuHfle. O Dii immortales ! ( vobis enim tribuo, quae

veftra funt : ncc vero pofliim meo tantum ingenio dare , ut tot

res, tantas, tam varias, tam repentinas, in illa turbulentiffima

tempeftate reipublicae, mea fponte difpexerim) vos profedlo ani-

mum meum tum confervandas patriae cupiditate incendiftis ; vos

me ab omnibus casteris cogitationibus ad unam falutem reipub-

licas convertiftis ; vos denique , in tantis tenebris erroris et in-

fcientias, clariffimum lumen praetuliftis menti meae.

Vidi ego hoc, Judices, nifi, recenti memoria fenatus, au(fto-

ritatem hujus indicii monumentis publicis teftatus eflem, fore,

ut aliquando non Torquatus, neque Torquati quifpiam fimilis,

( nam id me multum fefellit ) fed ut aliquis patrimonio naufra-

gus , inimicus otii , bonorum hoftis , aliter indicata haec eflê

diceret, quo facihus, vento ahquo in optimum quemque excita-

to, poflTet in malis reipubHcae portum fuorum malorum aHquem

invenire. Itaque, introdudis in fenatum indicibus, conftitui



PRO P. SYLLA. 297

fenatorcs, qul omnia indicum dlda, interrogata, rcfponfa, pcr-

fcriberent. At quos viros ? non folum fumma virtute et fide

cujus generis in fenatu facultas maxima ; fed etiam quos fcie-

bam memoria , fcientia , confuetudine , et celeritate fcribendi

facillime, quas dicerentur, perfequi poffe : C. Cofconium, qui

tunc erat prastor ; M. MelTallam, qui tum praeturam petebat -,

P. Nigidium, App. Claudium. Credo efle neminem, qui his

hominibus , ad vere referendum , aut etiam fcribendum , aut

iidem putet, aut ingenium, defuiffe.

XV. Quld deinde ? quid feci ? cum fcirem, ita indlcium iii

tabulas pubHcas relatum, ut illae tabulse privata tamen cuftodia,

more majorum, continerentur ; non occuhavi, non continui

domi, fed defcribi ab omnibus flatim Hbrariis, dividi paffim,

et pervulgari atque edl populo Romano, imperavi. Divifi toti

Italiae, emifi in omnes provincias; ejus Indicii , e quo falus

oblata effet omnibus, expertem effe nemlnem volui.

Itaque dico, locum in orbe terrarum effe nullum, quo in loco

popuU Romani nomen fit, quin eodem perfcriptum hoc indicium

pervenerit. In quo ego tam fubito, et exiguo, et turbido tem-

pore muha divinitus, ita ut dixi, non mea fponte, providi : pri-

mum , ne qui pofTet tantum aut de reipubhcs , aut de ahcujus

periculo memlnifTe, quantum vehet : deinde, ne cui hceret un-

quam reprehendere iUud indicium, aut temere creditum crimi-

nari : poflremo, ne quld jam a me, ne quid ex meis commen-tariis, quaereretur : ne aut obhvlo mea, aut memorla, videretur

nimia : ne denique aut neghgentia turpis, aut dihgentia crudehs,

putaretur.

Sed tamen abs te, Torquate, quaero, cum indicatus tuus

inimicus effet, et efTet ejus rei frequens fenatus, et recens me-

moria, teflis ; tibi, meo famihari et contubernah , prius etiamedituri fuerint indicium fcribae mei, fi voluifTes, quam in codi-

cem retuhfTent : cum videres ahter fieri, cur tacuifti ? pafTus es ?

non mecum, aut cum famihari meo, queflus es ? aut, quoniam

tam facile inveheris in amicos, iracundius aut vehementius

ToM. V. P p



293 O R A T I O

expoftulafti ? Tu, cum tua vox nunquam fit audita j cum, in-

dicio led:o, defcripto, divulgato, quieveris, tacueris, repente

tantam rem enuntiare audeas ? et in eum locum te deducas , ut

ante, quam me commutati indicii coargueris, te fummae negli-

gentis, tuo judicio, convidtum eife fateare ?

XVI. Mihi cujufquam falus tanti fuilTet, ut meam neglige-

rem ? per me ego veritatem patefad:am contaminarem aliquo

mendacio ? quemquam denique ego juvarem, a quo et crudeles

infidias in rempublicam fadas , et in me potiffimum confulem

conftitutas, putarem ? Quod ii jam effem oblitus feveritatis et

conftantis meas, tamne amens eram, ut, cum literae pofleritatis

caufa repertx fmt , quas fubiidio oblivioni ciTc poffent , ego re-

centem putarem memoriam cundti fenatus commentario meopolTe fuperari ?

Fero ego te , Torquate , jamdudum , fero ; et nonnunquam

animum incitatum ad ulcifcendam orationem tuam revoco ipfe,

et refledo. Permitto aliquid iracundiae tu^, do adolefcentiae,

cedo amicitiae, tribuo parenti : fed, nifi tibi aliquem modumtute conftitueris, coges oblitum me noflrae amicitiae habere ra-

tionem meae dignitatis. Nemo unquam me tenuiffima fufpicione

perftrinxit, quem non pra^verterim. Sed mihi hoc credas veHm:

non iis libentifTime foleo refpondere, quos mihi videor facilHmepofTe fuperare. Tu, quoniam minime ignoras confuetudinem

dicendi meam, noli hac nova lenitate abuti mea ; noli aculeos

orationis meae, qui reconditi funt, excuffos arbitrari ; noli id

putare omnino a me effe amiffum, fi quid eft tibi remilfum

atque conceffum. Cum illae valent apud me excufationes injuriae

tus , iratus animus tuus , aetas , amicitia noftra ; tum nondum

ftatuo, te virium fatis habere, ut ego tecum ludtari e t congredi

debeam. Quod fi effes ufu atque aetate robuftior, effem idem,

qui foleo, cum fum laceffitus : nunc tecum fic agam, tuhffe ut

potius injuriam, quam retuliffe gratiam, videar.

XVII. Neque vero, quid mihi irafcare, intelligere poffum.

Si, quod eum defendo, quem tu accufas -, cur tibi quoque ipfe



P R O P. S Y L L A. 299

non fuccenfeo, qui accufes eum, quem ego defendo ? Inimicum,

inquis, accufo meum. Et amicum ego defendo meum. Nondebes tamen quemquam in conjurationis quaeftione defendere.

Immo nemo magis eum , de quo nihil eft unquam fufpicatus

quam is , qui de aliis multa cogitavit. Cur dixifti teftimonium

in alios ? Quia coa(5lus. Cur damnati funt ? Quia creditum eft.

Regnum eft, dicere in quem velis, ac defendere quem velis.

Immo fervitus eft, non dicere in quem velis, ac defendere quemvelis. Ac, fi confiderare coeperis, utrum magis mihi hoc necelTe

fuerit facere, an iftud tibi; intelHges, honeftius te inimicitiarum

modum ftatuere potuifle, quam me humanitatis.

At vero, cum honos agebatur ampliflimus familiae veftra?,

hoceft, confulatus parentis tui, fapientiflimus vir familiarifli-p

mis fuis non fuccenfuit pater tuus, cum Syllam et defenderent,

et laudarent. Intelligebat, hanc nobis a majoribus eflê traditam

difcipHnam, ut nulUus amicitia ad propulfanda pericula impedi-

remur. Et erat huic judicio longe diflimilis illa contentio,. Tum,aiflidto P. Sylla , confulatus vobis pariebatur , ficuti partus eft :

honoris erat certamen : ereptum repetere vos clamitabatis , ut

vi(fli in campo, in foro vinceretis. Tum, qui contra vos pro

hujus falute pugnabant , amicifllmi veftri, qnibus non irafceba-

mini, confulatum vobis eripiebant, honori veftro repugnabant j

et tamen id inviolata veftra amicitia, integro oflicio, veteri

exemplo atque inftituto optimi cujufque, faciebant.

XVIII. Ego vero quibus ornamentis adverfor tuis, aut cui

dignitati veftrae repugno ? Quid eft , quod jam ab eo expedtas ?

Honor ad patrem, infignia honoris ad te delata funt. Tu, orna-

tus exuviis hujus, venis ad eum lacerandum, quem interemifti:

ego jacentem et fpoliatum defendo et protego. Atque hic tu

et reprehendis me , quia defendam , et irafceris : ego autemnon modo tibi non irafcor , fed ne reprehendo quidem fa6lum

tuum. Te enim exiftimo tibi ftatuiflê, quid faciendum putares,

et fatis idoneum officii judicem pofuifle.

At accufat C. Cornelii filius, idemque valere debet, ac fi

P p 2





PRO P. SYLLA. 301

Piceno, Gallico ; quas oras maxime quafi morbus quidam illius

furoris pervaferat ? nihil vero minus. Fuit enim , ut jam ante

dixi , Neapoli : fuit in ea parte Italiae , quae maxime ea fufpi-

cione caruit.

Quid ergo indicat , aut quid affert , aut ipfe Cornelius , aut

vos , qui ab eo haec mandata defertis ? Gladiatores emptos efle

Faufti fimulatione, ad caedem ac tumultum. Ita prorfus : inter-

pofiti funt gladiatores , quos teftamento patris videmus deberi.

Arrepta eft familia : qua^ fi effet prastermiiTa, pofTet alia familia

Faufti munus prasbere. Utinam quidem haec ipfa non modo ini-

quorum invidiae , fed et aequorum expedtationi , fatisfacere pof-

fet ! Froperatum vehementer , cum longe tempus muneris ab-

eflet. Quafi vero tempus dandi muneris non valde appropinqua-

ret. Nec-opinante Faufto , cum is neque fciret, neque vellet,

familia eft comparata. At literae funt Faufti , per quas ille pre-

cibus a P. Sylla petit, ut emat gladiatores, et ut hos ipfos emat:

neque folum ad Syllam miffa^, fed ad L. Caefarem, Q^Pom-peium , C. Memmium , quorum de fententia tota res gefta eft.

At praefuit familijE. Jam fi in comparanda familia fufpicio eft

nulla ; quod praefuit, nihil ad rem pertinet. Sed tamen munere

fervili obtuUt fe ad ferramenta profpicienda : prasfuit vero nun-

quam : eaque res per Balbum, Faufti libertum, omni tempore

adminiftrata eft.

XX. At enim Cincius eft ab hoc in uheriorem Hifpaniam

miffus, ut eam provinciam perturbaret. Primum Cincius, Judi-

ces, L. Juho, C. Figulo, confuHbus, profedus eft, aHquanto

ante furorem CatiHnae, et ante fufpicionem hujus conjurationis

deinde eft profed:us non tum primum , fed cum in iifdem locis

aHquanto ante eadem de caufa aHquot annos fuiffet : ac pro-

fedtus eft non modo ob caufam , fed etiam necefTariam caufammagna ratione cum Mauritaniae rege contrafta. Tum autem

iHo profedio, SyHa procurante ejus rem et gerente, plurimis

et pulcherrimis P. Cincii praediis venditis, aes aHenum ejuf-

dem diflbliitum eft : ut , qus caufa caeteros ad facinus impuHt ,



302 O R A T I O

cupidltas retinendce pofTeflionls , ea Clncio non fuerit, praediis

diminutis.

Jam vero illud quam incrediblle , quam abfurdum ? qui

Romae caedem facerc, qui hanc urbem inflammare, vellet, eumfamiliariffimum fuum dimittere ab fe, et mandare in ultimas

terras ? Utrum quo facilius Romae ea, quas conabatur, efficeret,

ii in Hifpania turbatum eflet ? at haec ipfa per fe fme uUa con-

juncftione agebantur. An in tantis rebus, tam novis confiliis,

tam periculofis , tam turbulentis, hominem amantiffimum fui,

famlUariffimum , conjundtiffimum officlis , ufu , confuetudine

dimittendum effe arbltraretur ? verifimile non eft, ut, quem in

fecundis rebus, quem in otio, fecum femper habuIlTet, hunc

in adverfis, et in eo tumultu, quem ipfe comparabat, ab fe

dimitteret.

Ipfe autem Cincius ( non enim mihi deferenda efl caufa

amici veteris atque hofpitis ) is homo eft, aut ea familia, ac

difcipHna, ut hoc credi poffit, eum bellum reipublicae facere

vohiiffe ? ut, cujus pater, cum caeteri deficerent finitimi ac vi-

cinl , fmgulari extlterit in rempublicam noflram officio et fide,

is fibi nefarium bellum contra patriam fufcipiendum putaret ?

cujus aes aUenum videmus , Judices , non Ubidine, fed negotii

gerendi, ftudio , effe contradtum : qui ita Romae debuit , ut in

provinciis, et in regnis, maximae ei pecuniae deberentur : quas

cum peteret, non commifit, ut fui procuratores quidquam oneris

abfente fe fuftinerent ; venire omnes fuas poffeffiones , et patri-

monio fe ornatiffimo fpoliari, maluit, quam ullam moram cui-

quam fieri creditorum fuorum. A quo quidem genere, Judices,

ego nunquam timui, cum in illa reipubHcae tempeflate verfarer.

Illud erat genus hominum horribile et pertimefcendum, qui

tanto amore fuas poffeffiones amplexi tenebant, ut ab his mem-bra diveUi citius ac diflrahi. poffe diceres. Cincius nunquamfibi cognationem cum praediis effe exiftimavit fuis : itaque fe

non modo ex fufpicione tanti fceleris, verum etiam ex omni ho-

minum fermone, non armis, fed patrimonio fuo> vindicavit. -•



PRO P. SYLLA. 303

XXr. Jam vero, quod fubjicit, Pompeianos efTe a Sylla im-

pulfos, ut ad iftam conjurationem, et ad hoc nefarium facinus,

accederent -, id cujufmodi fit , intelligere non poffum. An tibi

Pompeiani conjurafTe videntur ? quis hoc unquam dixit ? aut

quae fuit iftius rei vel minima fufpicio ? Disjunxit, inquit, eos

a colonis , ut , hoc diffidio ac dilfenfione fada , oppidum in fua

poteflate poffet, et Pompeianos, habere. Primum omnis Pom-peianorum colonorumque diffenfio delata ad patronos eft , cumjam inveteraffet , ac multos annos effet exagitata : deinde ita a

patronis res cognita efl , Ut nulla in re a caeterorum fententiis

Sylla diffenferit : poflremo coloni ipfi fic intelligunt, non Pom-peianos a Sylla magis, quam feCe, effe defenfos.

Atque hoc , Judices , ex hac frequentia colonorum , honef-

tifHmorum hominum, inteUigcre poteflis ; qui adfunt, laborant,

hunc patronum , defenforem , cuftodem illius coloniiE , fi in

omni fortuna atque omni honore incolumem habere non potue-

runt, in hoc tamen cafu, quo afflid:us jacet, per vos tutari con-

fervareque cupiunt. Adfunt pari fludio Pompeiani , qui ab ilHs

etiam in crimen vocantur : qui ita de ambulatione et de fuffra-

giis fuis cum colonis diffenferunt, ut idem de communi falute

fentirent. At ne haec quidem P. Syll^ mihi videtur filentio

pr9Etereunda effe virtus, quod, cum ab hoc illa colonia dedufta

fit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeianorum

reipubhcas fortuna dijunxerit, ita carus utrifque eft atque jucun-

dus, ut non aUeros demoviffe, fed utrofque conflituiffe, videatur.

XXn. At enim et gladiatores , et omnis ifta vis , rogationis

Cascihae caufa comparabantur. Atque hoc loco in L. Caecihum,

pudentiflimum atque ornatiflimum virum , vehementer invedus

efl : cujus ego de virtute et conflantia, Judices , tantum dico ;

talemhunc

in iflarogatione , quam

promulgavit ,

nonde tol-

lenda, fed de levanda, calamitate fratris fui, fuiffe, ut confuhumeffe voluerit fratri, tamen cum repubhca pugnare noluerit:

promulgarit impulfus amore fraterno, defliterit fratris aucftoritate

dedudtus.



304 O R A T I O

Atque m ea re per L. Caecilium Sylla accufatur, in qua

re eft uterque laudaiidus. Primum Caecilius *, qui id promul-

garit, in quo res judicatas videbatur voluifTe refcindere, ut fta-

tueretur : Sylla recSte reprehendit. Status enim reipublics maxi-

me judicatis rebus continetur. Neque ego tantum fraterno amori

dandum arbitror, ut quifquam de falute fuorum confulat, com-

munem relinquat. Nihil de judicio ferebat ; fed pcenam ambi-

tus eam ferebat , quae fuerat nuper fuperioribus legibus confti-

tuta : itaque hac rogatione non judicum fententiam, fed legis

vitium, corrigebat. Nemojudicium reprehendit, cum de pcena

queritur, fed legem : damnatio enim eft judicum, quse mane-

bat 3 poena legis , quse levabatur. Noli igitur animos eorum

ordinum, qui praefunt judiciis fumma cum gravitat^ et dignitate,

alienare a caufa. Nemo labefadtare judicium eft conatus : nihil

eft ejufmodi promulgatum : femper Cascilius in calamitate fra-

tris fui judicum poteftatem perpetuandam , legis acerbitatem

mitigandam, putavit.

XXIII. Sed quid ego de hoc plura difputem ? Dicerem for-

tafte, et facile et Ubenter dicerem. Si paulo etiam longius, quamfinis quotidiani officii poftulat, pietas et fraternus amor L.

CaeciHum protuhflet 5 implorarem fenfus veftros : uniufcujufque

indulgentiam in fuos teftarer : peterem errato veniam L. CasciHiex intimis veftris cogitationibus, atque ex humanitate communi.

Lex dies fuit propolita paucos -, ferri coepta nunquam : pofita

cft in fenatu, populum Romanum latuit. Cum in Capitolium

nos fenatum convocaftemus , nihil eft acftum prius ; et id man-dato Syllae Q^Metellus praetor fe loqui dixit , Syllam illam ro-

gationem de fe nolle ferri. Ex illo tempore L. Caecihus multa

de repubUca egit : Agrarias legi, quae tota a me reprehenfa et

abjedta eft, interceflbrem fore profefTus eft : improbis largitio-

nibus reftitit : fenatus aud:oritatem nunquam impedivit : ita fe

geflit in tribunatu, ut, onere depofito domeftici ofhcii, nihil

poftea nifi de reipubUcae commodis cogitarit.

Atque in ipfa rogatione, ne per vim quid ageretur, quis



PRO P. SYLLA. 305

tamen noflrum Syllam aut Ca^cilium verebatur ? Nonne omnis

ille terror, omnis feditionis timor atque opinio, ex Autronii

improbitate pendebat ? ejus voces, ejus minae, ferebantur : ejus

afpeftus , concurfatio, flipatio, greges hominum perditorummetum nobis feditionefque afferebant. Itaque P. Sylla, hoc im-

portuniffimo tum honoris , tum etiam calamitatis , focio atque

comite, et fecundas fortunas amittere coadus eft, et in adveriis

iine uUo remedio atque allevamento permanere.

XXIV. Hic tu epiftolam meam faepe recitas , quam ego ad

Cn. Pompeium de meis rebus geftis , et de fumma reipublicse

mifi ; et ex ea crimen ahquod in P. Syllam quasris : et, fi furo-

rem incredibilem biennio ante conceptum erupiffe in meo cofi-

fulatu fcripfi , me hoc demonftraffe dicis , Syliam in illa fuiffe

fuperiore conjuratione. Scihcet is fum , qui exiftimem Cn. Pi-

fonem, et Catilinam, et Vargunteium, et Autronium, nihil fce-

lerate, nihil audadler, ipfos per {qCq fme P. Sylla facere potuifle.

De quo etiam fi quis dubitaftet antea, num, id quod tu arguis,

cogitaflet , interfedlo patre tuo , confule , defcendere Kalendis

Januariis cum licfloribus ; fuftuHfti hanc fufpicionem, cum dix-

ifti, hunc, ut Catihnam confulem efticeret, contra patrem tuumoperas et manum comparaffe. Quod fi tibi ego confiteor, tu

mihi concedas neceffe eft, hunc, cum CatiHnae fuftragaretur

nihil de fuo confulatu, quem judicio amiferat, per vim recupe-

rando cogitaviffe : neque enim iftorum facinorum tantorum,

tam atrocium, crimen, Judices, P. Syllae perfona fufcipit. Jamenim faciam , criminibus omnibus fere diflblutis , contra atque

in caeteris caufis fieri folet , ut nunc denique de vita hominis ac

de moribus dicam. Etenim de principio ftuduit animus occur-

rere magnitudini criminis, fatisfacere expedtationi hominum j

de me ahquid ipfo, qui accufatus eram, dicere : nunc jam revo-

candi eftis eo, quo vos ipfa caufa, etiam tacente me, cogit ani-

mos mentefque convertere.

XXV. Omnibus in rebus, Judices, qujE graviores majorefque

funt, quid quifque voluerit, cogitarit, admiferit, non ex crimine,

To M. V. Q^q



3o6 O R A T I O

fed ex moribus ejus, qui arguitur, eft ponderandum. Neque

enim potefl quifquam noftrum fubito fingi, neque cujufquam

repente vita mutari , aut natura converti. Circumfpicite paulif-

per mentibus veflris , ut alia omittamus , hofce ipfos homines

qui huic aflines fceleri fuerunt. Catihna contra rempubUcam

conjuravit. Cujus aures unquam hoc refpuerunt , conatum elfe

hom.inem ufque a pueritia non folum intemperantia et fcelere ,

fed etiam confuetudine et ftudio in omni flagitio, flupro, caede,

verfatum ? Quis eum contra patriam pugnantem periilfe mira-

tur , quem femper omnes ad civile latrocinium natum putave-

runt ? Quis LentuU focietates cum indicibus, quis infaniam

libidinum , quis perverfam atque impiam religionem , recorda-

tur , quiillum aut nefarie cogitalfe , aut ftulte fperaffe , rnire*

tur ? Quis de C. Cethego , atque ejus in Hifpaniam profe^lio-

ne, ac de vulnere Q^MetelU Pii, cogitat, cui non ad iUius

poenam carcer gedificatus effe videatur ? Omitto caeteros , ne fit

infinitum : tantum a vobis peto, ut taciti de omnibus, quos

conjuraffe cognitum eft, cogitetis ; inteUigetis, unumquemqueiUorum prius a fua vita , quam noflra fufpicione , effe damna-

tum. Ipfum iUum Autronium (quoniam ejus nomen finitimum

maxime efl hujus periculo et crimini) non fua haec vita con-

vincit ? femper audax, petulans, Ubidinofus : quem in ftupro-rum defenfionibus non folum verbis uti improbifiimis foUtum

effc fcimus , verum etiam pugnis et calcibus : quem exturbare

homines e poflefTionibus , caedem facere vicinorum , fpoUare

fana fociorum , vi conatum et armis diflurbare judicia , in bo-

nis rebus omnes contemnere , in maUs pugnare contra bonos

non reipubUcae cedere , non fortunse ipfi fuccumbere. Hujus fi

caufa non manifeflifTimis rebus teneretur, tamen eum mores

ipfius ac vita convincerent.

XXVI. Agedum, conferte nunc cum iUius vita vitam P.

SyUiE , vobis populoque Romano notiflimam , Judices , et eamante oculos veflros proponite. Ecquod hujus fadtum aut com-

mifTum , non dicam audacius , fed quod cuiquam paulo minus



PRO P. SYLLA. 307

confideratum , videretur ? Fadlum qua^ro ? verbum ecquod un-

quam ex ore hujus excidit , unde quiTquam polTet offendi ? Atvero in illa gravi L. Syllae vidloria, turbulentaque, quis P. Sylla

mitior, quis mifericordior , inventus eft ? quam multorum hicvitam eft a L. Sylla deprecatus ? quam multi funt fummi homi-

nes et ornatiffimi, et noftri et equeflris ordinis, quorum pro fa-

lute fe hic Syllse obHgavit ? quos ego nominarem ; neque enim

ipfi nolunt, et huic animo gratiffimo adfunt: fed, quia majus eft

beneficium, quam poiTe debet civis civi dare, ideo a vobis peto,

ut, quod potuit, tempori tribuatis ; quod fecit, ipfi.

Quid reHquam conftantiam vitae commemorem ? dignitatem,

liberalitatem, moderationem in privatis rebus, fplendorem in

pubHcis ? qua3 ita a fortuna deformata funt , ut tamen a natura

inchoata compareant. Quas domus ? quae celebratio quotidiana?

quas famiHaris dignitas ? quae ftudia amicorum ? quae ex quoque

ordine multitudo ? Hasc, diu multumque, et multo labore, quae-

iita , una eripuit hora. Accepit P. SyUa , Judices , vehemens

vulnus , et mortiferum ; veruntamen ejufmodi, quod videretur

ejus vita et natura accipere potuiiTe. Honeftatis et dignitatis ha-

buiffe nimis magnam judicatus eft cupiditatem ; quam li nemoaHus habuit in confulatu petendo, cupidior judicatus efl hic

fuiffe, quam caeteri : fm etiam in aHis nonnuUis fuit ifle confu-

latus amor ; fortuna in hoc fu it fortafTe gravior, quam in

caeteris.

Poflea vero quis P. SyHam, nifi moerentem, demifTum, afHic-

tumque, vidit ? Quis unquam efl fufpicatus, hunc magis odio,

quam pudore, hominum afpedlum lucemque vitare ? Qui, cummulta haberet invitamenta urbis et fori , propter fumma fludia

amicorum, quas tamen ei fola in maHs refliterunt ; abfuit ab

ocuHs veflris, et,

cumlege retineretur, ipfe fe exiHo pene mul-

tavit. In hoc vos pudore judicii , et in hac vita , tanto fceleri

locum fuifTe creditis ?

XXVIL Afpicite ipfum : contuemini os : conferte crimen

cum vita : vitam , ab initio ad hoc tempus expHcatam , cum

Q.q 2



3o8 O R A T I O

crimine recognofcite. Mitto rempublicam , quae fuit femper

Syllae cariffima : hofne amicos, tales viros, tam cupidos fui, per

quos res ejus fecundaj quondam erant ornatse, nunc fublevantur

adverfae, crudeliffime perire voluit, ut cum Lentulo, et Catilina>

et Cethego, foediffimam vitam, ac miferrimam, turpiffima morte

propofita, degeret ? Non cadit, non, inquam, cadit in hos

mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam, non in hunc

hominem, ifla fufpicio. Nova quxdam illa immanitas exorta eft

incredibiUs fuit, ac fingularis, furor : ex multis ab adolefcentia

colle(5tis perditorum hominum vitiis repente tanta ifta importu-

nitas inauditi fceleris exarfit. Nolite, Judices, arbitrari, homi-

num ilium impetum et conatum fuilTe : neque enim ulla gens

tam barbara aut tam immanis unquam fuit, in qua non modotot, fed unus tam crudelis hoflis patriae fit inventus : belluae

quaedam illaj ex portentis immanes, ac feras forma hominum in-

dutjE, extiterunt. Perfpicite etiam atque etiam, Judices : nihil

enim eft, quod in hac caufa dici poffit vehementius : penitus in-

trofpicite Catilinae, Autronii, Cethegi, Lentuli, caeterorumque,

mentes. Quas vos in his libidines, quas flagitia, qims turpitudi-

nes, quantas audacias, quam incredibiles furores, quas notas

fcelerum, quas indicia parricidiorum, quantos acervos facinorum,

reperietis ? Ex magnis, et diuturnis, et jam defperatis reipub-licae morbis ifta repente vis erupit, ut, ea confedta et ejedla, con-

valefcere aliquando et fanari civitas poflit : neque enim eft quif-

quam, qui arbitretur, illis inclufis in republica peftibus, diutius

haec ftare potuiflTe. Itaque eos non ad perficiendum fcelus, fed ad

luendas reipublicae poenas, Furiae qucedam incitaverunt.

XXVin. In hunc igitur gregem vos nunc P. Syllam, Judices,

ex his, qui cum hoc vivunt, atque vixerunt, honeftiffimorum

hominum gregibus, rejicietis ? ex hoc hominum numero, ex

hac familiari dignitate, in impiorum partem, atque in parrici-

darum ccetum ac numerum, transferetis ? Ubi erit igitur illud

fortiffimum prsefidium pudoris ? quo in loco nobis vita ante

acta proderit ? quod ad tempus exiftimationis partae frudlus



PRO P. SYLLA. 30^

refervabitur, fi in extremo difcrimine ac dimicatione fortunae

deferet, fi non aderit, fi nihil adjuvabit ?

Quaeftiones nobis fervorum ac tormenta accufator minitatur

in quibus quanquam nihil periculi fufpicamur, tamen illa tor-

menta gubernat dolor, moderatur natura cujufque tum animi,

tum corporis j regit quaelitor, fledit libido, corrumpit fpes, in-

iirmat metus, ut in tot rerum anguftiis nihil veritati loci relin-

quatur. Vita P. Syllas torqueatur : ex ea quaeratur, num qusB

occultetur libido, num quod lateat facinus, num quas crudelitas,

num quae audacia : nihil erroris erit in caufa, nec obfcuritatis,

Judices, a a vobis vitas perpetuae vox ea, qu^ graviliima debet

effe, audietur.

Nullum in hac caufa teflem timemus j nihil quemquam fci^-

re, nihil vidifTe, nihil audiffe, arbitramur. Sed tamen, fi nihil

vos P. Syllas fortuna movet, Judices, veftra moveat: veflra enim,

qui cum fumma elegantia atque integritate vixiflis, hoc maxime

interefl, non ex libidine, aut fimultate, aut levitate teftium

caufas honeftorum hominum ponderari, fed in magnis difquili-

tionibus, repentinifque periculis,vitam uniufcujufque effe teftem.

Quam vos, Judices, nolite armis fuis fpoHatam atque nudatam

objicere invidis, dedere fufpicioni : munite communem arcem

bonorum, obftruite perfugia improborum : valeat ad pcenam, et.

ad falutem plurimum, quam folam videtis ipfam ex vi fua na-

turaque faciUime perfpici ; fubito fledti fingique non pofTe.

XXIX. Quid vero hasc aud:oritas (femper enim de ea dicen-

dum efl j quanquam a me timide modiceque dicetur) quid, in-

quam, haec audloritas noftra ? qui a caeteris conjurationis caufis

abflinuimus, P. Syllam defendimus : nihil hunc tandem juva-

bit ? Grave eft hoc didlum fortaffe, Judices, fi appetimus ali-

quid; fi, cum casteri de nobis filent, non etiam nofmetipfi ta-

cemus, grave : fed, fl l^dimur, fi accufamur, fi in invidiam vo-

•,camur; profe6:o conceditis, Judices, ut nobis hbertatem retinere

liceat, fi rainus hceat dignitatem.

Accufati funt uno ncmine confulares: ut jam videatur honoris



310 O R A T I O

ampliirimi nomen plus invidlse, quam dignitatls, afferre, Affue-

runt, inquit, Catllinae, illumque laudarunt. Nulla tum patebat,

nuUa erat cognita , conjuratio : defendebant amicum, aderant

fupplici,vitae ejus turpitudinem in fummls ejus

periculis noninfequebantur. Quln etiam parens tuus, Torquate, conful reo

de pecuniis repetiindis Catillnae fuit advocatus : improbo homi-

ni, at fupplici ; fortaffe audaci, at aliquando amico. Cui cumadfult poft delatam ad eum primam illam conjuratlonem ; indi-

cavit fe audiffe aliquid, non credidiffe. At idem non adfuit alio

injudlclo, cum adeffent casteri. Si poftea cognorat ipfe aliquid,

quod in confulatu ignoraffet; ignofcendum eft iis, qui poftea

nihil audlerunt: fm illa res prima valuit ; non inveterata, quam

recens, debuit effe gravior. Sed, fi tuus parens, etiam in illa

fufpiclone periculi fui, tamen humanitate addudtus advocatio-

nem hominis improbiffmii fella curuli, atque ornamentls et fuls,

et confulatus, honeftavit ; quld eft, quamobrem confulares, qui

Catilinae adfuerunt, reprehendantur ?

At iidem iis, qui ante hunc caufam de conjuratlone dixerunt,

non adfuerunt. Tanto fcelere adftridlis homlnibus ftatuerunt

nlhll a fe adjumentl, nihil opis, nihll auxIHi, ferri oportere.

Atque, ut de eorum conftantia atque animo in rempublicam

dlcam, quorum taclta gravitas et fides de unoquoquc loquitur,

neque cujufquam ornamenta orationls defiderat ; poteft quif-

quam dicere unquam meliores, fortiores, conftantiores confu-

lares fuiffe, quam iis temporibus, et perlcuHs, quibus pene

oppreffa eft refpubHca? Quis non de communi falute apertlffime,

quis non fortiffime, quis non conftantlffime, fenfit ? Neque ego

praecipue de confularibus difputo : nam ha3C et hominum orna-

tiffimorum, qui praetores fuerunt, et univerfi fenatus, communis

eft laus : ut conftet, poft hominum memorlam nunquam in illo

ordlne plus vlrtutls, plus amoris in rempubHcam, phis gravita-

tis, fuiffe. Sed qula funt defcripti confulares, de his tantum

mlhi dicendum putavi , quod fatis effet , atteftante memoria

omnium, neminem effe ex illo honoris gradu, qui non omni



PRO P. SYLLA. 311

{ludio, vlrtute, audloritate, incubuerit ad rempublicam con-

fervandam.

XXX. Sed quid ? ego , qui Catilinam non laudavi , qui reo

Catilinae conful non adfui, qui teftimonium de conjuratione dixi

in alios, adeone vobis alienus a fanitate, adeo oblitus conftantiae

meae , adeo immemor rerum a me geftarum , effe videor , ut

cum conful bellum geiTerim cum conjuratis, nunc eorum du-

cem confervare cupiam j et in animum inducam , cujus nuper

ferrum retuderim, flammamque reftinxerim, ejufdem nunc cau-

fam vitamque defendere ? Si medius fidius , Judices , non meipfa refpublica , meis laboribus et periculis confervata , ad gra-

vitatem animi et conftantiam fua dignitate revocaret -, tamen

hoc natura eft infttum, ut, quem timueris, quicum de vita for-

tunifque contenderis , cujus ex infidiis evaferis , hunc femper

oderis. Sed, cum agatur honos meus ampHflimus, gloria rerum

geftarum fmgularis ; cum , quoties quifquam eft in hoc fcelere

convi(ftus, toties renovetur memoria per me inventas falutis : ego

fim tam demens , ego committam , ut ea , quae pro falute om-nium geffi, cafu magis et felicitate a me, quam virtute et con-

filio, gefta eife videantur ?

Quid ergo ? hoc tibi fumis, dicet fortaffe quifpiam, ut, quia

tu defenderis, innocens judicetur? Ego vero, Judices, non modonihil mihi aftûmo, in quo quifpiam repugnet ; fed etiam, fi

quid ab omnibus conceditur, id reddo ac remitto. Non in ea

republica verfor, non iis temporibus caput meum obtuli pro

patria pericuhs omnibus , non aut ita funt extind;i , quos vici

aut ita grati , quos fervavi , ut ego mihi plus appetere coner

quam quantum omnes inimici invidique patiantur.

Grave effe videretur, eum, qui inveftigarit conjurationem,

qui patefecerit , quiopprefferit , cui fenatus

fingularibus verbisgratias egerit , cui uni togato fuppHcationem decreverit , dicere

in judicio : Non defenderem, fi conjuraffet. Non dico id, quod

grave eft : dico illud, quod in his caufis conjurationis non auc-

toritati aiTumam , fed pudori meo : Ego , ille conjurationis



312 O R A T I O

inveftigator atque ultor, certe non defenderem Syllam, ii con-

juraiTe arbitrarer. Ego, Judices , de tantis omnium periculis

cum quaererem omnia, multa audirem, non crederem omnia,

caverem omnia; dico hoc, quod initio dixi, nuilius indicio, nul-

lius fufpicione , nullis literis , de re P. Syllae rem uUam ad meeife delatam.

XXXI. Quamobrem vos , Dii patrii ac penates , qui huic

urbi atque huic imperio praelidetis, qui hoc imperium, qui hanc

libertatem, populumque Romanum, qui haec te<fla atque templa,

me confule, veftro numine auxilioque fervaftis , teftor, integro

me animo, ac libero, P. Syllas caufam defendere ; nuUum a mefciente facinus occultari , nullum fcelus fufceptum contra falu-

tem omnium defendi ac tegi: nihil de hoc conful comperi, nihil

fufpicatus fum, nihil audivi. Itaque idem ego ille, qui ve-

hemens in aUos, qui inexorabihs in casteros, effe vifus fum, per-

folvi patriiE quod debui : rcHqua jam a me meas perpetus con-

fuetudini naturgeque debentur. Tam fum mifericors , Judices

quam vos ; tam mitis , quam qui lenifllmus. In quo vehemens

fui vobifcum , nihil feci , nifi coadlus : reipubUca^ praecipitanti

fubveni: patriam demerfam extuH: mifericordia civium addudti,

tunc fuimus tam vehementes , quam necelTe fuit : falus effet

omnium amilTa una nodle, nifi effet feveritas illa fufcepta. Sed,ut ad fceleratorum pcenam amore reipubiicas fum addud:us , fic

ad fahitem innocentium voluntate deducor.

Nihil video effe in hoc P. Sylla , Judices , odio dignum

mifericordia digna multa. Neque enim nunc propulfandse cala-

mitatis fuae caufa fupplex ad vos , Judices , confugit -, fed , ne

qua generi ac nomini fuo nota nefariae turpitudinis inuratur.

Nam ipfe quidem , fi erit veftro judicio liberatus , qus habet

ornamenta , quac folatia rehquae vitas , quibus Istari et perfrui

pofTit ? Domus erit, credo, exornata : aperientur majorum ima-gines : ipfe ornatum ac veflitum recuperabit. Omnia, Judices,

liaec amiffa funt : omnia generis, nominis, honoris, infignia at-

que ornamenta unius judicii calamitate occiderunt. Sed , ne



PRO P. SYLLA. 313

cxtindlor patrlae , ne proditor , ne hoftis appelletur , ne hanc

labem tanti generis in famiha reHnquat, id laborat , id metuit;

ne denique hic mifer conjurati, et confcelerati, et proditoris

fiUus nominetur : huic puero, qui eft ei vita fua multo carior ,

metuit, cui honoris integros frudus non fit traditurus, ne aeter-

nam memoriam dedecoris reUnquat. Hic vos orat , Judices

parvus, ut fe ahquando, fi non integra fortuna, at afflida, patri

fuo gratulari fmatis. Huic mifero notiora funt judiciorum iti-

nera , et fori , quam campi et difciplinarum. Non jam de vita

P. Syllae , Judices , fed de fepultura , contenditur ; vita erepta

eft fuperiore judicio; nunc, ne corpus ejiciatur, laboramus.

Quid enim efl huic rehqui , quod eum in vita hac teneat ? aut

quid eft, quamobrem haec cuiquam vita videatur.

XXXIL Nuper is homo fuit in civitate P. SyUa, ut nemo ei

fe neque honore, neque gratia, nec fortunis, anteferret. Nunc,

fpoliatus omni dignitate, quae erepta funt, non repetit : quod

fortuna in maUs reUqui fecit, ut cum parente, cum Uberis, cumfratre, cum his necelfariis, lugere fuam calamitatem Uceat, id

fibi ne eripiatis, Judices, vos obteftatur.

Te ipfum jam, Torquate, expletum effe hujus miferiis par

erat. Etfi nihil aUud SyUas nifi confulatum abftuUffetis,tamen

eo vos contentos effe oportebat : honoris enirn contentio vos

ad caufam , non inimicitias deduxerunt. Sed , cum huic omnia

cum honore detradla fint, cum in hac fortuna mifera ac luduo-

filTima deflitutus fit ; quid eft, quod expetas ampUus ? Lucifne

hanc ufuram eripere vis , plenam lacrymarum atque moeroris

in qua cum maximo cruciatu atque dolore retinetur ? Libenter

reddiderit, adempta ignominia foediflimi criminis. An vero ini-

micum ut expeUas ? cujus ex miferiis, fi effes crudeUffimus, vi-

dendo frudum caperes majorem, quam audiendo.O miferum et infeUcem iUum diem, quo conful omnibus

centuriis P. SyUa renuntiatus eft ! O falfam fpem ! O volucrem

fortunam ! O caecam cupiditatem ! O praepofteram gratulatio-

nem ! Quam cito iUa omnia ex laetitia et voluptate ad hidumToM. V. R r



314 O R A T I O, 6cc..

et lacrymas reciderunt, ut, qul paulo ante conful defignatus

fuiffet , retineret repente nullum vefligium priflinae dignitatis !

Quid enim erat mali , quod huic, fpoliato honore, fama, for-

tunis , deeffe videretur ? aut cui novas calamitati locus ullus re-lidus elTet ? Urget eadem fortuna , quse coepit : reperit novummoerorem : non patitur hominem calamitofum, uno modo afflic-

tum, uno in ludtu perire.

Sed jam impedior egomet, Judices, dolore animi, ne de hujus

miferia plura dicam. Veftrae jam funt partes, Judices ; in veftra

manfuetudine atque humanitate caufam totam repono. Vos , et

rejedtione interpofita, nihil fufpicantibus nobis, repentini in nos

judices confediflis , ab accufatoribus deledli ad fpem acerbitatis,

a fortuna nobis ad praefidium innocentiae conflituti. Ut ego ,

quid de me populus Romanus exiftimaret , quia feverus in im-

probos fueram, laboravi, et, qux prima innocentis mihi defenfio

efl oblata, fufcepi ; fic vos feveritatem judiciorum, quae per hos

menfes in homines audaciflimos facfta efl , lenitate ac mifericor-

dia mitigate. Hoc cum impetrare a vobis ipfa caufa debet ; tumeft veftri animi atque virtutis declarare, non efTe eos vos, ad

quos potiflimum, interpofita reje<ftione, devenire convenerit. In

quo ego , Judices , vos , quantum meus amor in vos poftulat

tantum hortor, ut communi ftudio, quoniam in repubhca con-

jundti fumus, manfuetudine et mifericordia veftra, falfam a no-

bis crudeUtatis famam repellamus.



t 3^5 ]

P R O

A. LICINIO ARCHIA

P O E T A

O R A T I O XXVI.

I. O I quid efl in me ingenii , Judices , quod fentio quam fit

Ks_^ exiguum ; aut fi qua exercitatio dicendi , in qua me non

infitior mediocriter efTe verfatum j aut fi hujufce rei ratio aliqua,

ab optimarum artium fludiis ac difciplina profecfla , a qua ego

nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruiffe : earum rerum

omnium vel in primis hic A. Licinius frudum a me repeterc

prope fuojure debet. Nam quoad longiflime potefl mens mearefpicere fpatium praeteriti temporis , et pueritiae memoriam re-

cordari ultimam, inde ufque repetens, hunc video mihi princi-

pem et ad fufcipiendam , et ad ingrediendam , rationem horumiludiorum extitiffe. Quod fi haec vox, hujus hortatu praeceptif-

que conformata , nonnuUis aUquando faluti fuit ; a quo id ac-

cepimus, quo caeteris opitulari, et alios fervare, poffemus, huic

profedlo ipfi , quantum efl fitum in nobis , et opem et falutem

ferre debemus.

Ac, ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia

quaedam in hoc facultas fit ingenii, neque haec dicendi ratio, autdifciplina; ne nos quidem huic cundti fludio penitus unquamdediti fuimus. Etenim omnes artes , quae ad humanitatem per-

tinent , habent quoddam commune vincuhim , et quafi cogna-

tione quadam inter fe continentur.

R r 2



3i6 O R A T I O

II. Sed, ne cui veftrum mirum efTe videatur, me In quaeflione

legitima , et in judicio publico, cum res agatur apud prastorem

populi Romani , lediffimum virum , et apud feveriffimos judi-

ces , tanto conventu liominum , ac frequentia , hoc uti generedicendi , quod non modo a confuetudine judiciorum , verum

etiam a forenfi fermone, abhorreat ; quaefo a vobis, ut in hac

caufa mihi detis hanc veniam, accommodatam huic reo, vobis,

quemadmodum fpero, non moleftam ; ut me, pro fummo poeta

atque eruditiffimo homine dicentem, hoc concurfu hominumliteratiffimorum, hac veftra humanitate, hoc denique pra^tore

exercente judicium , patiamini de fludiis humanitatis ac Htera-

rum paulo loqui liberius : et in ejufmodi perfona , quae propter

otium ac fludium minime in judiciis pericuHfque tradlata efl,

uti prope novo quodam et inufitato genere dicendi. Quod fi

inihi a vobis tribui concedique fentiam ; perficiam profedo, ut

hunc A. Licinium non modo non fegregandum, cum fit civis,

a numero civium , verum etiam , fi non efTet , putetis afcifcen-

dum fuifTe.

III. Nam , ut primum ex pueris exceffit Archias , atque ab

iis artibus, quibus aetas puerihs ad humanitatem informari folet,

fe ad fcribendi fludium contuHt : primum Antiochiae ( nam ibi

natus efl, loco nobiH , celebri quondam urbe et copiofa, atque

eruditiffimis hominibus HberaHffimifque fludiis affluenti ) cele-

riter anteceHere omnibus ingenii gloria contigit : poft in caete-

ris Afiae partibus, cuntoque Graeciae, fic ejus adventus celebra-

batur , ut famam ingenii expedlatio hominis , expedlationem

ipfius adventus, admiratioque, fuperaret. Erat ItaHa tunc plena

Graecarum artium ac difcipHnarum : fludiaque haec et in Latio

vehementius tum colebantur, quam nunc iifdem in oppidis ; et

hic Romae, propter tranquiHitatem reipubHcae, non negHgeban-

tur. Itaque hunc et Tarentini , et Rhegini , et NeapoHtani

civitate casterifque prasmiis donarunt ; et omnes , qui aHquid

de ingenns poterant judicare, cognitione atque hofpitio dignumexiftimarunt.



PRO ARCHIA POETA. 317

Hac tanta celebritate fam£e cum eflet jam abfentibus notus

Romam venit , Mario confule , et Catulo : nadtus eil primumconfules eos , quorum alter res ad fcribendum maximas , alter

cum res geftas, tum etiam fludium atque aures, adhibere pofTet.

Statim Luculii, cum pra3textatus etiam tum Arcliias elTet, eumdomum fuam receperunt. Sed etiam hoc non folum ingenii ac

literarum, verum etiam naturic atque virtutis, fuit ; ut domus,

quas hujus adolefcentias prima fuerit , eadem effet familiariflima

fenedluti. Erat temporibus illis jucundus Q^Metello illi Numi-dico , et ejus Pio filio : audiebatur a M. iEmilio : vivebat cuni

Q^Catulo, et patre, et filio : a L. CraiTo colebatur : Lucullos

vero, et Drufum, et 0(5tavios, et Catonem, et totam Horten-

liorum domum devindlam confuetudine cum teneret , afiicieba-

tur fummo honore, quod eum non folum colebant, qui ali-

quid percipere atque audire ftudebant, verum etiam, fi qui forte

fimulabant.

IV. Interim, fatis longo intervallo, cum effet cum L. Lucullo

in Siciliam profecftus , et cum ex ea provincia cum eodem Lu-cullo decederet, venit Heracleam : quae cum effet civitas aequif-

fimo jure ac foedere, adfcribi fe in eam civitatem voluit -, idque,

cum ipfe per fe dignus putaretur, tum audloritate et gratia

Luculli ab Heraclienfibus impetravit. Data eft civitas Silvani

lege , et Carbonis , Si qiii faderatis civitatihusadfcriptifuijjhit;

Ji tum , cum lex ferebatur , in Ttalia domicilium habuijjent y tt , Ji

fexaginfa diebus apud prcetorem efent profefji. Cum hic domici-

lium RomsE multos jam annos haberet , profeffus eft apud pras-

torem, Q^ Metellum, familiariflimum fuum.

Si nihil aliud , nili de civitate , ac lege , dicimus , nihil dico

amplius : caufa di6ta eft. Quid enim horum infirmari , Grati

poteft ? HeracleGene effe tum adfcriptum negabis ? Adeft virfumma au(ftoritate, et religione, et fide, M. Lucullus, qui fe

non opinari, fed fcire ; non audiviffe, fed vidifle j non inter-

fuiffe, fed egiffe, dicit. Adfunt Heraclienfes legati, nobiliiiimi

homines : hujus judicii caufa cum mandatis, et cum publico



3i8 O R A T I O

teflimonio , venerunt j qui hunc adfcriptum Heraclienfem

dicunt.

Hic tu tabulas defideras Heraclienfium publicas , quas Ita-;

lico bello, incenfo tabulario, interilTe fcimus omnes. Eft ridicu-

lum, ad ea, quae habemus, nihil dicere ; quserere, quas habere

non pofTumus ; et de hominum memoria tacere, hterarum me-moriam flagitare : et , cum habeas amphfTimi viri reUgionem

integerrimi municipii jusjurandum fidemque, ea, qua) depravari

nullo modo pofTunt, repudiare i tabulas, quas idem dicis folere

corrumpi, defiderare.

At domicihum Romas non habuit : is , qui , tot annis ante

civitatem datam , fedem omnium rerum ac fortunarum fuarum

Romae coUocavit. At non efl profefTus, Immo vero iis tabuHs

profefTus , quae folae ex illa profefTione , coUegioque praetorum ,

obtinent pubHcarum tabularum aud:oritatem.

V, Nam , cum Appii tabulae negligentius affervatae diceren-

tur ; Gabinii, quamdiu incolumis fuit, levitas, poft damnatio-

nem calamitas, omnem tabularum fidem refignaffet : Metellus,

homo fandtifTimus modefliflimufque omnium, tanta diHgentia

fuit, ut ad L. Lentulum prgetorem, et ad judices, venerit, et

unius nominis Htura fe commotum effe dixerit. His igitur tabu-

lis nuHam Hturam in nomen A. Licinii videtis.

Quae cum ita fmt, quid efl, quod de ejus civitate dubitetis,

praefertim cum aHis quoque in civitatibus fuerit adfcriptus ? Et-

enim, cum mediocribus multis, et aut nuHa, aut humiH aHqua,

arte prasditis , gratuito civitatem in Grascia homines impertie-

bantur -, Rheginos credo, aut Locrenfes, aut NeapoHtanos, aut

Tarentinos , quod fcenicis artificibus largiri folebant , id huic ,

fumma ingenii praedito gloria, noluiffe. Quid ? cum casteri non

modo pofl civitatem datam, fed etiam pofl legem Papiam, aH-

quo modo in eorum municipiorum tabulas irrepferint 3 hic, qui

ne utitur quidem iHis , in quibus efl fcriptus , quod femper fe

HeracHenfem effe voluit, rejicietur ?

Cenfus noflros requiris fciHcet : efl enim obfcurum, proximis




cenforibus, hunc cum clariflimo imperatore L. Lucullo apud

exercitum fuifTe; fuperioribus, cum eodem quaeftore fuifle in

Afia ; primis , Julio et Craflb , nullam populi partem effe cen-

fam. Sed , quoniam cenfus non jus civitatis confirmat, ac tan-

tummodo indicat, eum , qui lit cenfus, ita fe jam tum gefTifTe

pro cive ; iis temporibus , quae tu criminaris , ne ipfius quidem

judicio eum in civium Romanorum jure effe verfatum, et tefla-

mentum fêpe fecit noflris legibus , et adiit hereditates civium

Romanorum , et in beneficiis ad aerarium delatus efl a L. Lu-cullo prastore et confule.

VL Quasre argumenta, fi qua potes : nunquam enim hic

neque fuo, neque amicorum, judicio revincetur. Qusres a nobis,

Grati , cur tantopere hoc homine deledtemur. Quia fuppeditat

nobis , ubi et animus ex hoc forenfi flrepitu reficiatur , et aures

convicio defeffas conquiefcant. An tu exiftimas, aut fuppetere

nobis poffe, quod quotidie dicamus in tanta varietate rerum, nifi

animos noflros do<ftrina excolamus ; aut ferre animos tantara

poffe contentionem, nifi eos dodtrina eadem relaxemus ? Egovero fateor, me his jftudiis effe deditum. Casteros pudeat, fi

qui ita fe literis abdiderunt, ut nihil poffmt ex his neque ad

communemafferre

frudlum , nequein

afpedlum lucemque pro-ferre : me autem quid pudeat, qui tot annos ita vivo, Judices, ut

ab nuUius unquam me tempore aut commodum aut otium

meum abftraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique fomnus re-

tardarit ? Quare quis tandem me reprehendat, aut quis mihi jure

fuccenfeat, fi, quantum cseteris ad fuas res obeundas, quantum

ad feflos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias volupta-

tes , et ad ipfam requiem animi et corporis , conceditur tempo-

ris ; quantum alii tribuunt tempeftivis conviviis, quantum deni-

que aleas , quantum pilae : tantum mihi egomet ad hacc ftudia

recolenda fumpfero ? Atque hoc adeo mihi concedendum efl

magis, quod ex his ftudiis hasc quoque cenfetur oratio et facul-

tas : quae , quantacunque efl in me , nunquam amicorum peri-

culis defuit. Quae fi cui levior vidctur 3 illa quidem certe, quas



rzo O R A T I Oj

fumtna fiint, ex quo fonte hauriam, fentio. Nam, nifi multo-

rum prceceptis, multifque literis, mihi ab adolefcentia fuafiflem,

nihil effe in vita magnopere expetendum , nifi laudem atquc

honcftatem ; in ea autem perfequenda omnes cruciatus corporis,omnia pericula mortis, atque exihi, parvi t& ducenda: nunquam

me pro falute veftra in tot ac tantas dimicationes , atque in hos

profligatorum hominum quotidianos impetus , objecilTem. Sed

pleni omnes funt Hbri , plenae fapientium voces , plena exem-

plorum vetuftas ; quas jacerent in tenebris omnia, nifi Hterarum

lumen accederet. Quam muUas nobis imagines , non folum ad

intuendum, verum etiam ad imitandum, fortiffimorum viro-

rum expreffas fcriptores et Graeci et Latini rehquerunt ? quas

ego mihi femper in adminiftranda repubhca proponens, ani-

mum et mentem meam ipfa cogitatione hominum excellentium

conformabam.

VII. Quffiret quifpiam , quid ? ilh ipfi fummi viri , quorum

virtutes hteris proditas funt , iftane dodlrina , quam tu laudibus

efFers, eruditi fuerunt ? Difficile eft hoc de omnibus confirmare :

fed tamen efi; certum , quid refpondeam. Ego multos homines

excellenti animo ac virtute fuifiTe , et fine dodtrina , naturae ip-

fius habitu prope divino, per feipfos et moderatos et graves

extitifiê, fateor : etiam illud adjungo, faepius ad laudem atque

virtutem naturam fine dodtrina , quam fine natura valuifiê doc-

trinam. Atque idem ego contendo , cum ad naturam eximiam

atque illuflrem accefi!erit ratio quaedam conformatioque doc-

trinae ; tum illud nefcio quid praeclarum ac fingulare folere exif-

tere. Ex hoc efife hunc numero , quem patres noO:ri viderunt

divinum hominem, Africanum : ex hoc C. Laehum, L. Furium,

moderatiffimos homines et continentiffimos : ex hoc fortiffimum

virum , et ihis temporibus dodtifiimum , M. Catonem illum

fenem : qui profedto, fi nihil ad percipiendam colendamque

virtutem hteris adjuvarentur, nunquam fe ad earum ftudium

contuhfifent.

Quod fi non hic tantus frudus ofkenderetur, et fi ex his




Audiis delecflatlo fola peteretur ; tamen, ut oplnor, hanc animi

remiflionem humaniffimam ac liberaliffimam judicaretis. Nani

eseterae neque temporum funt, neque iEtatum, omnium, neque

locorum ; haec ftudia adolefcentiam alunt , fened:utem oblec-tant , fecundas res ornant , adverfis perfugium ac folatium prae-

bent , deled:ant domi , non impediunt foris , pernod;ant nobif-

cum, peregrinantur, rufticantur. Quod fi ipfi haec neque attin-

gere, neque fenfu noftro guftare, poflemus, tamen ea mirari

deberemus, etiam cum in aliis videremus.

VJII. Quis noftrum tam animo agrefti ac duro fuit, ut Rofcii

morte nuper non commoveretur ? qui cum eftet (cnex mortuus,

tamen , propter excellentem artem ac yenuftatem , videbatur

omnino mori non debuifle. Ergo ille corporis motu tantumamorem fibi conciliarat a nobis omnibus : nos animorum incre-

dibiles motus , celeritatemque ingeniorum , negligemus ? Quo-ties ego hunc Archiam vidi, Judices, ( utar enim veftra benig-

nitate , quoniam me in hoc novo genere dicendi tam diligenter

attenditis)

quoties ego hunc vidi , cum literam fcripfiflet nul-

lam, magnum numerum optimorum verfuum de his ipfis rebus,

quae tum agerentur , dicere ex tempore ? quoties revocatum

eandem rem dicere, commutatis verbis atque fententiis ? Quae

vero accurate cogitateque fcripfiftet ; ea fic vidi probari , ut ad

veterum fcriptorum laudem pervenirent. Hunc non ego diligam?

non admirer ? non omni ratione defendendum putem ? Atqui

iic a fummis hominibus , eruditiffimifque, accepimus, caetera-

rum rerum ftudia et dodrina, et praeceptis , et arte, conftare ;

poetam natura ipfa valere , et mentis viribus excitari , et quali

divino quodam fpiritu inflari. Quare fuo jure nofter ille Ennlus

fand;os appellat poetas , quod quafi Deorum allquo dono atque

munere commendati nobis eife videantur.

Sit igitur, Judices, fantlum apud vos, humaniffimos homi-

nes , hoc poetae nomen , quod nulla unquam barbaria violavit.

Saxa et foHtudines voci refpondent ; beftiae fa.'pe immanes cantu

iieduntur atque confiftunt : nos inftituti rebus optimis noa

ToM. V. S f



322 O R A T I O

poetarum voce moveamur ? Homerum Colophonli civem efTe

dicunt fuum, Chii fuum vindicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei

vero fuum eife confirmant; itaque etiam delubrum ejus in oppido

dedicaverunt : permulti ahi prasterea pugnant inter fe, atque

contendunt.

IX. Ergo illi alienum , quia poeta fuit , poft mortem etiam

expetunt : nos hunc vivum, qui et voluntate, et legibus, nofter

eft, repudiabimus ? praefertim, cum omne olim ftudium, atque

omne ingenium , contulerit Archias ad populi Romani gloriam

laudemque celebrandam ? Nam et Cimbricas res adolefcens at-

tigit, et ipfi illi C. Mario, qui durior ad haec ftudia videbatur,

jucundus fuit, Neque enim quifquam eft tam averfus a Mufis

qui non mandari verlibus xternum fuorum laborum facile prae-

conium patiatur. Themiftoclem illum, fummum Athenis virum,

dixilfe aiunt , cum ex eo quaereretur , quod acroama, aut cujus

vocem, libentiffime audiret : Ejus, a quo fua ijirtus optime prce-

dicaretur. Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit,

cujus ingenio putabat ea, quae gelferat, polTe celebrari.

Mithridaticum vero bellum , magnum atque difficile , et in

muha varietate terra marique verfatum , totum ab hoc expref-

fum eil; : qui Ubri non modo L. Lucullum, fortiffimum et cla-

riffimum virum, verum etiam popuU Romani nomen, illuftrant.

Populus enim Romanus aperuit, LucuUo imperante, Pontum,^

et regiis quondam opibus , et ipfa natura regionis , vaUatum :

popuU Romani exercitus, eodem duce, non maxima manu in-

numerabiles Armeniorum copias fudit : popuU Romani laus eft,

urbem amiciffimam Cyzicenorum , ejufdem confiUo , ex omni

impetu regio , ac totius beUi ore ac faucibus , ereptam eife at-

que fervatam : noftra femper feretur et praedicabitur, L. LucuUodimicante , cum interfedtis ducibus depreifa hoftium claffis , et

incredibiUs apud Tenedum pugna illa navaUs : noftra funt

tropaea, noftra monumenta, noftri triumphi. Quare, quorumingeniis haec feruntur , ab his popuU Romani fama celebratur.

Carus fuit Africano fuperiori nofter Ennius : itaque etiam in




fepulcro Scipionum putatur is effe conftitutus e marmore. Atiis laudibus certe non folum ipli, qui laudantur, fed etiam po-

puli Romani nomen ornatur. In caelum hujus proavus Cato tol-

litur : magnus honos populi Romani rebus adjungitur. Omnesdenique illi Maximi, Marcelli, Fulvii, non fine communi om-nium noftrum laude decorantur.

X. Ergo illum, qui haec fecerat, Rudium hominem, majores

noftri in civitatem receperunt : nos hunc Heraclienfem, mul-

tis civitatibus expetitum, in hac autem legibus conftitutum, de

noftra civitate ejiciemus ? Nam li quis minorem gloria? frudlum

putat ex Grascis verfibus percipi , quam ex Latinis , vehemen-

ter errat : propterea quod Graeca leguntur in omnibus fere gQn'

tibus ; Latina fuis finibus, exiguis fane, continentur. Quare, li

res hae, quas geffimus, orbis terrae regionibus definiunturi cu-

pere debemus, quo minus manuum noftrarum tela pervenerint,

eodem gloriam famamque penetrare : quod cum ipfis popuHs

de quorum rebus fcribitur, haec ampla funt ; tum iis certe, qui

de vita gloria; caufa dimicant , hoc maximum et periculorum

incitamentum eft, et laborum.

Quam multos fcriptores rerum fuarum Magnus ille Alexan-

der fecum habuifle dicitur ? Atque is tamen , cum in Sigeo ad

Achiliis tumulum aftitifiet, fortunate, inquit, adoiefcens, qiii

tucs virtutis Homerum fraconem inveneris .' Et vere : nam , nifi

IHas illa extitifiTet , idem tumulus , qui corpus ejus contexerat,

nomen etiam obruiflet, Quid ? nofter hic Magnus , qui cumvirtute fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mitylenaeum,

fcriptorem rerum fuarum, in concione miHtum civitate donavit?

et noftri ilH fortes viri, fed ruftici , ac miHtes , dulcedine qua-

dam gloriae commoti , quafi participes ejufdem laudis , magno

iUud clamore approbaverunt ?

Itaque , credo , fi civis Romanus Archias legibus non efi!et

ut ab aHquo imperatore civitate donaretur, perficere non potuit.

Sylla, cum Hifpanos et Gallos donaret, credo, hunc petentem

repudiafiTet : quem nos in concione vidimus, cum ei libellum

S f 2



324 O R A T I O

malus poeta de populo fubjeciflet, quod epigramma in eumfeciiTet tantummodo alternis verfibus longiufculis , ftatim ex iis

rebus, quas tunc vendebat, jubere ei praemium tribui fub ea

conditione , ne quid pojlea fcriberet . Qui fedulitatem mali poetae

duxerit aliquo tamen praemio dignam, hujus ingenium et virtu-

tem in fcribendo, et copiam, non expetiifet ? Quid ? a Q^Me-tello Pio, familiariffimo fuo, qui civitate multos donavit, neque

per fe, neque per Lucullos, impetraviffet ? qui prasfertim ufque

eo de fuis rebus fcribi cuperet , ut etiam CordubaB natis poetis

pingue quiddam fonantibus atque peregrinum, tamen aures fuas

dederet.

XI. Neque enim efl hoc diffimulandum, quod obfcurari non

poteft, fed prae nobis ferendum : trahimur omnes laudis ftudio 3

et optimus quifque maxime gloria ducitur. Ipfi illi philofophi

etiam ilhs libelHs, quos de contemnenda gloria fcribunt, no-

men fuum infcribunt : in eo ipfo , in quo praedicationem nobi-

litatemque defpiciunt , prsdicari de fe ac nominari volunt. De-

cimus quidem Brutus, fummus ille vir et imperator, Accii,

amiciffimi fui , carminibus templorum ac monumentorum adi-

tus exornavit fuorum. Jam vero ille , qui cum iEtohs , Ennio

comite, bellavit, Fulvius, non dubitavit Martis manubias Mufis

confecrare. Quare , in qua urbe imperatores prope armati poe-

tarum nomen , et Mufarum delubra , coluerunt , in ea non de-

bent togati judices a Mufarum honore, et a poetarum falute,

abhorrere.

Atque, ut id libentius faciatis, jam me vobis , Judices , in-

dicabo , et de meo quodam amore gloriae , nimis acri fortaife

veruntamen honeflo, vobis confitebor. Nam, quas res nos in

confulatu noflro vobifcum fimul pro falute hujus urbis atque

imperii , et pro vita civium , proque univerfa repubhca , geffi-

mus, attigit hic verfibus, atque inchoavit : quibus auditis, quod

mihi magna res et jucunda vifa efl, hunc ad periiciendum

hortatus fum. Nullam enim virtus aHam mercedem laborum

periculorumque deliderat , prseter hanc laudis et gloriae : qua




quldem detradla , Judices , quid eft , quod in hoc tam exiguo

vitae curriculo, et tam brevi, tantis nos in laboribus exerceamus?

Certe, fi nihil animus praefentiret in pofterum, et fi, quibus

regionibus vitae fpatium circumfcriptum eft , eifdem omnes co-

gitationes terminaret fuas ; nec tantis fe laboribus frangeret, ne-

que tot curis vigiHifque angeretur, neque toties de vita ipfa

dimicaret. Nunc inlidet qusedam in optimo quoque virtus, qusnodtes et dies animum gloriae ftimuhs concitat -, atque admo-

net, non cum vitas tempore eife dimittendam commemoratio-

nem nominis noftri, fed cum omni pofteritate adcequandam.

XII. An vero tam parvi animi videamur efte omnes , qui in

repubhca atque in his vitas periculis laboribufque verfamur, ut,

cum ufque ad extremum fpatium nullum tranquillum atque

otiofum fpiritum duxerimus, nobifcum limul moritura omnia

arbitremur ? An, cum ftatuas et imagines, non animorum fimu-

lacra , fed corporum , fludiofe multi fummi homines rehque-

rint ; confiUorum reHnquere , ac virtutum noftrarum , eftigiem

nonne multo malle debemus , fummis ingeniis expreftam et

poHtam ? Ego vero omnia, quae gerebam, jam tum in gerendo

fpargere me ac diffeminare arbitrabar in orbis terras memoriamfempiternam. Haec vero five a meo fenfu poft mortem abfutura

eft, five, ut fapientiffimi homines putaverunt, ad aHquam animi

mei partem pertinebit ; nunc quidem certe cogitatione quadam

fpeque dele<5tor.

Quare confervate, Judices, hominem pudore eo, quem ami-

corum videtis comprobari tum dignitate, tum etiam venuftate ;

ingenio autem tanto , quantum id convenit exiftimari , quod

fummorum hominum ingeniis expetitum efte videatis ; caufa

vero ejufmodi, quas beneficio legis, au(ftoritate municipii, tefti-

monioLucuUi, tabuHs MeteHi, comprobetur. Quje

cumita

fint 5 petimus a vobis, Judices, fi qua non modo humana, ve-

rum etiam divina, in tantis negotiis commendatio debet c&, ut

cum, qui vos, qui veftros imperatores, qui populi Romani res

geftas, femper ornavit^ qui etiam his recentibus noftris veftrifque



326 O R A T I O, 6cc,

domeflicls periculis aeternum fe teftimonium laudum daturum

efle profitetur ; quique eft eo numero , qui femper apud omnes

fandi funt habiti atque didli : lic in veftram accipiatis fidem, ut

humanitate veftra levatus potius, quam acerbitate violatus, efle

videatur. Quae de caufa pro mea confuetudine breviter fimplici-

terque dixi, Judices, ea confido probata efle omnibus : quae non

fori neque judiciali confuetudine , et de hominis ingenio , et

communiter de ipfius ftudio, locutus fum, ea, Judices, a vobis

fpero efle in bonam partem accepta -, ab eo, qui judicium exer-

cet, certe fcio-



[ l'^! 1

POST REDITUMA D QÛ I R I T E S

O R A T I O XXVII.

I, /'"X U O D precatus a Jove Optlmo Maximo casterirque

V^/ Diis immortalibus fum, Quirites, eo tempore, cum mefortunalque meas pro veftra incolumitate, otio, concordiaque

devovi, ut, li meas rationes unquam veflrae faluti antepofuiffem,

fempiternam poenam fuftinerem, mea voluntate fufceptam ; fin

et ea, quas ante gefferam, confervandae civitatis caufa geflifTem,

et illam miferam profe6tionem veflras falutis gratia fufcepiffem ,

ut , quod odium fcelerati homines et audaces in rempublicam ,

et in omnes bonos, conceptum jamdiu continerent, id in meunum potius , quam in optimum quemque , et in univerfam

rempublicam, defledleret; hoc fi animo in vos liberofque veftros

fuiffem, ut aliquando vos , patres confcriptos, Italiamque uni-

verfam, memoria mei, mifericordia, defideriumque teneret : ejus

devotionis me effe convid:um judicio Deorum immortalium,

teflimonio fenatus , confenfu Italiae , confeflione inimicorum ,

beneficio divino immortalique veftro , maxime laetor , Quirites.

Et, fi homini nihil efl magis optandum, quam profpera, squa-

bihs , perpetuaque fortuna , fecundo vitse fme ulla ofFenfione

curfu ; tamen, fi mihi tranquilla et placata omnia fuiffent, in-

credibili quadam , et pene divina , qua nunc , veftro beneficio ,

fruor, laetitise voluptate caruiffem.

Quid dulcius hominum generi a natura datum eft , quam fui

cuique Hberi ? mihi vero et propter indulgentiam meamj et



328 O R A T I O I.

propter excellens eorum ingenium , vita funt mea cariores : ta-

men non tanta voluptate erant fufcepti , quanta nunc funt ref-

tituti. Nihil cuiquam fuit unquam jucundius, quam mihi meus

frater : non tam id fentiebam , cum fruebar, quam tunc, cumcarebam -, et pofteaquam vos me illi, et mihi eum, reddidiftis.

Res famiharis fua quemque deledtat : reUquae meas fortunae re-

cuperatEE plus mihi nunc vokiptatis afferunt , quam tunc inco-

lumi afferebant. Amicitiae, confuetudines, vicinitates, clientels,

ludi denique et dies fefti, quid haberent voluptatis, carendo

magis intellexi, quam fruendo.

Jam vero honos , dignitas , locus , ordo , beneficia veftra ,

quanquam mihi femper clariflima vifa funt , tamen ea nunc re-

novata iUuftriora videntur, quam li obfcurata non elTent. Ipfa

autem patria , Dii immortales ! dici vix poted; , quid caritatis

quid voluptatis, habet ! qux fpecies Itahae ! qux celebritas oppi-

dorum ! quse forma regionum ! qui agri ! quas fruges ! quae

pulchritudo urbis ! quae humanitas civium ! quai reipubUcas

dignitas ! quas veftra majeftas ! Quibus ego omnibus antea rebus

fic fruebar, ut nemo magis : fed, tanquam bona valetudo ju-

cundior eft eis, qui e gravi morbo recreati funt, quam qui nun-

quam aegro corpore fuerunt ; ftc ea omnia defiderata magis,

quam aflidue percepta, deledlant.

II. Quorfum igitur haec difputo ? quorfum ? ut inteUigere

poflitis, neminem unquam tanta eloquentia fuifte, neque tam

divino atque incredibiU genere dicendi, qui veftrorum magnitu-

dinem muUitudinemque beneiiciorum, quas in me fratremque

meum, et Uberos noftros, contuUftis, non modo augere aut

ornare oratione , fed enumerare aut confequi , poftit. A paren-

tibus, id quod necefte erat, parvus fum procreatus : a vobis

natus fum confularis. lUi mihi fratrem incognitum , quaUs fu-

turus eftet, dederunt : vos fpecftatum, et incredibiU pietate cog-

nitum , reddidiftis. Rempublicam iUis acc&pi temporibus eamquae pene amifla eft : a vobis eam recuperavi , quam aUquando

omnes unius opera fervatam judicarunt. Dii iramortales mihi



POST REDITUM. 329

liberos ded^runt: vos reddidiftls. Multa prceterea a Diis immor-talibus optata confecuti fumus : nifi veftra voluntas fuifTet, om-nibus divinis muneribus caruiflemus. Veftros denique honores,

quos eramus gradatim fmgulos aiTecuti , nunc a vobis univerfoshabemus : ut , quantum antea parentibus , quantum Diis im-

mortalibus , quantum vobifmetiplis , tantum hoc tempore uni-

verfim cundto populo Romano debeamus. Nam , cum in ipfo

beneficio veftra tanta magnitudo eft , ut eam complecfli oratione

non poffim ; tum in fludiis veftris tanta animorum declarata eft

voluntas , ut non fc^.um calamitatem mihi detraxifle , fed etiam

dignitatem auxifTe, videamini.

III. Non enim pro meo reditu, ut pro P. PopiUii, nobiUffimi

hominis, adolefcentes fiHi, et muUi praeterea cognati atque affi-

nes, deprecati funt : non, ut pro Q^ Metello , clariffimo viro

jam fpe(5tata astate filius L. Diadematus, confularis, fumma auc-

toritate vir -, non Metellus cenforius, non eorum liberi, non

Q^Metellus Nepos, qui tum confulatum petcbat, non foro-

rum fiHi, Luculli, ServiUi, Scipiones : permulti enim MeteUi,

aut MeteUarum Uberi, pro Q^MeteUi reditu vobis ac patribus

veflris fuppUcaverunt. Quod li ipfius dignitas maximaeque res

gefla^ non fatis valerent ; tamen fiUi pietas , propinquorum pre-

ces , adolefcentium fqualor, majorum natu lacrymae, populum

Romanum movere potuerunt.

Nam C. Marii, qui poft iUos veteres clariffimos confulares,

veflra patrumque memoria, tertius ante me confularis, fubiit

indigniffimam fortunam prseflantiffima fua gloria, diffimiUs fuit

ratio. Non enim iUe deprecatione rediit, fed, in dilTenfu civium,

exercitu fe armifque revocavit. Me autem, nudum a propin-

quis, nuUa cognatione munitum, nuUo armorum ac tumultus

metu, C. Pifonis, generi mei, divina quaedam et inaudita auc-

toritas atque virtus, fratrifque mei miferrimi atque optimi quo-

tidianse lacrymas, fordefque lugubres, a vobis deprecatse funt.

Frater erat unus , qui fuo fqualore veftros oculos infiedleret ;

qui fuo fletu defiderium mei, memoriamque, renovaret j qui

ToM. V, T t



330 O R A T I O I.

jftatuerat , Qulrltes , fi vos me fibi non reddldllletls , eandem

fubire fortunam -, et tanto in me amore extitit, ut negaret fas

efle non modo domicilio , fed ne fepulcro quidem , fe a me effe

fejuncftum. Pro me prajfente fenatus, hominumque praeterea

viginti millia, veflem mutaverunt : pro eodem me abfente unius

fqualorem fordefque vidiftis. Unus hic, qui domi, qul in foro

pofTet elfe, mihi pietate fiUus inventus efl, beneficio parens,

amore idem , qui femper fuit , frater. Nam conjugis mifer8&

fqualor et lucftus , atque optimas fiHas mceror afliduus , filiique

parvi defiderium mei , lacrymaeque pueriies , aut itineribus ne-

cefTariis, aut magnam partem tedtis ac tenebris, continebantur.

IV. Quare hoc majus efl veflrum in nos promeritum , quod

nonmultitudini propinquorum, fed nobifmetlpfis, nos reddidif-

tis. Sed, quemadmodum propinqui, quos ego parare non potui,

mihi ad deprecandam calamitatem meam non affuerunt ; fic,.

illud quod mea virtus praeflare debuit, adjutores, aud:ores, hor-

tatorefque ad me reflituendum ita multi fuerunt, ut longe fupe-

riores omnes hac dignltate coplaque fuperarem. Nunquam de

P. Popillio, clarifiimo atque fortiffimo viro ; nunquam de Q»_^

Metello, nobiliflimo et conflantlfiimo cive ; nunquam de CMarlo , cuflode civitatis atque imperii veflri , in fenatu mentlo

fadta efl.

Trlbunltils fuperlores illi rogatlonibus, nulla audtoritate fena-

tus , funt reflituti : Marius vero non modo non a fenatu , {Qdi

etiam opprefTo fenatu , efl reflitutus ; nec rerum geflarum me-

moria in redltu C. Marii, fed exercltus, atque arma, valuerunt.

At de me ut valeret, femper fenatus flagitavit : ut ahquando

perficeretur, cum primum licuit, frequentia atque audtoritate

perfecit. NuUus in eorum reditu motus municipiorum et colo-

niarum facftus efl: at me in patriam ter fuis decretis ItaUa cundla

revocavit. lUi , inlmicis interfedlls , magna civium csede fadta

redu(5ti funt : ego , ils , a qulbus ejedtus fum , provincias obti-

nentibus, inlmico autem, optimo viro et mitiflimo, altero con-

fule referente, redudtus fum j cum is inimicus, qul ad meam



POST REDITUM. 331

perniciem vocem fuam communibus hoftibus pracbuilTet, fpiritu

duntaxat viveret, re quidem infra omnes mortuos amandatus

efTet.

V. Nunquam de P. Popillio L. Opimius, fortiffimus conful,

nunquam de Q^Metello non modo C. Marius, qui erat inimi-

cus, fed ne is quidem, qui fecutus eft, M. Antonius, homoeloquentiffimus, cum A. Albino collega, fenatum aut populum

eft cohortatus. At pro me fuperiores confules lemper , ut refer-

rent , efflagitati funt : fed veriti funt , ne gratiae caufa facere

viderentur , quod alter mihi affinis erat , alterius caufam capitis

receperam : qui, provinciarum foedere irretiti, totum illum an-

num querelas fenatus, luctum bonorum, Italias gemitum, per-

tulerunt. Kalendis vero Januariis pofteaquam orba refpublica

confuhs iidem, tanquam legitimi tutoris, imploravit, P. Lentu-

lus conful, parens, deus, falus noftras vitae, fortunse, memoriae,

nominis , limul ac de follemni rehgione retuHt , nihil humana-

rum rerum fibi prius, quam de me, agendum judicavit.

Atque eo die confeda res eflet, nifi is tribunus plebis, quemego maximis beneficiis quasftorem conful ornaveram, cum et

cundlus ordo et multi eum fummi viri orarent , et Cn. Oppius

focer, optimus vir, ad pedes ejus flens jaceret, no(ftem fibi ad

deliberandum poftulafTet : quae dehberatio non in reddenda

quemadmodum nonnulli arbitrabantur, fed, ut patefadlum eft,

in augenda, mercede confumpta eil. Poflea res a6la efl in fenatu

aHa nulla ; et , cum variis rationibus impediretur , voluntate

tamen perfped;a fenatus, caufa ad vos menfe Januario defere-

batur.

Hic tantum interfuit inter me et inimicos meos. Ego, cuni

homines in tribunali AureUo palam confcribi centuriarique vi-

diffem j

cumintelhgerem , veteres ad fpem caedis Catilinas co-

pias efle revocatas ; cum viderem , ex ea parte homines , cujus

partis nos vel principes numerabamur , partim quod mihi in-

viderent , partim quod fibi timerent , aut proditores effe , aut

defertores , falutis meaj 3 cum duo confules , empti padione

T t z



332 O R A T I O I.

provinciarum, au(flores fe inimicis reipublicoe tradidifTent ; cumegeflatem, avaritiam, libidines fuas, viderent expleri non pofTe,

nifi me conftridium domefticis hoflibus dediffent -, cum fenatus

equitefque Romani ilere pro me , ac , mutata vefle , vobis fup-

plicare, edi(^lis atque imperiis vetarenturj cum omnium provin-

ciarum padliones, cum omnia cum omnibus foedera, reconcilia-

tiones gratiarum, fanguine meo fancirentur; cum omnes boni

non recufarent, quin vel pro me, vel mecum, perirent : armis

decertare pro mea falute nolui, quod et vincere, et vinci, luc-

tuofum reipublicae fore putavi. At inimici mei, menfe Januario

cum de me ageretur, corporibus civium trucidatis, flumine fan-

guinis meum reditum intercludendum putaverunt.

VI. Itaque , cum ego abfui , eam rempublicam habuiftis

ut seque me, atque illam, reflituendam putaretis. Ego autem,

in qua civitate nihil valeret fenatus, omnis effet impunitas, nulla

judicia, vis et ferrum in foro verfarentur -, cum privati fe parie-

tum praefidio, non legum, tuerentur ; tribuni plebis vobis in-

fpe6tantibus vulnerarentur, ad magiftratuum domos cum ferro

et facibus iretur, confulis fafces frangerentur, Deorum immor-

talium templa incenderentur : rempublicam effe nullam putavi.

Itaque neque, republica exterminata, mihi locum in hac urbe

effe duxi; nec, fi illa reftitueretur, dubitavi, quin me fecumipfa reduceret.

An ego, cum mihi eflet exploratifiimum, P. Lentulum prox-

imo anno confulem futurum, qui illis ipfis reipubUcae periculo-

fifBmis temporibus aedilis curulis, me confule, omnium meorumconfiUorum particeps , periculorumque focius , fuiffet; dubita-

rem, quin is me, confecftum confularibus vulneribus, confulari

medicina ad falutem reduceret ? Hoc duce, collega autem ejus,

clementifTimo atque optimo viro, primo non adverfante, pofb

etiam adjuvante, reHqui magiflratus pene omnes fuerunt defen-

fores falutis meae. Ex quibus excellenti animo, virtute, audlori-

tate, praefidio, copiis, T. Annius et P. Sextius prsflanti in mebenevolentia, et divino fludio, extiterunt. Eodemque P. Lentulo



POST REDITUM. 333

audlore, et pariter referente collega, frequentiflimus fenatus, uno

difTentiente, nuUo intercedente, dignitatem meam quibus potuit

verbis ampliflimis ornavit; falutem vobis, municipiis, coloni-

ifque omnibus, commendavit.Ita me, nudum a propinquis, nulla cognatione munitum^

confules, prstores, tribuni plebis, fenatus, Italia cundta, femper

a vobis deprecata eft : denique omnes, qui veflris maximis be-

neficiis honoribufque funt ornati, produdli ad vos ab eodem, non

folum ad me confervandum vos cohortati funt, fed etiam rerum

mearum geftarum audlores, tefles, laudatores fuerunt.

VII. Quorum princeps ad cohortandos vos, et ad rogandos,

fuit Cn. Pompeius, vir omnium, qui funt, fuerunt, erunt, vir-

tute, fapientia, ac gloria princeps : qui mihi unus uni privato

amico eadem omnia dedit, quae univerfae reipublic^, falutem,

otium, dignitatem. Cujus oratio fuit, quemadmodum accepi,

tripartita : primum vos docuit, meis confiliis rempubHcam effe

fervatam, caufamque meam cum communi falute conjunxit^

hortatufque eft, ut aucloritatem fenatus, flatum civitatis, for-

tunas civis bene meriti, defenderetis : tum in perorando pofuit,

vos rogari a fenatu, rogari ab equitibus Romanis, rogari ab

Italia cund:a : denique ipfe ad extremum pro mea vos falute

non rogavit folum, verum etiam obfecravit.

Huic ego homini, Quirites, tantum debeo, quantum homi-

nem homini debere vix fas efl. Hujus confiha, P. Lentuli fen-

tentiam, fenatus aud:oritatem, vos fecuti, in eo me loco, in quo

veftris beneficiis fueram, iifdem centuriis, quibus coliocaratis,

repofuiftis. Eodem tempore audiflis eodem ex loco fummos vi-

ros, ornatiflimos atque ampliffimos homines, principes civitatis,

omnes confulares, omnes praetorios, eadem dicere, ut omnium

teflimonio per me unum rempublicam confervatam effe confla-ret. Itaque, cum P. Servilius, gravifiimus vir, et ornatifiimus

civis, dixiffet, opera mea rempubhcam incolumem magiflratibus

deinceps traditam ; dixerunt in eandem fententiam csteri. Sed

audiflis eo tempore clarifTimi viri non folum audtoritatem^ ftd



334 O R A T I O I.

etiam teftiinonium, L. Gellii ; qui, quia fuam claflem attenta-

tam magno cum fuo periculo pene fenfit, dixit in concione vef-

tra, Si ego confult cum fui, non fuiffenii rempublicam funditus in^

terituram fuiffe

VIII. En ego, tot teftimoniis , Quirites , hac audloritate

fenatus , tanta confenfione Italias , tanto fludio bonorum omni-

um, agente P. Lentulo , confentientibus casteris magiftratibus,

deprecante Cn. Pompeio, omnibus hominibus faventibus, Diis

denique immortaUbus frugum ubertate, copia, vihtate, reditum

meum comprobantibus, mihi, meis, reipublicse reftitutus, tan-

tum vobis, quantum facere pofTum, Quirites, poUicebor : pri-

mum, qua fandliffimi homines pietate erga Deos immortales effe

folent, eadem me erga populum Romanum femper fore, numen-

que veflrum aeque mihi grave et fandum, ac Deorum immorta-

lium, in omni vita futurum : deinde, quoniam me in civitatem

refpublica ipfa reduxit, nuUo me loco reipublicas defuturum.

Quod fi quis exiflimat, me aut voluntate effe mutata , aut

debiUtata virtute , aut animo fradto ; vehementer errat. Mihi,

quod potuit vis, et injuria, et fceleratorum hominum furor, de-

trahere , eripuit, abfluUt, diffipavit : quod viro forti adimi non

potefl, id manet, et permanebit. Vidi ego fortifTimum virum,

municipem meum , C. Marium , quoniam nobis , quafi aUquafataU necefUtate, non folum cum his, qui haec delere voluiffent,

fed etiam cum fortuna, beUigerandum fuit j eum tamen vidi,

cum efTet fumma fenedtute, non modo non infrad:o animo prop-

ter magnitudinem calamitatis , fed confirmato , atque renovato.

Quem egomet dicere audivi, tum fe fuiffe miferum, cum care-

ret patria, quam obfidione liberavifTet ; cum fua bona poflideri

ab inimicis, ac diripi, audiret ; cum adolefcentem fiUum vide-

ret ejufdem focium calamitatis; cum , in paludibus demer-

fus, concurfu ac mifericordia Minturnenfium corpus ac vitam

fuam confervaffet ; cum, parva navicula trajedlus in Africam,

quibus regna ipfe dederat , ad eos inops fupplexque veniffet

recuperata vero fua dignitate , fe non commifTurnm , ut , cum



POST REDITUM. . 335

ea, qusB amiferat , fibi reflituta efTent , virtutem animi non ha-

beret , quam nunquam perdidilTet. Sed hoc inter me atque

illum intereft : quod ille , qua re plurimum potuit , ea ipfa re

inimicos fuos ultus eft, armis ; ego, qua confuevi, utar : quo-

niam illi arti in bello ac feditione locus eft ; huic in pace atque

otio. Quanquam ille animo irato nihil nifi de inimicis ulcifcen-

dis agebat ', ego de ipfis inimicis tantum, quantum mihi ref-

pubHca permittet, cogitabo.

IX. Denique, Quirites, quoniam me quatuor omnino genera

hominum violarunt : unum eorum, qui odio reipubhcae, quod

eam ipfis invitis confervaram , mihi inimiciffimi fuerunt ; alte-

rum , qui per fimulationem amicitias nefarie prodiderunt j ter-

tium, qui, cum propter inertiam fuam eadem affequi non poflent,

inviderunt laudi et dignitati meae -, quartum, qui, cum cuflodes

reipublicEe effe debuerunt , falutem meam , ftatum civitatis ,

dignitatem ejus imperii , quod erat penes ipfos , vendiderunt

fic ulcifcar facinorum fingula, quemadmodum a quibufque fum

provocatus : malos cives , rempublicam bene gerendo ; perfidos

amicQS, nihil credendo, atque omnia cavendo ; invidos, virtuti

et gloriae ferviendo -, mercatores provinciarum, revocando do-

mum, atque ab iis provinciarum rationem repetendo.

Quanquam mihi majori curse eft, quemadmodum quideni

vobis, qui de me eflis optime meriti, gratiam referam, quam»quemadmodum inimicorum injurias crudehtatemque perfequar.

Etenim ulcifcendae injuriae facilior ratio efl , quam beneficii re-

munerandi : propterea quod fuperiorem effe contra improbos

minus efi: negotii , quam bonis exaequari -, tum etiam ne tam

necefiârium quidem efl male meritis , quam optime meritis

referre quod debeas. Odium vel precibus mitigari potefl:, vel

temporibus reipubhcae communique utilitate deponi , vel diffi-

cultate ulcifcendi teneri , vel vetuftate fedari : bene meritos

quin colas , nec exorari fas eft , nec id reipublicse repetere

utcunque necefiê efl , neque efl excufatio difficultatis , ne-

que aequum eft tempore et die memoriam beneficii definire.



336 O R A T I O I. &c.

Poftremo , qui in ulcifcendo remiiTior fuit , mox aperte lauda-

tur : at graviffime vituperatur , qui in tantis beneficiis , quanta

vos in me contuliftis, remunerandis efl; tardior j neque folum in-

gratus , quod ipfum grave eft, verum etiam impius, appelletur

necefte eft. Atque in officio perfolvendo diffimilis eft ratio pe-

cuniae debitae : propterea quod, pecuniam qui retinet, non dif-

folvit ; qui reddidit, non habet : gratiam, et qui retulit, habet ;

et qui habet, diflblvit.

X. Quapropter memoriam veftri beneiicii colam benevolentia

fempiterna, non folum dum anima fpirabo mea, fed etiam cummortuo monumenta veftri in me beneficii permanebunt. In re-

ferenda autem gratia hoc vobis repromitto, femperque praeftaboj

mihi neque in confihis de repubhca capiendis diUgentiam ,

neque in pericuHs a repubhca propulfandis animum , neque

in fententia fimpHciter referenda fidem , neque in hominumvoluntatibus pro repubhca laedendis hbertatem, nec in perfe-

rendo labore induftriam , nec in veftris commodis augendis

gratam animi benevolentiam, defuturam. Atque hcEc cura, Qui-

rites, erit infixa animo meo fempiterna, ut cum vobis, qui apud

me Deorum immortalium vim et numen tenetis , tum pofteris

veftris, cundtifque gentibus, digniffimus ea civitate videar, quae

fuam dignitatem non pofTe tenere fe, nili me recuperafTet, cunc-tis fuiFragiis judicavit.



[ 337 ]

POST REDITUMIm Senatu

O R A T I O XXVIII.

I. O I, Patres confcripti, pro veftris immortalibus in mc, fra-

^^ tremque meum, liberofque noftros meritis parum vobis

cumulate gratias egero ; quaefo , obteftorque , ne meae naturse

potius, quam magnitudini veftrorum beneficiorum, id tribuen-

dum putetis. Quae enim tanta poteft exiftere ubertas ingenii,

quae tanta dicendi copia, quod tam divinum atque incredibile

genus orationis, quo quifquam poflit veftra in nos univerfa pro-

merita, non dicam compled:i orando, fed percenfere numerando ?

qui mihi fratrem optatiflimum , me fratri amantiflimo , liberis

noftris parentes, nobis liberos; qui dignitatem, qui ordinem, qui

fortunas, qui amplilTimam rempublicam, qui patriam, qua nihil

poteft eife jucundius, qui denique nofmetipfos, nobis reddidiftis.

Quod ft parentes cariffimos habere debemus, quod ab iis

nobis vita, patrimonium, libertas, civitas, tradita eft; li Deos

immortales , quorum beneficio et haec tenuimus , et caeteris re-

bus audi fumus ; fi populum Romanum, cujus honoribus in

amphffimo confiHo, et in ahiffimo gradu dignitatis, atque in

hac omnium terrarum arce, collocati fumus ; fi hunc ipfum or-

dinem, aquo

faepe magnificentiffimis decretisfumus

honeftati :

immenfum quiddam et infinitum eft, quod vobis debeamus,

qui veftro fingulari ftudio atque confenfu parentum beneficia,

Deorum immortaUum munera, popuh Romani honores, veftra

de me muka judicia, nobis omnia uno tempore reddidiftis : ut,

ToM, V. V V



338 O R A T I O II.

cum multa vobls, magna populo Romano, Innumerabilia paren-

tibus , omnia Diis immortalibus , debeamus -, quod haec antea

fingula per illos habuerimus, nunc univerfa per vos recupera-

verimus.II. Itaque, Patres confcrlptl, quod ne optandum quidem eft

homini , ImmortaHtatem quandam per vos adepti videmur.

Quod enim tempus erit unquam , quo veftrorum in nos bene-

iiciorum memoria ac fama moriatur , qui illo ipfo tempore

cum vi , ferro , metu , minis , obfelTi teneremini , non multo

poft difcelTum meum univerfi me revocaviftis , referente L.

Ninnio , fortiirimo atque optimo viro ? quem habuit ille pefti-

fer annus et maxime fidelem , et minime timidum, fi dimicare

placuillet, defenforem falutis me;ie. Pofteaquam vobis poteftas

decernendi non eft permifl*a per eum tribunum plebis, qui, cumper fe rempubUcam lacerare non poflet , fub aHeno fcelere de-

levit ; nunquam de me lilulftis, nunquam meam falutem non ab

his confuhbus, qui vendlderant, flagitaviftis.

Itaque veftro ftudio atque aucftoritate perfedum eft, ut ille

Ipfe annus , quem ego mihi , quam patriae , malueram efle fa-

talem , hos tribunos haberet , qui et promulgarent de falute

mea , et ad vos faepenumero referrent. Nam confules modefti

legumque metuentes, impediebantur lege, non ea, quae de me,fed ea, quae de ipfls, lata erat, cum meus Inimicus promulga-

vit, ut, fl revixiflênt ii, qui haec pene delerunt, tum ego redi-

rem : quo fadlo utrumque confeflTus eft, et fe illorum vitam de-

flderare, et magno In periculo rempubhcam futuram, fi aut

hoftes atque interfedlores reipubhcae revixifTent, aut ego non

revertifl!em. Itaque illo ipfo anno, cum ego cefljflêm ; princeps

autem civitatis non legum prsfldio, fed parletum, vitam fuam

tueretur^ refpubhca fine confuhbus efl!et, neque folum parenti-

bus perpetuis, verum etiam tutoribus annuis, eflet orbata ; fen-

tentias dicere prohibereminl j caput mese profcrlptionis recitare-

tur : nunquam dubitaftis meam falutem cum communi falute

conjungere.



POST REDITUM. > 339

III. Poflea vero quam fingulari et prasftantiirima virtute P.

Lentuli, confulis, ex fuperioris anni caligine et tenebris lucem

in republica Kalendis Januariis defpicere coepiftisi cum Q^Me-telli , nobiliilimi hominis atque optimi viri , fumma dignitas

cum prsetorum, tribunorum plebis pene omnium, virtus et fides,

reipublicas fubveniifet; cum virtute, gloria, rebus geflis, Cn.

Pompeius, omnium gentium, omnium feculorum, omnis me-morias facile princeps , tuto fe in fenatum venire arbitraretur

tantus vefter confenfus de falute mea fuit, ut corpus abeffet

meum, dignitas jam in patriam revertiiTet.

Quo quidem menfe, quid inter me et meos inimicos inter-

elTet, exiftimare potuiftis. Ego meam falutem deferui, ne prop-

ter me civium vulneribus refpublica cruentaretur : illi meumreditum non populi Romani fuifragiis, fed iiumine fanguinis, in-

tercludendum putaverunt. Itaque poilea nihil vos civibus, nihil

fociis, nihil regibus, refpondiilis ; nihil judices fententiis, nihil

populus fuifragiis, nihil hic ordo au(5loritate, declaravit ; mutumforum, ehnguem curiam, tacitam et fradlam civitatem, videbatis.

Quo quidem tempore, cum is exceiliifet, qui caedi et flammse

vobis audloribus reiliterat ; cum ferro et facibus homines tota

urbe voHtantes, magiilratuum tedla impugnata,Deorum

templa

iniiammata, fummi viri et clariiTimi confulis fafces fra(5tos, for-

tiilimi atque optimi viri, tribuni plebis, fandtiifimum corpus

non tadtum ac violatum manu, fed vulneratum ferro, confedtum-

que, vidiilis. Qua flrage nonnulli permoti magiftratus, partim

metu mortis , partim defperatione reipublic^ , paulum a meacaufa receiferunt : reHqui fuerunt , quos neque terror , neque

vis, nec fpes, nec metus, nec promiiTa, nec minas, nec tela,

nec faces, a veftra audtoritate, a populi Romani dignitate, a mea

falute, depellerent.

IV. Princeps P. Lentulus, parens ac deus noftrae vits, fortu-

nae, memoriae, nominis, hoc fpecimen virtutis, hoc indicium

animi, hoc lumen confulatus fui, fore putavit, fi me mihi, ii

meis, fi vobis, fi reipubhcs, reddidiilet : qui, ut eil defignatus,

V V 2



340 O R A T I O II.

nunquam dubltavlt fententiam de falute mea, fe et republica

dignam, dicere. Cum a tribuno plebis vetaretur, cum praecla-

rum caput recitaretur, Ne quis ad vos referrety ne quis decerneretf

ne difputaret, ne loqueretur, ne pedibus iref, ne fcribendo adejfet ;

totam illam claufulam, ut ante dixi, profcriptionem, non legem,

putavit, qua civis, optime de republica meritus, nominatim,

ilne judicio, una cum fenatu, reipublicae eflet ereptus. Ut vero

iniit magiftratum, non dicam, quid egerit prius, fed quid om-nino egit aliud , nifi ut , me confervato , veftram in poflerum

dignitatem audtoritatemque fanciret ?

Dii immortales, quantum mihi beneficium dediffe videmini,.

quod hoc anno P. Lentulus conful efl ? Quanto majus dediffe-

tis, fi fuperiore anno fuiffet ? nec enim eguiffem medicina con-

fulari, nifi confulari vulnere concidiffem. Audieram ex fapien-

tiflimo homine, atque optimo civi et viro, Q^ Catulo, non fas-

pe unum confulem improbum, duos vero nunquam, pofl Ro-

mam conditam, excepto illo Cinnano tempore , fuiffe : quare

meam caufam femper fore firmiflimam dicere folebat, dum vel

unus in republica conful effet. Quod vere dixerat, fi illud de

duobus confulibus, quod ante in republica non fuerat, peren-

ne ac proprium manere potuifTet. Quod fi Q^Metellus illo tem-

pore conful fuiflet unicus j dubitatis, quo animo fuerit in meconfervando futurus, cum in reflituendo au(5lorem fuiffe afcrip-

toremque videatis ?

Sed fuerunt duo confules, quorum mentes anguftas, humiles,

pravae, oppletae tenebris ac fbrdibus, nomen ipfum confulatus,

fplendorem ilHus honoris , magnitudinem tanti imperii , nec

intueri , nec fuflinere , nec capere potuerunt ; non confules ,

fed mercatores provinciarum , ac venditores veflrae dignitatlso

Quorum alter a me Catilinam, amatorem fuum, multis audien-

tibus } alter Cethegum , confobrinum , repofcebat : qui me,

duo fceleratiflimi pofl hominum memoriam, non confules, fed

latrones, non modo deferuerunt, in caufa praefertim publica et

confulari, fed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxilio non folum



POST REDITUM. 341

fuo, fed etlam veftro, caeterorumque ordinum, fpoliatum efle

voluerunt : quorum alter tamen neque me, neque quemquam,

fefellit.

V. Quls enim ullam uUius boni fpem haberet in eo, cujus

primum tempus aetatis palam fuiffet ad omnium libidines divul-

gatum ? qui ne a fandtiffima quidem parte corporis potuilTet ho-

minum impuram intemperantiam propulfare ? qui, cum fuam

rem non minus ftrenue, quam poilea pubUcam, confeciffet, egef-

tatem et luxuriam domeftico lenocinio fuftentavit ? qui , niii in

aram tribunatus confugiffet, neque vim prjfitoris, nec muhltu-

dinem creditorum , nec bonorum profcriptionem , effiigere po-

tuiffet ? Quo in magiftratu nifi rogationem de piratico bello tu-

HfTet, profedo egeftate et improbitate coadlus piraticam ipfe

feciffet j ac minore quidem cum reipubhcse detrimento , quamquod intra moenia nefarius hoftis praedoque verfatus eft : quo

infpe<5tante ac fedente, legem tribunus plebis tuht, ne aufpiciis

obtemperaretur -, ne obnuntiare conciho , aut comitiis , ne legi

intercedere, hceret -, u.t lex JElia. et Fufia ne valerent : quas nof-

tri majores certiffima fubfidia reipubhcae contra tribunitios fu-

rores effe voluerunt. Idemque poftea , cum innumerabihs mul-

titudo bonorum de Capitoho fupplex ad eum fordidata veniffet

cumque adolefcentes nobihffimi ^ cun(5tique equites Romani, fe

ad lenonls impuriffimi pedes abjeciffent ; quo vuhu cincinnatus

ganeo non folum civium lacrymas , verum etiam patriae preces ,

repudiavit ? Neque eo contentus fuit , fed etiam in concionem

afcendit, eaque dixit, quae, fi ejus vir Catihna revixiffet, dicere

non effet aufus : fe Nonarum Decembris, quas me confule fuif-

fent, chvique Capitohni, pcenas ab equitibus Romanis effe re-

petiturum : neque folum id dixlt, fed quos ei commodum fuit,

compehavit : L. vero Lamiam , equitem Romanum, praeftantl

dignitate hominem , et faluti mex pro famiharitate , reipubhcas

pro fortunis fuis, amiciffimum, conful imperiofus exire urbe

juffit. Et, cum vos veftem mutandam cenfuiffetis, cundlique

mutaffetis , atque idem omnes boni jam ante feciffent j iWq^



342 O R A T I O ir.

unguentls oblitus , cum toga praetexta , quam omnes praetores

aBdilefque tum abjecerant , irrifit fqualorem veftrum, et ludlum

gratiffimae civitatis : fecitque, quod nemo unquam tyrannus, ut,

quo miiius occulte veftrum malum gemeretis, nihil diceret ; nc

aperte incommoda patria? lugeretis, ediceret.

VI. Cum vero in Circo Flaminio non a tribuno plebis conful

in concionem , fed a latrone archipirata , producftus eflet ; pri-

mum proceffit, qua audloritate vir ? vini, fomni, ftupri plenus,

madenti coma , compofito capillo , gravibus oculis , fluentibus

buccis , preffia voce et temulenta : quod in cives indemnatos

effiet animadverfum, id fibi dixit, gravis au6tor, vehementiffime

difpUcere. Ubi nobis ha^c audloritas tamdiu tanta latuit ? cur in

luftris et helluationibus hujus calamiftrati faltatoris tam eximiavirtus tamdiu ceffiavit ? Nam ille aher Ccefoninus Calventius ab

adolefcentia verfatus eft in foro , cum eum , praster flmulatam

verfutamque triftitiam , nuUa res commendaret ; nonjurisflu-

dlum, non dicendi, non rei mlHtaris, non cognofcendorum ho-

minum, non liberalitas : quem praeteriens cum incuUum, hor-

ridum , mceftumque vidilTes -, etiam fi agreftem et inhumanumexiftimares, tamen libidinofum et perditum non putares.

Cum hoc homine , an cum ftipite iEthlope , fi in foro con-

ftitiffes , nihil crederes interefle : fine fenfu , fine fapore , elin-

guem , tardum , inhumanum negotium , Cappadocem modoabreptum de grege venaHum diceres. Idem domi quam Hbidi-

nofus, quam impurus, quam intemperans, non janua recep-

tis , fed pfeudotyro intromiffis , voluptatibus ? Cum vero etiam

Hteris fludere incipit , et heHuo immanis cum GrscuHs philo-

fophari , tum eft Epicureus , non penitus iHi difcipHnae , quse-

cunque eft, deditus , fed captus uno verbo vokiptatls. Habet

autem magiftros non ex iftis ineptis , qui dies totos de officio

ac de virtute differunt, qui ad laborem, ad induftriam, ad peri-

cula pro patria fubeunda, adhortantur ; fed eos, qui difputent,

horam nuUam vacuam voluptate efle debere , in omni parte

corporis femper oportere aHquod gaudium deledationemque



P O S T R E D I T U M. 343

verfari. HIs utltur quafi prasfeclls libidinum fuarum ; hl volup-

tates omnes vefllgant atque odorantur ; hl funt conditores in-

ftrucftorefque convlvil ', ildem expendunt atque aftimant volup-

tates , fententiamque dlcunt et judicant , quantum cuique libi-

dlni tribuendum effe videatur. Horum Ille artlbus erudltus ita

contempfit hanc pudentifTimam civitatem , ut omnes fuas libi-

dines, omnla fiagitla, latere pofTe arbitraretur, fi modo vultum

importunum in forum detuHffet.

VII. Is me (quanquam me quidem non -, eognoram enim,

propter Pifonum afRnitatem , quam longe hunc ab hoc genere

cognatio materna Tranfalplni fanguinis abfluhflet) fed vos, po-

pulumque Romanum, non confiho, neque eloquentia, quod In

multis faspe accldit, fed rugis, fupercihoque, deceplt. L. Pifo,

tune aufus es iflo oculo, non dlcam ifto anlmo -, ifla fronte,

non vlta -, tanto fuperciho, non enim poffum dicere tantis re-

bus geflis, cum A. Gabinio confociare confiha peflis mese ?

Non te ilhus unguentorum odor, non vini anhehtus, non frons

calamiflrl notata veftlglls , in eam cogltationem adducebat, ut,

cum illius re fimills fulffes , frontis tibi integumento ad occul-

tanda tanta flagitia dlutius uti non liceret ? Cum hoc coire

aufus es , ut confularem dignltatem , ut reipubhcae flatum , ut

fenatus audloritatem , ut civis optime merltl fortunas , provin-

ciarum foedere addiceres ? Te confule , tuis edidlis et Imperiis

fenatui populoque Romano non eft hcitum, non modo fenten-

tiis atque au6lorItate fua , fed ne lud;u quidem ac veftitu , rei-

publlcas fubvenire. Capuasne te putabas , in qua urbe domici-

lium quondam fuperblas fuit, confulem effe , ficut eras eo tem-

pore; an Romse, in qua civitate omnes ante vos confules fenatui

paruerunt ?

Tu es aufus in Clrco Flamlnio produdus cum tuo iHo paridicere , te femper mifericordem fuiffe ? quo verbo fenatum at-

que omnes bonos tum, cum a patria peftem depuhflem, crude-

les demonftrabas fuiffe. Tu mifericors me, afiinem tuum, quemcomitlis pra^rogativas primum cuftodem prsefeceras , quem



344 O R A T I O II.

Kalendls Januarii tertlo loco fententiam rogaras, conftriftum ini-

micis reipublicas tradidlfti : tu meum generum , propinquum

tuum , tu affinem tuam , filiam meam , fuperbiffimis et crude-

liffimis verbis a genibustuis repulifti:

idemque tu, clementia acmirerlcordia fmgulari , cum ego una cum republica non tribu-

nitio , fed confulari , i(5tu concidiflem , tanto fcelere tantaque

intemperantia fuifti , ut ne unam quidem horam interelTe pa-

terere inter meam peftem , et tuam prasdam ; faltem dum con-

ticefceret illa lamentatio et gemitus urbis. Nondum palam

fadtum erat occidiiTe rempublicam , cum tibi arbitria funeris

folvebantur. Uno eodemque tempore domus mea diripiebatur

ardebat; bona ad vicinum confulem de Palatio, de Tufculano ad

item vicinum alterum confulem , deferebantur : cum , iifdemoperis fuffragium ferentibus , eodem gladiatore latore , vacuo

non modo a bonis, fed etiam a liberis, atque inani foro, ignaro

populo Romano qiiid ageretur , fenatu vero oppreilb et afflidlo ,

duobus impiis nefariifque confulibus aerarium, provinciae, legio-

nes, imperia, donabantur.

VIII. Horum confulum ruinas vos confules veftra virtute

fulfiftis, fumma tribunorum plebis praetorumque fide et diligen-

tia fublevati. Quid ego de prasftantiffimo viro, T. Annio, dicam?

aut quis de tali cive fatis digne unquam loquetur ? Qui , cumvideret , fceleratum civem , aut domefticum potius hoftem , fi

legibus uti liceret, judicio effe frangendum ; fm ipfa judicia

vis impediret ac toUeret, audaciam virtute, furorem fortitu-

dine, temeritatem confilio, manum manu, vim vi, effe fuperan-

dam : primo de vi poflulavit. Pofteaquam ab eodem judicia

fublata effe vidit ; ne ille omnia vi poflet efficere , curavit : qui

docuit , neque tedla , neque templa , neque forum , neque cu-

riam, fine fumma virtute, ac maximis opibus et copiis, ab in-

teflino latrocinio pofle defendi : qui primus , pofl meum dif-

ceffiim , metum bonis , fpem audacibus , timorem huic ordini

fervitutem depulit civitati.

Quam rationem pari virtute, animo, fide, P. Sextius fecutus



POST REDITUM. 345

pro mea falute , pro veftra audloritate , pro flatu civitatis , nul-

las iibi inimicitias, nullam vim, nullos impetus, nuUum vitae

difcrimen, vitandum unquam putavit : qui caufam fenatus,

€xagitatam concionibus improborum , fic fua diligentia multi-tudini commendavit, ut nihil tam populare, quam veftrum no-

men , nihil tam omnibus carum aliquando , quam veflra aucfto-

ritas , videretur : qui me cum omnibus rebus , quibus tribunus

plebis potuit, defendit, tum rehquis ofEciis, juxta, ac fi meus

frater effet, fufbentavit : cujus ego clientibus, libertis, familia,

copiis, literis, ita fum fuftentatus, ut meae calamitatis non ad-

jutor folum, verum etiam focius, videretur.

Jam caeterorum oflicia ftudiaque vidiflis : quam cupidus mei

C. Ceflilius , quam fludiofus veftri , quam non varius fuerit in

caufa. Quid M. Cifpius ? cui ego ipfi, parenti, fratrique ejus,

fentio quantum debeam ; qui, cum a me voluntas eorum in pri-

vato judicio effet ofFenfa, publici mei beneficii memoria pri-

vatam offenfionem obliteraverunt. Jam T. Fadius , qui mihi

quaeflor fuit, M. Curtius, cujus ego patri quaeflor fui, fludio,

amore, animo, huic necefTitudini non defuerunt. Multa de meC. Meflius, et amicitiae et reipublicae caufa, dixit : legem fepa-

ratim initio de falute mea promulgavit. Q^ Fabricius fi, quae

de me agere conatus efl, ea contra vim et ferrum perficere

potuiffet; menfe Januario noftrum flatum recuperafremus : quemad falutem meam voluntas impulit, vis retardavit, audoritas

veflra revocavit.

IX. Jam vero praetores quo animo in me fuerint , vos exifli-

«nare potuiflis, cum L.Cascilius privatim me fuis omnibus copiis

fluduerit fuflentare; publice promulgarit de mea falute cum col-

legis pene omnibus ; direptoribus autem meorum bonorum in

jus adeundi poteftatem non fecerit. M. autem Calidius , ftatim

defignatus , fententia fua , quam effet cara fibi mea falus , de-

claravit. Omnia ofiicia C. Septimii, Q^Valerii, P. Craffi, Sex.

QuintiUi, C. Cornuti, fumma et in me et in rempubHcam

confiiterunt. Quae cum libenter commemoro , tum non invitus

ToM. V. X X



346 O R A T I O II.

nonnullorum in me nefarie commilTa praetereo. Non eft mei

temporis injurias meminifle ; quas ego, etiam fi ulcifci poffem,

tamen oblivifci mallem : alio transferenda m.ea tota vita eft , ut

bene de me meritis referam gratiam -, amicitias igne perfpedtas

tuear ; cum apertis hoftibus bellum geram ; timidis amicis ig-

nofcam ; proditoribus meis non indicem dolorem profedionis

meae ; defenfores reditus dignitate confoler.

Quod (i mihi nuUum aliud eflet officium in omni vita reli-

quum, ni(i ut erga duces ipfos, et principes, atque audtores

falutis meae fatis gratus judicarer ; tamen exiguum reliquae vitae

tempus non modo ad referendam , verum etiam ad commemo-randam, gratiam mihi reli(ftum putarem. Quando enim ego huic

homini,

ac Hberis ejus , quando omnes mei gratiam referent?

quae memoria , quae vis ingenii , quae magnitudo obfervantiae

tot tantifque beneficiis refpondere poterit ? qui mihi primus, af-

flidto et jacenti , confularem fidem dexteramque porrexit : qui

me a morte ad vitam, a defperatione ad fpem, ab exitio ad falu-

tem, revocavit : qui tanto amore in me, ftudio in rempublicam,

fuit , ut excogitaret , quemadmodum calamitatem meam non

modo levaret, fed etiam honeftaret. Quid enim magnificentius,

quid praeclarius, mihi accidere potuit, quam quod, illo petente,

vos decreviftis, ut cundti ex omni Italia, qui rempublicam fal-

vam vellent, ad me unum, hominem fradtum et prope difilpa-

tum, reftituendum et defendendum venirent ? ut, qua voce ter

omnino poft Romam conditam conful ufus eifet pro univerfa

repubhca, apud eos folum, qui ejus vocem exaudire poiTent;

eadem voce fenatus omnibus agris atque oppidis cives, totamque

Itaham, ad unius falutem defendendam excitaret.

X. Quid ego gloriofius meis pofteris potui rehnquere , quamhoc fenatum judicalfe, qui civis me non defendiftet, eum rem-

pubUcam falvam noluiife ? Itaque tantum veftra au(ftoritas, tan-

tum eximia confuhs dignitas, valuit, ut dedecus et flagitium fe

committere putaret, fi quis non veniret. Idemque conful, cumilla incredibilis multitudo Romam, et pene Italia ipfa, venilTet,





348 O R A T I O II.

memoriam temporis ? quo die nos comitiis centuriatis, quae

maxime majores comitia jufla dici haberique voluerunt, arcefli-

vit in patriam j ut eaedem centurise, quae me confulem fecerant,

confulatum meum comprobarent.

Quo die quis civis fuit, qui fas effe putaret, quacumque aut

ffitate aut valetudine eflet, non fe de falute mea fententiam ferre?

quando tantam frequentiam in campo, tantum fplendorem Italise

totius , ordinumque omnium ; quando illa dignitate rogatores ,

diribitores, cuftodefque, vidiflis ? Itaque, P. Lentuli beneficio

excellenti atque divino, non reducSi fumus in patriam, ficut

nonnulli clariffimi cives, fed equis infignibus, et curru aurato,.

reportati.

PoiTum ego fatis in Cn. Pompeium unquam gratus videri,.

qui non folum apud vos, qui omnes idem fentiebatis, fed etiam/

apud univerfum populum Romanum, falutem reipublicae et con-

fervatam per me , et conjundam efie cum mea , dixerit ? qul

caufam meam prudentibus commendarit , imperitos edocuerit

eodemque tempore improbos aud:oritate fua comprefTerit ? bo-

nos excitarit ? qui populum Romanum pro me, tanquam pro-

fratre, aut pro parente, non folum hortatus fit, verum etiam

obfecrarit ? qui ipfe , cum propter metum dimicationis et fan-

guinis domo fe teneret , etiam a fuperioribus tribunis petierit

ut de falute mea et promulgarent , et referrent ? qui , in colo-

nia nuper conftituta cum ipfe gereret magiftratum, in qua nemoerat emptus interceffor , vim et crudelitatem privilegii , auc-

toritate honeftifilmorum hominum , et pubHcis Hteris config-

navit, princepfque ItaUae totius praefidium ad meam falutem

implorandum putavit ? qui, cum ipfe mihi femper amiciffimus

fuiflet, etiam, ut fuos necefiârios mihi amicos redderet, ela-

boravit ?

XII. Quibus autem officiis T. Annii beneficia remunerabor ?

cujus omnis adlio , ratio , cogitatio , totus denique tribunatus

nihil aliud fuit, nifi conflans, perpetua, fortis, invid:a defenfio

falutis meae ? Quid de P. Sextio loquar ? qui fuara erga me





35^ O R A T I O II.

inimicum mihi fuiiTe non dico ; tacuifTe , cum diceretur effe

inimicus, fcio.

Duse partes efle in republica cum putarentur ; altera me de-

pofcere propter inimicitias , altera timide defendere propter fuf-

picionem caedis , putabatur. Qui autem me depofcere videban-

tur, in hoc auxerunt dimicationis metum, quod nunquam infi-

tiando fufpicionem hominum curamque minuerunt. Quare, cumviderem fenatum ducibus orbatum , me a magiftratibus partim

oppugnatum, partim proditum, partim derelidlum; fervos fimu-

latione collegiorum nominatim efle confcriptos, copias omnes

CatiHnae pene iifdem ducibus ad fpem caedis et incendiorum efle

revocatas -, equites Romanos profcriptionis, municipia vaftitatis,

omnes caedis , metu effe permotos : potui , Patres confcripti

muhis aud:oribus fortifTimis viris , me vi armifque defendere ;

nec mihi ipfe ille animus idem meus , vobis non incognitus

defuit. Sed videbam , fi viciffem praefentem adverfarium , ni-

mium multos mihi aUos effe vincendos ; fi vidlus effem, multis

bonis et pro me , et mecum , etiam poft me , effe pereundum ;

tribunitiique fanguinis uhores effe praefentes, mex mortis poenas

judicio et pofteritati refervari.

XIV. Nohii , cum conful communem falutem fine ferro de-

fendiifem , meam privatus armis defendere : bonofque viroslugere malui meas fortunas , quam fuis defperare. Ac , fi folus

effem interfedus, mihi turpe; fi cum multis, reipubhcje funef-

tum, fore videbatur. Quod fi mihi aeternam effe aerumnam pro-

pofitam arbitrarer, morte me ipfe potius, quam fempiterno do-

lore , muhaffem : fed , cum viderem , me non diutius , quamipfam rempubhcam, ex hac urbe abfuturum ; neque ego, illa ex-

terminata, mihi remanendum amphus putavi, et illa, fimul atque

revocata efl, me fecum pariter reportavit. Mecum leges, mecumquaeftiones, mecum jura magiflratuum, mecum fenatus audlori-

tas, mecum hbertas, mecum etiam frugum ubertas, mecumDeorum et hominum fand;itates omnes et rehgiones, abfuerunt.

Quae fi femper abeffent ; magis veflras fortunas lugerem, quam



POST REDITUM. 351

defiderarem meas : fm aliquando revocarentur j intelligebam ,

mihi cum illis una effe redeundum.

Cujus mei fenfus certiffimus teflis eft hic idem, qui cuftos

capitis fuit , Cn. Plancius ; qui , omnibus provincialibus orna-

mentis commodifque depofitis , totam fuam quaefluram in mefuftentando et confervando collocavit. Qui li mihi quaeflor im-

peratori fuifTet, in filii loco fuiffet : nunc certe erit in parentis,

cum fuerit quseftor non imperii , fed doloris mei. Quapropter,

Patres confcripti, quoniam in rempublicam fum pariter cumrepubUca reflitutus ; non modo in ea defendenda nihil minuamde libertate mea priflina, fed etiam adaugebo.

XV. Etenim, fi eam tum defendebam, cum mihi aliquid illa

debebat ; quid nunc me facere oportet, cum ego illi plurimum

debeo ? Nam quid efl , quod animum meum frangere aut debi-

litare poflit, cujus ipfam calamitatem non modo nulUus delidii,

fed etiam divinorum in rempublicam beneficiorum , teflem effe

videatis ? Nam et importata efl, quia defenderam civitatem

et mea voluntate fufcepta eft , ne a me defenfa refpublica per

eundem me extremum in difcrimen vocaretur.

Pro me non, ut pro P. Popillio, nobilifhmo homine, adolef-

centes fiUi , non propinquorum multitudo populum Romanumeft deprecata; non , ut pro Q^Metello, fummo et clariffimo

viro, fpedlata jam adolefcentia filius, non L. et C. Metelli, con-

fulares , non eorum liberi , non Q^Metellus Nepos , qui tumconfulatum petebat, non Luculli, Servilii, Scipiones, Metella-

rum fihi, flentes ac fordidati, populo Romano fuppHcaverunt

fed unus frater, qui in me pietate filius, confiHis parens, amore

(ut erat) frater, inventus eft j fqualore et lacrymis, et quotidi-

anis precibus, defiderium mei nominis renovari, et rerum gefta-

rum memoriam ufurpari , coegit. Qui cum ftatuifi!et , nifi pervos me recuperaffet , eandem fubire fortunam , atque idem fibi

domicilium et vitae et mortis depofceret ; tamen nunquam nec

magnitudinem negotii , nec folitudinem fuam , nec vim inimi-

corum ac tela, pertimuit.



352 O R A T I O II. Scc.

Alter fult propugnator mearum fortunarum, et defenfor afil-

duus, fumma virtute et pietate, C. Pifo, gener : qui minas inl-

micorum meorum ; qui inimicitias affinis mei , propinqui fui

confulis;

qui Pontum et Bithyniam quasjflor, promea

falute

neglexit. Nihil unquam fenatus de P. Popillio decrevit, nun-

quam in hoc ordine Q^Metelli mentio fadla elT: : tribunitiis funt

illi rogationibus , interfedis inimicis , denique nulla audloritate

fenatus, reftituti j cum alter eorum fenatui paruilTet, alter vim

caedemque fugilTet. Nam C. quidem Marius, qui hac hominummemoria tertius ante me confularis tempeftate civili expulfus

eft , non modo a fenatu non eft reftitutus ; fed reditu fuo fena-

tum cundlum pene delevit. Nulla de iUis magiflratuum con-

fenfio, nulla ad rempublicam defendendam populi Romani con-vocatio , nullus Italiae motus , nulla decreta municipiorum et

coloniarum, extiterunt.

Quare , cum me veftra aud:oritas arceffierit , populus Roma-nus revocarit, refpublica implorarit, Italia cund:a pene fuis hu-

meris reportarit ; non committam, Patres confcripti, ut, cumea mihi fmt reftituta, qucE in poteftate mea non fuerunt, ea

non habeam , quae ipfe praeftare poffim , praefertim cum illa

amilTa recuperarim, virtutem et iidem nunquam amiferim.



[ 353 ]

PRO DOMO SUA

Ad Pontifices

O R A T I O XXIX,

I. /^ U M multa divinitus , Pontifices , a majoribus noftris

V^ inventa atque inftituta funt, tum nihil praeclarius, quamquod vos eofdem et religionibus Deorum immortalium, et fum-

mas reipublicas , prasefle voluerunt : ut ampliflimi et clariffimi

cives rempublicam bene gerendo, pontifices religiones fapienter

interpretando, rempublicam confervarent. Quod fi ullo tempore

magna caufa in facerdotum populi Romani judicio ac poteftate

verfata efb ; hasc profefto tanta eft , ut omnis reipublicae digni-

tas, omnium civium falus, vita, libertas, arae, foci, Dii penates,

bona, fortunas, domicilia, veftras fapientias, fidei, poteflatique,

commifTa creditaque effe videantur. Vobis hodierno die confli-

tuendum eft, utrum poflhac amentes ac perditos magiflratus

improborum ac fceleratorum civium praefidio nudare , an etiam

Deorum immortalium rehgione armare , mahtis. Nam,.fi illa

labes ac flamma reipubhcae fuum illum pefliferum et funeflum

tribunatum, quem aequitate humana tueri non potefl, divina

religione defenderit ; ahae caeremoniae nobis erunt, alii antiflites

Deorum immortaUum , alii interpretes religionum , requirendi.

Sin autem veflra audloritate fapientiaque , Pontifices , ea , quajfurore improborum in republica , ab ahis oppreffa , ab aliis de~

ferta, ab aliis prodita, gefla funt, refcinduntur ; erit caufa, cur

confilium majorum, in ampliffimis viris ad facerdotia deligendis,

jure ac merito laudare poffimus. Sed , quoniam ille demens , fi.

ToM. V. Y V



354 O R A T I O

ea, quae ego per hos dies in fenatu de republica fenfi, vituperaf-

fet , aliquem fe aditum ad aures veflras effe habiturum putavit

omittam ordinem dicendi meum : refpondebo hominis furiofi

non orationi, qua ille uti non potefl, fed convicio, cujus exer-

citationem cum intolerabili petulantia, tum etiam diuturna im-

punitate, munivit.

II.. Ac primum illud a te, homine vefano ac furiofo, requiro,.

quae te tanta pcena tuorum fcelerum fiagitiorumque vexet, ut

hos tales viros, qtii non folum confiUis fuis, fed etiam fpecie

ipfa, dignitatem reipubHcae fuflinent, quod ego in fententia di-

cenda falutem civium cum honore Cn. Pompeii conjunxerim ,

mihi effe iratos , et aUud de fumma hoc tempore rehgione fen-

furos, ac me abfente fenferint, arbitrere.

Fuifli tu, inquit, apud porUifices fuperior ; fed jam, quoniam

te ad populum contuHfli, fis inferior necefi!e efl. Itane vcro ?

quod in imperita multitudine efl vitiofiflimum, varietas et in-

conftantia , et crebra , tanquam tempeflatum , fic fententiarum

Gommutatio , hoc tu ad hos transferas , quos ab inconflantia

gravitas , a hbidinofa fententia certum et definitum jus rehgio-

num , vetuflas exemplorum , audloritas Hterarum monumento-

rumque , deterret ? Tune es ille , inquit , quo fenatus carere

nonpotuit, quem boni luxerunt,

quemrefpubHca defideravit ?

quo reflituto, fenatus audloritatem reflitutam putabamus, quamprimum adveniens prodidifli ? Nondum de mea fententia dico :

impudentiae primum refpondebo tuae.

III. Hunc igitur, funefla reipubHcae peflis, hunc tu civem

ferro et armis, et exercitus terrore, et confulum fcelere, et au-

daciflTimorum hominum minis , fervorum deleclu , obfefiione

templorum, occupatione fori, oppreflione curiae, domo et patria,

ne cum improbis boni ferro dimicarent , cedere curafli , quem

a fenatu, quem a bonis omnibus, quem a cund:a ItaHa, defide-

ratum, arceflitum, revocatum, confervandae reipubHcae caufa,

confiteris ?

At enim in fenatum venire, in CapitoHum intrare, turbulento



PRO DOMO SUA. 355

illo die non debuifti. Ego vero neque veni, et domo me tenui

quamdiu turbulentum tempus fuit ; cum fervos tuos , ad rapi-

nam, ad bonorum csedem, paratos, cum illa tua confceleratorum

ac perditorum manu armatos etiam in Capitolium tecum veniffe

conftabat. Quod cum mihi nuntiaretur, fcio me domi manfiffe,

€t tibi et gladiatoribus tuis inftaurandaB caedis poteftatem non

feciffe. Poflea quam mihi nuntiatum eft , popukim Romanumin Capitolium propter metum atque inopiam rei frumentariae

conveniife, miniftros autem fcelerum tuorum perterritos, partim

amiffis gladiis , partim ereptis , diffugiiTe i veni non folum line

ullis copiis ac manu, verum etiam cum paucis amicis.

An ego, cum P. Lentulus conful, optime de me ac de repub-

lica meritus, cum Q^Metellus, qui, cum meus inimicus elTet,

frater tuus, et diflenfioni noftras et precibus tuis falutem ac dig-

nitatem meam praetulilfet , me arcefferent in fenatum ; cumtanta multitudo civium tam recenti officio fuo me ad referen-

dam gratiam nominatim vocarent: non venirem, cum praefertim

te jam illinc cum tua fugitivorum manu difceffiffe conftaret ?

Hic tu me etiam , cuftodem defenforemque Capitolii , templo-

rumque omnium, hoftem Capitolinum appellare aufus es, quod,

cum in Capitolio fenatum duo confules haberent , eo venirem ?

Utrumne eft tempus aliquod, quo in fenatum venifTe turpe fit ?

an res illa tahs erat, de qua agebatur, ut rem ipfam repudiare,

et eos, qui agebant, condemnare, deberem ?

IV. Primum dico fenatoris effe boni, femper in fenatum ve-

nire : nec cum his fentio, qui ftatuunt minus bonis temporibus

in fenatum ipfi non venire ; non inteUigentes, hanc fuam nimi-

am perfeverantiam vehementer iis, quorum animum ofFendere

voluerunt, gratam et jucundam fuiffe. At enim nonnulli propter

timorem , quod fe in fenatu tuto non effe arbitrabantur, difcef-ferunt. Non reprehendo -, nec quaero, fueritne ahquid pertimef-

cendum : puto , fuo quemque arbitratu timere oportere. Cur

ego non timuerim, quaeris ? quia te illinc abiiffe conftabat. Cur,

cum viri boni nonnulli putarint, tuto fe in fenatu effe non poffe,

Y y 2



356 O R A T I O

ego non idem fenferlm ? cur , cum ego me exiftimafTem tuto

omnino in civitate efle non pofTe , illuc irem ? An aliis licet

et rede licet , in meo metu fibi nihil timere : mihi uni necefle

erlt et meam, et aHorum, vlcem pertimefcere ?

An, quia non condemnavi fententia mea duo confules , fum

reprehendendus ? Eos igitur ego potifiimum damnare debui

quorum lege perfe<5lum eft , ne ego indemnatus , atque optime

de repubUca meritus, damnatorum poenas fuftinerem ? Quorumetiam dehdta , propter eorum egregiam in me confervando vo-

luntatem , non modo me , fed omnes bonos , ferre oporteret

eorum optimum confiUum ego potiffimum, per eos in meampriftinam dignitatem reftitutus, confiho repudlarem meo ? At

quam fententlam dixi?

Primum eam , quam popuh fermoin

animls noftris jam ante defixerat; deinde eam, quas erat fuperio-

ribus diebus agitata in fenatu ; deinde eam , quam fenatus fre-

quens tum, cum mihi eft affenfus, fecutus eft : ut neque al-

lata fit a me res inopinata ac recens ; nec , fi quod in fenten-

tia vitium eft, magis fit ejus, qui dixerit, quam omnium, qui

probarint. At enim hberum fenatus judicium, propter metum,

non fuit. Si timuiffe eos facis , qui dlfcefferunt ; concede , non

timuiffe eos , qui remanferunt. Sin autem fme iis , qui tun>

abfuerunt, nihil decerni hbere potuit ; cum omnes adeffent,

coeptum eft referri de inducendo fenatus-confulto. Ab univerfo

fenatu reclamatum eft.

V. Sed quasro, in ipfa fententia, quoniam princeps ego fumejus atque audor , quid reprehendatur. Utrum caufa capiendi

novi confihi non fuit ? an meae partes in ea caufa non prascipuae

fuerunt ? an aho potius confugiendum fuit ? Quae vis , qua£

caufa , major effe , quam fames , potuit ? quam feditio ? quamconfiha tua, tuorumque ? qui, facukate oblata ad imperitorum

animos incitandos , renovaturum te tua iUa funefta latrocinia

ob annonae caufam putarunt. Frumentum provincias frumenta-

rias partim non habebant ; partim in ahas terras , credo , prop-

ter varletatem venditorum miferant ; partim , quo gratius effet



PRO DOMO SUA. 2S7

tum, cum in ipfa fame fubvenlfTent, cuflodiis fuis claufum con-

tinebant, ut fubito novum mitterent. Res erat non in opinione

dubia, fed in pra^fenti atque ante oculos propofito periculo : ne-

que id conjed:ura profpiciebamus , fed jam experti videbamus.

Nam, cum ingravefceret annona, ut jam plane inopia ac fames,

non caritas, timeretur, concurfus eft ad templum Concordiae

facftus, fenatum illuc vocante Metello confule. Qui fi verus fuit,

ex dolore hominum, et fame ; certe confules caufam fufcipere,

certe fenatus aliquid confilii capere potuit. Sin caufa fuit annona,

feditionis quidem inflimulator et concitator tu fuifli ; nonne

id agendum nobis oranibus fuit, ut materiem fubtraheremus

furori tuo l

Quid, fi utrumque fuit, et ut fames flimularet homines, et

tu in hoc ulcere, tanquam unguis, exifleres ? nonne fuit eo ma-jor adhibenda medicina, quae et illud nativum et hoc delatum

malum fanare pofTet ? Erat igitur et praefens caritas , et futura

fames. Non efl fatis : fadla lapidatio efl. Si ex dolore plebeio ,

nullo incitante ; magnum malum : fi P. Clodii impulfu ; ufita-

tum hominis facinorofi fcelus : fi utrumque , ut et res effet ea

quas fua fponte multitudinis animos incitaret, et parati atque

armati feditionis duces , videturne ipfa refpubUca etconfuhs

auxilium imploraffe , et fenatus fidem ? Atqui utrumque fuiffe

perfpicuum efl, difhcultatem annons, fummamque inopiam rei

frumentariae , ut homines non jam diuturnam caritatem, fed ut

famem, plane timerent : nemo negat. Hanc iflum, otii et pacis

hoflem, caufam arrepturum fuifle ad incendia, c^dem, rapinas,

nolo, Pontifices, fufpicemini, nifi videritis.

Qui funt homines a Q^ Metello , fratre tuo , confule , in fe-

natu palam nominati , a quibus ille fe lapidibus appetitum ,

etiam percuffum, effe dixit ? L. Sergium et M. Lolhum nomi-navit. Quis efl ifte LoUius ? qui fine ferro ne nunc quidem te-

cum eft ', qui , te tribuno plebis , nihil de me dicam , fed qui

Cn. Pompeium, interficiendum depopofcit. Quis efl Sergius ?

armiger Catjhnae , flipator tui corporis , fignifer feditionis,.



358 O R A T I O

concitator tabernariorum, damnatus injuriarum, percufTor, la-

pidator, fori depopulator, obfeflbr curiae. His atque hujufmodi

ducibus, cum tu in annonae caritate in confules, in fenatum,

in bona fortunafque locupletium , per caufam inopum atque

imperitorum , repentinos impetus comparares ; cum tibi falus

efTe in otio nuUa polTet ; cum defperatis ducibus decuriatos ac

defcriptos haberes exercitus perditorum : nonne providendum

fenatui fuit, ne in hanc tantam materiam feditionis ifta funefta

fax adhasrefceret ? Fuit igitur caufa capiendi novi confiHi. Vi-

dete nunc, fuerintne partes meae pene praecipuse.

VI. Quem tum Sergius ille tuus, quem LoUius, quem caeterae

peftes, in lapidatione illa nominabant ? quem annonam prseftare

oportere dicebant ? Nonne me ? Quid puerorum illa concurfa-tio nodturna ? num a te ipfo inftituta ? Me frumentum flagita-

bant. Quafi vero ego aut rei frumentarise praefuifTem, aut com-

preflum aUquod frumentum tenerem , aut in ifto genere omni-

no quidquam aut curatione aut poteftate valuifiem. Sed homoad caedem imminens meum nomen operis ediderat, imperitis

injecerat. Cum de mea dignitate in templo Jovis Optimi Maxi-

mi fenatus frequentifTimus, uno ifto diffentiente, decreviffet;

fubito, iUo ipfo die, carifiimam annonam nec-opinata vilitas

confecuta eft.

Erant qui Deos immortales, id quod ego fentio, numine fuo

reditum meum dicerent comprobafTe. NonnuUi autem iUam

rem ad iUam rationem conjedluramque revocabant , qui , quod

in meo reditu fpes otii et concordias fita videbatur , in difceffu

autem quotidianus feditionis timor, jam pene beUi depulfo me-

tu, commutatam effe annonam dicebant : quae quia rurfus in

meo reditu fadta erat durior, a me, cujus adventu fore viUtatem

boni viri didtitabant, annona flagitabatur,

VII. Ego denique non folum ab operis tuis , impulfu tuo

nominabar, fed etiam, depulfis ac difTipatis tuis copiis, a populo

Romano univerfo , qui tum in CapitoUum convenerat , cumiUo die minus valerem , nominatim in fenatum vocabar. Veni



PRO DOMO SUA. 359

expedtatus. Multis fententiis jam didis, rogatus fum fenten-

tiam : dixi reipublicae faluberrimam, mihi neceffariam. Peteba-

tur a me frumenti copia , annonae vilitas , quafi polfem aliquid

in ea re gerenda : non habebatur. Flagitabar bonorum expoftu-

latione : improborum convicia fuftinere non poteram. Delegavi

amico locupletiori : non quo illi, ita de me merito, onus illud

imponerem, ( fuccubuiffem enim potius ipfe ) fed quia videbam

id , quod omnes ; quod nos de Cn. Pompeio polliceremur , id

illum fide, confiHo, virtute, audtoritate, felicitate denique fua,

facillime perfefturum.

Itaque, five hunc Dii immortales frudtum mei reditus populo

Romano tribuunt , ut , quemadmodum difceffu meo frugum

inopia, fames, vaftitas, caedes, incendia, rapinae, fcelerum im-

punitas, fuga, formido, difcordia fuiffet ; fic reditu meo uber-

tas agrorum , frugum copia , fpes otii , tranquillitas animorum ,

judicia , leges , concordia populi , fenatus aud:ofitas , mecumfimul redudla videantur : five egomet aliquid adventu meoconfilio, au(floritate, dihgentia, pro tanto beneficio populo Ro-mano praeftare debui ; praeflo , promitto , fpondeo : nihil dico

amplius : hoc, quod fatis efl huic tempori, dico, rcmpublicam

annoncB nomine in id difcrimen , quo vocabatur , non effe ven-

turam.

VIII. Num igi tur in hoc officio, quod fuit praecipue meura,

fententia mea reprehenditur ? Rem maximam eripui a pefle

fummi periculi, non folum eam, fed etiam vos a caede, incendiis,

vaftitate : nemo negat : cum ad caufam caritatis accederet ifle

fpeculator communium miferiarum, qui femper in reipublicas

malis fceleris fui faces inflammarit. Negat oportuifTe quidquam

uni extra ordinem decerni. Non jam tibi fic refpondebo, ut cae-

teris , Cn. Pompeio plurima , periculofiflima , maxima , terramarique bella extra ordinem effe commifTa -, quarum rerum fi

quem poeniteat, eum vid:oriae populi Romani pcenitere : non

ita tecum ago.

Cum his haec a me haberi oratio potefl, qui ita difputant.



360 O R A T I O

fe , fi qua res ad unum deferenda fit , ad Cn. Pompeium dela-

turos potiirimum j fcd fe extra ordinem nihil cuiquam dare

cum Pompeio datum fit, id fe pro dignitate hominis ornare ac

tueri folere. Horum ego fententiam ne laudem, impedior Cn.

Pompeii triumphis ; quibus ille, cum effet extra ordinem ad

patriam defendendam vocatus , auxit nomen populi Romani,

imperiumque honeftavit : conftantiam probo, qua mihi quoque

utendum fuit, quo ille audore extra ordinem bellum cum Mi-

thridate Tigraneque geffit. Sed cum illis tamen poffiim aliquid

difputare : tua vero qus tanta impudentia eft, ut audeas dicere,

cxtra ordinem dari nihil cuiquam oportere ? qui cum lege nefa-

ria Ptolemasum, regem Cypri, fratrem regis Alexandrini, eodem

jure regnantem, caufa incognita, publicalTes, populumque Ro-manum fcelere obligafles; cum in ejus regnum, bona, fortunas,

patrocinium hujus imperii immiliffes, cujus cum patre, avo,

majoribus , focietas nobis et amicitia fuiffet : hujus pecuniae

deportandae, et, fi quis fuum jus defenderet, bello gerendo,

M. Catonem prasfecifli. Dices, Quem virum ? Sandtiffimum,

prudentiffimum, fortiffimum, amiciffimum reipublicae, virtute,

conlilio, ratione, vita, mirabili ad laudem, et prope fingulari

fed quid ad te, qui negas effe verum, quemquam ulli reipublicas

extra ordinem praefici ?

IX. Atque in hoc folum inconflantiam redarguo tuam : qui

in ipfo Catone, quem tu non pro illius dignitate produxeras, fed

pro tuo fcelere fubduxeras ; quem tuis Sergiis, Lolliis, Titiis,

Cffiterifque caedis et incendiorum ducibus, objeceras ; quem car-

nificem civium, quem indemnatorum necis principem, quemcrudelitatis au6torem , fuiffe dixeras : ad hunc honorem et im-

perium extra ordinem nominatim rogatione tua detulifli ; et

tanta fuifli intemperantia , ut ilHus tui fceleris rationem occul-

tare non poffes. Literas in concione recitafli, quas tibi a C.

Gaefare miflas diceres : Cêsar Pulciiro : cum etiam es argu-

mentatus, amoris effe hoc fignum, cum nominibus tantum ute-

retur, neque adfcriberet, Proconfuk, aut, T^ribuno plebis, Deinde



PRO DOiMO SUA. 361

gratulari tibi, quod idem in pofterum M. Catonem tribunatu

tuo removiiTes, et quod idem in pofterum de extraordinariis

poteftatibus libertatem ademifles. Quas aut nunquam tibi ille

literas mifit ; aut, fi mifit, in concione recitari noluit^ aut, five

ille mifit, five tu finxifli, certe confilium tuum de Catonis ho-

nore illarum literarum recitatione patefa^lum eft. Sed omitto

Catonem, cujus eximia virtus, dignitas, et in eo negotio, quod

geffit, iides et continentia, tegere videntur improbitatem et

legis et adtionis tuae.

Quis provinciam homini poft homines natos turpiffimo, fce-

leratiffimo, contaminatiffimo ; quis illam opimam fertilemque

Syriam, quis bellum pacatiffimis gentibus, quis pecuniam ad

emendos agros conftitutam , ereptam vi ex Caefaris rebus adlis ,

quis imperium infinitum , dedit ? Cui quidem cum Ciliciam

dediffes , mutafti padtionem , et Ciliciam ad prastorem item

extra ordinem tranftulifti ; Gabinio, pretio amplificato, Syriam

nominatim dedifli. Quid ? homini teterrimo, crudeliffimo, fal-

laciffimo , omnium fcelerum libidinumque maculis notatiffi-

mo , L. Pifoni , nonne nominatim populos liberos , multis fe-

natus-confultis, etiam recenti lege foceri ipfius, Hberatos, vinc-

tos et conflri<ftos tradidifti ? nonne , cum ab eo merces tui

beneficii pretiumque provinciae meo fanguine tibi effet perfolu-

tum, tamen asrarium cum eo partitus es ?

Itane vero ? tu provincias confulares, quas C. Gracchus, qui

unus maxime popularis fuit , non modo non abflulit ab fenatu

fed etiam , ut neceffe effet quotannis conflitui per fenatum

decreta lege fanxit ; eas , lege Sempronia per fenatum decre-

tas , refcidifli ? extra ordinem , fine forte , nominatim dedifli

non confuUbus, fed reipublics peftibus ? nos, quod nominatim

rei maximae pene jam defperatse fummum virum , fsepe ad ex-

trema reipublicae difcrimina deledum , praefecimus , a te re-

prehendemur ?

X. Quid tandem ? fi , qux tum ilHs reipubUcae tenebris,

caecifque nubibus et proceUis , cum fenatum a gubernacuUs

ToM. V. Z z



362 O R A T I O

dejecifles , populum e navi exturbafTes , ipfe archipirata cumgrege praedonum impuriffimo pleniffimis velis navigares^ fi, quge

tum promulgafti , conftituifti , promilifti , vendidifti , perferre

potuilfes, qui locus in orbe terrarum vacuus extraordinariis faf-

cibus, atque imperio Clodiano, fuilfet ? Sed excitatus aliquando

Cn. Pompeii (dicam ipfo audiente, quod fenfi, et fentio, quoquo

animo me auditurus eft) excitatus , inquam , aliquando Cn.

Pompeii nimium diu reconditus et penitus abftrufus animi dolor

fubvenit fubito reipublicae, civitatemque fra(5tam malis, mutam,

debilitatam, abje(5tam metu, ad aliquam fpem libertatis et prif-

tinas dignitatis erexit. Hic vir extra ordinem rei frumentariae

praeficiendus non fuit ? Scilicet tu helluoni fpurcifiimo, prxguC-

tatori libidinum tuarum, homini egentiflimo et facinorofiflimo,

Sex. Clodio , focio tui fanguinis , qui fua lingua etiam fororem

tuam a te abalienavit, omne frumentum privatum et publicum,

omnes provincias frumentarias , omnes mancipes , omnes hor-

reorum claves, lege tua tradidifti. Qua ex re primum caritas

nata eft , deinde inopia : impendebat fames , incendia , ceedes „

direptio : imminebat tuus furor omnium fortunis et bonis.

Queritur etiam importuna peftis , ex ore impurifiimo Sex.

Clodii rem frumentariam efiê ereptam , fummifque in periculis

ejus viri auxilium implorafi*e rempublicam, a quo faepe fe et

fervatam et ampHficatam efi!e meminifiêt. Extra ordinem ferri

nihil placet Clodio. Quid ? de me quod tuhfiê te dicis, pa-

tricida, fratricida, fororicida, nonne extra ordinem tulifti ? Ande pefte civis, quemadmodum omnes jam Dii atque homines

judicaverunt, confervatoris reipublicge, quemadmodum autem

tute ipfe confiteris , non modo indemnati , fed ne accufati qui-

dem , licuit tibi ferre non legem , fed nefarium privilegium

lugente fenatu, mcerentibus bonis omnibus, totius Italiae preci-

bus repudiatis , opprefla captaque republica : mihi , populo

Romano implorante , fenatu pofcente , temporibus reipubHcae

flagitantibus, non licuit de falute populi Romani fententiam

dicere ? Qua quidem in fententia fi Cn. Pompeii dignitas auft^



PRO DOMO SUA. 363

eft, conjundla cum utilitate communi , certe laudandus eflem ,

(i ejus dignitati fufFragatus viderer, qui meae faluti opem et

auxilium tuliflbt.

XI. Delinant, definant, homines iifdem machinis fperare mereftitutum poffe labefadlari, quibus antea ftantem perculerunt.

Quod enim par amicitiae confularis fuit unquam in hac civitate

conjundtius, quam fuimus inter nos, ego et Cn. Pompeius ?

quis apud populum Romanum de illius dignitate induflrius, quis

fenatui faepius, dixit ? qui tantus fuit labor, quae fimultas, quae

contentio , quam ego non pro ilUus dignitate fufceperim ? qui

ab illo in me honos, quas prasdicatio de mea laude, quse remu-

neratio benevolentiae , praetermiffa efl?

Hanc noflram conjunc-tionem , hanc confpirationem in repubhca bene gerenda , hanc

jucundifiimam vitas atque officiorum omnium focietatem , certi

homines fidtis fermonibus et falfis criminibus diremerunt : cumiidem illum, ut me metueret, me caveret, monerent ; iidem

apud me, mihi illum effe uni inimicifTimum, dicerent : ut neque

ego ab illo, quae mihi petenda effent, fatis audaciter petere pof-

fem ; neque ille, tot fufpicionibus certorum hominum et fcelere

exulceratus , quae meum tempus poflularet , fatis proHxe mihi

polHceretur.

Data merces efl erroris mei magna , Pontifices , ut me non

folum pigeat flultitiae meae, fed etiam pudeat : qui, cum menon repentinum ahquod meum tempus , fed veteres multo ante

fufcepti et provifi labores, cum viro fortiflimo et clariflimo con-

junxifTent, lim pafTus a tali amicitia diflrahij neque intellexe-

rim , quibus aut ut apertis inimicis obfiflerem , aut ut infidio-

lis amicis non crederem. Proinde definant ahquando me iifdem

infiammare verbis : Quid fibi ifle vult ? nefcit, quantum audto-

ritate valeat , quas res gefferit , qua dignitate fit reflitutus : cur

ornat eum, a quo defertus efl ? Ego vero neque me tum de-

fertum puto , fed pene deditum ; nec , quiE fint in illa reipub-

licae flamma gefla contra me , neque quomodo , neque per

quos, patefaciendum mihi efTe arbitror. Si utile reipubUcae fuit,

Z z 2



364 O R A T I O

haurire me unum pro omnibus illam indigniffimam calamita-

tem ; etiam hoc utile fit , quorum id fcelere conflatum fit , mecccultare et tacere. IUud vero eft hominis ingrati tacere : ita-

que Hbentiffime priEdicabo, Cn. Pompeium ftudio et audloritateaeque, ut unumquemque veftrum, opibus, contentione, preci-

bus, pericuUs denique, praecipue pro falute mea laborafTe.

XII. Hic tuis, P. Lentule, cum tu nihil aliud dies et nodes

nifi de falute mea cogitares, confiHis omnibus interfuit : hic

tibi gravifiimus audlor ad inftituendam, fidehflimus focius ad

comparandam, fortiflimus adjutor ad rem perficiendam fuit

hic municipia coloniafque adiit : hic Itahae totius auxiUum cu-

pientis imploravit : hic in fenatu princeps fententias fuit : idem-

que cum dixiflet , tum etiam pro falute mea populum Roma-num obfecravit.

Quare iftam orationem , qua es ufus , omittas Ucet , poft il-

lam fententiam , quam dixeram de annona , pontificum animos

eflê mutatos : perinde, quafi ifti aut de Cn. Pompeio aUter,

atque ego exiftimo , fentiant ; aut , quid mihi pro expedtatione

popuU Romani, pro Cn. Pompeii meritis erga me, pro ratione

mei temporis, faciendum fuerit, ignorent -, aut etiam, fi cujus

forte pontificis animum, quod certo fcio aUter efl!e, mea fenten-

tia ofiêndit , aUo modo fit conftituturus aut de reUgione ponti-

ficum, aut de repubUca, quam eum aut caeremoniarum jus, aut

civitatis falus, coegerit.

InteUigo , Pontifices , me plura extra caufam dixiflê , quamaut opinio tulerit , aut voluntas mea -, fed, cum me purgatum

vobis eflfe cuperem, tum etiam veftra in me attente audiendo

benignitas provexit orationem meam. Sed hoc compenfabo bre-

vitate ejus orationis , quae pertinet ad ipfam cognitionem vef-

tram : quse cum fit in jus reUgionis, et in jus reipubUcas, diftri-

buta, reUgionis partem, quae muUo eft verbofior, przetermittens,

de jure reipubUcae dicam. Quid eft enim aut tam arrogans

quam de reUgione, de rebus divinis, caeremoniis, facris, ponti-

ficum coUegium docere conari 3 aut tam ftultum, quam, fi quis



PRO DOMO SUA. 365

quid in veftris libris invenerit, id narrare vobis ; aut tam curio-

fum, quam ea fcire velle, de quibus majores noftri vos folos et

confuli et fcire voluerunt ?

XIII. Nego potuifTe jure publico, legibus iis, quibus haec ci-

vitas utitur , quemquam civem ulla ejufmodi calamitate affici

line judicio: hoc juris in hac civitate etiam tum, cum reges ef-

fent, dico fuiffe -, hoc nobis tffe a majoribus traditum -, hoc efle

denique proprium liberas civitatis , ut nihil de capite civis , aut

de bonis , line judicio fenatus , aut populi, aut eorum , qui de

quaque re conftituti judices fmt, detrahi poffit,

Videfne me non radicitus evellere omnes adiliones tuas ? ne-

que illud agere, quod apertumeft, te

omnino nihil geffiffe jure,non fuilTe tribunum plebis ? Hoc dico, effie parricidium : dico

apud pontilices ; augures adfunt ; verfor in medio jure publico.

Quod eft, Pontifices, jus adoptionis ? Nempe ut is adoptet,

qui neque procreare jam liberos poffit, et, cum potuerit, fit ex-

pertus. Quae deinde caufa cuique lit adoptionis, qu.E ratio ge-

nerum ac dignitatis, quae facrorum, quseri a pontificum colle-

gio folet. Quid efl horum in ifla adoptione quaefitum ? Adoptat

annos viginti natus, etiam minor, fenatorem. Liberorumne

caufa ? At procreare poteil : habet uxorem : fufcepit etiam li-

beros. Exheredabit igitur pater fiHum. Quid ? facra Clodias

gentis cur intereunt, quod in te efl ? quae omnis notio pontifi-

cum, cum adoptarere, effe debuit.

Nifi forte ex te ita quaefitum efl, num perturbare rempubli-

cam feditionibus velles ; et ob eam caufam adoptari, non ut

iiUus effes, fed ut tribunus plebis iieres, et funditus everteres

civitatem. Refpondifti, credo, te ita velle. Pontificibus bona

caufa vifa efl : approbaverunt. Non êtas ejus, qui adoptabat,

quaefita eft, ut in Cn. Aufidio, M. Pupio; quorum uterque

noftra memoria, fumma fenedute, aher Oreftem, aher Pifo-

nem, adoptavit. Quas adoptiones, ficut alias innumerabiles, he-

reditates nominis, pecunis, facrorum, fecutse funt. Tu neque

Fonteius es, qui effe debebas ; neque patris heres ^ neque.



366 O R A T I O

amlflis facrls paternis, in haec adoptiva veniftl. Ita, perturbatis

facris, contaminatis gentibus, et quam deferuifti, et quam pol-

luifti, jure Quiritium legitimo tutelarum et hereditatum re-

li(flo, fa(5lus es ejus iilius contra fas, cujus per aetatem pater effe

potuifti,

XIV. Dico apud pontifices. Nego iftam adoptionem ponti-

ficio jure effe fadtam : primum, quod hae veftrae fmt aetates, ut

is, qui te adoptavit, vel filii tibi loco per agtatenj effe potuerit,

vel eo quo fuit : deinde, quod caufa quaeri foleat adoptandi, ut

et is adoptet, qui, quod natura jam affequi non poteft, et legi-

timo et pontificio jure quaerat; et ita adoptet, ut ne quid aut

de dignitate generum, aut de facrorum religione, minuatur

illud in primis, ne qua calumnia, ne qua fraus, ne quis dolus,

adhibeatur ; ut haec fimulata adoptio fihi quam maxime verita*

tem illam fufcipiendorum liberorum imitata effe videatur.

Quae major cahimnia eft, quam venire imberbem adolefcen-

tulum, bene valentem, ac maritum, dicere, fiUum fenatorem

populi Romani fibi velle adoptare ; id autem fcire et videre om-nes, non ut ille fihus inftituatur, fed ut e patriciis exeat, et

tribunus plebis fieri pofiit, idcirco adoptari ? Neque id obfcure:

nam adoptatum emancipari ftatim, ne fit ejus filius, qui adop-

tarit. Cur ergo adoptatur ? Probate genus adoptionis : jam om-nium facra interierint, quorum cuftodes vos efle debetis ; jampatricius nemo rehnquetur. Cur enim quifquam vellet tribu-

num plebis fe fieri non hcere ? anguftiorem fibi effe petitionem

confulatus ? in facerdotium cum poflit venire, quia patricio non

fit is locus, non venire ? Ut cuique ahquid acciderit, quare

commodius fit cffe plebeium, fimih ratione adoptabitur.

Ita populus Romanus brevi tempore neque regem facrorum,

neque flamines, nec fahos, habebit, nec ex parte dimidia reh-

quos facerdotes, neque aucftores centuriatorum et curiatorum

comitiorum : aufpiciaque popuh Romani, fi magiftratus patricii

creati non fint, intereant neceffe eft, cum interrex nuUus fit,

quod et ipfum patricium effe, et a patricio prodi, neceffe eft.



PRO DOMO SUA. 367

Dixl apud pontifices , iftam adoptionem nullo decreto hujus

coUegii probatam, contra omne pontlficium jus fad:am, pro

nihilo efi!e habendam : qua fublata, intelligis, totum tribuna-

tum tuum concidiflê.

XV". Venio ad augures. Quorum ego Hbros, fi qui fiant re-

conditi, non fcrutor ; non fum in exquirendo jure augurum cu-

riofus : hjec, quas una cum populo didici, qus faspe in concio-

nibus refponfa funt, novi. Negant fas efiê agi cum populo, cumde caelo fervatum fit. Quo die de te lex curiata lata efiê dicatur,

audes negare de caelo eife fervatum ? Adeft prsefens vir, fingolari

virtute, conftantia, gravitate praeditus, M. Bibulus : hunc con-

fulem illo ipfo die contendo fervafiê de caelo. Infirma funt igitur,

tua fententia, ad:a C. Caefaris, viri fortiffimi ? Minime : neque

enim mea jam quidquam intereft, exceptis his tehs, quae ex

ilHus aftionibus in meum corpus immifi!a funt.

Sed hsec de aufpiciis , quae ego nunc perbreviter attingo

adla funt a te. Tu, tuo praecipitante jam et debiHtato tribu-

natu , aufpiciorum patronus fubito extitifti : tu M. Bibulum in

concionem , tu augures , produxifti. Te interrogante augures

refponderunt , cum de caslo fervatum fit , cum populo agi non

poffe : tibi M. Bibulus quaerenti, fe de caelo fervafife, refpondit

idemque in concione dixit , ab Appio , fratre tuo , produdlus ,

te omnino, quod contra aufpicia adoptatus eftes, tribunum ple-

bis non fuifiTe. Tua denique omnis ad:io pofterioribus menfibus

fuit, omnia, quas C. Csefar egiflet, quod contra aufpicia efient

a(5la , per fenatum refcindi oportere : quod fi fieret , dicebas

te tuis humeris me cuftodem urbis in urbem relaturum. Videte

hominis amentiam, ubi per fuum tribunatum Caefaris adis ilH-

gatus teneretur. Si et facrorum jure pontifices , et aufpiciorum

reHgione augures, totum evertunt tribunatum tuum, quid quae-

ris ampHus ? an etiam apertius aHquod jus popuH atque legum ?

XVI. Hora fortafiê fexta diei queftus fum in judicio, cumC. Antonium, coHegam meum, defenderem, quacdam de repub-

Hca, quas mihi vifa funt ad iHius miferi caufam pertinere. Haec



368 O R A T I O

homines improbi ad quofdam viros fortes longe aliter , atque a

me did:a erant , detulerunt : hora nona , illo ipfo die , tu es

adoptatus. Si, quod in caeteris legibus trinum nundinum effc

oportet , id in adoptione fatis eft , trium effe horarum -, nihilreprehendo. Sin eadem obfervanda funt -, li decrevit fenatus ,

M. Drufi legibus , quae contra legem CaBciham et Didiam latae

effent, populum non teneri : jam inteUigis, omni genere juris,

quod in facris, quod in aufpiciis, quod in legibus fit, te tribu-

num plebis non fuiife ?

Atque ego hoc totum non fine caufa rehnquo. Video enim

quofdam clarifhmos viros, principes civitatis, aliquot locis judi-

cafTe, te cum plebe jure agere potuifTe : qui etiam de me ipfb,

cum tua rogatione funere elatam rempublicam effe dicerent,

tamen id funus, etfi miferum atque acerbum fuiffet, jure in-

diftum effe dicebant. Quod de me cive ac de republica bene

merito tuHffes, funeflum funus te indixiffe reipubUcae -, quod

falvis aufpiciis tuliffes, jure egiffe, dicebant. Quare licebit, ut

opinor, nobis eas adtiones non infirmare, quibus illi adlionibus

conflitutum tribunatum tuurh comprobaverunt. Fueris fane tri-

bunus plebis tam jure, quam lege, quam fuit hic ipfe Rullus,

vir omnibus rebus clariflimus atque ampliflimus : quo jure, quo

more, quo exemplo, legem nominatim de capite civis indemnati

tuhfli ?

XVII. Vetant leges facratae, vetant xii tabulae, leges privatls

hominibus irrogari : id efl enim privilegium. Nemo unquamtuHt : nihil efl crudelius, nihil perniciofius, nihil, quod minus

haec civitas ferre poflit. Profcriptionis miferrimum nomen illud,

et omnis acerbitas Syllani temporis, quid habet, quod maximefit infigne ad memoriam crudelitatis ? opinor, pcenam in cives

Romanos nominatim fine judicio conflitutam.

Hanc vos igitur, Pontifices, judicio atque au^Ttoritate veflra

tribuno plebis poteflatem dabitis, ut profcribere poflit quos

velit ? Quaero enim, quid fit aliud profcribere. Velitis, ju-

jJEATis, u^ M. Tûllius in civitate nejit^ bonaque ejus ut meajint^



PRO DOMO SUA. 369

Ita enlm fecit, etfi aliis verbis tulit. Hoc plebifcitum efl ? haec

lex ? ha2C rogatio eft ? hoc vos pati poteftis ? hoc ferre civitas,

ut finguli cives fingulis verficuHs e civitate tollantur ? Equidem

jam perfundlus fum : nullam vim, nuUum impetum, metuo :

explevi animos invidorum : placavi odia improborum : faturavi

etiam perfidiam et fcelus proditorum : denique de mea caufa,

quae videbatur perditis civibus ad invidiam efle propofita, jam

omnes urbes, omnes ordines, omnes Dii atque homines, judi-

caverunt.

Vobifmetipfis , Pontifices , et veflrls liberis , caeterifque civi-

bus, pro veftra audtoritate et fapientia confulere debetis. Nam,cum tam moderata judicia populi fint a majoribus conflituta

primum, ut ne poena capitis cum pecunia conjungatur : dein-

de, ne, nifi prodidia die, quis accufetur : ut ter ante magiflra-

tus accufet, intermifiâ die, quam multam irroget, autjudicet:

quarta fit accufatio trinum nundinum, prodidla die, qua die ju-

dicium fit futurum : tum multa etiam ad placandum , atque ad

mifericordiam , reis conceffa funt : deinde exorabiiis populus

facilis fufFragatio pro falute : denique etiam, fi qua res illum

diem aut aufpiciis aut excufatione fuftulit, tota caufa judicium-

que fublatum efl,

XVIII. Haec cum ita fint in re, ubi crlmen efl, ubi accufator,

ubi tefles ? Quid indignius , quam , qui neque adeffe fit jufTus

neque citatus, neque accufatus, de ejus capite, liberis, for-

tunis omnibus, condudlos ficarios egentes et perditos fuffraglum

ferre , et eam legem putare ? At, fi hoc de me potuit , quemhonos, quem dignitas, quem caufa, quem refpublica, tuebatur,

cujus denique pecunia non expetebatur , cui nihil oberat praeter

converfionem ftatus, et inclinationem communium temporum 5

quid tandem futurum efl iis, quorum vita remota ab honorepopulari et ab hac illuflri gratia eft, pecuniae autem tantas funt,

ut eas nimium multi, egentes, fumptuofi, nobiles, concupif-

cant ? Date hanc tribuno plebis Hcentiam , et intuemini pauHf-

per animis juventutem , et eos maxime , qui iraminere jam

ToM. V. A a a



11 o O R A T I O

cupidltate videntur in tribunitiam poteflatem ^ collegia, medius

fidius, tribunorum plebis tota reperientur, hoc jure firmato, quas

coeant de hominum locupletiffimorum bonis , praeda praefertim

populari, ctfpe largitionis, oblata.

At quid tulit legum fcriptor peritus et callidus ? Velitis,

juBEATis, ut M. Tîillio aqua et ignis interdicatur ? Crudele,

nefarium, ne in fceleratiffimo quidem cive fine judicio feren-

dum. Non tulit, ut interdicatur : quid ergo ? JJt interdiBumJit.

O ccenum , O portentum , O fcelus ! Hanc tibi legem Clodius

fcripfit , fpurciorem lingua fua , ut interdidum fit , cui non fit

interdi(ftum ? Sexte nofter , bona venia , quoniam jam dialedli-

cus es, et hoc quoque Hguris -, quod fa6lum non efl:, ut fit fac-

tum , ferri ad populum , aut verbis ulHs fanciri , aut fuffragiis

confirmari, potefl: ? Hoc tu fcriptore, hoc confiHario, hoc mi-

nifi:ro, omnium non bipedum folum, fed etiam quadrupedum,

impuriflimo,. rempublicam perdidifti. Neque tu eras tam excors>

tamque demens , ut nefcires hunc Clodium ^^^ , qui contra

leges faceret ; alios , qui leges fcribere folerent. Sed neque eo-

rum , neque casterorum , in quibus efiêt ahquid modeftise , cu-

jufquam tibi poteflas fuit ; neque tu legum fcriptoribus iifdem

potuifli uti, quibus caeteri, neque operum architeftis ; neque

pontificem adhibere quem velles -, poftremo ne in praedGe qui-

dem focietate mancipem, aut praedas focium, extra tuorum gla-

diatorum numerum ; aut denique fuffragii latorem in ifla tua

profcriptione quemquam , nifi furem aut ficarium , reperire

potuifli.

XIX. Itaque, cum tu florens ac potens per medium forum

popularis voHtares ; amici iHi tui , te uno amico tedi et beati

qui fe populo commiferant , ita repeUebantur , ut etiam Palati-

nam tuam perderent. Qui in judicium venerant, five accufatores

erant , five rei , te deprecante damnabantur. Denique etiam

iUe novitius Ligur , venaiis adfcriptor et fubfcriptor tuus , cumM. Papirii , fui fratris , efiêt teflamento et judicio improbatus

mortem ejus fe veUe perfequi dixit : nomen Sexti Propertii



PRO DOMO SUA. 371

<ietulit. Accufare alienjE damnationis fcelerirquc focios , propter

calumnisE metum, non eft aufus.

De hac igitur lege dicimus , quas jure rogata videatur : cu-

jus quam quifque partem tetigit, digito, voce, prsda, fufFra-

gio, quocunque venit, repudiatus convidlufque difcelTit. Quid,

fi iis verbis fcripta efl ifta profcriptio , ut fe ipfa diffolvat ? EfV

enim, ôd M. TûUiiis falfum Jenatus-confultum retulerit . Si igi-

tur retulit falfum fenatus-confultum , tum eft rogatio ^ ii non

rctulit , nulla eft. Satifne tibi videtur a fenatu judicatum , menon modo non ementitum cfTe audloritatem ejus ordinis, i^d.

etiam unum poft urbem conditam diligentifHme fenatui paruif-

fe ? Quot modis doceo , legem iflam , quam vocas , non efTe

legem ? Quid , fi etiam pluribus de rebus uno fortitu retulifli ?

tamenne arbitraris, id, quod M. Drufus in legibus fuis ple-

rifque, bonus ille vir M. Scaurus, et L. CrafTus, confularis, non

obtinuerint , id te pofTe , omnium facinorum et fluprorum om-nium, Decumis et Clodiis auftoribus, obtinere ?

XX. Tulifti de me , ne reciperer , non ut exirem : quem tu

ipfe non poteras dicere non licere effe Romae. Quid enim dice-

res ? Damnatum ? certe non. Expulfum ? qui licuit ? Sed tamen

ne id quidem eft fcriptum, ut exirem. Poena efl, qui receperit 5

quam omnes neglexerunt : ejedtio nufquam efl. Verum iit. Quid

operum publicorum exaftio ? quid nominis infcriptio ? tibi numaliud videtur efTe , ac meorum bonorum direptio ? pra^terquam

quod ne id quidem per legem Liciniam, ut ipfe tibi curationem

ferres , facere potuifti. Quid hoc ipfum , quod nunc apud pon-

tifices agis , te meam domum confecrafTe , te monumentum fe-

cifTe, in meis aedibus te fignum dedicafle, eaque te ex una roga-

tiuncula feciffe -, unum et idem videtur effe, atque id, quod de

me ipfo nominatim tuhfli ?

Tam hercule efl unum, quam quod idem tu lege una tuHfli

ut Cyprius rex, cujus majores huic populo focii atque amici

femper fuerunt , cum bonis omnibus fub praecone fubjiceretur ,

et exules Byzantium reducerentur. Eidem , inquit , utraque

A a a 2



372 O R A T I O

de re negotium dedi. Sed quid, fi eidem negotium dedifTes,

ut iii Afia ciftophorum flagitaret, inde iret in Hifpaniam ; cumRoma deceffiiTet, confulatum ei petere liceret ; cum faftus effet,

provinciam Syriam obtineret ? quoniam de uno homine fcribe-

res, una res effet ?

Quod fi jam populus Romanus de ifla re confuhus effet,

et non omnia per fervos latronefque gefhfTes, nonne fieri po-

terat , ut populo de Cyprio rege placeret , de exuhbus Byzan-

tinis difphceret ? Quae efl quafi aha vis, quae fententia, Caecihaf

legis et Didiae, nifi haec, ne populo neceffe fit in conjundlis

rebus compluribus, aut id, quod noht, accipere ; aut id, quod

veht, repudiare ? Quid, fi per vim tuhfli ? tamenne lex efl ? aut

quidquam jure geftum videri potefl , quod per vim geflum effe

conflet ? An, fi in ipfa latione tua, capta jam urbe, lapides

jadli, fi manus coUata non efl ; idcirco tu ad iham labem atque

cluviem civitatis fme fumma vi pervenire potuifli ?

XXI. Cum in tribunah Aureho confcribebas palam non

modo hberos, fed etiam fervos, ex omnibus vicis concitatos,

vim tum videhcet non parabas. Cum edidis tuis tabernas claudi

jubebas , non vim imperitae multitudinis , fed hominum honef-

torum modefliam prudentiamque, quaerebas. Cum arma in aedem

Cafloris comportabas , nihil ahud , nifi uti ne quid per vim agi

pofTet, machinabare. Cum vero gradus Cafloris conveUifti ac

removifli ; tum, ut modefle tibi agere hceret, homines audaces

ab ejus temph aditu atque afcenfu repuhfti. Cum eos , qui in

conventu virorum bonorum verba de falute mea fecerant, adeffe

jufhfli , eorumque advocationem manibus , ferro , lapidibus

difcuflifli ; tum profedlo oflendifli, vim tibi maxime difplicere.

Verum haec furiofa vis vefani tribuni plebis facile fuperari fran-

gique potuit, virorum bonorum vel virtute, vel mukitudine.

Quid ? cum Gabinio Syria dabatur, Macedonia Pifoni, utri-

que infinitum imperium, ingens pecunia, ut tibi omnia permit-

terent , te adjuvarent , tibi manum , copias , tibi fuos paratos

centuriones, tibi pecunias , tibi famihas , compararent ; te ftus



PRO DOMO SUA. 373

fceleratls conclonibus fublevarent, fenatus auftoritatem irrlde-

rent, equitibus Romanls mortem profcriptlonemque minitaren-

tur } me terrerent minis ; mihi caedem et dimicationem denun-

tiarent 5 meam domum , refertam viris bonis , per amicos fuos

complerent -, profcriptlonis metu me frequentia nudarent viro-

rum bonorum, me praelidio fpoliarent ; fenatum pro me non

modo pugnare, amplifTimum ordinem, fed etiam plorare et fup-

plicare, mutata vefte, prohiberent : ne tum quidem vis erat ?

XXII. Quld igltur ego geffi, aut qui tlmor fuit ? non dicam

in me : fac me timidum effe natura : quld illa tot virorum for-

tiffimorum millia ? quid noftri equites Romani ? quid fenatus ?

quld denlque omnes boni ? fi nulla erat vis , cur me flentes po-

tius. profecutl funt , quam aut increpantes retinuerunt, aut irati

reliquerunt ? An hoc timebam , fi mecum ageretur more inili-

tutoque majorum, ut poffem prEefens fufllnere ?

Utrum , fi dies diclaêfTet , judiclum mihi fult pertlmefcen-

dum i an fine judiclo privilegium ? Judiclum in caufa tam

turpi ? fcilicet is homo fum, qui, etiam fi caufa effet ignota,

dicendo non poffem expllcare. An eam caufam probare non

poteram , cujus tanta bonitas efl , ut ea ipfa non modo fe , fed

etiam me abfentem per fe , probarlt ? An fenatus , an ordines

an ii, qui cundla ex Italia ad me revocandum convolaverunt,

fegniores me praefente ad me retinendum et confervandum fuif-

fent in ea caufa, quam ipfe jam parricida talem dicat fuiffe,

ut me ab omnibus ad meam priflinam dignitatem expetituni.

atque revocatum queratur ?

An vero in judicio periculi nihil fuit ; prlvlleglum pertimui,

ne , mihi praefenti fi multa irrogaretur , nemo intercederet ?

Tam Inops autem ego eram ab amicis, aut tam nuda refpubHca

a magiflratibus ? Quid ? fi vocatae tribus effent, profcriptionem,,non dicam in me , ita de fua falute merito , fed omnino in ullo

cive, comprobaviffent ? An, fi ego praefens fuiffem, veteres ills

copias conjuratorum, tuiqus psrditi mlHtes atque egentes, et

nova vis fceleratiffimorum confulum, corpori meo peperciflent ?



374 O R A T I O

qui, cum eorum omnium crudelitati fcelerique ceffifTem, ne

abfens quidem ludlu meo mentes illorum fatiare potui.

• XXIII. Quid enim vos uxor mea mifera violarat ? quamvexaviflis, raptaviftis, omni crudelitate laceraviflis. Quid mea

filia ? cujus fletus affiduus fordefque lugubres vobis erant ju-

cunds ; cseterorum omnium mentes oculofque fledlebant. Quidparvus iilius ? quem , quamdiu abfui , nemo nifi lacrymantem

confed:umque vidit j quid fecerat, quod eum toties per infidias

interiicere voluiftis ? Quid frater meus ? qui cum aliquanto poft

meum difceffijm ex provincia veniffet , neque fibi vivendum ,

niii me reftituto, putaret, cum ejus moeror, fqualor incredibilis

et inauditus, omnibus mortalibus miferabilis videretur ; quoties

exveftro ferro ac manibus efl elapfus ?

Sed quid ego veflram crudelitatem expromo , quam in ipfum

me ac meos adhibuiflis; qui parietibus, qui tedis, qui columnis

ac poflibus meis, horrificum quoddam et nefarium, omni imbu-

tum odio , bellum intuliflis f Non enim te arbitror , cum pofl

meum difceffium omnium locupletium fortunas , omnium pro-

vinciarum frudus, tetrarcharum ac regum bona, fpe et avaritia

devoraffes, argenti et fupelled:ilis meae cupiditate effe cascatum :

non exiflimo, Campanum illum confulem cum faltatore collega,

cum alteri totam Achaiam , Theffialiam, Boeotiam , Grasciam,Macedoniam, omnemque barbariam, bona civium Romanorum,condonafles ; alteri Syriam , Babylonem , Perfas , integerrimas

pacatiffimafque gentes, ad diripiendum tradidiffes : illos tam

cupidos liminum meorum, et columnarum, et valvarum fuiffe

neque porro illa manus copiaeque Catilinae ca^mentis ac teflis

tedtorum meorum fe famem fuam expleturas putaverunt. Sed, ut

hoftium urbes, nec omnium hoflium, verum eorum, quibufcum

acerbum bellum inteftinumque fufcepimus, non prasda addudli

fed odio, folemus excipere, quod, in quos propter eorum crude-

litatem inflammatae mentes noflrae fuerunt , cum horum etiam

leftis ac fedibus refidere aliquod bellum femper videtur * * *

* * * DeeJ^ nonnihiL



PRO DOMO SUA. 375

XXIV. Nihil erat latum de me; non adelTe eram jufTus; noncitatus: abfueram: eram etiam tuo judicio civis incolumis, cumdomus in Palatio , villa in Tufculano , altera ad alterum con-

fulem , transferebatur : fenatum confules vetabant : columna^

marmoreae ex aedibus meis, infpedlante populo Romano, ad fo-

crum confulis portabantur: in fundum autem vicini confulis non

modo inftrumentum aut ornamenta villae, fed etiam arbores,

transferebantur ; cum ipfa villa non praeda; cupiditate, (quid

enim erat prasdae ? ) fed odio et crudelitate, funditus everteretur :

domus ardebat in Palatio non fortuito, fed oblato incendio :

confules epulabantur, et in conjuratorum gratulatione verfaban-

tur, cum alter fe Catilinae delicias, alter Cethegi confobrinum,

fuiife diceret.

Hanc ego vim , Pontifices , hoc fcelus , hunc furorem , meocorpore oppofito, ab omnium bonorum cervicibus depuli, om-nemque impetum difcordiarum, omnem diu collediam vim im-

proborum , quas inveterata , compreflb odio atque tacito , jamerumpebat , nafta tam audaces duces , excepi meo corpore : in

me uno confulares faces jadlae manibus tribunitiis ', in me om-nia, qus ego quondam retuderam, conjurationis nefaria tela

adhaeferunt. Quod fi , ut multis fortifTimis viris placuit , vi etarmis contra vim decertare voluifTem; aut viciffem cum maximainternecione improborum , fed tamen civium -, aut , interfedis

bonis omnibus, quod illis optatiflimum erat, una cum republica

concidiiTem.

Videbam , vivo fenatu populoque Romano , celerem mihi

fumma cum dignitate reditum ; nec inteUigebam fieri diutius

pofTe , ut mihi non liceret effe in ea republica , quam ipfe fer-

vafiêm. Quod fi non liceret ; audieram, et legeram, clariffimos

noflras civitatis viros fe in medios hofles ad perfpicuam mortempro falute exercitus injeciffe : ego pro falute reipublica? univerfs

dubitarem hoc meliore conditione efle , quam Decii ? quod illi

ee auditores quidem fux gloriae, ego etiam fpe(ftator mesc laudis.

effe potuifTem.



376 O R A T I O

XXV. Itaque infradlus furor tuus inanes faciebat impetus.

Omnem enim vim omnium fceleratorum acerbitas mei cafus ex-

ceperat : non erat in tam immani injuria, tantifque ruinis, novsc

crudelitati locus. Cato fuerat proximus. Quid ageres, non erat;

nifi ut, qui mihi dux omnibus in rebus fuerat, idem eflet injurige

focius. Quid pofTes ? extrudere ad Cypriam pecuniam. Preeda

perierit. Alia non deerit : hunc modo amandandum e{[Q. Sic

M. Cato , invifus , quafi per beneficium , Cyprum relegatur.

Ejiciuntur duo, quos improbi videre non poterant : alter per

honorem turpiffimum ; alter per honeftiffimam calamitatem.

Atque, ut fciatis, non hominibus iftum, fed virtutibus, hof-

tem femper fuille; me expulfo, Catone amandato, in eum ipfum

fe convertit , quo audlore , quo adjutore , in concionibus , ea ,

quaj gerebat, omnia, quasque gefferat, fe fec iffe, et facere, di-

cebat. Cn. Pompeium, quem omnium judicio longe principem

effe civitatis videbat , diutius furori fuo veniam daturum non

arbitrabatur. Qui ex ejus cuflodia per infidias regis amici fihum,

hoftem captivum , furripuiffet , et ea injuria virum fortifTimum

lacefTifTet ; fperavit iifdem fe copiis cum illo pofTe confligere,

quibufcum ego noluiffem bonorum periculo dimicare : et pri-

mo quidem , adjutoribus confuhbus : poflea fregit foedus Gabi-

nius ; Pifo tamen in fide manfit. Quas ifle tum csedes, quas

lapidationes, quas fugas, fecerit, quam facile ferro, quotidianif-

que infidiis , cum jam a firmifTimo robore copiarum fuarum re-

lidtus effet, Cn. Pompeium foro curiaque privarit, domumqueconjecerit, vidiftis : ex quo judicare poteftis, quanta vis illa

fuerit oriens, et congregata, cum haec Cn. Pompeium terruerit

jam diflrada, et extindla.

XXVI. Hoc vidit in fententia dicenda Kalendis Januariis vir

prudentifiimus, et cum reipubhcae, tum mihi, tum etiam veri-

tati, amicifHmus, L. Cotta, qui legem de meo reditu ferendam

non cenfuit :** qui me confuluifTe reipubhcas , cefTifTe tempef-

" tati; amiciorem vobis caeterifque civibus, quam mihi ac meis,

'* extitifTe ; vi, armis, diffenfione hominum ad csdem inflituta.



PRO DOMO SUA. '^^'jy

** novoque dominatu pulfum efle, dixit : nihil de meo capitc

*' potuille ferri; nihil efTe infcriptum, aut poiTe valere j omnia** contra leges morefque majorum temere, turbulente, per vim,

" per furorem , eife gefla. Quod fi illa lex elfet , nec referre ad** fenatum confules, nec fententiam dicere fibi, licere : quorum** utrumque cum fieret, non oportere, ut de me lex ferretur,

** decerni ; ne illa, quae nulla effet, efle lex judicaretur."

Sententia verior, gravior, utilior, melior reipublicae, nulla ^^^

potuit : hominis enim fcelere et furore notato, fimilis a repub-

lica labes in pofterum demovebatur.

Neque hoc Cn. Pompeius , qui ornatiffimam de me fenten-

tlam dixit, vofque, Pontifices , qui me veflris fententiis au(fto-

rltatibufque defendiftis , non vidiftis , illam ^^^ nuUam , atque

effe potius flammam temporis, interdidum fceleris, vocem fu-

roris : fed profpexiflis, ne qua popularis in vos aliquando in-

vidia redundaret, fi fine popuU judicio reflituti videremur. Eo-

demque confilio M. Bibuli , fortiffimi viri , fenatus fententiam

fecutus eft , ut vos de mea domo flatueretis : non quod dubi-

taret, quin ab iflo nihil legibus, nihil religionibus, nihiljure,

eflêt aftum ; fed ne quis oriretur aliquando in tanta ubertate

improborum, qui in -meis aedibus aliquam religionem refidere

diceret. Nam legem quidem iftam nullam effe , quotiefcunque

de me fenatus fententiam dixit, toties judicavit ; quoniam qul-

dem fcripto i llo ift ius fententiam dicere vetabatur. Atque hanc

rem par illud fimile , Pifo et Gabinius , vidit : homlnes legum

judiciorumque metuentes, cum frequentlfHmus fenatus eos, ut

de me referrent, quotidie flagitaret, non fe rem improbare dlce-

bant , fed lege iflius Impedirl. Erat hoc verum : nam impedie-

bantur , verum ea lege , quam Idem ifle de Macedonia Syriaque

tulerat.

XXVII. Hanc tu , P. Lentule, neque privatus, neque con-

ful , legem efiTe unquam putafli. Nam , tribunis plebis refe-

rentibus, fententiam de me defignatus conful fa^pe dixifli ; ex

Kalendis Januarlis, quoad perfeda res efl, de me retulifti ; legem

ToM. V. B b b



378 O R A T I O

promulgafli, tulifli : quorum tibi, li eflet illa lex, nihil liceret.

At etiam Q^Metellus, coilega tuus, vir clariflimus, quam le-

gem efTe homines alienifTnni a P. Clodio judicarant, Pifo et

Gabinius , eam nullam efTe frater P. Clodii , cum de me ad

fenatum tecum una retuUt, judicavit.

Sed ifli , qui Clodii leges timuerunt , quemadmodum caete-

ras obfervarunt ? Senatus quidem , cujus efl graviflimum judi-

cium de jure legum, quotiefcunque de me confultus efl, toties

eam nullam effe judicavit. Quod idem tu , Lentule , vidifli in

ea lege , quam de me tulifli : nam non efl ita latum , ut mihi

Romam venire Uceret , fed ut venirem. Non enim voluifti

id, quod licebat, ferre, ut liceret ; fed me ita efTe in republica,

magis utarceflitus

imperio populi Romani viderer, quamad

adrainiflrandam civitatem reflitutus.

Hunc tu etiam, portentofa peflis, exulem appellare aufus es,

cum tantis fceleribus efTes et fadtis notatus , ut omnem locum ,

quo adilTes , exilii fimiUimum redderes ? Quid efl enim exul ?

ipfum per fe nomen calamitatis, non turpitudinis. Quando igi-

tur efl turpe ? re vera , quando efl pcEna peccati ; opinione au-

tem hominum, etiam fi efl poena damnati. Utrum igitur peccato

meo exuUs nomen fubeo, an re judicata ? Peccato ? Jam neque

tu id dicere audes, quem ifli fateUites tui feUcem CatiUnamnominant , neque quifquam eorum , qui folebant. Non modojam nemo efl tam imperitus , qui ea , quae gefli in confulatu ,

peccata effe dicat ; fed nemo eft tam inimicus patriae , qui non

meis confiUis patriam confervatam effe fateatur.

XXVIII. Quod enim efl in terris commune tantum, tan-

tulumve, confiUum, quod non de meis rebus geflis ea, quae mihi

effent optatifTima et pulcherrima, judicarit ? Summum efl popuU

Romani, populorumque et gentium omnium, ac regum, confi-

Uum fenatus : decrevit, ut omnes, qui rempubUcam falvam effe

veUent, ad me unum defendendum venirent ; oflenditque, nec

ftare potuifTe rempubUcam, fi ego non fuiffem reftitutus, nec

futuram effe uUam, fi non rediifTem. Proximus efl huic dignitati



PRO DOMO SUA. 379

ordo equefter : omnes omnlum publicanorum focletates de meoconfulatu, ac de meis rebus geftis, ampliffima atque ornatlflima

decreta fecerunt. Scribae, qui nobifcum in rationibus monumen-

tifque publicis verfantur, non obfcurum de meis in rempubllcant

beneficiis fuum judicium decretumque effe voluerunt. Nullum

efl in hac urbe coUegium, nulli pagani, aut montani, (quonlam

plebi quoque urbanae majores noftri conventicula , et quafi con-

filia quaedam , eife voluerunt) qui non amplIfTime non modo de

falute mea, fed etlam de dignitate, decrcverint.

Nam quisd ego illa divina atque immortalia municlpiorum,

et coloniarum, et totius Italiae, decreta commemorem, quibus,

tanquam gradibus, mihi videor In caslum afcendlffe, non folum

in patriam revertiffe ? IUe vero dies quis fuit , cum te , P.

Lentule , legem de me ferentem populus Romanus ipfe vidit

fenfitque, quantus , et quanta dlgnltate, effes ? Conftat enlm

nullls unquam comitils campum Martlum tanta celebritate,

tanto fplendore omnls generis hominum , aetatum , ordinum

floruIfTe. Omltto civitatum, nationum, provinciarum , regum,

orbis denique terrarum , de mels In omnes mortales meritis

unum judicium, unumque confenfum. Adventus meus atque

introitus in urbem qui fuit ? Utrum me patria ftc accepit , ut

lucem falutemque redditam fibi ac reftltutam accipere debuit

an ut crudelem tyrannum ? quod vos CatlUnas gregales de medicere folebatis. Itaque ille unus dies , quo die me populus

Romanus a porta In Capitolium, atque inde domum, fua cele-

britate laBtitiaque comitatum honeftavit , tantas mlhi jucundltati

fuit , ut tua mihi confcelerata illa vis non modo non propul-

fanda, fed etiam emenda , fuiffe videatur. Quare illa calamitas,

fi ita eft appellanda, excufliit hoc genus totum maledidl, ne

qulfquam audeat jam reprehendere confulatum meum , tot

tantis , tam ornatis judiciis , teflimoniis , aud:oritatibus , com-

probatum.

XXIX. Quod fi In ifto tuo maledldlo probrum non modomihi nullum obje(ftas , fed etiam laudem iliuftras meam ; quid

B b b 2



380 O R A T I O

te aut fieri aut fingi dementius poteft ? Uno enim maledido bi*

a me patriam fervatam efTe concedis : femel, cum id feci, quod

omnes non negent immortalitati , fi fieri potefl , mandandum ,

tu fupplicio puniendum putafli ; iterum , cum tuum , multo-

rumque propter te, inflammatum in bonos omnes impetum meocorpore excepi , ne eam civitatem , quam fervaffem inermis >

armatus in difcrimen adducerem»

Eflo, non fuit in me poena uUa peccati : at fuit judicii. Cu-

jus ? quis me unquam ulla lege interrogavit ? quis poflulavit ?

quis diem dixit ? Potefl igitur damnati poenam fuflinere indem-

natus ? hoc tribunitium efl ? hoc populare ? quanquam ubi tu

te popularem, nifi cum pro populo fecifli, potes dicere ? Scili-

cet, cum hoc juris a majoribus proditum fit, ut nemo civis

Romanus aut libertatem aut civitatem poffit amittere , nifi ipfe

au(Sor fadtus fit : quod tu ipfe potuifli in tua caufa difcere.

Credo enim, quanquam in illa adoptione legitime fa(ftum efl

nihil, tamen te efTe interrogatum, AuBorne ejfes, ut in. te P.

Fonteius vita necifque potejlatem haberety ut in Jilio. Qusero, fi

aut negaffes, aut tacuiffes, fi tamen id xxx Curiae jufTifTent,

num id juffum effet ratum ? certe non. Quid ita ? quia jus a

majoribus noflris, qui non fi(5te et fallaciter populares, fed vere

et fapienter, fuerunt, ita comparatum efl, ut civis Romanuslibertatem nemo pofTit invitus amittere. Quinetiam , fi decem-

viri facramentum in Hbertatem injuflum judicafTent, tamen,

quotiefcunque vellet quis, in hoc genere folo rem judicatam re-

ferre pofi!e voluerunt. Civitatem vero nemo unquam ullo populL

jufiTu amittet invitus.^

XXX. Qui cives Romani in colonias Latinas proficifceban-

tur, fieri non poterant Latini, qui non erant au(Sores fa(Si, no-

menque dederant. Qui erant rerum capitalium condemnati, non

prius hanc civitatem amittebant, quam erant in eam recepti,

quo vertendi, hoc efl, mutandi foli caufa venerant : id autem

ut effet faciendum , non ademptione civitatis , fed te(î et aquae

ct ignis interdicftione, faciebant.



PRO DOMO SUA. 5^1

Populus Romanus, L. Sylla didatore ferente, comitiis cen*

turiatis, municipiis civitatem ademit : ademit iifdem agros. Deagris ratum eft ; fuit enim populi poteftas : de civitate ne tam-

diu quidem valuit , quamdiu illa Syllani temporis arma value-

runt. Hanc vero Volaterranis , cum etiam tum efTent in armis

L. Sylla vidtor, republica recuperata, comitiis centuriatis, civi-

tatem eripere non potuit 3 hodieque Volaterrani , non modocives, fed etiam optimi cives, fruuntur nobifcum limul hac

civitate : confulari homini P. Clodius, everfa republica, civita-

tem adimere potuit, conciHo advocato, condudtis operis non

folum egentium , fed etiam fervorum , Sedulio principe , qui fe

illo die confirmavit Romae non fuiife ?.

Quod fi non fuit , quid te audacius , qui in ejus nomen in-

cideris ? quid defperatius , qui ne ementiendo quidem potueris

aud:orem adumbrare meliorem ? Sin autem is primus fcivit

quod facile potuit , propter inopiam ted:i , in foro pernodlans ;

cur non juret fe Gadibus fuiffe, cum tu te fuifte Interamnge

probaveris ? Hoc tu igltur, homo popularis, jure munitam civi-

tatem et libertatem noftram putas efle oportere, ut, fi, tribuno

plebis rogante, Velitis, jubeatisne, SeduHi centum fe vel-

le etjubere

dixerint, poflitunufquifque noftrum

amittere civi-

tatem ? Tum igitur majores noftri populares non fuerunt , qui

de civitate et Ubertate ea jura fanxerunt, quse nec vis temporum,

nec potentia magiftratuum , nec res tumjudicata, nec denique

univerii populi Romani poteftas, quae caeteris in rebus eft maxi-

ma, labefa(5lare poffit..

At tu etiam, ereptor civitatis, legem de injuriis publicis tu-

lifti Anagnino nefcio cui Menulas, per gratiam, qui tibi ob eam

legem ftatuam in meis aedibus pofuit ; ut locus ipfe in tua tanta

injuria legem et infcriptionem ftatuae refelleret. Quae res muni-cipibus Anagninis ornatiftimis multo majori dolori fuit , quamquae idem ille gladiator fcelera Anagniae fecerat.

XXXL Quid, fi ne fcriptum quidem unquam eft in ifta ipfa

rogatione, quam fe SeduHus negat fcivifle -, tu hujus, ut a<fta tui



382 O R A T I O

prgBclari tribunatus hominis dignitate cohoneftes, audtoritatem

amplecteris ? Sed, tametfi nihii de me tulifti, quo minus elTem

non modo in civium numero, fed etiam in eo loco, in quo me

honores popuH Romanicollocaverunt

; tamenne eumtua voce

violabis, quem, poft nefarium fcelus confulum fuperiorum, tot

vides judiciis fenatus, popuH Romani, totius Itahae, honeftatum ?

quem ne tum quidem, cum aberam, negare poteras efle tua lege

fenatorem ? Ubi enim tuleras, ut mihi aqua et igni interdicere-

tur ? Quod Gracchus de P. Popillio, Saturninus de Metello,

tuht : homines feditiofiflimi de optimis ac fortiflimis civibus

non, ut eflêt interdidtum, quod ferri non poterat, tulerunt, fed

ut interdiceretur. Ubi cavifti, ne meo me loco cenfor in fenatum

legeret ? quod de omnibus, etiam quibus damnatis interdidumeft, fcriptum eft in legibus.

Qnaere hoc e Sex. Clodio, fcriptore legum tuarum : jube ad-

efle : latitat omnino, fed, fi requiri jufleris, invenient hominem

apud fororem tuam , occultantem fe capite demiflb. Sed, fi pa-

trem tuum, civem medius fidius egregium , diflimilemque vef-

tri, nemo unquam fanus exulem appellavit, qui, cum de eo

tribunus plebis promulgaflet, adeflê propter iniquitatem ilUus

Cinnani temporis noluit , eique imperium eft abrogatum ; fi in

illo poena legitima turpitudinem non habuit propter vim tem-

porum : in me , cui dies didla nunquam eft, qui reus non fui,

qui nunquam fum a tribuno plebis citatus -, damnati pcEna efle

potuit , ea prsfertim , qua3 ne ipfa quidem rogatione perfcrip-

ta eft ?

XXXII. At vide , quid interflt inter illum iniquiflimum

patris tui cafum, et hanc fortunam conditionemque noftram.

Patrem tuum, civem optimum, clarifl!imi viri fihum, qui fi vi-

veret, qua feveritate fuit, tu profed:o non viveres, L. Phihppus

cenfor avunculum fuum praeteriit in recitando fenatu ; nihil

enim poterat dicere, quare rata non eflent, quas erant adla in ea

repubhca , in qua fe ilhs ipfis temporibus cenforem eflêvoluif-

fet : me L. Cotta, homo cenforius, in fenatu juratus dixit, fe.



PRO DOMO SUA. 383

ii cenfor tum eflet, cum ego aberam, meo loco fenatorem recita-

turum fuifle.

Quis in meum locum judicem fubdidit ? Quis meorum ami-

corum teftamentum difceffu meo fecit , qui mihi non idem tri-

buerit, quod et fi adeflem ? Quis me non modo civis, fed focius,

recipere contra tuam legem, et juvare, dubitavit ? Denique uni-

verfus fenatus multo ante , quam eft lata lex, de me gratiasAGENDAS CENSUIT CIVITATIBUS IIS, QV JE M. TuLLIUM;tantumne ? immo etiam , Civem optime de republicaMERiTUM, recepissent. Et tu unus, peftifer civis, eumrelliitutum negas efTe civem, quem ejedlum univerfus fenatus

non modo civem, fed etiam egregium civem, femper putavit ?

At vero , ut annales populi Romani et monumenta vetuftatis

loquuntur, Caefo ille Quintius, et M. Furius Camillus, et M.Servilius Ahala, cum elTent optime de republica meriti, tamen

populi incitati vim iracundiamque fubierunt ; damnatique comi-

tiis centuriatis cum in exilium profugiflent, rurfus ab eodem

populo placato funt in fuam priflinam dignitatem reftituti.

Quod fi , iis damnatis , non modo non imminuit calamitas cla-

rifiimi nominis gloriam, fed etiam honeflavit j (nam, etfi opta-

bilius eft , curfum vitae conficere fine dolore et fine injuria , ta-

men ad immortalitatem glorife plus afFert defideratum effe a fuis

civibus , quam omnino nunquam effe violatum) mihi, fine uUo

judicio populi profedlo, tum ampliflimis omnium judiciis refti-

tuto, maledidti locum aut criminis obtinebit ?

Fortis et conftans in optima ratione civis P. Popillius fem-

per fuit : tamen ejus in omni vita nihil eft ad laudem illuftrius,,

quam calamitas ipfa. Quis enim jam meminifTet , eum bene de

republica meritum , nifi et ab improbis expulfus efTet , et per

bonos reflitutus ? Q^Metelli prjEclarum imperium in re mili-

tari fuit , egregia cenfura , omnis vita plena gravitatis : tamen

hujus viri laudem ad fempiternam memoriam temporis calami-

tas propagavit.

XXXIII. Quod fi et illis, qui expulfi funt inique, fed tamen



3^4 O R A T 1 O

legibus redu(fll, inimicis interfedis, rogationibus tribunitiis, non

auftoritate fenatus, non comitiis centuriatis, non decretis Italiae,

non deiiderio civitatis , inimicorum injuria probro non fuit; in

me , qui profedlus fum integer , abfui fimul cum republica

redii maxima cum dignitate , te vivo , fratre tuo altero confule

reducente, altero prsetore petente, tuum fcelus meum probrum

putas effe oportere ?

Ac, fi me populus Romanus, incitatus iracundia aut invi-

dia , e civitate ejeciffet , idemque poflea , mea in rempublicam

beneficia recordatus , fe collegifTet , temeritatem atque injuriam

fuam reftitutione mea reprehendiffet ; tamen profedto nemo tam

cfTet amens, qui mihi populi tale judicium non dignitati po-

tius , quam dedecori, putaret effe oportere. Nunc vero , cumme in judicium populi nemo omnium vocarit ; condemnari non

potuerim, qui accufatus non fim ; denique ne expulfus quidem

ita fim, ut, fi contenderem, fuperare non pofTem ; contraque a

populo Romano femper fim defenfus , amplificatus , ornatus

quid efl, quare quifquam mihi fe ipfa populari ratione ante-

ponat ?

An tu populum Romanum effe illum putas , qui conflat ex

iis, qui mercede conducuntur ? qui impelluntur, ut vim afferant

magiflratibus ; ut obfideant fenatum ; optent quotidie caedem,

incendia , rapinas ? quem tu tamen populum , nifi tabernis

claufis , frequentare non poteras : cui populo duces Lentidios ,

LolHos, Plaguleios, Sergios, praefeceras. O fpeciem dignitatem-

que populi Romani, quam reges, quam nationes exterae, quamgentes ultimae, pertimefcunt, multitudinem hominum ex fervis

condudlis, ex facinorofis, ex egentibus, congregatam !

Illa fuit pulchritudo populi Romani, illa forma, quam in

campo vidifli tum, cum etiam tibi contra fenatus, totiufque Ita-

liae, audtoritatem et ftudium dicendi poteflas fuit. Ille, ille po-pulus efl dominus regum, vid:or atque imperator omnium gen-

tium, quem illo clariflimo die, fcelerate, vidifli tum, cum om-nes principes civitatis, omnes ordinum atque aetatum omnium.



PRO DOMO SUA. 385

Hiffragium le non de clvls , fed de civitatls , falute ferre cenfe-

bant ; cum denique homines in campum non tabernis , fed

municipiis, claufis venerunt.

XXXIV. Hoc ego populo, fi tum confules aut fulffent in

republica, aut omnino non fuiiTent ; nullo labore, tuo praccipiti

furori atque impio fceleri reftitiffem. Sed publicam caufam

contra vim armatam line populi praefidlo fufcipere nolui : non

quo mihi P. Scipionis, fortiflimi viri, vis intima, privati homi-

nis, difpHceret : fed Scipionis fadlum flatim P. Mucius conful,

qui in gerenda republica putabatur fuiffe fegnior , quam gefla ,

muhis fenatus-confuhis non modo defendit, fed etiam ornavit

mihi aut, te interfedo, cum confuhbus ; aut, te vivo, et tecum€t cum ilhs, armis decertandum fuit.

Erant eo tempore muha etiam aha metuenda. Ad fervos

medius iidius res pervenifTet : tantum homines impios , ex ve-

tere illa conjuratione inuflum nefariis mentibus, bonorum odium

retinebat. Hic tu me etiam gloriari vetas : negas effe ferenda

quas foleam de me praedicare; et, homo facetus , inducis etiam

fermonem urbanum ac venuftum : me dicere folere , effe meJovem ; eundemque didtitare, Minervam effe fororem meam.

Non tam infolens fum, quod Jovem effe me dico, quam erudi-

tus , quod Minervam fororem Jovis efle exiftimo. Sed tamen

ego mihi fororem virginem afcifco : tu fororem tuam virginem

effe non fivifti. Sed vide, ne tu te debeas Jovem dicere, quod tu

jure eandem fororem et uxorem appellare pofhs.

XXXV. Et, quoniam hoc rcprehendis, quod folere me dicas

de me ipfo gloriofius pra^dicare ; quis unquam audivit, cum ego

de me, nifi coadus, ac neceffario, dicerem ? Nam fi, cum mihi

furta, largitiones, libidines objiciuntur, ego refpondere foleo,

meis confiliis, periculis, laboribus, patriam effe confervatam ;

non tam fum exiflimandus de geflis rebus gloriari, quam de ob-

jedlis non confiteri. Sed, fi mihi ante haec durlliima reipub-

licae tempora nihil unquam aliud obje(ftum eft , nifi crudelitas

illius temporis, cum a patria perniciem depuli ; quld ? me huic

ToM. V. C c c



386 O R A T I O

maledido utrum non refpondere , an demlfle refpondere , de-

cuit ? Ego vero etiam reipublicae femper interefle putavi, meillius pulcherrimi fadi , quod ex audtoritate fenatus , confenfu

bonorum omnium, pro falute patrias geffiflem, fplendorem ver-

bis dignitatemque retinere : praefertim cum mihi uni in hac re-

pubHca , audiente populo Romano , opera mea hanc urbem et

hanc rempublicam effe falvam jurato dicere fas fuifTet.

Extin(ftum eft jam illud malediftum crudelitatis , quod menon ut crudelem tyrannum , fed ut mitiffimum parentem , om-

nium civium ftudiis delideratum, repetitum, arceffitum vident.

Aliud exortum eft : objicitur mihi meus ille difceffiis : cui ego

crimini refpondere fine mea maxima laude non poffiim. Quid

enim, Pontifices, debeo dicere ? peccati me confcientia pro-

fugiffie ? At id , quod mihi crimini dabatur , non modo pecca-

tum non erat , fed erat res poft natos homines pulcherrima.

Judicium popuU pertimuiffie ? At id nec propofitum uUumfuit ; et , fi fuiffet , duplicata gloria difceffiiffiem. Bonorum

mihi prsfidium defuiffe ? Falfum eft. Me mortem timuiffe ?

Turpe eft.

XXXVI. Dicendum igitur eft id, quod non dicerem, nift

coad:us ; nihil enim unquam de me dixi fublatius afcifcenda?

laudis caufa potius , quam criminis depellendi : dico igitur , et

quam poffiam maxima voce dico : Cum omnium perditorum et

conjuratorum incitata vis, duce tribuno plebis, confulibus auc-

toribus, afflifto fenatu, perterritis equitibus Romanis, fufpenfa

ac folHcita tota civitate, non tam in me impetum faceret, quamper me in omnes bonos -, me vidiffie, fi viciftem, tenues reipub-

licje reliquias ; fi vidtus eftem , nullas futuras. Quodcumju-dicaffem , deflevi conjugis mifera^ difcidium , Hberorum cariffi-

morum foUtudinem, fratris abfentis amantiffimi atque optimi

cafum, fubitas fundatiffimae famihcE ruinas : fed his omnibus

rebus vitam antepofui meorum civium ; remque pubHcamconcidere unius difceffii , quam omnium interitu occidere

malui : fperavi, id quod accidit, me jacentem poffie a vivis viris



PRO DOMO SUA. 387

fortibus excitari ; fi una cum bonis interiiflem, nullo modo pofTe

recreari.

Accepi , Pontifices , magnum atque incredibilem dolorem :

non nego ; neque iftam mihi afcifco fapientiam, quam nonnuUi

in me requirebant, qui me animo nimis fradlo efle atque afflidlo

loquebantur. An ego poteram , cum a tot rerum tanta varietate

divellerer, (quas idcirco praetereo, quod ne nunc quidem fme

fletu commemorare pofium) infitiari me effe hominem, et com-

munem naturas fenfum repudiare ? Tum vero neque illud meumfacftum laudabile , nec beneficium ullum a me in rempublicam

profe(flum dicerem , fi quidem ea reipubHcae caufa reliquifijbra ,

quibus aequo animo carerem : eamque animi duritiam , ficut

corporis , quod cum uritur non fentit , ftuporem potius , quamvirtutem, putarem.

XXXVII. Sufcipere tantos animi dolores, atque ea, quas capta

urbe accidunt vidtis, flante urbe unum perpeti, et jam fe videre

diftrahi a complexu fuorum , difturbari ted:a , diripi fortunas ,

patri'<E denique caufa patriam ipfam amittere , fpoliari populi

Romani beneficiis amplifiimis, praecipitari ex altiflimo dignitatis

gradu, videre praetextatos inimicos, nondum morte complorata,

arbitria petentes funeris ; haec omnia fubire confervandorumcivium caufa, atque ita, ut dolenter abfis , non tam fapiens,

quam ii, qui nihil curant, fed tam amans tuorum, ac tui, quamcommunis humanitas pofl:ulat : ea laus praeclara , atque divina.

Nam, qui ea, quae nunquam cara ac jucunda duxit, animo aequo

reipubHcas caufa deferit , nullam benevolentiam infignem in

rempublicam declarat : qui autem ea relinquit reipublicae caufa,

a quibus cum fummo dolore diveUitur, ei patria cara eft; cujus

falutem caritati anteponit fuorum.

Quare rempubhcam (difrumpatur licet ifla furia, atque audiat

haec ex me , quoniam laceflivit ) bis fervavi : ut conful togatus

armatos vicerimj privatus confuUbus armatis ceflêrim. Utriufque

temporis frudtum tuli maximum : fuperioris , quod ex fenatus

audoritate et fenatum et omnes bonos , meae falutis caufa

C c c 2



388 O R A T I O

mutata vefte vidi ; pofterioris, quod et fenatus, et populus Ro-

manus , et omnes mortales , et privatim et publice judicarunt

fine meo reditu rempublicam falvam eife non pofle.

Sed hic meus reditus , Pontifices , veftro judicio continetur.

Nam, fi vos me in meis aedibus collocatis, id quod in omni

mea caufa femper ftudiis, confiliis, audoritatibus, fententiifque

feciftis i video me plane ac fentio reftitutum : fm mea domus

non modo mihi non redditur , fed etiam monumentum praebet

inimico doloris mei, fceleris fui, publicae calamitatis ; quis erit,

qui hunc reditum potius , quam poenam fempiternam , putet ?

In confped:u praeterea totius urbis domus eH; mea , Pontifices :

in qua fi manet illud non monumentum urbis , fed fepulcrum

inimico nomine infcriptum ; demigrandum potius aliquo eft,.

quam habitandum in ea urbe , in qua tropaea et de me et de re-

publica videam conftituta.

XXXVIII. An ego tantam aut animi duritiem habere, aut

oculorum impudentiam, poflim, ut, cujus urbis fervatorem metiTe, fenatus omnium affenfu toties judicarit, in ea poffim intueri

domum meam everfam non ab inimico meo, fed ab hofte com-

muni, et ab eodem adem extrudlam, et pofitam in ocuHs civi-

tatis, ne unquara conquiefcere poftit fletus bonorum ? Sp. Melii,

regnum appetentis , domus eft complanata. Ecquid ahud ?

.^quum accidiffe MeHo populus Romanus judicavit ; nomine

ipfo iT^quimehi, ftultitia poena comprobata eft. Sp. CafTii do-

mus ob eandem caufam everfa ; atque in eodem loco aedes pofita

Telluris. In Vacci pratis domus fuit M. Vacci , qus pubHcata

eft , et everfa , ut ilHus facinus memoria et nomine loci notare-

tur. M. ManHus, cum ab afcenfu CapitoHi GaUorum impetum

repuHffet , non fuit contentus beneficii fui gloria ; regnum ap-

petiffe eft judicatus : ergo ejus domum everfam duobus lucis

conveftitam videtis. Quam igitur majores noftri fceleratis ac ne-

fariis civibus maximam poenam conftitui pofTe arbitrati funt

eandem ego fubibo ac fuftinebo, ut apud pofteros noftros non ex-

tindor conjurationis et fceleris, fed audor et dux, fuifle videar ?



PRO DOMO SUA. 389

Hanc vero , Pontifices , labem turpitudinis et inconftantias

poterit populi Romani dignitas fuftinere, vivo fenatu , vobis

principibus publici confilii, ut domus M. Tullii Ciceronis cumdomo Fulvii Flacci , ad memoriam poenae publice conftitutae

conjundla effe videatur ? M. Flaccus , quia cum Graccho con-

tra falutem reipublicae fecerat, et fenatus fententia eft interfec-

tus, et ejus domus everfa et publicata eft : in qua porticum pofl

aliquanto Q^Catulus de manubiis Cimbricis fecit. Ifta autem

fax ac furia patriae , cum urbem , Pifone et Gabinio ducibus

cepifTet , occupalfet , teneret -, uno eodemque tempore et cla-

riffimi viri mortui monumenta delebat , et meam domum cumM. Flacci domo conjungebat : ut , qua poena fenatus affecerat

everforem civitatis, eadem ifte, oppreflb fenatu, afficeret eum,

quem patres confcripti cuftodem patrias judicaifent.

XXXIX. Hanc vero in Palatio y atque in pulcherrimo urbis

loco, porticum effe patiemini, furoris tribunitii, fceleris confu-

laris, crudelitatis conjuratorum, calamitatis reipublicae, doloris

mei, deiixum indicium ad memoriam omnium gentium fempi-

ternam ? quam porticum pro amore , quem habetis in rempub-

licam , et femper habuiflis , non modo fententiis , fed , fi opus

eflet ,

manibusveflris , diflurbare cuperetis : nifi

quera forteilHus cafliffimi facerdotis fuperflitiofa dedicatio deterret.

O rem , quam homines foluti ridere non definant ; triftiores

autem fine maximo dolore audire non poffint ! Publiufne Clo-

dius , qui ex pontificis maximi domo religionem eripuit , is in

meam intuHt ? Hunccin' vos, qui eftis antiflites caeremoniarum

et facrorurn,. auftorem habetis et magiflrum publics religionis ?

O Dii immortales ! ( vos enim haec audire cupio ) P. Clodius

veflra facra curat ? veflrum numen horret ? res omnes humanas

rehgione veftra contineri putat ? hic non illudit audtoritati horumomnium, qui adfunt, fummorum virorum ? non veflra, Pontifi-

ces, gravitate abutitur ? ex ifto ore rehgionis verbum excidere aut

elabi poteft? cum tu eodem ore, accufando fenatum, quod fevere

de rehgione decerneret, impuriffime teterrimeque violaftio.



390 O Pv A T I O

XL. Afplcite, afpicite, Pontifices, hominem religiofum, et,

fi vobis videtur , quod eft bonorum pontificum , monete eum ,

modum quendam effe religionis ; nimium effe fuperftitiofum

non oportere. Quid tibi necelfe fuit anili fuperHitione, homo

fanatice , facrificium , quod aliens domi fieret , invifere ? Quae

autem te tanta mentis imbeciUitas tenuit, ut non putares, Deos

fatis pofi!e placari , nifi etiam muliebribus religionibus te impU-

cuifies ? Quem unquam audifti majorum tuorum, qui et facra

privata coluerunt, et pubUcis facerdotiis prêfuerunt, cum facri-

ficium Bonae Deae fieret , interfuifle ? neminem , ne illum qui-

dem , qui ca^cus efi: fadtus. Ex quo intelHgitur , multa in vita

falfo homines opinari : cum ille , qui nihil viderat fciens quod

nefas efiêt , lumina amifit ; ifi;ius , qui non folum afpedlu , fedetiam incefto flagitio et ftupro , poJluit casremonias , poena om-nis oculorum ad caecitatem mentis eft converfa. Hoc au(5lore

tam cafto, tam rehgiofo, tam fandto, tam pio, potefliis, Pon-

tifices , non commoveri , cum fuis dicat fe manibus domumcivis optimi evertifife, et eam iifdem manibus confecrafl*e.

Qu23 tua fuit confecratio ? tuleram , inquit , ut mihi Uceret.

Quid ? non exceperas, ut, fi quod jus non eflêt rogare, ne eflTet

rogatum ? Jus igitur ftatuetis effe, uniufcujufque veftrum fedes,

aras, focos, Deos Penates, fubjedlos eflTe Ubidini tribunitiae ?

in quem quifque per homines concitatos irruerit, quem impetu

perculerit, hujus domum non folum aflligere, quod eft praefentis

infaniffi, quafi tempeftatis repentinae, fed etiam in pofterum tem-

pus reUgione fempiterna obUgare ?

XLI. Equidem fic accepi , Pontifices , in rehgionibus fufci-

piendis caput effe, interpretari, quas voluntas Deorum immorta-

Uum efiTe videatur : nec eft uUa erga Deos pietas, nifi honefta de

numine eorum ac mente opinio , cum expeti nihil ab iis , quod

fit injuftum atque inhoneftum, arbitrere. Hominem invenire ifta

labes tum, cum omnia tenebat, neminem potuit, cui meas aedes

addiceret, cui traderet, cui donaret : ipfe, cum loci iUius, cumaedium, cupiditate flagraret, ob eamque caufam unam una jufta



PRO DOMO SUA. 391

illa rogatlone fua vir bonus dominum fe in meis Bonis effc vo-

luifTet ; tamen illo ipfo in furore fuo non eft aufus meam do-

mum , cujus cupiditate inflammatus erat , poffidere : Deos im-

mortales exiftimatis, cujus labore et confilio fua ipli templa

tenuerunt, in ejus domum afflidtam et everfam per unius homi-

nis fceleratlffimi nefarlum latrocinium immlgrare voluifle ?

Civis efl nemo in tanto populo, extra contaminatam illam

et cruentam P. Clodii manum, qui rem ullam de mels bonis

attigerit , qui non pro fuis opibus In illa tempeftate defenderit

at, qui aliqua fe contaglone praedae, focietatls, emptionis, conta-

minaverunt, nullius neque privati, neque publlci, judicil pcenam

effugere potuerunt. Ex hls igltur bonis , quorum nemo rem

ullam attlgit, qui non omnlum judlcio fceleratlffimus haberetur,

Dii immortales domum meam concupiverunt ? Ifta tua pulchra

Libertas Deos Penates et famillares meos Lares expulit , ut a te

ipfa tanquam in captivis fedlbus coUocaretur ? Quid eft fandlus,

quid omni religione munitius , quam domus uniufcujufque ci-

vium ? Hic arae funt, hic foci, hlc Dli Penates, hlc facra, reli-

giones, caeremonlas, continentur : hoc perfugium eft ita fandium

omnibus, ut inde abrlpi neminem fas fit.

XLIL Quo magls efl furor iflius ab auribus veflris repellen-dus , qui , quas majores noflri rellglonibus tuta nobis et fandta

effe voluerunt, ea ifle non folum contra rellglonem labefacftavlt,

fed etiam ipfius rellgionis nomine evertit. At quae Dea efl ? Bo-

nam effe oportet , quandoquidem efl abs te dedicata. Libertas

inquit, eft. Eam tu igitur domi meae coUocafti, quam ex urbe

tota fuflullfll ? Tu, cum collegas tuos, fumma poteflate praedl-

tos , negares liberos effe -, cum in templum Caftoris adltus effet

apertus nemini 3 cum hunc clariffimum virum , fummo genere

natum, fummis populi beneficils ufum, pontlficem, et confula-

rem, et fmgulari bonitate et modeflia praeditum, quem fatis

mirari qulbus oculis afpicere audeas non queo, audiente populo

Romano a pedlfequis conculcari juberes ; cum Indemnatum ex-

turbares , privilegiis tyrannicis irrogatis ; cum principem orbis



392 O R A T I O

terrae virum inclufum domi contineres ; cum forum armatis

catervis perditorum hominum poflideres : Libertatis fimulacrum

in ea domo collocabas, quae domus erat ipfa indicio tui cru-

deliffimi dominatus, et miferrimae populi Romani fervitutis ?

Eumne potiffimum Libertas domo fua debuit pellere , qui riili

fuiffet, in fervorum poteftatem civitas tota veniffet ?

XLIIL At unde inventa eft ifta Libertas ? quaefivi €nim dili-

genter. Tanagraea quasdam meretrix fuifle dicitur : ejus non

longe a Tanagris fimulacrum e marmore in fepulcro pofitum

fuit. Hoc quidam homo nobiUs , non alienus ab hoc religiofo

Libertatis facerdote , ad ornatum asdiUtatis fuse deportavit : et-

enim cogitarat omnes fuperiores muneris fplendore f«perare.

Itaque omnia figna , tabulas , ornamentorum quod fuperfuit infanis et communibus locis, tota e Graecia, atque infulis omni-

bus, honoris populi Romani caufa, fane frugaUter domum fuam

deportavit. Is pofteaquam intellexit , poffie fe , interverfa sdiH-

tate , a L. Pifone confule praetorem renuntiari , fi modo eadem

prima litera competitorem habuiftet ahquem ; aedilitatem duo-

bus in locis , partim in arca , partim in hortis fuis , coUocavit

fignum de bufto meretricis ablatum ifti dedit, quod eflet fignum

magis iftorum, quam publicae libertatis. Hanc Deam quifquam

violare audeat , imaginem meretricis , ornamentum fepulcri , a

fure fublatam , a facrilego collocatam ? Haec me domo mea

pellet ? hsc , uhrix aftlidlae civitatis , reipublicae fpoliis ornabi-

tur? haec erit in eo monumento, quod pofitum eft, ut effet indi-

cium oppreffi fenatus ad memoriam fempiternam turpitudinis ?

O Q^ Catule , (patremne appellem , an fiHum ? recentior

memoria ffiii eft , et cum rebus meis geftis conjund:ior : ) tan-

tumne te fefeUit, cum mihi fumma, et quotidie majora, praemia

in repubUca fore putabas ? Negabas fas efle , duos confules efle

in hac civitate inimicos reipublicae : duo funt inventi , qui fe-

natum tribuno furenti conftridlum traderent ; qui pro me patres

confcriptos deprecari, et populo fuppUces efle, edid:is atque im-

perio vetarent ; quibus infped:antibus domus mea difturbaretur.



PRO DOMO SUA. 393

diriperetur; qui denique ambuftas fortunarum mearum reliquias

fuas in domos comportari juberent.

Venio nunc ad patrem. Tu, Q^Catule, M. Fulvii domum,

cum is fratris tui focer fuiflet, monumentum tuarum manubia-rum effe voluifti , ut ejus, qui perniciofa reipublicae confilia

cepifTet , omnis memoria funditus ex oculis hominum ac men-

tibus tolleretur. Hoc fi quis tibi sedificanti illam porticum di-

ceret , fore tempus , cum is tribunus plebis , qui audtoritatem

fenatus, judicium bonorum omnium, neglexilTet, tuum monu-mentum, confulibus non modo infpedlantibus, verum adjuvanti-

bus, difturbaret, everteret, idque cum ejus civis, qui rempub-

licam ex fenatus au6loritate conful defendiflet, domo conjunge-

ret j nonne refponderes , id , nili everfa civitate , accidere non

pofle ?

XLIV. At videte hominis intolerabilem audaciam cum pro-

jecâ quadam et effrenata cupiditate. Monumentum ifte nun-

quam, aut rehgionem uUam, excogitavit : habitare laxe et mag-

nifice voluit , duafque et magnas et nobiles domos conjungere.

Eodem punfto temporis , quo meus difceffus ifti caufam caedis

eripuit , a Q^ Seio contendit , ut Q^ Poftumius fibi domumvenderet. Cum ille id negaret, primo fe luminibus ejus efTe

obflrucfturum minabatur. Afiirmabat Poftumius, fe vivo, illam

domum iflius nunquam futuram. Acutus adolefcens ex ipfius

fermone intellexit, quid fieri oporteret : hominem veneno aper-

tiffime fuftulit -, emit domum , licitatoribus defatigatis , prope

dimidio carius, quam a^flimabat.

Quorfum igitur haec oratio pertinet ? Domus mea illa prope

tota vacua eft : vix pars asdium mearum decima ad Catuli por-

ticum acceffit. Caufa fuit ambulatio , et monumentum , et ifla

Tanagrsa, oppreffa libertate, Libertas. In Palatio, pulcherrimoprofpedlu, porticum cum conclavibus pavimentatam trecentum

pedum concupierat, ampHfTnnum periflylum j caetera ejufmodi,

facile ut omnium domos et laxitate et dignitate fuperaret. Et

homo rehgiofus , cum aedes meas idem emeret et venderet

ToM. V, D d d



394 O R A T I O

tamen illis tantis tenebris non eft aufus fuum nomen emptioni

illi afcribere : pofuit fcilicet Statonem illum, hominem fua vir-

tute egentem, ut is, qui in Mariis, ubi natus eft, ted:um, quo

imbris vitandi caufa fuccederet, nullum haberet, aedes in Palatio

nobiliffimas emiffe fe diceret. Inferiorem aedium partem afligna-

vit non fux genti Fonteias, fed Clodiae, quam reliquit : quem in

nuraerum ex multis Clodiis nemo nomen dedit, nifi aut egeftate

aut fcelere perditus.

XLV. Hanc vos, Pontifices, tam variam, tam novam, in

omni genere voluntatem, impudentiam, audaciam, cupiditatem,

comprobabitis ? Pontifex, inquit, afFuit. Non te pudet, cumapud pontiiices res agatur, pontificem dicere, non collegium

pontificum, affuiffe ; prsefertim cum tribunus plebis vel denun-tiare potueris, vel etiam cogere ? Eflo : collegium non adhi-

buifti. Quid ? de collegio quis tandem affuit ? Pofuerat enim

audioritatem in uno , quas efl in his om*nibus : fed tamen auget

et aetas et honos dignitatem. Opus erat etiam fcientia : quametfi omnes confecuti funt, tamen certe peritiores vetuftas facit.

Quis ergo affuit ? Frater , inquit , uxoris meae. Si aucftorita-

tem quserimus, etfi id efl ^tatis, ut nondum confecutus fit

tamen quanta efl in adolefcente audloritas , ea , propter tantam

conjuncftionem afhnitatis , minor efl putanda. Sin autem fcien-

tia efl quaefita ; quis erat minus peritus , quam is , qui paucis

ilHs diebus in collegium venerat ? Qui etiam tibi erat magis

obflridlus beneficio recenti, cum fe, fratrem uxoris tuae, fratri

tuo germano antelatum videbat. Etfi in eo providifli , ne frater

te accufare poffet. Hanc tu igitur dedicationem appellas, ad

quam non collegium, non honoribus populi Romani ornatum

pontificem, non denique adolefcentem quemquam, cum haberes

in coUegio familiariflimos, adhibere potuifli ? Affuit is, fi modaaffuit, quem tu impuHfli, foror rogavit, mater coegit.

Videte igitur , Pontifices , quid ftatuatis in mea caufa de

omnium fortunis. Verbone , Pontifices , putatis , fi is poflem

tenuerit, et aliquid dixerit, domum uniufcujufque confecrari



PRO DOMO SUA. 395

pofTe ? An iflde dedicatlones , et templorum et delubrorum re-

ligiones, ad honorem Deorum immortalium fine uUa civium

calamitate a majoribus noftris conftitutse funt ? Efl inventus tri-

bunus plebis, qui, confularibus copiis inflrudlus, omni impetufuroris in eum civem irruerit , quem perculfum ipfa refpublica

fuis manibus extolleret.

XLVI. Quid, fi quis fimiiis iflius (neque enim jam deerunt,

qui imitari velint ) aliquem mei difHmilem , cui refpublica non

tantum debeat , per vim afflixerit , domum ejus per pontificem

dedicarit ; id vos ifla au6loritate conftituetis ratum effe oporte-

re ? Dicetis, quem reperiet pontificem ? Quid ? et tribunus ple-

bis idem effe non potefl pontifex ? M. Drufus , ille clariflimus

tribunus plebis, pontifex fuit. Ergo, fi is Q^Csepionis, inimici

fui, poflem aedium tenuiffet, et pauca verba feciffet, aedes Caspio-

nis elTent dedicatas ?

Nihil loquor de pontificio jure, nihil de ipfius verbis dedica-

tionis, nihil de rehgione, caeremoniis : non diflimulo me nefcire

ea, ,qu£, etiam fi fcirem, difiimularem, ne aliis moleflus, vobis

etiam curiofus, viderer : etfi effluunt multa ex veflra difciplina,

qusB etiam ad noflras aures faepe permanant. Poflem teneri in

dedicatione oportere videor audiffe templi : ibi enim poflis efl y,

ubi templi aditus efl , et valvae. Ambulationis pofles nemo un-

quam tenuit in dedicando. Simulacrum autem, aut aram, fi de~

dicafli, fine religione loco moveri potefl. Sed jam hoc dicere

tibi non licebit, quoniam pontificem tenuiffe dixifli.

XLVII. Quanquam quid ego de dedicatione loquar ? aut

quid de veflro jure et rehgione, contra quam propofueram, dif-

putabo ? Ego vero, fi omnia follemnibus verbis, veteribus et

prifcis inflitutis , adla effe dicerem ; tamen me reipublicse jure

defenderem. An, cumtu ejus civis

difceffu, cujus unius operafenatus atque omnes boni civitatem effe incolumem toties judi-

cafTent , oppreffam teterrimo latrocinio cum duobus fceleratiffl-

mis confulibus rempubHcam teneres; domum cjus, qui patriam

a fe fervatam perire fuo nomine noluiffet, per pontificem aHquem

D d d 2



396 O R A T I O

dedlcafles : poflet recreata refpublica fuftlnere ? Date huic rell-

gioni aditum , Pontifices ; jam nullum fortunis communibus

exitum reperietis. An , fi poftem tenuerit pontifex , et verba ,

ad religionem Deorum immortalium compolita, ad perniciem

civium tranflulerit, valebit ad injuriam nomen fandtifTimum re-

ligionis : fi tribunus plebis verbis non minus prifcis, et pene

follemnibus, bona civis cujufpiarii confecrarit, non valebit? At-

qui C. Atinius, patrum memoria, bona Q^Metelli, qui eum ex

fenatu cenfor ejecerat, avi tui, Q^Metelle, et tui, P. Servili,

et proavi tui , P. Scipio , confecravit , foculo pofito in roflris

adhibitoque tibicine. Quid tum ? num ille furor tribuni plebis,

dudtus ex nonnulHs veterum temporum exemphs , fraudi Me-tello fuit, fummo ilH et clariflimQ viro ? Certe non fuit.

Vidimus , hoc idem Cn. Lentulo cenfori tribunum plebis

facere. Nunquid igitur is bona LentuH reHgioni obHgavit ? Sed

quid ego casteros ? Tu, tu, inquam, capite velato, concione

advocata, foculo pofito , bona tui Gabinii , cui regna omnia

Syrorum , Arabum, Perfarumque donaras, confecrafli. Quodfi tum nihil efl adum ; quid in meis bonis agi potuit ? Sin ef\

ratum , cur iUe gurges , heHuatus tecum fimul reipubHcae fan-

guinem , ad caelum tamen extruxit viUam in Tufculano vifceri-

bus asrarii; mihi meas ruinas, quarum ego fimilem totam urbemelfe paflus non fum, afpicere non Hcuit ?.

XLVIIL Omitto Gabinium : quid ? exemplo tuo bona tua

nonne L. Mummius, vir omnium fortiflimus atque optimus,

confecravit ? Quod fi, quia ad te pertinet, ratum effe negas opor-

tere; ea jura conflituifti in praeclaro tribunatu tuo, quibus in te

convcriis, recufares, alios everteres ? Sin ifta confecratio legitima

efl ; quid efl, quod profanum in tuis bonis effe pofht ? An con-

fecratio nuUum habet jus, dedicatio efl reHgiofa ? Quid ergo

iUa tua tum obteftatio tibicinis , quid foculus , quid preces ,

quid prifca verba, voluerunt ? Ementiri, faUere, abuti DeorumimmortaHum numine ad hominum timorem, voluifti ? Nam, fi

efl iUud ratum ; mitto Gabinium ; tua domus certe, et quidquid



PRO DOMO SUA. 397

habes aliud, eil; Cereri confecratum. Sin ille tlbi ludus fuit y

quid te impurius, qui religiones omnes pollueris, aut emen-

tiendo, aut ftuprando ?

Jam fateor, inquit, in Gabinio me nefarium fuiffe. Quippevides, poenam illam, a te in alium inftitutam, in te ipfum effe

converfam. Sed homo , omnium fcelerum flagitiorumque do-

cumentum, quod in Gabinio fateris, cujus impudicitiam pue-

ritiffi, Ubidines adolefcentiae, dedecus et egeftatem reliquas vitce,

latrocinium confulatus , vidimus ; cui ne ifla quidem ipfa cala-

mitas injuria potuit accidere : id in me infirmas ? et gravius elfe

dicis, quod uno adolefcente, quam quod concione tota, tefte

fecifli ? Dedicatio magnam, inquit, habet religionem.

XLIX. Nonne vobis Numa Pompilius videtur loqui? Difcite

orationem, PontiHces, et vos, Flamines : etiam tu, rex, difce

a gentili tuo -, quanquam ille gentem iftam reliquit : fed tamea

difce ab homine rehgionibus dedito , jullo, tum omnium reh-

gionum perito. Quid ? in dedicatione nonne et quis dicit , et

quid, et quomodo, quaeritur ? An tu hzec ita confundis et per-

turbas, ut, quicumque veht, quod velit, quomodo veHt, pof-

fit dedicare ? Quis eras tu, qui dedicabas ? quo jure, qua lege,

quo exemplo , qua poteftate ? ubi te ifti rei populus Romanuspraefecerat ? video enim elfe legem veterum tribunitiam, quas

vetet injuffu plebis asdes, terram, aram, confecrare. Neque tumhoc ille Q^ Papirius, qui hanc legem rogavit, fenfit, neque

fufpicatus eft , fore periculum , ne domiciha aut poffefHones

indemnatorum civium confecrarentur : neque enim id iieri fas

erat, neque quifquam fecerat, neque erat caufa, cur prohibendo

non tam deterrere videretur, quam admonere..

Sed , quia confecrabantur aedes , non privatorum domicilia ,

fed qu2E facras nominantur;

confecrabantur agri, non ita ut nof-tiâ prasdia ,. li quis vellet , fed ut imperator agros de hoflibus

captos, confecraret ; flatuebantur arae, qux reh"gionem aiferrent,

ipfo fi loco effent confecrat^ : haec , nifi plebs juffiffet , fieri

vetuit. QuoE fi tu interpretaris de noftris aedibus atque agris



398 O R A T I O

fcripta effe ; non repugno : fed qusero , quee lex lata fit , ut tu

aedes meas confecrares ; ubi tibi haec poteftas data fit ; quo jure

feceris. Neque ego nunc de religione, fed de bonis omniuin

noflrum, nec de pontificio, fed de jure publico, difputo.

L. Lex Papiria vetat aedes injuffu plebis confecrari. Sit fane

hoc de noftris cedibus, ac non de publicis templis. Unum oflen-

de verbum confecrationis in ipfa tua lege ; fi illa lex efl, ac

non vox fceleris et crudelitatis tuae. Quod fi tibi tum in illo

reipublicae naufragio omnia in mentem venire potuifTent, aut

fi tuus fcriptor in illo incendio civitatis non fyngraphas cumByzantiis exulibus, et cum legatis regiis, faceret, fed vacuo

animo tibi ifla non fcita, fed portenta, confcriberet ; effes om-nia, fi minus re, at verbis legitimis, confecutus. Sed uno tem-

pore cautiones fiebant pecuniarum ; fcedera feriebantur provin-

ciarum ; regum appellationes venales erant ; fervorum omniumvicatim celebrabatur tota urbe defcriptio; inimici in gratiam re-

conciliabantur ; imperia afcribebantur novae juventuti ; Q^Seio

venenum mifero parabatur ; de Cn. Pompeio , propugnatore et

cuflode imperii, interficiendo, confilia inibanturj fenatus ne quid

effet, ut lugerent boni femper, ut capta refpublica confulum

proditione vi tribunitia teneretur : haec cum tot tantaque age-

rentur , non mirum eft , praefertim in furore animi et caecitate,

multa illum et te fefelliffe. At videte , quanta vis fit hujus

Papiris leîs in re tali ; non qualem tu affers , fceleris plenam

et furoris. Q^Marcius cenfor fignum Concordias fecerat, idque

in pubHco collocarat : hoc fignum C. Cafiius cenfor cum in

curiam tranfluUffet , collegium veflrum confuluit , num quid

effe caufa? videretur, quin id fignum, curiamque, Cojicordias

dedicaret.

LL Quaefo, Pontifices, et hominem cum homine, et tempus

cum tempore, et rem cum re, comparate. IUe erat fumma mo-deflia et gravitate cenfor : hic tribunus plebis fcelere et auda-

cia fingulari. Tempus illud erat tranquilkim , et in hbertate

populi, et gubernatione pofitum fenatus ; tuum porro tempus.



PRO DOMO SUA. 399

libertate populi Romani opprelTa , fenatus auctoritate deleta.

Res illa plena juftitiae, fapientiae, dignitatis : cenfor enim, penes

quem majores noftri, id quod tu fuftulifti, judicium fenatus de

dignitate effe voluerunt, Concordias fignum volebat in curia,

curiamque ei Dea? , dedicare. Praeclara voluntas , atque omni

laude digna : praefcribere enim fe arbitrabatur, ut fme iludiis

diifenfionis fententiae dicerentur, fi fedem ipfam ac templum

publici confilii religione Concordiae devinxiffet. Tu, cum ferro,

cum metu , cum edidlis , cum privilegiis , cum praefentibus

copiis perditorum, abfentis exercitus terrore et minis, confulum

focietate, et nefario foedere, fervitute oppreffam civitatem tene-

res ; Libertatis fignum pofuifti magis ad ludibrium impudentias,

quam ad fimulationem religionis. Ille in curia, quae poterat,

fme cujufquam incommodo dedicabat : tu in civis optime de

republica meriti cruore, ac pene oflibus, limulacrum non liber-

tatis publicae, fed licenticE, collocafti. Atque ille tamen ad col--

legium retulit : tu ad quem retulifti ?

Si quid deliberares, li quid tibi aut piandum aut inftituen-

dum fuilfet religione domeftica ; tamcn, inftituto cseterorum ve-

tere , ad pontificem detuliftes : novum delubrum cum in urbis

clarifiimo loco, nefando quodam atque inaudito inftituto, in-

choares -, referendum ad facerdotes publicos non putafti ? At, fi

collegium pontificum adhibendum non videbatur ; nemone ho-

rum tibi idoneus vifus eft , qui aetate , honore , audloritate an-

tecellunt , ut cum eo dedicationem communicares ? quorum

quidem tu non contempfifti, fed pertimuifti, dignitatem.

LII. An tu auderes quaerere ex P. Servilio , aut ex M. Lu-cullo , quorum ego confiHo atque audtoritate rempublicam con-

ful ex veftris manibus ac faucibus eripui, quibufnam verbis, aut

quo ritu , primum hoc dico, civis domum confecrares ; deindecivis ejus , cui princeps fenatus , cui etiam ordines omnes

deinde Italia tota, poft cund:£e gentes, teftimonium hujus urbis

atque imperii confervati dediffent ? Quid diceres , O nefanda et

perniciofa labes civitatis ? Ades , ades , Lucuile , Servili , dum



400 O R A T I O

dedico domum Clceronis, ut mihi praeatis, poftemque teneatis.

Es tu quidem cum audacia, tum impudentia, fingulari : fed tibi

tamen oculi , vultus , verba cecidifTent , cum te viri , qui fua

dignitate perfonam populi Romani atque audloritatem imperii

fuftinerent , verbis graviffimis perterruiffent ; neque fibi fas efle

dixiffent furori interefle tuo, atque in patrise parricidio et fcelere.

Quae cum videres , tum te ad tuum affinem non deledlum a

te , fed relidum a cseteris , contulifti. Quem ego tamen credo

fi eft ortus ab illis, quos memoriae proditum eft ab ipfo Hercule,

perfun(fto jam laboribus , facra didicilTe , in viri fortis aerumnis

non ita crudelem fuifle, ut in vivi et jam fpirantis caput buftum

fuis manibus imponeret : qui aut nihil dixit, aut, fi fecit, om-nino poenam hanc maternae temeritatis tuHt, ut mutam in dehc-

to perfonam nomenque praeberet : aut , fi dixit aliquid , verbis

haefitantibus , poflemque tremebunda manu tetigit : certe nihil

rite, nihil cafte, nihil more inftitutoque, perfecit. Viderat ille

Murenam, vitricum fuum, confulem defignatum, ad me confu-

lem cum Allobrogibus communis exitii indicia afferre : audierat

ex illo, fe a me bis falutem accepiffe, feparatim femel, iterum

cum univerfis.

Quare quis efl, qui exiflimare pofTit, huic novo pontifici,

primam hanc poft facerdotium initum rehgionem inftituenti,

vocemque mittenti, non et linguam obmutuiffe, et manum ob-

torpuiffe, et mentem debiUtatam metu concidifTe ? praefertim

cum ex collegio tanto non regem , non flaminem , non pontifi-

cem, videret ; fierique particeps aheni fceleris invitus cogeretur,

et gravifiimas pcenas affinitatis impuriffima) fuftineret.

LHI. Sed , ut revertar ad jus pubHcum dedicandi , quod ipfi

pontifices femper non folum ad fuas caeremonias , fed etiam ad

populi jufTa, accommodaverunt : habetis in commentariis vef-

tris, C. Caffium cenforem de figno Concordiae dedicando ad

pontificum collegium retuHffe, eique M. vEmiHum, pontificem

maximum, pro coHegio refpondiffe, nifi eum populus Roma-aus nominatim prsefecifTet , atque ejus juflu faceret 3 non videri



PRO DOMO SUA. 401

ea rede pofle dedicari. Quid, cum Licinia, virgo Veftalis, fum-

mo loco nata , fandiffimo facerdotio prsdita, T. Flaminino,

Q^Metello, confulibus, aram, et asdiculam, et pulvinar, fub

faxo facro dedicaflet, non eam rem ex auftoritate fenatus ad

hoc collegium Sextus Julius praetor retulit ? cum P. Scsevola

pontifex maximus, pro collegio refpondit, quod in loco publico

Licinia, Caii filia, injuffu populi dedicaffet, facrum non videri.

Quam quidem rem quanta feveritate , quantaque diligentia

fenatus fuflulerit, ex ipfo fenatus-confulto facile cognofcetis.

Recita. Senatus-consultum.Videtifne , praetori urbano negotium datum , ut curaret , nc

id facrum eifet ? et ut, Ci quae eflent incifas aut infcriptae literae,

tollerentur ? O tempora, O mores ! Tum cenforem, hominemfancftiffimum, fimulacrum Concordiae dedicare pontifices in tem-

plo inaugurato prohibuerunt ; pofl autem fenatus in loco augufto

confecratam eam aram tollendam ex audloritate pontificum cen-

fuit , neque uUum efl paflus ex ea dedicatione literarum extare

monumentum. Tu , procella patriae , turbo ac tempeflas pacis

atque otii , quod in naufragio reipublicse , tenebris ofFufis ,. de-

merfo populo Romano , everfo atque ejed:o fenatu , dirueris ,

asdificaris, religione omni violata, reipubhcae tamen nomine con-

taminaris; in civis hujufce cedibus, et in urbe, quam fuis labori-

bus ac periculis confervafTet , monumentum deletae reipublicae

collocaris ad equitum notam , ad dolorem bonorum omnium ,

fublatoque Q^ Catuli nomine incideris : id fperafti rempubhcam

diutius , quam , quoad mecum fimul expulfa careret his moeni-

bus, effe laturam ? At fi, Pontifices, neque is, cui licuit, neque

id, quod fas fuit, dedicavit ; quid me attinet jam illud tertium,

quod propofueram, docere, non his inflitutis ac verbis, quibus

casremoniae poftulant, dedicaffe ?

LIV. Dixi a principio , nihil me de fcientia veflra , nihil de

facris, nihil de abfcondito jure pontificum, didurum : quae funt

adhuc a me de jure dedicandi difputata , non funt quaefita ex

occuho ahquo genere literarum, fed furapta de medio, ex rebus

ToM. V. E e e



^02 O R A T I O

palam per maglftratus adlis, ad collegiumque delatis, ex fenatus-

confulto, ex lege. Illa interiora jam veftra funt, quid dici, quid

praecipere, quld tangi, quid teneri, jus fuerit. Quae fi omnia ex

Coruncanii fcientia, qui peritiffimus pontifex fuiffe dicitur, a6la

effe conftarentj aut li M. Horatius ille Pulvillus, qui, cum ejus

dedicationem multi propter invidiam fi(ftis religionibus impedi-

rent , reflitit , et conflantiflima mente Capitolium dedicavit

hujufmodi alicui dedicationi praefuifTet -, tamen in fcelere religio

non valeret: ne dum valeat id, quod imperitus adolefcens, novus

facerdos, fororis precibus, matris minis addudlus, ignarus, in-

vitus, fine collegis, fme libris, fine auftore, fme fidlore, furtim,

mente ac lingua titubante , fecifle dicatur ; praefertim cum ifte

impurus atque impius hoftis omnium religionum, qui contra fas

inter viros faspe muHer, et inter mulieres vir, fuiffet, ageret illam

rem ita raptim et turbulente, ut neque mens, neque vox, neque

lingua, confifleret.

LV. Delatum tum eft ad vos , Pontifices , et pofl omniumfermone celebratum , quemadmodum ifle praepofleris verbis ,

ominibus obfcoenis, identidem fe ipfe revocando, dubitans, ti-

mens , hasfitans , omnia aHter , ac vos in monumentis habetis ,

et pronuntiarit et fecerit. Quod quidem minime mirum efl, in

tanto fcelere, tantaque dementia, ne audaciae quidem locum adtimorem comprimendum fuiffe. Etenim , fi nemo unquampraedo tam barbarus atque immanis fuit, qui, cum fana fpoHaf-

fet , deinde aram aHquam in Htore deferto , fomniis flimulatus

aut reHgione aHqua, confecraret, non horreret animo, cum di-

vinum numen fcelere violatum placare precibus cogeretur -, qua

tandem iflum perturbatione mentis , omnium templorum atque

tedlorum, totiufque urbis praedonem, fuiffe cenfetis, cum pro

deteflatione tot fcelerum unam aram nefarie confecraret .?

Non potuit uHo modo (quanquam et infolentia dominatus ex-

tulerat animos, et erat incredibiH armatus audacia) non in agen-

do ruere, ac faspe peccare, prasfertim iUo pontifice et magiflro,

qui cogeretur docere , antequam ipfe didiciffet. Magna vis efl



PRO DOMO SUA. 403

cum in Deorum immortalium numine, tum vero in ipfa repub-

lica. Dii immortales , fuorum templorum cuftodem ac prafi-

dem fceleratiffime pulfum cum viderent, ex fuis templis in ejus

asdes immigrare nolebant : itaque iftius vecordiflimi mentenicura metuque terrebant. Res vero publica , quanquam erat ex-

terminata mecum, tamen obverfabatur ante oculos extindtoris

fui, et ab iftius inflammato atque ignito furore jam tum me,

feque, repetebat. Quare quid eft mirum, fi ifte metu, fi furore,

inftindtus, fcelere praeceps, neque inftitutas caeremonias perfequi,

neque verbum ullum follemne potuit eflâri ?

LVI. Quse cum ita fint, Pontifices, revocate jam animos vef-

tros ab hac fubtili noftra difputatione ad univerfam rempubli-

cam , quam antea cum viris fortibus multis , in hac vero caufa

folis veftris cervicibus fuftinetis. Vobis univerfi fenatus perpetua

au6toritas, cui vofmetipfi praeftantiflimi femper in mea caufa

praefuiftis ; vobis Itahse magnificentiflimus ille motus , munici-

piorumque concurfus ; vobis campus , centuriarumque una vox

omnium, quarum vos principes atque au(flores fuiftis ; vobis

omnes focietates, omnes ordines, omnes, qui aut re, aut fpe de-

nique , funt boni , omne vobis erga meam dignitatem ftudium

et judicium non modo commifllim, verum etiam commenda-

tum, efle arbitrantur.

Denique ipfi Dii immortales, qui hanc urbem atque hoc im-

perium tuentur, ut eflTet omnibus gentibus pofteritatique perfpi-

cuum, divino me numine eflê reipublicae redditum, idcirco mi-

hi videntur frudtum ipfum reditus et gratulationis meae ad fuo-

rum facerdotum poteftatem judiciumque revocaflfe. Hic eft enim

reditus, Pontifices, haec reftitutio, in domo, in fedibus, in aris,

in focis , in Diis penatibus , recuperandis. Quorum fi ifte fuis

fceleratiflimis manibus tedta fedefque convellit, ducibufque con-

fulibus , tanquam urbe capta , hanc unam domum , quafi acer-

rimi propugnatoris , fibi delendam putavit ; tamen illi Dii pe-

nates ac familiares mei per vos in meam domum mecum erunt

reftituti.

E e e 2



404 O R A T I O

LVII. Quocirca te , Capitoline , quem propter beneficia po-

pulus Romanus Optimum, propter vim Maximum, nominavit,

teque, Juno regina, et te, cuftos urbis, Minerva, quoe femper

adjutrix confiliorum meorum, teftis laborum , extitifli , precor

ac qua^fo ; vofque , qui maxime me repetiftis atque revocaftis

quorum de fedibus ha^c mihi propofita eft contentio , patrii

penates, famiUarefque, qui huic urbi et reipublicae praefidetis,

vos obteftor , quorum ego a templis ac delubris peftiferam il-

lam et nefariam flammam depuli ; teque , Vefta mater , cujus

caftiflimas facerdotes ab hominum amentia , furore , et fcelere

defendi , cujufque ignem illum fempiternum non fum paflus

aut fanguine civium reftingui, aut cum totius urbis incendio

commifceri: ut , fi in illo

penefato reipubHcae

objeci meumcaput pro veftris casremoniis atque temphs perditiflimorum

civium furori atquc ferro ; et , fi iterum, cum ex mea conten-

tione interitus bonorum omnium quaereretur, vos fum teftatus,

vobis me ac meos commendavi , meque ac meum caput ea

conditione devovi , ut , fl et eo ipfo tempore , et ante , et in

confulatu meo , commodis meis omnibus , emolumentis , prae-

miis praetermiflls , cura , cogitatione , vigiliis omnibus , nihil

nifi de falute meorum civium laboraflem, tum mihi repubHca

aliquando reftituta liceret frui -,

fm autem mea confiHa patriae

non profuiflTent , ut perpetuum dolorem , avulfus a meis , fufti-

nerem : hanc ego devotionem capitis mei , cum ero in fedes

meas reftitutus , tum denique convidtam eflê et commiflâm pu-

tabo. Nam nunc quidem , Pontifices , non folum domo , de

qua cognofcitis , fed tota urbe , careo , in quam videor efl"e ref-

titutus. Urbis enim celeberrimas et maximae partes adverfum

iUud non monumentum, fed vulnus patrias, contuentur. Quemcum mihi confpe(ftum morte magis vitandum fugiendumque

efle videatis, noHte, quaefo, eura, cujus reditu reftitutam rem-pubHcam fore putaftis, non folum dignitatis ornamentis, fed

etiam urbis partibus, veHe eflê privatum.

LVIII. Non me bonorum direptio, non tecftorum excifio, nori



PRO DOMO SUA. 405

depopulatlo prasdiorum, non praeda confulum, ex meis fortunis

crudeliffime capta, permovet : caduca femper et mobilia haec

efle duxi, non virtutis atque ingenii, fed fortunas et temporum,

munera : quorum ego non tam facultatem unquam et copiam

expetendam putavi , quam et in utendo rationem , et In caren-

do patientiam. Etenim ad noflrum ufum propemodum jam efl

definita moderatio rei familiaris ; liberis autem noflris fatis am-

plum patrimonium paterni nominis, ac noftrae memoriae, relin-

quemus : domo , per fcelus erepta , per latrocinium occupata ,

per religionis vim fceleratius etiam aedificata , quam everfa , ca-

rere fine maxima ignominia reipublicae, meo dedecore ac do-

lore, non pofTum. Quapropter, fi Diis immortalibus, fi fenatui,

G. populo Romano, fi cundlae Italije, fi provinciis, fi exteris

nationibus , fi vobifmetipfis , qui in mea falute principcm fem-

per locum auftoritatemque tenuiftis, gratum et jucundum meumreditum intelligitis cfTe , quaefo obteftorque vos , Pontifices , ut

me, quem audoritate, fludio, fententiis reflituiflis, nunc, quo-

niam fenatus ita vult , manibus quoque veftris in fedibus meis-

CQllocetis.



[ 4o6 ]

D E

HARUSPICUM RESPONSIS

In Senatu

O R A T I O XXX.

I. T T E S T E R N O die, Patres confcripti, cum me et veftra

JL A. dignitas , et frequentia equitum Romanorum , quibus

fenatus dabatur, magnopere commovifTet, putavi mihi reprimen-

dam effQ P. Clodii impudentiam , cum is publicanorum caufam

ftultiffimis interrogationibus impediret, et P. TuUioni Syro na-

varet operam, atque ei {cfCf cui totus venierat, etiam vobis in-

fpedtantibus venditaret. Itaque hominem furentem exuhantem-

que continui, fimul ac periculum judicii intendi: duobus incep-

tis verbis omnem impetum gladiatoris ferociamque compreffi.

Attamen ignarus ille qui confules eifent, exfanguis atque

aeftuans , fe ex curia repente proripuit , cum quibufdam fradtis

jam atque inanibus minis , et cum illius Pifoniani temporis

Gabinianique terroribus. Quem cum egredientem infequi coepif-

fem , cepi equidem fru6lum maximum , et ex confurre6tione

omnium veftrum, et ex comitatu pubhcanorum. Sed vecors

repente fine fuo vultu, line colore, fme voce, conftitit ; deinde

refpexit, et, fimul ac Cn. Lentulum confulem afpexit, concidit

in curiae pene hmine, recordatione, credo, Gabinii fui, defide-

rioque Pifonis : cujus ego de effrenato et praecipiti furore quid

dicam ? haud poteft gravioribus a me verbis vulnerari, quam eft



DE HARUSPICUM RESPONSIS. 407

flatim, in fa(fto ipfo, a graviffimo viro , P. Servilio, confedlus

ac trucidatus. Cujus fi etiam vim , et gravitatem illam fingula-

rem, ac pene divinam, affequi poflem, tamen non dubito, quin

ea tela , quas conjecerit inimicus , quam ea , quae collega patris

emifit, leviora atque hebetiora efle videantur.

II. Sed tamen mei fa^fli rationem exponere illis volo, qui

heflerno die dolore me elatum , et iracundia longius prope di-

greffum , arbitrabantur , quam fapientis hominis cogitata ratio

poflularet. Nihil feci iratus , nihil impotenti animo , nihil non

diu confideratum, ac multo ante meditatum. Ego enim, Patres

confcripti, inimicum me femper effe profeffus fum duobus, qui

me , qui rempubHcam , cum defendere deberent , fervare pof-

fent; cumque ad confulare officium ipfis infignibus ilHus im-

perii , ad meam falutem non folum audloritate , fed etiam pre-

cibus veflris , vocarentur : primo rehquerunt , deinde prodide-

runt , poflremo oppugnaverunt , praemiifque nefariaj padlionis

funditus una cum repubhca oppreffum extindtumque voluerunt

quique fuo dudtu, et imperio cruento illo atque funeflo, fuppli-

cia neque a fociorum moenibus prohibere , neque hoflium ur-

bibus inferre, potuerunt ; excifionem, inflammationem, everflo-

nem , depopulationem , vaflitatem eam , fua cum prasda , meis

omnibus ted:is atque agris intulerunt. Cum his furiis et facibus,

cum his , inquam , exitiofis prodigiis , ac pene hujus imperii

peflibus , bellum mihi inexpiabile dico effe fufceptum ; neque

id tamen ipfum tantum, quantum meus, ac meorum, fed tan-

tum, quantum vefler, atque omnium bonorum, dolor poflulavit.

III. In Clodiurri vero non eft hodie meum majus odium,

quam illo die fuit, cum illum, ambuftum rehgioflflimis ignibus,

cognovi muHebri ornatu ex inceflo ftupro, atque ex domo pon-

tificis maximi , emiffum. Tum, inquam , tum vidi , acmuhoante profpexi, quanta tempeflas excitaretur, quanta impenderet

procella reipubhcae. Videbam , illud fcelus tam importunum ,

audaciam tam immanem , adolefcentis furentis , nobiHs , vul-

nerati , non poffe arceri otii finibus ; erupturum illud malum



4o8 O R A T I O

aliquando , fi impunitum fuiflet , ad perniciem civitatis. Nonmultum mihi fane poft ad odium acceflit : nihil enim contra mefecit odio mei, fed odio feveritatis, odio dlgnitatis, odio reipub-

licse : non me magis violavit , quam fenatum , quam equites

Romanos, quam omnes bonos, quam ItaUam cundtam : non

denique in me fceleratior fuit , quam in ipfos Deos immortales.

Etenim illos eo fcelere violavit, quo nemo antea: in me fuit eo-

dem animo, quo etiam ejus familiaris Catilina, fi vicifTet, fuiffet.

Itaque eum nunquam a me efle accufandum putavi , non plus

quam ftipitem illum, qui quorum hominum elfet, nefciremus,

nift fe Ligurem ipfe efte diceret. Quid enim hunc perfequar

pecudem ac belluam , pabulo inimicorum meorum et glande

corruptum ? Qui fi fenfit , quo fcfe fcelere devinxerit ; non du-

bito , quin ftt miferrimus : fin autem id non videt -, periculum

eft , ne fe ftuporis excufatione defendat. Accedit etiam , quod ,

expeftatione omnium , fortiffimo et clarifTimo viro , T. Annio

devota et conftituta ifta hoftia efle videtur : cui me prseripere

defponfam jam et deftinatam laudem, cum ipfe ejus opera et

dignitatem et falutem recuperarim, valde eft iniquum.

IV. Etenim, ut P. ille Scipio natus mihi videtur ad interitum

exitiumque Carthaginis , qui illam a multis imperatoribus ob-

feffam , oppugnatam , labefa(5tatam , pene captam , aliquando

quafi fataU eventu folus evertit ; fic T. Annius ad illam pef-

tem comprimendam, extinguendam, funditus delendam, natus

effe videtur, et quafi divino munere donatus reipubUcae. Solus

iUe cognovit , quemadmodum armatum civem , qui lapidibus ,

qui ferro , aUos fugaret , aUos domi contineret , qui urbem to-

tam, qui curiam, qui forum, qui templa omnia, cxde incendiif-

que terreret, non modo vincere, verum etiam vincire, oporteret.

Huic ego et taU, et ita de me ac de patria merito viro, nun-

quam mea voluntate prccripiam eum prasfertim reum , cujus ille

inimicitias non folum fufcepit propter falutem meam, verum

etiam appetivit. Sed fi etiam nunc, iUaqueatus jam omnium le-

gum pericuUs , irretitus odio bonorum omnium , exped:atione



DE Hx4.RUSPICUM RESPONSIS. 409

fupplicii jam non diuturna implicatus , feretur tamen hicfitans

et in me impetum impeditus facere conabitur ; refiftam, et, aut

concedente , aut etiam adjuvante, Milone , ejus conatum refu-

tabo: velut heflerno die, cum mihi ftanti tacens minaretur, vocc

tantum attigi legum initium et judicii : confedit ille , conticuit.

Diem dixiflet , ut fecerat : fecifTem , ut ei ilatim tertius a prae-

tore dies diceretur. Atque hoc fic moderetur, et cogitet, ii con-

tentus fit iis fceleribus, quae commifit, jam fe effe confecratum

Miloni } fi quod in me telum intenderit , flatim me effe arrep-

turum arma judiciorum atque legum.

Atqui paulo ante, Patres confcripti, conclonem habult, quae

efl ad me tota delata : cujus concionis primum univerfum argu-

mentum fententiamque audite : cum riferitis impudentiam ho-

minis, tum a me de tota concione audietis.

V. De reHgionibus facris et caeremoniis efl concionatus , Pa-

tres confcripti, Clodius : P. inquam, Clodius facra et religio-

nes negligi, violari, pollui, queflus efl. Non mirum, fi hoc

vobis ridiculum videtur : etiam fua concio rifit, hominem, quo-

miodo ipfe gloriari folet, ducentis confixum fenatus-confultis,

quae funt omnia contra illum pro rehgionibus facfta, hominem-

que eum, qui pulvinaribus Bonae Deae ftuprum intulerit, eaquefacra , quae viri ocuHs , ne imprudentis quidem , afpici fas efl

non folum afpectu virili, fed flagitio fluproque, violarit, in con-

cione de religionibus negledtis conqueri. Itaque nunc proxi-

ma concio ejus expecflatur de pudicitia. Quid enim interefl:,

utrum, ab aharibus religiofiflimis fugatus, de facris et rehgioni-

bus conqueratur , an , ex fororum cubiculo egrefTus , pudorem

pudicitiamque defendat ? Refponfum harufpicum hoc recens de

fremitu in concione recitavit : in quo cum aUis muhis fcriptum

etiam illud eft, id quod audiflis, /oca facra, et religiofa, profanahaberi. In ea caufa effe dixit domum meam , a rehgiofiflimo fa-

cerdote, P. Clodio, confecratam.

Gaudeo mihi de toto hoc oftento, quod haud fcio an gra-

vifTimum muUis his annis huic ordini nuntiatum fit, datam noii

ToM. V. F f f



4IO O R A T I O

modo juflam , fed etiam neceflariam, caufam efle dicendi. Re-

perietis enim ex hoc toto prodigio atque refponfo , nos de iftius

fcelere ac furore , ac de impendentibus periculis maximis , pro-

pe jam voce Jovis Optimi Maximi praemoneri. Sed primum ex-piabo religionem sedium mearum , li id facere vere ac fine cu-

jufquam dubitatione potero : fin fcrupulus tenuiflimus refidere

aliquis videbitur; non modo patienti, fed etiam libenti, animo,

portentis Deorum immortalium religionique parebo.

VI. Sed quae tandem eft in hac urbe tanta domus ab ifi:a re-

ligionis fufpicione tam vacua atque pura ? Quanquam veft:raB do-

mus , Patres confcripti , caeterorumque civium , multo maxima

ex parte funt liberae religione ; tamen una mea domus judiciis

omnibus liberata in hac urbe fola eft. Te enim appello , Len-tule , et te , Philippe. Ex hoc harufpicum refponfo decrevit

fenatus , ut de locis facris rehgiofis ad hunc ordinem referre-

tis : poteftifne referre de mea domo ? quae, ut dixi, fola in hac

urbe omni rehgione, omnibus judiciis, Uberata eft. Quam pri-

mum inimicus ipfe in illa tempeftate ac no(fle reipubhcaB , cumcastera fcelera ftylo illo impuro Sex. Clodius confcripfiflêt , ne

una quidem attigit Htera rehgionis : deinde eandem domumpopulus Romanus, cujus eft fumma poteftas omnium rerum,.

comitiis centuriatis , omnium aetatum ordinumque fufiragiis ,,

eodem jure eflê juflit, quo fuifl!et.

Poftea vos , Patres confcripti , non quod dubia res eflet y ikd^

ut huic furiae, fi diutius in hac urbe, quam delere cuperet, ma-

neret , vox interdiceretur , decreviftis , ut de mearum sedium

rehgione ad pontificum collegium referretur. Quae tanta rehgio

eft, qua non in noftris dubitationibus, atque in maximis fuper-

ftitionibus, unius P. ServiHi ac M. Luculli refponfo ac verbo

hberemur ? De facris publicis , de ludis maximis , de Deorumpenatium Veftaeque matris caeremoniis, de illo ipfo facrificio,

quod fit pro falute populi Romani , quod poft Romam condi-

tam hujus unius cafti tutoris rehgionum fcelere violatum eft

quod tres pontifices ftatuiflênt , id femper populo Romano




femper fenatui, femper ipfis Diis immortalibus , fatis fandtum,

fatis auguflum, fatis religiofum, effe vifum eft. At vero meamdomum P. Lentulus, conful et pontifex, P. Servilius, M. Lu-cullus, Q^Metellus, M'. Glabrio, M. MelTala, L. Lentulus,

flamen Martialis , P. Galba, Q^Scipio, C. Fannius, M. Le-

pidus , L. Claudius , rex facrorum , M. Scaurus , M. CraiTus

C. Curio , Sex. Caefar , flamen Quirinalis , Q^ Cornelius , P.

Albinovanus, Q^Terentius, pontifices minores, caufa cognita,

duobus locis didta , maxima frequentia ampliflimorum ac fa-

pientifliraorum civium aftante, omni religione un^ mente omne§

liberaverunt.

VII. Nego unquam poft facra confl;ituta , quorum eadem efl

antiquitas , quae ipfius urbis , ulla de re , ne de capite quidem

virginum Veftalium , tam frequens collegium judicafiTe. Quan-

quam ad facinoris difquifitionem intereft adefle quamplurimos

( ita eft enim interpretatio illa pontificum , ut iidem poteftatem

habeant judicum : religionis expiatio vel ab uno pontifice pe-

rito refte fieri poteft; quod idem in judicio capitis durum atque

iniquum eft) tamen fic reperietis, frequentiores pontifices de

mea domo , quam unquam de casremoniis virginum , judicaflê.

Pofterodie frequentiflimus fenatus, te confule defignato,

Len-tule , fententias principe , P. Lentulo et Q^Metello confulibus

referentibus, ftatuit, cum omnes pontifices, qui erant hujus or-

dinis, adeflênt, cumque aUi, qui honoribus populi Romani an-

tecedebant, multa de collegii judicio verba feciflênt, omnefque

iidem fcribendo adeflênt ; domum meam , judicio pontificum,

rehgione liberatam videri.

De hoc igitur loco facro potifllmum videntur harufpices

dicere , qui locus folus ex privatis locis omnibus hoc praecipue

juris habet, ut ab ipfis, qui facris prasfunt, facer non eflTe judi-catus fit ? Verum referte, quod ex fenatus-confulto facere debe*

tis : aut vobis cognitio dabitur, qui primi de hac domo fenten-

tiam dixiftis , et eam religione omni hberaftis j aut fenatus ipfe

judicabit , qui , uno illo folo antiftite facrorum diflTentiente

F f f 2



412 O R A T I O

frequentiflimus antea judicavit j aut, Id quod certe fiet, ad pon-

tifices rejicietur, quorum audloritati, fidei, prudentise, majores

noftri facra , religionefque et privatas et publicas , commen-

darunt. Quid ergo hi poffunt aliud judicare, ac judicaverunt ?

Mult£e funt domus in hac urbe , Patres confcripti , atque haud

fcio, an pene cundlae, jure optimo j fed tamen jure privato,

jure hereditario, jure audoritatis, jure mancipi, jure nexi. Nego

efi!e ullam domum aham aeque privato jure, atque optlma lege,

publico vero omni prascipuo, et humano, et divino, jure muni-

tam. QusB primum aedificatur ex audloritate fenatus, pecunia

publica^ deinde contra vim nefarlam hujus gladiatoris tot fena-

tus-confultis munita atque fepta eft.

VIII. Primum negotium iifdem magiftratibus eft datum annofuperiore, ut curarent, ut fine vi mihi asdificare liceret, quibus

in maximis periculis univerfa refpubhca commendari folet

deinde, cum ille faxis, et ignibus, et ferro, vaftitatem meis fe-

dibus intuliflet -, decrevit fenatus , eos , qui id fecifiênt , legs

de vi , quae eft In eos , qui univerfam rempublicam oppugnaf-

fent, teneri. Vobis vero referentibus, O pofi: hominum memo-riam fortifiimi atque optimi confules , decrevit idem fenatus

frequentifiimus, qui meam domum vlolafiêt, contra rempubU-

cam efi*e fadturum. Nego, ullo de opere publico, de monu^mento , de templo , tot fcnatus extare confuha , quot de mea

domo, quam fenatus unam pofi: hanc urbem confi:itutam ex

«rario aedificandam , a pontificibus liberandam , a magiftratibus

defendendam, ajudicibus puniendam^ putaret. P. Valerio, pro

maximis in rempubhcam beneficiis, data domus eft in villa pub-

lica j at mihi In Palafio reftituta : illi locus ; at mihi etiam pa-

rietes atque tedum : illi, quam ipfe privato jure tueretur ; mihi,

quam publice magiftratus omnes defenderent. Quas quidem ego

fi aut per me, aut ab aliis, haberem, non praedicarem apud vo&,

ne nimis gloriari viderer : fed, cum fint mihi data a vobis, cumea attententur ejus lingua, cujus antea manu everfa vos mibi

et liberis meis manibus veftris reddidiftis ; non ego de meis.




ied de veftris, fadtis loquor : nec vereor, ne haec mea veftro-

rum beneiiciorum praedicatio non grata potius , quam arrogans

videatur.

Quanquam, fi me, tantis laboribus pro communi falute per-

fun6tum , efferret aliquando ad gloriam in refutandis maledidlis

improborum hominum animi quidam dolor, quis non ignof-

ceret ? Vidi enim heflerno die quendam murmurantem : quemaiebant negare ferre me poife, quia, cum ab hoc eodem im-

puriffimo parricida rogarer, cujus effem civitatis , refpondime,

probantibus et vobis et equitibus Romanis, ejus elTe, quae care-

re me non potuiffet. Ille, ut opinor, ingemuit. Quid igitur

refponderem ? quaero ex eo ipfo , qui ferre me non poteft : mecivem elfe Romanum ? literate refpondiifem. Tacuiifem ? de-

fertum negotium. Potefl quifquam vir, in rebus magnis cuminvidia verfatus , fatis graviter contra inimici contumeham fme

fua laude refpondere ? At ipfe non modo refpondet , quidquid

poteft, cum efl lacefHtus ; fed etiam gaudet, fe ab amicis, quid.

refpondeat, admoneri.

IX. Sed, quoniam mea caufa expedita efl, videamus nunc,

quid harufpices dicant. Ego enim fateor, me et magnitudine

oflenti, et gravitate refponfi, et una atque conftanti harufpicum

voce , vehementer effe commotum : neque is fum , qui , fi cui

forte videor plus, quam caeteri, qui aeque atque ego funt occu-

pati , verfar i in ftudio literarum, his deleder , aut utar omninoy

literis, quae noflros animos deterrent atque avocant a religio-

ne. Ego vero primum habeo audtores ac magiftros religionum

colendarum majores noftros : quorum mihi tanta fuiffe fapien-

tia videtur , ut fatis fuperque prudentes fint , qui illorum pru-

dentiam non dicam affequi , fed quanta fuerit perfpicere , pof-

lint : qui ftatas foUemnefque caeremonias pontificatu -, rerum

lêne gerendarum audtoritates augurio ; fatorum veteres praedic-

tiones ApoUinis vatum hbris ; portentorum explanationes Etruf-

corum difcipUna, contineri putarunt : quas quidem tanta eft,

ut noftra memoria primum Italici belli funefta illa principiaj



414 O R A T I O

poft Syllani Cinnanique temporis extremum pene difcrimen

tum hanc recentem urbis inflammandae delendique imperii con-

jurationem, non obfcure vobis paulo ante pra^dixerint.

Deinde etiam cognovi , multa homines dodLiffimos fapientif-

fimofque et dixiffe, et fcripta de Deorum immortaUum numine

reliquiffe: quae quanquam divinitus perfcripta video, tamen ejuf-

modi funt , ut ea majores noftri docuilfe illos , non ab illis di-

dicifle , videantur. Etenim quis eft tam vecors , qui aut , cumfufpexerit in caelum, Deos efTe non fentiat, et ea, quae tanta

mente fiunt , ut vix quifquam arte ulla ordinem rerum ac ne-

cefTitudinem perfequi poflit , cafu fieri putet ; aut , cum Deos

effe intellexerit, non intelligat, eorum numine hoc tantum im-

perium effe natum , et audlum , et retentum ? Quam volumus

licet , Patres confcripti , ipfi nos amemus : tamen nec numero

Hifpanos , nec robore Gallos , nec calliditate Poenos , nec ar-

tibus Grascos , nec denique hoc ipfo hujus gentis ac terras do-

meflico nativoque fenfu Italos ipfos ac Latinos ; fed pietate

ac rehgione , atque hac una fapientia , quod Deorum immorta-

lium numine omnia regi gubernarique perfpeximus, omnes gen-

tes nationefque fuperavimus.

X. Quare, ne plura de re minime loquar dubia, adhibete ani-

mos ; et mentes veflras, non folum aures, ad harufpicum vocemadmovete : ôd m agro Latinienji auditus eji Jlrepitus cumfre-

mitu. Mitto harufpices , mitto illam veterem ab ipfis Diis im-

mortaUbus, ut hominum fama efl, Etruriae datam difcipHnam :

nos nonne harufpices effe pofTumus ? Exauditus in agro propinquo

et fiiburbajio efl Jirepitus quidam reconditus , et horribilis fremitus

armorum. Quis efl: ex gigantibus illis, quos poetae ferunt bellum

Diis immortaUbus intuUffe, tam impius, qui hoc tam novo tan-

toque motu non magnum aUquid Deos populo Romano prse-

monflrare et praecinere fateatur ?

De ea re fcriptum eft, poflulationes effe Jovi, Saturno, Nep-

tuno, TeUuri, Diis caeleftibus. Audio, quibus Diis violatis ex-

piatio debeatur ; fed , hominum quae ob deUda , quaero. Ludos




minus diligenter faBos pollutofque. Quos ludos ? Te appello, Len-

tule : tui facerdotii funt tenfae, curricula, praecentio, ludi, liba-

tiones, epulasque ludorum publicorum : vofque, Pontifices, ad

quos epulones Jovis Optimi Maximi , fi quid efl praetermiflum

aut commiflum, afFerunt; quorum de fententia illa eadem reno-

vata atque inftaurata celebrantur : qui funt ludi minus diligenter

fadî ? quanto, aut quo, fcelere polluti ? Refpondebis et pro te,

et pro collegis tuis, et pro pontificum collegio, nihil cujufquam

aut negligentia contemptum , aut fcelere effe pollutum ; omnia

follemnia ac jufla ludorum , omnibus rebus obfervatis , fummacum caeremonia effe fervata.

XI. Quos igitur harufpices ludos minus dihgenter fa<5los pol-

lutofque effe dicunt? eos, quorum ipfi Dii immortales, atque illa

Mater Dea , te , te , Cn. Lentule , cujus ab avia manibus effet

accepta , fpe(ftatorem effe voluit. Quod ni tu Megalefia illo

die fpedlare voluiffes -, haud fcio an vivere nobis , atque his de

rebus jam queri , liceret. Vis enim innumerabiHs incitata , ex

omnibus vicis coUedta , fervorum ab hoc aedili religiofo repente

fornicibus, ofliifque omnibus, in fcenam, figno dato, immifla

irrupit. Tua tum , tua , Cn. Lentule, eadem virtus fuit , quag

inprivato

quondamtuo proavo : te, nomen, imperium,

vocem,.afpedum , impetum tuum , flans fenatus , equitefque Romani

ct omnes boni, fequebantur, cum ille fervorum et ludiorum

multitudini fenatum populumque Romanum , vindum ipfo

confefTu , et conflridtum fpedtaculis , atque impeditum turba et

angufliis, tradidiffet^

An, fi ludius conflitit, aut tibicen repente conticuit, aut puer

ille patrimus et matrimus fi terram non tenuit, aut tenfam, aut

lorum omifit, aut fi aedihs verbo aut fimpulo aberravit, ludi

funt non rite facfti , eaque errata expiantur , et mentes DeorumimmortaHum ludorum inflauratione placantur : fi ludi ab laeti-

tia ad metum tradudi funt, fi non intermifli,. fed perempti

atque fublati funt, fi civitati univerfae fcelere ejus, qui ludos

ad ludum conferre voluit, extiterunt dies illi fefti pene funefli;



4.i6 O R A T I O

dubitabimus, quos ille fremitus nuntiet ludos efTe pollutos ?

Ac, fi volumus ea, quae de quoque Deo nobis tradita funt,

recordari, hanc Matrem magnam, cujus ludi violati, polluti,

pene ad caedem et ad funus civitatis converfi funt, hanc, in-

quam, accepimus, agros et nemora cum quodam ftrepitu fremi-

tuque peragrare.

XII. Haec igitur vobis, haec populo Romano, et fcelerum

indicia oftendit , et periculorum figna patefecit. Nam quid ego

de illis ludis loquar , quos in Palatio noftri majores ante tem-

plum, in ipfo Matris magnae confpedtu, Megalenfibus fieri cele-

brarique voluerunt ? qui funt more inftitutifque maxime cafli

follemnes, religiofi: quibus ludis primum ante populi confeifum

fenatui locum P. Africanus iterum ille conful Major deditut eos ludos hasc lues impura pollueret ? quo , fi quis liber aut

fpedlandi , aut etiam religionis , caufa acceiferat , manus affere-

bantur ; quo matrona nulla adiit propter vim confeffumque fer-

Aôrum. Ita ludos eos , quorum religio tanta efl , ut ex ultimis

terris arcefiQta in hac urbe confederit ; qui uni ludi ne verbo

quidem appellantur Latino , ut vocabulo ipfo et appetita religio

externa, et Matris magnae nomine fufcepta, declaretur : hos lu-

dos fervi fecerunt, fervi fped:averunt 3 tota denique, hoc aedile,

fervorum Megalefia fuerunt.

Pro Dii immortales ! qui magis nobifcum loqui poffetis , fi

effetis verfareminique nobifcum ? Ludos effe poUutos fignifica-

tis, ac plane dicitis. Quid magis deformatum , inquinatum ,

perverfum , conturbatum , dici potefl , quam omne fervitium ,

permiffu magiftratus Hberatum , in alteram fcenam immiffum ,

alteri praepofitum, ut alter conleffus poteftati fervorum objice-

retur , aher fervorum totus effet ? Si examen apum ludis in fce-

nam veniffet , harufpices acciendos ex Etruria putaremus : vi-

demus univerfi repente examina tanta fervorum immiffa in po-r

pulum Romanum , feptum atque inclufum , et non commovermur ? Atque in apum fortaffe examine nos ex Etrufcorum fcrip-

tis harufpices, ut a fervitio caveremus, monerent.




Quod igitur ex aliquo disjundto diverfoque monftro fignifi-

catum caveremus , id , cum fibi ipfum monftrum eft , et cumin eo ipfo periculum eft, ex quo periculum portenditur, nori

pertimefcemus ? Iftiufmodi Megalefia fecit pater tuus ? iftiuf-

modi patruus ? Is mihi etiam generis fui mentionem facit, cumAthenionis aut Spartaci exemplo ludos facere maluerit, quamCaii aut Appii Claudiorum ? Illi, cum ludos facerent, fervos

de cavea exire jubebant: tu in alteram fervos immilifli, ex altera

liberos ejecifti. Itaque, qui antea voce prseconis a liberis femove-

bantur, tuis hidis non voce, fed manu, liberos a fe fegregabant.

XIII. Ne hoc quidem tibi in mentem veniebat Sibylhno fa-

cerdoti , haec facra majores noflros ex veftris hbris expetifle ? fi

ilH funt veftri , quos tu impia mente conquiris , violatis ocuhslegis, contaminatis manibus attrecflas. Hac igitur vate fuadente

quondam , defefla Itaha Punico bello, atque ab Annibale vexa-

ta , facra ifta majores noftri afcita ex Phrygia Romae collocave-

runt : quae vir is accepit, qui eft optimus popuU Romani judi-

catus, P. Scipio ; foemina autem, quae matronarum caftiftima

putabatur , Quinta Claudia : cujus prifcam illam feveritatem

facrificii mirifice tua foror exiftimatur imitata. Nihil te igitur

neque majores tui, conjuncfti cum his rehgionibus, neque fa-

cerdotium ipfum, quo eft h^c tota rehgio conftituta, neque

curuhs a^dihtas, quse maxime hanc tueri rehgionem folet, perf

movit , quo minus caftifhmos ludos omni flagitio pollueres

dedecore maculares, fcelere obhgares ?

Sed quid ego id admiror ? qui accepta pecunia Peflinuntem

ipfum, fedem domicihumque Matris Deorum, vaftaris -, et Bro*-

gitaro Gallograeco, impuro homini ac nefario , cujus legati , te

tribuno , dividere in aede Caftoris tuis operis nummos folebant

totum illum locum fanumque vendideris ; facerdotem ab ipfis

aris pulvinaribufque detraxeris ; omina illa , quse vetuftas , quse

Perfae , quae Syri , quae reges omnes , qui Europam Aflamqae

tenuerunt, femper fumma rehgione coluerunt, perverteris ? quae

denique noftri majores tam fand:a duxerunt , ut , cum refertam

ToM. V, G g i3



4i8 O R A T I O

urbem atque Italiam fanorum haberemus, tamen noflrl impera-

tores maximis et periculofiffimis bellis huic Deae vota facerent

eaque in ipfo Peffinunte ad illam ipfam principem aram , et in

illo loco fanoque, perfolverent.

Quod cum Dejotarus religione fua caftiffime tueretur , quemunum habemus in orbe terrarum fideliffimum huic imperio, at-

que amantiffimum noftri nominis ; Brogitaro, ut ante dixi, ad-

didtum pecunia tradidifti. Atque hunc tamen Dejotarum , faepe

a fenatu regali nomine dignum exiftimatum, clariffimorum im-

peratorum teftimoniis ornatum , tu etiam regem appellari cumBrogitaro jubes. Sed alter eft rex judicio fenatus , per nos ; pe-

cunia Brogitarus, per te, appellatus : alterum putabo regem, (i

habuerit unde tibi folvat, quod ei per fyngrapham credidifli.

Nam cum multa regia funt in Dejotaro, tum illa maxime, quod

tibi nummum nullum dedit ; quod eam partem legis tuas, qu25

congruebat cum judicio fenatus, ut ipfe rex effiet, non repudia-

vit ; quod Peffinuntem , per fcelus a te violatum , et facerdot^

facrifque fpoHatum , recuperavit , ut in priftina religione ferva-

ret ; quod casremonias, ab omni vetuftate acceptas, a Brogitaro

pollui non finit , mavultque generum fuum munere tuo , quamillud fanum antiquitate religionis, carere. Sed, ut ad hsc haruf-

picum refponfa redeam , ex quibus eft primum de ludis ; quiseft, qui id non totum in iftius ludos pra3di<ftum et refponfum eflc

fateatur ? Sequitur de locis facris, rehgiofis.

XIV. O impudentiam miram ! de mea domo dicere audes ?

Committe vel confulibus, vel fenatui, vel collegio pontificum,

tuam. Ac mea quidem his tribus omnibus judiciis , ut dixi an-

tea, Hberata eft. At in iis aedibus, quas tu, Q^Seio, equite Roi-

mano, viro optimo, per te apertiffime interfedto, tenes, faceUum

dico fuiffe e t aras : tabuHs hoc cenforum, memoria multorum

firmabo ac docebo. Agatur modo haec res, quod ex eo fena-

tus-confuho, quod nuper eft fadum, referri ad vos necefle eft

habeo , quae de locis reHgiolis veHm dicere. Cum de domo tua

dixero, in qua tamen ita eft inaediiicatum faceHum, ut aHus




fecerit, tibi tantummodo lit demoliendum ; tumvidebo, nummihi neceile fit de aliis etiam aliquid dicere. Putant enim non-

nulli ad me pertinere, armamentarium Telluris aperire. Nuper

id patuifTe dicunt , et ego recordor : nunc fancftiflimam parteni

ac fedem maximas religionis privato dicunt veftibulo contineri.

Multa me movent : quod aedes Teliuris eft curationis mese

quod is, qui illud armamentarium fuftulit, meam domum, pon-

tificum judicio liberatam, fecundum fratrem fuum judicatam

efle dicebat : movet me etiam in hac caritate annonas , fterili"

tate agrorum, inopia frugum, religio Telluris, et eo magis,

quod eodem oftento Telluri poftulatio deberi dicitur. Vetera

fortafle loquimur : quanquam hoc, fi minus civili jure perfcrip-

tum eft, lege tamen naturas, communi jure gentium, fancitum

eft, ut nihil mortales a Diis immortalibus ufu capere poflint.

XV. Veruntamen antiqua negHgimus : etiamne ea neglige-

mus, quae iiunt cum maxime ; quse videmus } L. Pifonem quis

nefcit , his ipfis temporibus , maximum et fandliflimum Dianas

facellum in Cceliculo fuftuliffe .'' Adfunt vicini ejus loci : multi

funt etiam in hoc ordine, qui facrificia gentilia illo ipfo in facel-

lo , ftatuto loco , anniverfaria fadtitarint. Et conquirimus , Dii

immortales quae loca defiderent, quid fignificent, de quo loquan-

tur ? A Sex. Serrano fandlifrima facella fufFoffa, incenfa, insdi-

ficata, oppreffa, fumma denique turpitudine effe foedata, nef-

cimus ?

Tu meam domum religiofam facere potuifti ? Ecqua mente ?

quam amiferas. Qua manu ? qua difturbaras. Qua voce ? qua

incendi jufferas. Qua lege ? quam ne in illa quidem impunitate

tua fcripferas. Quo pulvinari ? quod ftupraras. Quo fimulacro ?

quod ereptum ex meretricis fepulcro in imperatoris monumento

coUocaras. Quid habet mea domus rehgioii, nifi quod impuri et

facrilegi parietem tangit ? Itaque , ne quis meorum imprudens

introfpicere poffit tuam domum , ac te facra illa tua facientem

videre, toUam altius tedum ; non ut ego te defpiciam, fed ne tu

afpicias urbem eam, quam delere voluifti.

G g g 2



420 O R A T I O

XVI. Sed jam harufpicum reliqua refponfa vldeamus. Oratores

contra jus fajque interfedios. Quid eft hoc ? de Alexandrinis efle

video fermonem -, quem ego non refuto : fic enim fentio , jus

legatorum, cum hominum prasfidio munitum fit, tum etiam di-

vino jure t^^ vallatum. Sed quaero ab illo, qui omnes judi-

ces tribunus e carcere in forum effudit , cujus arbitrio ficae om-nes nunc atque omnia venena tradlantur, qui cum Hermacho

Chio fyngraphas fecit -, ecquid fciat , unum acerrimum adver-

farium Hermachi, Theodofium, legatum ad fenatum a civitate

libera miffum , fica percuffum ? quod non minus , quam de

Alexandrinis, indignum Diis immortalibus ^^^ vifum, certo fcio.

Nec confero nunc in te unum omnia. Spes major eflet fa-

lutis, ii, pra?ter te, nemo effet impurus : plures funt : hoc ettu tibi confidis magis , et nos prope jure diffidimus. Quis Pla-

torem ex Oreftide, quas pars Macedonise libera, hominem in

ilhs locis clarum ac nobilem , legatum Theffalohicam ad nof-

trum , ut fe ipfe appellavit , imperatorem veniffe nefcit ? quemille propter pecuniam , quam ab eo extorquere non poterat , in

vincula conjecit, et medicum intromifit fuum, qui legato, focioj,

amico, libero, foediffime et crudeHffime venas incideret. Secures

fuas cruentari fcelere noluit : nomen quidem populi Romani

tanto fcelere contaminavit, ut id nulla re poffit, nili ipfius fup-

plicio, expiari. Quales hunc carnifices putamus habere, qui etiam.

medicis fuis non ad falutem, fed ad necem, utatur ?

XVII. Sed recitemus, quid fequatur. Fidem et jusjurandum

negle&um. Hoc quid fit, per fe ipfum non facile interpretor ; ^Qd.

ex eo, quod fequitur, fufpicor de tuorum judicum manifefto

perjurio dici : quibus oHm erepti effent nummi, nili a fenatu

praefidium poftulaffent. Quare autem de his dici fufpicer , hasc

caufa eft , quod ftc ftatuo , et illud in hac civitate effe maximeilluftre atque infigne perjurium , et te ipfum tamen in perjurii

poenam ab iis, quibufcum conjurafti, non vocari. Et video, in

harufpicum refponfis hxc effe fubjundla, Sacrifcia 'uetujia

occultaquey minus diligenter faBa , follutaque. Harufpices haec




loquuntur, an patrli penatefque Dii ? Multi enim funt, credo,

in quos hujus maleiicii fufpicio cadat. Quis praeter hunc unum ?

Obfcure dicitur, quae facra poUuta fmt ? quid planius, quid gra-

vius, quid religiolius, dici potefb ? Vetujia, occultaque. Nego ulla

verba Lentulum, gravem oratorem ac difertum, fspius, cum tc

accufaret, ufurpaiTe, quam hsec, quae nunc ex Etrufcis libris in

te converfa atque interpretata dicuntur. Etenim quod facrifi-

cium tam vetuftum efl, quam hoc, quod a regibus aequale huic

urbi accepimus ? Quod autem tam occultum , quam id , quod

non folum curiofos oculos excludit, fed etiam errantes ? quo

non modo improbitas, fed ne imprudentia quidem, poffit intra-

re ? quod quidem facrificium nemo ante P. Clodium omni me-moria violavit , nemo unquam adiit , nemo neglexit , nemo vir

afpicere non horruit ? quod fit per virgines Veftales, fit pro

populo Romano , fit in ea domo , quae eft in imperio ; fit in-

eredibili caeremonia -, fit ei Deae, cujus ne nomen quidem viros

fcire fas eft : quam ifte idcirco Bonam dicit , qûod in tanto fibi

fcelere ignoverit.

XVIII. Non ignovit, mihi crede, non : nifi forte tibi igno-

tum putas , quod te judices emiferunt excuflum et exhaufi:um ,

fuo judicio abfolutum , omnium condemnatum; aut quod ocu-

los, ut opinio ilHus rehgionis efi:, non perdidifi:i. Quis enim ante

te facra illa vir fciens viderat, ut quifquam pcEnam, quae feque-

retur illud fcelus , fcire pofi!et ? An tibi luminis obefiet caecitas

plus , quam Ubidinis ? Ne id quidem fentis , conniventes illos

oculos abavi tui magis optandos fuifiê , quam hos flagrantes fo-

roris ? Tibi vero , fi diHgenter attenderis , intelliges hominumpoenas deeflfe adhuc, non Deorum. Homines te in re foedifli-

ma defenderunt; homines turpiflimum nocentiflimumque lauda-

runt 5 homines prope confitentem judicioliberaverunt

3 homi-nibus injuria tui ftupri, illata in ipfos, dolori non fuit ; homines

tibi arma, alii in me, ahi pofl: in iHum invidum civem, dede-

runt : hominum beneficia prorfus concedo tibi , ac majora non.

eflTe quaerenda.



422 O R A T I O

A Dils quldem immortallbus quas poteft homlnl major efle

pcEna furore atque dementla ? nifi forte , in tragcediis quos

vulnere ac dolore corporis cruciari vides et confumi, gravio-

•res Deorum immortalium iras fubire, quam illos , qui furentes

inducuntur, putas. Non funt illi ejulatus et gemitus Philodtetas

tam miferi , (quanquam funt acerbi) quam illa exultatio Atha-

mantis , et quam fomnium matricidarum. Tu, c«m furiales in

concionibus voces mittis , cum domos civium evertis , cum la-

pidibus optimos viros foro peUis, cum ardentes faces in vi-

cinorum tedla jadas, cum aedes facras inflammas, cum fervos

concitas , cum facra ludofque conturbas , cum uxorem foro-

remque non difcernis, cum, quod ineas cubile, non fentis, cum

baccharis, cumfuris,

tumdas eas pcenas., quas folas

funt homi-num fceleri a Diis immortaUbus conftitutae. Nam corporis qui-

dem noftri infirmitas multos fubit cafus per fe ; denique ipfum

corpus tenuiffima faepe de caufa conficitur : Deorum tela in im-

piorum mentibus figuntur. Quare miferior es , cum in omnemfraudem raperis ocuUs, quam fi omnino oculos non haberes.

XIX. Sed, quoniam de iis omnibus, quas harufpices commifi"a

efiê dicunt , fatis efi: didtum -, videamus , quid iidem harufpices

a Diis jam immortaUbus dicant moneri. Monent : Ne,per opti-

matium difcordiam dijfenjionemque ^ patribus principibufque ccedes

periculaque creentur , auxilioque diminuti deficiantur ; quare ad

unum imperium provincice redeant , exercitufque pufus diminutioqut

accedat. Harufpicum verba funt haec omnia : nihil addo de meo.

Quis igitur hanc optimatium difcordiam moUtur ? idem ifi:e :

nec uUa vi iugenii au,t confiUi fui , fed quodam errore nofi:ro

quem quidem Ule , quod ohfcurus non erat , facile perfpexit.

Hoc enim etiam turpius afliidtatur refpubUca , quod ne ab eo

quidem vexatur , ut , tanquam fortis in pugna vir , acceptis a

forti adverfario vulneribus adverfis, cadere videatur.

Tib. Gracchus conveUit fiiatum civltatis. Qua gravitate vir,

qua eloquentia, qua dignltate ! nihll ut a patris, avique Africa-

n\ , praeftabiU infignique virtute , pseterquam quod a fenatu



DE HARUSPICUM RESPONSIS. 423.

defciverat , deflexifTet. Secutus eft C. Gracchus. Quo ingenio ,

quanta vi , quanta gravitate dicendi ! ut dolerent boni omnes ,

non illa tanta ornamenta ad meliorem mentem voluntatemque

efle converfa. Ipfe L. Saturninus ita fuit effrenatus, et penedemens, ut audor effet egregius, et ad animos imperitorum

excitandos inflammandofque perfedtus. Nam quid ego de P.

Sulpicio loquar ? cujus tanta in dicendo gravitas , tanta jucun-

ditas , tanta brevitas fuit, ut poflêt, vel ut prudentes errarent

vel ut boni minus bene fentirent , perficere dicendo. Cum Iiis-

confli<5tari, et pro falute patrise quotidie dimicare, erat omnino

illis, qui tum rempublicam gubernabant, molefl;um j fed habe-

bat ea moleftia quandam tamen dignitatem.

XX. Hic vero , de quo ego ipfe tam multa nunc dico , pro

Dii immortales ! quid efl; ? quid valet ? quid affert, ut tanta ci-

vitas, li cadet, (quod Dii omen obruant!

) a viro'tamen confedla

videatur ? qui , pofl; patris mortem , primam illam a^tatulam

fuam ad fcurrarum locupletium libidines detulit -, quorum in-

temperantia expleta , in domefl:icis eft germanitatis flupris vo-

lutatus ; deinde, jam robufl:us , provinciae fe ac rei militari de-

dit, atque ibi, piratarum contumelias perpeffus, etiam Cilicum

libidines , Barbarorumque , fatiavit : pofl: , exercitu L. Luculli

follicitato per nefandum fcelus^ fugit illinc, Romasque, recenti

adventu fuo , cum propinquis fuis decidit , ne reos faceret -,

a Catilina pecuniam accepit , ut turpiffime prasvaricaretur. In-

de cum Murena fe in Galliam contulit : in qua provincia mor-

tuorum teflamenta confcripfit , pupillos necavit , nefarias cummultis fcelerum paftiones focietatefque conflavit. Unde ut re-

diit, quasflium illum maxime foecundum uberemque, campef-

trem, totum.ad fe ita redegit, ut homo popularis fraudaret im-

probiffime populum , idemque vir clemens divifores omniumtribuum domi ipfe £ux crudeliflima morte maclaret*

Exorta eft illa reipublicse , facris, religionibus , audloritati

veflrae , judiciis publicis , funefta quasflura : in qua idem ifle

Deos hominefque, pudorem, pudicitiam, fcnatus aui^loritatem,



424 O R A T I O

jus, fas, leges, judicia, violavit. Atque hic ei gradus, (O mifera

tempora ,' flultafque noftras difcordias! ) P. Clodio gradus ad

rempublicam., hic primus eft aditus ad popularem jacflationem,

atque afcenfus. Nam Tib. Graccho invidia Numantini foede-

ris, cui feriendo, qusBftor C. Mancini confuUs cum eflet, in-

terfuerat , et in eo foedere improbando fenatus feveritas , dolori

et timori fuit : iftaque res illum, fortem et clarum virum, a

gravitate patrum defcifcere coegit. C. autem Gracchum mors

fraterna , pietas , dolor , magnitudo animi , ad expetendas do-

meftici fanguinis poenas excitavit. Saturninum, quod in annonae

caritate quaeftorem a fua frumentaria procuratione fenatus amo-

vit, eique rei M. Scaurum praefecit, fcimus dolore fadtum efle

popularem. Sulpicium ab optima caufa profed:um , Caioque

JuHo confulatum contra leges petenti refiftentem, longius, quamvoluit, popularis aura provexit".

XXI. Fuit in his omnibus caufa, etft non jufta, (nulla enim

poteft cuiquam male de republica merendi jufta efle caufa) gra-

vis tamen , et cum aliquo animi et virili dolore conjundta. P.

Clodius a crocota , a mitra, a muHebribus foleis, purpureifque

fafcioHs , a ftrophio , a pfaltrio , a flagitio , a ftupro , eft fadlus

repente popularis. Nifi eum muHeres exornatum ita deprehen-

diflênt ; nifi ex eo loco , quo eum adire fas non erat , anciUa-rum beneficio emifliis eflTet : populari homine populus Roma-nus, refpubHca cive taH, careret. Hanc ob amentiam in dif-

cordiis noftris, de quibus ipfls his prodigiis recentibus a Diis

immortaHbus admonemur, arreptus eft unus ex patriciis, cui

tribuno plebis fieri non Hceret.^

Quod anno ante frater MeteHus , et concors etiam tum fena-

tus principi Cn. Pompeio, fententiam dicenti, excluferat, acer-

rimeque una voce ac mente reftiterat i id poft diflidium optima-

tium, de quo ipfo nunc monemur, ita perturbatum, itaque per-

mutatum eft, ut, quod frater conful, ne fieret, obftiterat, quod

affinis et fodaHs , clariflimus vir , qui iHum reum non laudarat

excluferat -, id is conful efliceret in difcordiis principum, qui



DE HARUSPICUIVI RESPONSIS. 425

illi unus inimiciffimus elle debuerat, et eo fecIfTe au6lore fe

diceret , cujus audloritatis neminem poflet poenitere. Injeda eil:

fax fceda ac ludluofa reipublicse, petita eO: audoritas veftra, gra-

vitas ampliflimorum ordinum, confenflo bonorum omnium, to-

tus denique civitatis fl:atus : haec enim certe petebantur , cumin me, cognitorem harum omnium rerum, illa flamma illorum

temporum conjiciebatur. Excepi, et pro patria folus exarfi : fic

tamen, ut vos, iifdem ignibus circumfepti, me primum idlum

pro vobis et fumantem videretis.

XXII. Non fedabantur difcordis ; fed etiam crefcebat in eos

odium , a quibus nos defendi putabamur. Ecce iifdem audlori-

bus, Pompeio principe, qui cupientem Italiam, populum Ro-

manum deflderantem, flagitantes vos, non audioritate fua folum,

fed etiam precibus, ad meam falutem excitavit, reflituti fumus.

Sit difcordiarum finis aliquando : a diuturnis diflenfionibus con-

quiefcamus. Non finit eadem ifl:a labes : eas habet conciones, ea

mifcet ac turbat, ut fe modo his, modo vendat illis ; nec tamen

ita, ut fe quifquam, fi ab ifto laudatus fit, laudatiorem putet, fed

ut eos, quos non amant, ab eodem gaudeant vituperari. Atque

ego hunc non miror : quid enim faciat aliud ? illos, homines

fapientiflimos graviflimofque, miror : primum, quod quemquamclarum hominem, atque optime de rcpubhca faspe meritum, im-

puriflimi voce hominis violari facile patiuntur ; deinde, quodexiftimant, perditi hominis profligatique maledidlis pofl!e, id

quod minime conducit ipfis , cujufquam gloriam dignitatemque

violari ', pofl:remo, quod non fentiunt id, quod tamen mihi jamfufpicari videntur, illius furentes ac violentos impetus in fe ipfos

poflê converti.

* Atque ex hac nimia nonnullorum alienatione, et quibufdam

haerentia tela in republica , quas quamdiu hserebant in uno me ,

graviter equidem , fed aliquanto levius , ferebam. Anifle, nifi

primo fe dediflêt iis, quorum animos a veftra aud:orItate fejunc-

tos eflfe arbitrabatur ; nifi eos in caslum fuis laudibus prfficlarus

audlor extolleret; nifi exercitum C. C-^faris, in quo fallebat, fed

ToM. V. . H h h



426 G R A T I O

eum nemo redarguebat, nifi eum, inquam, exercitum flgnis in>-

feftis in curiam fe immiiTurum minitaretur ; nifi Cn. Pompeio

adjutore, M. Craffo auxStore, quac faciebat, facere clamaret ; nifi

confules caufam conjunxifTe fecum , in quo uno non mentieba-

tur, confirmaret : tam crudelis mei, tam fceleratus reipublicae,,

vexator efle pQtuiflet ?

XXIII. Idem, pofleaquam refpirare vos a metu caedis, emer-

gere aud:oritatem veftram e fluftibus illis fervitutis , revivifcere

memoriam ac defiderium mei, vidit; vobis fe coepit fubito falla-

ciflime venditare. Tum, leges Julias contra aufpicia latas, et

hic et in concionibus dicere : in quibus legibus inerat curiata

illa lex , quas totum ejus tribunatum continebat; quam csecus

amentia non videbat. Producebat fortifiimum virum, M. Bibu-

lum : quserebat ex eo,.. C. Caefare leges ferente, de caelo fem-

perne fervafTet ? femper fe ille fervaffe dlcebat. Augures interro-

gabat, quae ita lata effent, redtene lata effent ? illi vitio lata effe

dicebant. Ferebant in oculis hominem quidam boni viri , et de

me optime meriti; fed illius, ut ego arbitror, furoris ignari.

Longius procefHt : in ipfum Cn. Pompeium, aud:orem, ut prae-

dicare efl folitus, confiliorum fuorum, invehi ccepit. Inibat gra-

tiam a nonnullis.

Tum vero efl ratus fe pofTe, quoniam togatum domeflicibelli extindorem nefario fcelere foedaffet, illum etiam, ilkim

externorum bellorum hofliumque vidtorem affligere. Tum eft

illa in templo Cafloris fcelerata, et pene deletrix hujus imperii,

fica deprehenfa : tum ille , cui nulla hoftium diutius urbs un-

quam fuit claufa, qui omnes anguftias, omnes altitudines, om-nium objedla tela, femper vi et virtute perfregit, GbfefTus efl

ipfe domi -, meque nonnulla imperitorum vituperatione timidi-

tatis meae , conlilio et fad:o fuo , liberavit. Nam , fi Cn. Pom-

peio, viro uni omnium fortiffimo , quicunque nati funt , mife-rum magis fuit, quam turpe, quamdiu ille tribunus plebis fuit,,

lucem non afpicere, carere pubUco , minas ejus perferre , cumin concionibus diceret, velle fe in Carinis ^dificare alteraiii




porticum, qu2e Palatio refponderct ; certe mihi exire domo meaad privatum dolorem fuit luctuofum, ad ratiojiem reipublicas

gloriofum.

XXIV. Videtis igitur , hominem , per feipfum jampridem

afflidtum ac jacentem, perniciofis optimatium difcordiis excitari:

cujus initia furoris diffenfionibus eorum , qui tum a vobis fe-

jun<fli videbantur , fuftentata funt. Reliqua jam prascipitantis

tribunatus, etiam poft tribunatum, obtredtatores eorum atque

adverfarii defenderunt : ne a republica reipublicse peftis remove»

retur, reftiterunt ; etiam, ne caufam diceret ; etiam, ne privatus

effet. Etiamne in fmu, atque in deliciis, quidam optimi viri vi-

peram illam venenatam ac peftiferam habere potuerunt ? qu©

tandem decepti munere ? Volo, inquiunt, effe, qui inconcione

detrahat de Pompeio, Detrahat ille vituperando ? Velim, fic hoc

vir fummus, atque optime de mea falute meritus, accipiat, ut a

me dicitur : dicam quidem certe , quod fentio. Mihi , medius

fidius, tum de illius ampliffima dignitate detrahere, cum maxi-

mis laudibus cfFerebat, videbatur.

Utrum tandem C. Marius fplendidior, cum eum C. Glau-

cia laudabat, an cum eundem iratus poflea vituperabat ? An ille

demens , et jampridem ad poenam exitiumque prasceps , foe-

dior atque inquinatior in Cn. Pompeio accufando , quam muniverfo fenatu vituperando, fuit ? quod quidem miror, cum al-

terum gratum fit iratis, alterum effe tam bonis civibus non

acerbum. Sed, ne id viros optimos diutius dele(ftet, legant hanc

ejus concionem , de qua loquor : in qua Pompeium ornat , an

potius deformat ? Certe laudat, et unum efle in hac civitate

dignum hujus imperii gloria dicit ; et fignificat, fe illi amicifH-

mum effe, et reconciliationem 'effe grati^ fadtam.

Quod ego quanquam, quid fit, nefcio ; tamen hoc flatuo,

hunc , fi amicus effet Pompeio , laudaturum illum non fuille.

Quid enim , fi illi inimiciflFimus effet , amplius ad ejus laudem

minuendam facere potuifiet? Videant ii, qui illum Cn. Pompeio

inimicum effe gaudebant , ob eamque caufam in tot tantifque

H h h 7„



428 O R A T I O

fceleribus connlvebant, et nonnunquam ejus indomltos atque

efFrenatos furores plaufu etiam fuo profequebantur, quam fe

cito inverterit : nunc enim jam laudat illum -, in eos invehitur

quibus fe antea venditabat. Quid exiftimatis eum, fi reditus

ei gratias patuerit, eife fadlurum, qui tam libenter in opinionem

gratia? irrepat ?

XXV. Quas ego alias optimatium difcordias a Diis immorta-

libus definiri putem ? nam hoc quidem verbo neque P. Clodius>

neque quifquam de gregaUbus ejus, aut de confiHariis, defigna-

tur. Habent Etrufci hbri certa nomina, quoe in id genus civium

cadere poffunt : Delerwres, repulfos, quod jam audietis, hos ap-

pellant, quorum et mentes et res funt perditas, longeque a com-

munifalute disjunftae. Quare, cum Dii immortales monent de

optimatium difcordiis -y de clariflimorum et optime meritoruni

civium diffenfione pra;dicunt : cum principibus pericukim cae-

demque portendunt ; in tuto collocant Clodium, qui tantum

abefl: a principibus, quantum a puris, quantum a rehgiofis.

Vobis , O clarifTimi atque optimi cives , et veftrs faluti con-

fulendum et profpiciendum vident. Caedes principum oflendi-

tur ; id, quod interitum optimatium fequi neceffe efl:, adjungi-

tur : etiam, ne in unius imperium res recidat, admonemur. Ad

quem metum fi Deorum monitis non duceremur, tamen ipfi

noflro fenfu conjeduraque raperemur : neque enim uUus alius

difcordiarum folet effe exitus inter claros et potentes viros

nifi aut univerfus interitus, aut vi6loris dominatus, aut regnum.

Diffenfit cum Mario, clarifTimo cive, conful nobiHfTimus et for-

tiffimus , L. Sylla : horum uterque ita cecidit vi(flus , ut vicftor

idem regnaverit. Cum Odlavio collega Cinna diflenfit : utrifque

horum fecunda fortuna regnum efl largita , adverfa mortem.

Idem iterum Sylla fuperavit : tum fine dubio habuit regalem

poteflatem, quanquam rempubHcam recuperavit.

Inefl hoc tempore haud obfcurum odium , atque id infitum

penitus et inuflum animis hominum ampHflimorum : diflident

principes : captatur occafio. Qui non tantum opibus valent




nefcio quam fortunam tamen , ac tempus , expedlant : qui fine

controverfia plus poiTunt, hi fortafle nonnunquam confilia ac

fententias inimicorum fuorum extimefcunt. Tollatur hxc e ci-

vitate difcordia : jam omnes ifti, qui portenduntur, metus ex-

tinguentur -, jam ifta ferpens, quae tum hic delitefcit, tum fe

emergit, et fertur illuc, compreiTa atque illifa morietur.

XXVI. Monent enim iidem , ne occultis confiHis refpublica

lêdatur. Qux funt occultiora, quam ejus, qui in concione aufus

eft dicere , juftitium edici oportere , jurifdidlionem intermitti

claudi aerarium , judicia tolli ? nifi forte exiftimatis , hanc tan-

tam colluvionem illi, tantamque everfionem civitatis , in men-

tem fubito in Roftris nec cogitanti venire potuiffe. Eft quidem.

ille plenus vini, ftupri, fomni, plenufque inconfideratiftimae ac

dementiffimas temeritatis : veruntamen nocSurnis vigihis, etiam

coitione hominum, juftitium illud conceptum ac meditatum

eft. Mementote , Patres confcripti , verbo illo nefario tentatas

aures veftras , et perniciofam viam audiendi confuetudine Qffc

munitam.

Sequitur illud, Ne deterioribus repuljifque honos augeatur. Re-

pulfos videamus : nam, deteriores qui fint, poft docebo. Sed

tamen in eum cadere hoc verbum maxime, qui fit unus om-nium mortahum fine ulla dubitatione deterrimus , conceden-

dum eft. Qui funt igitur repulfi ? non, ut opinor, ii, qui ali-

quando honorem vitio civitatis, non fuo, non funt aftecuti :

nam id quidem muUis faspe optimis civibus, atque honeftifii-

mis viris , accidit. Repulfi funt ii , quos ad omnia progredien-

tes , quos munera contra leges gladiatoria parantes , quos aper-

tifiime largientes, non folum alieni, fed etiam fui, vicini, tri-

bules, urbani, ruftici, repulerunt : hi ne honore augeantur, mo-nemur. Debet efiTe gratum, quod praedicunt : fed tamen huic

malo populus Romanus ipfe, nullo harufpicum admonitu, fua

fponte profpexit.

Deteriores cavete : quorum quidem magna eft natio ; fed

tamen eorum omnium hic dux eft atque princeps. Etenim , li.



430 O R A T I O

unuiri hominepi deterrimum poeta prffiftanti aliquis ingenio,

fid;is conquiiitifque vitiis deformatum, vellet inducere ; nullum

profedto dedecus reperire polTet, quod in hoc non ineflet, mui-taque, in eo penitus defixa atque haerentia, prateriret.

XXVII. Parentibus , et Diis immortahbus , et patria3 , nos

primum natura conciliat. Eodem enim tempore et fufcipimur in

lucem, et hoc caelefti fpiritu augemur, et certam in fedem civi-

tatis ac hbertatis afcribimur. Ifle parentum nomen, facra, memo-riam, gentem, Fonteiano nomine obruit : Deorum ignes, fol-

lemnes menfas, abditos ac penetrales focos, occulta et maribus

non invifa folum , fed etiam inaudita, facra, inexpiabiU fcelere

pervertit -, idemque earum templum inflammavit Dearum, qua-

rum ope etiam ahis incendiis fubvenitur.Quid de patria loquar ? qui primum eum civem vi, ferro,

periculo , urbe , omnibus patris prajfidiis , depuHt , quem vos

patriae confervatorem effe faepiffime judicaveratis : deinde, everfo

fenatus, ut ego femper dixi, comite ; duce, ut ille dicebat

fenatum ipfum, principem falutis mentifque publicoE, vi, caede,

incendiifque pervertit : fufluht duas leges, JElhm et Fufiam,

maxime reipublicae falutares : cenfuram extinxit : interceffio-

nem removit : aufpicia delevit : confules, fceleris fui focios,

aerario, provinciis, exercitu, armavit : reges , qui erant, ven-didit ; qui non erant, appellavit : Cn. Pompeium vi, ferro, do-

mum compulit : imperatorum monumenta evertit : inimicorum

domos difturbavit : veftris monumentis nomen fuum infcripfit.

Infinita funt fcelera , quae ab illo in patriam funt edita. Quid ,

qu£E in fmgulos cives, quos necavit ? focios, quos diripuit ? im-

peratores, quos prodidit ? exercitus, quos tentavit ?

Quid vero ? ea quanta funt, quje in ipfum fe fcelera, quaj

in fuos , edidit ? Quis minus unquam pepercit hoflium caftris ,

quam ille omnibus corporis fui partibus ? quae navis unquam in

flumine pubHco tam vulgata omnibus, quam iftius aetas fuit ?

quis unquam nepos tam libere eft cum fcortis , quam hic cumiororibus, volutatus ? quam denique tam immanem Charybdini




poetae fingendo exprimere potuerunt, quas tantos exhaurire gur-

gites poflet, quantas ifte Byzantiorum Brogitarorumque prae-

das exforbuit ? aut tam eminentibus canibus Scyllam , tamque

jejunis, quam, quibus iftum videtis, Gelliis, Clodiis, Titiis,

Roflra ipfa mandentem ?

Quare , id quod extremum eft in harufpicum rerponfis , Pro-

videte, ne reipublkce jlatus conmutetur. Etenim vix haec, fi undi-

que fulciamus, jam labefadta, vix, inquam, innixa in omniumnoftrum humeris, cohaerebunt.

XXVIII. Fuit quondam ita firma haec civitas et valens, ut

negUgentiam fenatus, vel etiam injurias civium, ferre poiTet.

Jam non poteft : aerarium nullum eft : ved;igaHbus non fruun-

tur, qui redemerunt : auftoritas principum cecidit : confenfus

ordinum eft divulfus : judicia perierunt : fuffragia defcripta te-

nentur a paucis : bonorum animus ad nutum noftri ordinis ex-

peditus jam non erit : civem , qui fe pro patris falute opponat

invidiae, fruftra pofthac requiretis.

Quare hunc ftatum, qui nunc eft, quahfcunque eft, nulla

alia re, nifi concordia, retinere poflumus. Nam , ut meliore

fimus loco , ne optandum quidem eft , illo impunito : deteriore

autem ftatu ut fimus, unus eft inferior gradus, aut interitus,aut fervitutis : quo ne trudamur, Dii immortales nos admonent,

quoniam jampridem humana confilia ceciderunt. Atque ego

hanc orationem , Patres confcripti , tam triftem , tam gravem ,

non fufcepiflem, non, inquam, nifi hanc perfonam, et has par-

tes , honoribus popuU Romani , veftris plurimis ornamentis

mihi tributis, deberem et pofi"em fuftinere : fed tamen facile,

tacentibus ceeteris , reticuift*em : fed haec oratio omnis fuit non

au(5toritatis meae , fed pubUcse rehgionis. Mea fuerunt verba

fortafte plura ; fententias quidem omnes harufpicum : ad quosaut referri nuntiata oftenta non convenit, aut eorum refponfis

commoveri necefiê eft.

Quod fi ca^tera magis pervulgata nos f^pe, et leviora, mo-verunt ; vox ipfa Deorum immortalium non mentes omnium



432 O R A T I O, kc.

permovebit ? Nolite enim id putare accidere poffe , quod in

fabulis faepe videtis fieri, ut Deus aliquis, delapfus e cêlo, coe»'

tus hominum adeat , verfetur in terris , cum hominibus coilo-

quatur. Cogitate genus fonitus ejus , quem Latinienfes nuntia-runt : recordamini illud etiam , quod nondum eft relatum ,

quod eodem fere tempore fadtus in agro Piceno Potentiae nun-

tiatur terra3 motus horribilis, cum quibufdam multis metuendif-

que rebus : haec eadem profedlo , quas futura profpicimus , im-

pendentia pertimefcetis. Etenim haec Deorum immortalium vox,

haBC pene oratio, judicanda ell, cum ipfe mundus, cum aer,

atque terrae, motu quodam novo contremifcunt, et inufitato ali-

quid fono incredibilique praedicunt. In quo conftituendae nobis

quidem funt procurationes , et obfecratio , quemadmodum mo-nemur. Sed faciles funt preces apud eos , qui ultro nobis viam

falutis oftendunt : noftrse nobis funt inter nos irae difcordiaeque

placandae.



[ 433 ]

PRO CN. PLANCIO

O R A T I O XXXL

I. /^ U M, propter egregiam et lingularem Cn. Plancii, Ju«V-> dices , in mea falute cuftodienda fidem , tam multos et

bonos viros ejus honori viderem elTe fautores , capiebam animo

non mediocrem voluptatem, quod, cujus officium mihi faluti

fuiffet, ei meorum temporum memoriam fuffragari videbam.

Cum autem audirem, meos partim inimicos, partim invidos,

huic accufationi efle fautores, eandemque rem adverfariam effe

in judicio Cn. Plancio, quae in petitione fuiffet adjutrix ; dole-

bam , Judices , et acerbe ferebam , fi hujus falus ob eam ipfam

caufam effet infeftior , quod is meam falutem atque vitam fua

benevolentia, praefidio, cuftodiaque texiffet.

Nunc autem vefler, Judices, confpedtus, et confefTus ifle,

reficit et recreat mentem meam, cum intueor et contempior

unumquemque veftrum. Video enim hoc in numero neminem ,

cui mea falus cara non fuerit ; cujus non extet in me fummummeritum ; cui non fim obftridtus memoria beneficii fempiterna.

Itaque non extimefco, ne Cn. Plancio cuftodia meae falutis

apud eos obfit, qui me ipfum maxime falvum videre voluerunt

f^piufque , Judices , mihi venit in mentem , admirandum effe >

M. Laterenfem, hominem fludiofiflimum et dignitatis et fa-

lutis meae, reum fibi hunc potiflimum delegiffe, quam metuen-

dum, ne vobis id ille magna ratione feciffe videatur.

Quanquam mihi non fumo tantum, Judices, neque arro-

go, ut Cn. Plancium fuis erga me meritis impunitatem con-

fecuturum putem. Nifi ejus integerrimam vitam, modefliflimos

mores, fummam fidem, continentiam, pietatem, innocentiam,

ToM. V, I i i



434 O R A T I O

oftendero ; nlhil de poena recufabo. Sin omnia praellitero, quae

funt a bonis viris expetenda ; petam a vobis, Judices, ut, cu-

jus mifericordia falus mea cuftodita fit, ei vos veftram mife-

ricordiam, me deprecante,tribuatis.

Equidem ad reliquos la-bores, quos in hac caufa majores fufcipio, quam in caeteriS;,

etiam hanc molefliam afliimo , quod mihi non folum pro Cn.

Plancio dicendum eft , cujus ego falutem non fecus ac meamtueri debeo ; fed etiam pro me ipfo , de quo accufatores plura

pene, quam de re, reoque, dlxerunt.

II. Quanquam, Judices, fi quid eft in me ipfo ita reprehen-

fum, ut id ab hoc fejunftum fit, non me id magnopere contur-

bet : non enim timeo, ne, quia perraro grati homines reperian-

tur , idcirco, cum me nimium gratum illi effe dicant , id mihicriminofum effe poffit. Quae vero ita funt agitata ab illis, ut aut

merita Cn. Plancii erga me minora cffe dicerent , quam a meipfo praedicarentur -, aut, 11 effent fumma, negarent ea tamen

ita magni, ut ego putarem<, ponderis apud vos efTe debere :

haec mihi funt tracftanda, Judices, et modice, ne quid ipfe of-

fendam y et tum denique , cum refpondero criminibus , ne noa

tam innocentia reus fua, quam recordatiojie meorum teraporum,,

defenfus effe videatur.

Sed mihi in caufa facili, atque explicata, perdifKcilis, Judices,.

et lubrica, defenfionis ratio proponitur. Nam, fi tantummodo

mihi neceffe effet contra Laterenfem dicere, tamen id ipfum

eflet in tanto ufu noflro , tantaque amicitia , moleftum. Vetus

enim efl lex illa juflas veraeque amicitiae, qux mihi cum illo

jam diu efl, ut idem amici femper velint : neque efl ullum

certius amicitiae vinculum, quam confenfus et focietas confilio-

rum et voluntatum. Mihi autem non modo.id efl in hac re mo-leftifTimum , contra illum dicere , fed muho illud magis , quod

in ea caufa contra dicendum eft ,. in qua quasdam hominum ip-

forum videtur facienda effe contentio.

Quaerit enim Laterenfis , atque hoc uno maxime urget , qua

fe virtute, qua laude Plancius, quadignitate, fuperarit. Ita, fi



PRO CN. PLANCIO, 435

cedo illius crnamentis , qu32 multa et magna funt , non folum

hujus dignitatis jadtura facienda eft , fed etiam largitionis reci-

pienda fufpicio eft : fm hunc illi antepono ; contumeliofa ha-

benda eft oratio, et dicendum eft id, quod illc me flagitat,

Laterenfem a Plancio dignitate ^{{q fuperatum. Ita aut amicif-

fimi hominis exiftimatio offendenda eft, ft illam accufationis

conditionem fequar, aut optime de me meriti falus deferenda eft.

III. Sed ego, Laterenfis, caecum me et prascipitem ferri confi-

tear in caufa, fi te aut a Plancio, aut ab uUo, dignitate potuifte

fuperari dixero ; itaque difcedam ab ea contentione , ad quamtu me vocas, et veniam ad illam, ad quam me caufa ipfa deducit.

Quid ? tu non dignitatis judicem putas efte populum ? Fortaffe

nonnunquam eft. Utinam vero femper eflet ! fed eft perraro : et,

fi quando eft, in iis magiftratibus eft mandandis, quibus falutem

fuam committi putat : his levioribus comitiis, dihgentia et gra-

tia petitorum honos paritur , non iis ornamentis , quae eflê in te

videmus. Nam , quod ad populum pertinet , femper dignitatis

iniquus judex eft, qui aut invideC, aut favet.

Quanquam nihil potes in te , Laterenfts , conftituere , quod

fit proprium laudis tus , quin id tibi fit commune cum Plan-

cio. Sed hoc totum agetur alio loco : nunc tantum difputo dcjure popuh , qui et poteft , et folet , nonnunquam dignos prae-

terire : nec, fi a populo praeteritus eft, quem non oportuit, a

judicibus condemnandus eft, qui prasteritus non eft. Nam, fl ita

eflet , quod patres apud majores noftros tenere non potuerunt

ut reprehenfores eftent comitiorum, id haberent judices ; vel

quod muho etiam minus eft ferendum. Tum enim magiftratum

non gerebat is , qui ceperat , ft patres auctores non erant fadli :

nunc poftulatur a vobis , ut ejus exiUo , qui creatus ftt , judi-

cium populi Romani reprehendatis. Itaque quanquam , quanolui, janua ftm ingreflfus in caufam, fperare videor tantum abfu-

turam efte orationem meam a minima fufpicione offenfionis tuas,

te ut potius objurgem, quod iniquum in difcrimen adducas dig-

iiitatem tuam, quam ut ego eam ulla contumeha coner attingere,

I i i 2



436 O R A T I O

IV". Tu contlnentiam, tu induftriam, tu animum in rempub-

licam, tu virtutem, tu innocentiam, tu fidem, tu labores tuos,

quod aedilis non fis fadlus, fradlos efTe, et abjedlos, et repudiatos

putas ? Vide tandem , Laterenfis , quantum a te diffentiam. Simedius fidius decem foli efiênt in civitate viri boni , fapien-

tes, jufti, graves, qui te indignum aedilitate judicavifiTent, gra-

vius de te judicatum putarem , quam eft hoc , quod tu metuis j,

ne a populo judicatum efTe videatur. Non enim comitiis judi-

cat femper populus , fed movetur plerumque gratia ; cedit pre-

cibus ; facit eos, a quibus efl maxime ambitus : denique, fi ju-

dicat , non deledlu aliquo aut fapientia ducitur ad judicandum ,

fed impetu nonnunquam, et quadam etiam temeritate. Noneft enim confilium in vulgo, non ratio, non difcrimen, nondiligentia : femperque fapientes ea, quae populus feciifet, feren-

da, non femper laudanda, duxerunt. Quare, cum te aedilem fieri

oportuilfe dicis, populi culpam, non competitoris, accufas.

At fueris dignior, quam Plancius : de quo ipfo ita tecum

contendam paulo poft, ut confervem dignitatem tuam : fed, ut

fueris dignior , non competitor , a quo es vidlus , fed populus

a quo es praeteritus , in culpa eft. In quo primum illud debes

putare, comitiis, prsefertim aedilitiis, ftudium effe populi, non

judicium; eblandita illa, non enucleata, effe fufFragiaj eos, qui

fuffragium ferant, quid denique ipfi debeant, confiderare fae-

pius, quam quid cuique a republica videatur deberi. Sin au-

tem mavis effe judicium -, non tibi id refcindendum eft, fed

ferendum.

Male judicavit populus : at judicavit. Non debuit : at po-

tuit. Non fero : at multi clariffimi et lapientiffimi cives tule-

runt. Eft enim haec conditio liberorum populorum , prascipue-

que hujus principis populi, et omnium gentium domini ac

vi(ftoris, poffe fufFragiis vel dare, vel detrahere, quod veht,,

cuique : noftrum eft autem, qui in hac tempeftate populi jadte-

mur ac fludibus , ferre modice populi voluntates , alHcere alie-

nas, rct inere partas, placare turbatas : honores fi magni nou



PRO CN. PLANCIO. 437

putemus, non fervire populo i fin eos expetamus , non defati-

gari fupplicando.

V. Venio nunc ad ipfius populi partes, ut illius contra te ora-

tione potius, quam mea, difputem. Qui, fi tecum congrediatur,

et (i una voce loqui pofTit, haec dicat : Ego tibi, Laterenfis,

Plancium non antepofui ; fed, cum elTetis a^que boni viri, meumbeneficium potius ad eum detuli , qui a me contenderat , quamad eum, qui mihi non nimis fubmiffe fuppHcarat. Refpondebis,

credo, te, fplendore et vetuftate familiae fretum, non valde am-

biendum putafTe. At vero te ille ad fua inflituta, fuorumque ma-

jorum exempla, revocabit : femper fe dicet rogari, femper fibi

fupplicari, voluifTe : M. Seium, qui ne equeftrem quidem fplen-

dorem incolumem a calamitate judicii retinere potuiffet, homini

nobiliflimo, innocentiffimo, eloquentifTimo, M. Pifoni prstu-

lifTe : prEepofuiffe fe Q^Catulo, fumma in familia nato, fapi-

entiffimo et fandiflimo viro , non dico C. Seranum non flultif-

fimum hominem ( fuit enim et animi fatis magni , et confihi

fed C. Manlium, non folum ignobilem, verum fme virtute, fine

ingenio, vita etiam contempta ac fordida.

Defiderarunt te, inquit, oculi mei, cum tu effes Cyrenis :

me enim, quam focios, tua frui virtute malebam ; et, quo plusintererat , eo plus aberas a me. Certe non videbam. Deinde

litientem me virtutis tuas deferuifli ac dereHquifli : coeperas

enim petere tribunatum plebis temporibus iis , quae iflam elo-

quentiam et virtutem requirebant : quam petitionem cum reli-

quiffes , li hoc judicafli , tanta in tempeftate te gubernare non

pofTe, de virtute tua dubitavi ; fi nolle, de voluntate. Sin, quod

magis intelligo, temporibus te aliis refervafli ; ego quoque, in-

quam , et refpubhca, ad ea te tempora revocavi , ad quas tu

te ipfe fervaras. Pete igitur eum magiflratum , in quo mihimagnse utilitati effe poflis. j^diles quicunque erunt, idem mihi,

quod oflenderas : aut , fi , quod mea minus interefl , id te

magis forte deledtat , reddam tibi iftam a^dihtatem , etiam

neghgenter petenti. Sed amplifTimos honores ut pro dignitate





PRO CN. PLANCIO. 43^

VII. Quid, fi populi quoque fad:um defendo, Laterenfis, et

doceo , Cn. Plancium non obrepfiffe ad honorem , fed eo ve-

niffe curfu, qui femper patuerit hominibus ortis hoc noftro

equeftri loco ? poffumne eripere orationi tuae contentionem vef-

trum, quae tradtari fine contumelia non poteft, et te ad caufam

aliquando crimenque deducere ? Si, quod equitis Romani filius

efl, inferior effe debuit ; omnes tecum equitum Romanorumfilii petiverunt. Nihil dico amplius : hoc tamen miror, cur tu

huic potifiimum irafcare, qui longiflime a te abfuit. Equidem^

li quando, ut fit, jadtor ia turba, non illum accufo, qui efl

in fumma facra via, cum ego ad Fabium fornicem impellor 5

fed eum, qui in me ipfum incurrit atque incidit. Tu neque

Q^Pedio, forti viro, fuccenfes, neque huic A. Plotio, ornatif-

fimo homini, familiari meo y et ab eo, qui hos dimovit, potius,

quam ab iis, qui in te ipfum incubuerunt, te depulfum putas.

Sed tamen hasc tibi efl prima cum Plancio generis veflri fa-

miliaeque contentio , qua abs te vincitur : cur enim non con-

fitear , quod neceffe eft ? fed non hic magis , quam ego a meis

competitoribus, et ahas, et in confulatus petitione,- vincebar.

Sed vide , ne haec ipfa , quae defpicis , huic fuffragata fint. Sic

enim conferamus. Efl tuum nomea utraque familia confulare.

Num dubitas igitur, quin omnes, qui favent nobihtati,- qui id

putant eflTe pulcherrimum, qui imaginibus, qui nominibus vef-

tris, ducuntur, te asdilem fecerint ? Equidem non dubito. Sed,-

fi parum multi funt , qui nobilitatem ament ; num ifla efl nof-

tra culpa ? Etenim ad caput et ad fontem utriufque generis

veniamus.

VIII. Tu es ex municipio antiquiffimo Tufculano, ex quo

plurimae famihae funt confulares : in quibus efl etiam Juventia :

quot e rehquis municipiis omnibus non funt. Hic efl e prsfec-tura Atinati, non tam prifca, non tam honorata, non tam fub=

urbana. Quantum intereffe vis ad rationem petendi ? Primumutrum magis favere putas Atinates, an Tufculanos, fuis ? Alteri,

(icire enim hoc propter vicinitatem facile poffum) cum hujus



440 O R A T I O

ornatifTimi atque optimi viri, Cn. Saturnini, patrem asdilem,

Gum praetorem , viderunt , quod primus ille non modo in eamfamiliam , fed etiam in praefedturam illam , fellam curulem at-

tuliifet ; mirandum in modum laetati funt. Alteros (credo, quia

refertum eft municipium confularibus ; nam malevolos non cffQ

certo fcio) nunquam intellexi vehementius hofpitum fuorum

honore latari.

Habemus hoc nos : habent noftra municipia. Quid ego de

me , de fratre meo , loquar ? quorum honoribus agri prope di-

cam ipfi montefque faverunt. Num quando vides Tufculanum

aliquem de M. Catone illo in omni virtute principe , num de

T. Coruncanio , municipe fuo , num de tot Fulviis , gloriari ?

verbum nemo facit. At , in quemcunque Arpinatem incideris ,

etiam fi nolis , erit tamen tibi fortafle etiam de nobis aliquid

aUquid certe de C. Mario , audiendum. Primum igitur hic ha-

buit ftudia fuorum ardentia tu tanta, quanta in hominibus jamfaturatis honoribus eife potuerunt.

Deinde tui municipes funt illi quidem fplendidiffimi homi-

nes ; fed tamen pauci , fi quidem cum Atinatibus conferantur :

hujus praefedlura plena virorum fortiffimorum, fic, ut nuUa tota

ItaUa frequentior dici poffit. Quam quidem nunc multitudinem

videtis , Judices , in fqualore et luftu fupplicem vobis. Hi tot

equites Romani, tot tribuni asrarii, (nam plebem a judicio di-

mifimus, quae cund;a comitiis adfuit) quid roboris, quid dig-

nitatis , hujus petitioni attulerunt ? Non enim tribum Terenti-

nam, de qua dicam aHo loco, fed dignitatem, fed oculorum

€onje6lum, fed foHdam, et robuftam, et affiduam frequentiam,

prsbuerunt. Jam municipia conjundlione etiam vicinitatis ve-

hementer moventur.

• IX. Omnia, qua3 dico de Plancio, dico expertus in nobis :

fumus enim finitimi Atinatibus. Laudanda eft, vel etiam aman-

da, vicinitas retinens veterem illum officii morem, non infufcata

malevolentia, non affiieta mendaciis, non fucata, non fallax, non

erudita artificio fimulationis , vel fuburbano , vel etiam urbano.



PRO CN. PLANCIO. 44.^

Netno Arplnas non Plancio ftudult, nemo Soranus, nemo Cali-

nas, nemo Aquinas : totus ille tradtus celeberrimus, Venafranus,

Allifanus ; tota denlque noflra illa afpera, et montuofa, et fide-

lis, et fniiplex, et fautrix fuorum regio, fe hujus honore ornari,

fe augeri dignitate , arbitrabatur : iifdemque nunc a municipiis

adfnnt equites Romani publlce, cum legationls teftimonio ; nec

minore nunc funt foUicitudine, quam tum erant fludlo : etenim

efl gravius fpoliari fortunis, quam non augeri dignitate. Ergo ut

alla in te erant illuftriora, Laterenfis, quae tibi majores tui reli-

querant ; fic te Plancius hoc non folum municlpii, verum etlam

viclnitatls, genere vincebat. Nlii forte te Lavicana, aut Bovilla-

na, aut Gabina civltas adjuvabat j qulbus e municlpiis vlx jam,

qui carnem Latlnls petant, Inveniuntur.

Adjungam, li vis, id, quod tu etlam hulc obefle putas, pa-

trem pubUcanum : qui ordo quanto adjumento fit in honore,

quis nefclt ? Flos enim equitum Romanorum, ornamentum ci-

vitatis, firmamentum relpublicse, publicanorum ordine conti-

netur. Quis efl igitur, qui neget, ordinis ejus fludium fuiffe iii

honore Plancil fingulare ? neque injuria : vel quod erat pater is,

-qui eft princeps jamdiu publicanorum -, vel quod is ab foclis

unlce dillgebatur; vel quod diligentifiime rogabat j vel quia pro

iilio fupplicabat ; vel quia hujus ipfius in illum ordinem fum-

xna. ofHcIa quaeflurae trlbunatufque conflabant ; vel quod illi

in hoc ornando ordinem fe ornare, et confulere liberis fuis, ar-

bitrabantur.

X. AHquid prasterea, (tlmlde dlco, fed tamen dicendum efl)

non enim opibus, non invidlofa gratla, non potentia vlx fe-

renda , fed commemoratlone beneiicii , fed mlfericordia , fed

precibus, aliquld attulimus etiam nos. Appellavi popubjm, tri-

bubus fubmifi me, et fuppllcavi: ultro mehercules fe niihi etiamofFerentes, ultro pollicentes, rogavi. Valuit caufa rogandi, non

gratla: nec, fi vir ampliirmius, cui nihil eft, quod roganti con-

cedi non jure poflit, de aliquo , ut dicls , non impetravit , ego

fum arrogans, quod me valuiife dico. Nam, ut omittam illud,

ToM. V. K k k



442 O R A T I O

quod ego pro eo laborabam , qui valebat ipfe per {t(e ; rogatio

ipfa femper eft gratiofiiTima , quae eft officio neceflitudinis con-

jundla maxime. Neque enim ego fic rogabam, ut petere viderer,

quia familiaris effet meus, quia vicinus, quia hujus parente fem-

per plurimum efTem ufus -, fed ut quafi parenti et cuftodi meo.

Non potentia mea, fed caufa rogationis, fuit gratiofa: nemo meareftitutione lastatus efl , nemo injuria doluit , cui non hujus ia

me mifericordia grata fuerit.

Etenim, li ante reditum meum Cn.Plancio fe vulgo viri bonf,

cum hic tribunatum peteret, ultro offerebant; cui nomen meuni

abfentis honori fuiffet , ei meas praefentis preces non putas pro-

fuiffe ? An Minturnenfes coloni, quod C. Marium ex civili er-

rore, atque ex impiis manibus, eripuerunt ; quod tedo recepe-runt, quod fefTum inedia, flud;ibufque, recrearunt -, quod viati-

cum congeflerunt, quod navigium dederunt, quod eum hnquen-

tem terram eam , quam fervaverat , lacrymis votifque omnibus

profecuti funt , asterna in laude verfantur : Plancio , quod me ,

vel vi pulfum, vel ratione cedentem, receperit, juverit, cuflo-

dierit ; his, et fenatui, populoque Romano, ut haberent quod

reducerent, confervarit; honori hanc fidem, mifericordiam, vir-

tutem, fuiffe miraris ?

XI. Vitia mehercule res hae Cn. Plancii, de quibus dixi, te-

gere potuerunt j ne tu in ea vita, de qua jam dicam, tot et

tanta adjumenta huic honori fuiffe mirere. Hic efl enim , qui ,

adolefcentulus cum A. Torquato profedus in Africam, fic ab

illo graviffimo et fand:iflimo , atque omni laude et honore dig-

nifnino, viro diledtus efl, ut et contubernii neceflitudo, et ado-

lefcentuli modefliflimi pudor, poflulabat. Quod, li adeffet, non

minus ille declararet, quam hic illius frater patrueHs, et focer,

T. Torquatus, ilU omni virtute et laude par : qui eft quidem

cum illo maximis vincuHs et propinquitatis et afHnitatis con-

jundtus ; fed ita magni amoris, ut iHse necefHtudinis caufas leves

effe videantur. Fuit in Creta poflea contubernaHs Saturnini,

propinqui fui, miles hujus Q^MetelH: quibus cum fuerit




probatlffiinus, hodieque fit, omnibus eile fe probatum debet

fperare. In ea provincia legatus fuit C. Sacerdos, qua virtute,

qua conflantia vir ? L. Flaccus, qui homo, qui civis ? qua-

lem hunc putent, affiduitate teftimonioque declarant. In Ma-cedonia tribunus militum fuit : in eadem provincia poftea quaef-

tor. Primum Macedonia fic eum diligit, ut indicant hi prin-

cipes civitatum fuarum : qui , cum miffi fint ob aliam caufam ,

tamen hujus repentino periculo commoti huic affident , pro

hoc laborant ; huic fi praBfto fuerint , gratius fe civitatibus fuis

fadturos putant, quam fi legationem et mandata fua confece-

rint. L. vero Apuleius hunc tanti facit , ut morem illum ma-

jorum , qui prsefcribit , in parentum loco quaeftoribus fuis prae-

tores effQ oportere , officiis benevolentiaque fuperarit. Tribunus

plebis fuit non fortaffe tam vehemens, quam ifti, quos tu jure

iaudas ; fed certe talis , quales fi omnes femper fuilTent , nun*

quam defideratus vehemens effet tribunus.

XII. Omitto illa, quse fi minus in fcena funt, at certe, cumfunt prolata , laudantur ; ut vivat cum fuis : primum cum pa-

rente, ( nam meo judicio pietas fundamentum efl omnium vir-

tutum) quem veretur ut Deum, (neque enim multo fecus parens

liberis) amat vero ut fodalem , ut fratrem , ut aequalem. Quid

dicam cum patruo ? cum affinibus ? cum propinquis ? cum hoc

Cn. Saturnino, ornatiffimo viro ? cujus quantum honoris hujus

cupiditatem fuiffe creditis , cum videatis lucftus focietatem ?

Quid de me dicam ? qui mihi in hujus periculo reus effe vi-

deor ? Quid de his tot viris talibus , quos videtis vefle mutata ?

Atqui haec funt indicia folida , Judices , et expreffa ; haec figna

probitatis , non fucata forenfi fpecie , fed domeflicis inufla no-

tis veritatis. Facilis eft illa occarfatio et blanditia popularis

afpicitur, non attrediatur : procul apparet ; non excutitur, non

in manus fumitur.

Omnibus igitur rebus ornatum hominem, tam externis, quamdomeflicis ; nonnulHs rebus inferiorem, quam te, generis et no-

minis dico ; fuperiorem aUis, municipum, vicinqrum, focietatum

K k k 2






Afperius , Inquit , locutus eft aliquid aliquando. Immo for-

talTe liberius. At id ipfum , inquit, non eft ferendum. Ergo

hi ferendi funt, qui queruntur, libertatem equitis Romani fe

ferre non pofTe ? Ubinam ille mos ? ubi illa asquitas juris ? ubiillla antiqua libertas , quse malis oppreffa civilibus extollere jam

caput, et aliquando recreata fe erigere, debebat ? Equitum ego

Romanorum etiam in homines nobiliffimos maledida, pubh-

canorum in Q^ Scaevolam, virum omnibus ingenio, juftitia,

integritate pra^llantem, afpere, et ferociter^ et Hbere didla com-

memorem ?

XIV. Confuh P. Naficae praeco Granius, medlo In foro, cumille, edldto juftitio, domum defcendens rogaffet Granium, quid

triilis effet; an quod audiones effent ? immo vero, inquit, quodlegiones. Idem tribuno plebis, potentiffimo homini, M. Dru-

fo , fed multa In rempublicam molienti , cum ille eum falutaf-

fet , ut fit , dixiffietque , Quid agis , Grani ? refpondit , Immovero, tu, Drufe, quid agis ? IUe L. Craffi, ille M. Antonii, vo-

luntatem afperioribus facetiis fsepe perftrlnxit Impune : nunc

ufque eo opprelTa veftra arrogantia civitas eft, ut, quse fuit oHmpraiconi in ridendo , nunc equiti Romano in plorando , non fit

conceffia libertas.

QuiE enlm unquam fuit Planclo vox contumellae potlus

quam doloris ? Quid efl autem unquam queftus , nili cum a fo-

clis , et a fe, injuriam propulfaret ? Cum fenatus impediretur ,

quo mlnus, id quod hoflibus femper erat tributum, refponfum

equitibus Romanis redderetur ; omnibus illa injurla dolorl pub-

licanis fuit , fed eum ipfum dolorem hlc tulit paulo apertius.

Communis ille fenfus In aliis fortalTe l^tuit ; hic, quod cum ca:-

terls anlmo fentlebat, id magis, quam cseterl, et vultu promp-

tum habuit, et hngua.

Quanquam, Judices, ( agnofco enim ex me) permulta In

Plancium, quae ab eo nunquam dida funt, conferuntur, Egoquia dico aUquid aHquando , non ftudio addu(fi:us , fed con ten-

tione dicendi, aut laceffitus ; et quia, ut fit in multis, exlt



446 O R A T I O

aliquando allquld, fi non perfacetum, attamen fortafle non ruf-

ticum : quod quifque dixit , me id dixifie dicunt. Ego autem ,

fi quid eft, quod mihi fcitnm efle videatur, et homine ingenuo

dignum atque do<5to, tion afpernor : ftomachor vero, cum alio-

rum non me digna in me conferuntur. Nam , quod primus

fcivit legem de publicanis, tum, cum vir ampliffimus conful id

illi ordini per populum dedit, quod per fenatum, fi licuiffet,

dediffet : fi in eo crimen eft, quia fuffragium tulit ; quis non.

tulit pubhcanus ? Si , quia primus fcivit ; utrum id fortis effo

vis, an ejus, qui illam legem ferebat ? Si fortis ; nullum crimen

eft in cafu : ii confulis ; fplendor etiam Plancii, hunc a fummoviro principem ordinis judicatum.

XV. Sed aliquando veniamus ad caufam. In qua tu nomine

legis Liciniae, quieeft de fodalitiis, omnes ambitus leges com-plexus es : neque enim quidquam ahud in hac lege , nili editi-

tios judices , es fecutus. Quod genus judiciorum fi efl asquum

nulla in re, nifi hac tribuaria ^ non intelligo, quamobrem fenatus

hoc uno in genere tribus edi voluerit ab accufatore, neque ean-

dem editionem tranflulerit in csteras caufas : de ipfo denique

ambitu, de rejedioae fieri voluerit judicium alternorum ; cum-que nuUum geaus acerbitatis prstermitteret , hoc tamen unum

prstereundum putarit.Quid ? hujus rei obfcura caufa efl ? an et agitata, cum ifta

Ln fenatu res agebatur , et difputata heflerno die copiofius a Q^Hortenfio ? cui tum efl fenatus aflenfus. Hoc igitur fenfimus

cujufcunque tribus largitor effet, et per confenfionem magiflra-

tuum, qux honefte fodahtas nominaretur, quam quifque tribum

turpi largltione corrumperet , eum maxime iis homlnibus , qui

ejus tribus effent, effe notum. Ita putavit fenatus, cum reo tri-

bus ederentur eae , quas is largitione devinftas haberet , eofdem

fore teftes etjudices. Acerbum omniiio genus judicii : fed ta-

men, fi vel fua, vel ea, qus maxime effet cuique conjuncfta, tri-

bus ede-retur, vix recufandum.

XVI. Tu autem, Laterenfis, quas tribus edldifti? Terentlnam,




credo. Fult id aDquum, et certe expedatum eft, et fuit dlgnumconftantia tua : cujus tu tribus venditorem, et corruptorem, et

fequeftrem , Plancium fuiile clamitas ; eam tribum profeclo

feveriffimorum prasfertim hominum et graviffimorum, edere de-

buiflii. At Voltiniam : libet enim tibi nefcio quid etiam de illa

tribu criminari : hanc igitur ipfam cur non edidiili ? Quid Plan-

cio cum Lemonia l quid cum Veientina ? quid cum Cruftumi-

na ? nam Metiam, non qu£ judicaret, fed qus rejiceretur, efle

voluifti. Dubitatis igitur, Judices, quin vos M. Laterenfis fuo

judicio, non ad fententiam legis, fed ad fuam fpem aliquam,

de civitate delegerit ? Dubitatis, quin, eas tribus, in quibus mag-

nas neceffitudines habet Plancius, cum ille non ediderit, judica-

rit officiis ah hoc obfervatas, non largitione ? Quid enim poteft

dicere, cur ifta editio non fummam habeat acerbitatem, remor

ta ratione illa, quam in decernendo fecuti fumus ?

Tu deligas ex omni populo aut amicos tuos, aut inimicos

meos, aut denique eos, quos inexorabiles, quos inhumanos^

quos crudeles exiftimes ? Tu , me ignaro , nec-opinante , in-

fcio, notes et tuos et tuorum necelTarios,. vel inimicos meosj^

vel etiam defenforum meorum ? eodemque adjungas , quos na-

tura putes afperos , atque omnibus iniquos ? deinde efFundas

repente , ut ante confeffum eorum judicum videam , quam po-

tuerim, qui effent futuri, fufpicari ? apud eofque me, ne quin-

que quidem rejeclis, quod in proximo reo de confihi fenten^

tia conflitutum eft , cogas caufam de fortunis omnibus dicere ?

Noa enim, fi aut Plancius ita vixit, ut offenderct fciens nci-

minem, aut tu ita errafli, ut eos ederes imprudens, ut nos,

invito te, tamen ad judices, non ad carnifices, veniremus, id-

circo ifla editio per fe non acerba efl.

XVIL An vero nuper clarifhmi civesnomen editijudicis nontulerunt, cum ex cxxv judicibus, principibus equeflris prdinis,

quinque et lxx reus rejiceret, quinquaginta referret, omniaque

potius permifcuerunt, quam ei legi conditionique parerent : ncs

neque ex deledis judicibus, fed ex omni populo, neque editos ad



448 O R A T I O

rejiciendum, fed ab accufatore conftitutos, judices ita feremus,

ut neminem rejiciamus ? Neque ego nunc lcgis iniquitatem

queror , fed facflum tuum a fententia legis doceo difcrepare : et

illud acerbum judicium , fi , quemadmodum fenatus cenfuit

populufque juffit, ita feciffes, ut in hunc et fuam et ab hoc

obfervatas tribus ederes -, non modo non quererer, led hunc,

judicibus editis, qui teftes iidem e(ie polTent, abfolutum pu-

tarem : neque nunc multo fecus exiftimo. Cum enim has tribus

cdidifti, ignotis te judicibus uti malle, quam notis, indicavifti

fugifli fententiam legis j sequitatem omnem rejecifli ; in tene-

bris, quam in luce, caufam verfari maluiili.

Voltinia tribus ab hoc corrupta : Terentinam habuerat vena«

icm. Quid diceret apud Vohinienfes , aut tribules fuos , judi-ces ? immo vero tu quid diceres ? quem judicem ex ilHs aut ta-

citum teilem haberes, aut vero etiam excitares ? Etenim, fi reus

tribus ederet , Vohiniam fortaffe Plancius , propter vicinitatem

ac neceffitudinem fuam, non edidiffet. Et, fi quasfitor edendus

fuiffet, quem tandem potius, quam hunc C. Alfium, quemhabet, cui notiffimus effe debet, vicinum, tribulem, gravifii-

mum hominem juftifiimumque, edidiffet ? cujus quidem asqui-

tas, et meai fimiUs voluntas erga Cn. Plancii falutem, quam ille

-fme ulla cupiditatis fufpicione prae fe fert , facile declarat , nonfuiffe fugiendos tribules huic judices , cui qusefitorem tribulem

exoptandum fuifle videatis.

XVIII. Neque ego nunc confilium reprehendo tuum , quod

non eas tribus, quibus hic maxime notus erat, edideris, fed a te

cloceo confihum non fervatum fenatus. Etenim quis te tum au-

•diret illorum ? aut quid diceres ? Sequeflremne Plancium ? re-

fpuerent aures, nemo agnofceret, repudiaretur. An gratiofum ?

ilU hbenter audirent : nos non timide confiteremur. NoH enim

putare, Laterenfis, legibus iflis, quas fenatus de ambitu fancire

voluerit, ideffead:um, ut fuffragatio, ut obfervantia, ut gra-

tia tolleretur : femper fuerunt boni viri, qui apud tribules fuos

•gratiofi effe vellent.



P R O C N. P L A N C I O. 449

Neque vero tam duriis m plebem nofler ordo fuit , ut eamcoli noflra modica liberalitate noluerit : neque hoc liberis nof-

tris interdicendum eft , ne obfervent tribules fuos , ne diligant

ne reficere neceflariis fuis fuam tribum poffint, ne par ab iis

munus in fua petitione refped:ent : haec enim plena funt of~

ficii, plena obfervantias, plena etiam antiquitatis. Iflo in genere

et fuimus ipfi , cum ambitionis noftrae tempora poftulabant , et

clariffimos viros elTe vidimus, et hodie cffe videmus, quamplu-

rimos gratiofos. Decuriatio tribulium, defcriptio populi, fufFra-

gia largitione devin^fta, feveritatem fenatus, et bonorum om-nium vim ac dolorem, excitarunt. Hsec doce, haec profer, huc

incumbe , Laterenfis , decuriaffe Plancium , confcripfifiie , fe-

queflrem fuiffe, pronuntiafiTe, divififfe ; tum mirabor, te iis ar-

mis uti , quas tibi lex dabat , noluifTe : tribuUbus enim judici-

bus, non modo feveritatem illorum, fi ifla vera funt, fed ne

vultus quidem, ferre pofTemus. Hanc tu rationem cum fugerisj,

cumque eos judices habere nolueris , quorum in hujus deli(flo

cum fcientia certiffima, tum dolor graviffimus, effe debuerit ;

quid apud hos dices, qui abs te taciti requirunt, cur hoc fibi

oneris impofueris , cur fe potiffimum delegeris , cur denique fe

divinare malueris, quam eos, qui fcirent, judicare ?

XIX. Ego Plancium , Laterenfis , et ipfum gratiofum efTe

dico, et habuifTe in petitione multos cupidos fui gratiofos : quos

tu fi fodales vocas -, officiofam amicitiam nomine inquinas cri-

minofo. Sin, quia gratiofi funt, accufandos putas ; noli mirarf,

te id , quod tua dignitas poflularit , repudiandis gratioforum

amicitiis non effe affecutum. Jam -Ut ego doceo gratiofum efle

tribuHbus Plancium, quod multis benigne fecerit, pro mul-

tis fpoponderit , in operas plurimos patris au^Soritate et gratia

miferit ; quod denique omnibus officiis per fe, per patrem, permajores fuos, totam Atinatem praefedluram comprehenderit : fic

tu doce fequeflrem fuifiê, largitum efTe, confcripfifTe, tribu-

les decuriavifiê. Quod fi non potes ; noli toUere ex ordine

hoftro liberaiitatem , noli maleficium putare efle gratiam , noli

ToM. V. L 1 1



450 O R A T I O

obfervantiam fanclre poena. Itaque hasfitantem te in hoc fodall-

tiorum tribuario crimine ad communem ambitus caufam contu-

lifti , in qua defmamus ahquando, fi videtur, vulgari et perva-

gata declamatione contendere. Sic enim tecum ago.

Quam tibi commodum eft, unam tribum deUge tu : doce

id, quod debes, per quem fequeflrem, quo divifore, corrupta

fit : ego , fi id facere non potueris , quod , ut opinio mea fert y

ne incipies quidem , per quem tulerit , docebo. Eftne haec vera

contentio ? placetne fic agi ? Non poiTum magis pedem conferre,

ut aiunt , aut propius accedere. Quid taces ? quid diffimulas ?

quid tergiverfaris ? Etiam atque etiam infto atque urgeo, infec-

tor, pofco, atque adeo flagito, crimen. Quamcunque tribumj,

inquam, delegeris,quam

tulerit Plancius, tu oftendito, li po-

teris , vitium ; ego , qua ratione tulerit , docebo : nec erit haec

alla ratio Plancio, ac Laterenfi. Nara, ut quas tribus tu tulifti,

£i jam ex te requlram, poflis, quorum ftudio tuleris, explicare

iic ego hoc contendo, me tibi ipfi adverfario, cujufcunque tribus.

rationem popofceris, redditurum.

XX. Sed cur ego flc ago ? quafl non comitils jam fuperlori-.

bus fit Plancius defignatus aediUs. Quas comitla primum habere

ccepit conful , cum omnibus in rebus fumma audoritate , tum

harum ipfarum legum ambitus audlor : deinde habere coepit

fubito, prffiter opinionem omnium ; ut ne, fi cogitaflfet quidem

quifpiam larglri, daretur fpatium comparandi. Vocatae tribus t

latum fuflragium : defcriptaBj, renuntlatae. Longe plurimum va-

luit Plancius : nulla largitionis nec fult, nec efl"e potuit, fufpi-

cio. An tandem una centuria praerogativa tantum habet audo-

ritatis, ut nemo unquam prior eam tulerit, quin renuntiatus

fit : tu aut hls ipfls comitiis confularibus, aut certe in illum an-

num, aedilem Plancium fa£lum miraris, in quo non exigua pars

populi, fed univerfus populus, voluntatem fuam declararit ? cu-

jus in honore non unius tribus pars , fed comitia tota comitii&

fuerint prasrogata ?

Quo quidem tempore fi id, Laterenfis, facere voluiflfes, aut




n gravitatis efle putafTes tuae , quod multi nobiles faepe fe-

cerunt, ut, cum minus valuiflent fuiFragiis, quam putaflent,

poftea, prolatis comitiis, profternerent fe, et populo Romanofradto animo atque humili fupplicarent ; non dubito, quin om-nis ad te converfura fe fuerit multitudo : nunquam enim nobi-

litas, integra praefertim atque innocens, a populo Romano fup-

plex repudiata fuit. Sed , fi tibi gravitas tua , et magnitudo

animi, pluris fuit, ficut effe debuit, quam asdilitas ; noli, cumhabeas id, quod malueris, defiderare id, quod minoris puta-

ris. Equidem primum, ut honore dignus eflem, maxime femper

laboravi : fecundo, ut exiflimarer : tertium mihi fuit illud, quod

plerifque primum efl, ipfe honos : qui iis denique debet effe

jucundus, quorum dignitati populus Romanus teflimonium, non

beneficium ambitioni, dedit.

XXI. Quaeris etiam, Laterenfis, quid imaginibus tuis, quid

ornatiflimo atque optimo viro, patri tuo, refpondeas mortuo.

Noli ifta meditari : atque illud cave potius, ne tua ifla querela,

dolorque nimius, ab iUis fapientifHmis viris reprehendatur. Vi-

dit enim pater tuus , Appium Claudium , nobihfTimum homi-

nem, vivo patre fuo, potentifHmo et clarifiimo cive, C. Clau-

dio, aedilem non eflc fadlum, et eundem fine repulfa fadumeffe confulem : vidit, hominem fibi maxime conjundum, egre-

gium virum, L. Volcatium ; vidit, M. Pifonem, in ifla aedili-

tate oifenfiuncula accepta, fummos a populo Romano effe hono-

res adeptos. Avus vero tuus et P. Naficas tibi aedihtiam pras-

dicaret repulfam, quo cive neminem ego flatuo in hac repub-

lica fortiorem ; et C. Marii, qui, duabus aedihtatis acceptis re-f

pulfis, fepties conful efl fa(ftus j et L. Casfaris, Cn. 0(ftavii,

M. TuUii, quos omnes fcimus, asdilitate praeteritos, confules

effe fados.Sed quid ego aedilitias repulfas colHgo ? quae faspe ejufmodi

habitae funt, ut iis , qui prseteriti effent, benigne a populo fac-

tum videretur. Tribunus mihtum L. Philippus, fumma nobili-

tate et eloquentia ; quaeflor C. Caelius, clarifTmius ac fortiffimus.

L 1 1 2



452 O R A T I O

adolefcens ; tribuni plebis P. Rutilius Rufus , C. Fimbrla

C. Caffius, Cn. Oreftes, fadi non funt : quos tamen omnes

confules fadtos fcimus effe. Quse tibi ultro pater et majores

tui non confolandi tui gratia dicerent , neque vero quo te libe-

rent aliqua culpa , quam tu vereris , ne a te fufcepta videatur ;

fed, ut te ad curfum iftum tenendum, quem a prima aetate fuf-

cepifti, cohortentur. Nihil eft enim, mihi crede, Laterenfis,

de te detradtum : detradtum dico ? fi mehercules vere, quod

accidit, interpretari velis, eft aliquid etiam de virtute fignifi-

catum tua.

XXII. Noli enlm exlftlmare, non magnum quendam motumfuilfe ilHus petitionis tuse , de qua ne ahquid jurares , deftitifti.

Denuntiafti, homo adolefcens, quid de fumma reipublicas fenti-

res : fortius tu quidem, quam nonnulli defundli honoribus, fed

apertius, quam vel ambitionis, vel aetatis tuae, ratio poftulabat.

Quamobrem in difTentiente populo noH putare nuHos fuilfe,

quorum animos tuus iUe fortis animus ofFenderet : qui te incau-

tum fortaffe nunc tuo loco demovere potuerunt , providentem

ante, et praecaventem, nunquam certe movebunt.

An te IHa argumenta duxerunt ? Dubitabitis , Inqult , quin

coitio fada fit , cum tribus plerafque cum Plotlo tulerit Plan-

cius ? An una fieri potuerunt , fi una tribus non tuHffent ? AtnonnuHas pundis pene totidem. Quippe cum fadi jam prope

fuperioribus comitiis, declaratique, venifiênt. Quanquam ne id

quidem fufpicionem coitionis habuerit -, neque enim unquammajores noftri fortitionem conflituifTent «dlHtiam , nifi vlderent

accidere poffe, ut competitores pares fuffragiis efiênt.

Et ais , prioribus comitiis Anienfem a Plotio , Terentinam a

Plancio, tibi effe conceffam ; nunc ab utroque eas avulfas, ne in

anguftum venirent. Quam convenit , nondum cognita popuU

voluntate, hos, quosjam tum conjundtos fuiffe dicis, jadturam

fuarum tribuum, quo vos adjuvaremini, feciffe ; eofdem, cumjam effent experti, quid valerent, reftridos et tenaces fuiffe ?

Etenim verebantur, credo, anguftias : quafi res in contentionem.




aut in difcrimen aliquod , polTet venire. Sed tamen tu an Plo-

tium, virum ornatiffimum, in idem crimen vocandum judicas ?

an dicis, eum te arripuifTe, a quo non fis rogatus ? Nam, quod

queftus es, plures te teftes habere de Voltinia, quam quot in ea

tribu pundla tuleris ; indicas , aut eos teftes te adducere , qui

quia nummos acceperint, te praeterierint ; aut, te ne gratuita

quidem eorum fuffragia tulilTe,

XXIII. lUud vero crimen de nummis, quos in circo Flami-

nio deprehenfos efle dixifti, caluit re recenti ; nunc in caufa re-

frixit : neque enim, qui illi nummi fuerint, nec, quae tribus,

nec, qui divifor, oftenderis. Atque is quidem edudlus ad confu-

les, qui tum in crimen vocabatur, fe inique a tuis jadlatum gra-

viter querebatur : qui, fi erat divifor, prasfertim ejus, quem tu

habebas reum, cur abs te reus non eft fadlus? cur non ejus dam-

natione aliquid ad hoc judicium praejudicii comparafli ? Sed ne-

que tu habes hasc, neque eis confidis : aha re ratio, alia cogita-

tio, ad fpem hujus opprimendi excitavit. Magnse funt in te opes:

late patet gratia : multi amici, multi cupidi tui, muhi fautores

laudis tu£ : multi huic invident : muhis etiam pater , optimus

vir, nimium retinens equeflris juris et libertatis videtur : muki

etiam communes inimici reorum omnium:

qui ita femper tefli-

monium de ambitu dicunt , quafi aut moveant animos judicum

fuis teftimoniis, aut gratum populo Romano fit, aut ab eo faci-

lius ob eam caufam dignitatem, quam volunt, confequantur.

Quibufcum me, Judices, pugnantem meo more priflino non

videbitis : non quo mihi fas fit quidquam defugere, quod falus

Plancii poftulet : fed quia neque necefie efl, me id perfequi vo-

ce, quod vos mente videatis i et quod ita de me meriti funt

ilH ipfi, quos ego teftes video paratos, ut eorum reprehenfio-

nem vos veftras prudentias afTumere, meae modeftise remittere,

debeatis. IUud unum vos magnopere oro atque obfecro, Judices,

cum hujus, quem defendo, tum communis periculi caufa, ne

hdtis auditionibus, ne difleminato difperfoque fermoni, fortunas

mnocentium fubjiciendas putetis.



454 O R A T I O

Multi amici accufatoris , nonnulli etiam noflri iniqui , multi

communes obtred:atores, atque omnium invidi, multa finxe-

runt. Nihil eft autem tam volucre, quam maledictum ; nihil fa-

ciHus emittitur, nihil citius excipitur, nihil latius diffipatur.

Neque ego, fi fontem maledidti reperietis, ut aut negligatis,

aut diffimuletis , unquam poftulabo : fed , fi quid fine capite

manabit, aut fi quid erit ejufmodi, ut non extet audtor, qui

audierit -, aut ita negligens vobis effe videbitur, ut, unde audie-

rit, oblitus fit ; aut ita levem habebit au(florem, ut memoriadignum non putarit : hujus illa vox vulgaris, audivi, ne quid reo

innocenti noceat, oramus.

XXIV. Sed venio jam ad L. Caffium, familiarem meum, cu-

jus ex oratione ne illum quidem Juventium tecum expoflulavi :-

quem ille, omni et virtute et humanitate ornatus adolefcens, pri-

mum de plebe a^dilem curulem fad:um effe dixit. In quo, Caffi,

fi ita tibi refpondeam , nefciffe id populum Romanum , neque

fuiffie qui id nobis narraret, praefertim mortuo Longino ; non, ut

opinor, admirere, cum ego ipfe, non abhorrens a fludio antiqui-

tatis , me hic id ex te primum audiffe confitear. Et , quoniam

tua fuit perelegans ac perfubtihs oratio , digna equitis Romanivel fludio , vel pudore j quoniamque fic ab his es auditus , ut

magnus honos et ingenio et humanitati tuae tribueretur: refpon-debo ad ea , quae dixifti ; quae pleraque de ipfo me fuerunt : in

quibus ipfi aculei, fi quos habuifli in me reprehendendo, tamen

mihi non ingrati acciderunt.

Quaefifli, utrum mihi putarem, equitis Romani fiHo, faciliof

rem fuiffe ad adipifcendos honores viam, an futuram effe filio

meo, qui elfet famiha confulari. Ego vero, quanquam illi omnia

malo, quam mihi ; tamen illi honorum aditus nunquam facilio-

res optavi , quam mihi fuerunt. Quin etiam , ne forte ille fibi

me potius peperiffe jam honores, quam iter demonflrafre adipif-

cendorum, putet; ha;c iUi fo leo prascipere, quanquam ad praecep-

ta stas non eft gnati , quas ille a Jove ortus fuis praecipit fihis

Vigilandum ejl femper : multce injidice Junt bonis^




Noftls caetera

Non fe id quod midti invideant —Qu^ fcripfit gravis ille et ingeniofus poeta : fcripfit, non ut

illos regios pueros, qui jam nufquam erant, fed ut nos, et nof-

tros liberos, ad laborem et laudem excitaret. Quaeris, quid po-

tuerit amplius affequi Plancius, fi Cn. Scipionis fuilTet filius.

Magis asdilis lieri non potuilTet ; fed hoc praftare , quod ei mi-

nus invideretur. Etenim honorum gradus fummis hominibus et

infimis funt pare& ; glorise difpares.

XXV. Quis noftrum fe dicit M'.Curio, quis C.Fabricio, quls

P. Duellio, parem ? quis Atilio Calatino ? quis Cn. et P. Sci-

pionibus ? quis Africano, Marcello,Maximo

?

Tamen eofdemfumus honorum gradus, quos illi, aifecuti. Eft enim in virtute

multis afcenfus j ut is gloria maxime excellat, qui virtute plu-

rimum praeftet. Honorum populi finis efl confulatus; quem ma-giflratum jam odingenti fere confecuti funt : horum, fi diligen-

ter quseras, vix decimam partem reperias gloria dignam. Sed

nemo unquam fic egit , ut tu : Cur ifle fit eonful ? quid potuit

amplius, fi L. Brutus effet, qui civitatem dominatu regio 11-

beravit ? Honore nihil amplius, laude multum. Sic igitur Plan-

cius nihilominus quaeflor eft fa(ftus, et tribunus plebis, et aedi-

lis , quam fi effet fummo loco natus : fed hsec , pari loco orti

funt innumerabiles ahi confecuti.

Profers triumphos Tib. Gracchi et C. Mariii et quaeris, quid

fimile in Plancio. Quafi vero ifli, quos commemoras, propterea

rnagis laude fuerint digni, quod triumpharunt, et non, quia

commlfli funt iis magiftratus, in quibus re bene gefta triumpha-

rent. Rogas, quae caftra viderit : qui et miles in Creta, Metello

hoc imperatore, et tribunus in Macedonia mihtum fuerit, et

quasflor tantum ex re mlHtari detraxerit temporis , quantum in

me cuflodiendum transferre maluerit.

Quaeris, num difertus ? Immo, id quod fecundum eft, ne

fibi quidem videtur. Num jurisconfultus ? Quafi quifquam fit

qui fibi hunc falfum de jure refpondifTe dicat, Omnes enim



456 O R A T I O

ifliurmodi artes in iis reprehenduntur, qui, cum profefii fuerint,

fatisfacere non poffunt ; non in iis, qui abfuiffe ab his fludiis

confitentur. Virtus , probitas , integritas in candidato , non

linguae volubilitas, non ars, non fcientia, requiri folet.

Utnos in

mancipiis parandis, quamvis frugi hominem fi pro fabro aut pro

textore emimus, ferre molefle folemus, fi eas artes, quas in

emendo fecuti fumus, forte nefciverit; fm autem emimus, quem

vilHcum imponeremus , quem pecori praeficeremus , nihil in eo

nifi frugahtatem, laborem, vigilantiam, efle curamus : fic po-

pulus Romanus deHgit magiflratus, quafi reipubHcai vilHcos :

in quibus fi qua prasterea efl ars, facile patitur j fin minus, vir-

tute eorum et innocentia contentus efl. Quotus enim quifque

difertus ? quotus quifque juris peritus eft ? ut eos numeres, quivolunt efTe. Quod fi prseterea honore dignus nemo, quidnam

tot optimis et ornatiflimis civibus efl futurum ?

XXVI. Jubes Plancium de vitiis Laterenfis dlcere. Nihil po-

tefl, nifi eum nimis in fe iracundum putabis fuiffe. Idem efFers

Laterenfem laudibus. Facile patior , id te agere muhis verbis

quod ad judicium non pertineat ; et id te accufantem tamdiu

dicere , quod ego defenfor fine periculo poflim confiteri. Atqui

non modo confiteor fumma in Laterenfe ornamenta effe ; fed te

etiam reprehendo, quod ea non enumeres, aHa quaedam inania et

levia conquiras. Praenefle feciffe ludos. Quid ? aHi quasflores

nonne fecerunt ? Cyrenis Hberalem in pubHcanos, juflum in fo-

cios, fuiffe. Quis negat ? fed ita muUa Romse geruntur, ut vix

ea, quae fiunt in provinciis, audiantur.

Non vereor, ne mihi ahquid, Judices, videar arrogaffe, fi de

quaflura mea dixero. Quamvis enim iHa floruerit , tamen eumme poftea fuifife in maximis rebus arbitror, ut non ita mihi

multum fit ex quasflurae laude repetendum : fed tamen non ve-

reor, ne quis audeat dicere, uHius in SiciHa quasfturam aut gra-

tiorem aut clariorem fuiffe. Vere mehercules hoc dicam : fic

tum exiflimabam, nihil homines aHud Romas, nifi de quaeflura

mea , loqui. Frumenti in fumma caritate maximum numerum




inireram : negotlatoribus comls , mercatoribus juflus , munici-

pibus liberalis, fociis abflinens, omnibus eram vifus in omni

officio diligentiflimus. Excogltati quidam erant a Siculis ho-

nores inauditi.

Itaque hac fpe decedebam , ut mihi populum Romanumultro omnia delaturum putarem. At ego , cum cafu diebus iis,

itineris faciendi caufa , decedens e provincia , Puteolos forte

venllTem, cum plurimi et lautiffimi folent efle in iis locis ; con-

cidi pene, Judices, cum ex me quidam quaefilTet, quo die RomacxiiTem , et num quid in ea effet novi. Cui cum refpondilTem ,

me a provincia decedere ; Etiam mehercules, inquit, ut opinor,

ex Africa.

XXVII. Huic ego jam ftomachans faftidiofe, Immo ex Sici-

lia, inquam. Tum quidam , quafi qui omnia fciret, Quid ? tu

nefcis, inquit, hunc Syraculis qusftorem fuifTe ? Quid multa ?

defliti flomachari , et me unum ex iis feci , qui ad aquas venif-

fent. Sed ea res, Judices, haud fcio an pliis mihi profuerit,

quam fi mihi tum effent omnes congratulati. Nam, pofleaquam

ienfi , populum Romanum aures hebetiores , oculos acres atque

acutos, habere ; deftiti, quid de me audituri effent homines,

cogitare : feci, ut poflea quotidie me priefentem viderent : habi-tavi in ocuHs : preffi forum : neminem a congrefTu meo neque

janitor meus , neque fomnus , abflerruit. Ecquid ego dicam de

occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium quidem un-

quam otiofum ? Nam , quas tu commemoras , Caffi , legere te

folere orationes, cum otiofus fis, has ego fcripii ludis et feriis

ne omnino unquam effem otiofus. Etenim M. Catonis illud,

quod in principio fcripfit Originum fuarum, femper magnifi-

cum et prasclarum putavi, Clarorim 'uirorum , atque magnorum

non minus otii, quam negotii, rationem extare oportere. Ita, fi

quam habeo laudem , quas quanta fit nefcio , parta Romse eft

qusefita in foro : meaque privata confiHa pubHci quoque cafus

comprobaverunt , ut etiam fumma refpubHca mihi domi fuerit

gerenda, et urbs in urbe fervanda.

ToM. V. M m m



458 O R A T I O

Eadem igltur, Cafli, via munlta Laterenfi eft, idem virtutls

curfus ad gloriam : hoc facilior fortafle, quod ego huc a meortus, et per me nixus, afcendi ; iftius egregia virtus adjuva-

t)itur commendationemajorum. Sed , ut

redeam ad Plancium ,

nunquam ex urbe abfuit, nili forte, lege, neceffitate. Non va-

luit rebus iifdem, quibus fortafle nonnulli ; at valuit affiduitate,

at valuit obfervandis amicis , valuit UberaHtate : fuit in ocuHs :

petivit : ea eft ufus ratione, qua, minima invidia, novi homines

plurimi eofdem honores confecuti funt.

XXVIII. Nam, quod ais, Caffi, non plus me Plancio debere,

quam bonis omnibus, quod iis a^que mea falus cara fuerit ; ego

me debere bonis omnibus fateor. Sed etiam hi , quibus ego de-

beo, boni viri et cives, Eedihtiis comitiis, aliquid meo fe nominedebere Plancio dicebant. Verum fac me muhis debere, et in iis

Plancio : utrum igitur me conturbare oportet ; an ceeteris, cumcujufque dies venerit, hoc nomen, quod urget, nunc, cum peti-

tur, diflblvere ? Quanquam diffimihs eft pecuniae debitio, et gra-

tiae. Nam , qui pecuniam diffolvit , ftatim non habet id , quod

reddidit; qui autem debet, aes retinet ahenum: gratiam autem, et

qui refert, habet ; et, qui habet, in eo ipfo quod habet, refert.

Neque ego nunc Plancio defmam debere, fi hoc folvero; nec mi-

jius ei redderem voluntate ipfa, 11 hoc moleftias non accidiffet.

QuiEris a me , Caffi , quid pro fratre meo , qui mihi eft ca-

riffimus , quid pro meis hberis , quibus nihil potefl effe jucun-

dius , amphus , quam pro Plancio facio , facere poffim ; nec

vides , iflorum ipforum caritate ad hujus falutem defendendam

inaxime flimulari me, atque excitari. Nam neque ilhs hujus

falute , a quo meam fciunt effe defenfam , quidquam efl opta-

tius i et ego ipfe nunquam illos afpicio , quin per hunc me his

confervatum effe meminerim, hujufque meriti in me recorder.

Opimium damnatum effe commemoras , fervatorem ipfum

reipubhcas : Cahdium adjungis, cujus lege Q^Metellus in civi-

tatem fit reftitutus : reprehendis meas pro Plancio preces, quod

nec Opimius fuo nomine hberatus fit, nec (^MetelU Cahdius.




XXIX. De Calidio tibi tantum refpondeo, quod ipfe vidi :

Q^Metellum Pium, confulem, praetoriis comitiis, petente Q^Calidio, populo Romano fupplicafle, cum quidem non dubitaret,

et conful, et homo nobiliffimus, patronum illum efle fuum,

et familize fuas nobiliffimae, dicere. Quo loco quasro ex te, numid in judicio Calidii putes , quod ego in Plancii facio, aut Me-tellum Pium, fi Romas effe potuiflet, aut patrem ejus, fi vixif-

fet, non fuiffe fadturum. Nam Opimii quidem calamitas utinam

ex hominum memoria poffiet evelli ! Vulnus illud reipublicae,

dedecus hujus imperii, turpitudo populi Romani, non judicium,

putandum eft. Quam enim illi judices, fi judices, et non parri-

cidas patrise, nominandi funt, graviorem potuerunt reipublicae

infligere fecurim, quam, cum illum e civitate ejecerunt, qui

praetor finitimo, conful domeflico bello, rempublicam liberarat ?

At enim nimis ego magnum beneficium Plancio facio, et,

ut ais , id verbis exaggero. Quafi vero me tuo arbitratu , et

non meo , gratum efl"e oporteat. Quod iflius tantum meritum,

inquit ? an quia te non jugulavit ? Immo vero, quia jugulari paf-

fus non eft. Quo quidem tu loco , Caffii , etiam purgafti inimi-

cos meos, meaeque vitas nullas ab illis infidias fuifie dixifi:i. Po-

fuit hoc idem Laterenfis. Quamobrem deifi:o

paulo pofi: phiradicam : de te tantum requiro , utrum putes odium in me me-

diocre inimicorum fuifiê. Quod fuit ullorum tantum ? Requiro,

utrum putes odium unquam barbarorum tam immane ac tam

crudele in hofiiem : an fuifi!e in iis aliquem aut famae metum ,

aut pcenae , quorum vidifi:i toto illo anno ferrum in foro , flam-

mam in delubris, vim in tota urbe, verfari ? Nifi forte exifi:imas,

eos idcirco vitae meae pepercifiê , quod de reditu meo non time-

rent. Et quemquam putas fuifi!e tam excordem, qui, vivis his,

flante urbe et curia , rediturum me , fi viverem , non putaret ?

Quamobrem non debet is homo , et is civis , pra^dicare , vitam

meam, quse fidelitate amicorum confervata fit, inimicorum mo-deftia non efi!e appetitam.

XXX. Refpondebo tibi nunc , Laterenfis , minus fortafie

~ M m m 2



46o O R A T I O

vehementer, quam abs te fum provocatus^ fed profedo nec con-

fiderate minus, nec minus amice. Nam primum illud fuit afpe-

rius, me, quae de Plancio dicerem, mentiri, et temporis caufa

fingere. Scilicet homo fapiens excogitavi, quamobrem viderermaximis beneficii vincuhs obftridlus, cum Hber elfem et folutus.

Quid enim ? mihi ad defendendum Plancium parum multcc,

parum juft^ neceflitudines erant familiaritatis, vicinitatis, pa-

tris amicitia? ? Qu^ fi non effent, vererer, credo, ne turpiter fa-

cerem , fi hoc fplendore et hac dignitate hominem defende-

rem : fingenda fuit mihi videHcet caufa peracuta , ut ei , quemmihi debere oporteret , ego me omnia debere dicerem. At id

etiam gregarii miUtes faciunt inviti, ut coronam dent civicam,

et fe ab ahquo fervatos effe fateantur : non quo turpe fit , pro-

ted:um in acie , hoflium manibus eripi ; nam id accidere , nifi

forti viro, et pugnanti cominus, non poteft : fed onus bene-

ficii reformidant, quod permagnum eft aheno debere idem,

quod parenti.

Ego, cum casteri vera beneficia, etiam minora, diflimulent,

ne obhgati effe videantur^ eo me beneficio obftridtum efie emen-

tiar, cui ne referri quidem gratia poffe videatur ? An hoc tu,

Laterenfis, ignoras ? qui, cum mihi effes amiciffimus ; cum vel

periculum vitae tuse mecum fociare voluiffes ; cum me in illo

triili et acerbo lucftu , atque difcelTu , non lacrymis folum tuis

fed animo , corpore , copiis , profecutus effes ; cum meos hbe-

ros et uxorem, me abfente, tuis opibus auxihoque defendiffes

lic mecum femper egifli, te mihi remittere atque concedere,

ut omne ftudium meum in Cn. Plancii honorem confumerem

quod ejus in me meritum tibi etiam ipfi gratum effe dicebas.

Nihil autem me novi, nihil temporis caufa, dicere, nonne

etiam illa teftis efl oratio, qu?E efl a me prima habita in fenatu ?

in qua cum perpaucis nominatim egiffem gratias, quod om-nes enumerari nullo modo poffent, fcelus autem effet quem-quam praeteriri ; flatuiffemque eos folum nominare , qui caufas

noflrae duces, et quafi figniferi, fuiffent : in his Plancio gratias




egi. Recltetur oratio , quae propter ejus magnitudinem dida de

fcripto efl ; in qua ego homo aftutus ei me dedebam , cui nihil

magnopere deberem , et hujus tanti officii fervitutem aftringc-

bam teftimonio fempiterno. Nolo cstera, quje a me mandata

funt literis, recitare : pra?termitto illa, ne aut proferre videar ad

tempus , aut eo genere uti literarum , quod meis ftudiis aptius,.

quam confuetudini judiciorum, efle videatur.

XXXI. Atque etiam clamitas, Laterenfis : îoufqiie ifia dicis?

nihil in Cijpio profecijli : abfolutce jamfunt preces tucs. De Cifpio

mihine tu objicies, quem ego de me bene merltum quia te

tefte cognoveram , te eodem au<flore defendi ? et ei dices

ôufque , quem negas , quod pro Cifpio contenderit , impe-

trare potullfe ? Nam iftius verbi, ôifquCy hsc poterat efle in-

vidia : Datus efl tibi ille, condonatus ille : non facis finem :

ferre non pofTumus. Ei quidem, qui pro uno laborarit, et ipfum-

id non obtinuerit, dici, ôifquey irridentis magis efl, quamreprehendentis. Nifi forte ego unus ita me geffi in judiciis -, ita

ct cum his et inter hos vixi j is in caufis patronus, is in repub-

iica civis et fum, et femper fui, fohis ut a te conflituar, qui ni--

hil a judicibus debeam unquam impetrare.

Et mlhi lacrymulam Cifpiani judicii objecHias. SIg enlmdixlfti : Vidi ego tuam lacrymulam, Vide, quam me verbi tui pce-

niteat : non modo lacrymulam, fed multas lacrymas, et fle-

tum cum fingultu, videre potuiftl. An ego, qui meorum lacry-

mls, me abfente, commotus, fimuhates, quas mecum habe-

bat, depofulffet, mea^que falutls non modo non oppugnatorj

ut inimici mei putarant , fed etiam defenfor , fuiffet j hujus in

perlculo non dolorem meum fignificarem ? Tu autem, Late-

renfis, qui tum lacrymas meas gratas effe dlcebas, nunc eafdem

vis invidiofas videri.

XXXII. Negas tribunatum Plancli quidquam attuHffe adju-

menti dignltati meas. Atque hoc loco, quod veriffime facere

potes, L. Racihi, fortiffiimi et conflantlffiml viri, divina in memerlta commemoras: cul quldem ego, iicut in Plancio, nunquam



462 O R A T I O

diflimulavi me plurimum debere, femperque pras me feram :

nullas enim fibi ille neque contentiones, neque inimicitias, ne-

que vitas dimicationes, nec pro republica, nec pro me, defugien-

das putavit.Atque utinam, quam ego fum in ilium gratus, tam

licuiflet per hominum vim, et injuriam populi Romani, ei gra-

tiam referri ! Sed, fi non eadem contendit in tribunatu Plancius

exiftimare debes , non huic voluntatem defuiffe , fed me , cumjam Plancio deberem, Racihi beneficiis fuilTe contentum.

An vero putas, judices idcirco minus mea caufa fadluros,

quod me effe gratum crimineris ? An, cum populus Romanusillo fenatus-confulto, quod in monumento Marii fadtum eft,

quo mea falus omnium efl gentibus commendata, uni Cn.

Plancio gratias egerit , ( unus enim fuit de magiflratibus de-fenfor falutis meae, cui fenatus pro me gratias agendas puta-

vit ) ei ego a me referendam gratiam non putem ? Atqui , eumcum vides, quo me tandem animo in te putas effe, Laterenfis ?

uUum efle tantum periculum, tantum laborem, tantam conten-

tionem, quam ego non modo pro falute tua, fed ctiam pro digni-

tate, defugerem ? Quo quidem etiam magis fum, non dicam mi-

fer, (nam hoc quidem abhorret a virtute verbum) fed certe exer-

citus : non quia muhis debeo ; leve enim onus beneficii gratia :

fed quia fsepe concurrit propter ahquorum de me meritorum in-

ter ipfos contentiones, ut eodem tempore in omnes verear ne

vix poffim gratus videri. Sed ego hoc meis ponderibus exami-

nabo, non folum quid cuique debeam, fed etiam quid cujufque

interfit, et quid a me cujufque tempus pofcat.

XXXIII. Agitur fludium tuum, vel etiam, fi vis, exiflimatio,

laus, sdilitas : at Cn. Plancii falus, patria, fortunae. Salvum tu

me efiTe cupifli : hic fecit etiam, ut effe poffem. Diflineor tamen

et divellor dolore, et in caufa difpari offendi te a me doleo :

fed, medius fidius, multo citius meam falutem pro te objecero,

quam Cn. Plancii falutem tradidero contentioni tus. Etenim ,

judices , cum omnibus virtutibus me affedtum elfe cupiam ;

tamen nihil eft , quod malim , quam me et gratum effe , et





464 O P. A T I O

conjicere noluiiTe , ne ego mea confuetudlne aliquid de thenfis

mifericordiae caufa dicerem; quod in aliis asdilibus ante fecifTem.

Nonnihil egifti hoc loco : nam mihi eripuifti ornamentum ora-

tionis meffi. Deridebor , fi mentionem thenfarum fecero , cumtu id pra^dixeris : line theniis autem quid potero dicere ?

Hic etiam addidifti , me idcirco mea lege ex ifto ambitu

traxiiTe , ut miferabihores epilogos poffem dicere. Non vobis

videor cum ahquo declamatore , non cum laboris et fori difci-

pulo, difputare ? Rhodi enim, inquit, non fui : me vult fuiife,

Sed fui, inquit, (putabam in Vaccaeis didturum) bis in Bithynia.

Si locus habet reprehenfionis anfam ahquam, nefcio cur feverlo-

rem Nicsam putes, quam Rhodum : fi fpedianda caufa eft

et tu in Bithynia fumma cum dignitate fuifti, et ego Rhodinon minore.

. Nam, quod in eo me reprehendiili, quod nimium multos

defenderim -, utinam et tu , qui potes , et cceteri , qui defu-

giunt, vellent me labore hoc levare ! Sed iit veftra diHgentia,

qui in cauiis ponderandis omnes fere repudiatis , ut ad nos

plersque confluant, qui miferis et laborantibus nihil negare

poiTumus.

Admonuifll etiam , quod in Creta fuiiTes , did;um aliquod in

petitione tua dici potuiife -, me id perdidiife. Uter igitur noflrum

eft cupidior didti ? Egone, qui, quod dici potuit, non dixerim ;

an tu, qui etiam ipfe in te dixeris ? Te aiebas de tuis rebus gef-

tis nullas hteras mifiife, quod mihi meae, quas ad ahquem mi-

fiiTem , obfuiiTent. Quas ego mihi obfuiiTe non intelhgo ; rei-

pubhccE video prodcffe potuiiie.

XXXV. Sed funt haec leviora : illa vero graviora, atque mag-

na , quod meum difceifum , quem faspe deiieras , nunc quafi

reprehendere et fubaccufare vohiifli : dixiili enim, non auxi-

hum mihi, fed me auxiho, defuiiTe. Ego vero fateor mehercule,

quod viderim mihi auxihum non deeife , idcirco me ilh auxiho

peperciife. Qui enim ftatus , quod difcrimen , qua^ fuerit in re-

pubhca tempeftas illa , quis nefcit ? Tribunitius me terror , an




confularls furor, movlt ? Decertare mihi ferro magnum fuit cumreliquiis eorum , quos ego florentes atque integros fine ferro

viceram ? Confules pofl: hominum memoriam teterrimi atque

turpiflimi , ficut et illa principia et hi recentes rerum exitus

declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit

emptis provinciis, a fenatu, a repubhca, a bonis omnibus, de-

fecerant. Qui exercitibus, qui armis, qui opibus plurimum po-

terant, cum, quid fentirent, nefciretur ; furialis illa vox, nefa-

riis ftupris, religiofis altaribus, effoeminata, fecum et illos et

confules facere , acerbifTime perfonabat : egentes in locupletes ,

perditi in bonos, fervi in dominos, armabantur. Aderat mecumfenatus , et quidem vefte mutata : quod pro me uno , pofl ho-

minum memoriam , pubHco confiUo fufceptum eft. Sed recor-

dare , qui tum fuerint confulum nomlne hofles , qui foli in hac

urbe fenatum fenatui parere non fiverint ; edictoque fuo non

ludlum patribus confcriptis, fed ludtus indicia, ademerint. Ad-erat mecum cundtus equefler ordo : quem quidem in concionl-

bus faltator ille Catilinag conful profcriptionis denuntiatione

terrebat. Tota Itaha convenerat : cui quidem belU intefHni, et

vaflitatis, metus inferebatur.

XXXVI. Hifce ego auxilils fludentlbus, atque incitatls, uti

me, Laterenlis, potuIfTe confiteor; fed erat non jure, non legibus,

non difceptando , decertandum : nam profedto , prasfertim tam

bonaincaufa, nunquam, quo caeteri abundarunt , id mihi ipfi

auxIHum meum defuiffet. Armis fuit, armis, inquam, fuit di-

micandum : qulbus a fervis, atque a fervorum ducibus, caedem

fieri fenatus, et bonorum, reipubllcsE exltlofum fuiffet. Vinci au-

tem improbos a bonis, fateor fulffe praeclarum, fi finem eumvincendi viderem ; quem profedto non videbam. Ubi enim

prasfto fuifTetmihi

auttam

fortls conful,quam L. Oplmius,

quam C. Marius, quam L. Flaccus, quibus ducibus improbos

clves refpubUca vlclt armatis ? aut, fi mlnus fortes, attamen

tam jufti, quam P. Mucius, qui arma, quae prlvatus P. Sciplo

fumpferat , ea , Tib. Graccho interempto, jure optimo fumpta

ToM. V. N n n



466 O R A T I O

efle defendit ? EfTet igitur pugnandum cum confulibus : nihil

amplius dico, nifi illud : Vidlorias noftrae graves adverfarios para-

tos, interitus nullos ultores, effe videbam.

Flifce ego auxiliis falutis meae fi idcirco defui, quia nolui

dimicare ; fatebor, id quod vis, non mihi auxilium, fed meauxiHo, defuiffe. Sin autem, quo majora ftudia in me bonorum

fuerunt, hoc iis magis confulendum et parcendum putavi ; tu

id in me reprehendis, quod Q^Metello laudi datum eft, ho-

dieque eft, et femper erit, maximje gloria^ ? Quem, ut potes

ex muhis audire , qui tum affuerunt , conflat invitifTimis viris

bonis cefliffe -, nec fuiffe dubium, quin contentione et armis

fuperior poffet effe. Ergo ille, cum fuum, non cum fenatus,

fadtum defenderet ; cum perfeverantiam fententias fuae , nonfalutem reipubHcae , retinuiffet j tamen ob illam , quod illud

voluntarium vulnus accepit, jufliflimos omnium Metellorum

et clarifîmos triumphos glorias laude fuperavit, quod et illos

ipfos improbifHmos cives interfici noluit, et, ne quis bonus in-

teriret in eadem caede, providit : ego, tantis periculis propofitis,

cum, fi vi(ûs effem, interitus reipubUcae, fi viciffem , infinita

dimicatio , pararetur ; committerem , ut idem perditor reipub-

licae nominarer, qui fervator fuiffem ?

• XXXVII. Mortem me timuiffe dicis. Ego vero ne immorta-

litatem quidem contra rempubHcam accipiendam putarem , ne-

dum emori cum pernicie reipubHcae vellem. Nam, qui pro re-

pubHca vitam dediderunt , ( Hcet me defipere dicatis ) nunquammehercule eos mortem potius, quam immortaHtatem, affecutos

putavi : ego vero fi tum iHorum impiorum ferro ac manu con-

cidiffem , in perpetuum refpubHca civile prasfidium falutis fuae

perdidiffet. Quin etiam, fi me vis aHqua morbi, aut natura ipfa,

confumpfiffet ; tamen auxiHa pofteritatis effent imminuta, quod

peremptum effet mea morte id exemplum, quaHs futurus in meretinendo fuiffet fenatus, populufque Romanus. An, fi unquam

in me vitae cupiditas fuiffet , ego menfe Decembri mei confu-

latus omnium parricidarum tela commoffem ? quae, fi viginti




quiellem dies, in aliorum jugulum confulum recidiffent. Quam-obrem , fi vitas cupiditas contra rempublicam eft turpis , certe

multo mortis cupiditas mea turpior fuiflet cum pernicie civitatis.

XXXVIII. Nam quod te in republica liberum efle gloriatus

es, id ego et fateor, et lastor, et tibi etiam in hoc gratulor: quod

me autem negafti, in eo neque te, neque quemquam, diutius

patiar errare. Nam , fi quis idcirco aliquid de libertate mea de-

minutum putat , quod non ab omnibus eifdem , a quibus antea

folitus fum diffentire, diffentiam ; primum, (i bene de me meri-

tis gratum me praebeo , non defmo incurrere in crimen hominis

nimium memoris , nimiumque grati : fin autem , fine ullo rei-

publicas detrimento , refpicio etiam aliquando falutem tum

meam , tum meorum j certe non modo non fum reprehenden-

dus, fed etiam, fi ruere vellem, boni viri me, ut id ne facerem,

rogarent. Res vero ipfa publica, fi loqui poflet, ageret mecum,ut, quoniam fibi ferviflTem femper, nunquam mihi ; frudus au-

tem ex (Qfe, non, ut oportuiflêt, Istos et uberes, fed magnaacerbitate permixtos , tuliflêm ; ut jam mihi fervirem , confu-

lerem meis : fe non modo fatis habere a me , fed etiam vereri

ne parum mihi pro eo, quod tum a me haberet, reddidifl!et.

Quid, fi horum ego nihil cogito, et idem fum in republica,

qui fui femper ? tamenne tu libertatem requires meam ? quamtu ponis in eo, fi femper cum iis, quibufcum ahquando conten-

dimus , depugnemus : quod eft longe fecus. Stare enim omnes

debemus, tanquam in orbe ahquo reipubhcs, qui quoniam ver-

fetur, eam dehgere partem, ad quam nos ilHus utihtas fahifque

converterit.

XXXIX. Ego autem Cn. Pompeium, non dico aud:orem,

ducem, defenforem falutis meas, (nam ha^c privatim fortafle ofli-

ciorum memoriamet

gratiam quasrunt)

fed dico hoc , quod adfalutem reipubhcae pertinet : ego eum non tuear , quem omnes

in repubUca principem eflfe concedunt ? Ego C. Casfaris lau-

dibus defim, quas primum popuh Romani, nunc etiam fena-

tus , cui me femper addixi , plurimis atque ampliflimis judiciis

N n n 2



468 O R A T I O

videam elTe celebratas ? Tum hercule m-e confitear non judl-

cium aliquod habuiffe de reipublicac utiHtate, fed hominibus

amicum autinimicum fuiffe.

An, cum videam navem fecundis ventls curfum tenentem

fuum , fi non eum petat portum , quem ego aliquando proba-

vi , fed aHum non minus tutum atque tranquillum ; cum tem-

peflate pugnem periculofe potius, quam illi, falute praefertim

propofita, obtemperem et paream ? Neque enim inconftantis

puto , fententiam , tanquam ahquod navigium , atque curfum ,

ex reipublicae tempeflate moderari. Ego vero hasc didici, haec

vidi, hasc fcripta legi ; haec de fapientiffimis et clariffimis vi-

ris, et in hac repubhca, et in ahis civitatibus, monumenta no-

bis hter^ prodiderunt : non femper eafdem fententias ab iifdem,fed quafcunque reipubhcs ftatus, inchnatio temporum, ratio

concordias poflularet , cfCe defendendas. Quod ego et facio ,

Laterenfis , et femper faciam ; libertatemque , quam in me re-

quiris, quam ego neque dimhi unquam, neque dimittam, non

in pertinacia, fed in quadam moderatione, pofitam putabo.

XL. Nunc venio ad illud extremum , quod dixifH , dumPlancii in me meritum verbis extoUerem , me arcem facere ex

cloaca, lapidemque e fepulcro venerari pro Deo : neque enim

mihi infidiarum pericuhmi ullum, neque mortis, fuiffe. Cujus

ego temporis rationem explicabo brevi, neque invitus : nihil

enim ex meis eft temporibus, quod minus pervagatum, quodque

minus aut mea commemoratione celebratum ht, aut hominibus

auditum atque notum. Ego enim , Laterenfis , ex illo incendio

legum , juris , fenatus , bonorum omnium , cedens, cum meadomus ardore fuo deflagrationem urbi atque Itali^ toti mina-

retur , nifi quieviffem , Siciliam petivi animo , qua^ et ipfa erat

mihi , ficut domus una, conjunda; et obtinebatur a C. Virgi-

lio, quocum me uno vel maxime cum vetufta amicitia, tuni

mei fratris collegla, tum refpublica, fociarat.

Vide nunc caliginem temporum illorum. Cum ipfa pene

infula mihi k{Q obviam ferre vellet, praetor ille, ejufdem tribuni




plcbls conclonibus propter eandem relpublicae caufam fiaepe

vexatus, nihil amplius dico, nifi, me in Siciliam venire noluit.

Quid dicam ? C. Virgilio , tali civi et viro , benevolentiam in

me, memoriam communium temporum, pietatem, humanita-tem, fidem, defuifie ? Nihil, Judices, eil eorum : fed, quamtempeflatem nos vobifcum non tuHfiTemus, metuit, ut eam Ipfe

pofiTet oplbus fuls fuftinere. Tum, confiHo repente mutato, iter

a Vibone Brundufium terra petere contendi : nam maritimos

curfus pr^cludebat hlemis magnitudo,

XLI. Cum omnla iHa municipia, quae funt a Vibone Brundu-

lium, in fide mea, Judices, efient ; iter mihi tutum, muhis ml-

nitantlbus, magno cum fuo metu praeftiterunt. Brundufium venl,

vel potius ad moenla accefil : urbem unam mihl amicifiimam

declinavl, quas fe vel potius exfcindi , quam e fuo complexu ut

eriperer, facile pateretur. In hortos me M. Lenll Flaccl contuli:

cui cum omnis metus, publicatlo bonorum, exlllum, mors, pro-

poneretur; hasc perpetl, fi acciderent, maluit, quam cuflodlam

mei capitls dimittere. Hujus ego, et parentls ejus, prudentifijmi

atque optimi fenis, et utriufque fillorum manlbus, in navi tuta ac

fideli collocatus , eorumque preces et vota de meo reditu exau-

diens, Dyrrhachium, quod erat in fide mea, petere contendi.

Quo cum venlfiêm , cognovi , Id quod audleram , refertam

efle Graeclam fceleratifiimorum hominum ac nefariorum , quo-

rum Impium ferrum , ignefque pefi:iferos , meus ille confulatus

e manibus extorferat : qui antequam de meo adventu audire

potulfiênt , cum tum abefiênt aliquot dierum viam , in Mace-

doniam ad Planclumque perrexi. HIc vero fimul atque memare tranfifiTe cognovit : audi, audi, atque attende, Laterenfis,

iit fcias, quld ego Plancio debeam, confiteareque allquando,

quod faciam, me et grate et pie facere ; huic, quas pro falute

mca fecerlt, fi mlnus profutura fint, obefiê certe non oportere :

nam, fimul ac me Dyrrhachium attiglfiTe audlvlt -, ftatlm ad me,

Hdtoribus dimifiis , infignibus abjedls , vefi:e mutata, profec—

tus efl.



470 O R A T I O

O acerbam mihi , Judices , memoriam temporis illius et

loci , cum hic in me incidit , complexus eft , confperfitque la-

crymis, nec loqui prae moerore potuit ! O rem cum auditu cru-

delem, tum vifu nefariam ! O reliquos omnes dies no<ftefque eas,

quibus ifle , a me non recedens , Theffalonicam me in quaefto-

riumque perduxit ! Hic ego nunc de prastore Macedoniae nihil

dicam ampUus , nifi , eum et civem optimum femper , et mihi

amicum, fuifle ; fed eadem timuilTe, quas casteros : Cn. Planciuni

fuiffe unum , non qui minus timeret , fed , fi acciderent ea

quae timerentur , mecum ea fubire et perpeti vellet. Qui , cumad me L. Tubero , meus neceffarius , qui fratri meo legatus

fuifiet, decedens ex Afia venillet, eafque infidias, quas mihi

paratas ab exuHbus conjuratis audierat, animo amiciflimo de-tuHfTetj in Afiam me ire, propter ejus provinciae mecum et cummeo fratre neceflitudinem, comparantem, non efl pafTus : vi

me, inquam, Plancius et complexu fuo retinuit, multofque

menfes a capite meo non difceffit, abjed:a quaefloria perfona,

comitifque fumpta.

XLII. O excubias tuas, Cn. Planci, miferas ! O flebiles vigi-

lias ! O noftes acerbas ! O cuftodiam etiam mei capitis infeli-

cem ! fi quidem ego tibi vivus non profum, qui fortafTe mortuus

profuifTem. Memini enim, memini, neque unquam obHvifcar,

no(ftis ihius, cum tibi vigilanti, affidenti, mcerenti, vana quaedam

mifer atque inania, falfa fpe indudtus, poHicebar : me, fi effem

in patriam reftitutus, prasfentem tibi gratiam relaturum : fin

autem vitam mihi fors ademiffet, aut vis aHqua major redi-

tum peremifTet ; hos , hos (quos enim ego tum alios animo

intuebar ? ) omnia tibi iHorum laborum praemia pro me perfo-

luturos. Quid me adfpedas ? quid mea promifTa repetis ? quid

meam fidem imploras ? Nihil tibi ego tum de meis opibus pol-

Hcebar , fed horum erga me benevolentiam promittebam : hos

pro me lugere , hos gemere , hos decertare pro meo capite

vel vitas periculo veHe, videbam : de eorum defiderio, lu(ftu,

quereHs, quotidie aHquid tecum fimul audiebam : nunc timeo.




ne nihil tibi praster lacrymas queam reddere , quas tu in meis

acerbitatibus plurimas effudifti.

Quid enim poiTum aliud, nili mcerere ? nifi flere ? niii tc

cum falute mea compled;i ? Salutem tibi iidem dare polTunt,

qui mihi reddiderunt. Huc exfurge tamen, quaefo : retinebo, et

compledlar ; nec me folum deprecatorem fortunarum tuarum,

fed comitem fociumque , profitebor : atque , ut fpero , nemoerit tam crudeli animo, tamque inhumano, nec tam immemor,non dicam meorum in bonos meritorum , fed bonorum in me ,

qui a me mei fervatorem capitis divellat ac diflrahat. Non ego

meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, Judices, fed cuf-

todem falutis meae : non opibus contendo , non audtoritate

non gratia ; fed precibus , fed lacrymis , fed mifericordia : me-

cumque vos fimul hic miferrimus et optimus obteftatur parens ,

et pro uno fiho duo patres deprecamur. NoHte, Judices, per

vos , per fortunas , per Hberos veftros, inimicis meis, his prÊ-

fertim , quos ego pro veftra falute fufcepi , dare laetitiam , glo- .

riantibus vos jam obUtos mei , falutifque ejus , a quo mea falus

confervata eft, hoftes extitiffe. NoHte animum meum debiH-

tare tum lucflu , tum etiam metu commutatas veftras voluntatis

erga me : finite me , quod vobis fretus huic faspe promifi

id a vobis ei perfolvere. Teque , C. Flavi, oro et obteftor

qui meorum confiHorum in confulatu focius , periculorum par-

ticeps , rerum , quas gefTi , adjutor fuifli , meque non modofalvum femper, fed etiam ornatum fiorentemque, effe voluifli

ut mihi per hos conferves eum , per quem me tibi et his con-

fervatum vides. Plura ne dicam, tuae me etiam lacrym^ im-pediunt , veftrasque , Judices , non folum meae : quibus ego ^

magna in metu meo, fubito inducor in fpem, vos eofdem in

hoc confervando futuros , qui fueritis in me-, quoniam iflis

veflris lacrymis de iHis recordor , quas pro me fsepe et multunx

profudiftis.







V AR I JE LECTIONES.p. 1. F 1. 1.

3 6 agitur j{ 3 f/ agitur ^ igitur /\ - 18

7 vex^ri x» % 3 »»/'''" 21

lO et ipforum et reipublicae caufa C 24et uh imperatoribus R. pcpuli. H ;u 25« imperatoribus reip. S f/ imperato-

nbus r. p. T », % 3 f/ «(^ impera- 26toribus reip. x imperatoribtis P. R. 28

12 femper xZ '^-

csEteras j/ d.

»3 f u I rt i s a Jmper fuijiis 30vobis X d' 31

»5 populi Romani C reip. 32uno C H S T una 34

i6 tot in civitatibus T tot. civ. S 2i8 nullam z> Z 3 ullam 3

»9 regnat C regit 421 patrio C prima —22 eft y^d. 5— veflri T ;^j 3 noftri

23 infignia ;;;/?§•«« 6

25 duo 8 duces 7viri C H S T f , ;;/, j^; 3 4^ «j'.

26 pulfus;)(; 3 /«^J ^z^ illifque 8

27 imperatoribus C imprimis 929 bello ;;; ;7/o 10

in Italiam H d.

—Sylla X, Syllam 10

34 ex H S ^. —comparaflet C comparaffent —

— et K, «•» %, AJ 3 4^ '^. 12

4 1 fe Bofporanis C S Bofphcrarils T 14«> X 3 '4' Bcfporanis x Bojora- —riis 15

•— iimulaflet C xf"»"âret »9

2 Ecbatanis C S »,«-, -vj/

EUaanis T 21%3 d. W eleptajiis (fupra lin. ah 26ead. man. eleiftos viros) y^ ^^^^'

tariis <——quibufcum x ûibus ——>. rum S d. 28

4 a binis C H T », r, j^ 3 -^ al unis S

ab imis j^ «^ «»o29

S diftrifti C;ii 3 dijiraai % confriai

7 tamen ^, d. 30Hifpanienfls

x.* ">]' Hifpania

lO ita ;i ^. —»S affifta C H S jr, r acfaa T % 3 «f 32

que fiaa 33^ videatur T x 3 videantur 6 I

—De C H S T is, T.x^zl^ Sedpro

2

i6 veftri if noftri 3

»7 meae, videte ^ mea videre

ac C H r, %, 4' 'â^ S <?/fa*

quod n d.

confularem ^ d.

excruciatum necavit C necatum ex»

cruciaojit

imminutam x. d.populi Romani C H S T x,?-, Xj K

•i A' d.

inultum C T », j^;, ;^; 3 </.

illud CH S id

pofl!e T poffe a neceffario

fociorum C 9 populorumtoti •4' totius

autem n d.

expeftare » d. \ fpedareaCd.alios r alium

ê % 3 ^-

fummo T d.

pofle C id poffe

quod T X ^ quod et

VOS ;;; nis

fint Q\{ x3 f""faegrius y^^g^^S'"'"maritimum bellum ^ 3 viarinim

montemvenerit C invenerit

tamen %3 d.

impetus x inipetum

casterarum ^ certarum

hoc QT X 3 hunc

quod C T 8, ;ii, % 3 ^/.

provinciam C pro-vincia

humanitate C humilitaie

Quare x SluiritescaJterarum provinciarum x, 3 cate-

rarum cinjitatum

tutandas 4' tuendas

poflimus C f,;t; 3 poffumus

et C :n x3 ui

pafiionis ^ paaionis

et multitudine earum H multitudine

X 3 niagnitudine earumexportantur Yi x,^ exportentur (et

fupra lin. afportanturj

omnibus H carteri^ (fupra lin.J

vultis x 3 'velitis

etiam ^ <^«

at C ac

metus ipfe, afiêrt ^. ' i^î

affer

relinquuntur C relinquantur

'>/*



V ARI JE LECTIONES.6

1.

5 ita H S -4' ifaûe

—decumis Q Tj ^ decimis

— fcriptura H S culiura \ al, /culptura

6 faepe rfere

7 atque XI ^-

—- terrorep,^ 3 terrori

8 nobis C H S if,;<; 3 </. T jj 'iâ-

10 adfint C H S ;i^ adfunt—equitatus x equitum

1 perbrevi %, ;ji 3 //"o ^«z'/—veftigal » feiiigalia

12 maximas T ^.

13 portubus H/or/z^«j—cuftodiis }^ cujlodibus

15 funt Q fint—confervaveritis T y^ cojfer-varetis

— antea C H S anie

— calamitate C calamitates16 liberatos C liberandos x liberaio

I 7 quidem C d,

1 8 propofueram x 3 pofueram

24 duximus C H T »> s", %, % 3 4^

diximus

25 illa H d.

— refte x '^-

28 gravi v]/ graves

29 fuas et fuorum C H S T », r, x, ;(;

3 -4/ ecrum

30 collocatas C H S T jf, «-,;:(j, ;>(; 3 >]/

collatas

—habent % 3 '/•

—eorum xZ ^'

—calamitate - - - - clvium % 3 </.

31 prohibcre ;t;/ir<7T;/Vfrf

33 amjfla C H S T », r, %, '4' amijjis

34 poftea H paria Cf«p. lin.)

—viftoria k d.

—neque enim r «^

— enim C H S T i^, %,— redimendi C redimendis

3 nos H iô/

4 quidem C H S »,

5 magnas C multas

6 amiferunt %, % 3 4^ amiferant

8 eandem % 3 eandem Jecum \ eamiidem

10 ipfl ;t; 3 y.—haec ratio C x, % rfl//i7

1 verfatur H S 'verfantur

1 3 labefadata C T labefaBa—motu % wt/a »0«

—num y^ ne

magnitudine C H S T r, %, % 3

P-

7

\ d.

f'X>î-^ 9"°^

1.

»9zo22

23

25

26

2728

29

31

32

33

34

1

12

13

14

»5

»7

vtagnitudine bclli

non C ;?f^

vobia C » Ko^/j

impertiri C H%

impartire jci împertire

fapientifTimo Q fapienti fummoMithridatis y, Mithridatis opes

fuiffe H S », % ^/. T r /«^ deletas

xfuifje delatas

nobifque Q is, ^ vobifque H atqui

S «0^// atque )(, 3 «5;^/x

amiciflimam C amantijjlmam

Cyzicenorum C Ciziceniorum x ^''

zetenorum -v}/ Cincinorumefle », r «'.

L. Lucullus C hic Lucullus

obfidionis C ^ obfdionibus

periculis x periculifque

inflammato » infammantedepreflTam r depreherfam

prxliis ^ periculis

deletas x delatas

noftris H S r niejlris

Pontum xpotitumpopulo Romano C pyrratis

ex omni aditu H d.

effet H S;5i,

i}/ erat

Amifum C H T », % Amijium SAmufcium

ornata H S ;t;ornatas

referta C refeSia H S refeBas y^ re-

fertas

Cappudociae C T Capadocia;

uno aditu atque adventu C uno aditu

ad--ventu H S uno aditu ad^ventuque

T ii,x 3 itfio adventu

captas C r claujas

atque C H S T %, % 3 atque adhoc jf hacQuirites C H S T %, % 3 >]/ repuf

r reipublicfe

hoc K htVC

caufae k cavere y, d.

poflit C /o^hoc C H S T «, r, Ai. % 3 -^-

Primum C Primoprofugit C perfugit

quam C quampoetce

(fed fupralin.

a manu recentiore)

iis C S T his

parens Q pares

perfequeretur T profequeretur "Xpro-

fequebatur

O O O 2



VARI^ LECTIONES.8

1. FK h16 patrius -^patruui 5 » 28—perfequendi », r, ;)i 3 prcfequendi

1 8 et S fl'.•~

»9 ipfe CHS ;/yo 3020 omnem x ""^"^ —•— noftri r 'z;^r/ -—22 perfequendi QT pro/equendi 32

23 recepit », r, a;. ;e 3 '>k excepit 10 3

24. et r ^. —27 iis C S /« ^//

29 etiam r ««"^ 430 pervaferat C « e^vaferat % perfua' 7

ferat —31 et religiofiffimi » </.

—noftrum s- 'uejirum 10

32 adduftum CT », % 3 ad-veHum t 1

adijentum —1 ac C ^/ 143 Fuit - - - reditus s ^.

4locis r,

%3 ^. 16

•— noftris pj^ vejiris ——maturus ;;; a'. »7.— proceflio S ^ proceffus 205 longior -vj/ largior

—qusereretur ;j quaretur 21

6 jam confirmarat - - - - collegerant —C confrmavit 22

7 magis adventus ^ magnis ad^ventitiis 23—copiis C H S T 8, r, ;!i,-J/ ^.

8 fic C/rK/ 24—regum a d. y^ regnum 25Q maxinneque r maxime 26

10 aut reges C autem reges 28—funt-x,

d. 29

—quod C H S T jf, r, %, X 3 ^J/ a?

1 4 pofteaquam r, %, i^ pojlea qua• 30

15 unquam r non y^ d. 3»—vcftrum C H S », r, ;(; nojlrutn

17 Romanas x publicas 321 8 noftram C H », r wfram 3320 illo x 3 </. 11 '1

21 tamen C H S », r, •4' tamen atque T —tum atque x 3 '«'» 2

22 quod ^ 3 «(3;«3

23 partem a partes 424 coiife(flis »,?•,%,% 3 i^ f««/>iS'/ 5—dimifit % di^viftt 6zii futurum putetis C H S x, x. Z ^ 7

faBum putetis T futurum putatis

afaiium pututis s- putatis

27 agitatae ;^ agltare

28 vefter C H S r nofer 828 vetere C wttri II

pulfo C H ts, z>Xi-\' '^P»lfo'^

explofo

exercitu r exercitum

fecifle videor n d.

quare hoc y^ îrites. Hoceflet —bellum ?c 3 ^-

pra;ficiendo ;^, -^ proficiendo

potiflimum C x 3 potijjime

praeficiendum C H S perficiendum x.praficiendo

modo C modo tantum

caufa X ^'

exiftimo C extimo (fed fupra lin, amanu recentiori njel exifiimo)

igitur^fl'.

pueritiÊ C puerili

atque acerrimis H S acerrimifque

adolefcentia j(^ adulefcentula

ipfe r effet

concertavit C a certa<vit

legerunt r, % legerint

concupiverunt r, % concupiverint

erudita C H S T a, t, tc^z Z "^

tradita

illum H eumreipubliCcE ? et p. R.atque ex C atque

fervile x, 3 fer^vile et

navale T et na-vale

et bellorum H S hellorum

uno C » ««0 viro

pofif.m C prftta

aut dignum illo a d.

aut r aut quicquam

Neque T Nonexiftimantur ;jj efiimantur

negotio C H S T », r, %, % 3 4^

negctiis

hoc p(^ hoc homine

omnibus x. ^'

ille ipfe;(; 3 ipfe idem

viftor X. d.

fubfidio f- confilio

undique ^, 3 undique antea

magnis j- multis

ipforum;%; 3 4' 'pjorum C ipfo

noftris y êfiris

internecione C », r, 4" in.enfone

(fed in C aj'ecunda "internicione'

^ incenfioite % 3 inleremptione Sincenfione

confpexit x profpexit

Pompeii r, 4' ^»



VA R I JE LECTIONES.p. 1.

II 12

«320

21

2Z

23242;2628

29303«

32

rem TRomano

33

34

12 I

2

910

»3

»5

16

orx atque omnes x 3 ^^"

or3e atque T d.

omnes r </.

unquam » ijiquafii

aut f </.

imperatore, » imperatore

^> X> Z i "^ iftperalore

C S imperafore R.prasdonibus ^ (al.) hojlilus

tutum 4' tantum

Quam - - - - difertas y^ d.

exiftimatis C -vj/ exijiimajiis

captas C raptas

longe ^ 3 d.

imperii - - - - cum » d.

veftris C H S nojiris

Brundufio C H S « Brundujio

tranfmiferint T tranjmijerunt

Qui ad vos x îd 'vas cum C H S

venirent, captos querar x, 3 f^/^w'venirent quarat

querar C queramfint H S T Junt

fint ? Mercaloribus »^»/ <i Merca-toribus

non C d. ^ numdicam ^ dicatur

duodecim r duoiecim conjules

Cnidum C H S T », r, a:. A; 3 4'

îdSamum » Baium C Samium (vel

Baiumjup. l.)

urbes C ci-vitates "vel urbes

atque r «»'

quibus H S in quibus

• ducitis x^ 3 dicitis

poteftatem C H S T », r, -i/ potejlate

vero T r <?'•

infpeftante C H S » JpeBanteejus C ^«/«J

ibi C id

geflerat C ^ gifferant

illa ;(j illam

infpedtantibus C H S k, •4^ JpeSian-

tibus

tantamne unius C H T »> ;U' % 3

tantane umus r tantane hujusi{/

tatttane cujus

modo 5- d.

videbatis, ^ 3 tenebatis.

ii ii ^/f

Cceani C Oceanutit

navem r clajfem

p. 1.

12 17

21

»3

22

23

242526

28

29

haec n d.

fint C ./. T /«;?/

navigavit x 3 nanjigaret

nondum - - . mari C d,

Siciliam T Siliciam

inde r, X '«

»4

30

32

332

3

7

912

»3^

H16»7

18

20

3»

22

23

242628

3031

32

3346

haec » rf'.

tria C tua

prsefidiis t Juhjidiis

fe fs d.

Cifalpina 4" Tr;njalpina

navibus r manibusitem T -x^d.

oram y^ ora

duo C duaautem « </.

ut s- </.

a Brundufio T ab rendigio (cum punc-tis

Jub ndi)undequinquagefimo a, r inde quin'

quage..mo

Ciiiciam T Siliciam (ajecunda maimCiciliam) r Sialiam

dediderunt C H 8 r dederuntIdem H S r, ^/ Idem et n Inomne? r d.

gentes ;^ d.

apparavit a aperuit x Z "^ apparuitatque CT xZ d.

adminiftrae H S r minijir<e

qualia T qna (i. e. quanta)Summa funt r d.

contentioney^ 3 comparatione

imperatorem H S ;)^ 3 imperatorumveneant CS 'veniant

Quid C », r, jc ^/ H S T pc 3 4^îs

aut C atque

diviferit y dimijerit

quaeftu r quajiumadmurmuratio y^ admiratio

hsec fecerint r hoc faciuntnomino \ neminemqui C quia

ignorat 4' ignoret

fecerunt -r fecerant

recordamini C recordemini

quid »qui

veftrorum y^ Romanorumhybernis ;^ hybernas

is 4' his

judicando Qjudicio

hibernent C hihernentur

cuiquam H cuiquam quicqtiam





VARI^ LECTIONES.p. ].

ij 6 detulerunt C H S T », j-, a^, % 3 4^

coniulerunt

7 cum ^ z>X Z '"'"

—cum communis T ium cum uis (in

marg. commu/iis)

i ttxZ d.

10 ita r d.

1 1 imperatorem r imperatori

— prxficeie C perfcere

—eximia ^, 3 fximii

1 2 dnbitabitis C H S T j^, r, ^Cj ;k 3 "^

dubitatis

I 3 quin » d.

—vobis C H S T », r, jc, a; 3 '^-

—a T «^14 oblatum y^ 3 ablatum

16 Romse » Repub.

18 utilitates H «/////«j

21 non s- d.

23 committimus T n, x committamus

24 vir i+/ w—amantiflimus », r, Ai> % 3 4' <''•

—reipublicse, veftris C reip. et nojiris

^ ^ A:> Ai 3 4' ^ ''/' ^^ vejiris s ^/

25 ampIifTimis C » ampUjJimus

— afFedus », ;c effeBus—Catulus T Catullus

— fummis - - - - prseditus » </.

26 prseditus r ^.

27 ratione » ornatione r oratiotie

28 locis pJurimum r </.

—oportere H S /o,^ 4/ /â/.^ /c^29 caufa X d.— cognolcitis j^ ignofcitis

—virorum fortiflimorum r fummorumfirorum

31 raiione r oratione

—pofTumus \' pcjpmus

iS I funt C *, %/«?3 deferri C deferre a, ;^j referri

4 idem r q^v.dem

5 fenatu ^fenatum6 Gabinium C Gahinum8 item C H S T », r, % 3 /Vm—eam C H S T r, ;C, ;,j 3 4 ^.

1 2 terrse « ^.

13 populi Romani C reip.

1 prohibebamur x prohihebantur— ita H ifta

16 traniinarinam C )(^ maritijna?», HSr, 4 marinam T », p^ 3 maximam

21 noflram C »c/?ra

22 remanfit a permanft

p. 1.

18 22 antea C H r,;!j 3 d.

23 qax tam C H T S », r, x» Ai 3 ^*»»

aliquam C reliquam

24 Orae;)<;;

d.

25 hercle H S T /-f/Wearquot C a ali,uos

Gabiniam C Gabinam ^ Sahinam27 permanferat C T », ;^; 3 permanfe-^ multo X l d.

30 Perfenque C Perjemque

31 omnibufque C omnibus et T x 3omnibus

32 rebus t pugnis

19 I noflri 5- 'vefri

2 tam C tum a d.

5 iidem « iifdem % Idem

6 portubus C H S T portibus

Appia C d.

7et C r f^

in 4 ^'°" /*

8 vobis r, % nehis

veflri S T r, % nofri—exuviis 4 eximiis

10 tum S r /«/wf/? T p,^ 3 ^,—populus 7 populufque

II fententia Cfumma— ea, quse fentiebatis ^ 3 d.

13 veflras ;(j »c//r<ff

»4 annus C », ;t; 3 animusnos C T ;ii 3 i;oj

»5 ac X 3 ««^

16 vere » d.

iS Quo mihi C ômodo

~ adhuc C ad hac'9 Gabinio », r Gabino20 Gabinius r Gahinus—expetenti x 3 cxpe[lanti

21 Utrum X 3 ^'?''a^

22 impetret H S imperet

23 eduxerint C eduxerit r eduxerunt x 3adduxerusit

24 popuJo Romano C populi R.

27 C. Falcidius H C.Faicidius (fedfwpra lin. Cn.) S Ck. Fakidius x 3(emendatoris manu) Cn. Faccidius

4 C» Falfdius«— Cxlius C H Cm//«/—Latinicnfis C

xLatinenfes

T/««<?/-

nienfs 4 Latinenfs

28 Cn. lientulus C CP. Lentnlus

30 Gabinio C T GabinoGabinia C Gabina

i2 jure C 'viro

legando a legendo





VARIiE LECTIONES.p.

23

1.

4

5

Qairites C T n, ?-, x S ^' X îri-tes queg

non T,x.«^'

nos C H S T r, %, ;t; 3 4' eos

8 videlicet C ut

—proficifcantur 5- /royff//?r/«.'«r

9 arbitrantur ? S T arbhrantur,

— quafi s- quare

10 non ;ii 3 d'.

14/1 T Jic—- hanc 5- habeat

15 vir H S y«r^16 Servilius

y^ 3 Servilius Ifauricus

17 tantae res geftse C m antegejla st

ante res—deliberetis C a deliberaretis x, clubi-

taretis

1 debeat x 3 ^^bet

ig fummo ;t; 'i fummusj2 1 fummam gravitatem ts, ^fumfna gra-

'vitate

cognofcitis y_ cognofcetis

Quare videte - - - - videamur C d,

ut S 4^ «««^ ^ ^^ Xi X "h^^^tim

Manili r Malii

27 te % i etiam

22 perfeverantiaeque C H S T J^, r, ;^,

% 3 4^ conflantieeqiie

22

23

25

p. I.

23 31 quantam H S |7«^«/«—praeficiendo y^ proficimdo Af perfi-

ciendo

32 dubitemus C dubitamus

34 huc;ii^.

24 2 omne;(i 3 1?«^««

5 perfpiciunt 4f /^?yfaK«/

6 hoc neque ^, ^°c

7 per hanc Caufam C d,

—r puteni T putarem—neque C ne

—quo X, guod

9 hominem T homines

I o tefti C X reSli nfreti

—pellemus -^ pol/emus

II ex C T a, X 3 cib

12 feret Cferret isfert

I 3 mihi -ij/ ««/««j

—Quirites » d.

14 fufcepifTe -4/ </.

1 5 mihi C n d. ? illi

16 fimultates;t;, ^ fimulatione»

— intelligam H » intelUgatis

I 7 inutiles » inutiks fuiffe

1 8 hoc r ^.

—honore x onere

19 Quirites r ^.

21 rationibus C mihi

ToM. V. PPP



P R O

A. CLUENTIO AVITO,O R A T I O XIV.

Edlt. Olivet. Mss. cusr xi-^

p; 1. P-

35 2 Avito H ;(j Ualito 26

4 omnem ^ d.

orationem ^ di^vljtonem

6videbatur

y^^videbatur.

7 juniani C T immani 4* hiimant

H pars H S -^, %]/ pars eji—ea C T /—propria C proprie— Ell ;t, 4. ^.

—veftri C H nojiri

— legitimje C ultima

15 veneficii C beneficii 2Jquccftionis 4' ûaflionis C qua brevis

— per C qua T x ?««^

16 contentionis Q contemptionis

»7 concionibus H contentionihus

18 profpicio C H S T;:ij

perfpicis

19 habitura C T habitum

21 de p(^ d.—confueflis C T confuevijlis

2Z exiftimetis pj extimetis

23 vos C nos

24 dicendo probare ;u dicenda proban

526 I nobis y^ 'vobis 28

2 in invidia C H S ;{ invidia

3 agemus ^ agimus

5 nobis y^ •vobis

6 ac %flf/«^

9 negem H S p^, 4* negem e£e

—illam X aii^ff

10 in j udiciis Qjudiciij

14 perniciofiffima -^ pernitiofa ;ij/fm-ctoja

j6 in C H S ^.

»7 veritas Sfalfttas

38 jaceat C T jacet

judiciis yjudieio

' vakat C T vakf

1.

1 opinionibus T cppofttionilus

20 vehementes C ^nhementer•— repentinos x> 4 repentinofque

21; Judices CT

judicibus26 hsec H /&5f

27 quid C quid huic ^, 4 huc28 judicum \^judicii

29 deferemus C deferimus "4 referemm32 eamque C â«j

33 remittatis ;i(^ rÔT/V/^?/

34 contraria;t;

</.

2 peroraro tum CT perorattim H perôratum erit S peroravero tum

3 a roe C H S ;t;, 4 <7«//«o

5 audiatur C T auditur

7 audiendum âudiendam1 1 uno T meo

14 confeflumque C S confenfumque

17 funt x/"»'—de caufa dicam C dicam dico H S ^de caufa dico

25 error C T oratio

30 Albium C y;^ Albinum2 hsc C T >^<?r

5 faciamque C T faciam6 affinxerit C affixerit

7 eft C T ^.

9 defcenderit 4 defenderit

1 peto 4 '''•

—• Oppianice C T Opianice

1 dicere C diceres

14 reliquo C rclinquo

15nunc /atisfecero

4hunc

fa!isfacer&18 et

;t;^/ /ri?

19 omne;>(; ^—vero C d.

25 Oppianici C Opianici

26 exordium C f^ ordina



V A R l JE LECTIONES.p. 1.

28 26

29

31

32

3334

I29

30

78

II

12

172022

23252728

29

31

32

34I

2

1

12

»3

repetam C H S T îg, ^ petamAvitus C Ahtus H Habitus X) "^ ^^-

bitns

Sylla C 5///a

nubilem C ;^, -vl^ mhilemMelino H d.

in primis x, d.

habebatur ^ haheatur

convindta C H S T conjunSia f^

convinSlam

Saffia C Safta

Aviti C Abit:

a nie T amici

inquam C T unquamita 4' d.

cum ^ eumcupit H y^ cupiat •vj' capiat

ducetis C dtcetis \ ducitisea C tamAviti C Abiti

filii dolor ij/ d.pudordeliniri C deleniri

ejufmodi viri C hujufmodi

viri X d.

angeretur C H augeretur

fine fcelere x ^-

mcErore et lacrymis pi^ d.

malorum C mulierumfore xf^*'invita

-xîn vita

non y^ d.

noluit C H ruoluit

flenii;(j externi

aufpicibus ;(;, i|/ aufpiciis

ominibus omnium C ommhns homi-nibus hominum •/^ omnibus ominutn

non timuifle H S ;t;,•kj/ nonne ti-

muijii

Deorum x divinamillam C illa

limen C tinicii

ac C H S T et

vicit y^ ejicit

timorem C T amoremtulit C T non tulit

jam^

d.

graviter C gravetaugebatur C angebatur

moleftia C modejiia

nihil C nil

matre y^ mater

ne, quam -^ matre uteretur -^ d.

p. 1.

30 18 audiftis C T auiivijlis

ig tunc T tum— intelligetis x. ^-

20 prx-terit % poterit

— cujufmcdicunque C f///aj' modicumquia H cujufcunque modi

21 in ;),^ i/.

22 Judices CT aT.

23 hominum y^, aJ/ omniutn

24. infixum C T fxum—cum C T «'. H ;(/, vj/ â/

—amici C ^^ H -^/ omnium (fed fuprtt

lin. ab eadem mami fcrib,tur, *' a

quafe " animum'^ ficri debeat) Tattimum njel am 'vel amovi pericula

—amici pericula ;(;5OT/?/Vi

—adhiberer C adhibtrier

30 totum ;|/ tantum

31 profeftuni C T perfeHum33 ea vero fic agit H vere Jtc angitur

S ;t;,ij/ vero fc agitur

31 3 opibus C T operibus

— Larino C T ^.

5 inftituit H S p^;,i|/ infruit T /a/?/-

— teftes y^ hoftes

8 perfpexeritis C S ;|/ profpextritis Tfpexeritis

—nobis C njobis

I o ignofcere;>;; ignofcere non

1 I deberetis ;)^ debetis

13 Cluentii C luentio

14 caufa C caufam

15 id C T «f.

— et C « T <2f

18 Oppianicus C Opianicus

—paraviflet x pc^ûifet

20 Oppianicum ^ Opianicum

21 hoc C heec

22 uti C af

24 accufatum T accufandum

27 Stalenum. C Scalenum S Staienum 4*

Staznum—ad ;^ ^.

29 Dinea focrus Oppianici T ^. ^faw

fpatio)

30 M. et Nuraerium - - - Oppianico

C^.— et Cn. H S C«.

32 fenatoris -^ Senatoris.

33 incidit ;!j /W/V/V

34 frater H S y,frater ejus

32 I Cn. Magium C. C. Magiunt—. Oppianici p^; cpinacii

Ppp 2



V AR 1 /E LECTIONES.p. 1.

32 3 filius X d.—heredem ^(^ hisredem

4 Oppianicum C Opiniacum—euiiique C cumque

5juflit

Q. jupfit6 ei C ef

8 eflet X ^'

1 1 tantum C T famen

13 illiCH ///<?

—H S cccciDDDD millia C h s CCCD III (cum aJierifcQ in marg.JH-S XL milia T hujus Coclini xCCCCLIIIl -^ CCCCLIIII

1 4 inftitueret T injiituerit

16 viva C una x d.

1 7 mortua x mortua eji

18 indice xjudice

19 ficut z/^<:iili

— ex C ^.

20 fiingulari ^ d.

21 iilum \> d,

26 difficilem -x difficile

27 A Aurius C N. Aurius

28 iiomi X '^"^^ ^'

—M. H S;t; f/ M.

•— Aurii C T ;^j Auri

29 multis C H S T ;)j, 4' <^»

'— adefTet ^ ejfet

32 qui ;t;«'.

34. etiam C d.

1 Larinatiuni C Lartnatum2 denuntiarat C denuntiaret

5 fugam, et H S ;<^, il/ autem fugam6 inermem S

T/"« Larinum

— inimicis T i/.

—committere x ^'

8 curn C tum

9 fuflulit : fe a xf"/"^'Jf^ ^' 4^7^ </•

1 oftentarat, et x ojientarat

—C. filium C T.filium

13 Virbium C H Virium S Juhium TP'irum 4' Vibiutn

•— quo fequeflre;:^;

quos Jequeftres

14 curaret ;)^ curant

1 5 illis C ;ii</.

16 terrebantur C /fwâ«/»^

17 quis C;)|j fa/

1 8 reliqua ... - fuiffe C d.

19 aliquandiu H x (^'iquando

20 videte x^ \ 'videtis

— Safliiiin C Safiam

21 Aviti C A.22 A. Aurium occiderat, ^^ Aulum occi'

deret

33

p. 1.

33 23 pofl:uIet C poftulat

24 tamen x ^-

25 SafTia C Safa—contendit H d.

27 illam X. ' l—Oppianici domum C A. Aurii TOppianici

—fanguine x fanguinem28 reformidat T formidabat

29 h''s X îii^ '^

30 Saffias C Safa32 Novia C No^vimia T Nominia

- — in;'antem C T ante H d.

—filium S d.

33 Theani Appuli C Trani/^puli Hteanopdi S Teancpuli x tarni apuli

4 7V<?;?/ ApuU—abeft C ^y?

34 I Theano C Trano \ Teano

2 antea C T ante

4 undecima T duodecima

5 luceret H lucefceret

7 renuntiavit C H S T ;)( , 4' »»«*

tiavit

lojamx'/.I I ille

;^;</.

1 2 Saflia C ^'^yfrf

— Isetanti ^ lcidanti

—confirinato T confirmata

14 Ita, quod C T Itaque— Ita 4^ Itaque

16 jucundum xh^'^^"'^"*^21 de eo, quem C deque eo, quem22 non C d.

Xî ifno

31 Canutio C Crinutio H Cannutio SCaiinuntio

32 diceretur H S 4^ dicerentur x ûce-

remur

35 I propiora H S T % propria 4^ /''<'-

priora

7 amita C S;>(;

amica

8 Aviti C ^<^/// p(;habita

10 hoc C /"ii^c

1 1 vocemque C T 'vocefque

12 mixcixdi. zjudicia

13 in C T ^.

—mortuae corpore fuerunt ;(; wor/^yA^ =

r//7/ corpore

15 fatis i]/ ^.

-— fraterno parricidio paterno patri-^

cidio

1 pr<xtermifl]um C pramij/um—videtur ^^^ videretur

s8 Auria C T wm



VARI^ LECTIONES.

35

36

37

I. p. 1.

18 uxor C/cror 37 8 Larini C Larinii

19 illa, et H S %, 4/ illud iniri H x '"''''

20 Poftea C H b 4/ PoJ} x pofl- 9 enim id C T âza H d.

24. excluderetur H S cxcluderet id ;k. 4^«'•

26 zhQUT x>-â — perfici rem C profcere H %, -^ /^r/f-

27 ab C H S T ;k ^. cere rem T perfcere

28 matenii C matrem 10 Afinius X Afmius

30 Milefiam C Milofmm —Avilio T « Julio

—eflem C T ejfet 1 confecutus Cfecutus

32 ipfa H S ;)iy« penuria »5 aflimulatae C T ajfimilitata

33 injuria;)(; iîjuriam 18 ibi djem C T ibidem

I Quanto C S T;>(;

^««/o -?/? —Avilius T Aiulius

—Oppianicus ^ Opianus 20 Afinium x Afmium2 ipfam CUT X 'pf^ 21 Avilium noftent C Avilium nofcerel

3 illud HS x,-^d. T Aiulium

—efFecit zfi"^ —Afinium y^ Afmium4 Casteri T Ceterum 22 Afinii X Afimii—non C vero —difcedit H S % c'ifceditur

7 ejus S T qui —Avilius T Aiulius (et hoc modofem^^

8 avunculus ^ ^ vincuUs per)

—Cn. Magius C C. Magius 23 Afinius X Afmius

9 q^^ X ^; 24 Efquilinam C H Exquilinam

13 diligentiamque 4' diligentiam de- 26 defideraretur ^ defderatur

nique 27 ubi H S 4" '« quibus

16 ab CHTAi, ^1^« 28 diftitaret 4^ diilaret

19 tutorem H S audorem Xy 4* «'^«- —amicos x ^-

torem 29 obfignafle C y^, ^ obligaffe

21 mulicri pj »j»//V^r/ —Afinii, et nonnulli x Afmii et nulli

23 Si haec - - - eft. Quo T Sed quo 30 eo die C H S p^, 4^ eodem T eodem—- non C d. die

24 -eft X #' —poftremum C x, \ poftremo

25 tabulib T talibus —Afinius X -^fimius

—Oppianici C Sopianici —vifus

C HjuJ/us—alvo C «/oto —Avilium T Aiuleam26 fceleri ^ fceleris 32 Manilii C 4/ Manlii28 Nihil C iV// — conftituunt C H S

;^; conffunt

29 obteftatione C ojientatione % oljien- 33 indice C H S T judice

tatione 34 confcientia perterritus xôtifcientiam

30 ullam x »^^^ perterritur

31 menfe T tamen 38 î Afiniumque x Afimiumque34 Afinii C Jfmi x ^fmii 3 Manilio C Manlio

I tum, recenti re C T recens fuit H 5 Manilium C Manliumrccenti fuit S ;^;, 4* cum recenti fuit 7 fcurra T d. (cum fpatio)—omnium X'> \ °'""^ 9 conviciis 4^ ccmitiis

2 Avilius C Anilius S Aurilius T -,^- cum H T ;t;,'4' tum

'vulius 10 tranfigit ^ transfgit

4 accomodata C H S T 4^ accomodatus 1 Ac tum 4/ Adump^ accommodatus > 12 Afinianum

-x^ Afimiavum—et ;c '^- »3 vero CH ^,Xy^ d.—aflentationibus 4^ affentatorilus indicio C T xjudicio

5 Afinii;5i .^»2// —probabatur C S T x. compolatuf—confuetudinem C confuetudine H 4^ ccmprobabatur

6 Avilio H 4^ Auxilio T Avulio —quo x ^««7 Afinii X 4^/;;/* ,







VARI^ LECTIONES.p I.

'4S-

X , vp un-

46 29 verfatum x, âtum

— nihil inquam C H S Tûam

—Extat S ;)^, -4/ Exfakt

—memoria C H S T %, "4/ memorice32 recita \ reata

33 in C ^.

47 2 etfi C H S T;)c, ^V/

4 tacita j(^ tanta

5 obloqui ;)(^ ohfequi

6 ah -^ 06

10 quam ;g ya/a

I 2 aliqua C H %, •4' ^^'^

illum p(;///«W2

qui ^ quamiis T d.

481.

27

14

15

»7

iniquus •/îmmicus

efle corruptum oftendo ab

Oppianico T d.

1 8 fi doceo - - - efle corruptum C % <s?.

— ab Oppianico H d.

I g etfi H S yf

20 nullam p^; a//tfz«

22 non '^ d.

24 alia H S tJ/ hac—non H d.

audacia -^ flngularis

25 eum X ^'"^

— fingulari - - -

—audacia

29 ^lio C d.

—C. ^lio y^ Calio \ CeJio

—Staleno Satageno

3 2 deplorat x deplora

34 reticetis C H S T ;^;, -vV tacetis

1 repetiftis C j^, •vj/ recepiflis H r^/^-

r//?/j

2 ore ^(^ d.

3 judici X ^'

4 efTe fateamini Repetam T d.

5 Quonam igitur \> îdnam agitur

—Repetam ^ ereptam

6 et;(iy.

—omnia T t»?»»/!

— in % ^-

1 1 Oppianicus ex y^ Oppianicum cuml 3 exercitati C excitati

14 Staleni H Stagini

—applicavit C H S ^fe appticavit

19 aC H S ;^^.

20 audendum ;(j audiendum

24 hoc non C H S ;t;,i^ ^(?f T hac

26 cum C T ;ii, iV ^«^»2

27 Safinii C H S ;>(;,•vj/ 5^/?«/ T Satrini

49

29303»

32

6

»3

15

17

»922

24

25

26

27

30

32

2

46

78

10

Atella: ^ Attella

fexcentis T fexcente

Safinio C Safino y^ Fafinio

pecuniam ^, pecunianeceflltatem y^ necefjitaies

reliquiffet H S reliquiffe

eafdem H S;)j eafdem effe

ac C T f/

pofiit C poffet• quod -^ cur

: exoratus C exercitus

I et fellertium fexcenta quadragintaCnummum fexcenta quadraginta milia

H S -^/ f/ fexcenia quadraginta mi-lia T et fextercia fexcent^ quadra-ginta milia x^ -^ fefiertium fexcenta

quadragima milia

Oppianicum C Oppianicus

illam aut ^ illam aut ipfi

difpertiendam C H S difpartiendam

reddendam \ redeundameffe C d.

exccgitat x cogitat

credetis H S ;(; creditis

fit%^.miferrimusetinaniflimus QYi^y^.,-^

miferrimus in locis et inanifjimis

tantum nummorum C \ tantum pe-

cuniee T tantummodofuam S fuam hac fecum cogitans

Demne C B.ST x^ \' ê mejudicibus T judices

igitur -vj/ agitur

quaeretur ? Nihil ^ quaritur ? Ni-hil •>]/ quaretur mihi

qui 1]/ quid

poflit X P^Jfit

quibufdam judicibus x quihufdam itt

judiciis

hos C H S ^wleviores -vj/ leves

ecquid C H S T îj quidferviamus ^fern/emusafiêrs G ajfer

confueffet x confuefcit

Guttam C Guhamamarus y^ a^varus

aliquid T aliud

fpeculae C S T -i^ fpe gula H Jpe-.guliS

intercefferat C intercefferant

certa C cepta



V AR 1 JE LECTIONES.

50

5»

1. 521 1 hilari C :lari

I 2 tu T fufn

—Pcete C T ;^; Pai:efe H S/acete ^fa-tere

— enim y^ d.

—Stalenus -/^ Stagetus.

13 ne fi fe - - - fit pecunia T d.

—ne C H S 7iec

16 planus C H %, \' plane

—judiciario ^judicatio

1 8 illos _^ /7//"a^

19 vultus ;i/ multis

21 ex ;^ et

21 s. y^ ab

23 teftimonii 4' tejlimonium

—quam H S ;>(;, il/ a/w

31 judices C HS T;»;, 4'^. 53— fe id velle C H S T î^, ^/ ^.

33 confilium C confilio

34 poterat. H-S I3CXL in fingulos CHpoterai. fexcenta milia nummum ift

fngulos S -^ poterat. quadragena

tnilia nummum in fngulos T poterat

quadragena milia • - - - in

fngulos (cum fpatiis) 4- poterat

fexcenta quadraginta millia num-mum in fngulos

2 debebant x <^^êbat

—fpe majorum prsemiorum •/^fpem.ma-

lorum pramiorum illius

: 3 accederet S x. cederet

4 quod C \' quodam—tum \ d.

5 judicem Cjudices

— defendebat \ defendehantur

6 at non Oppianicus T d.

9 in confilium iretur T confultum irent

I o viatores C H S 4 li£lores p^ 'viSlores

•— agi C H S id agi

1 3 confilium H confilio— fententias T d. (cumfpatio)16 confuerunt T confueverunt

18 tum i]/ cum 54— venerant. Casteri 4 venerant cateri

—nocentiffimum C H S ^ nocentijfmi

19 fpeftabant C H S ;)^, \ fperabant

22 Ecce tibi i|/ Ecce al. certe

~ Bulbo, et Staleno, et Guttae C Sta-lene et Guila

—et H S ^.

24 ferrent '/,ferret

25 \rC]tdi\k% YînjeBum1 veftrum C ^verian

ToM. V.

3

58

10

»3

172021

222628

2931

344

56

8

101

16

1718

19

2022

2324

273»

333

45

•7

S

'1

13

15

abfolverent C T ahfoheruntconcionum ^, contentionum

atque altera y^ alia

condemnarent C condemnarcntur

tribunus plebis T d.

negotii Cjudicii

arbitrarentur;),j

arhitraretur

Annii C S Antonii

egerit C agens

confulto prope H confuho S confulta

propter ^, 4 confulto propter,

atque HT et

pronuntiaflet -^ promiffet

debebantp;; delebant

efle y, d.

Gutta C GuSavita C 'vitam

judicum ^judiciumageret x augeret

inflammandos C H S inflammaHduMaccommodatus T commodatus

illi judicio C </. H S ;(/, 4/ illi

C. Junium C H S tum C. Juninm ^tunc C. Junium

injeftum x in^ventum

dicendi y^ difcendi

Neque S l<!ec

audiar x audiat

etiam C et

At C H S T ;t ^raudirer C auderer

Id adeo \ ideo

cognofcite C H S 4 agnofciie

nocentem y, no8e

id hoc tempore infitiari poteft ? Hid hoc tenipore infitiari audet T hoc

tempore inficiatur. Potefi

liceret ^ l>êre

prsjudiciis y^ prajudicii

id ^ d.

remota C H S J/ remota eft

Primum C Primis

adducebam ^ adducehant

Fabriciis y, Fahricius

poftremo 4 pofiremum

cum cafum y^ eam caufam

Age T Agi vel age

hic H hinc

profeflio C profeBoifta C H •4' in ifia

ex^ d.

agitatis C H S 4 cigitis

Albiana H x, Ahhiananobis C H S ^. p(;,

ij/ bis





VARIi^ LECTIONES.p. 1.

]p. 1.

S8 9 non ;^ </. <5o 15

lO Quid ? %}/ i^Wne 4^ «'

1 Syl.a 4' Syllnm 16

14 pudens ;;, -v}/ pmdens 18

15 non \|/ «i)« »?oî9 21

adverfariusî^

adverfariis 23— acerbus }^ acerznis \ acerhusy fedi- 26iiofusy 27

17 ac C S atque H ac (fupra lin. at-

que) T d. 28— tempeftatibus ^, femporibus 3218 Faufto tamen illi judices T fafo

tum 3420 poteftatis %}/ ^c/i?/?<7^ 61 2

22 fapientia j/ diligentia

25 hercle C H S T hercule 426 non C «0» cum

27 P. Popillius C H S T P. Popilius ^ 5C. Popilius i|/ Caius Pompilius —

28 n^dum x necdum 6

29 his moribus C iis moribus T d. 730 ac C H S ;:(j ac fine 9

poflimus -4/ fofiimus

32 adhibitus H S ;i(;, 4 habitus 10

34 vis xj«^ 1

S9 2.

arbitretur C H S T arbitraretur 15

4 juraffet H S xjvjjerat

6 quibus x ^'

8 Ax. 4 Ac 18

9 eft C H S ^}/ etiam

12 eft : 4' C/^«/ 19

22 Popillii \ Pompillii

T. Guttai T L. Gutta _26 quod C H ;)(;, 1}/ "^^ —27 cfFendiiTent C H p^;, 4/ defe;idiffent 21•— reprehendiflent H deprehendifent —

fe C T>i —29 damnatio 4^ domiriaiio

31 Quid, quod •4 îod cur 2260 I praefefti x P*''>P^^'- 23

4 de H-S I3C - - - - retinuit T d. 24H-S IDC C nummiim DCXL ^,

ffxxxxclc \> Jexcenta quadraginta25

millia 26

5 Safiniani x Safiani

6 retinuit x fufiinuit ' —

7 et hsc X kac 288 tum X ^- .~

1 Attio C H T Aaio 30

H reconciliatio x ncordatio 4* "««"-

liatio 32>^ boni il' ô//<t

ad Juturn?e : quibus C H S ;>/ «^dliiturna e quihtis T (7(/ diriturna

equitibus 4/ <^ diuiurna e quibus

ahT amedium C H S T ;;j, 4^ medio

Attius H //r7«j T Aîus

damnatione 4 dommatione

ii;a C H S -4««//«

judici pf ju-icii

reperitur H reperietur

ablata C y^ oblata

Ergo;ij Ego

adhuc C 4^ adjioc ^S % ad h<sc

quis p/ y»'V

multam;t;

i/. Â^^ lacuna eft in MS^quafcrihi pofffl

Popillii C X Pupillii H Pupilli

CuttK C GuSla

eft C H S ;<; ^.ecquod C etiam quod x ^' fao^

poflimus -^ pcfiimus

Fidiculanus C x Fiducilanus

invi<1iofifl)mum 4^ inniidiffftmos

{yii0ôr\\K\ox\t y^ fuh fcriicne

quidem H S quem enim x, ^-

eum ^ eamvis \ jus

enini H enim (fed in marg, ab eadem

m. pro ea 'vcce '^fieri''^ fcribitur)

tamen C H S ;(/, 4 tandem

pecuniam quam Q,'^^ y, ^ d.

captam nufquam C S ;>/ Captanus

quam H captamque

captam 4 Capta

Stalenus S Staienus

Fidiculanuf C Fiducilanus

fecifle C H S X. ^ feaptaccepifle a Cluentio H-S cccc

Qua x quamC2iQ ejfe

enim H d.

metu H «0/«

etxd.addufti C addoai H S «/ doai 4^ «f

doai

potuifle 4^ potiusfe

{xQUx^'{ciiTet Q fciJTe

imperitorum C hi peritorutn x ti pi'

raorum ij/ peritorum

nolebant 4 ôlebant.

Qjiq 2



VARI.E LECTIONES.p. 1.

6i 32

62

63

36

81

16

17

1821

22

24

2628

2930

3»

32

3334

2

510

II

12

16

»7

18

fi qul Q, fiquis

quaereret x quarerent

dicerent —Scamandro }(, d.

abiblvit C d.

Uter y^ XJtinam

redderet C H S ;>,; reddere

ifne qui fe C S^h;;

iis nequijfe H his

nequijfe

adjutores Q, Y{ y^ adjutorem

declinarint C i]/ declinarent

fraude ^ fraudemipfi bis jani y^ bis is

poterant ; condemnare C pottrant

abfohere,

condemnare x, d.

tam j(^ tanta

fecerint \ fecerunt

jure y^ vi

Quis Q^Confidio C ^ îfque con-

flio

debet H S;ii

delent

funt xfntM. Juventius —Mergus ;(j d.

Pedo 4^ Predo

judicum -^judicium

Caulius H Calius

Mergus ? ^ Nervus ?M. Bafilus C âlis 'vir M. Baflius

H S ;( , ,1/ M. Baflius -

judiciis -^ confliis

tum C tamCn. Heius, T C. JV. ejus

exx d.

ex pi^, -v}/ ex his

minimus y^ minimiset diligentia C H S % «'.

diligentia 4' d.

Saturius }(, Saturnius •\> Staturius

agitante -^ agente

deferbuifTe C H S T defruifi x de-

fervife deferbuife intelligebat -vj/ de-

feruiffe intelligebant

Quod C îidFidiculanum C Fiducilanum (fmper)fada C X ^.

condemnarant C H S i]' condemna-runt T condempnaverunt

ignoratio T ignorantia

arrogantia T arrcgantia fuiipfum X ^-

ac C 4' «/

condonatum QH ST •^,-i(> condm-natum

p. I.

63 20 eum X, ipfum— illum ^ d.

25 unquam x ^'— antea -^ ante

26 eum 4- enim

27 aut C H S ;î(^.

28 qui H S quid

29 voce X ^^&^

3 1 revocaverat C revocarai

3 2 poftea 4^ pofta

34. injuria C injuriam

—ut^d.— et C H S T pc </.

64 3 fe \' fed—difceffifie C difepfjfe

4 querimur T queruntur

—non H d'.

5 nego ufquam C ^ neque ufquamT d.

6 quis H S T qui

—vivat C H S ^-vivit

7 pofTe C d,

— nobilitatis x nobilitas

— ufque ;(j iifque

8 quoad;(j

^«fl^ ad—profecuta T perfecuta

—quis S ^«/

9 fit x/10 nobiliffimus. ;j; nobiliffmis

I 2 illa xy««13 a C H X» "^ '«

14 autem i^ ,3'.

I 5 magis X d-

17 Sed;(i

6'/

19 At C £/

— condemnarat H S condemnaret22 popularia x ^-

23 ergo X ' ''°

25 condemnarent ; x condemnarant

26 aliquis C aliqui

27 Falcula;)<; Facula

— quaefo C H S ;%;, 4^ quaro—nocens } x noces?

30 neque C H S T ;^;, ij/ ^.

—Fidiculani xf*^^^^^

33 concedis;)(;

ro»«fl'//7i-

65 2 Falcula xf^^^^^4 debuerint ;t debuerunt

— accufari ^ accufatori

5 Nam, fi in ambitus H d.

8 fuit % obfuijfet

—qua X d-

—ex X ^x criminibiis

—judicibus ^ ^'



VARI^ LECTIONES.

6S

£6

I.

12

13

H»S

16

1718

23

24

2S2729

3031

32

33

I

67

10II

12

1618

23

24.

2628

3032

33

34-

P. Septimlo C L. Septimio

eo y^ meo

aeftimatam x, exillimatam

quoniam -^ quando

doceie H S j ;,•vj' dicere

non rj/ d.

damnato \|/ condemnato

adhibita C S %, >]/ adhibenda

tA xd.qua C H S T

;t;qu^

perfunftos;(j profunSlos

sftimandis -^ exijiimandis

eos y^ eo

abfoJvanty^^ ahfolvunt

fit C H S xAfiat«eftimationem ;(/ exifiimationem

contentione ^ concione

efTet X ^'

id, quodT

illud

neque T ne

nominarunt T nominaverunt

perinde C H S T ^proindeobfervaverunt CT cbfer^varunt

animadverfio atque auftoritas x,i 4'

animadnjerfionem atque auiiorita-

tem

cenforia ^ d. y^, •]/ cenjoriam

antequam dicere incipio T incipio

ab inicio

antequam ^j^ antequam de re

et ^d.ofiiciis H S T ;(;, 4' officii

de fubfcriptionibus i|/ defcriptionihtis

dicam x, dico

orationem Q y^^\ rationem

meam 4' d.

hoc C hacqnam y^ quemvim animi libertatemque T liher'

tateque

defenfionis x, offenfionis

confilii y^ d. ^ judicii

aCd.cxQ e

ex —cenforibus ^ '^-

ejedus efiet C ejeilum effe

\xv •\' in id

privantur 4' privarentur

fic hominibus xfi omnibus

Gellii H S ;^j Gelli

fuasp^; d.

Gelliuspj; Gellus ^ d.

fapientiflimique -j^^ fapientiffimi

captarum y^ captarum rerum et ipfa-

rum 4' captarum ipfarum

6y 1 ii C H S T X ^-

— fenatum Cfenatu2 rerum C S pecuniarum H rerum no'

mine ^, -^ pecuniarum nomine

—judiciis abfoluti ^judicii abfolufi \judiciis alfoluta

exiftiinatione )(^ efiimatione

Judices illud C H S ^ Judices

T d.

deletas 4/ delatas

verum C tcrum

accepifie C H S T ;^, 4^ cepiffe

feleftos S Ty^/^^cjjudices X d.

impedimento CH S ;|/ impedimentumefi"e T itieffe

duxerunt C ^ % dixerurit

ipfi C xÂ^d.appellan p^ appellare

arbitranturx

arbitrabantur

moveri C H S T p^, 4^ mo^vere

srarios C eerario

qui pg quid

videatis T njidetis

videamus T 'videmus

cenfores C H S p, , 4/ cenfores de

illojudicio corrupto

agatis_%, 4^ agitis

cenforiapj; cenforis

illum p^ d.

cenforum C H S ;(/, 4^ cenforiamamplexator C S p,;, 4^ amplexato

cum re 4^ fum te

D'um C H S T pc Ca/wmunicipii fui C municipiis fuis x;

municipii tui

interleveritp(; interherit

curaritp^; curaît

qui —curarit )(, d,

quem y^ quant

duxerit p^ duxit

pro 4^ d.

<— abortione C H S T pjjpotione -^ pro-

pofitione

—qui focrum, qui uxorem, qui unotempore T qui tunc temporis

23 uno Q W ^ y^, -^ hoc•— fperatofque 1l feperatos

26 in judicium ;^; d.

29 quod 4^ cur

30 cenforia T cenfura

— opinio Q )(, \ opinatio

33 dicam C H S p^;, 4^ dicant

\ comperifle C H S ;<;, 4^ ^»

68

310

12

»5

17

19

2022

232526

293032

34I

46

13

14

iS16

18

21

22

69



V A K l JE LECTIONES.p. 1. p. ].

69 6 acdilitium C t^(îciliumj'0 25

—- Matrinium C H Macrinium S Ma- 26trimouium T murinum

9 iidem %)/ quidcm 27— reliquifl"i?nt C H j;;, •v]/ reJiquiJje fub- 29

fcripjerunt 3010 reperiFetur C H S p^, 4" inveniretur 32—quid ille J H quod ille 34II duxerunt \' dixerunt 71 i

I 2 fubfcripierint - - - - opinione ftan-

dum T d. ('vide 7 1 . lin. zoj 3

15 folos x,M'"n?—Quid C H ;;;, 1]/ dicant 4— videlicct Q^ xut 5— condemnarunt x covdemnarint

16 Non eil igitur — condeninarunt 6

Xd. 717 ill;e Quintianae C H S 4' ' ^« în- 10

tiana —1 8 fufpicione —ei p^ ^. 1 1

20 afFerant C ferant 12

( zizQW^xA^- H26 videlicet C x^- »S27 perveniret î^j/ijrP^»/^/

—facere;>;;

/«g^^r^ ^928 animadverfione vitiorum j^ adver'

ftone 20

31 et xa^ 21

32 delinqueret C delinquerit ——ei 4^ et 23

70 2 acceperint ;>(;, il/ acceperint, ui 293 non % «0« id ——carpas C H S ;j;, 4' carpes

j 'Z I

4 fortiare C H S ;)^, ^fortiere —^— igitur, te xgrate

5 refpublica 4 reipublicis 2

7 commutarit C commutarint —1 2 qui in eadem culpa C S

;t;quis in 3

eandem culpam H quis in eadem 4culpa -4 qui in eandim culpam 6

— affici C H S affici oportere ——oportere ;>/, -4 oportere convenire 1

13 et C H S ;(;, 4 a/ »3

14 propofitam ^ prapofitam H—pace;t;

pacem »516 fortitione xfi^^^°"^ 16

17 ad H «^. 18— atque C H S

;>(; ^^ —22 erat in concione

jj; ^ injudicio »9

24 multitudini j( , ^/ muhitudinem— eftx^. 23-— dicere C <//rf 2725 in j,^./.

invidiam C S ;j invidia

magn-im illa C S ;^ magna milia Hmngnam vilia

alia ;)/ i/.

omniy(^ d.

infamts C S ;^ infamicominunicata 4 commutatareprehendiUe

;(; reprehendijfet

eos C d.

alii C //// X d.

cogniti C cognitim

comperti C compertim

popularem C populare

Fopillium C Popilium

qui Oppianicum C d.

accepiffet x ^<jîffi

divinationis -^ damnationis

caufa cognita x caujam cognitamdixerint C H S ;^j dixerunt

Popillium 4^ Publius

Popillium quod 4 Pompillium cufeum )(, cur

fententia C H S î^, •\'fententi<e

gratis-x gratus

exftimatione C H ;^; txiflimationi 4eeflimatioiii

non a Xi "^ ne

omnes •^^ d.

et ij/ d.

At X -^n

exiftimari C H S T %, "4 exifiimartpudore

;^jpondere

Licinius ^ Lucinius

prodiiflet C H S ;t; prodijfet -4 pro'

diret

poftet C pofjit

dixit C H X d.

eum C H ;î, 4^ fi^f»

juflit xJH^confueverant H S %, -4 cenfucrunt

confcientia C H S T ^^j, \>fcieniia

teftamento T tefiimonio

ob C H S T p^, 4^ <*</

inconftantia T injiantia

teftamentum T tejiimonium

eurn;(i

ejus

tu X «^

Atti C S Aai H Acci

Egnatii. Si Egnatii C ^ ^gnaii : Sz

Egnatiexheredavit C H ;^, 4 exheredat

tribunus plebis 4" tribune pkbiconcitato H ^ concito



VARI.E LECTIONES.p. I.

72 28

32

33

34

73 I

45

78

101

13

15

18

19

23

24

2628

2932

33

6

7

8

9

1

12

74

»5

16

»7

pene C fede

revocaflet H S T revocavijjet

At H S T Jutdecietum ? C H S T p(^, 4' decretum P

quam jujie P

opera T iperam

corrumperetur y^ corrumpetur

videtur x 'videretur

fententiam W.fenteniia

iftam j^; ijium

Conful X d'

C. Caffius C -i^ Cn. Cajfius

tum H cutn

fenatus y^ d.

vel C H S T ;^ ^.

Confuliim H confdium

referendum C H S T %, \ perfe-

rendum

concitatus T incitatus -^ concitatisxo<g2X\oxi&m T rogatus

parvuli Q par^voli

clamore C x P>'° clamore

concurfu T curfu

fit r^ eji

fic y^fipopulum Romanum Q populus R.

placatum C H S il/ pacatum %pa-ratum

\x\.QT êtAttius C T Jaius H '^ Accius

adH^/commemorationem C commemorationt

perinde C H S T ;!i,i]/ proinde

quae —effent p^ , \ d.

tam H non

mihi X ^'^^^ ^"

animos C ani^no

populi Romani et judlcum \> popu-

lum Romanum et judicium

ac T aut

nunc X "'"'

adhibemur x, adhibemur et

ea X d-

fedx/ducantur p/ dicantur

M. Antonium % d.

quod C H S T ;c, ,J/ ^.

effet HSxyAêfeT d.perinde quafi C H S %, •4' proinde

T proinde qunfi

tum honriinis C H S %, 4' hominum,tum

fapieijtiflimi HjapientiJJimi •viri

Plancium C H S Plancum

p. 1.

74 18 homine % homo

21 t']Wi> X ipfius

23 fenatum <^ Jenatus

—miilta C multas

25 judicum ^judicium

— aliquantu.n —primum ^ d.

26 commotus ^ amotus

28 oratio H ^ ratio

— tX. ^ et ex

—habita ^. d.

31 et \^(qx^-32 accufatoris

;>(; «ffa/^/om—civili X '^'

75 Albanum pofcebat - - - filius Bru-tus T d.

—Tiburte C H S,<; Tihurti—affedifTemus \' Jedijfemus—ego, et iiiius Brutus QYi% ^^-^ d.

6 {^xfi— filio xfiîtis— praeteriifTet C H S praterijfet

8 quasrere. x qutereret—Crafius X. Crajfum—Brutum X Brutus

9 tulerat C tulerit

•— in -i^ d.

12 efle C H S T pc, ,1/ ^/.

13 ea C ^.

—agebatur H agitabatur

1 7 cognofcere C H S ;(; cognoffe—antea -vj/ ante

19 impetrare C H S T x^ ^ i^npi'

trari

—ego tiT d.

2 1 perfpedta C perfeSfa

24 Atti C H Jai25 me caufam - - - . defenfurum T d.

28 videlicet x. ujque

29 quis X l^tid

32 fed Q fi— ifluc lex - - - - num tibi H d.—iftuc C T ifiunc

33 ipfa ;;//?«—num T unum ,.

34 ullam C H S ; ;, -^/ ntillam—Num X ô"76 1 hac C at

2 t^ x^^—purgandi % repugnandi

5 prsfidio H periculo

8 quem ^ iî

9 ad ij/ «11 Qui T d.

1 2 noflrum ^ numerum





VARIiE LECTIONES.p- 1.

80 «4. «7

»921

81

Sz

22

232430

34I

2

3

4S6

710

1

13

1920

22

2526

28

29

I

2

456

1 1

12

periculorum Q, pericolorum

quodque H quod

toga C S •vj/ toga et

cum fummum C S cum fummacon/umttiatum -^/ confumtna

prasmium tum C S permixtumprtemium ^ permixtu

qua nunc C d.

tunc C H S j(; tumperferatur Q. proferatur ^ conferatur

indignum C H S ;t;,ij/ iniquum

ipfum C H S T ;t;. 4^ ^-

eaH^.nunquam C ^^ nunc

arbitretur C S T ;(;;, 4" arbitrareiur

Attius C jlaius H Jccius

teneri y^ ctcteri

vos T d.

flCUt

X«^

qua legep(^ d.

ficuti Qficutnixi

;);;k//?

exiitimabunt C H S T ;!^, •>}/ »»<»«

exifiimabunt

prsefidii C praftdiis

fit %/«^conentur C conetur

qui C quo

incertum eft y^ d.

Confenferit 4' Cenferit

vero "4/ modocum incertum et infinitum, tum

obfcurum et occultum eft C

cum incertum, tum obfcurum et OC'cultum f/? H S cum infinitum tumcbfcurum et sccultum efi T tum in-

fi-nitum tum ohfcurum efl et occul-

tum

incertum -^ d.

Attio C ASiio H Accio

quidem C d,

certe -4/ d.

facefletur ^facejjeretur

uti X "^

defenfore x defetforem

fimilibus C H S i^ ftmillimis

facile \ facillime

etiam x ^

etiam C et

fapientis T pacientis

efle y^ d.

fibi y, d.

h.-EC pj d.

Judices HJudicis ^judicii

ToM. V.

p- J.

82 '3 illamX, ill

,. 16 autem ^ «"^— cupiditatifque T cupiditatemqut

H »7 ?eftimare ¥i ?> x, exifiimare

22 Attius C Aaius H AcciusH 23 id ;)(;^.

verbis ^ ''^^«-f

egit C fo-f/

24 videatur j^, 4/ 'videtur

tr 25 Cluentii % Cluentio

26 reipublicae C m23 erant H erunt

— fibi % tibi— fingenda -^ fugienda

29 reperirentur iV reperientur al. repu»

tentur

34 Decio C H S Decido \ Decidio

— qui -4/ ^.

83 I calamitate H S calamitatem

— hujus H ejus

z dixiftis C H S ;^ , 4^ dixifii

3 incommodis C H S ^/ incemmodif'

fimis

4 hoc cum % heec tum— cognoverunt C H S T cognorunt

6 Ancarii C -4/ Ancharii

—hujus C d.T ejus

—manus T x ânum8 domini -^ diu

9 defenderunt ^ deftenderunt

10 controverfiaque C H S ^l/ f.ne cch-

trouerfa

1 1 .^lii X E/i

12 Aviti C Abito13 idque -^ atque

15 H-S XXX fcripta efl!ent, pro H S

ccc C triginta pro tritigentis HST4^ XXX fcripta effent pro CCC

16 Cautum 4/ tantum

17 liberalitati H S liberalitatis

— fuae ^ tut£

— debere C H S p/, ^/ dehen• 18 CseliiCHST^/ Cn.xGn

20 emiifet T emijftnt

21 Cselio C ( eio

—Ennium C % Emnium22 hic x d-.

•— Ennius C x Emnius

24 Aviti -i/ habito

— furti xfur26 nobis C H S %, 4^ "vobis

28 Binnium C H S Briuium T Albinum

X Bivium "4/ Briviwa— fubornatis )i^fubornat«s

Rrr





VARIiE LECTIONES.p-

87

89

90

I.

'920

21

26

27

28

3488 8

II

21

232?

3031

32

810

I 2

»3

142022

252628

332

36

78

ofFendifle x. offendijfet

pofteaquam T pojiquam

venerit ;i^ njeniret

ratio y^ oratio

Emit de A. Rupilio C 4' emiique aRupilio

Stratonem (x, Voji hoc 'verlum defunt

omnia ufque ad *^ fententia* p. 90./. 4. fine ulld tamen in MS lacuna.

et fic leg : fed mendofe " Stratonem

morum fententia*^

quendam quafi —ceterorum honef-

tillimorum T d. (ufque ad p. 90.

l.-h)

aflecla C H -4/ afcla

efl!e \ d.

de H S ^,

dimifla -i^ demiffa

averfariC adverfari H S 4' ad^ver-

^farii

jam C d.

moerens, quod 4^ marenfqueaperta H aperte

venit C d.

optare C d.

Metello C H S ,J. ^ Metello

aliud C S 4^ aliquid

ac C at

ejufmodi \ hujvfmodi

H-S * C Sefertiorum H S H^S (fneAferifo) ^ fexternorum

pondo C pondus (fed "0" fcribitur

eadem manu fupra ' * us'*

poftridie C pofi triduo

animadverteretur C animad<verteren-

tur

quaerebant homines C S 4^ homines

H d.

aduncam 4^ adnjincam

dentium C S dentum

ferrulam H Sy^rro/flOT

circumfecari H S circmnfecare

quid C H S 4/ quidem

omni 4^ inim

ejus -vjx cujus

etiam C d.

abdufturam S 4^ adrluBuram

fufpicionemC

S fufpicione

habuifliet -^ habuiffes

T. Annii C H S Tîtiani

neCd.eft X e^

poflit C H S 4/ pojjet

eflet C ejfe

P-

90

9»

1 1

13

«4

'?18

1922

2324

2526

27

28

32

3346

10

12

13

»718

1920

21

22

232425

27

28

2930

33

diftum C H S T ;><;, 4^ dinum w-mentote

deprefl"a ^ deprehenja

quantum y^ quamilli C ;,^ 7/ S /«-/

projefta;(; proteila

aftutia X malitia

fufpicio \Jupplicio

et C etiam

indicatus -^ judicatus

vobis H nobis

quod C d.

didlitabat C H S;)(; dimtavit 4/ ^/V-

tavit

iifdem .4^ /W^/«

mulier abundat x, muliere ahundantideficitur

;ii defigitur

vobifque

HS

4^ nobijque ^ nobiiqu^dixi C H S ;)^, 4^ dixit

in C H S T ;(;, 4, ^^

confcribere ^ (onfidere

indicarat C S ^judicarateflê X ^Ji

fi non x.fiite

ullum ? y^ nullum. ^|/ uHum.dicitepj; d.

obfignavit C H S ;;;, 4- obfignaritnominate. ^ nominatAtti C Jai H Acciindicium C ^ judicium

literarum C H S T a'.

quid ? 4^ quidquid ? 4. quidquid ? 4/ quidcur non ^ ^'

eft, Stratone —quid x ^'

Stratoiie efle dicas H d.

Quasro abs te Nicoftrato S^d.

quid S quodefl"es \ es

indicandi H ^jjjyW/VaW/

fervare ;(; d.

exfedaC

exaSiax exemptaLarinatium ^ Larinatum

municipum C municipiutn

omnes y^ ^-

fe r V u 1 i C Jervili %Jer^vilii

in ullis —immane H d.

ullis C X ^^^'^

Rrr 2



VARI^ LECTIONES.92

I.

78

10

93

1

f z

'3

1520

2425

2627

29

34

I

3

4

6101

13

16

17]8

'9

20zz

24

26

39

familiae %^//<«illa ;i/ ///g

nupfit C X, 4/ in7tupfit

Melinum QYi^ x,^\ d.

profcriptum ^ perfcriptttm

cognofceret C cognojfet x cognofcet

conjugii pj;, -4. d.

fuperioris y^fuperiore

indicia xj^diciade C H S T Aj, ^ «Ût H S ;(; aut

inftrueret ^Jfruerst

rota H S T totas

filii X ^- (f^d /î"''«'^'' /'«• ^^- wanu

iflum H S T ;t;illum

fuO ;^ ^.

muliebribus HS munehrihmT mu-lierihus

x.,i^ munerihus

collocatione T collacione y^ collocaiio-

nem \ eollatiene

Itaque C H S^n;, 4' //« quod

divortia y^ diverforia

affinitatum T -/^ infimum

vidimus S T ;^ 'videmus

deponunt ^ deponit

illa fibi —putavit T d.

inimicitias x amicitias

eonjunflionem y^ conjunQicnes

Neque T Hfcc

armaret y^ amantfollicitationes C folicitudfms

promiffis: -^mijfis

muliebris C H S T ;^, 4" fulierisinventa ^, in^veSla

cum inftrudlum x «'^/ in fru8umLarini x, latini

judicium 4^ inditium

mater hoc —judiciis veritati T d.

(ufque adfinem)tanti fqualoris ^. tantis.Jqualorihus

iter Romam y^ inter RomamAquinatium C Aquinantium -^ Aqui-

natitum.

Venafranorum C H S Ajraternorum

X afraternorum -^ fraternorumconcurfus 4/ curfus

Larino y^ latino

circumvenire y circum^veniri

poffet ! X pofft-.

etat X ^^'*

iter X d.

tot C his X d.

p- 1. T •

93 29 inventus x repertus "^

30 turba; y turpi •4 urbi

33 noftrum C H S 4^ nofirorum

34 labefaftare \ labefadari

94 I p"utat H S ;g putet

9 quofdam C H S 4 's'.

12 vos C H S d.

>3 condonetis x condemnatis

14 altera v alia

16 dicitur C H S ^^^, 4 dicetur

>— valuerunt C •valuerint

17 hunc C H S hinc

pofTent H S;tj pofiit

20 in C H S X, 4 ^-—domeHicis C H S y, \ in do7nef~

ticis

— tutum C H S ;;;, 4 totum

21 quos X <^'

23 illi X '//'J

25 hominis C homini

26 benignitas x benignitatis

28 tuetur ;;; videtur

30 Itaque x ita qui— iis CnS x,^' d.- —publice \ publicis

3» teftimonium fuum x P''*^''*'^^" J"^f^— curam C H S -^jam curam

33 eam C x.j^'^Laudatio decreto C H S, x^ d.

95 1 horum C ifiorum 4 ipjorum

3C H S 4. d.

4 libellis C lihelli x heUis

5 frequentes C frequenier6 laudare x Iûdate

—Ferentani C Frentanii S Xy 4" Fr^"'tani

7 Marrucini x Marrutini

—Theano, Appulo C Theano Apolo HTeanopolo x Theano a populo

9 Boviano C H S ;)^, 4^ Boiano

1 1 Jam qui in pfjy^wj^wf

I 2 pecuarias C pecuniares H S %, 4^ pt'

cuniarias

16 Quam non C S 4 ândo x quand^.

—Volufienum C Volufeum

17 quam vellem C H S;t;, 4 «^-

1 8 poffie H S p;;, 4 pojfem

22 Tudicii H x tudici 4 Judici

23 teftimonio x honefiiJJjmu?n

24 ^V^^xfPî•—majore % major

=- de te, P. X decepit



V A R I JE LECTIONES.p. 1.

95 25 Volumni •vl/ fôlumini

— es-x^d.

31 At qu33 ^ Atque— cscam C H ij/ caca

34 convcnit ;ij convertat——eam y^ ea

96 4 eft Ai ^-

— Ut ;i^ uti

5 hominis ;)^ homini

— referAarit. x refervaret.

6 aditum i|/ additum

7 date 1]/ rf«;-f

—dolorem 4' dolorem ;

8 ex C f/

— liberum : 4' Hht^ttm

i 5 cui C cujus

16 plurimi -vj/ //«mw^w20 condonetis i}/ condemnetii

96

97

1.

22 Judices, fi, id ;^ </.

24 tum C H S ^ fcitum

25 non efTet;t^

e£'et

— aerumnofiflimo C arumnijifjlmo

26 etiam C ^/

27 mortem ^ ôrte

28 profeftum CH S \ profeSIo

29 refervata C H S ;(; confer^vata

32 non;:t;

'''•

33 qui C H S 4' guia

34 eum C cum •/fd.— leniflime ^ levifjime

1 A. Cluentium C H S ;(j Cluentiutn,—— amicis ;(; inimicis

3 obftringite C adflringite -^ afiringite-— veft;rae C H 'veflra dignitatis, vefiras

4 repetitur y^^ reperitur

5 ^\\xx\mi(civ.Q ^ pluribufqûe

D E

LEGE AGRARIAC O N T R A

P. SERVILIUM RULLUMIn Senatu

O R A T I O XV.

p-

98

Edlt. Olivet.

1.

7 * * * C H S -4/ jy?V defciunt duaCarta qUee faciunt Principium O-rationis (fcribitur in margine ab ea-

dem manu)8 quod

;(;quod etiam \ quod et

9 regispc^-j— teitamento regnum C H S

;t;teflp.-^

menium

MSS. C H S ;^ I 4-

p. 1.

98 12 reftitiftis pjj r(?/?//«i'?j

1 3 ficcorum Wficariorum

—viiioIen^Tiriim C y^ 'vinuhntorum

15 turbet rempublicam C tuber reip. '^

tuber r. p.

18 l\o>'irn C H S X, 4^ Perfcribip

19 proitribit C S-;);;, i^ pcrftribit



VARIiE LECTIONES.p-

98

99

1.

21

2

456

78

10

»3

H172021

22

24

27

293031

34100 2

3

5

610

II

12

»3»41620

lOI

24

2728

3334

I

710

»3

afferet C affert

decemviris Q W ^ y^ iecemmri

Veneat C Veniat

in C H S nunc % mihi

indagaris x '" agris

tamen QW% y^ d.

quoniam quidem tu attulifti H d.

ullunn C S ;^; nullum

populi Romani ^ populo Romanopopulo R. -i/ populi

potuifle judicabuntur ^poffe^vindi-

cahuntur

nullam C H S;tj

nulla

Janiiarium C;^;

Januarii

vendiderint C S p/ vendiderunt

nos X "^^^

venderemus C 8 venderemini H wa-deretis

quoad H quod

apertius y^ aptitishos C H S

;îhoc

populo R. \ populus R.Flaminjni C H S p(j

Flaminii

Perfen y^prafens

Mummii H MumiiVerO H S ;!;;, -v}/ «'.

notandam C H S;t;

ôtandum

religionem H S;(;;

regionem

vobis Xi "4^ »o^/j

veftri 4/ nojiri

jubent C H S ;)j, -^ julet

gerat C S;^; gerit

verfetur H 'verfatur

cujufmodi ^ ejufmodi

conftituunt C H S pjj, 1]/ (in marg.)ccnfiituerat

definJunt y^ defni^vit

ipfis C H S;ii

(/.

in ^ d.

atriis H armis

poflint H poffent

divendere -i]/ defendere

legationes x legationem

et privatum C S et pri<vati H d. ^privatim

veftris 4' nofiris

maii C malis

cum mittantur y^ quom mutantur

judicare -^judicatefacient ;t;/(i«rif«/

legem y, leges

iidem H hifdem ^ iifdem

futura QW^x^'hi funt —foedere x. ^-

Rccentoricus C S p^ Recentiori

p. 1

101 16 attinuerit ^/ «///a^/

18 putet C putes

20 tam H ;^, '4' tandemabftrufus C ohflrufus— ufquam H miquam

21 olfecerint y^ olefecerunt

23 admovent C ammovent

24 audite QYi^ ^d.26 pervenerit C H S -^^ \ aut per-

<venerit

ex%?/__manubiis C manihus (in marg.)cxxet

27 monumento C H S;t;

womtnto

30 ablaturos C H ;(/ oblaturos

102 I quod C H S ;(/ d'.

3 in C H S 4. «/

5 unus S una

Sed C H S ;t Si

— hujus C H S ;;; in hujus6 invadit x. invadat

12 hujus H ejus

enim y^ etiam

13 iidem C S ;^ eidem

H facio C H S xfacito—quos CH S 4/ quod

15 quos C H S 4^ quod—quanti x quantum

17 injuriofum C H S p(; nnmerofum21 commutent x, commutet

26 Referetur pecunia C Referent pecu-

niam y^ Refertur pecunia

27 non X, d.

32 Qaot H S ;)^, 4. ô103 3 devindtam et conftiidlam ^. ie^vic'

tam et conflru£lam

8 Quod H S 4/ îd—- colonis ^. coloniis

9 exiftimaviftis C H ;^;, 4/ «xiflimaiis

12 Italir.m H Italia

»3 vobis 4^ fiobis

16 jam aperte CB.S ^ nam aperte

17 fedem C H S;(j feriem

»9 volunt X, nclunt

26 modefte H molefie

3» externis C y^ hefiernis

32 quod•^(^

qui

104 5 eiTe C H S p(;, 4^ ^ hêc

6 praeponitur H prceponitur (0 futralin.)

7 armaturx. armantur

8 potuit ipfa 4^ quicquid potuit ipfa

>— nunc H nam

9 colonis C H S ;^; coloniis



VARIiE LECTIONES.p. 1. p.

104 10 ipfa Q illa 1051 1 decemviri x ^f'^^ '^"'

14 praetermitto C S ;;;, \' pramitto

—graviflime et veriffime C H S ;(i,4'

gra^vijjima et 'verij/ima1 nos C H S p,j njos

1 8 eum C cum— nos C H S ;^; 'vos

—P. RuUo C publicum Rullo

z6 vobis 4' fiol>is 106

27 ac dignitate H ad dignitatem

—retinendum C ^ retinenda H S reti-

tinendam

31 ego C H S X ergo

33 diu 4 tam diu

34 fperatis ^fperajiis

105 3 volo ;)(;Ko/o

5 quam pacem 4 </.

1.

8 feditionibus x^ 4 deditionibus

1 1 populo R. \ populi R.1 8 ne

;t;"^^

26 appetiturus S % adepturus

27 Januarii C ;u januariis28 aliud ;;;, 4 aliquid

30 Patres confcripti C 4 populi R,^ %p, r.

33 profpicitis -^ per/picitis

3 multa C H ^.

4 externum;^;, ^ «/• extremum

7 hoc ij/ ^^f

9 alia;(j â

10 Volunt C H S ;jj, ij/ Wf«/1 delidtis S delcBis

16 Quod Qîd20 videatur. C H S 'videatur. fnis

D E

LEGE AGRARIAAD POPULUM

O R A T I O XVL

Edit. Olivet. MSS. CU^xi-^

p-

107

108

I. p.

6 ii C S;i;« 108

7 concionem H concionem (fed fupralin. orationem ab eadem man.)

1 1 fblveretur C S ;ij ^.

—Mihi quideni Q\iS ^ Mih'que13 nos C WX "^"^

8 recordari C S ;|/ recordare

14 confulatum ^ confulatus I0916 diem ^Jinem21 poft annis H S ;»;, •4 poft hahitis

23 vindicem C S indtcem

24 vivam C H S ;)j, %)/ a»«»»

— veftrarum C H S p^; 'vejirum

30 Quirites p^ (pajjim) quare

31 permagnum •^//erwflArmaffl»—majus C H S ;^, 4/ magis

34 impertiunt C H S impartiuni

2 cui S ;<;, -4 cum

3 proponitur C H praponitur

5 adducerer C adducerem





VARIiE LECTIONES.114

II

116

1.

3 1 excipit C Xi'^ excidit

32 confulis C conful ^con/ul is

34 alios C H S ;^, •4' illos

4 prsfuit ? Nullus QHS Xi ^ P^^-

fuit ?

6 idera ——renuntiavit ? y^ d.

7 mehercule p(^ tneherch

9 lege C H S;ij

(/.

—exceptione C H S -^ fufpitiotit

10 legis C ;)^ kges

— fua lege ^ Juam-— idem -^ eifdem

11 in iis C H S ;jj unus \ d, «

1 3 in C H S ;^j W /«

16 fibi i]/ tf/

p. 1.

1 17 10

II

»3

H

21

22

24

117

23 delegiiletls;t;

d^f/?^///// 2527 legitimum C legijlimum 26

29 decemvir C S ;^ decemwri 28

3031 eum C H S ;ii, 4' f«''» 3^

33 Timebat enim ——aut ne C H S 33

34 fi C H S xfve5 knHAt 346 exiftimabatis C exiflituatis H S ;t; 118 2

exijlimantibus 3

7 eos;t;

eo

8 veftrae H S ;>(^ w/r^ 410 per

;ii^.

^5

1 1 acceperitis C H S ;^j acclperetis 8

1 2 crearitis C H S ;|/, 1]/ crearetis —1 3 parvum 4' parutn 91 6 veftrse H S

;t;«^/^^^^^ »3

20 more H S ;(; ;« more »4—uti C H 8 ;e '^*

—qui C H S cui »520 qui 4^ cui 1621 Prsetore >}/ Tratore Po, Rom. 1722 ferri C S %/m— ii decemviratum )^ ei Xjuratos ]8

24 qui, quid C H S >]/ quicquid 21

26 ab hoc;(j ci ôr 24

27 vobis H S p^ </. 2928 iingulis

;iiDtnnilus 32—vos C H S nos

29 cenforibus C H S ;(/ majorihus 119 431 judicabatur ;)^jW/f^^//«r 732 Nunc C H S ;i(; 'Noflra 8

3 binis C H S 4/ hujus ^ his 10— voluerint C H S x; loluerunt 176 videte ;;/ 'videtis 199 curiatam C H S ;ii

centtiriatam

— id 4' «^ 21

enim C H S;)(j

<?'.

primus % n'.

eum ;^j eampoflit C H SxPlfet

poftremus Q pojiretnumUt H S ;;;, 4/ aar

ut obfcurum fit, ;^ <?«/ ohfcurum 4»

(j«/ obfcnrum ftt

hominis C H S ;;; i.

poflic Q^x poJJen^ H /2(^/ferre Hferripermittas C permittat H permittis

ut 4^ '-f

Quiritesj^;âre

iique C H S ;^, 4^ ilaque

gerere ^ genere

veftrum ^, noflrum

At S Jtquenos p(j njos

tribunorum H tribuni

praetor C H populus R. S \' po- r».

intercedendi 4^ interdicendi

tribunum C tribunos

attingere y^ attingerem

qui ;t;, 4^ cui

etiam H et

quam C H pjjquare

quare C H S ;)^12'.

Sint % 5/«

eft C ^.

vetuftatis y^ libertatis

aufpicii C H S ;ii, 4^ aufpicia

deducendarum C H S ;(; deduSlaruntdecemviros S xx njiros

quop(j

quos

etiam C H S;i; m«f

commonet C H S p ;, 4^ comtttovet

tres C H S p(j talis 4- /«/«

ac H atque

vera ;(/ i;£ro

prfficonibus xp^^^coniis

Quirites;;; quare

lidtor y^leiior

Quirites x luareorbis 4^ de orbis

poterunt -^ potuerunt

gerere H S p^;, 4^ petere

volent 4 'velint

de maximis C H S ;t;, 4^ ^ inaximls

illi 4 ulli

Quiriies ^ qnare

ToM. V. Sff



VARIiE LECTIONES.p. 1.

119 23

26

27

120

30342

4?

6

13

»516

J920

21

2226

27

33

32

121

10

II

16

20

212327

28

33

at H S j^, -v]/ «f

regionibus •>]/ regi omnihus

a vobis C H S;t;

« nobis

permifTu x^ permijfum

continentur y^ covtinetur

Cur C H S ;)/, i]/ Pofica cttr

impudentia C }^ ijiiprucfentia

funt -v}/ <3/^«f

Accedet C H S j; Accedit

adjungetur -^/ adjungenlur

etiam C H S ?/

Herculanea C H S ^]/ Eerculantea

magnasp^ permagna

permulta;ii

et permulta

cuni ex fint;)(;

d.

vos C H S ;^ «ojr

anguftus C avgufiiis

animos C animoaditum C auditumfaftum

jj;,-^ jaSlum

intelligetis C H S;)(;

intelligitis

quae asdificia C H adificia

mancipiis H municipiis

aliudve quid C S 4' ciliud nequid

extra ;^; ccntra

capite C H S;t;

caput

omnes gentes H S;)(;

omnis gentis

enim hoc quasro C H hoc quaro enim

S hoc quaro <vel enim

liceat eidem C H S non liceat idem

^, 1]/ fion liceat eidem

Tralles C nrallis

Cizycum 4' Cyricum

difceptationem H S ;;;, 4/ di/puta-

tionem

differet y^ dijfiereret

aeflimabit H S ;),^ exifiimahit

Quid ? quod difputari contra x ^^-'^

contra exifitmari

contra C d.

•quoniam \ quodjamvobis C S -4/ nolis H nobis ( fupra

lin )crevimus C H S ;>/, \]/ crta^vimus

certe C H S ^^;, -^/ terra

jure C S ;^; /» remfunt C S y, fiunt

eft H S;)(;, \ funt

Alexardri x ^'ixa \ Alexajuduu \ judicio

Aiexandro y^, -^ Alexalegatos v; legato

nobis ;>;, 4^ noftris

«ppetentem C H j^;pctentm S 1}/

petentem

121 33 in ilJa C H S % nulla

122 6 adjudicabit C adjudicavit S ahju'

dicahit

7 vendet ^gyptum H d.

9 rex C res

reperietur C H ;>/, n]/ reperltur

12 Primum p^, •>]/ Primum tum

«s quos p^ ^/W16 Ptol mseo C Tholctneô

17 cur C H S;t;

^-

curfus p^; r-urfus

18 L. CS d.

— cucurrerunt p(^, %}/ concurrerunt

19 cum ;i;/««

20 iis H S ^/V '^ is

22 * C H S ^.

24 noftros C nofiro n]/ niefiros

25 liberas ;)/ hbertas

29 delefta-x,

delifia

finitorum ;t;^/?/VsraOT in

3' in C ^.

32 mQYiSxet'23 3 quam C S p(^, -v]/ âa

efie C d.

—dicet H (j^/V^»/ -^ diceret

—Quanta ij/ y^/ quanta

5 Atque iidem \> At quidem

7 labori C labore

9 quis C S »}/ qui

10 eum X, ei

H fint xf'^^*— curo extcrarum H tum txterarum ^non exterarum

M cum C H S tum

regum ^rerum»7 irrumpant C H S ;(;, i]/ irrumpeni

non C H S j(^,<]/ «^

20 vobis C H S ;!/, i]/ «(?^//

—cogit C H Sp(;;,

i]/ cogitat

21 vendant H ^ vendatis

23 ipfi C H S p(;, -4/ z)>/ii';«

24 AucTio CHS;e» -^^-

25 eft C H S ;i/^.

26 AUCTIONIS PERTINET CHSZi \ ^-

29 reliquerint C H S ;;; reliquerunt

—quin id ^ quicquid

• partum C S partim

32 vendetis x 'vendentisparumper ^, p^ûm per

34 arbitrentur C H S p^, il/ arli'

trantur

124 9 et C H ;t;«^



VARI.E LECTIONES.p. 1.

124. 12

»3

u16

20

21

22

23

24

263»

125

126

2

5II

12

13

»5

18

21

22

2326

3033343

5

7

9

1921

22

2325

28

Attaleniium -^ AtiaHenfium

Phafelitum C H S ^}/ "Phaftletum xPhali/etum

Olympenorum C Olimpinoruin H S

4' Olympinorum

viri Q, 'ii X,, \ L, •viri

Cherfonefo y^ Cherronc/o

Cyrenenfes x, Cyren/a

Appionis C Opioms S Jpionis

Atrica C S ^, A/ricamvendit % 'vendidit

fedium C S \ /edumconfilii y^ con/lio

fed C X, »fc

certarunt ^ decertarunt

eft y^ ille

non legibus QYi^ x legibus

Moeotide C d. (/td ejl /patium plu'

rium 'verborum) H S -vj/ î^^-ote

defendatur x ^-

more y^ moreque

Cn. Pompeio H S Pompeit

F. ^ fratri

adfciipturum % adfriptus

magno \> magnavidetur C H S ;g 'videbilur

imminuere C imminere

conceflurum"x,,

4" concffftirus

Sinope -^ in /pe

adhibebit S adhibebittir

provincia -i/ proîncias

finitoribus C H S fniiaribus

tum C H S ;>; cumvenierit -vj/ 'venerit

etiam C H S ;(;, 4/ ^*

inimicis x inimici

pervenire exercitu d.

viderit C H S ;(j, i|/ 'viderint

iis C H S p;^ aliis

contemptum j^ contenium

O perturbatam rationem H d.

hoc Q 'W S x^ '^' hoc aut illo

alienari C H ^g abalienari

et fe vendere C H S % </.

vendente ? ^,^ vendente ^ vendant

publica H publicare\nQS y^d.

neceflitudinem x nece/fitatem

quae C H S p^^,-ij/ quid

jure Q X d. (/ed ef /patium triimi

circiler 'verborimj

AtCHS;C,>}/^c

p. 1.

126 30 judicentur p^ 'videantur

hunc excipere —fateatur C H S /.

33 deleftu 4' dilcifu

34addicentur. H addicentur ?

127 I eft%^.—veneunt \ 'veniunt

3 Audivit y^ Audiunt

7 quia H quod S qua— veretur C S

;t; 'vereretur

10 Quod C %/V1 cavet C H S ;)(; ca^ves

flt;^, 4///

'3 nummatus C nummatHS (i» marg. al.

nuntiatus)

15 argentum S et argentum

16 coronario H corcvario—quofcunque ^^ -^ qmicunqut20 videtis C H S ;)/ 'videtur

22 fit -^ /nerit

23 de provincia C H S ;)j </.

26 Hic C H S -, 4/ Hinc—excipit x-> '^ excidit

52 cui C H Sp(^, 4^ quod—imperatorium C H imperatorutn

128 I hoc capite x ^.

5praedas 4^ prcedatn

'5 autem Q S •)(âut

29 certorum x, caterorutn

30 deducamini ^. decumaiu 4^ deamanial. decumatu

129 11 Inxd.—vedligales x 'veîgalibus

12 fummam C x/'*^*"^16 fufpicamini C H S xWp'^^^^^^^"'^20 vobis 4/ nobis—a majoribus C H S ;,; <^.

21 plebs C S plebes

publice S ;^/tt^//f»

22 deducatur x deducantur

29 Setinus C Setimus S Settinius ^ ^t*'

timusm— Privernas C Privernus

30 Fundanus C H S ;;; FundaniusLinternus QYiS x->\ Liternus

31 Cafinas C H Ancafattus S Ancafanus

X, 4^ Ancafanas

—Sabinus S p,^, 4/ Sabinus ager32 Venafranus C S Veneramus H x,

^''

mranius ^ Veneranus

Trebulanus C S Trebullavus

130 2 pofutxp^ff^6 utrum C ut

S ff 2



y AR l JE LECTIONES.P' 1. .p 1.

130 6 MafTjci X Majfia 132 21 quot H S X» '4' ûo

8 Age vero C H S ;;;, tV -^^' «0« 25 redigas C H S v, •>]/ reducas

~ Qaid ? naturam C H S;(; îdnam ? 26 ditionem C S conditionem-]/ (pajjim)

i/ ûid natura di5lionem id

9 Qui poflit coli C H S ;i; ^. 28 cognofcite C cognojcite (Jupra lin.)

11 Jiigera cc poteft S d. X ignojcite

12 pOiTunt -^ pojjint 133 I opibus X operibus

»4 et \{i aut 4 orbis H in orbe S x^^ °rbe

pei ftringi C perfringi 6 Atqui H Jtque

16 elaboret C H S elaboretur hasc -J/ hoc

— inquit % d. 9 expeftet C H S expetat x expe£lat

18 inibitur C [H] inhiheliir ( fed in 10 huic C huis

marg. al. inietur) S inhietur ^ ini' II Ac \ Attietur \ inietur al. inhihetur 13 quingenos C H S ;i; qutnquagenos ij/

»9 expedierit C H S •»]/ expediret qningenorum

21 ii X ^} 15 vobis 4- d.

22 publicos C H S ;(i,ij/ agros publicos veftri C H S ;(;, 4/ 'vejiris

25 aut C at i6 hominibus x omnibus

pertimefcebant Q % x^ "^ ^'^ perti' —in C H ;)/, 4/ a/ in

mifcebant 17 aut C H S ;k;, 4^ d.26 lex ;)(; /k;^ —quanquam C H S ;(/ qtiam

locupletat C S locupleSlat 18 intentis C H S intuitis x i" fîtis -^

33 ii C H S X «^ intuytis

131 4 Huic C H S X Hic 20 feret QYiS x, ^/^rt

5 oppreflb C H S ;^ exprejfo ^ ex op- —connivebo C H S ;j, 4^ commonebo

preffo 21 deleftis C deduBus x dele£lus

7 veftrorum H 'vejiram 22 inftruere H injtituere

13 continuatus 4' continuatur ~ poffit, quasritur ; fcP^JFt '• qiieriiur

H poffit C H S ;e. ^ /#^ 26 fruantur ; coement praeterea : 4*

18 vendiderint x vendiderunt fruantur quo emant. Praterea

19 iftud C H S ;^, ij/ idem — coement CK S x coemant

21 poffe C S perpojfe -«J/ ppoffe 27 continuabunt 4^ continebunt—exhauriendam -i]/ et hauriendant 28 mittamus x ffutamus—verbo Q H S ^y A' '^- 29 Prasneftinum -^ Penefrinum

22 Sentina Xf \ Jenteutia 32 prsediornm H S ;!^, \ prtsjidiorum

23 retinete x retinere — veftrum H nojirum

25 dierum C H S % ^. 33 fpeftat C H S %, 4^ exJpeSiat

27 reipublicse C H populi R.S p. r. 134 3 a QetSipontina H S •4/ Sepontina Romilia H RomuliaSalapinorum C H S %, >]/ Salpino- —fafturum -^ Juturum

rum 4 ut 4^ et

29 et quibus C H S p^, 4' '^.5 ante C aut x ^»

132 I pecunia C H S ;>(;,-vj/ pecunia quam Q S xt '^' quamquam

2 Referre C H S ^. 4^ -^' êjerre 7 proferat : in jugera dena defcribat

6 adducentur QYiS x^^ adducuntur a Suburana CH proferat in ju-

9 fint C H S p(^, •^'Junt gera dena : defcribat abufura. Nam1 colonia C coloniam 8 dena. S domina

12 plane. Reftius ;i^//<3«f reBui -3^ plant — defcribat : xf^^^^^"^

reliius>—

a Suburana S abufura. Nam p^, 4^ «^— ct * C H S %}/ ^/ C/ne ajlerijco) tfura. Nam»5 coUocarunt x collocarint ._- Arnienfem S Armenfetn

16 imperii C H S ;u imperii ejje 9 ne X ^"^

18 videbitur. S ]/ 'videbitur? »5 veftro X fofro

20 veftris x 'vejiris pojfj

18

malletis C maletis

legionum ^^ x r^gJofin^^



VARIiE LECTIONES.

»34

»35

232425

5

810

1

12

»4

21

J36

1.

19 quantos C ;t;, %}/ quanio

22 no» ;(j <z;oj

rura H S ;)^, vj/ cura

injeda C H S ;>(;, vl/ inveila

eft C H S ;^, ^Jit—ntCH^ Xy A' '^t iuni

27 variumi}/ <virium

28 a C H S ;^, ^}/ ./.

—Campanis -vj/ Campani

29 ei C H S ;!/, 4' <^/

33 aufus eft H au/us non ejf

4 per iter C H S ;i(;, 4' pariter

neque erit C ¥i S x> A' ^.

vefter efte C H S %}/ wjlrumeffe y^ d.

ad csdem H d.

perferri C H S ;>/ pr,vferri

videbitis 4' videbatis

fedesC H ^Jedis

ac C H S ;ij, 4/ «/

cum C H S ^/ tufi

—noftris C H S ;);;,>]/ wjiris

— fenatus H S ;^;, ^Jenator

16 coemeret H ^ coemerit ij/ quo cmrit

17 cujufdam •vj/ cujujquam

privatum C S;(;

pri-vaturum

commovit H S ;(/, 4/ ccmmo-vet

populus Romanus C in populus Ro-manus H in populo R. S ^j

?'« /. r.

4/ z /. >"•

Rullo X ûllo

tradat 4^ ^»

commovebit C H S ;^ eommonjerit

Atqui idem C H S ;<;, 4/ At fidem—populus Romanus C H /5/a/; ij.

S/. r.

24 Afia;)(j Afia wro

25 Mithridatico C H S %, 4/ /« Mith-ridatico

26 Hifpaniarum H Hijpanorum

27 M', Aquilius C H S ;ii, 4/ Manlius

28 at CHS £/;i;^.—malus nuntius ^ malis nuntiis

hac C H S î, 4/ illa

plebicola y^plebicula

tribuno C H S tribuno pl,

tr, pl.

Atque S Atin illis C H S

et C H S ;t ^-

et audacibus C H S ;(i, 4/ ^-

tradetur, C tradatur ? H tradetur PS ^ tradatur.

9 nobis C H S -vobis ^. d.

«— nollri C H S ;^ 'vefiri

22

23

3»

4Ai>

X Tiulh JS

78

p. 1.

136 12

1416

17

23

27

28

3'

32

137

138

34

56

131618

»92022

25

28

31

33I

3

58

910

II

»3

15

»71922

2528

293031

Equidem C H S £"/ quidemmalletis C H ^]/ maletis

qui ;ijy«/«

eum C j;; cumpoflidcretis H pojfederetis

acerrime y^ acerrimo

fic y^fiStellatis C S ;|/, 4/ 5/^//«/«/ H .9/^/-

lates

quaeritur 4^ d.

Theanum C H S TeanumAtellam C Atellani

devincient C H S;)(j de^vincent

vexillum %, 4* exiliu>n

Capuam x^ 4" ' ^fpua

inferetur C H Sp^; infertur

id C H S ;;;, 4- ^,

nefarii H S ;)(j nejarie

eft

C HSX

'3'.

portubus -^f portibus

erigere C H S ;(i, 4^ eripere

publicae ^puhlice

ex ;(/ a'.

fore %yor/^

perfcriptum \ prajcriptum

comportandis p^ comparandus \> com"parandis

interjedum H S interreûm x, ittter

reilum

hi 4/ '^'f

noftri C H S;t; fl',

M. Bruti C H S ;! , 4/ Brulivellent x 'vellet

Corintho ^ Corinthiante 4^ d.

exortum y^ extortum

eflet QVl^x<^-Fabium H Fabium (Jed in marg. ah

ead. m. Flaccum y^ FulviumJConfules C Conjulem (lacuna hahitur

pofi Conjulem ac Ji aliquid deejjet)

quibus confulibus •4' d.

nihil eft H ^.

excogitatum y^ cogitatum

Carthaginienfium H Karthaginienje

Fregellanum C ;>/, 4/ Flagellanumnobis C H S p(; vobis

concionibusC

Sp^,

4* conditionibus

capiendi ^ capiundi cuiquamcontentione y^ contemptione

fupererat yjuperatubi ;)j ibi

arrogantiam QYi ^yi^ arrogantmmajores noftri y^ d.



VARI^ LECTIONES.138139

140

1.^

33 non y^ nunc

I exfeftis C H S ;;;, 1]/ ejeBis

3 Hsec x-' "^ ^^'^

4 P. Rullo C H S pj; nullo

—omina C c?a

HS omnta

5 Bruti C H •4' Bruti (cum fpatio dua-

rum circiter <vocum qûaji quid defi-

deraretur) S Bruf (fine lacuna fedin fnargine notatur, deficit)

6 Capus et Leocranti C H Capua et

locreanti S Capua et Leocreanti ^Capute et Locreanti

7 deduftionis C H S î^, >}/ deditionis

1 Confidio C H S %, •\' Confio

12 intelligatis H S;(^

intelligas

14 fuit Hft S )^Jint

.— duum-viri C H ;(j divini viri

16 fe Praetores C Sp^;, ^ feptores etnpto-

res Hfetôres etnptores

17 annus Xi 4^ '^«««f ^«^^

19 anteibant % ««^«^^»f

20 fafcibus duobus C S \ facihus dua-

hus

2 1 nobis C H S %, v]/ vohis

2 2 piobatae;ij, >J/

probatis

23 patres confcripti ;)/ P. Qatulus

24 Confidii C H S;t;

Confilii

—videre H S ;(j'videri

•— vix erat H xj"Jj^'^'^^

25 vegrandi C H S %, ^J/a/ ^rW/

.—atque C H S;î

^.

26 fupercilio C H S ;(;,•4' prafdio

27 videremus ij/ adveheremus

—Magios C H S ;)(;, ^J/</.

—mihi S nift

28 Jubellios C S ;(/, 4' Imhellos H /«-

bullios

29 Seplafia C S ;ti, il/ Seblaxia H 5^«

blafia

30 Prstor C P^/^^/o R. S pip. r.

— edixifiet .^ a; edixiffe

32 nominabamur C ^^^ nominabantur S

nominahatur

33 profpexerint ij/ /ô/^^xfraw/

34 nobis C S j(;1/0^/;

4 ab X f-x'

— loci, et a vitae C H S bonis avita

y^ bonis a fita -^ bois a^vita

5 alimur C alimus

—non genere x, ^-

7 et advenarum C H S ;(;,i|/ ^.

p. I.

140 13

18

21

22

24

25

27

28

29

3031

32

33

3 +

141 2

6

1

12

»3

16

17

illa nata C apta H S 4/ ?Z/a apta x,

illa aperta

qua X quanoftris C S ;(/ wjiris

Capua C Capuam

armis etiam —colonorum C H SX, 4^ cirmts modo colonorum

deduxerint H deduxerit x. deduxerunt

conftituerint H coifiituerunt

viis C H S x^ -^ fuis

prae C H Sp(^

pro

vero Vaticanum et Papiniam C S ;(/

Vaticantius et Pupinam H Vatican-

tium et Pupinamuberibus y^ uberrimis

conferendos C conferendis ^ ônfe-

rendo

putabunt Q putahant

contendent C S j ;, 4' contemnent

Labicos C H S ;,;, 4' Vicos

Lanuvium C H S n^ Lattwvintim ^Lawnium

Theano C H S ;;/ TranoNuceria C x îceria

comparabunt CH S ;)^ comparahuntur

illis ij/ illi

vetuftatis C S î '\' "venuflatis

progredientur C S 4' progredienf

efFerentur C efferuntur -^ offerentur

nifi magna fapientia praeditus H d,

vix x î^

facile kk C [H] xf^"^" #' (>în marg. aL facili fefe) S> facilis fefe

i/ facilis fefe vix facilis effet

continet C ii S x* A' contineturnedum C ;/ necdum

luxuriaj C H S ;;(j, >!/ luxuriofts

hi C S hic

eandem ^ eandemque

auifloribus C H aBorihus

venderetis et =- certamen C ei

H S 4' ^« expleretis tionjo urbi

ad certamen (ciim fpatio plurium

'vocum) X ^^ complcretis novo

opponere vis xapponere jus \ oppcnere cujus vis

poteftatem C H S ;(;, \ potefiatis

liberos C H S ;(;, 4^ </•

orbem x ttrbem

regibus 4^ rebus

imperatoribus C H S j;;, 4^^^ itnpe-

ratoribus fvefiris



VARIiE LECTIONES.p. I.

141 18

20

2326

27

30

3'

142 I

3

II

16

17

18

1922

2324

iidem C % ^V/^-zw

agros H rjgris

velhis C H S ;: , 1}/ nojiris

a vobifmet ipfis C S f / a nohijmet

ipjis H f/ « vobi/met ipjis \ a no-bijmet ipjis

ac quam multis videretur H d.

prxfidio p^ d.

populus Romanus C reip. H S remp.

clves C H S civis -^ d,

vidor C H S p<;, i]/ viSlorem

extitit profi:ribere C H S ;i^, 4' ^-

nihil elata C y^ nihil 'velaia H 8nihil 'vi et \' •vi et nihil velata

ereptum ij/ ereSlum

reliquos H ahquos

producere C H S y^perducere

fenatus C H S ;(;, 4- injenaiumConful C H S Conjules

tribunus H tnhunos

concupiiffe C H S concupijje

republica C;t;

rf

funt C H S xf'^^^Confules fafti. C Conjul : fa8i %

ConJ faaiNulli X ^^^^°

debetis C 8 p^ debent H debehit

quanquam C H S p^, >]/ quamfum is, qui eam poflim C S ;»/, »]/

Jummis Yi Jummis vigiliis

defendere, polliceor hoc C defendere

polliceor. Hoc

bona iide ; rempublicam C H Sj(j, -^ honee fdei reTtp,

vigilanti H njigilantique

diligenti non ignavo C S -vj^ diligenti

Yi^d.commififtis Xi 4' commifijii

tribunos H triburium

nondum C H S ;t;,ij/ cum

hoirui S ;)(j, 1]/ horreo

progredi C S ;^;, -^ progredi pojjt

p. 1.

142 24 nunc verear C S pj, •>!/ «^ verevr Hnec vereor

26 poffit C S ;t;,"4/ pojfet (—hac C H S ;t;, ^J/ tamen hac

34 negotium faceffimus C H % ociiim

Jecifenius S 1}/ ctium Jecijfemus

143 I otiofiffimos C H S "4/ atque otioff-

fmos2 cx xd.4 honos C H S %, 4' hos

—magillratus et res C S ^j;, 1}/ magnos

timores

6 Nam fi ii C % tametf ei H Tametfi

hi S nam et fi ei 4/ Nam lametfi ii

8 efle meliorem non igncratis, non ut

quêfitum C^ x iff^ ^'^^ ignoravi

non quafitut?i H efe non ignoravi

quajitum S ejje 7ion ignoravi an

qutefitum 4^ ^ff^ ^°^ ignora^vi an non

qufpfitum

10 invitiffimis 4^ '»'^'^C<^«*''^— iis C iis efe x, "^ (//{ ^

1 1 quos in confulatu inimicos C quos

ws in in confu mitnice (cum fpatio

exiûo) H quo njos in cos inimi.os

S 4* 'vcs quos iu confulatu inimice x,

quos 'vos in conf. inimicee

— animis et C S ^, 4^ d.

—- corporis -^/ corporibus et

12 et C H S ;)(;,-s}/ ^.

I 3 conflarent C S p^;, 4^ confiarent

14 communibus yômnibus

15 hodierr o C H S hodierna

16 pr-«builtis p/ tribuiftis

— tales C H S talis ^ taV—populo Romano iZ populi R- S p. r.

ij certo S certo repeto ^ êrto reperto -^

certo repto

18 inviderunt % d.

1 tamcii p^ tam20 fateanlur. Qfateantur. fnis



D E

LEGE AGRARIAAD POPULUM

O R A T I O XVII.

Edlt. Olivet. MSS. CHS%i-4>

p. 1.

144. I

69

II

13

16

24

«45 3

468

912

»3

141828

29303'

«46

32

33

2

De lege Agraria C S Explicit liber 11

de lege ^graria. Incipit tertius pjLiber tertius incipit

deferunt Qferuntcontentionemque ^ contentionem

noluerunt;t;

voluerunt

vultus X, 'vultis

retulifTe C ^prabuijfe

immutatos C H S ;i^ invitatos

qui X ^'

crediderint necefle )(,crediderint . Ne-cejfe

modo non )(, tnodo

etiam C d.

a Sylla C Sylla S x, ^J^^^

Valgii C H S;ii

Fuigi

genero C S ;;; genere

num quid C H S nunquid

Quirites C H S;t;

</.

Caput C S Capuee

refricare '^ referre

obduftam C S ;(; abduSlam

aut % ut

profeffus C H S ;)j confejfus

hffiC H S ;)(; hoc

impudentior C H S imprudentior

CUm C H S ;(;cui

habet in C H S ;^; inhibet

ille C H S ;c </.

ademptus;t;

adeptus

Quae H x ^'Quam C H S

;>;înam

invidiofum C in^vidiofus

nOS C H S ;(; Cfi/

Qux C H S pc %«

p. I.

1 46 12 acer x,« ''

1 4 meliore x ^'

20 at C H S xMzb quam obligata QYi x quam non ob-

ligata S qu/s non obligata

—obligata omnia C H S xfubfgnatitomnia

28 fint S xfunt—Crabra Q. H S ^ crebra

29 quia H S qui

—municipio C H S ;(; mancipio

31 Quirites j^j^Kar^

—cogit, commoveri x (ogito moveri

32 legis quse C H S;^;

quiP

3 3 prsediis H S;,; prafidiis

1 47 7 nofter C H S ;>; OTo^sCi?

8 conetur x (onatur

g haec % homine

1 quo qui C H S;^; y»o^

12 etiamne fi vi ejecit C et nefi cui eje-

cit \i d.^ X etiatnnefi cui ejecit

— fi clam, fi C H Sj(; ficjam

^ {1 x^.15 parvum y^parum

— furtum C H S x/»^'^^»^19 nemini dedit Q S x 'venundedit H

'vettdidit

20 vobis QWS X, verbis

22 quaefiverunt C H S p(j reliquerunt

23 cum C S Jed H ad (ah ead. m. fu-pra d t fcribitur)

—condonari x condemnari

25 dominationem xôminatioae26 rationes x, ô^îe

—- accomodatifrimam C S commodatijfi'

mam .^ commodijfimam ,



VARIiE LECTIONES.

148

p. 1.

147 28 generl C H S ^genere— impudentia C H S

;tjmpudentia

33 ego C H S;;;^.

I mea QYi^ yîn ea

3 Cafinati C H S CaJJtnati

—et C H S Ai ^.

5 oculis C H S ;i^ oculot

—confirmando C conjirmandos

— funiii H S X, eundi

9 num C H S ;^; </. (fed in C ejl fpa^tium quinque autfex liocabulorum et

p. I.

148 in tnarg. S defecit fcribitur

1 3 provinciarum C H S ;^ ^.

15 populum Romanum H ^ y,d.

17 in;t;

</.

ad caedem C H S «r C(sdem

contra hanc ——Capua ^ d,

et C H S X '^.

differant C ;k dixerant (et marginl

adponitur eadem manu deeji reli»

quum) S dijferant (et literis ru-

6ris in margine fcribitur,fic erat in

exemplari)

1821

2453

P R O

c. R A B I R I O,

PERDUELLIONIS REO,

A D QjJ I R I T E S

O R A T I O XVIIL

p149

Edit. Olivet.

1.

8 quod ;|/ td

1 videtur eife )c ffl

1 4 tum S ;^, ij/ cum-— tum C S ;i;,

ij' cum1 5 tum C H S <|/ eum—perpetua ;(;^^r/^/»<s

1 adhortata C x adhortatum T hortata

— tum C H T ;(j^'

—id ftudiofiffime y^jludiojijfimo

17 officium X '^'

20 vitaeque S ;(j <vita qua -i^ vittt

— turpitudo C S ;(;» 4' ^'

—veteres C wteris x. d.

21 civium C /»» S T V tantum

ToM. V.

MSS. C H S T ;^ I %|;

p. 1.

149 22 tioWi y^<vobis

150 2 aufloritas fenatus y^ auEloritaiis

11 itdxCxoviWxa. yfeditioforum

12 reipublicae nj/ </.

—in T d.

14 judicare C H S T y^judicari

17 debebit C H S T debuit ^ debehat

18 enim exiflimare y extimare

—Quirites ;(j cur20 omnibus C ^ hominibus-— vobis T d.

—providendam C pro^videnda

— tribuno H tribunis

2! neque a Confule defenfam H d.

T 1



VAUIiE LECTIONES.IJO

1.

21

2226

»5»276

78

lO

»3>4

'5i6

»7

»9

2022

2627

30

34

152 1

5

1316

18

»92026

ad populum Romanum efle dela-

tam»T y^ a po. Ro, e[fe.

quam C H S T >;, rl/ /^.

falutis C H S 4^ fahitts R. y^falutis

R. P.

quod C H S;^;

quidem

temporis C temporihus

et y^ d.

femihora curriculum T femii oree

circulum \ femihora curriculo

Quanquam C x, âmpraefcriptione x profcriptione

femihors patroni mihi partes CS ^fe majorem patri mihi partis

verum S T ^. -ij/ 'vero

ac de lucis T ae deluhris

2ih Q, % x,y ^ «dtibi X ^-

eft 4' C^'efTe

Q-r x,\^Jfet _

In quo Rabirio ;^^ d.

C. Rabirio T Rabirio

asqui C T aque x ^?«*

jurati y^juratmjudicarint y, indicarint

an ;)^, \ aut

Curtius T Curius

honefliflime liberatus x honefiifllma

lihertatis

ab y^ adqujereretur. S quareretur? T qua'

retur.

prolationem C H S ;(;, ^/ prohatio-

nem

biduum retentis, aut T d.

vicinitatis x, ciwtatis

ornetur H ornatur

concurrerint H convenerunt Xi '4' ^^«-

*venerint

multae irrogatione C S multa in ro-

gatione H 4^ mtilta irrogatione Tmulta interrogatione ^ multa irro-

gatio

intelligitis C intellegis x^ '4' intel-

ligis

perduellionis y^perduellonis

utinam C «/ i^cc H S T ;>/, \]/ utitiam

hoc

de foro crucemx

^'

fuftulifTe C S T xMulifetnregibus T regionihus

vincla T 'vincula

in T d.

152 27

«8

30

33'53 «

4

9II

12

'3

154

»4»5

16

»7

18

20

2426

27

33I

S6

7101

12

»521

23

24

26

civium C caii S T ;>/ C.

fupplicium T fupplicutn ^ Sulpitium

funeftari \ funejlamnefarii ^, -J/ nfariiscaftam -v}/ ijlam (in marg, caflam)Popularis H Populus

retulit T tulit

judicaretur •——injuflu veflro HT d.

judicari ^'judicari, judicaretur

non T d.

verborum -^ njerherum

difciplinam C difciplina

1 CS^L.T d.

modo T d.

manfuetudinifque C H S ;,; manfue-tudinis

funt Q.fuit

fed QViST x,-^d.Tarquinii

CS Tarquini

ilta C H S T ;>(;, 4/ ita

funt xfumfufpendito C S fufpendiio (cum.

fpatio vacuo quinque circiter ver»borum)

qus verba T d.

Quirites x cur

funt C H Sfunt K x> ^funt Rejus T d.

viri ^jttri

perfequeretur ^, -^ f perfequeretur

fi C H S T Ai, 4/ ^.

voluiflet QS x noluiffet

omnes y^ annis

millies Gracchus C S x HUes prius

Graccus 4^ Hli es Gracchus

concione -^ concione prius

omnes ^ annis

verborum C S p^, 4/ verherum

veftrorum C H S T 'vejirun

vobis C H S T ;;;nohis

HCnSyd.propofitam C H S xpropepoffent X. pofftnt

fi Aif'.

homine y homini

horum T omniumliberabit C H S T liheravit

noftri C H SX.

-^ w/rsf

vindicabunt T 'vindicahanf

Labiene y^ Labione

et —— fero x <2'.



VARI^ LECTIONES.p. 1.

»54 27

»55 56

»3

14

1618

23

24

2628

29

3»

»5'

8

9

'516

22

23

crudeli H S ;)(; crudelitate \ (al. crwdelitate)

importuna C H S ;i^ opportuna

pofTenixP°JP"*Saturninum T Saturnium

ccnfiterer C H S T ;%j confiteor

mihi T nichil

Rabirii ^ 'Rabiri

Saturninum T Saturnium

confitebor H S;t;

confiteor

z. \ adjure Q x-> A' '^^''^ H 'uero S uare

concedis ——Fit T concedis interfit

(fine fpatio njacuo)

interfeftum n€cefl« eft C % /'«-

ter (tum fequitur fpatium duode-

cim livearum, et in margine ab ead,

fnanu fcribitur, In vetufiffimo ex-

empltiri deefi una pagina) H inter(cum fpatio quatuor linearum) S \inter (cum Jpatio duarum plufquam

linearumet inmarg. abead. m.fcri-

bitur In vetufiiffimo exemplari deefi

una Carta

adhiberent x adhiberentur

Adhibent C Jdhiberent H S T ;^;, %^

Adhiberet

omnes tribunos plebis ^ omnis tr.

pl.

omnes praetores C H S T j,^,•>!/ </.

arma x ^-

aedificiis armamentariifque H adificiis

adibus facris armamentariifque Tade fui Aucus armamentarium qua•4/ adificiii fus ancus armentarii/-

que

eflet C effe

C. Saufeius C x Saufrius H S Sau-

feius T C. Sauferius

ergafliulo T gafiulo

confules x d.

atque ille Senatus H d.

hos C >]/ hoc

laudare confueviftis C H S T4. d.

at H aut

noftrorum C H S T nofirum

tuni ;^; tuarmatus p^ armatis

conftitiflet C T;t; confiitiffent

omnefque C H S % omnes

confulares x confutare

X*

p. I.

156 23242526

28

'57

342

6

7II

»516

»921

22

23

2425

2729

34158 I

45

»42428

3«

33

34

'59

78

13

•9

21

communi ^ omniumCn. ;g C,

Domitii %, \' Domitius

Oaavii

CT X.Oaavi

Julii C H S ;;. ^.

Cafiii C X Crafii S Crajpi

Pompeii C Pompeiipfe X ipfi

tu •v}/ tum

Mario, Scauro C M. Scaur»

impelleret -i^ repelleret

arcefleret x arceffirit 4/ accerferet

Quid ? pater H )(,î pater -^ îd

pater ?

veftri C H S X «oftri

tux d.

de C H S;,C

</.

itê. TfeAt fuit C H S T ;|/, 4' Affuit

eum C ;)^ cumIdcircone 4/ idcirco

comparere 4* comparemarmata C ornata

voci C H S T ;t;'ôce

hasc y^ hoc \ d,

turpiflimae ;(j turpifftmo \

iis x "omnium C </.

et Sex. eft x, d.

t\.xd'imagine ;j/, a^ imaginem

honeftaret C H S % honefiate

defideria H defideria (0 fupra a)mifericordia C H S ;ii mifericordiam

fuam \ fuaimitands H S ;^, %]/ imitandamad quos H ad quod S ;(/ /V quodafi eret % a//^''' 4' afferret

Mucios X *nucio

reipublicas ^ d.

tum C H S ;>/ cumsrariis C arariis (cum fttnHls fuh\

fcriptis acfi deleri dehgat)

pra;erat x pr<^tereat

condemnabimus x condonabimus

labem ^, urbemfi Qficiit ad C it ad H ut ad S iit iit

Adeone H Adeoquene

hofpes x/P"es C H S T ;!/ ^.

videare C videre

T t t 2



VARIiE LECTIONES.

Italia fudifiet

p. I.

—atque animo —T d.

27 una H d.

28 neque quifquam ^ ne quifquant

30 fruftuque -j^^frudu

32 tum y^ cum

3 3 nifi X pf^Kf160 I et C. H a/ C.

5 ac C ^««w( —atque H «f

12 ne his C H S T ;)(;,'4' w/^/

14 ex iis C H T ^;if kis x, tf his

—fuerint Q fuerit

-— diem p^ idem

16 fit ^//—conjefturam % conjeSltm

17 fecerint H/>w«»/ ^}/y«m«/—rei C H S T ;^;, ^ ^.

p. 1.

160 18 Utinam y^ Ut20 Scevae, fervo J/ Scen<^ferv»que

21 equiti Romano C equitum R. tt~equf-

tum Romanorum S;;; equitum r.

2^ aqua T a qua

2^ fuppeditabatur Hfuppeditabat— Jovis Optimi Maximi T idibxs

marctts

24 imperarat •4' imperat

—clivo ^ cli^vio

—Capitolino T Capiteleo

25 Defunt non pauca C %!/ in margineah ead. manu fcribitur in exemplari

defunt duo folia H S ;(; /« marg. abtad. manu in Exemplari defunt duo

folia, qua fuerunt abfcifa T nulla

nota quadam deeffe nifi figna binaij(. ni fallor, denotantia.

I N

L. CATILINAMIn Senatu

O R A T I O XIX.

Edit. Olivet. MSS. C H S ;^ I nJ.

p^ 1.

161 I In L. Catilinam Oratio x,^ ^ Invec

tfvarum in £,. Catil. Lib. I

8 nihil urbis C S ;ig nihilne urbis

9 hic \' huc

9 munitiflimus C munitijimi

13 convocaveris C convocaris H S'vocavens

1 6 hasc C H S pi hoe

1 7 vero -^ d.

1 9 noftrum H 'veflrum

X

161 21 jampridem H d.

162 3 antiqua vj/ ^^ antiqua

—praetereo C pratereo (fed fupra lin.

'vel repetoj H S ;^ repeto 4' <i^« ^*-

peto

4 Ahala i^ Athala

— Sp. Melium C ij/ i]^. f//«/» S ;^ 6/r

5 fuit C S ^J/ ^.

8 deefl 4- deefi enim

9 nos S d.



V A R l M LECTIONES.p. I. p. 1.

162 9 conMet -^ con/ules Kca 163 221 3 interfe(ftus C H S ;>/, tJ/ fôx inter- 23

fea-us 24—C. Gracchus C G. Gracchus —1 4 avo C H S natus )^ avilis 271 5 fenatus C H S ^JhiatuJque 2916 confuHbus ij/ d. ——permifTa -vj/ commijfa —— refpublica C reip. potejias 301 7 Saturninum C Saturnium 3'I 8 praetorem H S ;;; ^. 32— remorata C -4/ remota ——vicefimum •4' 'vigefmum 3320 hujufmodi C hujufcemodi 164 3— inclufum 4' reclufum —21 vagina 4' 'vaginam 4— reconditum H S ;); repofitum 6

zz Catilina Q\i% x.^- 8

25non

;(; me non10

27 faucibus H S ^partihus ^ al. par- —tibus —

32 non hoc potius C H S potius hoc ^hoc potius II

163 I nondum C H S wa </«/« ——adducor -^ ad^vocor 12

—Tum C H S;)c

Tunc —2 tam improbus C H S ;g improlus »3—perditus C proditus H5 vivis ij/ 'vi'vus —6 obfe/Tus C H S ^;^,

"4/ oppreffus »7

7 te C H S ;,/ ^. 18

—fentientem C iriS fentientes 21

10 obfcurare C obfcura —— ccetus C H S ;%; <-f//aj i|/ cceptus 231 1 vocem C •vj/ voces—poteft C </. —— fi illuftrantur, ii -^ fed illufrant, fed 241 2 omnia H S omnino 271 3 Teneris -^ Tenebris 28

14 omnia C H S ;)(^d'. 29I 5 me C me in —1 7 effet C X, ifet in H S ejje in -^/ f^/ 33

y«»z 34—VI C H oSlaaiam S ;^, ^/ viii 165 2•—Mallium x, ManliumI 8 audaciae •vj/ audacem —— adminiftrum H S ;t> 4' minijirum —

—tua2 '4' ?a»OT

5—Num "4/ non

1 9 tam 4/ et tam 8—- tam -4/ tamque —20 id "4/ /V 12—admirandum, •4' admirandus m—21 idem -^ quidem

Roma C J?. H Romanaconfervandi Qfer-vandiX.ti -i^ eJTe

illo C H S ;ij </.

te H S;!t

d.

Quid 4' ^/te x^ "^ /«/^

Praenefte^J/ Penefre

fenfiftine Qfenfjiin*vigiliifque S uigiliis

ego C ^.

non audiam C H S ;j;, •4' audiamnon C H S ;t;,

"4/ a'.

non C H S ;)^ numM. Leccs ^J/ M. G. PaM/ 1^/7/«?

amentias ^/ inertice

fuere Q fuerunt

Hic S a'.

confilioC

co7icitio

meo 4/ ^.

noftrumque omnium C H S j^ e»j-

niumque

urbis >!/ ar^/.f incendio

cogitent 4^ cogitant

Hofce C /fwrogo 4^ interrogo

nondum C H S k<7« dumLeccam 4^ Le£latn

Catilina C O Catilina

dixifti ^ dixi

tum C ^. H S 4^ nuncetiam C H S -^ jamveftro -4/ »o/?ro

ad me falutatum Qfalutatutn HS xad falutandum -

miferas 4^ mittebas

jam Q\iS y^d.

x^xd.caftra

;)( ^.

etiam W S ^ d.

omnes C omnis

cuftodi C cuftudi

urbis-x urbis gratia

falus fumma Qf unafalus HSfa/usfi una y^fumma laus

reipublicse H refp.

mihi C H S ^.

campo j^ campo Martiointerficere 4^ tuos occidere

me C H S d.

perniciem \ pemicionem

et vaftitatem C vajiitatemqut

quoniam;sj

</.



V AKl M LECTIONES.165

1.

13

»516

171821

23242526

27

30

31

34i66 1

2

3

4

5

7

8

9

10II

12

14»5

1620

33

25

26

«9503'

33

p. 1.

quod C quidem */? H S quidem Xt ^ 166 33qucd eji 34

atque C f/ yWH S quod 167 I

difciplinasque H S dtfciplina:

nondum CH

S »0« 2

id xd' —ad C ;^; f^ ad 3reliqua <]/ reli^la al. reliqua

exhaurietur ex urbe 4' exieris 4fentina S/enteutia 5

non H S numeft S ^. —qua X 1^^ "''^^ 6qui non C H S

;(jqui fe non 7

inufta CjunSia x> 4' '" {/^^ 9vitae tuse eft x,'viia tua non interejl ^ —

wta tua eji 10

infamiaj % infamia tu<e 12

libido S lubido »3

irretifles C irretitus es

non aut C H S non Hpraetulifti C H S protulip '5fileri C H S ^. 17non vindicata efTe C S no7t 'vindicata 18

H non judicata x injudicata

ruinas \> minas - »9idibus x. diebus 20difficultatem •<]/ voluptatem al. difficul- 21

tatem 22reipublicas C remp. ^,+

hujus vitae haec 4' d. —haec X ^- —Catilina aut hujus -^ aut 25jucundus y^jucundius 26Januarias C -^ Januarii 27Tullo Cx^-^ l^^ttio 28principum ^ ciiiium —caufa 4/ caufafe —tuum -x d. 30poftea C H S /0/? 31conatus es C H S voluifli •vf/ voluifii 32

et conatus es —petitiones j^perditiones —ifta C d. —necefle C nocere H S nefcire -^ al.

nefcire 33corpore % corpus —quo C H S quod —debetur H debeatur S njideatur -^ al. 34

wdeatur 168 1

vocis ^ vccem —adventu C H S a^ adventu 2

quod H S ;tj, -vV quid ? quod —reliquerunt C relinquerunt

Quo X îmehercle S mehercule

metuerent y^^ 4' metuerent atque vi-

diffent

urbem-x^

-^ urbem relinquendam

me X d.

atque ofFenfum C H alque infenfumvj/ iiut infenfum

civium C "H S ^.

Tu C tumconfcientia p^ confcientiam

agnofcas C cog::ofcas

et jam tibi C etiam ^t ^ etiam tibi

afpeftum ^ afpeSlus

ulla ratione C ratione nulla

oculis;ii confpeSu

concederesp^^ contenderes

fuo C H S tuo

neque judicium fequere, neque Cnec judicium fequere nec

agit p^ ait

XOX. X-> 4' aliquot

tu H tibi

evertendas C H S ;|/ devincendas 4'

evincendas

fuerunt \ fuerint

totam C t! totum

Catilinam C H 1I/ Catilinet

videri C videris

i\ X, ^fieflfin C H S fin autemtandem ^^ d.

aliquando 4^ alioquin

tecnm 4^ tecum ita

adhibere C S adhiberi

te z^'cuftodiam C cufiodia

Quid CUS x.,-^ d.

ut C S d.

aflervarem C H S afjTervari

iifdem C H S his

tuto C H S tutum

tecum, ^tecum, quia

magno in periculo C H S periculo

magnoquod 4^ ?«'*

iifdem H S his

contineremur 4^ continemur

praetorem C pofiea x fratorem p. r.optimum H S. d.

M. Marcellum C Marcellumte z> A' d.

fufpicandum \i x. fi^ppticandum



VARIiE LECTIONES.

169

1. p. 1.

3 et C H S ^. 169 19—vindicandum Idjudicandum —4 abefle ^ efe 20

5 ip^"."i X ipfi 21

6 dubitas \ quid duhitas ——emori y^y 4' fnorari —9 inquis -4/ itiquit 31— enim C H S ^. 34—poftulas y^poflulat

11 et CH S ^fid 170 I

14 ecquid C H S ;) , 4' quid —1 5 ecquid Q, ^ x.%\ ^^ quid H £«/</ 2

18 AtCx^c 3— Sextio X. Sefiio 420 manus intuliflet C manum luUJfet \ —

manus intulijfet. Num me de illis 5talia facere permifijfet

21 cum quiefcunt % conquiefcunt 4' lui-

efcunt, cum quiefcunt 62 2 tibi CH^. 723 videlicet H d.

—viliflima H S utilifftma -^ al. uti' —hjfima 9

30 quid C H 8 ^f/ quid efi quod »3-— loquor H S lcquar —— ulla C H S ^. a: Hla »7—frangat Cfrangatur31 unquam C H S inquam 18— teHd. 19— ullam 4' illam 21

32 cogites C agites 2433 donarent

p(^ ôwar^/ 26—Tametfi U S \' etfi 27

—h X q"od ft 28— perterritus C H S </. —2 impendeat C H S impendet 29—eft C H S »£« efl 30— tanti X tanti, Catilina 32— ifta C H S tua ifia ^ ifia tita 333 eilCSetHh 34— iejangztar xfcju»gantur

5 concedas x cedas

6 Catilina -^ d.

— te aut X *^ ~-

9 refta C H S ^;, 4' reâ via 171 I

13 Mallium x Manlium— concita 4^ contra 3

16 iflê 4 ipfi

1 7 quid 4^ quo —— ^^xd.1 8 tibi C H S /f 9—praeftolarentur 4^ prafiolenfur•— fciara C H S ;^ cumfciam 10

pa£lam 4^ peraSlamMallio X Manlio

omnibus C H hominihus

eflê X d'

cui —— prasmiflam ^ ^'

facrarium H Sfacrumes X d-

Hic 4/ His

qua 4^ quanta

voluptate X 'voluntate

bacchabere C bachabert

zAxd.jacere x jccere •videbis

obfidendum 4^ obfidendi

etiam H S 4^ ^^

obeundum 4^ oheundi

infidiantem C H S ad infidiandum -^

infidiando

occiforum Cx

otioforum

patientiam C H S abjlinentiam

famis ;)(j_/?///f^/yiOT;V

frigoris H S etfrigoris

tum C 4- <''•

ut H autem \ aut

prope —patriae i]/ d.

omnis 4^ omnes

loquatur 4^ kquerentur

efl!e 4^ conmunemfuturum xfuturiperditorum ^ perditorem

non X tio?ine

multarunt C mulSlaverunt

Romanorum H S reorum

ii H^.An X -^t

populo Romano C populi R.xefers C H S p,j rejires

omnes C omnis

negligis C 4^ negliges

fi quis xfquideft invidias metus, num eft C H S ^/

invidia metus non eji pj metus non

ac -4/ aut

ac 4^ îtt

nequitiae ^, n^quitia

tum C H S </. 4^ /a

exiftimasx

cxtimas

conflagraturum C confaturum x <"««-

Jiigaturam

et fuperiorum C \ fuperiorumcomplurium x quatn pluriumfanguine C Sfanguinem




171 10 contaminarunt C H S contamina-

verunt

—honeftarunt C H S honeftaverunt

1 1 erat H S %!/ erit

^ —hoc C H S ^.

I 3 impenderet y^ imftndit

16 imminentiV imminere

17 d^\S\m\i\ x\\. y^ dijjtmulant

18 mollibus H S cum mollibus

21 animadvcrtiflem C H S n]/ animad-'vertijfeat

—et regie C H S pj «0« egregie -^ nihil

egregie

22 Malliana x Manliana

23 efle fadlam C H S p,j, ^J/ patefailam

24 non % «0« hoc

25 hanc -^ d.

27 fuos \ Jerws

—eduxerit

C/eduxerit

28 extinguetur ;^j extinguehitur

30 omnium ;^ hominum

32 infidiifque H S */ injidiis

34 ifte unus pjj ^.

172 3 atque in C atque

4 grfvi z d'

5 primo H S prius

—• relevari -4/ relevati

—deinde -v)/ denique

6 afBiftantur i|/ torquentur

—fic >}/ ^/yf

7 vivis reliquis C H S reliquis ci-vibus

p. 1.^

172 7 ingravefcet;,; /«^^<jT#/f/V

8 Patres confcripti C H S ;{ ^.— fecedant )(,Jecernant

9 id X '^-

I o fecernantur ^ dijcernantur

—nobis 4/ ê«/x

I I confuli ^ conjulis

1 2 et faces ad inflammandam urbemH S a<^ incendendam urbem faceijque—comparare ;^ comparare dejinant

13 civis;ii, ij/./.

i6 Romanis;<; </.

17 confenflonem C conjcijionem

1 efle ;(- </.

19 ominibus C H S omnibus—reipublicE Salute et C rep. H </. Sreipublica et

20 fe ;^ d.

21 omni 4* omnium

—junxerunt -4/

vixerunt22 Tum tu ;){ Ta wro—qui iifdem C x. iî hijdem H hifdm

S iijdem

23 urbs ;^/ ar^; condita eji—es C H S ^y?—conftitutus S conjlituta

24. vere ^ d.

25 a C H S .2^

—ac Aj a26 arcebis \J/ acerbis

29 Maftabis. S mailabis. finis



I N

L. CATILINAMA D QÛ I R I T E S

O R A T I O XX.

Edit. Olivet. MSS. C H S ;^ I, 3 N^

^7i

«74

1.

5 L. Catilinam C H S ;(j i Qatilinam

6 nefarie y^ l nefaria -^ nefariam

7 minitantem ^. ^ 4' minantem

9 verbis C H S urBe

10 moenibus C hominiSus

1 comparabitur ^^ i comparahafur

14 denique i|/ enim—intra H S ;^ i inter

15 cum eft H S ;^ I cum—depulfus

;ijI expul/us—jam "4/ </.

—cum hofte;t;

i in hojiem

16 geremus p^ i gerimus

1 magnificeque H S ^ * magnifice

1 8 Quod y^ I ^/20 de C ^

21 Cives ;(; I </««/

—reliquit % \ relinquit

— tandem C H S </.

23 nunc -^ pror/us

—Quirites C y«/<»—perculfum '\> percujfum

I exCpi;I«iJ/i»

3 At ;k I ^*-

— in C H S ^.

4 triumphat 4' triumphaty ut M5 accufet ;<; 1 accu/at »

—comprehenderim ;,; 1 deprehtnderim

6 Quirites C H S </.

7 Interemptum C H S ;k * 4* ^»'^''-

/eSlum8 idque C H S ^ 3 ;V

9 refpublica H reip.

10 qui multos %^ d*—crederent i^ credent

j 1 quam ' putarent x ^ ^'

12 qui etiam;ij 3 «>«/» f«» »»c

ToM. y.

p. I.

174 13 AcC -^ /if

—vobis ^ 3 noBis

14 Catilinam ;i;1 Catilinamfuretttem

16 ne ;(/ 3 «ff a?

—quidem ^ i J.

— tum C H S </.

17 ejus ^ i eos

18 huc ;,; "^ pojiquam—- tum C fa/w

21 quod C HS % i -^ jui

—illud ^ $ d.

23 omnes C o«wV—eduxiftet

;(j 3 duxi/Jet

—Tongillum ;(j l 4' Tongilium

—eduxit C H S reduxit

24 praetexta C/r<r/(/?<!i—Pubiicum ;^ 3 Pubicium

—Munatium C H 4^ Minatium S A'»»

macium ^ t Minucium

25 popina H S pj 3 popinam ^ pempi*

nam26 motum 4^ metum—poterat : reliquit ;^ 3 /i>/«// .* rf//«-

27 quam valentes y^ 3 •vakntes /tnt

—nobiles x 3 ^ nobites .<vos 'videtts

28 pra: C H S ;(jl 4^ **

29 hoc C H S cum hoc

-— deleftu C deledum

30 et C // Â? H S ;)(; 1 , 3 â;

—his ;^ I /uis

—- comparantur;^; 3 /eparanlur

3 1 ex agrefti C H S agrejii;t; 3 r/ ««

32 ex rufticis C et rvjiicis mediciiUs tx

H S ;^ 1 ^x rujiicis medicuUs ex

•— decoftoribus 4^ dcôribus

V vv



VARI^ LECTIONES.p. I. d. 1.

«74 33 maluerunt % 3 maluerint 176 14

34 ediftum •^(^ i adjeSium

«75 ' concident \ occident —2 ad curiam H in curia —— etiam x\ d. »5

_ in fenatum Q, fiare S Jlare —('««t 16

fpatioj X 3 >««'« »9

B fecum ^ -J, eje

milites H S ;^ 3 'viros milites

_ eduxiflet C eduxijjent

4 qui C H S quod

5 nobis ;(j I njohis 21exercitum C exercitum illum

7 hoc etiam C etiam hi ^ 3 etiam prop' 22ler hoc \ hac etiam —

•~- timendi magis C mihi timendi 4' ti- 23menda magis 25—quid C H S ;5j 3 ^»/

9 qui C ;%j 1 ^)/ quis qui C î^ I 4' f*'' 26

qui C ;^; 1 »]/ quis 28lO Gallicum C Caliiam 29— fibi zld. 301 1 perlata x ' \ delata—efle H S

;,^ 3 ^. # 3212 hefterno C ^ i externa H hefierna

^r •*

»3 nae C H S 4/ «ob»^;(j 3 >^«»* 33—fi

a; » ?«' 34H meam x "^ ^- —

lenitatem x, zfanitateHt 177 2

15 vos X « "^-f

«7 fimiles C H S ;ii I •\> Jimilis 3—cum Catilina ;i^ 3 foa/r« •>]/ «<«18 putet -^ pudtt 4—eft C H S d. 5

— lenitati C Sp^; 3 lenitatis \ lcvitatis 8

21 via X I ^- i

22 fentinam;^j 3 fententiam 9

23 hujus;ij

I </. 1

exhaullo x, i ex haufiro

24 Quid X • •Ô'^ —25 excogitari C H S ;)(;

i cogitari 12— potelt -^ poterit —— conceperit x 3 inceperit >4

^l fubjedor ^ ' fubvcrfor -—

29 quis corruptus potell x. ' '^- , 16

33 quanta quantum '7illo ]/ illos

176 5 nec C H S ;)^ I, 3 «^

6 non p(^ 3 't/fro— adfciverit -^ acci-verit

8 diverfa;(;; 3 adverfa

9 gladiatorio -vj/ gladiatorum

II etj(^

I «mo

18

2021

iflis C S iflis his fuis fociis ^ 3 his

ipjis fuis fociis J/ «^ ifiis fuisfociii

prsedicabatur x ' pradicabitur

inftrumenta p^ i argumeutaconfumeret x ' confumeretur

exierunt ;j i exierint

non humanae audaciae ac tolerandae

C S 4' inhumana ac intollerandtt

audacia H humanee audacia ac in-

toleranda % 3 humana audacia per-

ferendte

obligurierunt C H S x «> 3 "^^^"

eos X 3 «'«'«''

nuper % i <^.

fi C X ^ Ji "on

hoc X 3 "^ ô^

vero C fl»/m

poffit 4' /o^/

accubantes ;(j 3 accumhanttsconferti C H S eonfeiii

eruftant C H eruptant

fuis;(; 3 fupra

fatum Qfa5lumpcenas Ai '» 3 poenetm

debitas C H S ;iji, 3 delitam

jam ;(i1 , 3 ^.

Quos %)/ ôi/tempus ^ 3 tempora-

reipublicae H remp.

Nulla eft 4' Nullam ejfe

natio 4 nationem

populo Romano H S reip.

virtute H S ^.

ego C H S d.

ducem x 3 ducem ejfe

poterunt C potuerunt

manare H S ;^ i 4* manere ^(^'^.per-

manere

fietCHS;,i3/peymanent x 3 permaneant

ea H S;^^ 3 </,

At;g^rQuirites C îrites R.ipfos ;(; iffo

et C H S;(; 3 etiam x ^ ^^^ etiarn

permodeftus;^; 3 permoleflus

ferre p,^ i perferre

quievit. Hefterno C S quod extirnaH quod hefierno x * ^f"'^ tit hejierna

X, 3 ^^ externo \ î ut hejierno

Jovis ^ 3 ^«/'«^

detuli C contuli H S ;»; r^/«/i



VARI^ LECTIONES.p. I.

177 21 fenator appelJavit x $ /ofor appel'

lajfei

zi ut C II S % I </.

I— importuniffimum;^; 3

improbijjimum

—Qy.in % 3 •'^"

25 reliquerunt y, 3 reliquit

27 an C H S »'«

28 conviftus;;;; 3 conjun8us

29 patefeci;t; 3 patefeceram

—quid in proximam conftituiflet ^"^ d.

—proximam;t;

i '4' proxima

3 1 edocui C H S 4' ôr «/

—cum teneretur % 3 contemneretur

3 2 pararat x i > 3 pararet

33 fecures, C H S ;»j l /ecures, cum dig-

nitates

34 cui ille C H S ;^ I m c;/m 1]/ c«miUe

—facrarium ;(j ^fe^rcinam—• fcelerum •>}/ ^.

178 3 Mallius C S Manilius ^\y Z Man-lius

4 nunc z^ ^'

—non;)^ 3 </.

5 ducem H S </.

—ejedlus;<; 3 rejefius

—Maffiliam C /» Maxiliam HS î in

Majfiliam

6 conferet C jg 1 confert x, 3 conferre

8 fi •>}/ etiamjfi

—L. Catilina C Catilina

9 periculis % 3 ^.

10 mutaveritC H

S ;|/

3permutaverit

11 ex ;5jI f/ ^j: i}/ «3

—hoc curfu C H S occurfu x. 3 '^Cf

12 atque in exilium;>; 3 </.

—converteritp^; 3 con^vertit

13 obftupefadus C fiupefaBus1 5 confule C H S

;(i 3 confulis

—minis ;^ 3 flr»»/j

16 miferum C H S;^; 3 timidum

1 exiftimari C H S;^j 3 exifiimart

1 8 Quirites C H S;(; 3 O îrites

—iniquae C iniquo

30 periculum C S periculi H pericula

—ejeftus efle % i ejeiium omnt

23 levandse C <««</«

— ut L. C a/—Catilinam S Catilina

—ducere p^ i ij/ ducem

24 audietisî^ 3 audiatis

<— hoftium ;jj i fuum26 quam quod C H S 4' quam28 iidem C ;^ i^ ;Vf»>

178 29 Maffiliam C i» Maxiliam H S;i; 3

in Mafjiliam

30 queruntur C S querunt

31 Mailium ;(; i, 3 Manlium

—Maffilienfes

C Maxilietfes32 fi ^1/7?«^~ mehercule C H S ;^ 3 mehereulei

—nunquam 4' unquam

33 ante C ;<j 3 a»/â

34 vivere y^ }, fieri—nunc ij/ ««^1 79 1 voluntatem -^ voluptatem

2 eat),^ 3 fxffl/

5 quem C H S ^.

— femper >]/ rf.

6 his;)j 3 >&/j <//Ar/

—diffimulant C H S;^j ifimulant

7 nihil X I </(? ^// «/^//

-- Quos C H S quod

8 ftudeo y^ "iffitio

9 fanare ;)/ 3y27//flr^ -4/71:««^/—et C H S »c« -^fibi—reipublicae y^ 3 r. p.fiudeo

10 volent C H S;jj 3 •voluerint \> fc-

/a«/

1 comparentur C comparentur copia

14 Unum C H S Primum genus pi l, 3•^ Unum genus—in C H S ^.

—etiam %\ d.

1 5 habent ^J/ haheant

16 eft;i/

1 </.

19 deCHS;|/3 aiiquid de

~acquirere ad

C<?f acquirere «^

HS

;<; 3 af acquirere

20 expedas C expeSia ^ 3 expeSiamus

—quid .? ergo C S ;;; 1,3 ^k/// crô »*

\ quid enim

21 omnium «]/ 0«;«/

— tuas pofleffiones % 3 pojjejfionum tuas-— putas ;)j I /«/^/

23 proferentur C H S % 1, 3 /ro/^-

runtur

— auftionari^ % 3 ailionaria

24 falvi ;)2 I Jaluti

27 his ;^ I hujus—uteremur »]/ uterentur

28 pertimefcendos ;(/ 1 periimejcere Dees

—quod C â/^—• de fententia vl/y^«/f«//a /fi///'

29 vota >/ 1 nota

32 aere 4' </.

— tamen -i^ inde

3 3 perturbata H S turhata

34 hoc ;g 3 ii^f

V V V 2



V AK I JE LECTIONES.p. I.

179 34 vidctur;;; 3 <videKtur

180 l caeteris omnibus C reliquh hominibus

H S hominibut \ reliquis omnibus

2 pofle ij/ pojje arbitrantur

—me ;^j 1 fciant me

5 denique y^ 3 deindt

6 contra ;%j i d.

7 praefentes auxilium C H S ^jj 3 '4'

prafentis

—Quod % 1 ^/8 fint H S ;%j 3 funt— furore pj 1 ^.

9 cinere p,j i cineres

—confcelerata C HSfcelerata x, i <"«'«

fcelerata

10 concupierunt H S ;^; i cupierunt 4'

cupiunt

— fe H ^j'.

—ac C jj I <z«/

11fperant

H S yêxpeSlant

^ Zfefpec-tant

1 fuerint C H S ;c * » 3 ^«'^— fugitivo S. </. fy^</ efi fpatium va-

cuum trium circiter <verborum)

14 eft ;(; I f r«/

— afFedtum C H S ;^ 1 , 3 cenfeiium

—fed tamen C H S ;^ 3 «/.

15 quo ex genere •\> quaex gente

— ipfe Q ijie x,^ Hê

—Mallius ;(j I, 3 Manlius

16 fuccedit C H S ;i5 '^fuccefjit

— iis ;»;I d.

—- Fefulis ;n 1 •4' Fefulas

18 quas ego univerfas ;)^ 3 jaw ô ««?-

19 repentinifque C ac repentinis

20 jadarunt;ii '^jaHant

— beati C beatitudinum prafules ;t i , 3beatitudinem prafules

—dum H d. S d. (cum fpatio trium

vocum)— leftis X. ' leSlicis

21 conviviis H quibus S <•»/«/

24 illam C HS y^^ d.

25 utrofque ^J/</.

26 praedatorum il- fradicatorum

—eos X. 3 «^-

—cogitare H quarere

— tantus C tantum28 inuftus eft

;i;I injuniius x 3 inviSius

eji

31 eft C H S;^ 3 ./.

—fane varium x 3 'vanum-— miftum C S

;^; 3 mixtum

p. I.

t8o 32181 I

2

3

456

78

1012

»3

»7

18

1920

21

22

23

24

^5

26

2728

29

3»

34182 I

5

78

10

12

emergent x 3 emergunt

profcriptionibns y^ i profcriptions

et ex C H S ^jf

et ex C ^/ H S ât

infitiatores -vj/ \nfiitoret

corruant \ corruunt

ne C H S neque

illud -i^ aliud

cur_% 3 cumzxWxx^nXxiLxH.arbitramur

facinorolbrum \ flagitioforum

poflit C poflet

autem C d.

talaribus C H S ^J/ talaribns ac tritit

;(j 1 , 3 talarihus attritis

ccenis -^fcenis

expromitur ;^ i , 3 4' exprimitur

impudicique C omnes impudicique if

omnes impudici

non C HS

;(j1

, 3'4'

f»/" »on

faltare C H S pfallere

nifi exeunt nifi H S ni exeunt ni ^nifi exeant nifi

pereunt -^ pereant

hoc C H S d.

feminarium Catilinarium -^feminan-tium Catilinarum

Veruntamen C H S Verummiferi ;(j i </.

auteni C H S </.

poterunt C ;;; i poiuerunt 4' pojutli

Apenninum C Appeninumfe facilius x % ^-

hiemem 4^ hiemes

fnCfifcortorum C H S fcortatorum

veftrofque x * 'veftros

confules x * ^' confulem x 3 «^-lem

vero xl^g"debeo ;t ' » 3 êbebo

nos H S non

fuppeditamus C Sfuppeditamur x 3fuppeditabimus

Romanis, populo C populo R,H xI, 3 Romanis

veftigalibus % "i^^ 'veîgalihus

exteris C externis x 3 cteteris

fi

X ' . 3 >'^/inquam C H S ;g I, 3 </.

his 4^ his omnibus

ipfox », 3 illo

quam valde ;t 1 qucd j^ 5 j«ff</



V A Kl JE LECTIONES.p. I.

182 12 ilHH S ipjt

16 denique ;)^, i 3 h'nc Jenique

17 cum;K ». 3 '^-

18 CUm;^;

1, 3 ^V

//. !

—cum X 1, 3 v|/</.

— cum X J > 3 4' <''•

»9 Oês Ai 37/'—omnium x i» 3 0«»/

21 confligit 4' conjiigunt—hujufmodi C ejufmodi

23 cogent z ^> 3 cogant ^J/ «/. cogant

25 Quirites C îrites R.26 antea C ;)^ 3 <7«/^

— ut C H S -vel A5 I > 3 «a/^«

27 motu % 1 , 3 ^' »»*/"—efTct H S (i^—prsfidii X 3 prte/jdiis

28 ac C atgue

—provifum H S pranjifum30 urbes y^ i, 3/^, urhefqûe

—quam ;k *> 3 £«*•'— fibi C d'.

31 maximam pg i, "i^fortifjlmam—certiffimam C acerri£i7nam

3 2 pars C H S /<2r

3 3 noflra C H S /« vefira x, 3 ^'(/^ra vj'

in nofira

34 Gallicanum x ^» i Gallicum

183 1 omnes C ;(j 1, 3 omnis

• 2 maturandis, agendis x 3 maturandif'

que, agendifque

3 referemus 4' inferemus

4 remanferunt C H S permanferunt

—qui H S ^.

—contra 4^ contra remp.

5 veftrum ;^, i, 3 nojirum

6 quanquam funt C H S ;^, 1,3 quan-

quam fint

p. I.

183 6 monitos C H S ;(j 1,3 4. wmVw

7 volo X» * > 3 C^ *'«'/<'

•— adhuc i}/ d.

8 id ;<j 1 , 3 </.

10 me horum e/Te H S meorum eje mt—aut C >]/ autem

1 moriendum C moriundum—port£e C portis ^ patriee

I 2 viae;)^ 3 «y//^

> 3 êd;)j

1 , 3 ya <^ w19 hacc \ hic

—maximas minimo -^ maxima nimio

22 2LC C H S et

23 Quod C Et quod— ut C H S 4. ^.

25 fi C>^H S d.

26 deduxerint C S ;(j i, 3 •4' deduxtrit

27 perficiam -^ perferam•— infidiofo H S feditiofo

28 videtur % l, 3 -videretur

•— ne quis bonus C »^y«f bonorum quif-quam

;(;I, 3 wfat bonus ûif'

quam

29 jam omnes % i, 3 ^.

30 prudentia i]//row«'(f«/;«

3 1 fed X I y?^' non— et C H S «'.

33 fententiamque;t *y^«/^«''''f«^

34 extero C 4^ extemo x i> 3 boc ex-terno

184 I numine -^ nomine

2 defendunt H S defendent

4»/ </;/>«-

dent

—Quiritesx>. i> 3 ?«<'?«*

4 omnibus;t; 3 omnium



I N

L. CATILINAMA D QjJ I R I T E S

O R A T I O XXI.

Edit. Olivet. MSS. CUSxi-^

1 85 6 veftros 4' nojlrum

7 hoc -^ d.

—- pulcherrimamque C pulcherimam'que

9 vos y^ nos

—que jc ^'

10 cx C e z<^'^ exC e

1 non x ^»

1 3 certa ij/ catera

1 4 incerta il/ vinSla (al. inctrta)

1 7 debebit C H S debet dies

18 it.xyii.v\X. \ fervahit

1 9 totius C H S ;t> ^ ""'"'

—urbis ;<j //.

—ac moenibus C H S 1I/ omnilus z «*»•

nibus ac manibus30 iidemque C H S Item % itidemjue 4/

itemque

21 retudimus;>(; mra<//»7aj

22 jugulis veftris 4/ 'vigiliis nojiris

— rejecimus C dejecimus

23 compertaque C S;)(^

comperta H <•<?/«-

parata -vj/ compata

24 et quam H S âtfw?

1 86 1 et expedlatis C r/ ex aiiis 1i S -^ ex

aais

3 Catilina 4/ Catilinam

4 hujufce C H S j(^ c/ hujufce

5 et providi 4/ ut pro^viderem

7 enim 4^ «^.

9 exierit C H S egreffus eft

1 1 reftitiffent C H S 4^ remanfffent—illo 4^ Mo—. fore C H S d'. ;ii

f^

p. I.

i86 14 quid molirentur C x ^f**^^' ff^''

rentur

1 5 veftris x nofirit

17 animis 4- omnes

— faluti yfalutique

1 8 veftrae 4^ nofira^— ipfum H S ^.

19 Allobrogum C Alolrogum—belli y^ d.

21 eofque 4^ eofdem—cives, eodem itinere C eodemque iti»

nere %, 4^ ci^ves eodemque itinere

22 mandatifque 4^ mandatis

—efle CH S^.— iis adjundtum C H S his adjunSlum

effe y^ iis addu£Ium effe

23datas C H S </.

—literas 4^ mandatas literas

25 quodque H quod

26 et C H S /^.

—manifefto C H S 4^ manifefie

28 hefterno C externo

—Pontinum ^ Promptinium

31 {qx\\\x&x\X. xfntirent etiam

1 87 1 eos y d.

—et ipft C H S ^.

2 fortes X d.

— eduxerunt;t;

eduxerant

—ex H S (/1?

3 complures ;(; multos

—opera C H S ^.

4 reipublicse C H rep.—gladiis C glagiis

—Interim 4^ Interea

6 AUobrogum C Alobrogum ^ Alh-hroget



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. \.

187 7 fit '>|/y?<- 188 16educuntur 4/ ducuntur

—et ab H S 4' a^ —9

PontiniC

Vomptinii

H p^Promptinii

17S Promptini 18

10 fedatur y^fedabatur 20II ipfi

;tj;// wro 21—coniprehenfi C deprehenji 22

12 dilucefceret C x elucefcertt —omnium \ d. 23

»3 Gabinium x Gabinum

>4 nihildum C S ^J/ nihil -^ nihil tale 24— item arcefiitur C accerjitus y^ accerji-

tus eji 25

15 L. Statilius H S C. Sabinius 4^ P. 26Stabilius 27

16 venit HS d.—dandis 4/ dandis his —»7 vigilarat C 'vigila^verat 2811 vero

x.'> \ d- 29— hujus civitatis % d. 3'

»9 frequentes C H S i|/ </. 32— literas -^^ littera

20 referrem C H S i]/ referri x deprri 3323 Quirites C S d. x. îrites et 3425 reipublicse H S «'. —26 frequentem \ frequenter 189 2—celeriter C et celeriter

27 Allobrogum C Alobrogum 328 mifi X '^- 429 quid telorum ;^ quod telum —— efFerret C afferret -—

30 tt^d.5

3» Introduxi -^ Introduxit

ei X /• 6publicam 4^ publice 7

32 fciret ^fcirent 8

33 recepiflTet C H 8 ;|/, 4^ recreaffet 934 dixit \ d. IZ

ad Catilinam mandata 4^ ^ Catilina —tnandatum 16

188 5 et fugientes C effugientes H S fu' 17gientes —

—cum -^ cum his »9— fibi ;g ita et fbi

7 P. Lentulo H S ;»; Lentulo 208 L. Caflio C Cajio 21

10 non C nec —— fibi C H S ^. 221 fatis Xi -^ lil>ris 23»3 efi"et 4' erat 26— Cinnam 4^ anna —H eundemque C eundem Lentulum x, 30

eundemque Lentuhim

abfolutionem C folutionem x.fi^'*'tiotie

autem ^ ^-

fuifieYiSeffequod 4^ y«c^ cum

videri. Ac %wVm acAc C^/quas

p(;quaque

data; 4^ /'i'''*^

cognovit C agnovit

legimus C H S 4^ legimus litteras

Allobrogum C Alobrogum H S f

Allobrogum

item C H S 4'.

Tum C Tuncaliquid x, aliquid tamenficis x.f'^^^ legati praccpiffent

ipfum H S _/^

deprehenfas ^ deprehenfadebilitatus ^ debilitatus efl

Introduftus C H S ;(/ IntroduBus efi

eandem fere fententiam H S eademfere fententia

tabellas C tabulas

inquam x i"quit

quidem notum C S d.H y. "ofu"*

muta revocare ^, futare ac te 'vo-

care

Allobrogum C Alobrogum

quid C 4^ quis

feci C H S -^fieri

aliquanto 4^ aliquando

jam C H S Vulturtiijam

quasfivit H S ;)^, 4^ qUeeftvi

venifTent C H S 4^ conveniffent

Qui -^ ôdquem x qttimque

prster 4^ propter

opinionem x ^-

defecit C deficit

literas C d.

juflit xj"êfet C H S ^.

fuum C H S </.

autem 4^ d.

ex C A/ fcies ex

cognofces C x ^-

necefiTe, Cnra. ^ f^ctffe : et curaetiam 4^ ct etiam quidjamAc 4/ Atfunt vifa C vifafintfurtinj -i^ furtuminter 4^ intra



y AKl JE LECTIONES.p. 1. p. I.

189 31 indlcari )^judican 191 I

indicare H d.

33 reipublicae H S ;,;,>]/ reipublica /a' 2

lute 3— placeret •\> liceret

9 funt ;Ky««' aulem

190 I varietate C H S mora \ al. mora 4. confecutus Q/ecutus —_ perfcriptum %}/ pra/criptum 5

4 providentia H S prudentia m-.

5 Pontinus Q ^, ^ Promtinius

6 prastores C H pratores populi iJ. S «J/

pater p. r.

8

8 impertitur C H S impartitur 9— hujus C H S ^. 10

9 ttCeta II

10 tum ^ d. —11 cuftodiam C S •v}/ ctijiodia

—C. Cethegus H S Cethegus —

~L. Statilius

\P. L. Statilius 12

(2 cuftodiam -^ cuftodia —>3 CafSum y^ Crajfum »3-— qui ;^ quod —14 depopofcerat ij/ poftulaverat —

Cxparium ;^ Leccam H»s Apuliam effe attributam C H S »S

Apulia aftributa e/fet

•

»7~ indicatum C H S 4' '*'*''?« edi8um »916 P. Furium H Furium Publium~— qui tCt ^ d. 19

»7 deduxit x deûxeraf 22

Magium p,^, -^ Manlium 24—Chilonem C Chillonem -—

18 hac \ d. 2S

». Allobrogum C Mobrogum—follicitatione C H S /olicitudine —»9 primum ^primus 26

20 perduftos C adduiios —21 Quirites C îrites R. 27

23 republica ij/ re/publica —26 Quirites C xd. ~27 hanc C H S

;,c-^- -—

contigit H contingit 281— ciCVLex 30

29 caeteris C H S ;)^ ceteris /upphcatio- 3'

nibus 32

30 interfit C intereft

cateras C S ij/ cetera de rep. H certe 34de rep. 192 2

—geftax^^/'^ —_ republica H r.p. —

33 patefailus y^pate/afiis 3

191 1 verum x/^^^ 5•_ etiam H S d.

magiftratu C S <» magiftratu -vj/ ««-giftratui

quo ^J/ y«<

Glauciam C H S Glaucum -^ Clatt-

diumoccideret ^ occiderat

etiam \J/ queniamfceleratifTimi periculofifTimique ^/ce-

lerati//ma periculo/ftimaque

omnes C omnis- omnes C omnis

urbis C 'verbis

pellebam H S 4/ depellebam

nec C H S ;^, ij/ non

fomnum H <\' /omnium x, ptf^^fttte/cen'

dum /omnumnec H S d,

adipemC y,^-Cethegi C H S C. Cethegi

unus H S •>J/ /olus

\\\%C X, iftis

dum ;(/ dum in his

omnia ^, omnia enim

appellare ij/ explorare

conficiendas C conftciundas

roandaverat j^ mandaret

confeftum -vj/ mn con/e£lum

ipfe C ille

tam paratum audacem j^ d.

infidiis x ^-

caftrenfe C caflren/em

compuliflem C expuli/fem

id x.'> ^ d.

Quirites H S ^.

veftris x ijeftri

depuliffem C depuU/Jet

vobis C H S ;;/ nobis

neque commififTet)c ^'

tanto C H S %J/ tanti

exitium H S 4/ exiiii

denuntiaffet H S denuntiavijet

quae 4' qua minimetanta in rempublicam x "» '«'<» '"•/•

rempublicam C H S rep.

manifefto C H S nianifefte

quoad fuit ^ quo ajuitnos C

H</.

dum X ^'^"t

fuiffet C xe/fet

liberafremus C liberavijfemus



V A KI JE LECTIONES.p. I. p. 1.

192 7 cum C H S ;(j </. 193 138 videtur C ^ 'videatur 14—humani confilii C H S ^j^, il/ bumanis 15

conftliis

—tantarum C H S tantam molem \ —tanta mole —

—efle C H S 4/ ccnfequi 1

6 potuifle H S pcfe 1

—prsfentes ^'/"^y^w/^»» 18

10 po/Temus ;u/»o^;;za/ 191 illa •\' illas 201 vifas H S vifas jam•— ab occidente C H S </. 22—ardoremque ;^ aretorefq^ne —12 jadlus -^ taSlies 23—relinquam ; ut omittam -^ d. —1 3 tam multa C tam H S 4/ ita 241 5 Quirites ^d. —— fum ^fm —i^ in X de 251 9 immortalium x ^- -~20 legum -^ regum 27—liquefafta C H S

;ii UquefaSiafunt ——Taftus C ac tadus 2821 quem ^ quem quidem —2 2 laftentem ^ la5lantem 29—inhiantem ij' nihilantem

25 et totius H S ad totius —26 imperii S d. (eum fpatio irium circi- 30

ter njerborumj 52

27 placati, fuo numine ^ f^" ômine

placati, —— fata Xi \ faBa —29 placandum C xplacandos 3330 iidemque C S idemque —— facere C xfieri 34—majus H jnaximum —3 1 excelfo C H S excelfum

—« collocare C collocari 1 94 i

—et C H S ^. 2

32 convertere C converti, 3— ac

;t;«f /V« 4

34 quas clam x qutedam 5

193 I a fenatu populoque Romano C H S 8

4/ fenatu —2 illud C j(;;, \J/ ///«^ Signum —

•— ftatuerunt C cenfuerunt H S 4' '""' 9

luerunt l o5 Quirites C H S ^^ </. 12

>— averfus ;^, \ adverfus —6 videmus

;(j vidimus —9 comparari C comperi ——per cives C per cives perdilos 4' P^*'' * 3

<////j civibus •—ToM. V.

Maximi C H S /?<• maximiet conjurati C H S

;>(;;conjuratj

indices x.jtidices -^ qui eos judicA*verunt

QO Q et X if otempore ^ timore

ftatueretur x.ft^^ûerunt

et fenatus C H Sfenaiusilluftrata et C H S ^.

majore C majori

tedlis, fed ———templls atqueCHS «/.

ego 4/ ergo

fumam Xi \ fummamfim C S ;t> '^' fumille, ille S 4. iUe

hanc X cunilam hanc

vos C H nos

omnes C omnisego Ai> 4 ergo

Quirites C H S ^/.

Allobrogum C Alobrogum

axd.tanta j(j /««/<?

credita ;^ creditx

coramiftaEque H commifffe S p^ ro»?-'

mijf£eflent C H S ^/?if

Quid H S ^Wpopulo Romano bellum H S bellunt

reip.

et pofle C H S poji

non nolle 4^ 'velle

etCHS ac

ampliflimarum C maximarumpatriciis x pc^^^^^bus

veftramque H S vejlram x ftojlram-

que

id nonne H S id ne ^, id nonqui nos 4 ?^'* "ôs

potuerunt 4 voluerunt

quoniam 4^ d.

dies C H S tf'.

enim x '^'

ac miferrimo ^ </•

erepti C ereSli ^ erepti fatie

togati C H S 4^ </.

duce 4^ </.

neque C ;u non

folum 4 </•

et has C ;ij â/ H S Z^^j^

vofmet ipfi H S vos

meminiftis 4- d.

Sylla ;; Syllatn

Xxx



V A R I iE L E C T I O N E S.

p. I. p. 1.

194 14 C. Maiium C Marium 195 9115 ex C de 22—Cn. -vj/ Cum16 ex urbe -i^ d. 2320 ne C H S 7iec

24 \\\:s. ^^ illre tauien—- Quirites x ^- 2425 commutanda.Ti 4' comminuendam ac 25

miitandam

27 principes ^principes voluerunt —28 illas tamen C H S ille inde 27—omnes x, d. 28

29 reipublics quaefivit C H S fuit 29reip. —

— reconciliatione C S reconciliationem 3030 concordiffi H S </.

•— internecione C S internicisnem >]/ /«- 31terventio?ie 32

31 fint C H xf""f 3432 nulla unquam C H S 4' nunquam

33 Catilina;^; Catilina, C. 196 2

34 Cethego ;k d. —195 I Qnirites H S ^. ~.

3 fuperfuturum C H S fupervtSlarum 5

X fuperfuturum effe 67 nullum infigne 4' inligne

-~ monumentum C emBnimentum 88 laudis H honoris —

»— memoriam C S ;^, -J/ memoriam wf 9tram

12 hujuimodi C ejufmodi 10—poflint C H S

p(^ pofTunt —\\ zxîa^zn^. xcrefans 16— et C H S tf: _—corroborabuntur C corrohoraniur >717 unoque C H S ;ij, iV omnique

—duos )^ duo 18

—civts C a'. H S x> 4' <''^-f —18 fines C H S xfinem 20ig ejufdem C >&i(/a^ \ vero ejufdm

fedemque C y^fedefque

illorum C illoruui r/? H S %, ^^ /«?>

illorum

quod %}/ ya/./

vivendum fit cum illis C cutn his vi'

vendum eji

ifti C H S ;;;, 4- ////

refta fua faifla Qfua faHa rtSlt \reSle fuafaâ

nequando H neqiiam

pofi"ent 4/ pojjittt

Quirites C d.

ipfi C H S ;ij, 4^ ^.

noceri C S nocere -^jam nocere

eft ¥id.bonis C H S ;:^ vohis

defendet x defhideret

negligent C riegligunt

etiam C 4^ cnim

is 4^ d-

omnes C H S ;t;, 4^ omnls

depulfi C H S 4/ depulfus

converterint C H S ;ig convertit

obtulerint C H S %, 4^ obtulerunt

ipfi quid eft, quod C quod H S ;^; ipji

quid

quo quidem C S;(;

quod i^ quo

libeat 4* Hceat

gefli Cfe.iconfulatu H S

;jj confulatu meoornem 4^ oratione (al, ornem)in 4^ pô

veftrum C noftrum

atque Q ac Vi S et

jam H S ;g </.

periculum eft 4^ omne periculum fit

priori Q priore

nofte C H S x> 4^ maefecijlisprovidebo C H S ;ti, 4^ provideho

îrites



I N

L. CATILINAMIn Senatu

O R A T I O XXII.

Edit. OHvet. MSS. C H S % I -^

I. I.

197 y a.c C ac de

10 ac de H S ;^ <if

1 quinem C H S ;|/ //.

1 2 perferrem i]/ perferam

1 feram 4' d,

14 vobis •>}/ </.

—Romano C S Romano P. C. (i. e,

patres confcripti) H Rotnano Patres

C. X P- q- R- P' C.

17 continetur 4' <^.

20 fella •>}/ nonjella

22 meo C H S;i;

/« «;«—quodam dolore, in 4' dolore, quodant

24 efle q H S ;k d.

198 I populumque Romanum C H S;ij

îrites2 mifera •vj/ miferia—liberofque x liberos

3 atque C ac

4 omnium C H S ;g omniumque—noftram H 'vejirum

8 laster C S Utor—reipublicas C -^ populi R,1 3 omnes C omnis

1 4 mereor H meis

15 obtigerit •«I/ fl///jm>

16 enim C d.

1 7 confulari C H S ;;; confuli—nec C nejue

—Nec C Neûe18 atque C et

20 neque H S necneft—non C H S </. vj/ »»0/// ^««^*

22 quem C H S ;)^ jui— refpublica C H rempuhlicam S r. p.

25 vobifcum H S;(i mbifQum

p. 1.

198 26 quam C H S;ii fi/rtOT volo

—et illi et nos ^/ ille et vos

—cum republica C H S zP^J^f28 reipublicas falutem ^'Jalutem, et Rt.r

populi

30 qui ——Gracchus ^ d.

3 I qui '4' quod

32 C. Memmium C Memmium•— occidit C inierfecit \ occiderit

33 atque in 4^ uti

—\\Q hi H S p;; ilU \ duo (in margiilli)

34 csdem C necem

199 I accipiendum 4^ reciplendum

3 efl C a'.

—arcefiitur 4^ accerjitur— initum C S initium

4 interfeftis omnibus 4^ interfeSlia"

nibus

—ne 4^ ^'

— reipublic^ C \ populi R.6 omnia •4' crimina

8 jam H S ^.—judiciis C H S ;|/ indiciis

•— judicaftis H S ;t;yW/Vai?^/>

1 2 eum C H S )i^d.—judicaftis H S judicavijlis

— cuftodiam \> cujiodia

1 4 eft nemini C nemo eji

1 5 hefterno 4^ hodierno

17 dati C traditi

—ulla C H S ^.

21 praedicans -i/ pradicavi

23 mifceri C immiferi

24 tam C f/ toi

2 5 fe ;^;, 4^ ^.

X X z 2



VARIiE LECTIONES.»99

?oo

soi

1. p- I.

27 VOS ^ VOS 201 10

29 non C eiitm mn30 et C H S d.

31 ac C (|/ aut 1 1

—prolatando ^ prolatando dies 1 3

32 celcriter vobis vindicandum C H S -—^ vobis judicandum %}/ cekriter 'vo- 1

^// judicandutn •—

33 Silani C H S Sillani 1534 multandos C H S mulândos 162 ampleftitur C compleHitur 18—fua C H S p(j, -^ fui 19

4 populum Komanum Q populi R. S —/. r.

6 punftum C H ;^ punSlo \> per punc 20/«« —

—hoc C H S ^. 21

10 ac C H S p/ ««/• —11 \n\\t\ C inviSii 23

12oppetiverunt

C H S ;>(;,4' appetive'

24ra/?/ —

14 itaque C H S ;(j ^. 25—difpertiri C H S 4' difpartiri 26—Habere 4' hinc 28—iniquitatem S d. (cutn [patio) xin

(cumfpatio) 2915 difficultatem H difficultale 30ig municipibus C H,S y(^y -^ municipiis

20 circumdat ^ circnm dat

21 fancit • 'yfla^// 31—poenamp^;

/<^«^/ 3423 hominem C 4 homines 202 i

—Bona 4' Bona eorum —25 atque H S «r 5

26 omnes C omnis

28 illi antiqui 4' illic 6—efTe 4 e_fe antiqui 8

32 in republica H S reip. x republica A/ —in remp. •—

3 3 viam 4^ quam g34 cognitore C H S ;j^ monitore ^ ge- 11

«//or^ 1 2

I alteram H S ;ii, 4^ alteram ficuti 13fr///j I 4

3 utilitas C H utilitates 1—reipublicae vincat C reipublica 'vin- —dicant H refp. vendicat S ^ r, p. 16njendicat —

•—enim C ?//«« —6 interfit C 4^ intereffet S H ;ij interefi ,

«—• lenitatem C H S

;>(;, 4 levitatem —8 qui

jij, 4 ya//e 17—neminem -^ meminerunt —9 ferat xfer,atis -i/ ferant •—

10 Is X d.

cives Romanos deditC C.P.LentuIum

H S p(; Cethegum C, P, Lentulum^ C. P. dedit

indices -j^^ indies

qusefitori x* 4^ qutsflori

tota C H S ;,(; nota

judicarit Q judicawritvero 4 «jereipublic ^ H S p^ /« rep,

pofle C p tejl

Idem etiam C H S p^; ^/ -vj/ /a'mputat H. putanf

populi Romani C S populi Romani et

H reip. et x, ^' /• et

cogitarit 4^ cogitanf et appellanf, et

appellari C H S ^ etiam appellari

leniffimus p^ le^viffiimus

dubitat H S;i;

dubitabat

fancit ^ fanxitpernicie 4^ pemiciem

populi Romani H S reip.

etiam 4 etiam adconfequatur S Xt ^ fequatur

populo Romano C populo H populi

R. S p. r.

Silani C SilUni 4 Syllanam

vituperatione C populi R. 'vitupera-

tione H vituperatione populum R.S ;(/, 4 / • '• 'vituperatione

leviorem C leniorem

quod 4^ lui

moveor 4 movear

fed C S fed in x et in

fepulta in patria C H S ;^, -^ fepuU

tam patriammihi CYi^x^'fatis -i/faflis

fperaffe H S ^ fpeBaffehunc C H S ;ii

f/

Catilinam H d.

ac vcxationem 4 vexantium

mifera atque C H S ;^ </.

vehementemque C whementerqus

prsebeo H S;^;

prahebo

uxore C H S ;(j atqtie uxore

fervo ^fervisnon C H S

n;» 4 ^^

acerbiffimum S inacerbiffimum

fumpferit C Sfanxerit ^fenferit -âl. fanxerit

ac C an

inhumaniffimus SYi.

inhumanui

et Cd.videatur C H x videhiiur





VARIiE LECTIONES.p. L205 19 datur C H S %, 4' </«'«»' a' fui ob-

litus alii memoretur

20 univerfum populum Romanum H '^

iinjlverfam rernp.

22 fundatum ftabilitam C d.

24. nox ij/ njox

25 non X ^-

a civibus C H S v, i|/ •vobis

26 haec C H S ;t ^«'^

29 videretur -^ -videatur

30 Nunc ij/ Nunc autem

fententiam -^ fententiai

—pauca %, ij/ aliqua

33 et infirmam et C infirmam et S piief

infirmam

34 abje£lam 4' objeSlam

306 I veftra 4' nofira

2 mcorum C H S ;<; eorum

4 fortafle C forfitait

>— vitae>J/

vita^-.vero

5 quanta C H S quantamhoneftaftis >]/ honefiatis

6 femper ij/ d.—uni "4/ </.

8 atque C ac

10 alter C H S ;i;, ^/ </.

II habeatur i^ habebalur

12 rex 4' <^.

»3 in C H S ;k. ^l' ^.

»4 bis 4' '^.

16 iifdem C hifdem^ continentur C H S continetur

xg yxtCd.

p. 1.

206 21 eft C S ;;;, 4^ '«?/? '« H (^ in

24 dementia ;u clementia

— hoftes H hofie

25 repuleris C repulerilis—nec H S neque

26 nec H S neque

29 etiam C H S ^^; d'.

31 atque ;(;, 4^ atque a

32 reperietur H d.

34 perfringere C confringere

207 3 urbis C H S ;^, 4^ ^'J*^ urhem 'veftram

4 clientelis x clientuUs

—hofpitiifque provincialibus C S pr»

hofpitio ofiicii pro prouincialibus Hpro hojpitio officii x, pô provinciali'

bus, pro hofpitio \ pro^vinciahbus,

pro hofpitio ofiicii

6 comparo C H S;)g paro

7confpicitis

HS

;%;,4/ profpicitis

8 aliud C H S ;,^, 4/ </.

10 mentibus infixa C fixa menlibus -^

confixa mentibus

1 arbitrabor C H S ;(j arbitror

12 commendo C recommendo

13 verum etiam H S %fed14 haec omnia fuo folus 4^ hoc folus om'

via fuo folo

15 confervaverit % confernjanjit -^ fer-'viant

x6 populique Romani QYi S ^d.19 de libertate C ac libertatt

23 poffit. S p»ffit. Finis



P R O

L.

M U RE

N AO R A T I O xxiir.

Edit. Olivet. MSS. C H S T % 1 4^

p. 1.

2o8 8

lO1

»4»7i820

2226

209 3

468

9»3

'5

16

»718

20

22

24

25

26

28

33

precor C H pretor

iifdem T eifdem

voluntatibus T -voluntate

confentiant T conveniant

in

H ;^f/ in

res C re

omnis C omniutn

idem T d.

eum C T;n;

^/ H eidem \ et

conful X d-

inftituo T infiituto

hnjus \ hujufce

impetus pj^ impelumet T et 'vitam

fevere C ;^yf-r;r«

gefto X gefume C d.

aequius C aquusuno )^, "4/ a«fl

iis C T his

repetendis C repetentis

mancipi T y(^ mancipii

profefto -^ profedumdebebit T debebat

AcQi: \Atut -vj/ d.

potiffime C H Sp(;, 4/ potiffmo

afFefto eodem honore T d,

e C H S T ;t;, ^j. «'.

portu C pcrtus

iicnr hi

jam H d.

ex alto T d.

praecipere

Tpercipere

et C ejus H S eis T ei

rationeiri T raiionum

ngrediantnr;j;

ingredientur

republica Kalendis Januarii t^z Cin rep. januar effe (otnifjis Kalendit

tt tumjpatio)

p. 1.

209 34 Januarii j^ fanuariis

210 I refpublica i}' ''ff/*.

2 vocare H ^vacare

1 mheT êt urbe -î ex urle

12 partes

HS

T pârtis -^ artes

13 ipfa X, d.

»5 hujus \ d.

16 poftulabat T fufiinebat—Quod fi quam volebam T d.

»7 tum;)(j

rt'.

18 cogebar, non quam \ cogebat, nuti'

quam20 zdxd.23 nobis T d.

25 ornatiffimi C hornattfjimi

accufatio C d. (fed ab ead. manufupra lin. fcrilitur 'vel accufa-

tioj

26 ferre C H S ;ii, \ ferme

29 arbitros -i/ arbitror

3» Sulpici C Sulpiti

33 aut ab i]/ ar

211 2 1,. y^d.

4 tum H d.

confulatnm, affui, idcirco nunc C ST Xi -^ d. Yi confulatum affui

nunc

10 Ser. X P'

II fuperata T fuperatus

»4 fuperbiae H ^juperbiam—inuffiflet T injunxiffet y^junxiffet

15 et C d.

ampliffimi C H amplijffimis

17impertiam

Cimpertiar

»9 labores, per qucs ea ceperis C H -vj/

fic et fi cepens eos T fic exctpies

eos xjic <"-'

21 poflum xpojjim

22 nulla fuperbias T </.



V ARI JE LECTIONES.

211

212

213

I.

23

242526

28

3031

32

3456

78

10»3

192021

22

24272

4

10

»3

14

>516

autem H S autew ineniam % autem

(fed inter lin. adjicitur) inertiam

erga "^ autem ineptiam

fupplicum x^ -^ fupplicium

caufa C T i]/ caufarum

induftrius C S T ;t;indujlrius, quam

poffit C H S;fc;,

4^ poffet T potcfi

ceperis 4' reperis

caufa C T caufacadere C cedere

rivulos C H S T ;ii, 4^ </.

amicis T amicos

tua ;^j tui

exiftimarem C exifiumarem

amico ; crndelem, fi mifero : fuper-

bum % amico crudelem ; fi. mifero

fuperbum ;

eftT^.eflet S effes

moderabor y^ meditahorrepreheniione T reprehenfio7iem

contentione C contemptione

fed C T fed et

imperatore -^ in patria

timuifle ij/ timuiffet

An C H S T X. 4 -^«'

praetextati triumphum T d.

ut C H S T 4^ «^ «'

gratulacioni nj/ gratulationihus

libentiffimo •>]/ libentiffime

nihil X ^-

loci X ^'""^

Saltatorem C Pfaltatorem

appellat H S;t;

appellat falfo T ap-

fellat fuiffe 4' appellat N.falfo

L. Muneram C Fl. Murenamvehementis ^/ 'vehementius

maledici 4' malediî

conviciatoris -^ connjiciatis

M. Cato C H S Marce %M. Anni

arripere x corripere

ex lcurrarum T Scaurum ^fcurra-

rumconvicio T commirio

confulem populi Rcmani faltatcrem

j^ confules p. r.falutem

infanit T infaniat

Tempeftivi C H S T 4^ Intempefii-vi

j^ tempefiivoconvivii y^ con^vi^vio

eft extrema faltatio T fit faltacio

id C T 4- hoc

relinquis % relinquimus

p. 1.

213 18

zo

232427

2930

3334

214 I

3

56

215

912

»520

2426

29

3031

32

3334

2

47

9

10

12

»S16

18»9

2326

comiffatio H T comeffatio \ comen-

fatio

quyque xt •>!' quamquamvitam •>]/ 'vita

judices C H S %, -^judicio

Nondum ——utar poftea H </.

noftrispf^

d.

integrum C integerrimum

contentionem C contemptionem

fretum -^ fretus

petitionem ^fufpitionem

ita ;i/ ita efje

{nmis ^fumusplebf C 4^ piehes

amplas x d.

plebeise ; et proavus % prabere et

proa-vis

Murens C Murerepraetores fueruut C patruus fuit HT

4/ pr.-etor fuitet % ^-

pater ;>/, 4" pater (etenim mihi accidity

adjicitur ex p. zii^. /. i. tranfpos.)

adipiicendi-x,

aaipijcendutn

populo ^ a pcipulo

nobilitatis % •vctufiatis

virtutis X 'vrtus

intermortuam C intermortuas

generis x ^-

Lteliis C Clodiis

jacebant Hjaceham xjacehuntrefregiffem p^; infregif/im

ficut ^fcpatereP;)^ pareret

equitis 4^ equitihus

filio C d.

accufatores ^ d.

mi)deft:ffimo C medefiifjimo

Quod ti iîduna

;t;unam

curo T cura

pares H ^ x^ -^ pari

primum T primus

poffitCHSTx/#'fit -i^fic

fortis \ fortis

cum j^ eum

gratiofam % gratiofum

excurrere X'» 4' excuticontentior.em C contemptionem H S

coniionem x conlione

muitis fuit -^ffuit inultis

grata x g^^tia




215 28 famtno C H S 4- //.

32 refertam C rtferfiam x, repertant

216 I imperator C imperaiore—- quanquam p^ quam3 v\diQ^mar y^wdeantur

5 Muren.-e y^ d,

— impertlt C H S impartit

6 communicanda y^ convenienda\

8 ponam y^ ponere

12 et C H S ;t> 4 *'~ longo T loco pofi

I 3 habitarunt T x, hahitarint

1 4 noftra -^ d.

1 6 expediit C H S T ;;;, ^}/ expedit

21 dubitari C T ;^, -(J/dubitare

22 rei C H ;t;, 4- m23 Vigilas ^ Vigilias

25 buccinarum C bucinarum

26 inftituis 4 injiruis

27 capiantur;^; capiuntur

29 tu C ;>(; f«yz<£

32 populo Romano C H fopuli R. %p. r.—aeternam C ecternam—haec huic x hoc

'

3 3 gloriam H gloria

2^ coegit C cogit

217 I latent 4 /ateat

3 noftrse 4 vejlra

—videris % 'videtis

4 te ^ te diutius

5 quod ;<j </.

10 nullam ;(j ««//(U

I I nobis C 'vobis

-— conciliant C conciliarit

1 6 etiam p^ ;«/»«

1 7 noftrisj,j vejiris

—poiTumus ^ po£imus

19 deligendo C diligendo

23 largitioni C p(;, 4 largiticne

28 tam ;^ f(2a/2j

—quje C H T j^, 4 »0«

29 prope ^ d. -^ quo prope

30 verborum;ij d.

—occupatse y^ occupare

31 ifto ftudio admirationis ; id enun-tiatis C ijios duo a mijeratienis et

denuntiatis (cum ajierifco fupra ijios

corruptum locum indicante. AJieriJ-.

cus etiam in margine comparet) ^, ij/

iij tres dico ad miferaiionis id enun-tiatis

52 eft n-\>eJJe—contemptura x contentum

ToM. V.

2181.

1 petebantur C petchatur ^ patelatur2 cornicum -^ cor^vicum

3 edifcendos C eligendis S ;^ edifceHdis

4' elifcendis

— cautis C H S %, 4 caufs

4 jurifconfultis ^ '""'' confuUis -^ju^'

rifconfultus

6 poflet agi, notas quafdam C pojf^.

'vero acedam H pojfet ( cum fpatio)

S pojjit. vero (cumjpaiio) x. P*JI'^

'vero accedam 4 poJJit ijero ac edam

7 intereflent 4 interejfe ut"• 8 poflet X P^j^t

9 noluerunt 4 'voluerunt

I o verbofe T 'verbofe meus dicitur

I I Eum xi ^' ^«'''^

—jure Quiritum Cjureque H Sjure Tverbo jureque %jure quod ^Jureque

—aio T ^ animo— tum ? Inde 4 tum inde ? quid fi hacnofra tempora ibi

1 2 Inde C H S Inde ihi

—huic X, hoc

53 litigiofo H S 4 ligitiofe p^ litigio-

jum ?•— refponderet ille, C H raftonderet ?

ille

1 4 Latini C Latino

15 ex jure 4 ^-

—Prastor C H S T ^. 4 Pra;ter

1 6 interea ne x iteranne

1 8 nullo x^ 4 in illo

—ufu H iijKiX,

^Juis1 9 praefentibus x '^-

—inite C in te x, îf^ "4 '»'>'^ C^înite)

——viam Tjam20 inire x mire

—Redite 4 redire

21 jam tum ^ quce— tum H tu

— barbatos H S T barbaros

22 videbantur x 'videhant

—conftitiflent H confiti/Jent ( '* tuli*' effen{^ ab ead. m, fup. lin, ac Jidebeat eJJe confiituti effcnt) ^, conjii-

tutffent

23 lifdem C H Hifdem24 fucata funt C x,\ fugaia funt H

fugaia fnt— et hjec C H S fed h(scT et hac st

fmiiia

25 SedH^.—- anne T anue

yyy



V A R l JE LECTIONES.p218

1.

26

2932

33

219

48

II

»3

H

16

»718

»920242526

27

220

7

9»4

1516

18

20

caufa T CGiifam qui % â^ fi7«/^ •»]/

qui caufa

vindicaveris C T \ judica^veris

petebantur H petebant ]/ patebantnr

perinuhaT

multa

voluerunt : hi invenerunt ^^ nolue'

Tunt. hi 'venerunt

cjua; poteftate mulierum contineren-

tur T quorum potefiate muUerei

continentur

poteftate x potefatem

noluerunt ^vdueruntquia C cuja H cum S d. (cum fpatio)

^ cura '4' curia

libris Qlibri

putarunt C H T x,-^ putarent

Caias C ;^;, 4' Gaias

oporteret % epcrttre

etiam T et

aliquando t)/ aliquamdiuquod ^ d.

Licet confulere x Ulere confuhre

perdidiftis C perdidijii

ufquam C vl' unquamideo C igttur

omnes Q\i x homines T d.

quod et y^ quod ex

continetur ^ continentur

addere x ^gere

refpondentur C refponduntur

videare y^judicabere

fin x,fin autem

etiam ccntroverfum jus ^(ontrcver-

Jim ves

nofle C nojfet

mihi ;(^ mihifipotuerunt T potuerint

vobis ^ nobis

dicendo, et '^ adjiciuntur etiam

re C H S T X. ^l' a'.

parcius '^parce

me C re

pofTunt X poffint

led H Jed non

ad honorem Vi S T '/^ ab honore

difpofitis C H S T ;t. + depofitis

nobis ij/ vobis

aliquis C -^, -^/ aliqui

novus ^ no'Vos

prsliis promu]gatis y^ d.

non • orator -i^ d.

vi geriturr es. Spernitur ^ S x, niide-

tur refperni. H midetur refpui Jpe^nit

p. 1.

220 21

23

2;

27

2932

33

34221 I

45

6

9

II

12

13

»7

18

'9

21

24

25

28

29

32

3334

21Z l

etiam ^(^ d.

bonus p/ ô«Kj ^/

mage C H S T pr, 4/ </.

res S «rj

hsEC T hoc

nos C H 'vos

mulierculis x fnulieribus

M'. Curii C T M. Curii (abfquenota fuprafcripta pro Manii legi fig'nificante)

Flaminini C H S T Flaminii./Etolis •vj/ eholis

Perfe T Perfeo

Mummii C Nummi H MumiiSin C H S X. 4^ Si

graviflimas y^ gratifjtmte

- Atqui C T -4/ Atque

Antiocho C Anthiocho

parta C H S T -^ fi qua parta \fiqua parte

Publio C d,

ftatuo C H S T x;, •^flatuamtalis T /«/mefTe H S T

;Pi^.

fratri x patri

ipfe X, 'pfo

liberavifTet T liheraffet

vir fuerit, confideraris y^ wri fuerini

confderatis

regibus quibufcum x qmibufcum re^

ribus

nimirum T nimiumcum exacerbaflet C S exacetaret HT ^ excitaret -vj/ exacerartt (al, ex'

gitaret)

cum C H S Tpi;;,

'4' cumbello S T bellum

qui C H S T ;>/ quid

rex;)i

res

rationes %d. \ nationes

tantum x t<^nto lempore

opibus C H S T ij/ </.

conatuque \> conatu

invaluit C H S T ^J/ valuit

perfequeretur C H S ;t;,i}/ »0» per-

fequereiur T «0» profequeretur

Bithyniam C Bithiniam

Cyzicenorum C Cizicenorum jj cjiri'

cenorum 1]/ Qiricenorum

conftitiflet QT ^y-i^ exfiitijftt

pateret Q pareret

provincia H Afia



V AKl JE LECTIONES.p-222

223

1,

1 ab C H S T «— urbs T Nries

2 defenderetur T defenderetitur

3obfidionis C

HS ;j;, »]/ olfejjlonh

4 ad Tenedum C nttenede W \ a 7V-

nedo

— contento y^ contempto

5 Oê ycUpe7 Expulfus X expuljis

9 renovarit H renovartt 4' renovarunt

10 eflet X ^Jf '

11 Ac H T ^z-

13 pofTem ;ij/o^/

16 geffifTetCHx. ^l^î^^'—L. Luculli C Lucullus T Luculli

X ^-

17 conficiendi curam C H S T ;^, 4'

conficiendum exitum

18 detuliflet H S deiultlfe

20 Qua ex pugna C H ^.

2 1 Bofporum C H Bofphorum22 etiam C et

23 ipfe C H S ;i(j z/yo

25 cura C H T ;^j, -vj/ ctm ille

— ille C H T ,1. ^.

26 illum j^ fl^ /7/a«w

29 ejedi ;>/ ^^V^/— tanti 4' tanta

28 qao cum per 4- qua caufa propter

29 aeftimata C axijiimata Hextimata p^,

4 exijlimata

jo tum C H S T % ^.

I prior 4/ </.

4 quem C H T %, ij/ yac</

—Euripum % eripum

5 putalis C H S -4/ putetis

—agitationes fludluum j,; agitationefqut

Jluentium •\' agitattonefque fluSiuum

7 unus C H S T ;^ </.

8 commutat C H S T xt \ commu-tata

9 rumoris C H S T %, ^/ rumcres

— fit C H ;,(;//

10 exiftimamus Q exifiimaris

—ut x;«'.

15 quis C H S quifque

1 Manlio C 4/ Mallio T ;ii il/^«//;a

20 csli X ^'

21 excitantur T % coticitantur

22 hac T hoc

26 ambae j^ ambo—confulatu C H S confulattm— tum X d,

27 ct }i ex

p. 1.

223 27 rumore 4^ timore

29 altera Q S ^t A" ^-

— ii H T hi

—provincia C S prouinciam

— ac legatione T a delegatione

— liberalitatis T Ubertatis

30 tefles C H T X teps•— deceflerant C H S

;t;decefferatit . Ex-

ercitum LucuUi fignificat (fed in Hfupra lin. fcribitur vacai, ab ead.

m. has tres <vcces abundare, et e

margine irrepfiffej indicam) T de-

cejferant. Exercitus Luculli fgnifi-

cat \ decefferat. Exercitum Luculli

figtiificat

32 zA^ d.

3 3 pr3efl:o C profio

224 2 tum X "*"^

4 Romanum x ^-— fufiragatio H S \' ffjragh5 non C d.

7 recreavit 4^ recitanjit

8 laboris impofuit H d.

9 fumpfit ipfe; S xJ^^^pfi^ '• 'Pfi—cum T X '^^1 1 religio eft ^ religione

—valuerit x ^'

2 1 eam ^ caujam

22 ab T ;); d.

-— deledatione C deleBationi % cbfec'

iatione

24 poflûmus H S x.pojfimus

2; admirere C 4^ admirare

26 reftituit x confiituit

28 eft \ et

—gratiflima \ gravijfima efi

29 jucunditatis eft xjucunditati

225 2 putas T putes

3 fint xj"'^^—miiitari : fit par militari C H T il'

militaris x tntlitari

6 iflius C T hujus

8 conciiiat C H T ;k, 4 conciUatam

9 qua H T 4^ quatn

— in forte ^ forte

10 ofFenfionem vitat C H T j^;, 4 ^«*ône vitata

— zequaiitate x tequabiliitite— benevolentiam % benevolentia

14 parte 4^ parte plena

15 indicum xj^îciitm

1 ordo p/ credo

18 fevere xM'^^^

Yyy 2




225 18

20

21

22

23

2425

303»

342

3

691012

226

»316

18

20

22

2^3

24

2526

!27

339

10II

12

15

16171222

2426

sftimatae C H axtimata 4' ^Jiitnart

ptovinciam C provincia

noluifti i]/ n}o\uiJli

et praetor et conful C ^/ prafente et

confide H confulto S ^? ^ry confulte

T ^/ prafente confule y;,et prafide

cotifuUe ij/ f/ ^/ confulte

provincia -^ pro^vinciee

deleftum C dileSium

Umbria 1]/ innbra

liberalitatis H S ;i(;, 4' Ubertatis

quas H â^ in ^, quod

municipiis ;\j municipis

intelligant y^ intelligunt

Et quoniam }(, -^^^'o modo

ea p^ fiJOT

tibipc» •4' ^-

magno ^ maximo

tnxteaut C aut in ^ neqite in

^^ ^ ^-. . .

acceptam injuriam H accepta ia-

juria

immo placet x ^-

petendi ^fequendiprajnuntia fl pronuntiatio

p,^provincia

etiam -^ provincia

repulfae •4' pulfee

perfalutatio 'Y falutatio

conjefturam faciant % conjeûm fa^ciam

Videfne }(, Vides

illum T illam

accufationem y, cogitatiomm

teftes C H S teftis

alium faciam H aliam faciem S alium

iam -vj/ alium iantijamdefperat T defperet

ftudia -^ fudiumteftatam C S ;^; tefam T exieram

neque 4' atque

te de X, d^ te

tranftulifles % tranfiulijfet

pofle -^ d.

\n C d.

flagitafti y(^ agitafii

CalpurniaCH;)(^ Calphurnia

haberes % haheremvero T non

funt C H T S ;t '^-

aut;i;

autem

cseteri y^ exteri

cui S T y^ cum

p. 1.

227 26 proderant T d.

—mea x. in ea

28 prorogationem C 'V prarogationum

29 Pvânilis y^ matulia

—dignitatis y^ dignitas

30 et C et in

3 1 gratiofi 4/ gratiofe

3 2 Idem H S T %, ij/ ^'^(?'w

—edititios -^ edituros al, edititios

34 cujufque v|/ civis

228 3 r\?c p^ d.

5 datus ;(/ ^.

9 quod H quoad

1 2 tu2e 1]/ i^.

— tu p(;</.

—metum x. locum

16 feceflionem C frejjionem T fecejfus-

18 VultUS C H S T ;)(;, 4 d'.

—obfcuriores C H S %, -4 ohfcurior ei

— folent C H S 4>/f/19 indicibus T judicibus

20 Sicariis xf^^^'^—cum p^ f«»z

— tum C S T 4. d.

2 ipfe 4^ iffis

—circumfluente C H S T %, 4^ "^cumjiuentem

2 2 exercitu;t;

exercitum

23 percufli C /^rca^

24 ipfius ;(/ ?>y?—oculi C H S eculus

25 ei jam;t;

etiam

•— conditus 4^ conjulatus

29 qui 4^^.

30 nolite 4 ôli te

3 1 vobifmetipfi %, 4^ 'vojmetipjl

32 percrebruiflent C H S T percreluif-

Jent

229 2 credere;fe;

f -^"»//

3 recuperare C reciperare

—deberet, 4" deheret

•— quid 4^ ?«'

4 timidum ;^j iimendum

8 ne poftero;t; «^ ; et pojiera.

11 ad % ^

12 induit T imminuit

14 cum C S T ^Ki^'Î 8 Tum CS î )c Cum 4/ ^^â

19 vivum C 'vivom22 refpondifl!et 4^ dejpondijfet

— fi C 4 etft

23 reftinfturum % f;f//«<?a»'aas

24 homines ;)^(7.

30 et cum pj; f»^?i

31 meum "^, 4 '''»



VARIiE LECTIONES,p2«

29230

2?!

1.

33 illam C illa

3 cum H «0«

8 confulatus ^ confularis

9 eft C H S T ;t. ^ C/^ reliaus

10 perpurgatus T repugnatus

I I Poftumio '/^1 ^ Pojlumo

12 indiciis C H T ^^judiciis

—deprehenfis H S;t;, 4/ reprehenjts

14 in onini C omnino \ d.

15 fenatufconfulto C /enato conjulto

18 prius H/r/«/^«(j/«

19 Judices et;^j

Judices

20 remoti 4' remote

28 parta C H S T ;(j, -.J/^«ra/a

29 etiam;)(^

et

30 funt ;ii/«/

32 defcenderent T dejcenderiint

33 Servium Sulpicium \ Ser. Salpicii

34 contentione C contemptione—permotum y^ commotum

1 Cn. Poftumius QYl ^•^ '«'« Pojiu-^

mius S tum Pojiumus T /kot

2 complures % compluris

6 nobis C;t;, 4/ nobilis

7 et C H ;)j a/ T «/f K^

~ etiam C ^,

— alienifiimis C T ;>;; <2/zV«/^w20 H alie-

nijjimis (/ed"/imis" ab ead. manu H-neola tran/duHa in marg, /crihitur" exitio^

8 inimico C H T ;k, ij/ inimicus

—exitio C H S T ;;;. 4- ^.

1 1 curricuIum.C corriculum

14 perfequatur T per/equatur de Sernjii

adole/centis • de pojtumi Crimi'

nibus de Ser-vii adole/centis

— * * * C (non levis hicitus comparet)

H S (nullus hiatus vel lacuna) %}/

perjequatur (cum Jpatio) Jed in

marg. Jcrib. 7iil de/ciebat in exem-

plari

1; quod eft ——totius accufationes

H d.

1 6 gravis % d.

zz prodeffe poftet C H S •vj/ prodeJJet j^

prode/fe po/fit

24 Cottam C Codatn

—eo H f«26 in ipfo C H S ;^ /;/ T %|/ fl'.

28 eximiam C S T ;(;;, 4' eximiam n/lm

H eximiam njim et

30 judicio H y^judicium«—

' nimiis H «//»/j (Jed punSIis /ubnota-

tur et /upra/cribitur unius) 4^ mi-

nuj

p. I.

231 30 abjedus C objeSius

31 memoris ;)^ injuria— eft C H «'.

232 2 opibus 4^ operibus

6 innocentium ;(; d.

8 vero % </.

II inftituet 4^ in/iituit

_ exiftimabit C eg/limabit

12 pro C S 4^ i/.

14 fingulare \ /iHgularim

15 non audeo QT x^-\ d.lci mn po/fun%—in re C S T ;,j ^.

16 conformare C con/eram r^ H S Tconfirmare \ d.—poflim H po/fum,

17 fiCx^d.18 te C p;;, 4^ non te— nihil C\i x^\ te nihil

'9 leviter x ^(niter22 omnes p^ omne

23 non moderata y^ immoderata

25 patiatur xP^^'tur26 cum C H /a T j(j a'.

28 et X ^.—jucunda CW ^ -^, i,/ judicanda

29 In M. Catone fed a maeiftroC d.

31 fed;t;

'verum

33 et H «//«»2

233 2 fapientes C/apientis

3 formofos T y^/ormoji

mendicifllmi C H S mendicijjimi fini4^ mendicij/imi Junt

— fervitutem H T Jer-vitute

4 non X. d'

7 minus ^ munus8 patrem H parentem

1 Hac H S T ;ii Hocaudloribus

^(^ auditoribus

12 induftus CHS 4^ iter induSius jgindutus

»3 publicani ? S publicani.

M calamitofi ? S calamitoji.

16 feceris x/ueris—ejus 4 eju/aem

18 t^Z d-—quippiam C H S T;ij, 4^ quippejatn

20 male dici 4 makdici21 nobis j^ 'vcbis

2 3 eft C -^/ed

24 exorari ^ execrari

25 autem C ¥L S T '^, ^ enim

26 diffifum 4^ dijujum

34 mediocritate ^ mediacriter



VARÎ^ LECTIONES.p. I.

234 2

3

910IZ

«4

18

192021

22

24.

27

28

30

32

33

^35 1

2

i 5

8

91012

1416

>7

1819

20

efles % ejfet

temperantior C H S T tef/êratior

nec C neque

enim ;;j </.

pudentiflimum ^ prudentijfimum

ej ufdem p(^ ejufmodifortuna ^fortunampofuifiet ^ potui/fet

non H d.

interpretarere T ^ interpretare

vi X '«

elatum x datum

aetas ;|j tifus

oporteret x* 4^ oportet

Nihil gratiae caufa feceris C H S T

'X, 4/ mo gratia confeceris

refiftito X refijlo

etiam C et

humanitatis C S \ feveritatis

permaneto ; vero Tpermanere

fententia T d. ^^ fententia 'vero

alia C H S aliqua

divinum %, 1}/ d.

C. C H S 4^ ^/comior T comitior -^/ communior ? fa-

pientior

ex C e

fapientior T quis fapientior

fed te —exiftimas T d.

exiftimas C exifiumas

commodiorem T commendiorem

comiorem C H S;%i

communiorem

virtute x, ^*

vere xjuredomi y^ d.

qui X quamesêji

^

feveritatique Hfelicitatiûe S ^/yk-

cilitatique

inftitui % infiituifii

toUe i|/ tolli

ac C H S T X. 4"^.

aut ad —valere ^, a.

in H S T %, "4/ <2i/

ipfum -^ ipfo

referente y^proferente

corrupti H S 4* conduBi

gladiatoribus il/ gladiatcris

tributim T tributumCalpurniara C H •4' Calphurniam

fenatus ^fenatusfi

hsec Y^ d.

p- 1.

235 31

3334

236 I

3S78

10

1

13

^9

22

25

2628

293031

237 I

3

5

8II

12

13

14»516

J7

18

192021

24

Eccui C H £/ cui

poflit C H ;;;, i}/ /0^«prodifl"e -^ iviffe

videretur T 'videtur

Quid rogatus C d.

rogati CH x> ^' rcgantiin ea x ^^<*

Quid judices? ^d.hic C H S ,}/ ^jT,

non ;(/ »//?

introire C introiere

accufator 4' accujatorum

Poftumius ij/ Pofiumustotum y^ motum^qui

;;»;^/<z' qui

venerat 4^ venerit

inquit p^; inquam

tu id 4' d.

afl!edationem •)(, affetiatisnem

feftentur C H S T «]/ autfeSientur

noftra ^ 'vejira

fi x/'bonis C H S T -vl/ tonis viris

beneficis C benefciis

folet X P°^^Ji

hunc C d.

Cato;ij

f^ro

nobis p(; niohis

ipfos quoque C ipfofque

fpondere x refpondere

poflTunt C H T;(i pofjint

atque ;)/ «/ya^ ///?

putant poflê ^gutant. Poffe

eft L. X <^'

tributim data p^ cl^'"'^

quaeftiones C H S 4/ conquefiiones

detraxerint x detraxerunt

aut noftra C aut nofirum T d.

patrum •\/ partim

liberalitas libertatis

Hasc T Necprimum afliequebantur C d.

nedum ^, 4' riondum

* * * C (vacat plus quam dimidia

pagina) H S (fpasium eji trium

linearutn) T (nulia lacuna)

Praefedum T Prajertim

ftatuent ^ Jiatuerit

triou ium C H T ;(jtribulum

fpeftaculorum y, Jpeculorum

criniina C crimine

numîVitfza





VARI-^ LECTIONES.p. 1.

242 21 fmt C H y?»/ Cîm lactim) S Jint

( cum Jpatio diiarum Unearum) T ^/unt

—illa pellis immanis C </. T illa pejlis

\> illa pejiis immanis (et delnde in'

terponitur Jpatium 'vacuum)

2 2 importuna T importunfe

— Catilinas C Catilina T Catillinee

—prorumpet C S i]/ perrumpet—• poterit; et jam populo Romano mi-

natnr C pa minatur (cum Jpatio)S % p- r. tninatur T potej} mi-nuatur

23 advolabit C ^^^, i]/ advolavit

24 in caftris C </. ^f«OT Jpafio) x, '"

cajiris :—furor, in xfuror in—curia timor, %J/ r«?'/fl ; //«or

28 confiliis ;j/ confilii

29 opprimentur C H S T ;(/ ««/5r-mentur

32 rempublicam C H S T r^/.

343 I fidem veftram, vel H S 4' jidem vel

T Jides in vos xJde in vos

4 obruatis x. obftruatis

7 attuliflet X attuliJJe

8 fqualore ^y -^ Jqualor

— fordidus C H et Jordilus S et for-didus—morbo C H S ^/.

9 vefter C H 'videtur ^ vejlri

10 intuetur T ^ tuetur

1 3 omni ;^; d.

p. 1.

243 13 Murena CYLS -^fc Murena T Z».M. xfi Murena

14 Judices T d.— fi injufte Cy/r injufie

15voluntatemve

C•voluntatem

HS t/j-

luntatemque

1 7 perfugium C T profugium

19 eripiuntur;>(;

eripuit

21 feditioforum Cfeditionum—infidiis C H S injuriis

23 quid ij/ qui

28 ut C ««/

30 ignominia -^ ignominiamque

3 videat ;^j ^videatur

244 5 et C H S ;)(;«.—magnas ij/ maximas6 dccefleris C S T ;(/ decefferit

1 5 concurrerint C 4^ concurrerent

—eo accedat C T excidei H S extiderit

X excideret— ipfe C ille % d.

17 funt X '''•

— a H S ^.

19 reipublicse ^^ P. R.21 Lanuvio C H S -«1/ Lanwvino—tota caufa C T tota H S jc eaufa

22 patriis C pairis

25 aut momenti x, fttomenti

26 ut C d.

27 otii C d. ^ hojii %!/ hojlis

— ftudiofiffimum C Jludioffjimumque



P R O

L. F L A C C O,

O R A T I O XXIV.

Edit. Olivet. MSS. C H S T ?-, ;^ i

p. I.

245 8

9

1922

23

2526

24.6 2

3

47

912

»3

18

19

2327

28

3032

247 1

fperabam ^ ^-

deprecatorem C deprtcaturum

pr pe y^ quoque

verum Qfedaliqiris H aliquid

L Fl acci T L. X, Lucii

tamen C d.

Laelium C Lentulumcivium

Cd.

adolefcentiae T adolefante

efie «• d.

pofteaquam C pcjlea

amor ^, d.

perfpeftus y^perfecutui

republica C reip.

ferimus Q fecimus

memoriam C d.

fapientiam C d.

providentiam C S prudintiamjudicum C "T judicium

hoc tempore C H S </.

eftC^/.

perfugia y profugia

permiflam H ^ commiffamtradidit T r tradit

vobis r nobis

amiifa y^ commiffa

praeterea C propterea

videtis j- videhitis

Repetitur CH^ t, z rapitur T re-

perijural. repetitur

indicia C S T judicia

excepit C H S T ;^ cepit

proferenda)^ perferenda

expedlent C expeêntur T ^xpec-

tantur

noftri C S r 'vejiri

mecum C H S wf /«

contendant C H S T tum efl r f#a-

tenderint ^ cut ejl

tum C H S cumduces X, d.

p. I.

247 6

7

9II

12

H15

16

»721

26

28

30

33

248 3

6

79

II

»3

15

»7

«9

ToK. V.

noftri C S veftri H «/.

an T ante

* * * C H S T (nulla nota lacma)Cilicla C Cicilia r Sicilia

geflit C gexit

muta C S innjita T mutataea C S T 5- /7/

inimicis C S T r inimicis tadem pra"tura

H;)^ inimicijjimis

qua vi T «!'.;i(j ywow

qua levitate y^ quale 'vita,

jus H ci vis

anno jus dixerit T d.

jus C d.

dixerit H S ^ dixerat

in maledicentiflima C maleiicentij'

fimanegotio T genere negotio

Praetereo C Praterea

praetereunda H pratermittenda

hofce X hojies

Timolites C H S 7". molites (errenfcriba, qui, ut puto, a diîtante quo-^

dam VQces acceperat) «-, y^ Ti, Mo-lites

ille vicanus C inlevicanus T ille 'vi'

tanius

noftri C H S ;^ 'vefri

ac C H S atque

De quibus ^ d.

efle ——audietis T aimet -

telles )c ^'

At C H S r Atque

hominibus % d.

tiim C d.

fedCHSy?y/pudentes H S T r, j^; prudentes

judicium xJludiumfunt H r, %/«împudentes H S T itnprudentes

do x, de

alia C aliijtia

Z z z



VARIiE LECTIONES.p. I. P-248 20 reli?ionem C /mowOT 251

26 fciant Cfdunt ^ dicunt

27 nobis C f -iio^/f

3» aiebat ^ aêbat~ libertus C x liberatut

32 Ijcderet T laderat—eum r, z ^-

249 I Septimius C S Ser-vilius

7 mores H S majores

8 valerent x "'aUret

9 everfos lA^ ^fe everfos

10 fed ladendi T d.

12 nihil C nil—nec C neque

»3 impudentiflimus T imprudentiffmus

deligitur C T diligitur

16 noftis C noflris— tum C H S r, X autem

»7 noftris r veftris

fuftentat Qfufientatur

20 idem r iiem 25221 merces r Wi?«/f/

22 pofita r, •)(^profofita— in C «'.

23 poffet S T r, % potefi.

fi C^.24. vanitatem C H S r,% levitatem T

'veritattm lenitatem

25 propius 1l proprius' accedam y^ d.— veftris H S T y noflris

26 Vehementem H î^, VghementiJJtmum

27 rebus C H S T r, % wrbis

30 vero S -vere T «'.

3' exercitus ? quje ;)^ exsrcitufque

—qnanta y^ quantaque

32 funt ry/>r

250 4 hac Q. ac x^ d.

6 quas^x;

dl.

more r tnorte

10 Laclio C r £>. IÂo10 conficiendum H S ^ perficiendum

17 eos T omnes

18 nolebant C S -vohbant

20 tenues C tenuos

21 qua; recitantur C H S ;ij</.

2+ clamore -^ d.

27 elabitur p^ dabitur

Nullam Q U ST T, z Nuliam enim

28 concionis juberet r d.— fcifceret C H Sfciret Tffciret—plebs X Pêbes

251 I perculfa H puifa 25

9 funt Hfiat

1.

10 in C </.

—Myfia1 funt C H S T r, xM1 Cymaeus C Cimeus T Cinicus

—fame j^farime

15 ciHS xd.20 zonarii 'T fonarii

23 videndum T p^ di^videndum

2.7 adverfentur C aêrfarentur H S r, jg

ad'verfarentur

29 legationis H f'^?/. largitionis in marg,ab eadem man.)

—proleftat C erigit H S p/eât TprojeSla

32 fummo cum H S ;ij caw infummo—autem ;(/ <3a/

3 3 nomen r </.

—vero C H S »0« âr y? interregati^vg

h<ec dicerentur) r «c«

34 acerbitati C H S T acerbitatis

1 fcriptura C S fcriptur^—decumê C S T decima—portorium C S portorum H T pra.'

torium

—morti H mortis

2 laedendi quascunque js^ ladendique cum—quaecunque H quacum

5 concionem C T s-, % contentionem et

concionem H S contentionem

6 rationemque r ratienem

7 fpem r, % fpeciem

8 ***CHST Cnulla lacuna nota}1 1 confedlio r profeilio

13 foleant r Joletit

14 Hypfa:um C H Hipfeum

15 LiTER^ PoMPEu et Hypsî Cd. (fed habet in margine)

17 impudentem H impendentem

—qui praefentem H -^ quem prafeyitem

18 qui H quem20 putamus C S putatis

21 fuerint Tya^ra»/

23 judicum C T judicium

— tricefimo x trigefimo

24 deferuntur r deferunt

—Ne S Nec26 ad H d.

•— judices xjudicem—an deferantur % d.

3 1 refponderat H refpondtrat (i fupralin.)

33 Hoc T Hacj 1 ex —verentur r d.

3 titubarint C T titubaiterint



V A R 1 JE LECTIONES^»53

254

1.

3 habebunt C S habent

5 ne r nec

10 praEfcripferis Q prqfcripferis

11 eô X ergo

—> autem H % tum12 la:di C lafi

I 3 homiiiem y^ homines

14 eft igitur, C H S (/?. Igitur

15 in C r ^.

— ergo C S igitur

17 teftium H S r </. T ftudio x offtniutn

—dicit r, % fl'/ff/—natio C ratio

19 fed C H STr, %</.

25 difceptationem S difceptatioves

21 Intrnho euam ^ Inira Boeti^m

24 inimicis y amicis

25 difceptationem;)(; difceptationes

26 cognitionem H S cognitiones

21 imitatione r, % condiiione— in T eciam

31 fama2';)j i;;7<e>

32 deprecarer C deprecaret ^ deprecer

33 accufatoris C S accufatoribus—confefToribus C H S <onfe£hribus rconfeiloribus

—convivis H S ;^ cenviviis T cois velconnjiviis

1 dederetis C H S T dederiiis

2 proderetis C proderitis

3 primus xp^^^^6 imperio C T r imperii

7 hac;tj ôf

•— conteftataque C H contefiaque r ^^«-

textaque

8 degenerarit C H S T degeneraverit «•

denegaverit ^ degeneranjit

•— id quod maxime C^. T inqua ma;ci-

me T quod maxime

9 florere T flore—laudem s- z"» laudem10 adamarit H S adamaverit—ego C f- ^rô

1 prodatur ^ prodealur

12 connivendum x,cohibendum

15 Nihil C Ni/16 nihil C nil

—nihil C nil

18 reperientur C H S reperietis

20 criminationefque x criminatio^temque22 aut in eo ^ d.

23 in eo -^ d.

Zif. practore r tempore

— navigarit H na^vigarat

27 decretis x ^'

p. I.

254 2728

29

30

255

3»

33I

2

46

12

1518

192021

22

23

2427

28

292930

32

33256 I

"2

decefterit C S r decejjerat

necne, quseramus. C 7iecne. âr*»mus

ullffi C tlle r illa

duces T judices

ejufmodi H ^ hnjufmodi

diftindla 5- defiinata

ac magnitudo p^; a magnitudine

cultu H ^.fumptuviverent j in r vinjerent.

laus r /of»^

iniquus, qui j^ inimicus ut

videretur r 'videiur

omnia r ^.

Silano C H Sillano

Italia;>(; ^«

eo X. d'

ter H T </. xf^''quadragies

xquadragefies

Quid X ^^M'. Curio C M. Curio x M. Curtia

Sextilio C H S Seftullio

clafTem ^ ^^^JJ^

ora r d.

difperfi H S difperfts x difperfe

vagabantur T 'uagahuntur

deinde C H S d^mumCiliciam C Cyliciam

per C S T Pthifo Hr,x^'praeterea C H r propterea

virtute T r mrtutemnihil C nil

nihil C nil

omnesfpatium)

infulas x d.

contineii r continere

praetore C iret

exftimarem -^ exifiimantem

Quid fi T ôdOppii C H Eppii ^T t,x EppiL. X d-

A^nx C H S ;)(; Jgri T ager

Ceftii HS X Cefii T Tefii

fuit xfuiffetdoceo r doce

ipfe H S r, ;(i^.

tamen % tarnen in

Quid X %'Adramytenus C AdriamotenUs S A-

driametenus r Aciriamettenus x ^'/iriatenus

nobilis x </•

Z z z 2

clauftris C d. (fid eji




256 8

»4

»7

18

20

22

^SI

2326

28223»

32

33I

2

7

910

xr

1214

16

18

21

22

23

Atinas pugil C H S Jtci7ias piigil T^/ in ajpigillo x -^t i" ajpugilo

Olympionices C S Olympiotiicas TOlinipionices

defendendi ——cautio y, d,

utrum C S r mjira 'Y t d.ifta S d.

curfu T d.

fumptu tantum T /umptus

id C H S T r, A5 -^.

fupra y^fumpta

infra r in

ab ^no C d. (fed efl fpatium) Tab iino

Afiam, his H Aâ hiis

ex C ex (fed corrigitur " f/"^ ah ead.

manu)quo H qua

ad ;(j arationem y, ratione

provincias C H S provincia

fumptu C ^Jumptumvero H j- vere

lucretur ? r lucreiun

genus T onus

fufcipit X hfi(pit

Qui X ^^^fibi x/At r ^«ullam ;)j d,

remigura x ^migiumaliquid x, ^'

poftea X *'•

poterat xt°^^°^^

communi rcommunis

Acmonenfis T Acrimonenfis % JEmi^nenfis

Citat —Acmonenfes T d.

Acmonenfes ;i/ Mmonenfespraeconem C S pratorem

mentiri C mentire

cujus C d.

Acmonenfium T x Acrimcnenfum

Dixit publice data drachmarumccvi millia C Dixit puLhce data

drachmarum CCV H S Dixit puhlict

data dragmurum CCV T datumad rachmarum CCFI t datumdrachmarum CCLX. ^ dixit dattim

dragmarutn CCVIDixit QUS et dixit

nihil protulit C rul protuUt

fed X '^'

p. 1.

257 24 dedifle C fe priva-—

' dedijfe (cum fpU'

26

27

28

29

3032

34

258 1

3

4

56

8

9

1

»5i6

172021

2328

2931

32

33

34

259^

2

4

fe privatim —/aw dicitur •

tio)

privatim r prinjatim dicitur

drachmarum T dragmarum

millia W^T x.d.haberet x. hahere

Ab X AtSextilio C H Sefiullio p^ SextuUiodicit H S didicit

etCHrd.Sextilius x SextuUius

Sextilium pj SextuUiumdenique ^ d.

habuerint x habuerunt

reprehendantur H x reprehendentur

Quod ergo C ôdergo /> H S îiergo P T îd ergo x ôd ego

atque x ^-

fine tabulis ^^ d.

pertimefcamus C H r, ;n; pertimefci^

musAcmonenfibus T Acrimcnenfibus ^

^monenfibnsdicebat r dicebant

exoptanda C S expetenda T exoptata

infpexit C anfpexit sr, x infpexi

quod C H S qttid

Acmonenfium x ^monenfiumteftimonio C S laudatione

nullam conftantiam x, d.

leftimonii x tejiimoniis

defcribi ac C S dijiribui atque

prffifenri H prajertim

accuTationisx accufatoris

nihil C nil

?iQ}\^T,xefi aT efi

prolata T perlata

creta C H S cera.

etiam x 4'

creta C H S cera

autem H x. f""^

Acmonenfium x ^monenfiumpermoveri C promoveri

quantum x ^^^*»

confcient:am C H S r. % fcientiam

T Jummamcera x, catera

fidam xj^^â

atque oppreftum r d.

in iftum nugatorem ^ injujlum nega"

lorem

invehar x Jrruetat



VARI^ LECTIONES,p. 1.

259 7

1012

»5

16

18

19

2021

2p

242526

29

32

33

260 I

2

4

6

8

12

16

1820

25

iflam laudationem C laudationibus- ijlam

Dorylenfium T </. .

nihil C nil

fufpicamur ^ JupplicamurDorylenfium C H Dorrali S T r

Dorylai

Hterarum ^^ d.

veras protuliflent pj vera periuUjJent

nihil C nil

falfas xf"^/'êrat pcena 'V pcena

atque aliud H arque aliud me S ^/ w^«A//^ T <j/â« <?«' me

agere r, ;>j »2^ agere

finunt X. finent

enim T d-

Qui C H S T ;)^ ^mrecitat C H S recitatur x, recitant

iis y^ hic

cujufquemodi C H S T cuju/cemodi

X, cujufmodi

vero C nemo

dubitatis r, yc.duhitabitis

vindicetis C vendicetis r judicetis

Qui hoc T ôd hic

locuples S T hcuplex

Atque X -^t

Dorylenfis C S Dorilenfis

confefluque r, % conjenfuque

L. Flaccum C Flaccum

tua T X, haudarbitremur C H S r arbitraremur T

X, arbitramurfici X f("hofpitem C S hominem

amififti C d. (cumfpatio)dimifib ^, demijfo

At iftud T Vt iHud r, x *' 'A^2l T d.

quae C quatemperarit x temperavit

pofiet C S pojfit

bxdtefte, totoque H tefiimonio S tefie

et T et Jimpliciter

fubtiliter ;%;yfl/a^r;Vfr

pergamus r peragamus

Temnites T Tementesillorum C S aliorum

fe C ^.

felicitate H Sfeditate

Nicomedes C Njcmedes (csrrigitur

ab eadsm m.J

p. I.

260 27

28

29

3132

34

261 4

5

9

101

12

>3

1416

17»9

2021

22

23252628

2931

3334

I

3

262

9

eft T d.

Lyfanias s- Lyfatias ^, Lafiniasfenatorium xfifi^torumfenatorium C fenatorum

omnino C omnesDecreto p^ decreto in

venierunt x 'venerunt

gener r genere

XV millia T XVI milia

mihi T /«

et conficientifiima T d.

commoveri C H S r mo^veri

aliam C S T r allquam

aidem facram x eadem faciamfe perfcripfifle x ^"'P^^ fripfifftocculte C H S T r occulta

timent r timeat

verentur r êretur

fubito X d.

contempferant x contempferat

ex vedigali H a veiiigali

et r ex

ampliflimis x amplijfimos

ufos C 'VOS

hi X kt nec

nominantur r minantur

Heraclidem C H S Heraclidamis quem x 'fi^^ -

Tmolo C S r Timolo x tinolo

nnquam x nunquamAufidio r Confidio

praetore C H S pratore in T in

publico S publice

Varino T Varrino %d.Varino;^^ Varinio

ifhim r iftud

Atque C Atipfam C H S ipfius

Cymseum r Cuneum x, cinicum

Meculonio T Metalonio

mutuam C S mutuum T d, r» % iumStola S T Scola

judice hoc r judice hoc (cumfpaiio)

primario T d.

Fulvii xfilium >

Veratii T Veratus x necatus

fide xfi^^^

Ei C H S T r is

folveret T fol-verai %folverent

z.Q.xacet C H ^.

Fufiis C a Fufiis T Saffiis r Fufiij




1.

91

12

i6i8

»92021

263

264

265

22

I

2

342

412

17

21

322

456

7

101

12t316

1718

19

20

21

22

cornici r conici

debebat C H S debet

Fufiis T Suffiis r Fufiis

diceret r «^.

Fufiis xfufi

nihil pOilisnt C nilpojjint

infatuare C infatnrare

ei nummum ullum r nummum illum

crederet-f^

crederetur

mutuationibus t mutationibus

percontanti C Yi percunSlanti

refpondet C H T refpondit

omnem r, x ^°fi omnem defunt ufqut

ad p, z6<^. l. 3. quamobrem

pecuniam ——quid in re fit C T d.

/7.. 265. /. 3.)vexavit H S 'vexat

illa H S in illa

cognofTes H cognofceres S ccgnojces

Abduxifti S Adduxifii

dicis H S tf'.

nondum H S </.

fludia et H S //.

Pythodori H Fythodoria S Pithodoria

^tideni, Lepifones H S ^/ idem

iepifom

tali H S illi

Mseandrii H S Maandrinemo H d.

civitas defenderit x. ^.

ei Caltriciano -^ enim Jlriciano

folverat x,fo^'veret

Hinc X ûi^\imc X, huic

Quo H ôdexfiluerunt C ¥i. S r, z filuerunt T

filuerunt (cum fpatio)

ac C S aut

princeps principum ^ principes prin-

cipium

Maeandrius T exaudius ^, Meandruseft X i/Te^

collata C H S T r, % </.

civibus r, z ci^vitatibus

requiro r d.

queruntur C requirantur H S r, ;(j

querantur

cupio r accipio

nos p^ 'vos

L.xd.patris C H S ^/.

nomine T nominis

hujus C H S T ejus

p. 1.'

265 2 2 atque r d.

23 Jam H Namvidero T video

24 locuples T locuplex

27 Deleftum ^ DejeBum—

uno pecunia a C una proûincia H TT, X '^"'^ pecunia

29 eft in C H S in

30 annis Quse r annis ; quem32 avulfum H S r amtffiim

devoratumx, de-vota tum

34 eadem H S eodem

pofTumus. At <r pej/imus \ ac266 I Mêandrio x, Mcsandro

4 valeat ^. 'vaiet

5 eftri/.

8 curia;ij

cura— tamen T d.

>— concionum H S r conciontm

9 Pergami C H S T r, r Pergameni

10 nifiCHS/T^.—facilius X d.

II impellique C que

- 12 fidem fuam C H S r,î^ fedem fuam

T d.

~— juraxira»3 violarent H ^violaret

laederent 7 dederent

16 quos C S qnod

»7 Vobis autem T 'vobifcum ^vel nohij-

cum18 Sed temeritate x d.

21 imperitorum C S impiorum T impa-ratorum

— excitatus T d.

—patiamini me T patimini ne r, xP^'timini me

24 patri T patris

.— Flacci C H S T ;,i Flacco

25 collatam C H S T r, % coUata

26 pecuniam refte T pecunia ratione ^pecunia re£ie

27 auferre. Ae lum xjudicare. uiaum28 AcCr At

29 occupaviflent C S habuifjent

32 Quis Mithridatem T d.

ornandis ^ hortandis

267 I ut H uti

6 noftros X "vffiros

^— vincula C H vincla8 ex literis Confervatorem Afias

C d. (cumjpatio)

9 deletam x dekaamDeum T deinde



varijt: lectiones.p 1.

267 10

13

14

18

'9

2021

22

23

2427

29268 I

46

8

9

10

12

»3

»5

»7

»92022

23

2526

27293z

34

469 1

3

5

illum Evium, Nyfium T Enim vel

Euchium infcium j^ illum E^vium

NrfumBacchum H S Bachumfuis urbibus, verum etiam -^fed

nobis pj vobis

at r «f

fuit •^fuerunt

jadlent C H S T xj^ântoderunt T oderint

vident H aiident

defuerunt C S deficiunt et defuerunt

T r, % defecerunt et defuerunt

laudatorumque ;^ laudatorum

expendant H S expediant

tum r ^.

componant C H S r, % anteponnnt

poflefnone C S pojitione

et eorum dicatur r <^.

jam ;^j z/v/fr

L. Flaccus C H S T r, a; Flaccus

quseHoremque s- quafioremcognofti T d.

dicam r, ^ jure dicam

regionibus T civitatibus

linguaque x Hfigua quee

cinfta H cunSia

alluatur C H abluatur

laudatoribus Q laudationibus

cupiditati Gra;corum C H S T d.

r, ;(; cupiditati, ut Gracorummodo ^ non modomediocriter r d.

unquam C ut quam t ut quemhabebatur H S r habetur

plurimis ^ fûribus

etiam ^ et

maritimam C r maximamcinxit r d.

urbibus p^ 'viribus

munitam r minutamaugeret C H S r, x gentem

voletis r velitis

nec C H S w^

vofmetipfi % nofmetipfi

Myfia r NftaCare C H ST ea re ^ Cariaquis Q. d. r quid

Myforum C miferorum r Nyforum.eflTe f d.

Lydus C H S Lydius r, ^ Lidius

mihi H modofuperque C H T xJ^P^î*^^cupiditatem C cupiditate

P-269

270

I.

8

13

»4»516

1718

»9

20

22

2324

2627

28

2930

3»

32

3334

i

46

8

lo

II

»3

»5>7II

»9

etiamfi;;; f//^

valeat H ST i-,x 'valet

Summifla T ^ Si fummijfaatque in C alque H S e-t in

quo r quod

facilius y^ d.

non p^ d.

nomine x '^'

veftris C H S r «'.

Flaccus licerety;, d.

Quis C îdJudices T Judexvere C voce

non T d.

Huic autem r //;V ««/m ^ Huic tumJudceorum C Judaarumcontemnere 9 contendere

fumm^;^ d.

quod C H S T r, X'^.

ac y^ ac tummaleaica C r malediiia

Judffiorum C fudaarumpudorem H y^pudori

ergo H igitur

quidem furtum xf^û^^mediftum probas x, d.

judicatum fateris, quaefitum T d.

aftum C a£lammanifefto S T ;^j manifefie

expenfum C H S exprejfum

Sex. Cffifium T Sextum Cefinium ^Sex. Cefimum

per T qui

ipfum L. Peducaeum C C, LuciumPeduceium H C/. Peduceium S C. L,

Puduceum T r C- Lucium Peduceum

X Cn. Lucium PeduceumAdrumeti C S Jdrifmti p^ Adrimeilegatum -x

d.

judicibus TJuHice y^judiciis

avertitur T ^ con^vertitur

eft C ^.

majorum y^ malorum

abhorrebat C ahkorrebant ^ abhor-

reat

hoc C vos

vidla Y junSfa ^ 'vinila

elocata H S

^locata x, locata

laudem H laudes

Negotiaris C Negotians

negotiabere H negotiaberis

fis rji

ifto H S r, % il!o

Annos C r Anno



VARIi3i: LECTIONES,p- ^-

. .p. 1.

270 19 tri grinta. C tnge^mo 271 34 profcriptiones HS perfcriptiones T20 in H S 5- ^. preejcriptiones

24 non ;;; tiontium 272 1 At qui C H S T r, X >^ry«^

26 turba C H S T s- turh^ x ^"^'P^ 3 aftbcutus H S T r, ^fecutus—praetor C populi i?. H S T fcpulus 6 At ne C H S ^w»?H. r pop> Rom. y(^p, R -— At ne poflem recitare T d.

ij libertate C liberalitaie 5 laudaret Pergamenay(^ d.

-^ Apollonidenfes C H S T r, % ApoU 6 At ne ipfi r Anne iifa x Anne ipfi

lonienfes 7 habere C H S r, ;t;habere me

28 fideliffimofque C H S T r, x. M' \ Smyrnaeorum C Smymsorumlijjimos »=— mortuum r, % mortuum (hic defunt ad

29 quam aut « quam ut /.274. /.21;

^ etiam f d. 9 primum —effe caetera C H S T i/.

30 habuerit C H S T 5-, ;^j habuit (p.zj^. l. z\)— his per te % zV ^^r/^ 274 21 L. C Leiium

3 1 liberis C H S T liheros r Uberi x 22 a C H S r </.

libros 23 Et eum vicies T p^^ d.~ licet X decet — dicis C H S 5- dices

—ex C H S r «'. 24 voluifle H noluiffe

32 a C r -^. — fe % .'^

—luxuria r luxuria 25 caufae S d.271 I voluifti C mluijii H S •voluijii (nfu' —daremus T darem

pra Itn.J —enuntiares C denuntiares

—et C H S r </. 27 Laslii X L.—et ——deleftabant x. d. —poteftate C potejlatem

2 fi C H S r ftjam 28 num C H S r non

5 in C H S ./. 29 Nunc C Num—Agamemnon T Agamemno x, -î^- 30 abs C H S ;(; a -

menon — impetratum x i^peratum

6 Telephum C Theliphum 3 1 Sextilio C Sextullio

9 illius C d. 5 2 inteftato C r intejiaia

— imbecilli H imhecillis 33 Flaccus X ^-

II ejus C H S //. 275 I intenderit? c]m )c "Jienderity quid

12 9}aA\s^\t y^ adduxit 3 manum C H S r, % manu—praegnantem -x^pregnante —inquit C ^, inquam

13 filiam Decianum x, <^- —convenerat C H S % conuenerit

16 denique j- </. 4 an C fl'.

19 Nam C H S T r, ;c«^- — coemptione H emptione

20 contudit;>(;

contulit —- nihil C nil

21 confregit ;(;/rf^// 6 Coemptione ;(; Contione

—quos 5- «/. —ergo T d.

22 filiam X d- —audloribus S au£leritatibus

24 quaifo C H S T r, % quafi 9 praetor ^ pratore

25 profcriptiones S T perjcriptiones 10 de r î? tuo

26 mulierculis S r> X muUeribus 1 2 tuos r /«flJ

—Tutor C H S ;^/or r, x ^'^ô^ 1 3 obtineres r ohtinens

— rebus C H S 'verbis — dixifTet r dixifjes

27 Polemocratem S Ptolemocratemx. Po' —concefTifres H S concefjiffe

lemecralem 14 venerit C ;iit/^k/V

28Adduftus

C AdwausI5

anC

«a/

'i^l profcriptiones S T perfcriptiones —nulla avaritia ^ nullam a^varitiam—- Non H Nun S T r, % Num 16 Globulo C H S ;,j G/fl^«//o

—• reftituis S d. (cumfputio) j 7 non occafio C H S ;^; »c» occiflo T </.

34 reciperent C recipient ^ recipiant



VARI^ LECTIONES.275

1.

zo22

23

26

2728

2931

32«—

276 2

277

«/.

rejt'

710

»31718

2021

22

232426

28

29

3»

46

7

810

1416

18

»9

21

32

impulerunt r tntuhrunt

vir optimus M. Lurco T d.

provincia C Sj^;

provinciam

E-^pere C H S T r, x '^-

rectum H reSlum (fed in mar^ratum) S r, % ratum

quod ego T ego quoque

provincia S pro-vinciam

non folam S non Jolum non

putas H S;(j

putatis

iftorum H S r, % Doti tjlorum

explicari r explicare

in tutela H tutela?n S ;;; tutela

fuit HSTr, a;/^neque C H S «^^

reticendam C S reiciendam ^cienda

quaeftus —— damnatum r d,

fimultatum C y^fmulatumliberalitas ——perniciofa T d.

ingrata C in gratia

frons T frauspraetermittendis H omittendis

videre potuiftis. C mdete- potuifiis

vobis C H S r, Aj </.

nobis judicatis C S 'vobis judicatis «

vocatis

Andro C ^ audio

Quid ' iftos coegit ?

gsecllrus r Calius

bfignafior r obfignatos

pudensC H S ^prudens

L.âcco C â L Flacce

hujusC pc' '

Seni;tj

Soni

non C H S T r, AJ '^-

liberalitatis r libertatis

lege X. d'

eft C H S «-,;k;

</.

dicit C H S T s", ;(j<//«V«r

tantam C }(, tanquam H tantum

Flacco C a F/acco

Ergo ;k î"lautum y latum

materculs fuae x, matercula fiia

quacum trajecerat C ^. quam trajece

rat H S quam contrn legerat

venierunt C H S r, î ênierant

H-S CS ^. (cumfpatio) H T </.

nongentis T noningentis

certe multo •)(, ^^^to multi

iftis r tuis

Td.

p. 1.

277 32

34278 I

3

410

1

279

12

»s

2021

22

2426

31

33I

1012

13»51621

23

30J2

34

Mulieres —Ipfe T mulieret /e fcire

quis is ipfe

fcire —igitur C H S;><; fcire quis it

efi igitur ? r fcire ; quis is ipfe

oratu H r hortatuet conftantiflimum C H S T ;(j con-

fiantifpmum

pudentiflimum C H S T r pruden*

tifjitnum

Manilium H S ;t;Matilium

poflet C X pofF^^t

Androne Sextilio C J. SefiuUio SAndrone Seflullio

Sextilio X Sextullio

de Deciani ;)^ deditiani

cenfu CH S xy?«/«difputo, et expoftulo r, ;t;

difputo?

pofiulo

reipublicae C r rep. S r. p.veftris humeris C H S T r, x ^*

motu C r, X ^^'«

perturbatione C S perturbatione rg'

rumconverfam C H S ;,; converfam efft

cives C X ^'

detruferint T detruferunt

eft r^.damnatione r damnationemeft C^.nos C H S r, X ^-

Litemus H x Litemur

Nos H non

jam T autem

indicibusC T judicihus

atque T ac

fpoliari rfpoliati

AeCxeHST i-d.

Etenim populi Romani r Et omni

pop. Romfino

jam r, % eatn

homines opiniones H opiniones (itt

marg, al. homines) S mnes ho-

mines

vocat r re^vocat

operae faceflant r opere ea ceffant

fi r, xfitjudicio r periculo

criminibus C terminibns

Januarii x fanuari/seft A. Thermus C efi. 7ermus (cum

afierico) H S r, ^^ ^ Tbermusjudices X.

hctnines

TOM. V. A a a a



VARIiE LECTIONES,I.

280 1 quid reipublicae r reipuhlica ^ r. p.quid

3 folum : dabitur j^ d.

7 ac T «r de

12 ejufdem -x, 'veftres

^3 deinde C H S ),; demumprovinciam Galliam r provincia

Gallia

H Ciliciam p^; Cicillam

provinciam Hifpaniam C H T rHijpaniam

16 Rhodii ;,; Thodii

18 A. C S T X M.20 annui C anni

21 debet C H S ^ deheht

25 veftrum H nofirum

27 profit C proftnt

3» flammam T ad flammamFlacce, ^ Flacce L.

32obteftabar

robteftahor

33 et fpedlatiffimae r expeifatijjimf

34 tum H S /« T tamen

«8i 2 indicia rjudicia

3 ^Xadz\> C â

4 Pontinio C Tomptinio y^ Prontinio

6 illa3 T d.^ Decembres C Decemhris

8 falutarem xA^^^*^^^10 funefta rfun£laII L. Q d.—qu3E virtus T quijura ralUi

12 ea C eam

13 cum r qu^

»5 modo non ;)j modo18 inquam T d.

281

282

1.

1 8 prodidero C H S;(j

perdidera

22 fperavi C d.

24 At T r Jc—fiHST//W30 providete r </.

— in republica C H S reip, ^, r, t»

31 vobis C nohis

33 cum C H S r, % ^.

—videant H S r -vident x videret.

34 et r d.

I habeant r hahehant—

•

poteftatem r, ;)ipotentiam

-— hasc ;^j </.

— ipfis r ipji

5 exitum r exitium x exitut

6 rempublicam C T rep,

9 ducebat H S r, z îcehat

•— arbitretur C H S T p^ arhitraretur

10 tasdet r d.

wpotuerint; conftituent

9potuerunt

conftituerunt

1 animo r «««o

14 quid hoc judicio T d.

15 huic C d.

18 finHST/—oftendetis C H T oftenditis

1 Qui H S quid

—vos r f!os

20 id cctatis j- iteratis

«»— percipere;t;

pracipere

—moerore r »?or^

—patrio C ^ patris

24 implorat ; ac C H S T r, ;,; //»//c

ratam

—eara C ;^; <«26 fortiflimi j- w/ //K/f



P R O

P. S Y L L AO R A T I O XXV.

Edit. Ollvet, MSS. C H S T 7> % I, -vl^

283 4 Sylla C Silla

5 obtinere C H T;ji

obtluertt

7 cum C tum8 Autronii Q r, z ^»tonh S Atitromi

T Atitonii

I z animo s- animi x ^x animo— in cjeteris j- incertis

15 ac H atque

—redomiti C redempti T redomitiûe

19 accufatione fua C aiiione

23 intereflet C intereret

24 faepe Cfemper rfpe25 ut H d.

26 deminuturum C H diminuturum—fperavit C S T r, î ^. H putat

284 1 Sic C SedHjcfi— ego H d.

4 Ac C H S ^^5 ac H «6 hoc T, X, '^'

— fecernas Qfecernis

7 Hortenfii C;(i

Hortenfi—atque ornatiflimi civis C /.

12 efle

C Hr «/— adjuvandus C adjwvandis

1 5 eum C ut

1 7 Quare y^ ârefi— tam C caufa

20 qui H ^.

—Hortenfio t VLortenfi

2 1 Quaero eflê C d.

23 de his exiftimas x exifimes ex his

24 judicium C T rjudicio

25 defendi H defendendi-— innocentiam C H S T r> Ai ^»««*

centis

—vides rjudices—ratio 5- orfl//t>

26 ea C d.—eft 5- «'.

30 opera C S T r, îg </. H «a;tr/7/<7

3 in locum C locum—in hanc celfiffimam T hanc clarif-

fimam

p. I.

284 32

34285 4

78

II

13

H

1618

»921

22

23

29

34286 I

36

7

910II

12

»3

ac magnis H T </.

afcendiflem r afcendifje

Vargunteio C Organteio (fed FerguH-

teofup. l. man. rec.) y, Varguntt»ille C illo

^

Lentulum j-, ^ d.

deferendos C T defendendos H noHfendendos S r, % non defendendot

contagio H contagio efl

defendas C defendendaseum C eum effe

ci(eCfexd.parricidio S j- -^-

fufpicere H </. (cumfpatio) T fufpt^ceretur

Autronio C ^ Antenia S e Antronionon hi 5- nonne his

lasferunt r lexerunt

ftatuerant C fiatuerunt

tantum C tamenper fe C pcffe

fi cum iifdem C hifdemcum C

fcum

abfuiflê T afuifji r affuije

vero C •oerunt

tu C tumtum C cumabftrahas H diflrahas

erit CT eji

admirere C admirer H S r, ij tnirgfe

in ea C meaagendi C agendumnoluiflent C x ' oluiffent

confuli r confului

oneris C Honoris

impertio C y^ impartio H impartior

In Autronium C Jam Antreniitm r,

X, In Antrcniumdixifti '^ dixi

ejufmodi H hujufmodi

eft Ceffefim C fumconvenerit C con-vetiit

A a a a 2




zZj

288

1.

1 accufator r accufatio

16 tcftimonio C tejlimonium

ly Autronium C r, ^ Antronium

—defendendas caufas C offendendas eas

19 ego C d.

22 Volcatio, confulibus C ;i^ Vohatio rVolcutio co)i/ule

<»- patre tao ^ d.

—dcfignato confule T d.

26 tamenillorumC tum illoruni me27 nondum C nundum28 verfabar H •ver/abatur

—nondum C ntmdum

29 me C H S T r, Ai '^-

30 abftrahebat C extrahehat

3 1 Quis H ^/-— ergo T igitur

—intererat H intererant

—veftris p^ nojlris

—hi C ^.

•— vides H videtis

33 rempublicam C T r^f/.

34 fummam <r /ententiam— familiaritatem x, auSloritafetn

— amorem Q t, ^, honorem

1 tum communibus C cum communihus

2 commovebatur C conmonehatur

6 inerat C erat

7 delata ad vos Q d. y^ delata a <vohis

8 nihil y^ non nihil

10 vobifcum C H S r, % <vohis T nohis

'— vobifcum T nohi/cum

1 1 tum C d.

—Autronio C S ;^j Antronia

122iM\x^r\xr\1

'^ ajjuerunt14 hominum C homines

15 deterritos C teterrimos

16 maximae ?- d.

17 partitio Y^peritio

26 nullae literx ^ d.

28 veritate C veritatem

—magnitudine C magnitudinem—vindicafTet v judicrffet

29 nihi) fufpicatum H 'vd/u/picatum

30 nondum C nundum—hunc C ip/u7n

32 Autronio C r, x -^ntronio— abfuerim H affuerim

33 Autronii C r, ;(iAntronii

2 lapidatione C lapidatort

3 auxilium C con/jlium

5 afpeftu C conJpe£iu

7 fibi f d'.

so ille r <?'.

288

289

1.

1 ullis -^ illis

1 3 Autronio C S r, Ai ^ntronio

14 quod admifit r </.

. eodem H d,

1 illis C vel

— folitudinemque r /olHcitudinemque17 indices 5-, ^judices

19 nemo infimulavit H </. T y5>»«-

—ejefto r erf<^<?

21 falces <r /a/ces

23 fanitatem )A/alutem

—quievit H quietus

25 eft jxjf;^

26 animos r animorum—confolandos H S r, % con/olationem

29 Autronius C S r, ;(;Antronius

— lacrymis C litteris

32 mea;tj

ot^^

—etiam H et

—proferebat H pro/erehantur

34 ipfi ;ii'»4 lenitate r levitate

9 faces r /a/ces

10 cum cinis;(j «««

I 2 hofti ;)(j d.

13 illius H ////

1 pro afpicere C H S T r, ;t;,4'

d.

20 MefTallae C Meffala

2 1 adverfata 5- adver/ata

22 mese H Kz/«f mea23 veftigium C r /a/igium

— indicium C judicium

— nallafufpicio

C HS

T r,24 caufam fufcepi x ^- X ^

d.

25 conftantem ^^ con/ianter

zy meum r magnum29 fed C 9 et

—contra r conjulihus

30 n^n ——periniffum T d.

3 1 non permiflum H S r, ;ii prmiffum— tum T tu

33 Quodp(;%o/290 1 hoc H tantumT hoc ego

3 verum juratus C 'vero juratos HS ^'verumjuratcs T 'verum in iratc:

expeftare C expeBaremreftitifTft r re/iiiuiffet

9 dem WT <r:, X '^•'^

10 nifi C quid niji T «//? a/

j I refiftunt C re/Jiant

15 iilud H ;7/««j

—cur C cum

56




290 19

2022

2324.

291

292

2528

30

33

I

2

3

4568

9

1

12

16

»721

22

232526

2732

33I

4

5

7

8

912

13

16

inquit r ?«f«/V

Fatcor municipi:) H d.

imperioque y^ municipioque

iftuc r ijluni

illi C illo

Curio C H T r. ji Curioni

Mario x, Curioni

ei C eni7n

conveniret H pertineret

efle C d.

peregrini % peregrini ejfe

et nomen H nomen

et honos 7 d.

competitores r competentiores

et de T et

contenilunt H i]/ certahant

attulerint r attulerunt

excutient r executi etiam

ex C H ^

Ac s- -r^/

oporteret •^' oporteat

fileretur S filerent

Afculani 4- ^fculaniPicentes C Picentos

folos X d.

generi -vj/ genere

meum H %]/ mentiri

ne r «^r

regium C regnum \ regumnon C «c« uii

indigere; in fenatu C indigne

quin r quihus

contumeliamque H contumeliam

a r «««^fhaberent x habent

fibi provincias ^^ d.

prceclaras C r praclara

modo r /«»^<? «0«

vindicat H S T vendicat

ne C^.inveniri y^ intusri

regni T regem

fint ry««/nimis r d.

ac C a/

quos tJ/ f«oqui H â/«

redundarit C H S T Tj %, 4' rtdun-

dabit

et C d.

urbe T «/-^mverfer C H S T r, ; ;, ^V rf.

conari;i; coronari

aut C ac-

p. 1.

292 17 delere r debere

iS potui r ^.

27 mcC d.

non C S T r, ;fc;wo« wc^f?

28 reprefli ; fed C impi-ejjij/em

29 arbitrantur H T arbitrarentur

30 fiCfcdft31 primum C prlmus

32 deinde C deinde filii (fed a tnanu rt'

centiori)

34 immoderatione r, x ^" moderatione

»93 4 queribunda C querebunda

5 iJlud H d.

6 leniter dixerat, vobis T dixit 'vobis

le<viter r, x ^ ' iter dixerat vobis

7 nolebat C nolebant

8 venditabat C B. t, jc vindicabat T 4^

<vendiiabat

9 probabatis r. %. ^ probatis

12 videri H videre

14 conjuratos C conjurationis

~— non C neque hoc H S «^c T </.—difficile eft H difficik

»5 quid ejufmodi C quidem hujufmodi

»7 tamen H %]/ £/.

»9 arbitrere C arbitrare \ arbiirari

21 Ecquem tu r Et quem tum22 venditabas C H r, ;t;

'vendicabas

23 miferum C miferam— et fe perire r experire

24 clariffimum r darijfimi

25 nemo H r, % </.

27 repreher.dis y^ defendis

— ab iis -vj/ ad29 attende C attendite

30 poffint X. pofient

3' adeftote H T adejfe

32 ccrporibus, r, X'> 4' ^-

294 2 exitium patria; x> (xitum Roma3 Catilina H Catilinam

6 comprehenfis C T apprehenfis

7 confoffis C confeffis—internecione C interemptore T «• in-

teremptione

8 liberavi x gubernavi

9 ftatum urbis r fiatu urbis % fiatumorbi

12 An me H -4 At ne

-— exiftimafti H exifiimwvi T exifii-.

ma:is

—haec injuratum C hoc me injuriarum

H hac injuriaruat

r~ judicio Cjudicium




294 14»516

17

18

19232728

3»

32

33342

4«95

6

7

8

910

12

131415

16182021

25272930

31

32

3334

z^6

ne qui T ne quid

amare x tmore

ut r ^J.

communi t, x,i '4' «^*

fufcepi T d.

et geffi ;(i d.

in confulatu C </.

atque cum au£tor S T r d,

tamen s- lum

et r d.

te, r teet X. et

impofita;t;

incompojita

accufafiet s- accufaret

eum C f««illa Cy««tamen C cumnominatum r 'Romanum

dicis S ;^j, 4' ^.

fed lege C H S T r, %, ^J'5///^

vide s- inde

nominatus C nominatum

Autronium C S r, z AntrQnium

Syllam H de Sylla

nufquam C H S T r ;(;nunqtiam

Sefe Cfe/ehominum 4' ^»

acH^.effe, quaefiverunt, eflentne C H S T

i"j X ?«' fuerant, effe in

fecum H -^ fmulid ij/ d.

debebat r debeat

illorum H d.

eos H S ;^; ///0/

una r </•

Sylls C H T r, ;t;, 4^ ^.

afflifta C H T r, Ai afflata

Autronii C ^ Antronii r Antronium

Autronium C r, x Antronium

Autronio C 5-, p^ Antronio

hic z ^-

Autronium Q 7, % Antronium

hujus C T hujus nomen

potuitie xpotuijfet

fi C>argueret r arguerttur

et in C H S r, ;tjf'

quaellionibus;)j quafiioni

puvgetur xf^^g^taliquis C aliquid T «r/

fed C S T f, ;e et

num H «f

indicent C incident

Quid ;^; .^7«

p. 1.

296 4 ulli C H S T r. X i^î

- 5 Nefcivit H Nefit

7 pleraque -^ plerique

9 falfum X d.

10 fcierit H ^ fciret T fcirent

II negarit H nega-vit

12 fi C cumI? illud 'Syllam x ^*

16 indicio C K \> judicio

18 irruit C T ruit—tabulas publicas C tabulis pu.

*9 tribuo y^ tribuam

20 meo QIl xd.22 tempeftate reip. y^ ciuitate R. P.—difpexeiim H dixerim

24 Cffiteris C T exteris

25 convertiftis t, x. contuliftis

26 lumen ^ d.—praetuliftis Yi perfudijlis—menti r d.

28 indicii C \ judicii r indiciis

29 neque H nec

32 quemque -^ quenquam

33 aliquem C quem

34 indicibus C r judicibus

297 I omnia indicum C omnitim judicum romniajudicum

— perfcriberent C prcefcriberent

4 celeritate s- celebritate

5 facillime Q facilime

Cofconium r Conflumum p^ ConftU'nium

6 tunc C H r, X tff

7 App. C A.

—neminem C T r, % memorem_ his T is

8 hominibus C H r, ;t;omnihus T d.—ad C T ^. H S r, a; aut—referendum C H S r, ;(i

reftrendis Trefciendis—aut etiam fcribendum CHT T,)cd.S aut ttiam fcribendis—aut fidem putet,aut C non putet H autmemoriam putet aut S putet aut Tr, ;u aut putet

10 indicium C judicium

II relatum C H S T r, ;(;, •4' '''•

— tabulae H 4' ^.

12 continerentur r concinerentur

»3 domi C d.

fed C fedjufji (a manu recentiori)

»4 toti Italiae H d.

»5 emifi C S T 5-, r, 4/ divift H d.

16 oblata C oblata x ^^âta



VARIiE LECTIONES.p- 1.

297 18—192021

232930

31

32

33298 I

2

3

4

10

12

16

1718

»921

24

26

27

28

2930

34299 I

3

4

5

6

8

populi Romani C H rei •>}/ reip.

perfcriptum C prajcriptum

tam r, % /«wprovidi x ^'

reipublicasr

rerum

indicium \>judicium

ejus C cujus

meo H ;>(;«?ija'o

et H^.indicium C H indicium fuerint

codicem C eodiem H codicem dicere r,

- X '" ^" dicere ^ codice dicere

cum 5- tumcur H S r, ;^ </.

meo r d.

expoflulafti r expoUaJii

1 indicio Qjudicio

divulgato \ 'vulgato

enuntiare H renuntiare

audea- S r, %, •vj^ d.

indicii C rjudicii

judicio S ^ indicio

conftitutas C H S T r, %, i^ ^.

Quod C îpofient C H r poj[ftnt x pojfunt

teHfl'.

ulcifcendam C H uki/cendutn

tuas C d.

cedo j- credo

tute C in te S r, X ' ^^<*

praeverterim C H T 1}/ perverterim

hoc H ^^cvideor C njideo

nova i]/ nimia

lenitate r, ;i;le<vitate

amiffum C H S omijffum ^ x^"^ "^'

mijjum

concefium x commijfumvalent C r valeant

nondum C non dumtecum H tibi

Quod H quidcur C quid

ego C d^

inHi.nihil eft unquam C »//«;V ^ H S T

5", X ^'^^^ îs >}/ ^V

in alios ;(j d.Quia ;^ ^.

Ininio velis, CS ^d,in quem T quaqUcm T 0«;p

P-

299

300

I.

10 iftud C H S Tr, %</.12 At CH S T;^;, 4/^«— agebatur r agebat

— veftrse r nojira

13familiariffimis Q familiarij/imus

15 Intelligebat C r /«/f/%#^««/-— a r f /

1 afflifto ;)^ ajffiiEllo

—• pariebatur C periebatur

— ficuti Cy? <rfm"

19 ereptum H </.

—repetere x repente

21 viri iP n.'ej}ri

22 veftro r nuflro—expedlas S r expetas

27 ornatus H oneratus

28 exuviis hujus C eriminis H r, ;|;, 4"

erumnis S T arumnis

31 ne C H T r, ;^; K^âe

33 judicem îndicem34 C. HST;^;, 4/<3'.

2 indicio C H r, xj"^'""— turpitudinis C turpitudini

3 fufceperit C H S ^JuJcepit

5 cum C /««f»

— refpondeat C H T p^ rejpondet

6 tu C H T r, 4^ ar-— Autronii C r, % Antronii

8 Autronium C r, %^«/rc«/i^»it—et H f«

9 tum r, X <?'.

— laborabatis C laboratis x, laborabitis

10 fufpicabamini >(, JuppUcabimini1 tum C r /««f

—Autronii C r, ;ii Antronii

12 Num C AVv/a

14 Antronio Q r, x Antronio

15 in pari ^ impuri

16 indicando 'C judicando

1 hoc C >&««£•

-^ indicium filii C judicium Jilii H^ d. T, ^ indicium fiiii

19 pofterum dicm ^ d,

•— nonarum C T nonam x nomen novuin•^f non novit

—Novembris '^, ^ d.

22 tum cateris T cum cattris

23 totam r tota

24 id quod C idque— tandem provinciam ;^ d.

25 depopofcit ;i{/fl/r/>

26 intromiffus ;;/ introduiius

27 leaulo C H S T r /f^7o

29 nrbe s* urbm




300 3032

3334

501 I

5

8

9II

12

19

202122

24

25

26

2728

293031

32

33

34

toz

46

12

«316

'718

19

AutronJo C y^ Antronio r Antonius

inftituerentur C ittjiituerent et

iis regipnibus C S;)(^ his legionibus

Cannerti C Carmeti

morbus r moribus

Quid Cûod

iDle C :pfo

teftamento C tejlimonio

Arrepta T Arepta

invidis, fed et C H T r, ;<;, i|/ /ko'/-

^/« ^/asquorum r ^ quorum

Properatum C r praparant j^ pr<s-

parat

in comparanda C /« imparanda Hij/ /'« presparanda S ;u imperanda T/a paranda y^ imparanda

praefuit C T r profert x frafert

praefuit C prrfuit

Balbum C r, % Bellum

libertum T liberatumCincius C Sigius ( c/up. g)ulteriorem x ultorem

Cincius C Sincius T ^ Sicius (et fic

infra aliquando)

Julio C Publio

aliquanto y aliquando

et ante H T r, % f^

iifdem C hifdem

annos ij/ annis

neceffariam H ob necejfariam

magna T magifira

Tum H r, Ai ^«profefto yprofeQaet C d.

Cincii C T Sicii

ejufdem T d.

diflblutum efl: C T dijfolutum H S

s-, X difjhlmfii

caufa H 4' etiam

Cincio C Sicio

eum C T cumterras xpctrtes

Utrum C H T r, X 'virum

hunc X hunc et

et C //.

aut r ut

ac H r aut % ut

eum y ut eum

eum C T cum H tumvoluifTe T •voluijjem

cujus C ejus

fiagulari r Jinguli

extiterit C extiterint

p- I.

302 19 rempublicam noftram T repubHcanojira

21 videmus r vidimus

24 fui T Ji—oneris r honorit

32effe

;(;^.

34 armis r animo

303 I fubjicit Q fubicit H r, ^ «^VaV Sobjecit

2 tt xd.—hoc H </.

3 accederent r a-cenderent—cujufmodi ;(/ ejujmodi

5 Disjunxit, inquit;ii

inquam

9 exagitata C H S T excogitati r, zexcogitata

I 2 fefe T tf y^>—efTe H d'.

1 3 hoc X hacl6 omni C H T /« omni

1 7 cafu ;u ea—confervareque C H T ;)j confervari-

que j- confervari

19 amhulcitione y ambitiofie

20 idem C «Vm21 At r ^<:

—hffic C H T /6or—effe r e/

24 dijunxerit C H S T r, ;g divtferit—eft H ^.

—atque jucundus C T d'.

25 videatur r videantur

26 enim T d.

—- gladiatores C gladiatoris

27 Casciliae C Ceecilii

— comparabantur C comparahatur

28 pudentiflimum H S T r, ;i pruden-tifjimum

29 eft X «^.

3 1 confultum C S r, ;;j conjul

32 voluerit H noluerit—tamen CYiT r,\ d.

33 promulgarit r, % promulga<vit

34 deduftus. r dedudus;

304 I re C «/. ;ij re /.2 Caecilius C Cacilium— * C H ^.

•—• promulgarit C S T r, Ai promulgare

H \> promulgaret

3 refcindere, ut T refcindere. ut

5 judicatis r indicatis

6 dandum r laudandum

7 Nihil de C H S r, X M/J// T /«d'^?

—. fed ferebat H T </.



V ARl JE LECTIONES.

304

305

1.

8

9II

121621

25

27

30322

8

101

13

16

17

18

»922

2426

27

2930

306

1

To

eam p^ ;>/;

fententiam r /ententia

damnatio i)/ damnato

judicum C p(;yW/a'H/«

levabatur H -vl/ Uvabiturjudicum T ^judiciumfinis x/"'^protuliflet T pertulijfet

fenatu Cum C T fenatu. re-

laturi cum H fenatum. r. lateri cumS fenatu relateri, cum r, y^fenatuR. lateri cum

prastor H pater

rogationem C T cognitionem r, ^ cog-

nationem

profefTus C H s-, ;t;» 4^ perpejfus

onere C H T honore

omnis T d,

Autronii C j-, ;tj

Antronii

allevamento C allcviamento

et C d.

furorem incredibilem T incredibile

me H de mehoc ——conjuratione. H d.

Vargunteium,et Autronium C Var-ganteium, et Antronium r, ^ Var-gunteium, et Antronium

P. CT^.quod y^ d.

tu r ^.

Kalendis Januariis C T Kakndasfanuarias

liftoribus C j^ littorihuscum C r /«

cogitavifle y^ recogitaviffe

enim T ego

folet Cjo/eret

criminis C crimini

ipfo CHST r,xde ipfo

eram C H T erat S eji

cogit— —Omnibus C aiut oinnihus

H cogit omnibus (cum fpatio) Sr, % fc^V animis omnibia 4'

^''J?'animus omnibus

quifquam H cujufquamfceleri r fceleris

conatum C contaminatwn (fup. lin.)

ufque C H S T r, %^.ftudio y^fcelere

ftupro C et ftupro et

verfatum T tumjatumeum C H T 5- enimmiratur ^ minaturindicibus T judicibusM. V.

p. 1.

306 13

»7

18

'920

21

2526

30

3»

33

307 I

2

3

4

6

912

»3

»4

»516

»7

18

21

22

2528

29

cogitafl*e, aut ftulte fperaiTe C HS Tf, X, ^"-^ Jiulte cogitajfe

infinitum yin infnitum

tantum y tamentaciti X ta<:iie

intelligetis C T r, % inielUgitis

iMorum H y eerum

Autronium C Antronium r, % ^«/9«

niumnon T namha;C H confuetudine ac ^ x hac r ac

convincit r conwnjat

Cyetconatum C H T ;t;

'ônatu

ipfius C d.

convincerent C T convinceret

Agedum r Agendumconferte S d.

illius vita vitam C H S r iUiui iii'

tam T illis 'vila

proponite s- /OK//tf

Ecquod C H % ^/ qucd

ecquod C et quod

unde quifquam r in quo x "* ?"L/'

quamviiloria C memoria (fed fup. l. a ma-

nu rec. 'vel viHoria)

quis quam C H S T r, x ^-

hic H ^/

ornatiflimi r homratijjimi

et equefl;ris H T equeftris

hic;n;

huic

ipfi H d.nolunt y^ 'volunt

etTrf'.

ideo C non

liberalitatem H lihertatem

deformata H d.

inchoata y^ informata

compareant H appareant

faniiliaris Cfamiliariter

Hffic CT Hoc , .

multumque C H S T ;t;w^»^/'-'*

qurefita C quafuutn

hora r dies

Judices C T inde

vulnus T nullus

ejufmodi C T hujufmodi

judicatus C judicatum

CJEteri CJam ceteri

nifi H nonifi r, x,"^'*

haberet C J.

amicorum C amiorum

relliterunt r rejlitucrunt

Bb bb




307 30 veftris T mjiris

— ipre X ^pf^—• pene ^, p<cne

3 1 In creditis jj d.

—judicii T pidices

34 vitam, ab initio C H S T r, % a/-

—explicatam C H S T T) % explicata

•— cum crimine T tntn criinen

308 3 ornata; C S T r, ;t, ordinata

4 cum T /aw

—et z^-5 ac C f/

6 degeret - tegeret

—Non cadit C H S T r, Ai, ^J/ ^.

7 mores, non H mores,

10 tanta ifta C ijia tantum H ifa1 2 ulla r ///«

14 unus tam r ««/a; fa/i/Jz

—bellua» C heluis

17 poflit H pojfet

18 Autronii C r, Ai ^ntrotiii

—Lentuli ;)^ </.

21 indicia C judicia

22 et diucurnis H dinturnii T ^/ ?a- ////?-

turnis

23 morbis ifta C morlis. Ijia

2b haec H i>oc

28 nunc % ^«w30 rejicletis C reiciets ^, 4' '''fj^î^

—numero ^^; ^.

—ex H f/ f.v

31 idsa\\\zx\ "^familiarum

32 ccetum 5", X cadem

— igitur C quo (pro ergo iit videtur)

34 partas y^per te

309 2 defcret CT dejeruii H S </<?/^r// pj

dejeritur

3 minitatur;);;

tninatur

— regit T r^g-f/

—qusfitor H S T r, x quajior

7 loci r /o<"aJ

8 torqueatur C H S T r,;»c, ^J/ Tor-

^««/^

— qua: T quam x, f 'W9 quod

;t; ya/ff

10 nec H neque

1 4 tamen r /«ot— fi X ^.

18 honeftorum H T ;i^ honejiijftmorum

21 arcem C artem r aurem22 perfugia T /)ro/«^;'«

24 facillime Hfacile

310

p. 1.

309 24 perfplci T projpici

26 efl C T d.

—modiceque C S T ;)^ modice H et

modice

—inquam H S r, jj ^.

27 noftra H T r •vejira

—qui C quia

29 eft —Judlces C H S T f , j,;, 4- '^-

30 cajteri ;(/ eateris

— tacemus C taceamus

32 conceditjs H S concedetis

2 tum C H r, tamen

4 fupplici Hjupplices

7 at fuppHci C H r, ;^ ac Jupphci

— at ;i(; £/ i}/ »/

12 fin T yîsr'

13 parens;t;

/<»/^''

—etiam C ejfet

14 fui H r, ;i^ tui

I 5 fuis Cya/1 7 adfuerunt H adfuerant

18 iis r //.

20 opis C o/mj•— ferrl xj^''''^

22 gravitas ;^ ^r^//«

26 fklute Q Jaluii

— apertiflime H apiijfme

27 fenfit H jentit

28 difputo H S r, % dicofefe difputo—hsc C ôc

— et r ^.

33 atteftante memoria C H S $-, % attef'

tantetn memoriam T atejiantem memo-riam

4 non C d.—de conjuratione )(, conjurationis

5 a fanitate C T ^.

8 confervare C H S r,y,Jern)are T Jer-

varem— inducam x deducam

—nuper C ^. H nunc

9 retuderim r recunderim x, recuderlm

— reftinxerim r perfriuxerim

I 2 dignitate C grwvitate

18 fim UT Jum—ea H ^.

22 defenderis H defendis

23 nihll C non nihtl

"2.1^ omnibus H hominihus

— ac C £/

-— ea C H mea

26 patria C H S T ;^, \ patri<s

27 ego C r, % eo

29 videretur H S T r 'videtur

3'i



V AR 1 JE LECTIONES.p. 1.

311 30

33

312

13

3

4

s

78

iz

»518

2426

27

32

34I

2

3

7

S

912

«518

»9

patefecerit C paufecit

opprefTerlt C opprejjit

inH^.non H omnino

auftoritati conjurationis ^ d.

multa caverem omnia T ^f^J.

caverem oninia H S r d.

indicio r, pt^judicis

nullis X nullius

SLCQT et

huic H ij/ d'.

nullum C tefium nulUim

efle H d,

leniffimus s-,;t;

le^vijjjmus

deducor H adducor

nunc H T vV </.

caufa C cauf<e

Judices r d.

generi C genere

ornatnm H omamentumrecuperabit C recuptravit

occiderunc H caciderunt

ne r nec

familia C familiamne metuit C H S T r,

;tj</.

parvus C H S T r, ;t;,^' patruus

at C r. % ut

notiora r gratiora

campi et C H S T r, pi ^.

eum H d.

anteferret r auferret

lugere C H T r, xjungereobtellatujr H 4' obtefiamur

p. 1.

313 20 efle C H S T s- //.

—par erat C H S T r, AJ fateat21 COViin\n\.\i.m 9 , X confulatut

22 eo X eos

13 deduxerunt T duxerunt24 fint X d.

z^ expetas C expeSlat H S T r, x '•*'

peilas

26 ufuram s- ufura

27 in qua H -^ faa«— retinetur H -4/ retinet

28 faediffimi t fidelijfimi

30 majorem, quam C majoremqtte

314 I et C f/' «</ 4^ «</

2 retineret r retinet

— priftinae r «s'.

3 fortunis rfortuna

4 calamitati H r calamitatis

5 Urget C «y^^^/

8 ne p^j 7iec

1 nos C -vos

1 2 confediilis;)(; confeêtis

1 3 Ut fufcepi C d.

14 in improbos r ^/ imprtbu:

18 HocH /y^ffr

•— cum r, % ^KOT

—a vobis r </.

-— tum eft C T tamen eft H ^««i et

20 convenerit C conmenit

22 quoniam C yK/«

— republica C S T rebus

23 nobis H r, ;t;w<^/V

Bbbb



P R

A. LICINIO ARCHIAP O E T A

O R A T I O XXVI.

Edlt. Olivet. MSS. CHST9, %i%f;i, 2

p. I.

315 1

3

116

5

7

10

12

13

16

1718

»920

I

3

456

7

9

17

1921

22

23

24

fit r ^.

hujufce C >&«y;/j II hujufmodi x ^«*

jufcemodi 4- 2 hujufce?noda

difciplina H difciplinee

profeda A^ 2 profeSlo

qua H "4^ 2 ^«0ineas »]/ 1 in eo

tempus v|/ 2 ^.

prope fuo j ure r profuojure 4- 2 ^/-«i/f

ad ingrediendam C ad me ingredien-

damhorum C iforumconformata H S ;^, -^/ 1 confrmataaliquando r aliis

a quo Q d.

caeteris ^ 2 c^teros

pofTemus -^ 2 poffimus

hoc \' z d.

aut r ar

ne C H S x> 4' '> 2 wi^

cunfti C «'.

fuimus 'rfumus

cognatione 4* 2 cogitatione

efTe C -4 2 d.

leftillimum r, 4" 2 latiffimumac H f^/

moJo H d.

a forenfi C forenfi

qua;fo 4^ 2 quarovobis 4 2 ;/o^/j

homine 4- 2 /îrtwr

humanitate 4^ 2 humilitate

afcifcendum r afjifiindum

Archias C ArchiaAntiochis r Artkiochia:

et C ^.

liberaliffimifque 4^ 2 lileratifftmif-

que

ingenii ;>/ ingeniis

contigit C contingit

p. 1.

3x6 25 fic ejus Cy?/ ejufque

celebrabatur C H r celehratur

26 famam Qfama27 admiraticque -^ admiratio

fludiaque heec 4^ 2 Jludioque het8—Latio C r Latino

29colebantur 4^ 2 celebratur

»- nunc r ''««f

_— iifdem C hijdem

30 reipublicas C r populi R. -^ z P.

32 donarunt 4- 2 do7iarent

33 cognitione 4^ ' et cognitione

34 exiftimarunt H exifiitnabant

317 * abfentibus 7 adolefcentibus

4 cum C H ;t;tum

5prstextatus «-, xprfctefiatus

tum C cum ^/ 2 du7n

efTet r {//?

6 domum C /a domumetiam H ^.

— hoc non folum C non folum 7iunc ^ 2

hoc non Jolus

7 fuit CHT r,-^zd.8 fuerit r, -4 ^fuit

9 Q^Q rd.—Numidico 4^ 2 Mundica

10 Pio C /ro

— filio X, fi i°y ^' ^ ^' Craffo colebatur

15 qui \}/ 2 qui etiam

18 Siciliam C Ciciliam

_ ea 4^ 2 eadem

19 Heracleam r Erachiam ^^ Heraclean

20 idque C idemque r Itaque

21 tum C cum r, 4^ 2 tamen

22 Heraclienfibus r Erachienfibus

_ Silvani C Hillana H ^ ^j/Ajff/ S 5;/»

lani 4^ 2 Villani

23 Carbonis C Carbanis

24 tum 4^ 2 tamen cumItalia C Italiam

25 profefli x P^^pxi



VARIiE LECTIONES.p» 1.

317 26 praetorem H rfl s- Ro. Pe.

28 nifi -^ 2 ^.

— dicimus ;(; diximus

29 Grati H Gracci S r, 4' 2 gratis ^Grachi

30 Heraclea;ne C Heraclia non S //i«-

clitrne « Erachiene—- tum H /«

31 fumma C in fumma— et fide H ac fide

33 Heraclienfes r Erachienfes

34 et cum C r ^/

318 I hunc r ^.

—Heraclienfem r Erachienfem

3 tabulas C H S ;ij,-vj/ 2 tahellas

—Heraclienfium r Erachienfium

4 Eft ridiculum -4/ 2 £/ ridiiHlus

5 nihil 5" </.

8 ea quae t eaque

—depravari Q pra^vari

9 repudiare r repudians

— tabulas C tabellas

10 defiderare H defiderari

11 AtQ ? Ac—ante C H r, %, 4^ 2 «^-

—ac i|' 2 d.

1 3 Immo vero \ 2 /.wo «0//»

— iis C H hiis

I 4 profefius C d.

•— collegioquc C collegiorimque

15 obtinent H ohtinet

16 Appii C Appi— afTervatcc C obfer^vctre r obfer^vaiee

17 Gabinii C y, %, '4 i Gabii H GlabriiS Grairii -v}/ 2 Vahii

18 omnem 5- omnium— refignaifet -^ 2 ri>fgnaffe

21 nominis C H -4/ i, 2 hominis r </.

— litura nullam ij/ 2 d'.

— tabalis C tabulas

22 A. C ni A.

23 fint T^ I y}^z/

—dubitetis %, 4' 2 dubitatis

24 cum C (/.

26 pra;ditis ^ pr^ditus

—Grsecia iiomines C Graciam hominem•— impertiebantur C impartiebantur H

imperiiekunt y^, \ z impartiebant

27 credo \ 2 creao, ad28 artificibus 5-«^///"^/Vj

29 cKteri C ceteris

30 Papiam r Appiani

3 I irrepferint C refcripjerunt S ;>(; irrepfi-

runt r irrexerunt

p. I.

318 32 ne H S ;)^, -^ 2 «ff

33 Heraclienfem r Erachienfem—voluit 1]' 2 noluit

—rejicietur r rejiceretur

34 proximis C ceteris proximis

319 2 fuperioribus fuifie H ;)^, 4' *»

2 ri'.

— qua:flore r qua fciUcet

3 primis C in prirr.is

—cenfam H S ;>{ cenfitcm

4 jus •v]/ 2 mee

— ac r, Î^ 2 «/

— quse C quem

7 eum C H S r. 4' 2 rt'.

— teftamentum \ 2 tefiem

8 hereditates H p^; hereditafem

9 ad ;y f^ <7^

1 hic 4^ 1 ^.

12 neque amicorum C »^f amicorum

— Quceres -/^ âre13 Grati C j- Gracce H p^ Gracci S Gr/W-

fZ'^ i^ l a Gracchi

— tantopere ' homine r ^. ('w/»

fpaiioj

1 4 ubi et C H r, Ai «^'

—animus ex hoc s- etenim lex hac15 convicio r faw 'uz'//o

—defeflk y^.,^ z d.

16 nobi? ij/ 2 nolis

\ 8 contentionem C extencionem (fup. /.

manu rec.J

—relaxemus r relapfemus

20 abdiderunt 4^ 2 abdicaverunt

23 ab nullius C a «///'0 H ;^, 4^ 2 nuUiusr « nuHis

—commodum C H T r, ;iicommodo

24 avocarit C advoca^verit

— retardarit -i^ 2 retardat

2s mihi r ««^

26 quantum j- quam

27 feflos dies xfefum dierum

—quantum C quanlumque

28 et 4 2 a'.

— temporis r, %, iV 2 temporum.

29 denique C a'.

31 recolenda ^d,—hoc C hac—adeo C S r ideo

—concedenaum C %oc concedendum

32 quoque H ^;, 4^ 2 </.

-— cenfetur C H S r» %, 4^ 2 crefcit

33 quantacunque x, quantamcunque

— efl r, 4^ 2 </.

34 cui r cuiqua/n



VARIiE LECTIONES.». 1.

3'9 34

320 1

2

3

4

5

6

xoII

1 2

»3

14

»5

»9

33

25

2728

29

30

31

32

3334

-»21 1

levior H ^ lenior

certe -i^ 2 certa

hauriam C hauriamus

multifque 4' 2 nulUfque

mihi ab adolefcentia H ;^ ^. r «/^/

a^ adolefcentia fuaeffe C ^y?

perfequenda r, •4' pfofequenda

omnes C cmnis

parvi -vj/ 2 parvius

ducenda 4/ 2 dicenda

veftra 4/ 2 »o/?/-<2

tantas i]/ 2 tantas gentes

accederet C S accenderet

virorum C hominumintuendum \ 2 retinendum

expreflas ? opprefas

fcriptores C H ^fcriptiones <rfcrip'

turas

animum i}/ 2 animam

meam H in eaexcellentium y^ d.

conformabam C H S confrmahamquid r de quo

et Qd.dodtrina, naturae x. nattira doSlrina

nataram \ 2 naturamquedoftrinam r naturamaccefferit C excrefcerit

rajio r, •4' 2 oratio

hoc f -ôf f«/OT

ex hoc r ^/

L. xj/ 2 w/moderatiflimos C S modejliffimos

hoc

Hhoc effe

et H ;ti/«

M. C H S r, ;t, >V 2 ^.

fi nihil C nifi

literis H //.

contuliflent C contuliffet

oftenderetur x ofendetur

peieretur S pateretur

ut r d.

animi remiflionem C 8 r, ^» '4' 2

animadverftonem H T ««/>»/ adnjer'

fonemac liberaliflimam r <^-

caiterae C ;(j ^mt S cetera res j- <<*-

tera rerum

neque locorum H atque locorumalunt r, %, 4' 2 agunt

perfugium, ac C hoc H prefugium,ac

6 domi, non p^ domi non

p. 1.

321 6 foris, pernoCiiVLt ji^foris pfrnoffane,

7 hsc C r ^.

—neque attingere, neque H yâttingere

nequimus

8 guftare, poflemus C gujiare poffumut

H d.— tamen -^ z cum

9 in C </.

lo noftrum H y^^veflrum

— agrefti C agrefo

12 ac H ^/

1 4 a nobis H d.

—animorum C amicorum— incredibiles 7 moderabiles

1 5 celeritatemque H celeritatem % cek-

britatemque

—negligemus H S r, ;^, 4/^ 2 negligi-

mus1 6 ego C (/.

1 7 novo C d.

1 attenditis r attendatis

•— fcripfifl"et 7 fufcepiffet

20 tum r /^/«^«

—agerentur C H S ;j; agelaniur

—quoties C quoties ego

22 vero;ij

«fc

—probari ^probare

23 pervenirent x/>^^w«/m24 Atqui 5- ^^y»^

25 fic S^f ea

— a C r 'i^

— eruditiflimifque C eruditifque S A'-

heralifjlmijque

28 inflari r inflammari

29quod

H</.

31 Sit "4/ 2 "SzV

32 poetas T poeta

—nuUa unquam barbaria C nunquamullam barbariam

3 3 voci C H S r, ;%;, 4^ 2 'voce

322 2 Chii 4^ 2 W;'/'

—vindicant H Sjudieant•— Salaminii C H x, Salamini

—Smyrnxi C Simcerinii H Smyrni xSmymii

3 itaque etiam s- jWi^w^ ^/7^—oppido X ^^^^

6 etiam C i/ero etiam H </.

7 vivum •»]/ 2 'virum

•

— legibus H )q lege

8 repudiabimus C S r, 4^ 2 repudiamus

H X repudiemus

10 et 4^ 2 et fi—Cimbricas 4^ 2 Simbricas



VARIiE LECTIONES.p. I. p. I.

322 10 attigit C ij/ 2 attingit 323 18

I > ttCd. —12 jucundus -^ 2 jucundius >9

eft C X </. 23averfus C adverfus 24

M quod r </.

acroama C uy.ôx-mx (et fup. l, i.

aufultatorem) H. d. (cumfpaiio) 26•^ acroma —

»7 item eximie C eximie laudis r exitnie —22 illuftrant r iufrant —23 Pontum -^ z d. 2924 regiis C regii 31—opibus C operibus 32— ipfa \i T d. 33—natura s- nature 3427 Cyzicenorum C Ciminerorum r u^gi-

cencrum -kj/ i Cigitemrum324 2

—omni C 0/««/ ^//i^w328 ac totius H a lotius

30 cum C tum —31 navalis C na^vali ~-

32 Quare r, Ai. 4" 1 îa. 5

33 feruntur ^^jy^^^^w/ar —celebratur \ \ celebrahatur —

34 fuperiori r d. —323 I efle C </. 6

e marmore. At iis laudibus C H S

r, %, 4' 2 et marmoratis laudibus

—

2 ipfi CYi -îpfe— qui S 1»'. —•— laudantur C H laudatur ——etiam i}/ 2 a'. 7

4 populi Romani rebus Yi pcpulo R. pt .

if' 2 popuU Romani —6 noftrum H ;ni

«'. 10—Ergo -v}/ 2 £^0 —7 haec C hoc —

-1. Rudium C H S ;(j rudem tum r f««-

^m tamen vj/ 2 r«</t »» /««2^« 11

8 civitatem r ciwtate 12— nos -«^ 2 «a»f ——Heraclienfem r Erachienfem —10 ejiciemus H ejicimus »51 ex Grascis C e Gracis r «/ Gracis

»3 fane C //««^ 16

H regionibus -if/ regionibus tibi defe- 17runtur —

»5 quo minus Yi y^quo^ quominus ——pervenerint H pervenerunt 1816 eodem r £e ——cum H x tum »9»7 tum T,-^ 2 tamtn 20—iis C is 24

vita glorla; C vita gloria

periculorum C pericuhjum

eft r d.

inveneris H %, vj/ 2 inveneras

Ilias illa extitiftet C /7// /?/-j iUa ajli-

tiffet H r, ;t;'/// ars illa exfitifjet S

1]/ 2 //// <2r/ extitiffet

adcxquavit 5" (equawtMitylensum C H S

;(iMityknum

fuarum t fcriptorem

civitate C civitatem

gloriae Q gloria

legibus -^ z d.

civitate C civitati

Sylla S Sulla vero

repudiaflet C repudiaffe

longiufculis, ftaiim \ 2 legiufcu/isg

Jiati

tunc

\2 tamen

jubere ^juf/tt

ei C eumfub H fedduxerit r duxerunt

praemio H d.

hujus C ejus H S T r, X» 4" 2 <"y"»'

virtutem C virtus

in Q d.

copiam H cepia

expetiflet C appetiffet H-x, extitiffet j*

expetiffent

Quid H S ôda 4 2 ;?//$"

Pio C d.

fuo Q piofuocivitate multos 4' 2 ci<vitates multasquiddam C »]/ 2 quidemfonantibus y^fomniantibus

peregrinum, tamen Q peregrinum ha"beri,

dederet C dederit H deieret

eft -vj/ z ^.

diflimulandum -^ 2 obfcurandum

obfcurari \ 2 diffimulari

illis S /« ////j

fcribunt H infcribunt

infcribunt C H fcribunt

defpiciunt 4' 2 dijputant.

ac C f/

Decimus C S r Decius

ille QliT,x,\d.Accii ;jj ^f«monumentorum r munimintorumcum C fa/w ////j

togati H /of«// r lotari ^ lecaii -^ ztotati




3 Z4 24 honore r amore

28 confuebor \ 2 ccnfteor

—nos H nm29 vobircum i}/ 2 nobifcum

-— pro r '«

—hujus s" hujufce— urbis atque C H S <f^«? <t d. y^

eque

31 attigit i)/ 2 attinet

32 jucunda Q jocunda

~ perficiendum ij/ 2 profciendum

— hortatus fuui Q t,-\> 2 hortavi

—Nullam S s-, i]/ 2 Nulla

—aliam - / i </.

325 2 brevi ij/ 2 brevis

3 quibus H y«« ^/x

4 eil rl z/?^

5 terminaret C terminarent H ;i^ ^f/^r-

minaret

6 neque C H S «^c

7 qusdam C ^.

8 concitat H agitat

—admonet C admovet

10 adaequandam t esquanaam

1 1 videamur H 'videatur -vj/ 2 videantur

1 2 in r ^'V

15 arhhremar T arbitrarefnttr

—cum C 4' 2 d.

16 reliquerint r, X '' 'f**'"'''''

p. 1.

325 17 noflrarum C ii(^.-«r»«

21 five %]/ 2 ^.

22 eft C r funt

23 pertinebit C S r pertinehunt

25 confervate -v)/ 2 Jervate

26 etiam C ^.—venuftate r 'velufate

27 quantum C H S r, %, >}/ 2 f«aw/»—exiftimari C r afimari28 cxpetitum r expcditum

30 comprobetur C probetur

3 I fint S /««/

33 qui vos, qui veftros >}/ 2^«oj y«r

noftroi

34 recentibus s- decentibus

— noftris 4/ 2 </.

—veftrifque domefticis H ^ njefrifqut

S 'velirii domeftuifque

326 I laudum;t;,

•>)/ 2 /««<///

— daturum r da urmz quique C H S r, ;^; Ifqiie ^ z !s qui

3 atque C H S 4» 2 Itaque r idque

— fic a;/—ut C ^^

5 confuetudine r necejfitudine— fimplic terque 4' \ fuppltciterqut

6 non foii neque judiciali C H S r,

;g, -vj/ zfirme a me judicialiqut

9 efie 4^ 2 <»'•

POST REDITUMA D QjU I R I T E S

O R A T I O XXVII.

2^1

Edit. Olivet,

1.

1 precatus H precatus fum4 ut 4* I ^' ^^'

—unquam C nunquam

6 et ^d.2 gratia x caufa

8 homines et audaces in rempublicamC ac audaces in rep.

9 continerent H S conunertt.

P-

327

MSS. C H S T ;î, ^l.

I.

10 unum;t;

imo

—optimum quemque x optimo quoque

—' in univerfam rempublicam C H S;(;

in uniwrfa cii>itate T uni^verfa ci-

'vitate

1 1 deflefteret C H S xdefceret T different

^ liberofque veftros C lilierot x ^'^^-

rcfque




^zj 12 patres confcriptos H populumque R.T vj/ fatrefque confcriptos ^ patres

corfcripti

I 3 mirei icordia C H -J/ mifericordiaque

—defideriumque C defiderium

14 convidlum C H p(^ conjunSium

16 immortalique veflro C mortalique

mflro y^ mortalique 'vefiro

1 7 aequabilis y^ equabilique

i8 fecundo vitae ¥i. ^ fecundus T xf^-cunda luta

•^ fine ulla ofFenfione C fine defenfiont

T vullo tnodo offenfiottis

19 curfu H X <:u^fus— fi mihi Qfil^d.— fuifiênt Qfuiffet

23 mihi H modo•— t\.Q d.

—indulgentiam C intelligentiam

328 I excellens C njero et propter excelkns

T ingeus

2 funt C d.

3 unquam y^ d.

4 cum y^ dum—non —carebam ; et C ^/ incredilile

eji quantam animo vtluptatem per'

teperim

5 eum H illum

6 recuperatae Q funt recuperata H recu-

perare

7 tunc C S T % tum—incolumi C H S T îîHcolumitatis

12 clariflima;ii

carifpma

14 autem C hujus H -^ enim1 habet x habeat

— fpecies C xfp"'— quas celebritas ——civium x ^-

19 fed C H S T fedjcut x Mfic20 eis C H his

— e C d.

—qui C qui diu

21 ffigro T t^gro capite—ea H hacZif poffitis C pofp.mus (potejlis fup. 1, a

manu rec.J— tanta eloquentia C T tanta ekquen-

tite (fed in T a fup. a a manurec.)

25 veftrorum C H S ;(^ 'vefiram

26 quae H -^ quam28 oratione CT d.

— fed C fed nec quidem

— ]pomt xpojetToM. V.

P-328

329

1.

3 1 vos C z'os et

33 pene C d.

—eam C H S %jam34 opera T opere (cpe fup, l. ab alia

manu)2 optata X ^-

3 veftros % nojlrcs

•— caruiflêmus H S careremus \ carue-

ramus

5 quantum x J"f tum—quantum x ?«'' tum—quantum Diis immortallbus C d,

6 quantum % qui tum—univerfim Cuniverfum H </. S %uni-

•verfa T uni^verfo ,'"' is ei'^ fup. l.J

7 cunflo S X cunBa— debeamus T debemus (afup. l.J—cum in C fum8 veftra

%'vejiro

— eam C eam rem

— oratione ^ cîone

10 detraxifie C detraxijlis

11 vidcamini C i/zV^^wwr

1 2 reditu H T •>!/ reatu.

-^ ^xoCT xd.15 L. S «0« Lycius T mn litius %

non L.—Diadematus C Diadema T diademate

X Diademater

i6 Metelius C S T ;i: ^ Meiellus H C.Metellus

—cenforius H S cenforinus

18 enim H etiam ^ ^"i"* '«*» 4^ '«^'**

tamen19 Metellarum C S T Metellorum

20 ipfius X. ipftus fumma21 non fatis x ^-

—valerent C H ;,; 'valent

— filii Cx,-^ illi H illius

22 natu C d. zj^'^—lacrymae x lacrymas

—populum Romanum C populi R,

zif Nam X ^"^25 veftra C hac 'vefra H % tff <vej}ra

—ante me C j^ autem

27 ille C T ^.

—diilenfu C H T ;^ difceffu S difceptu

28 revocavit. H S revocaziit. Hoc au»tem majus efl veflrutn in nos prome-ritum, quod non mtiltitudini propin-

quorum Jed nobifmet ipfis nis red-

didfis X revocabit. At me nondum

Cc c c



y ARI JE LECTIONES.p. 1.

329 28

2930

31

34330 I

2

3

56

7

SJO

II

!2

»3

16

19

2021

2+2526

2728

^(7r ^///m «?<7^rj ej^ vejlrum tn nos

profneritum quod non multitudini

propinquorum : fed vobifmet ipfts 7ios

reddidifiis.

nie autem C T Jt me H me enim

nullo X ^^^"

C. C Cn.

generi C x generis

et inaudita C T ;)i</.

mei H T ;(., 4. d.

miferrimi T infmi x, fniferum

mei C )cd.vos C d.

îC^d.fe CfiHd.eodem C ST y^ eo

qui domi, qui C S T ;tjquidem H

qui demummihi H d.

miferae y^ miferparvi H S par^vuli x, parvi: Vulgi

fngultus

defiderium^ji defiderii

aut X. ^'

autCT</. HS pietatem 'vefiram mo-ferunt

itineribus C itinerihufque

aut C ^. H S T ut

partem C in partem

teftis ac tenebris C </. H S Unis ae

tenebris T hHus ac tenehris )(, leiiis :

aBis tenebris

veftrum in nos C in nos njejirumque

muli.itudini C multitudinis

nobifmetipfis C vobifmetipfis

nos \> d.

meam C d.

afFuerunt C H S ;^, i^ fuerunt

auaores Ci: x^-hortatorefque C H S T ;<j V.Popillio C Pufilio

atque C ac Yi et

Q^Cd.et conftantiffimo ;)j d.

veflri C %, 4/ nofri

uon a C T ^ aetiam H ab T ^(^ d.

{edH e/fi

valeret C valerem H S valerentperficeretur C proficeretur H S \ per-

ficeret

licuit % valuit

frequentia H S fententia

p. I.

330 293«

32

33

34331 '

5

6

7

8

910

II

12

13

H»51618

»9

2021

22

perfecit C T % perfregit

magna civium -^ magnatummagna ——iis C d.

ejeftus S projedus

fum C d.

provincias y, provinciam

inimico T inimicis (fup, /. ab alia

tnanu) ^ in inimico

autem C H S T ;ij /&«f

is C his

communibus ^ omnibus

fpiritu C H y^firitu

viveret H vi^vere

re quidem C }(, requiem H requie

infra ;^ inter

amandatus C H mandatusNunquam x ^< m quodNunquam conful H AWP. C S T ;(j ^.

Popillio C PopilioOpimius C T Optimus

de H >]/ quidem de

modo ^ d.

fed H et

eft C S ;(; ^.

aut populum C S pg et populum H ;>a-

pulumquereferrent C referentes H ne referrent

efflagitati C H S T ^fiagitati

alter mihi afiinis erat C aras afiinis

beatorum

qui C quamfcedere y^ d.

irretiti C irritaque S irruptoque T /r-

ritati x irritatafque

querelas y^ querela

vero Januariis pofteaquam C Janua-rii pofiquam

confulis confy.l

falus H ^falutis

follemni C ;) , '\'fole de H d.

eoCT ea

maximis C maximusquaeftorem conful ornaveram C con-

fuleram

ornaveram, ^ ornawram noSiem fibi

ad deliherandum pofiulafiet : x orna-

tam noftem fibi ad deliberandum

fofiulaffetOppius C H ;2 Pompeius

jaceret, noftem C jacentem nocentem-

que X jaceret, nodemquequae deliberatio H fed deliberatio illa

reddenda C re delenda




33« 2

24

26

29

31

32

3334

332 I

2

3

4

S

»s»4

16

»718

J9

21

22

23

2526

3 arbitrabantur C arhkrentur H S Tariitrantur y^ arbitrarentur

augenda )(, agenda

variis C 'vanis

perfpefta C S T perfeBa H profeBacaufa ad vos C /«« apud vcs H faw/a

a^ 7WS ^, •>]/ fa«y2j ^âi/ 'vos

centuriarique C ccntnminarique (fup,l. vd centuriari)

revocatas C H novatascujus partis ^\i x. <ûi parti

numerabamur C mirabamurpartim quod ^ partimque

partim quod;^j

partimque

defertores C defertos

fe Qfiexpleri C expelli

me H S T p; ^.

conftriftum C confiiBum

equitefque H equites

vobis C nobis

ediftis C didis

vetarentur C uterentur

cum omnium fancirentur Ccum faturarentur

omnium p^ omnes

foedera reconciliationes ^ foederata

confitutiones

omnes x, omnis

recufarent C recufarunt

quin C quemperirent pc Perire

decertare •>]/ decertaret

quod et C qucd potui H quod poiuiyquando et % quod potui quoniam

abfui C affui H abfumseque C neque

autem C T </. H S enimin foro y^ d.

verfarentur C H ;>;; verfaretur

cum C d.

fe parietum C perjedis H xp^^tefumtribuni C tribunus

vulnerarentur C vulneraretur x. obvul-

nerarentur

iretur C irent

Deorum H et deerum

exterminata x, ^xtenuaia

efle z ^-

duxi C dixi

ipfa X ^.

reduceret C reftitueretur

periculofifnmis H periculofis

sedilis curulis C edile firrali H y^ d.

p. 1.

332 26 me confule C qui me

27 particeps C princes y, princept—periculorumque C periculorum

29 reduceret C reduceretur

coUega autem C T ^/ collega

30 non H d.

3' etiam C in

333 « fenatus ^fe2 potuit C potui

3 coloniifque C et Coloniis T eoloniis

X, 4' co/onis

4 omnibus >|/ omnibufque

5 Ita T Itaque

6 cunfta C tota— femper }A y^d.

S honoribufque CYi x. honorihui—ab eodem C ab eadem T ^ d.

6 vos C d— cohortati H hortati

10 teftes C T ^.—laudatores C S T ^j^ laudatorefque

1 1 princeps C d.— vos C nos—ad Cd.—rogandos y^ rogandos vos

12 fuerunt H ^ quifuerunt—erunt, C et erunt, princeps H princeps

T 4' eûnt principes

«3 princeps C H T ,}/ </.

14 amico C animoeadem y^ eodem— falutem Cfalutem dedit

I? otium H ec

fuit primum C H ;;; ita pri-mum»7 fervatam C confervaiam

communi C omni

18 auftoritatem C x. auBoritati

«9 bene meriti C x emeriti

in perorando C H S T ;(; «^ impt'

rando -^ me in oparando—pofuit X pojfint

20 rogari T rogari (al. rogati ai eq, ro-

gari ab ytalia)— rogari ab Romanis y^ d.

—Romanis C H S ^.

21 denique ipfe C deinde H S deinde

ipfe

23 Quirites C d.

debeo C debere_ hominem C x d-T homines

24 homini debere C d.

vix H d.

Lentuli C x tentulus

C c c c 2



VARIiE LECTIONES.p- 1. P- 1.

333 2; me C H S T % </. 335 3—quo C d. 426 fueram H S quihus fueram—iifdem C idem ——quibus collocaratis C collocareiis 5

27 fummos QT d.

28 principes civitatis C conjunBos T 6cimtatis 7

30 unum C H S T ;(j (/. 8

33 tJaditam C tradita H traditum 934. eo H S fo//^/«

334 1 Gellii C Gelli % Geli II

335

—quia;ii yr

2 concione vellra C contentum 'vejiriim

H S;tj

conciciie 'vefirum

3 cum H S Jicut

*— interituram y^ interjeSlam

5 Quirites, hac audloritate C quamremp. hac auBaritate

p vilitate C S ;(^ utilitate10 mihi C_/^ ot/^/

13 folent H T ^foleant

—me C X ^-

—numenque veftrum C numen x. numen

êflrum

15 deinde defuturum C T </.

21 id H S ;jj /^ »;//;/

22 municipem C nîrum municipem

—C. C T ^.

—nobis C H T ^vcbis

—quafi T d.

23 hcec C '/^ hoc T /lOf imperium

—delere ;i(; dehere

—voluiffent T x "^'ohajfet

24 belligeranduni C beUigerendian

25 modo non -j^ modo

—animo C d.

27 cum Cyf— careret y_, candjfet

31 ac mifericordia C T ^.—Minturnenfium ^(^ Miturnicnfium

32 confervafiet C H S T ;); confer^varet

— navicula T in navicula—Africam C patriam

33 ipfe C ipfa

34 recuperata y, re£te paraijtro pat—cum y^ d.

1 amiferat y^ a miferia

—fibi C

xd.•— elfent C T x fjet

2 quam ;^ qui

—hoc C d.

3 ûod jUe T d.

12

13

»4»5

16

17

»921

22

24

2;

27

28

29

3»

32

3334

336 I

qua re C quarere

qua C qua T 5?«^ ^fa»? afup, l.)

utar S T ;)g utar pietate

quoniam C y^ quomodo

arti C T j(; ante

locus j(^ locutusille C H ////

mihi ;(j d.

permittet Q.\i^ y, permittit

quoniam C quomodo

omnino Q.\i d.

iuvitis H njiilis y cofijunSlus

confervaram C confervatam

fimulationem C Y{ fimilitudinem

prodiderunt C perdiderunt H % meprodiderunt

eadem C eandem

inviderunt x in^viderent

debuerunt % dehuijfent

falutem Hjaluteipfos C d.

facinoru m H T ;(;facincra

quibufque C quibus •/ quihufdamcavendo ; -^ carendo

iis C H his

rationem repetendo C ratione repe-

ienda

efl, T ef, ut

quemadmodum « quam C d.

quidem H d.

crudelitatemque x crudelitate

perfequar C profeqnar

Etenim C Efl enim

ulcifcenda; C hlcifcendi

eft C<^. .

bonis exsequari y^ bonos exequare

ne ;g nec

ell debeas H male meriiis re-

ferre quod debeasy quam ut btne me-

ritos colas.

quam optime meritis C S quam op-

lime X d-

debeas pjj deheas : quam ut hene mC'

ritos colas

ulcifcendi teneri C utendi tueri

meritos H miritos celas

quin C d.

nec id C H neque id y^ nec areipublicas x.

*" /•

repetere Q petere H reputare

utcunque Q ti ^. utrumque

et die C excidere

qui C quin mihi

remiffior C remijjh



V A R I iE L E C T I O N E S.

p. I.

336 I fuit, Qfuerit Yifuerit.

—mox C in eorum H in os

•— laiidatur C ufetur

2 vituperatur C 'vituperantur

3 jngratus C in gravibus5 Atque diflblvit C % <^.

10 non folum dum C H S 4' cum T nen

— anima ^fenipiterna cum anima

— fpirabo C exuperabo S T expirabo êfuperabo

«-— fed yâc -

p. 1.

336 II me C arce

— In referenda ^, fureferenda12 femperque Qfemper atque

I 3 de H pro

—diligentiam H d.

16 voluntatibus C voluptatibus

— nec C H S neque—perferendo C patiendo ^^ partiendo1 7 nec C neque

21 cunftifque H omnibus

23 jadicavh ;ii^ indica^vit

POST REDITUMIn Senatu

O R A T I O XXVIII.

Edit. Olivet.

337

1.

338

3 cumulate C cumulare

4 id r ^.

— tribuendum C retribuendttm

5 ubertas r, x, libertas

6 quod r quodque

8 numerando H enumerando

9 fratri amantiflimo rfratrem amantij-

fimum12 nobis r d.

15 et hasc r ex hoc

18 omnium r o?nni

2Si quiddam C quidem r qucd x, quidam

21 iingulari C fg/oriari

22 munera y nimia

23 de me r flifzW^

— nobis j^ <vobis

1 magna C ^ d.

— innuumerabilia t d.

2 quod C H S r, jc </.

3 fingula r fingula debemus

— recuperaverimus H S recuperavimui

T ;(; recuperarimus

6 videmur CHT êjfe 'vidmwr

7 qûo H /»f «0 r »/ f«/i«

MSS. C H S T 9, % I 4p. 1.

338 8 rs\ona.t\jit 9 moriantur

9 vi r in

—minis r unius

— teneremini C teneremur (fup. l.)

— revocaviftis C provoca^viftis

— referente C Referrem de S d. T refe-

rendo

—L. Ninnio H T. Jnnio S L. MumioT Mumio r L, Munio ^ L. Mimmo

14 permifla r d.

1 per r d.

16 nunquam C H S nonnunquam— non ;(; <^.

17 vendiderant C H % 'vendiderunt

18 ut ilJe ipfe annus C H T ;^ ;)J/9 z/&

anno r «^ ;)>/^ ;//<? minus

1 9 hos ;(; cum

20 hos C faz«'—haberet C nominaret

2 1 vos ^ nos

—mqdelli H mdejii

22 impediebantur r impediebatti

«3 ea C T r, ;(j ^.



VARIiE LECTIONES.

339

32

33I

3

p^ I.

338 23 quae x'^'24 revixiflent ii C r revifijfent hi S re-

vixijjent—delerunt C delerent—tum ;>(; cum

26 in C J.—I futurani C T '^futuram ejfe

.'j atque H S T ^«^

—reipublicae C R. populi

28 revertilTem C re-vertijfent

ipfo C T ;t;, 'J/ tum ipjo H ipfo tan.

tum r ipfo tamen

—ceflliTem H S cecidiffem

—princeps autem C T;t:

principes hn-

jus 5-, -4/ princeps hujus

29 parietum C r parenlum

30 tueretur C T ;(jtuerentur

— confulibus r conjule

' 3 1 annuis C a meis

— fententias rjedjenteniias

recitaretur C recitare

communi C communis

quam C cumKaleridis Januariis r cahvdas Ja-

nuarii

— Januariis defpicere C Januarii re-

Jpicere T % Janu. rejpicere

— cum Ql^r, X. cu?nque

— cum fubveniflet H S </,

5 plebis C T ;;;,•4"2'.

6 fubvenifl"et C d.

8 tuto fe in;t;

tantum fe

— fenatum ^fenatu—venire potuiftis C dignitas jam

in patriam revertijfet, ô quidemmenje quid intra me et meos inimicoi

interjuerat venire arbitraretur.

Tantus vefler conjenjus de Jalute

msa Juit, ut corpus abejfet meumfdignitas jam in patriam re-ver-

tijfet,

—venire revertiflet H S arbitra-

retur, cum ^ Metelli mbilijfmi

hominis a tque opt im i viri Jummadignitas, cum pratorum tribunorum

pli pene omnium virtus et fdes reip.

Jubvenijfet, tantus 'vefier conjenjus

df Jalate mea Juit, ut licet corpus

abejfet mecum dignitas jam in pa-

triam revertijfet ( S <venire ar-

bitr.)

10 revertiflet r reverterelur

14 fuiFragiis rftiffragio

—intercludenduin ^ inttrdutendum

339

340

I.

16

17

19

20

21

22

23

24

2;2628

2931

32

33I

1012

13

H

>6

regibus, refpondiftis nihil judices

fententiis Tjudicibus Jummisjudices x.j^^dicum

populusy;^

populi

excefliflet x excefjijfem

vobis auftoribus H S veftra au£l9-ritate

reftiterat ^^ rejiitemm

homincs r omnes

inipugnata H S oppugnaia

confulis r cum hos

plebis ^pkbis officii

taftum C H SJolum taSium T JolumteBum

permoti C permorti y^ commoti

paulum C H S r paullulum

minse C mina H rapinafaces C H T Jajces

deus noftrae rdecus noftra x, nofier deui

fpecimen 7 Jpeculumindicium C r^xjudicinmmihij a r d,

mea j- d.

{QetCn?>i: xet de rd.republiqa r reipub.Jummamtribuno Q'V d. ^ tribunis

vetaretur r vitaretur

vos T nos

decerneret T decerneretur

fcribendo xJ^^riberet

claufulam C H T r> % <''. S caujam

profcriptionem C r prajcriptionem

putavic ereptus C d,

qua civis r luia cujus

nominatim r nominatusvero C non

egerit H r egit

prius ? plus

quid H quod (Jup. l.)

egit H ij/ nihil egit

nifi C T ;(j quamconfervato x, conjervaret

fanciret ^Janciretur

Lentulus C Lentulum

conful eft.'' C prajuit? quo H »-1?«-

Jul prajttit ? ^ X conjul prajuit

quo T prajuit quo (cum r, p. Jup.l. ab. a. m.) r conjul

eguifl*em x. (gijfem

niii confulari r neque

civi C H S cive

fspe r d.

poft Romam conditam C H S T r>



VARIiE LECTIONES.p-

340

34»

r..

»7

22

23

242628

303»

33

34

I

2

5

78

9

II

12

»3

14

18

»9

21

22

23

2526

27

Cinnano C Ce/onii H S Cefonini TCejfofiii r Cenfurino pg Refon.i

femper C defemperefTet r ^.

unicus CHST;c «fl« inimiais r inquo fuit inimicus meus qui me exu-

lavit

afcriptoremque r fcriptoremque ^ adfcriptoremque

videatis C •videralis

pravs C T ;^j parvaintueri H s- tueri

amatorem r materterumrepofcebat r fuum repofcebant

deferuerunt r cenfueru7it

confulari C confularumomni r cmnino

veflro j- nofro

neque C T nec

neque C T x^r

enim H S </.

uUius C i/lius

omnium C H S T r cmnes ^ cmnis

intemperantiam C intemperationetn

ftrenue ^fifeneegeftatem 5- egefiate

fuftentavit r fufientatam

multitudinem <r multitudine

creditorum effugere C y^ effu-

gere T creditorum (fup. l.J

Quo C H S T r, a;. 4^ q»i

rogationem C regaiione

egeflate H S ;/ egefiate

ipfe X, ipfamcum C d.

intra C in njeftra

intercedere x> ^ intendere

M\i?L r, X ^^"^

et Fufia C ac Suffcia ^ et Sujiana

ne C T ^.

valerent C r, % 'valeret

quas C T quamcertiffima fubfidia r tutifftma pra-

fidia

reipublicsE C T ^.

veniffet C vefie 'venijfent

cundlique equites r civefque ^/-rites

impuriffimi H S j- impudicifftmi

abjeciffent C objeLtffent

cincinnatus C S ;(j incincinnatus

Neque afcendit H d.

revixifTet 7 re^vifffet

Decembris C T ;\j Dscemlrium

p. 1.

341. 27 fuifTent C/w/^r28 clivique C H S T clivi r dividuuf*

etiam ^ di-vi—Capitolini C Capitolii rCapitolium

30 L. ^ Lucium—vero H r, xj'^^ "vero—Lamiam C T^n;

</.—prsftanti C T jam prafianti

32 fuis r fuum—conful v confukm— urbe r urbem

33 jufJit C vixit—cum C eum

342 2 abjecerant r abjicerent—irrifit r arfit

3quod Q, ^ d.

4 veflrum r nofirum

\ •— nihil r ( Hic definit Oratio)

6 vero C d.

8 fomni Q foni

10 temulenta C T tumulenta \ tremu»

lenta

1 2 nobis C T vobis

—cur in luflris et helluationibus Ccum illuflris et helii aSlionibus ^cum illujiris et elii aiiionibus

1 tam H S a'.

14 Csefoninus H S Cafonius ^ Cenfo-nius

16 verfutamque QYi^T ^ irritamque

—non juris liberalitas C T ;i^ </.

—juris S confulis

17 dicendi, non S difcendi vitia

18 'cêie.nem Q praterhiems' 20 putares C x. putafii H S putaffes T

putajii (Jses fiip. l. ab al, m.)21 hoc homine, C hac hodie ^, homine

—zrvQT xet ^ aut

—ftipite ^thiope C ^ efope H vel^thiope S /iipe Ethiope T afopo

23 negotium ^ negatum

— conflitiffet x confiitiffe

24 abreptum C arreptum (fup. l.) ;tjflr-

reptum

—venalium C ênantium jg venarium—quam libidinofus ^ ^*

25 non intromifTis C T non manereceptis fed porro intermifjis H non

in anjare ceptis fedporro intermifjis Snon navare ceptis, fed porro inter-

mifjts X. f'°" manere cepiis parro in-

termifjis

26 etiam C H S T ;t </.

37 literis j^ Itteras



VARI^ LECTIONES.p.

342

343

344

1.

27 incipit C incipis x, caperit

—helluo immanis C x d.

28 Epicureus x, Epicurus

— difTerunt C % dixermt

^2 adhortantur H adhortentur T cohor-

iantur— difputent T difputant

3 4. femper C fepe

2 veftigant C T ;y in^vefiigant

—odorantur H S adorant T— inftruftorefque Yi firudorefque

3 iidem C hidem

—^llimant C H S extimant T extimant

(cum a fup. l. ah al. fft.J

4. quantum cuique C quantumque

6 pudentifnmam C H S;>(; prudentiffi-

mam9 me quidem C S T quidem Yl y^, -^/

equidem

—enim C H S T %, -v}/ ^««f

10 Pifonum >]/ Pifonis

—hunc C H S T >]/ '^^'«'^ X ^«'^

1 cognatio C ;)jcognitio

1 rebus C H S T ^^^, -^/ ^.

16 A. Gabinio C T % Gabino H S -i]/

Gabinio

1 odor C odorum

—vini }^ ijim

—anhelitus C hantlitus % anelitus

1 8 notata H torta (in marg.)

—cogitationem C H S i]/ cognitionem

ig re ^ rei

— fimilis Cfimul

23 foedere Qfaedera

25 ne X ^^^

26 Capusene te putabas ^ Capua ne re-

putahas

28 an C 4* ^««^

—civitate pj urbe

—vos y^ nos

29 paruerunt C para^verunt

30 Flaminio C Faminio

32 tum depuliflem QYi ST ^ d,

33 demonftrabas C detnonfrabis

— quem y^ d.

1 rogaras Q x'^ rogabas

2 tradidifti C tradidiflis

3 et crudeliflimis C d.

4genibus C gentibus

—ac H et dignitate ac

8 conticefceret x confentifceret

9 gemitus C gemitibus

—urbis H S </.

jo occidifle H % concidiffe

p. 1.

344 1°12

arbitria C H ;i^ arhitraria

ardebat ; x. ardebant

vicinum C 'vicinium

345

1 3 item Q x^-

«4»5

1920

2425

26

2729

303«

32

342

3

4

5

7

910

12

13

16

1718

»920

21

23

iifdem C hifdem y^ idem

operis C H % ^/m"etiam Q x'^'confules x esnfule

fulfiftis Wfuftulifiis (iti marg.J]fumma C T ^ fummaqueplebis C H S T

;i;^.

fin C T ;(; «^ H S «z i}/ »£ in

acj(; aut

fortitudine xfortitudinemvim T d.

Pofteaquam QT % pofiquamneque forum C nec forumneque C H T wfopibus C operibus

pofle C pofTem

primus C primumfpem audacibus C T ;^ </. H S et

audacibus \]/ audacibus

Quam T êm (fup. lin. ab al. m.)vitcB Q T x ^-

fenatus Q fenatu

exagitatam x agitatam

concionibus C conceptionihus ^ con-

temptionibus

fic Qficut

veftrum C nofri

quibus C d.

clientibus ;>/ clientulis

meae calamitatis C non ex calami»

tatihuscseterorum Q¥i ST ^c cetera

ofiicia X, offlcii

CeftilliusX. '^fefiilius

M. Cifpius Ci» X Mofopius H M.Ofcpius T Mofopius (fed M. opius

fup lin. ab. al. 7n.)

cui C X fûr

a nie C H S T mihi

beiêficii C officii

obliteraverunt C T % obliteravit

Curtius Q Xi"^ Curius

fui pc ^-

Muita promulgavit Q T x ^'

Meflius S MeJJinius

feparatim H S fpeciatim

Fabricius C Ynbius

potuifl"et ——vis C d.

noftrum H ^ vefirum



VARIiE LECTIONES.p. 1«

345 23 recuperaflemus H S T ;(^, %]/ rccupe-

rajjem

24 implevit x, 'fnpuUt

25veftra C nojlra

26 in me fuerint y, fiwtc fueruntzj Cscilius X Exilius

29 autem C ût

30 fecerit Qfecerint—Calidius x CaUidus \ Cladius

32 Septimii C S T ;)(^Seplimi

33 Cornuti x Cornicii

34 conftiterunt ;(j «/?/Vfra»/

—' libenter invitus C x titemorata

nominenlur H Ubenter commemoremnon ingratus. nemo enim gratiarum

immemor eji gratus inventus.

346 2 ego, etiam fi Q fi ego -^ egeft

3 ut C «? ut

4 amicitias ——tuear C H S T ;(; </.

6 proditoribus meis C H S T Xi 4'

proditores

— indicem C T -^ judicem x, 'vindicem

7 defenfores C H T ^ '^.

—dignitate C dignitatem

8 aliud CT xd.— reliquum C reliqua

10 judicarer Cjudicare x recujarer

1 3 gratiam referent C grati referrent ^gratia referent

16 confularem H confulares

1 8 revocavit Qli y^,-^ 'voca^vit—qui tanto C H S T ;)(j, >]/ quanto

21 mihi y^ d.

—illo H nullo

23 ttxvel24 ter omnino C H S T % /e Romule

27 oppidis H S oppidis vicis

30 judicafTe ;ij indicaffe—eum C T ;,; cum

3 veftra;)(;

nojira

32 eximia p,; eximii—dedecus et C omne H S T omne x omnis

3 3 quis C S T X f a/

—veniret S "venirent

34 Italia H Italiam

^/[.y 3 et inimicus C inimicus

4 perfpefta C H projpeaa

5 cum C ;^; /«;«

6 et auftoritatis C ^/ amaniijjlmus auc-

toritas

9 mearum C x nojlrartm—omnes H S omnis

10 Numidicum C pg Numiticum1 1 illum C H S p,^ illum MetellumToM. V.

p. 1.

347 J'

I 2

H

15

16

17'920

2429

31

34348

J_2

3

10

1

»3

14

»718

21

22

difceflus Q^V X decejfus

honeftus ipfi C H S T ;^ honejiis

bonis ^ d.

tamen ;;; tandem

ext tit C H 8 T ;^ iimittit

Quo quem P, Lentulus C ôquidem die quo P. Lentulus T p^ quo

quidem die quem P. Lentulus

ccccxvii ex fenatu H quadringenti

decem Jenatores S CCCC X S.

magiflratus autem hi H mag^/lratuf-

que S magifratus qui

is H S ^.

quo H quod

ut H »^

quidem -vj/ quibus

adjumenta H S -vj/ adjumentum

de eo H fi2

referretur H referrenturmeque H neque

Quid H S -J/ qui

rediflent H re^didifent

fempiterni C H T xftnpiternamquo die C T y^ d.

qua; voluerunt C T;t;

a'.

comitia H S ;(j </.

ea:dem C cedem

confulem fecerant C lonfule feceram

fuit \ fuerit

fas C x, ^"^ nefas

in X d-

illa H ulla

rogatores, diribitores CV x. iutores

H tot rogatores diri^vatores S roga~

tores dirivatores

non C H S T ;u nonfolumin patriam T d.

ficut cives C T pt;</.

cives H S 'viri

eqnis T equis equius

aurato C T ;^; aureato

in X, d.

Pompeium 4' Pompsio

unquam C T p^;, 4/ quamomnes C S T ;;;

^.

Romanum C H S T ^.

reipublicas C H S T ^ P^pt^lt. R<,

commendarit C commenda-vit

eodemque C eodem

compreflerit C comprejpt

obfecrarit H obfecramt

qui ——putavit C T p^ </.

cum H d.

teneret H tenere

Dddd




348 22

29

31

32

34349 »

45

8

II

12

»3'516

2226

2728

293»

32

33

34

35°

etiam H et

intercefTor H S intercejfortim

ut X f^

elaboravit H elahorarit S labora^vit

remunerabor C H S T ^ re?nunera6o

ccmtnuneraboaaio C H S T X ^.

Sextio C Sejlio

anmi % '"«'»

dolore C dolorem

egi 4. ^^<j

ab C X ^« H S ^l/ ^.

nullo modo S non

funt \fuitprsecipua \ pracipue

aliquem C T ;ij,-i}/ aliquod

hominibus C ^, 4' honoribus

erga C 2« ^ ^-

me % </'.

recolenda ^ reddenda

efle Qjlatim ejfe

adilTet C adcjfet x, adijjent

populum Romanum C x, populumque

H S ij/ populumedifta -i/ dida{uperaram C H ^. -^Juperatumclivi C ^ Dizi 4' clivii

repetiturum ^repetiturus

alii relegabantur CT ^d.rempublicam C Ro. populum

defererent C H S T ^g dejereret

reipublica; S rtrnp.

proderent C H S T '^prodent

obligarat x obligaret -i^ obligarent

in C ;ijinde

ego Cy^d^mihi X d.

tacuifie H tacuijfet

p. I.

350 23

2528

29

3»

333

6

7

91

I 2

1416

351

3

912

»3

»4»518

»9

2021

22

1718

1920

21

23

28

2930

31

cum X non 32t

33fervos revocatas C T

;^;d. —

.

municipia C K S T ^ ^. 352 2valtitatis r^ 'v/ifationis 3

omnes C S T ;(/ ^.

vi C X itt "vi 4animus ;^; Arrius . 5

poft me C T ;k ^.

tribunitiique C tribunlciifque 6prsefentes C H T ;c prafentis 7

refervari H T rejtrnjare 'volui 8Nolui C H T ^. X. 4^ J^^lui —communem C cmnsm 9defendifftm C defendijfet (fup. lin ') 1

defendere C H T ;(;, 4' defenderi la

mlui 13

Ac C H % at

fore C «êx H in

exterminata ^ exterminatione

mihi C T ;(/ ^.

ampliusC H S T ^

'^»

fimul atque C T ^fimulacmecum ;(j d.

abfuerunt C H T ;t; ^ffuermtteQ.15 xJet^Jus

Qui %}/ i^Jwin filii fui/ret x ^*

erit C x, erat

rempublicam C rep.

libertate mea C liheralitate mtadaugebo C ^ (ingebo

mihi C H S f X ^.

debeo C H S T x debeam

rempublicam C rep.

beneficiorum C T beneficicrutn dinii'

norumet C H S T X '^.

et eft C ;(iin ea 'voluptate eji

voluntate 'voluptate

refpublica C rcpublica

extremum C extraneum

Pro X Per

pro P. Popillio C P. Pupilio

non Metellarum filii C T x '^-

fpeftata jam adolefcentia H % Jpec-

tatce jam adolejcaitiee

et lacrymis H lacrymis

et X ^'-

,

renovari C re^vocari

memoriam C Tx

<'^«

ufurpari C ufurpare

idem C H T x eidem

fibi H T \ Jibi idem ^Jit idem

nec C menec C ne

folitudinem C H S T Jolicitudinem

minas Q T ^, inimicitias

mei C d.

fui C mei

confulis C conjulis fuiunquam C nunquamPopillio C Pupilio

Q^C îinterfeilis inimicis,denique C T ;t;

</,

reftituti x rejiitui

cum Nam QT x.^'quidem C T x '^-

non eft reftitutus C rejlitutus non

pene C pananulla C nulkm



PRO DOMO SUAAd Pontifice

O R A T I O XXIX.Edit. Olivet, MSS. C H S T % I %{/

p- I. P- I.

353 3 Deorum religiones T d. 355 344 clariiTimi H S carijjimi —5 rempublicam -vj/ reifub. 356 I

—fapienter C x religionibus S religioni- —bus japienter 4

7 in X, ^l/ d. 5— facerdotum T facerdotis 81 1 hodierno die T hodie 12

15 et C ar —17 nobis C xd. H19 fapientiaque ;(^yj//Va//« î/^tf^ —21 cur C H j^ qua 1622 deligendis C H S ;>(;

eligendis 18

354 I vituperaflet H ûitiiperajfint 222 aliquem C H ;>(;,

-v^ aliquando 237 Ac ^ ^/ 28

10 m C ;(; cum1 2 hoc tempore T d. 291 3 abfente C H ^ prafente— arbitrere C H S T ;ii arbitrare .^

14 fuperior C ^jj^ya/mom 30—jam C H S T ;(j, AJ/ ;//«/» 3116 \nT d.

20 auftoritas ;|/ auBores 3223 putabamus ;(j, 4//a/fl««f

28 deleftu;i;

deletu

30 ferro C H S ;;; </.

32 revocatum j,; rewz;<?/«»z 35355 I debuilli y^ debuijiis 357 3

2 rapinam T rapinas 6

4 etiam x^ ^ d. 71 4 tuus H '«j

1 7 vocarent;t;

'vocaret 8

23 de qua agebatur C H S T p^ </. —-— repudiare H repudiarem S repudiaret 924 et T «K/ 102627

28

3031

32

cum j^ âOT

ipfi C H S T;,C

«/ ipji

venire C S T ;(; 'venirev.t

vehementer C H S ;>/ </.

iis C his

tuto C tutos

reprehendo y^ reprehendendo

arbitratu C H S T ;^ arbitrio

»3

» +

1517

19

tuto C tutos

(tUd.ego non ——« non pofle S T </.

me H wf/

vicem C x c^dem

duo C p(; duos

pcenas ^, -vj/ peenamconfilio C meo conjilio T me conjtlio

meo C T ^.

noftris C H S T %, 4/ 'vepis

deinde C inde

allata -^ ablata

magis C H S 4' fttajus

abfuerunt C H S ;)j affuerunt

inducendo C H S ;%;indicendo

Quse vis, quae C H ;) , ij/ ms qua S•vijque T jujque

efle C T d.

potuit C T ejje potuit

quam confilia T quoniam conjilia

imperitoruni % imperatorum

renovaturum C j^ renovatttur

illa C X illis

ob annonae T d.putarunt C ;u putavit H putavijtis

(Jed in marg. ab al. m. al, puta"

runt)

gratius -^ gratus

praefenti C H S T y^prajentict

concurfus C concurjum

illuc X. '^^'^

- verus H S vetus

ex H S tf/

etx.exSin T Jin autem

inlliniulator H ^ Jiittiulator

et ut y^, •4' «' ^^

tu H S;t;

^-

unguis C H S unguem y^ unguentum

delatum C H S î^ deleSlum

Non eft fatis C H S ;^ inde Jatis TInde

plebeio C x. plehis T plebe i^ pkbi

et C H S T Ai ^.

Dddd 2



VARIiE LECTIONES.p. I. P- 1.

357 zz Atqui C H S ^^^«? 361 8

25 Hanc C H S ;(i, %!/ /^'«^«r —26 caedem C H S ;>(;, >}/ c^^r; 1026 videritis p^ 'videtis

30 etiam H S ^ ^' 1

33 Sergius T //?^ Sergius —3S8 z curias C S T;),j

patria 13—hujufmodi C T ;(j ejufmodi »5

5 imperitorum C H S T jj peregrino»

rum1722

6 ac H f/^ 2610 pene C H S T ;^ ^. 27II tum H S /a q^mque

15 rei y, d.

18 operis C H S j^; operariis

21 die C ^. ——nec-opinata C % inopinata 3026 meo C OTfa —28 annonam S </. 3'

3» operis C H S ;\i operariis

3334 vocabar T re^vocabar

359 2 mihi C H S ;^ «f 362 2

3 aliquid T aliud 46 meT d. 68 polliceremnr C xpsllicemur _-

10 perfefturum T profedurum 721 quo C H S T X. 4^ Itio^

24 reprehenditur S reprehendatur 926 accederet C H S ;)i, ^j/ accedit et T

accedat et 12

3» efle C H S T x/««/ »5

32 pcenitere C H S T ;^ necejje eji pa-nitere

»922

34 a me QYi^^^d. ~oratio C S ;i^j ratio —360 I fe C T xM —

—~ deferenda %)/ (êferenium 23

3 ^^^xfi 24ac C H S ^/

5 triumphis H triumpbos

17 jUS;t '^-. 363 4

21 verum ^, 'virum 521 uUi H tilli negotio 622 praefici H praficiendum xprafeci 8

24 non H S non modo T d. 15produxeras C perduxeras x.tradixt-

ras

16

1725 Titiis QVlÎ: y^d. '9

34 Proconfule C T ;>(; Proconfuli S pro-

conjoli

20

27361 I 29— tribunatu C tribunato 32

2 idem 4' d. 36+ 2=~ noluit X, fjolmi 5

11

videntur C H S ;)j videretur

etHd.Quis provinciam C T j^, ij/ ê«/ H

î S ^/?^contaminatiffimo T d.

opimam C ;^ optimamvi ex j/ f;c îdedifles C dedijfet x, dedijfem

fallaciffimo C H S T ;>; ^»

pretiumque C pretium

conftitui T conjiare

decreta T decretas

lege Sempronia C H lege Sempronias

S ;;;, il/ leges Sempronias T leges Sem-pronia

decretas C % decreta

rei C H S T ^ reip.

difcrimina )c fubfidia

reprehendemur y^ reprehenderemur

quae tum H /« quas x.f 4' f»'^ '»

illis C H S T ;k;, ^|/ /« illis

navigares y^, 4' navignjfes

inorbeC H S T x^\ orbi

Cn. ——nimium diu T Gn. Pom,

dicam ——auditurus eft S d.

me C H ;<;, •4' modoexcitatus Q\i x,vi excitatus

reipublicje C rempy

mutam C H S T ;u mutatam ac

tu T d.

abalienavit C ^ alienavit

tuus C X ei^vis

rempublicam C reip.

a C H S T ;i;, 4/ ^.

fzepe T d.et T d.

ferri CU d.T fieri

patricida C paricida x patrieidia

fratricida, fororicida x fratricidias,

fororicidia

definant S T d.

perculerunt ^ pertulerunt

confularis C H S T ^.

induftrius C S % illufirius

diremerunt C dirimerint

metueret ^ êtuerent 4/ rêtuerunt

illum X illutn idem

fcelere exulceratus C ;);y?*/(pr<?/aj.

meum C % mecum

ut X <»*'

inflammare C H S p^ infiart

reipublicse C rep.

hoc H iis (fup. lin.)

ut C H S T x, 4"^.

municipia C municipias



VARIiE LECTIONES.p. 1. P- 1.

364 12 imploravit % C adoravit 366 » 16

'5 es C S T ;. ./ ~16 quam dixeram C ;i(^ qui dixeratn H '7

y?<« dixeram T. rf'. 1]/ ^«aot £«; 18

dixeram

17 perinde S T ;t; proinde »9—quafi;)(j

yaaj 22—de ;i^ /ro —21 pontificis H S pontifces —-— certo C certe 2322 conftituturus C S ^ foyifti uius 24—pontificum T ;^;

/©«///ff/j —23 republica, quam-eum C reip. cujuf- 25

quam H reip.jure qumn eum '$> x.^' —p. ciijufquam meum T rep. cujufque 26metum 27

24 falus ic d 2826 aut opinio C H S i}/ a/ opinio 29

33divinis

^diûinis dicere P

365 I quid H S T ;)g ^«iji/ 30libris ;)/ liberis 3'— id C ^Z. 32

4 iis C H >^/j

5 quemquam y, quefnque 3313 parricidium Q paricidium 367 6

»5 Quod C iîd 720 fenatorem Q fenatorum %fe natorum 8

—Liberorumne ^ liberorum 1021 AtQAc22 Exheredabil igitur C x exheredita- 12

'vit H S T txheredavit -^ exhere- »3dahit »7

23 quod H quo

—quas C H quia 19—notio H T ;ii natio 22

24 adoptarere C adoptant H T;i;

adop-

taret 23

25 perturbare CHT Xi'^' p^rturbari 2527 ut H S ^. 2828 te C Aj ^. —.

30 in C H S T 4^ ^. ——Pupio C H S T ^]/ Puppio 30

33 facrorum ^ d. 368 I

j66 1 veniftiy^, venijiis S

4 pater T pater ejus iO

7 efTe C H S ;<; ^. —8 filii C H V iile 12

9 quo C H S X 1^"^ 13

.» caufa H ea »5—{oXeai C H S T -^ folet 1610 et C H S T ;t;, ^l'

'*'. —. et C H S T X, + ^. —84 adoptio T adoptatio iS

»5 illamH/V/a

z

venire T invenire

adolefccntulum T adoUfentemmaritum C H S T ;(;, 4' meritumpopuli Romani C equefrem r

equi. r.

et C H X ^.

Cur relinquetur T d,

adoptatur;>(j adoptat

jam H naminterierint C H S ;»/ interierunt

patricius S patrius

tribunum plebis T tri.pl,

non licere ; T d.

petitionem T pnicioncm in

quia H quais H S d,

adoptabitur x adopfahit

populus Romanus brevi tempore Tpo. Ro.

ex 4' IX ea

curiatorum C curatorum

comitiorum C H S T x ^^ comitio"

ruminterrex x interim

curiofus 4^ curioftus

didici H S dici

cum de C T fl'^

caelo effe fervatum .? x Calio effe ne-

gatum :

fententia ^ d.

fententia, adta C faSIa H- S T aâTu HteetCUSxd.concionem C H T ;t; concioneAppio C X Opinio H Oppio optimo S

Opimioplebis CRS x,-if d,

quod;;j qua

ubi C H T pi ut

per X d.

illigatus C H S;(i

alligatus

evertunt QYiT Xt'^ njertunf

zxd.fi Xi A' d.

Atque T Jtnon H S ;(;, •»}/ d.

me jd, 4* ^^(0

dicerent H S ;i^, 4 dicerem

republica C reip.

tuhfFes Q%x^^ '"îf^funeftum H S T ;^, ^ funefis.

indixiffe x induxifji

eas C H S T ;t.C/«^



VARIiE LECTIONES.

368

369

370

I.

1 8 non T ei.

20 jure H mihijure S T %, 4" injure

— lege T in lege

—. Rullus C H S ;ii RuUim21 clarifTimus ;g clarijjimis

—atque ampliflimus T ^.—quo jure C y^ quijure

25 hominibus ^C H S T %, •4' '« ô»»-

nibus

— irrogari H abrogari (fup. lin.)

33 Qusero •»}/ quare

—quid p^ y«/

34 civitate H ci^vitatis

—ut mea H ;t;, 4* «'^^ S d,

2 hoc j^; ^^c'

— ferre Cferret

14 nifi prodifta C H S ^ pro indiSia

16 prodiftap(j

pro dida

—qua die C quo die H S «/.

1 funt H -fcfint

25 conduftos ;^;, -4/ conduSlos et

26 AtC H S x^Â^—hoc H S T ;)(;, 4 baciis C ^/j

fumptuofi xfufpitiofi

firmato quas y^flrmatoque

At quid C S ;;;, -4 ^/f«i H ^/f«f TAut quid

—et callidus C H S ;t;,i}/ callidus T </.

6 ignis H z^«/

7 ne ;(ja/

—cive 4' f/i^/

10 fpurciorem H T fpurcitiorem

— cui T cum1 nofter T nofra

12 es ;(i,-^ ^.

— ut ;;jqued

14 fcriptore H S profcriptore

16 perdidifti T /•rort'/^///?/

—Neque T 7iec

18 alios H et alios

22 ne C H Spij

îeque

23 prsedse C H S Tj,j

pradonem

24 numerum S /. ( cum fpatio)—latorem ;(; latromm

25 reperire ;i(^ ^.

27 tu T d.

—forum C S j^; fcortiim H fortitum

(fupra lin.) T forumfcrodis

28 popularis C S T ;i; poputare H popu-lum (fitp. lin )

3Q tuam H S tum \ tuam (cum punSlo

infra notato quod fignijicat a toiien-

dum ejfe)

30322

5

P. I.

370 31 damnabantur ;;; f^ //^2«<»«^^»/ar

— etiam ille C S T % //// H ille

32 Ligur T Ligitur

34 Propertii C Properti

371 I damnationis C S ;;; dominationis

8 tum ^ tamen9 me non 4' ne

1 1 etiam C H S ;<; d.

14 tamenne y^ tamen non

— fuis C S T X tuis

1 5 bonus C H S T ;),j/« ô»//

—Scaurus C H S;t;

Scauro

—Craflus, confularis H Crajfo confu-

libus

16 obtinuerint H S T ;^, 4' obtinuerit

—ftuprorum omnlum Q Jiuprorum1 8 ne S neque

— reciperer T reciperem—exirem T exirer

22 nufquam C S ;(/ nunquam

28 eaque 4 ^^ f«^29 et idem i|' et diem

31 Tam tuliftiT d.

— tu C ^ /f

32 Cyprius -^ Cyprinus

33 fubjiceretur C fubjicerentur

372"

I dedi C T ^f^/^ H S ;^, 4/ fiV<// /—Sed C H S T 4/ ^.

—eidem C H S T ;iii, 4 idem

—dedifles C H S ;,(;, -4 dedijjet

2 ut C H S T «// x= 4 ut fe—ciftophorum C %, 4 cijiophorium

3 Roma C S "4 Roma4 de C ;,,;

</.

— fcriberes C H S Ti' xÂ^fcriberet

8 Cyprio p^ Cj/ro

—Byzantinis H S Byzantiis

10 et H S ^.

1 9 tum C H S ;){ /««;«

20 non H ;)(;, 4 «««»

23 machinabare C ^ imaginabare

— ac removifti T d.

24 tum H iu

25 in C H S T ;t» '4' 's'.

30 bonorum vel ;(/ bonorum

33 manum C manuum— fuos HJocios^

34 pecunias C S ^pecuniam

373 4 viris "^j^m njiris

5 complerent C co?npuIerent H compel-lerent

7 pugnare C H S T ^propugnare—plorare H implorare

I o me H S me equidem




373 «I

iz

>922

2528

293»

32

34I

2

47

10

12

»3

M16

19

374

21

22

2527

28

2931

33

375 2

3

4

S7

8»318

noflri C H S T pi illi

quid T f iv/

fleptes y^flentem

is C H S ;^ ^.

fum C H S p(; a'.

etiam fi caufii C H S^s^

eamjijameam C H S p/ y«/a

ii T /,t

expetitum p(j expeBatum

nemo C T ;>(;, 4' nemo non

egO C H S ;(; ^.

ullo C ^ illo

fuiflem ;;; d,

nova H novasfcelerique -^ d.

quidem y^ quid

raptaviftis C raâviflis

quem ^ qui

vivendum C vivere

videretur C H S T ;)(^njidebatur

eft elapfus ^ lapfus

expromo T extrimo

poftibus T pefiibus

omni T omniumfrudus T d.

tetrarcharum C H S;t;

*/ tetrarcha'

rumfaltatore •]' p/altatore

Bceotiam C H Bcetiam

diripiendam % diripiendum

caementis T amentis

teftis C H S T x;. 4^ êais

expleturas C êxpleturos

quibufcum T quibujcam

fed H S ^]/ fed id

in quos S p^;, •>]/ iniquos

ac C H S ;,., ^ d.

videtur *** CHSTx, '*?' 'vide-

retiir (fine ulla lacuna mta)abfueram QWS T x. affueramaltera C alter

fenatum con.ules C H Sp^j fenatus

confules T Jenatus conjuiem

vetabant C H volahant S p^ vocalant

vorabat

focrum ;g focerummodo X ^-

villze H S T ;i(; aul/e

erat prsdse ? y^pradce ciipiditatt

fuiffe X, ^Jf^

nada C H S T ;t '« adumtam Y jamaudaces C audacis

in —- tribunitiis C </.

375 20 ego;,;^.

2 1 vii is H S T ;i, i^ d.

22 maxima ;;;, \V tnagna

24 crat C H S T fl'.

32 d u b i ta rc m ^du bitanjeram— efl"e C H S T p/, 4^ ^.— illi HT X ille

33 auditores C H T x. auditor

376 4 proximus Q proximum

5 iiifi y^ d.

—mihi dux omnibus in rebus '^ modusmoribus

6 fociuspjj,

4' d.

— poifes %]/ pvffet

7 perierit C y^, ^ petierit

— hunc C H T ;(/ hauc

—amandandum QWx mandata?n8 Cato C S d.

— invifus C iwifus Cato

15 Pompeium C H S ;(; Pomptius TPe«/.

16 daturum C S T p(j datttrus

17 filium C H S }^,-^ filius

18 captivum C;t;

captifos

22 Pifo xP"f'^°—manfit H x remanfit

13 quam C H S ;^, •>}/ qtii

25 curiaque ^/ curiamque

— privarit C H S T ;) , 4^ privaret

28 diftrada C H S T ;%; ^///-/V^^—extinfta T difiinaa

30 et cum amiciffimus T d.

3 1 ferendam C d.

32 ceflifle

Cxgefiife— tempeftati C H ;t; tempefiati morem

33 amiciorem C v .V. H S amicitiorem—quam C ;(;qllt

— ac meis C ;^ fl<^^ (/? H S ctSla

34 extitiflê C H S ;^ expetiffe— ad C H ;;; ^r

— inftituta C H S ;^ infiitutam

pulfum C S ;t;, 4/ pulfampotuifTe ^, ij/ potuifftt— valere C S ;|/ valeri

5 fententiam Q fententia

6 utrumque 4^ utrum

7 ne ;)^ »ff

8 utiliorCH S ;(;, 4/ a'.

—melior T d.— nulla H nuUa efftt

9 hominis H T ;i^ homim\o demovebatur C H S T dimovdaiut14 flammam QT x, ftamma'— vocem furoris x ^j

377 I

2




377 i620

24

2528

34378 2

56

II

13

iS

16

18

19

zo21

23

24

X2530

33

379 »

4

912

»3

»5

2224

28

30

Eodemque ;;; ca:c!em<iue

eflet ;(/ fjj?

vetabatur C H S videhatur

Atque -ij/ ^/^

par ^ pari

impediri. Frat hoc CH

S ;(^, <]/ im-

pediti erant. Hocrctulifti X retulijiis

alieniffimi a C %, 4' alienijjimam

judicarant C H S T x^ ^ judicarent

retulit C retulerit

Sed C S T x;Sed vero H Sed uere

ut fedTd'.quam %_/«'«

portentofa H pernitio/a (fed in marg.' H "portento/a")

efles et faftis C x /'iî^ ^/es ^ /aSlis

ejje

Quando T îodre

-xêji re

quando CT x "^''^

opinione C opinionem

etiam C H S ;(/ </.

exulis C H S T ;t:, aJ/ ^-

folebant ^ /oUant

Non modo T d.

jam X d-

tam C d.

qui C H S T il/ quin

efle dicat S d.

populorumque T populorum

et gentium S d.

ac H S T ;(/, 1]/ d.

potuifie rempublicam C potui/fet

re/p.

publicanorum x puhlicortim

obfcurum p(ôb/curis

rempublicam C rep.

plebi y^, 4/ plebei

urbanae C S ;;;, 4' urhani H urhani-

que

majores noftri C H S ;;/, •vj/ mores inde

decreverint H S ;(/ decreverunt

lolum C % modo

quis C qui

de -vj/ «2^

ipfe C H S T X d.

fenfitque Q/entitque

eflTes C H S T X e/fem

falutemque Q. /alutemunus T d.

die C H S T X, 4"^.emenda ;)^ emndandajani

;)c</.

P-

379380

381

I.

322

S8

9II

12

H

18

1920

23

2S26

2931

33

101

13

»4iS16

»7

1920

21

2427

28

303»

fi C H S T ;^ /.

concedis C ;ticoncedas

propter C H S ^,^, ^J/ preter

at fuit QT x,% Afuitme X êipopulare H S populare ejl

^xqQT X d.

Scilicet Q¥^S xSedlibertatem QT x impietatem (/ed C

haliet ajieri/cum

aut civitatem x d.

ipfe auftor faftus fit T /enatus auBo •

ritate /a£lum /tt \ /e au£lor /a£lui

fit

\xlQ d.

Curias C H S p,j,-v}/ decuria

juflum H S inju/Jum

non. Quid C S ;,j, >}/ numquid H non

nunquid

poflit H xpf/f^t

fi C H pc d.folo rem C H S xfi ^^^ T /onretn

unquam C nemo T d.

populi T populari

non erant C H S T ;^;, 4' erant

eam C ea

ademptionc H adoptione S adeptiont

aqu£ T d. (cu,m/patio)

ademit iifdem x, ^J/ ademit : i/dem

fed etiam optimi cives H d,

nobifcum H 'vob/cum

operis C H S p^; operibus

Sedulio T Sydulio

in C H S ;i( , i|/ </.

ne H ie non

is ij/ iis

potuit C H xf^'^f

Gadibus C x Gadilius

Interamnas C Inieramnem ^ inter

amnemefle C H S ;t. f d.

Sedulii C H Sidulii %, •vj/ /idulii

velle C X 'vellet

et C H ;,/, ^J/ ei et

dixerint H T dixerunt

pofllt C pojfi

civitatem T d.

tnmQUST x^'legem ——tu hujus T d.

Anagnino nefcio CS ^,-3^

an agni'tione/cio

Menulae y^, 4' ^^ nulla

infcriptionem C H S %/criptiontm

Anagninis Q "jq,-^ an agnitiis



VARI.^ LECTIONES.p. 1. P- 1.

381 31 ornatiiTimis -vj/ 0''« '' 383 27 ad H S T jj;, 4/ tam ad

32 Anagnia: C H % Anagni 32 mcmoriam C H S xiôriam.fve m-— fecerat % ejfecerat moriam

33 Quid C J^«/ 34 etC;;;^^

34 Sedulius C S SUulius Xi\ f^^^^'"^^ 384 I interfeftis C H T ;i(;, i|/ interjedis

382 I cohoneftes H S T;t; honefies 5 redii % <//V«w

-— audloritatem C H S ;^ auiimm —cum C H S T X ^.

2 tametfi C H S tamen Ji — te H S T ;t '^.

4 tamenne C tamenn —confule H S T ;^, 4/ confulari

5 quem % qu<e 6 altero T fl//ro

7 tum C /« —petente C S î petenti T d.

8 igni C S T ^J/ ignis 8 AcT Jt

9 Popillio C Popilio 9 idemque colIegifTet T /.

II ferri QUJieriT ferre —rempublicam C r^/).

—poterat T poterant 10 injuriam H incuriam

1 3 quibus;)^

quibujdam 15 fim ^fuerim

14 fcriptum eft;)(j

</. — expulfus C H S xP^^lf^'

15 Quaere S âro 16 ut C H S ;t;,i]/ «e

—- e Sex. C H S T

X.^J' ^v — fiT/a^

—jube H T>^^/ _ 1 7 populo Romano 4/ r^/.

17 demiife -^ demijfo 21 iis C his

18 diffimilemque C H S T x^\ ^'Jf- 23 nifl C H S ;;/ /« /^/y

milem 24 LentidiOs T Lentulos— veftri T nojlri 2; Lollios C Lillios T lilis

21 noluit -i}/ <vo\uit — Plaguleios C H S T >j </.

'— eique C aque x ^' 'f"^ '4' ^^ '«'f <^ —- Sergios T Sirgios

23 nunquam C H S T-x,,

-^ non zy multitudinem C H S T ;>; multitU'

25 perfcripta S T ;(;, ^}/ prajcripta dine

27 At C H S T %, ^^ y^<r 31 ille C H 8 T ;,/ ^.

—vide 4/ zWi' 34 ordinum pjorij^/aw

— iniquiffimum H iniquijjimam (fupra 385 I ferre C S xfo^^lin.) 3 venerunt C 'venerant

28 cafum H caufam 4 Hoc 4^ Hac

32 erant C ^, ^»' 6 quo C H S ;^, 4^ quod—ea T ^. —vis T d.

383 I ego C H S T ;;;d. 9 fed ;^/tf^/

4 qui H S T quis 10 quam x ^*

5 et C Ai, ^}/ ^. 14 eo X ^t

8 iis, quae H S his T d. 20 eundemque ;^ eum denique

1 1 ejeftum C x, ele8um —diftitare H diaare

14 CasfoCH ^T xCenfor 2 1 tam C X ''«

—M. H conjularis M. —dico C H S ;g, 4* dicam

15 Ahala C H S T Ai ^- —quam C H S % «oa tam1 6 vim C H S ;i;,

•4' in 22 fororem C H S ;^ mefororem—iracundiamque C irricundiamque H —exiftimo C H S ;t exifimemS Ai» '4' iraciindiam qiia 24 fiviftiC/S/?/

—damnatique T datnnatifque — te C T ;<; ^.

ig modo non ^modo —dicere C d.

20 nam H tam — laboribus exiftimandus x «'~ etfi C x/ 31 oh]e&.ls X oljeais re6us

24 tum C H p; cum 386 2 etiara C H S ;(^, 4/ ^.

26 conftans H S conjianiis 4 verbis C uri>is

—P. Popillius H Popilius Publius •vj/ 9 parentem, ;j; patremPompilius 14 At C T ?;;, 4^ «««^

ToM. V. £ e e e



V A R 1 M LECTIONES.p. I.

386 14 CTimmi -^ (rim»—modo H mihi

16 At C X, 4' ^''^— ullum H /7/W S iJIum

25 afflifto C H S T ;iif/ aîffo

-— perterritis C ^ prîeritts

26 follicita -^ folicitata

28 fl;t;^.

30 folitudlnem C S ;jjy^//«VW/Hm—amantiffimi C amatijjimi

32 remque publicam C H S T rmpuh-licam

33 concidere C H S ^condere T ««-

—unius C H S T ;(; »»fo

—vivis T d.

387 I fi recreari % </.

—modo ^(j wffô ra»? bonis

10 rempublicam CT r^/.

1 1 profedumT confeSlum

1 7 difturbari C H S;t;

difiurhare

— fortunas fpoliari T d.

18 caufa C H S;t;

^^«j

20 prcetextatos H S T ;>/, ^ pratextos

21 petentes C H S xP^rentes22 ut C /a H S

;t;/«w

•— abfis C /7^/ ^ afjjs

24 poftulat ij/ poftulahat

Z1 rempublicam C rep.

29 caritati C-x^ caritatem

30 rempublicam C H S T </.

—difrumpatur S ;i^ dirutnpatur T dirum-

pitur

•— atque ;(; «/32 confulibus 4' conful

388 4 vcftro X, ««>«

6 confiliis C H S ;t. ^ '^-

S/prsebet C probet

16 duritiem C H T duritiam

20 eodem sedcm extruftam C H S;t;

fc-

//m extruifam T eo defiruiiam

21 unquam ;^; nunquam—Melii C

;?iMalii

22 Ecquid C H S */ â/</

23 Melio populus Romanus C xt "^ pO'

pulus R. MaUio24 ^quimelii C JEque mallii H S aquo

meliiX,, A'

aquo Mallii

25 eandem C H S;t;

eam— aedes T eedis

26 Vacci X âSli

—pratis Qpatris

— Vacci Qx^\ Vaai

p. 1.

388 28 Manlius C T;t; Mamlius30 lucis C H T ;(; /0«/

34 videar C 'videatur

389 2 vobis T nobis y^ mivis

4 publice \ publica

5 Graccho y^ C. Gracco

7 ejus ;^; cujus

9 ducibus ;(j confulihus

18 indicium C pgyW/f/aw22 deterret T deterreret

23 foluti C H S a fara liherati T ^t-^foluti a curn

— definant H S ;(j, 4' deftnunt

24 poflint H -^ pofjunl

z6 Hunccin' vos C T ;)j â»f itiquam in

HJos H S hunc inquam 'vos

— caeremoniarum C H carimoniarum

30 horum C eorum

390 I afpicite T d.

5Quaj

TAn

qua6 te C H S T;i;

4'.

— tanta T tantte

7 muliebribus T vulnerihus

10 quidem H d.

1 2 viderat C H S T ;c»'4' t>ideret

20 quod C ya/f»/ (cum afierifco) \i x^\quem T quis

—jus T </.

21 rogatum H rogatus

—Jus C ;t Lis

2 2 fubjeftos xf^hlatos

23 impetu C H S impetum

24 perculerit H S T j(,pertukrit

29 nifi C ;t;y;

— de ;(; ^/ </^

31 atque C T aut H ac

—arbitrere C S ;j;, 4' arhitrare H 4j'3i -

/rar/

32 sedes Qfedes

33 ipfe C H S ;t» 4^ '«'•

—cum sedium C H S ;^; tum adium1 fua C H S x,^' </.

—efle C d.

—voluiflet H S 'voluit

2 fuo X ^-

7 Civis ;j; Ca;a/

9 illa tempeftate C H S T j^ illam

tempefiatem

—defenderit H S defenderet 4* defendt'

rim

16 ipfa T //^0—captivis C capitis

18 facraC H S i: icfacrce

20 abrjpi C T 4^ arripi

39'




391 21 vt&ns C X mjiris

25 quandoquidem y^ qtioniam quiJem

— ettCUxd.26 t&CB-ST Tcd.

z 7 Tu, cum coUegas x, ftcum colligas

28 negares C x, negaret

3 1 bonitate x benitate eidtm

3 2 audiente ^ audire

33 indemnatum H in dominatus T /«-

damnatum

34 tyrannicis C tyramnicis

392 I forum C d.

3 ea H S hac

5 pellere C T ;(; depellere

6 poteftatem C x poteftate

7 inventa S d.

—diligenter C diligentes

9 Tanagris C S Tanagras1 1 facerdote

Cfacertote

1 2 omnes;t; e»z«/>—fuperiores C ;^;y«^m'om

1 3 tabulas H S tabularum— in fanis T infamibus

14 locis S;ii

</.

— tota e C T ;i(; /« /e/a H S /c/a

16 aedilitate ;(; utilitate

17 a L. Pifone C H S;(i,

rj/ Alpiife— confule H S ««/«Z? /o^—praetorem S d. (cumfpatio)

— renuntiari C T ;(; renuntiare

1 aliquem C H S T ;(j aliquam

zz imaginem C H S T ;(; ^/ imaginem

25 indicium C S xj^dicium

27 recentior C H S T ;)<; reeentior enim30 effe H ^.

34 infpeftantibus C H S T y^ fpeZlan-

tibus

393 2 fuas H S tuas

—\n C U S ^ d.

— comportari juberent C H S T ;;j

comportarent

3 Tu -^ tuum

4 monumentum y^ monumentorum— tuarum manubiarum C tuorum ma-.

nubiorum

difturbaret, everteret C S T ^diftur-bare, evertere

intolerabilem

xiniollerabilis

nunquam C S T p ;;,ij/ unquam

laxe C luxe (fupra lin.) T late

a Q^ Seio C H S;>,;;; atquefevere T ut

ques fint

Cl^ Poflumius C H Veaius S ^Fefteius

P-

393

394

16

»720

1.

21

23

25

26

2931

322

36

9101

12

'314

16

1718

20

2526

33

34395 *

3

1

12

1418

»92022

2425

26

29

31

32

ejus -^ d,

nunquam C ^ itnquam

licitatoribus C H S T ;,; litigalO'

ribus

jeftimabat ;u exiftimahat

ifta ;|/ ita

profpedu C ;ij profpeilum H profpec-

tamcum C xd.periftylum H periftylium

Statonem C H S T ;jj catonem

quo C H S T ;;;quod

Fonteias C Fontoia

tam novam T quam novamvoluntatem T njoluptatem

comprobabitis C improbatis H S ;i{,

4' comprobatis

non C H S ;(^, i|/ /tf «c»

cumC

d.

adhibuifti. Quid i ^ adhihuifti ?îs

in uno C H S ;^ ^.

etiam C et

etfi C x^ ^finondum H ncnfolumfratrem C fratris

videbat H % 'videbit

Verbone T Ergoneputatis, ft T putaiifne

poftem Xi ^" p^ftemconfecrari S confecrare

ct templorum fine ulla S d.

funt C S xfint (et Hfupra hn.J

Dicetis C H S p/ Dicisreperiet C H S T ;t;

reperit

poteft C d.

pontifex H S T ^, "^ d,

poftem X peftem

moleftus C moleftiis

veftra H noftra

teneri ij/ tenere

et C H S T ;i;, 4. ^.

dicere C dicet H S diceret

tibi H S ibi

licebit C liceret

tenuifle xp^ftc" tenuiffe

dedicatione S x dicatione

prifcis C H ^P^^îtii T pradiSiis

reipublicas 4' fefp.

defenderem -4/ defenderet (al. reprC"

hendent)

civitatem C x d.

toties i}/ totius

teterrimo % termino

Ee e e 2



VARI/E LECTIONES.p. h395 33

34^96 1

1012

»5

18

»92021

24

2529

30

3»

32

i'^7

2

7

8

9

12

»5

16

»7

»921

teneres C H S T p^ /«/<-/•£

noluilTet ;^; 'voluijfet

refpublica C rep.

Date T d.

huic religioni C H S T ;(i<J'i? hac re-

Ugionead injuriam C H S T ;^ tnjuria

minus ^ nimis

ejecerat C H S T p(j,•>}/ rejecerat

Metelle x, Metelli

Servili S % Ser-vilii

confecravit H confer<vavit

nonnullis T nonnuilorum

veterum CiH S y^pernjeterum

exemplis T exemplum

Numquid x Numquamreligioni obligavit C H S T j^ reli-

gicnibus religaniit (fed in T relega-

vit fup. lin.)

donaras C dona H S ;i(j, 4' donas

eft aftum C extraHum -^^ efi ratum

fanguinem C H S ^fanguineextruxit C y(^ extruit

exemplo tuo bona tua C H S ij/ ex-

emplo^ tua bona ^ exemplo tua

bona

omnium C H S p^;, 4' <^.

poflit H S po£et

An T Jnfinullum religiofa T vim non

habet "vel nuUum habet 'vis de-

dicacio

jus C H S ;^;, ^|/ </.

tum C '^ tam

verba C H S ;>/, 4' ^.ad hominum timorem \ ab hominis

timore

voluifti C X. quiclcm voluifii H S T i]/

quid voluijii

Sin T/tibi C H S T ;!i, 4; ^.

pollueris 4' polliceris

impudicitiam C impudentia H S ;,;

impudicitia

libidines H S lihidinis

ipfa C H S T X, 4^ «^.

tefte C H S T X, 4^ ^.

fecifti H S T X, 4^ «ffecifti

tuo C H Sp(;;

ambitu at tu T at tu

(ac Jup. lin.)

religionum H d.

et quid C S d'. H ;;;, 4^ ûidpoftit Q\i x poffet

(juo T dy

p. 1.

397 21

22

23

242528

32

33

34398 4

7101

13

»516

1718

1920

242930

3334

I

'3

56

8

9»41920

3»

399

3+400 I

2

36

ubi - confecrare T d,

rei H S reip.

veterum y^ veterem

aedes C H S adistum C H S

;t;, 4^ tamtn

ille C H S X, 4"/.periculum x. ^'

deterrere H deterreret

videretur C H S ^» •4' ^' T videa-

tur

admonere H admoneret

afFerrent T afferent

ipfo C H T ipft

agris X aris

noftrum C nojirum difputo

nec de C H S T X «f^

difputo C H S T ^.

cum C X ^^ <»»*

regiis C H S T ;(; rogatis

at X ''«^

fervorum C H S T ^fermonescelebrabatur 4^ celebrabantur

novae juventuti T noua juveniuie

propugnatore ;(//rofar«/ore

inibantur C iniebantur

refpublica C republica

confulum C ^ confilium

plenam H peenamdedicaret H S dicarei

cum homine 4^ «^.

erat x ^^^' ^f

et C et in

porro X 'ê^'^

Romani C refp. x *"• /«deleta ^ delata

tu 4^ (um tu

dedicare C H S ^ îcare

arbitrabatur C H S T 4^ arbitra-

bantur

Tu C Tumediftis H S additis T audaciis

dedicabat C H S T ^ dedicari

vetere C H ;t;, 4^ tterere T d.

novum C H S %, "4/ non novumcui C X f"^ T ^ft

ordines C x ordinis

ades T d.

praêatis C H S T ;(;pareatis

cum H iumcecidiffent x, occidiffent

parricidio x periculo

tum H cum

afRnem ^fnetn



VARIiE LECTIONES.p. I. p. L400 7 deleiflum C ;k;

dejeSium 402 4

9 proditum ;(j/ro/?7'«/« 6

10 didiciffe C H S T ;(i, ,1. ^^v//^ 71 caput biiftum C H S T ;^; capitibm 9

tum (m T ciimjtip. lin.) 1 1

12 fl C H S T ;(j ^. 1413 pojnam C H S T

;>(;p.rnamque—mutam C H % mutuatn —

19 ex C H S ;t ^^ '7— iterum;t;

iterumque

22 religionem j^ religione 18

23 vocemque C % voceque 1928 dedicandi C H S ;ij^W/<-^«<// T juii- 24

candum 25

30 accommodaverunt •4' accommoda-ve' 26riiit 22

34 ejus 4- e 3«401 I Licinia C H S ;^; Lucinia T d. 32

2 Flaminino C H S T ;;; Flaminio 334 facro ^ d. 34—non C T yr nonne 403 I

5 cum C cui 66 pontifex maximus -^f pontifice mr.ximo

7 Licinia C H ;^ Lucixia 8

Caii filia, injuffu T cafiijfimafemina

_injujju X C. F. injujfu 10

— videri ;^; 'videri ejje. —10 Recita. Senatus-confultum. HST 16

X ^- 19

13 cenforem )i cenfores 2018 turbo C

-xtiirba 22

19 ofFufis C H S T effufis

21 reipublica Yi d.^l^ ^^\ rei 27— tamen H tanta3322 civis hujufce sedibus, et C H S -^ 404 I

hifice rehus ut

23 ConfervafTet % confiecrajfiet ^ confie- Scrafifes

24 ad dolorem C x d'^^''^''^ 727 AtQ^^S xAc 8— fi H S T fiic 9—neque is C S T x"^ ?"'•' H •4' «« 13

quid —— neque id C H S T ;>;, -4/ «^ ?»^'^ 15

30 poilulant, dedicaffe C Yi")(^pofiulan' 18

da dict^Jfe —32 pontificum ;^, ^ pontificii 24—difturum C jure di8urum 25

402 2 dici y;^ dicere 263 prxcipere C fercipere "—

""" ex Coruncanii C x^ Corruncanis HCorruncani S Coruncani 4' ^ Corrun-

27

(hani •«-«

pontifex p(^ </.

dedicationem C H S T ;;^, 4. </.

et x^''dum C H S T ;(; y,

fidore T vidoreinter C H S T p(;, >]/ et inter

ttT d.

fuiffet C T efiêt

Delatum tum t^ C ^ Delata tumJiint T Delata tamenfiunt

celebratum C x cekbrata

ominibus H S T;t;

omnibus

fana fpoliaffet %/fiw« expoliafifet

fomniis H ?)fiomnis

confecraret C x confiecrafijct

totiufque C T totius

potuit C H S p(;, •v]/ poterat

animos p^ animo

fspe C ;i;yf H S ^.

docere H dicere

cum in C H S T ;); cumobverfabatur C T -v^ obfier-valatur

ignito C H S T ;,^, ^}/ initiy

feque T d.

metu, fi X metus

ullum C H S ;;;, 4/ unumefFari C ajfiari

prffifuifiis xfi"^fi'^re H revera

omne vobis C H S T ;(/ omnes tumarbitrantur C H S T ;;^ arbitraban.'

tur

eft C^.erunt H S ;(;, ^/ erant

Capitoline H CapitoUne 'fiupiter

populus Romanus C "T populi R,me H S T ;(; ^.

repetiflis atque H S recepifiis ac

prajfidetis C S T ;k, ^ prafides efiis

ego S d.

flammam p^;, ^ fiedem

commlfceri C commifierit

fiCd.civium X hominumet eo C H S T de eo xde ipfio eo

et in C H S T X, 4^ in

devotionem C T ;;; devolutionem

conviftam C H p^, 4^ conjundam

non X d-folum C fium de xfio^ttm de

cognofcitis C H p(j cognofiit S <r5g;»

noficis

videor C vidc&



VARIiE LECTIONES.404 31 vldeatis C H S ;ij, >|/ 'videatur

3 3 privatum y^ pri-vatam

405 5 expetendam C H T ;^ extendendam Sextrudendatn

405 5 in utendo CH z utendo

16 intelligitis ;(j /«/?///§•£///

1 7 reftituiftis 4^ rejiituitis

D E

HARUSPICUM RESPONSISIn Senatu

O R A T I O XXX.

406

407

Edlt. Olivet.

1.

I Hefterno T Pojiremo

Z et C et quod

3 reprimendam x reprimendum

4 impudentiam H U impudicitiam T d.

^ impudicam impudicitiam

—caufam H caufas

5 et C H T U pc </.

—- Syro C 5/V(7

6 etiam C et

— infpeftantibus ^^/peiiantibus8 judicii H x» "^ judici

II fe;(jy?

1 4 et x» ^ '^*

1 7 refpexit T infpexit

—acCHSTU;t«''19 egO;(ii/.

20 haud S y^ aut

1 a graviffimo i^/ z«ya«<f7/^/H0

2 fi etiam C H S U x> ^ fij^^ft T f//?

6 emifit C H T U amifit

7 prope ij/ ^.

—- digreflum C perdigrejfum \ progref-

fum

9 poftularet U -^ pofiulajfet

II me C <«'.

12 rempublicam C H S T U ;>; rmmeam

13 ad C A

MSS. C H S T U % I Nf.

p-

407

1.

15

16

21

232526

29408 8

II

12

»5

1921

22

2326

2728

29

deinde H ^^.

prodiderunt C U perdiderunt H </.

padionis C H S T U;»;

faaionis

una ;(/ (/.

eam C H ^. S U mea T meamcum T tamenhis C iis

meus ———quantum C H S T ;(j </.

vefter C H 'videtur

ex incefto Q Yi x^t inceflo

etiam H S ;(j ^. U eciam

ejus Cfuus H S U y^meus

Quid enim hunc T <»'.

hunc C hanc (fup. lin.J

glande C Glatiiatorem (cum aflerifco)

fi ^ ^/.

fefe C H S T U fe

Accedit T Accedat

eft C f/

exitiumque C H excidiumque

labefaftatam T U lahefadameventu H U adventu

ille C d.

totam, qui C totamque

templa % ten,plum

vincere C lenire H U ;iivinci S d.T^

ne inimici

—vincire C H S T U ;;ivincere

30 ac de H ac



VARIi^ LECTIONES.

4081.

32

409 2

4

5

8

9

II

12

»516

410

»718

»92022

^327

30

33

342

3

48

10II

»5

»92326

28

34

411 3

45

fufceplt C H fu/ceperit

refiftam H refijlamque

Ilanti tacens Qfancitatens (cum ajlt'

rifco)

judicii -^ juîci

conticuit H S T U % conticui

fe effe C H ,|. # S T U X -^.

intenderit H intorfit S T U ;>{ /«-

torferit

Atqui C H S T U Jtque

adCH «Patres Clodius y^ d.

Clodius C H -P. C/o^;«; U C. C/c-

dius

P. T ^.

Clodius T </.

fi ——ridiculum ^ d.

etiam ^ f^

confixumx,,

>}/ confxumfereligionibus C T legionibus

imprudentis C impudentis

flagitio Q flagio

conqueratur x queratur

fororum H y^fucrum

id Cd.haud 4' <?«/

an x(l-datam % datvmde C H ;t â:

ac de C H al/ ^, \' ac

prope jam ^propriamprffimoneri C H S T U ;t;

promoveri

religionique C H religio7iibufque

veftrae ;^; nofraPatres confcripti judiciis x

'vitiis

referretis C T referetis

Sex. T P.

jufllt C dixit

interdiceretur C inierdiceret p^ tnttT'

cideretur

noftris C T wfrisfemper C per H idem per U item per

^ idem ptc. •\> idem p

populo Romano C H U populum R.

pontifex H pontifices

Lucullus C Luculus

M'. Glabrio C H T U ;t GlabrioP. Galba C L. GdbaQ^ Scipio C H S T U X Scipio

—M. Lepidus U ac Lepidus

6 M. Craflus T ^ Crajfus

8 A\hino\ iXiVL% ^ÂlbiAovianus

p. ].

411 9 difta C eam H ea

13 qua: C a'.

ne C H U neque

14 tani ;>; tamen

15 facinoris C H facinerum16 iidem v inde

»7 expiatio C H S T U explanatio xexplanatione—vel H «e (fup. lin.) S ^ d.

18 rede fieri C H S;t; referri

26 iidem C H S T U ,J, /Vm29 hoc U ûjus

30 juris H T U pcj"îpfis C ^/j—judicatus Cjudicatum

4» 2 3 facra C H ^.

4 hi C ii

aliud C rt/»/^r

7mancipi S T mancipii

8 sque HT ^d.—privato;t;

privatam—jure atque C Wmâc H T ;)^ Wfs»y«tff»*

9 jure CH^ eje

1 1 fenatus-confultis H -^ fenati con-

fultis

12 eft Cfit

/ >3 iifdem C H quidem hi/dem

14 curarent C H curaret

1 6 fedibus T adibus

>9 CT d.

23 fenatus C fententia (fup, lin.)— confulta C confultum

—quot conftituta x ^*27 rempublicam x, ^^P'—villa H 0)1110 (Jed 11 punîs fubno-

tantur ac fi via/t legendum)

28 etiam -^, v/ d.

29 ipfe C ipfi

4'3 4 Quanquam admoneri % d.

pro communi falute C H S T UX d.

-— perlundum y^funSium

5 eiferret C hac afferret H hac efferret

T hocferet U x kec ferret-— refutandis x reputandis

8 cum H tumli igitur refponderem C ergo refponde-

ram12 me )(, d.

»3 TacuiflTem C H T U ;;; «« tacuiffem

H vir ——fine ^ </•

»5 conira H U </,



V ARl M LECTIONES.p. I.

413 16

22

232430

31

34414 I

3

s10

132023

2526

2729

34

415 I

2

8

12

»5

»92021

2324

2527

28

29

p. I.

non modo C H il' »«« »««^« »<'» 415 29refpondet C refponderet \ refpondere

quidquid C quicquam —vehementer C H T % <^. 30commotum C H S T U y^ pertno- 34

tumfunt C fum 416 4delefter C dekaor 7ftatas follemnefque y^fiatuas folemp-

nifque 8

pontiiicatu Q pontificatus 12

praediftiones H S T U;t;

pr<edica- Htiones —

illa H S T U Ai ^. 15pofl Syllani C T pofi Sillani U d.

Cinnanique C Cillanique U Cunna- —nique

vobis X »ohis 16

et dixifle T dixiffe —

.

ordinem U ordine 17

neceffitudinem W 'vicifjituiinem 18Quam C H ^tmtum x ânquam —fuperavimus T fuperamus —Quod H ^ndLatinienfi C H Latinenft S U % i«- ^9

tienftT Laterenfi 20datam ^ traditam ;:i

nos X d. —quidam C quidem 24hoc X ^^'^ —qux" ob H S T U o^ qua 27delidla U deleRa

quaero •4' quem 28minus •4' -.n^vitis 29facerdotii ^facerdoti

praecentio C H ;^, i|/ pratenfio 33immifla p^ d. ~igitur C H ergo —avia T avia vel avo 417 I

Megalefia C Megabefia

immiffa y^ d. —fuit C d. —quondam ^ quodam 2

imperium C H imperii 4ludiorum C H S T U ;t ludentium 6fenatum populumque Romanum H 8

fenatui populoque R, —confeffu y, confenfu -—An C H ;e ût 1

ludius

T xludus

»4aut lorum T fillorum V fi lorum 15omifit C cmmifit H admjfit S emifit »7

4* amifit

fimpulo CKS x^ »utu T U j?rnuto

aberravit T oberravtteaque y^ eque

fefti Cfefiis H profefiis S U ;(;pro-

fefii T perfeai

inquam C nunquamigitur C ergo

populo Romano -ij/ popuU Ro,

patefecit C patefacit

conceflum C confenfum

quo H T U xj"^^quis liber C quilibet ^ qtii liher

fpeftandi C ajpedandi T confpei-

tandi

afFerebantur H efferebantur ( fup.

/in.J

nulla C il/a

conffcffumque p(^ confenfufque

Ita C d.

confederit C confederetuni C H S T U ;iC ^.

verbo quidem C H x, ««0 quidem

'verlio

appetita x. oppeiitu

declaretur C H dec/araretur

hoc H X hacasdile C H ;^; adiles

verfareminique C <verfaremini

fignificatis Xy -^ fignificafiis

permifTu 4' permifp

liberatum C ^ iiberatus

confelTus C confeffus

apum ;;^ apinmludis C H repente ludis

Atque C H Jtapum ;^; apiumex C et ex

_Q]iod C H T îdigitur C ergo

disjunfto x> 4" dijunSlo

monflro T monfiroque

ipfum C d.

pertimefcemus C H T pertimefcimus

Athenionis C Athemonis

cavea \ cauta

tu 1]/ tumalteram 4^ altera

Ne -^ Necigitur

C ergoab C H T U ;t '^-

is H ipfe

oopuli Roxnani H T afopulo R,




417 20

26

28

3»

32

343

4418

419

8

9II

»3

172022

2728

30

32

3

58

9»516i8

19

20

21

2527

mirifice C H S T U ;(;, 4/ viirijica

imitata C mutuata U mutata

igitur C ^rg-o

admiror ^ amiror

Peflinuntem C PeJJimuntemcujus folebant C H S T U

X ^-

omina H S •>}/ omnia

Syri C H U %, \ fecuri

duxerunt C dixerunt H dilexerunt

Peflinunte C PeJ/imunte

perfolverent T per/olverunt xP^^f"^'veret

tamen x. ^-

clariflimorum C d.

8ed X. Si

nos HJuspecunia ^ ^-

fyngrapham H S^fynâphum (fei

in Wfup, lin.)

credidifti H tradidifli (in marg.)nummum ^ ^-

Peflinuntem C PeJJimuntem

finit C H Xiffvit

redeam C H •>}/ redeamus

Ac C Atliberata x Hhera eji

Seio C H % Syro

et C H T ;t d.

tabulis C T ;)(; tabulas

cenforum C H p(j cenfores

vos C H U >}/ »0/

ad rne C d.

privato C privatejudicatam H T U ;(/, -^ judicalum

fterilitate xjierilitatem -^ Jierilitates

etiamne ea negligemus C d.

cum C H S T U a; ^.

in Coeliculo C H incendiculo

etiam C d.

gentilia H 4* gentilitia

loco T d.

anniverfaria C H U anniverfarii S

Xi ^ anniverfari T animadwT'fari

faditarint C T faBitaruntconquirimus C H T U p^

qtiid pri-

mumdefiderent C fi deftderent H/ defide'

rant T U ;j;4" defiderant

quid C d.

Ecqua C H ST U Et quaQua lege fcripferas H d.

quam x fToM. V.

p. 1.

419 2728

29

3032

420 I

2

5

91

12

>4

'5

»720

2425

30

31

33421 3

8

101

12

14

j8

'9

20

illa C illam

quod H S T U x; ?««

liupraras p(;y?«/ir^WJ

ereptumjj^ ceptum

mS\J d.

imperatoris C T patris

collocaras x collecatas

tua X ^-

Oratores —- interfedos S d.

qus X d,

vallatum S U wlatum T bellaium

omnes H omnibus x omnis

tribunus C H S T U ;»;iribunos

nunc C H d.

Hermacho Chio C Hermachoro x>

Hermachoichio

ecquid QH et qui % et quis

wxwxm X 'vinum

Hermachi -i/ Hermarchi

certo C H S T U % certe

nunc C d.

tibi X fniln

Platorem C T ;^ Platonem

Oreftide C Ecreftide T Orifiiie

libera ^ Hbera efi

fe X, \fapeincideret S T U % inciderit

necem C pemitiem

fequatur C fequitur (et Hfup. Un.)

et jusjurandum C jufquejurandum Tnofiis jufque jurandum % juijuran-

dumfic ftatuo C H / flatuto tuo x A

fiatutoin perjurii poenam (in perjurium im-

pune p(; in perjurium itnprime

fubjunfta Cfuhjedadicitur C dicit

fint C ST;t;/««/'

vetuftum H S T % feius

huic urbi C H S T x hujus urbis

.

quo x 1^^^

intrare Cjurareante H S p(j «//? T mihi vel nift

P. T quod

Clodium H S T pi;Chdius

omni C omn.umhorruit C abhorruit

ignoverit C ignoraverit

tibi X '^-

ignotum C H ^ ignotum

putas T putes

emiferunt C omiferint H S U ;t tttii*

Jhunt T obmferunt

Ffff



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. L421 21 fuO y, d. 423 28

22 ut opinio - eft ^ d.

23 te C H T ;c, 4. d. —'— quifquam C qiiis H d.

24 illud C H T U;k;

id 30— fcire plus, quani T d. 31

— poflct C pojfc 3225 conniveiites p(^ conniventis 34iL^ hos H tJ/ ''^ 424 7— flagrantes C H xfl^^g^^^^^îi 927 attendcris C H U ;(; attendes T «/- 10

tendis 1328 re C ^.

30 prope C H ;^ quippe ——confitentem C H quippe conftentem

S T U prope

3 1 dolori C deleri

33 ac\2 xA at 14422 2 furore Q. fuore 16

4 furentes )cf^>''»t" 17

6 funt ;!i/"«/ —7 fomnium C y^/enjium H /enum —8 concionibus Xy A^concionis 18

9 ardentes;)(j ardentis »9

1 3 folas;)(;

d.

—harufpices iidem T d.—commifla C omina H U %, ^f/ omijfa

21 a immortalibusx, d.—jam T U ^. _-

—Monent T monet 20

23 diminuti C S dvvinitus .»

24 provinciae C H U %/^f»«/W26 igitur C S trgo 2231 adverfis C et adverjis 26—cadere C H S T U ;î

hmiKes cedere

-ij/ homines cadere ——videatur x. 'videantur 27

33 ^Z^- 28

423 4 L. C//. 29— Saturninus S Saturnius 305 et

;tj«'. 32

12 ea C rf'. 33— tamen C H S tum

» 3 ego %, 4/ ^. 3415 obruant C anjertant 425 I

— a U X, 4"2'- 2

—confefta C H S T U ^ '^/^' con/eila 7I 7 quoriim ^t^, %]/ horum 918 eft C f/ /«

'

10

29perpeflus C

HperpeJ/use/i 1

—etiam C d. •—

21 fatiavit C/atiarunt >3—L. C T U ^.

2^ ne C ut

quseftum illum C H T U % quaftu'

ram iliam

foecundum C H /acundamcampeftrem Q li ^(^ ea tempeftate in

clemens C H demens

maftaret C H maiiavit

reipublics C re/p.

pudicitiam C H fudicitiamque

iftaque T itaque

magnitudo ^ magnitudine

quod X f«^Sulpicium C Sulpicius

profeiSlum H d.

Caioque Julio C C. Tu/cio H Caioque

Tufcio S C. que Tu/cio T Gayoque

Lucio U Gaioque tucio ^ C, q,

tutio

petenti H potenti

his omnibus ;(j hominthus

cuiquam C S unquam

merendi C H T U merentigravis C H S gravius

virili C H U ;unjiri

a crocota, a mitra Q S a cicronia

amicia H a croma a mitra T ancronia

amithra ^, ^ chroma a mitria -^f acroma a Cicronia a Micia, a mi-

tra

muliebribus QT x, mulieribut

pfaltrio Q /alirio

a flagitio, a ftupro C aftrupro H S «ftupro y^flagitiOy a ftupro

erat x, -^ /uerat

admonemur H commonemur % amone-

remur

ex C d. (cum/patio)tribuno C trihunus

Quod U îdexcluferat T conclu/erat

diflidium C H S di/cidium

eftx^.qui x iî^laudarat C T laudaret

mQS) et in

et X. •4' d.

pcenitere C pceniteret

tt X, etiam

videretis C 'videret

crefcebat C cre/cebant

nos

H T U ;(j,4/ d.

defendi C defenfi

flagitantes x.fi^gitantif

folam C </.




425 16 eas habet C H ^; eaf^cit

17 ac X f'»

—ut fe modo his C H S U;t;

«/ Tnon

18 ItaT \J x^-— laudatiorem C ^^ \> lauJationem

20 quid miror T U % ^.—quid C quod

— aliud ? illos C H a/ illos

21 quemquam T d.

22 fspe C H T U ;k;/.

23 quod C H U ;),;, -4/^?

26 tamen 1]/ //?«

27 furentes C H S U %/«r(?«//;

—violentos C S 'viokntis U volaticos «j

'violati eos—impetus C H confulis impetus

30 republica H rm^.

33 arbitrabatur C H S T U ;(; arbitra-bamur

426

34

I

8

910II

16

1718

2427

3»

34427 »

4S

910

»4

16

1718

>9

exercitum ;(j exercitu

C. X ^.

eum ;)(^ ^.

fallaciflime C S </.

venditare C 'vendicare

in quibus ^j/ quibus

Csfare H Ca/avitio C Hjurequidam C qaidem

illius C H U ;,iilli

Tum ^, ^|/ ywafclaufa ^ caufa

qui omnes p^ y«/a «««/j

miferum C H S T U î^; tniferimum

diceret x duceret

mihi X d.

mea ;>; </.

igitur C S ergo

etiam Q y^^^ et

reipublicae C H S T ;i^ ^.

refliterunt C rejiituerunt

caufam H U % meam caufamfinu C H T U ;)^, ^fenatuquidam C quidem

ficC;./hoc ^, »]/ ^'«^

quidem C H T U ;j;, ij/ «'.

quod fentio U quid fencio

cum ;^;, -v^ '«^ illum

efFerebatx,-- ^ efferre

tandem x, '«^

C. Glaucia x Gaius Glaucice 4' GraiusClaucia

p. 1.

427 22

24

2728

30

32

33428 I

6

7

1418

»92021

23243032

33429 »

36

8

912

H«5

'721

23

27

2930

quam in C H S quamefle C effet

civibus >}/ otnnihus

unum y^ 'virum

hujus C H ejus

gloria C H S T U ;^ </.

quid H U % f«/jhoc X, ^êPompeio H Pompeius

illi C H //// certe

ejus^(^ eam

Cn. C T U ;^ ^.

connivebant C continebant H conti-

nebantur x contuebantur

effrenatos C renatos

profequebantur C Yl perfequebantur

irrepat C H T U %, 4' increpat

alias T d.

difcordiis C H S ;t; difcordiaO T d.

clariflimi ^ carijjimi

profpiciendum C perfpiciendum

id eft X ^-

unius T hujus

recidat H S p^; deciât T recidat re-'

cidat

Ad—daceremur C d.

ullus X «^^'«f

et potentes xpotentis

tum X 'Tamen

odium p(j d,

id%^.diflident x eijjident

expeftant x expeiient

haec H S T U ;>; d.

illifa X i^^^*^

iidem T \J x î^^ft

refpublica H x populus

occultiora H exculptiora

jurifdiftionem QjurifdiSiionis

venire -^ evenire

temeritatis C civitatis

etiam QH et

coitione H x eontione

veftras C ;t> 4' nojiras

in eum C meumunus -^ d.

funt Q fntnon ut ——Repulfi x ^-

gladiatoria parantes -i^ gladiaiorias

parentes

hi C //

prasdicunt H \J pree icant

Ffff 2



Y A R 1 JE LECTIONES.p. I.

429 32 profpexit C S xfer//>exit

34 tamen C ^,

/130 I hcminem 4- homhium6 et C H S ^.

9 ignes C H ignis

— follemnes T XJ/olia

10 abditos T U abditas (/ed iti U " ab-ditos'* /up. lin.J

—penetraies U penetrabiles (/up. lin.)

14 vi, ferro T U in/erro

15 prarfidiis ;(j/mVa///

16 judicaveratis Qjudicantis Hjudica/Iis

X,, -^ judicaretis—- everfo C ever/os

17 fenatus C H U ^/enalu

2^ yiCTU ^d.—domum U d.

26 Quid, quas C H S U %, 4/ quaque

29 ea H et—i&^d.34 volutatus H S % (f/? 'volutatus

43 1 2 poffet C H ;^, ^ pojl:

—quantas;t;

quantus

—Byzantiorum Brogitarorumque TBizanticorum Hermachochiorum-

que U Bitantigorum brogitatorum-

que

4 Gelliis C S X, ^' Gf///V

—Clodiis, Titiis C U Clcsliis Titiis Tciocliijiicis

5 mandentem H madentem T ;g, 4'

mandantem6 quod C quidem

8 labefafta i}/ labe/a&ata

— inquam C H S 4' unquam— innixa C H S T U x» 4' «'•*'^

p. I.

431 10 et C ut

II negligentiam j(^«^_g /!^^«//«

14 defcripta C H S di/iriiia (/ed H in

tnarg. " de/cripta'''

15 expeditus C S ^.

17 requiretis H r^ya/r///V

I 8 qualifcunque eft C d,

20 fimus y^/umus

22 trudamur C dif/ra^/awwr

24 orationem ^ d.

25 partes xpartis26 honoribus -^ ^.

29 mea ^ ^^^ \ d.

30 quidem C idem

—omnes p^ o/«»;.f

33 ^'Ajf34 omnium C H S hominum

41 2 2 faepe;tj

a'.

—videtis x^ 4' mideretis

—delapfus C H S ^/a/i/w T U j^,

^lap/us

—e C H S ./^

4 quem C que

6 fadus H ;(j, \>/a£lum

8 futura C H S T U ;t» ^ ^.—profpicimus C H S per/picimus T ^pro/piciamus

—impendentia %, 4^ impudentia

10 aer C H S T U agri xy 4^ igituy

agri_

I I contremifcunt C T contreme/cujit

1 obfecratio H 4 ob/ecrationes

14 faciles •\' /acile

— nobis C H ;ii, 4^ w^/j

15 inter C 4^ ^"«'f?'^



PRO CN. PLANCIOO R A T I O XXXI.

Edit.Olivet.

MSS. C HS Ts^,

9, % i,3vp

p. 1.

433 >

2

lO12

»3

i6

»720

21

22

23

26

434 I

3

45

68

9II

12

Cn. •4' C«. Pompeii

mea x 3 ^^

cuftodienda ;(j i conjiitiienda

honori x 3 honore

fautores Q, fauturos

videbam r 'uidebat

partim tf d.

fautores;;; \ fauturos

in judicio IrL r d.

quae;(; 3 yam

dolebam C debebamhujus », ;t; 3 ^'^^

ipfam » //.

quod;t; 3 f <*'«

vefter » mdefuret recreat r '''.

cara non y^ 3 »<;« fffra

fummum k, r, ;(j i, ^ fuumobftriftus », ;k; 3 aJiriSius

beneficii H beneficiorum

ne C nec modoet dignitatis et C H S »,«-,;(; i ij/

f/ diligentijjimum T ^^ ^ et dignijji'

mumquam

;^; 3 ^«^»1

vobis » «o^/V

rationeC

re

fumo tantum j^ i fummo tantum x JJummo unde

fidem ;jj ifdem, patientiam

de r '5^.

a bonis C ab omnibus

expetenda C «, ;;; 3 expeiianda

cuftodita H conjecuta

Equidem -v]/ Et quidem

hac zZ^-fufcipio ^ ifufpicio

etiam Q et ^\ d.

pro x^dere 4' d,

id C >&?V

ab r a^fejundum C -^/ di£2um S alienum T

non me id T ne me -^ non idconturbet H ^ conturbat

ne, quia C ;^ 3 ne<iue 7 ûia

p. I.

434 '3 illi « d'.

»5 dicerent J' dicatit

16 ipfo ;^ 3 «^.

18 quid C d.

»9 et tum C H r, X I, 3 ^ cetum h tf-

cim.» cnm C -^ tum— refpondeio s rtfpondert—ne r »2^

21 videatur y;, 1 wVf^r23 defenfionis ratio r defenfo

25 eflet C ^.

noftro y i/^ro

27 jam C ^.

29 modoCHSTif, r, Aii, 3 ^l/«^.

moleftiflimum ^/ modefifftmum

30 quod p^ 3 ^»^«j

33 Quaerit x 3 âriturenim C </.— Laterenfis T Lateranenfii

435 2 recipienda 4' refpicienda

3 Sin ij/ .9/

4 oratio r r«//o

id H<^,

5 Laterenfem C L.atarenfem

6 ofFendenda ;^ 3 offerenda

7deferenda

», % 3 deftderanda t dicenda•v]/ deferenda

8 ccecum H « /^ca»— ferrip,; 3 _/5>r/

9 ullo r illo

10 difcedam r difcendam

12 tu non C T /« H S /a»^ » /a inanem

r /a /«<3«f ;|/ I tune inanem -vj/ /ame inantm—populum n populum Rom.

13 vero •4' non

eft C^.16 paritur C partitur », rpatitur— teCre18 favet ;v; ^faciet

1 9 potes C ^^. H S T », r, •4' />c/£,^—quod » quid ^ 3 ^«z«

21 tantum a autem

22 qui et H T ;k; 3 y»/—dignos H indignos

23 a popuJo « appello




435 27

2828

29

303'

32

33

34436 3

46

8

910II

12

»4

'5

16

17

»92122

23

24

2628

etiam » </.

ferendum C referendum

Tum r 7"//««»

gerebat pg 3 ferelat

erant ^ 3 (/7^«/

poftulatur p(; 3 enim pojiulatusexilio H ^ auxilio

Itaque a Ita

nolui QWX 'volui r d.

tantum », <]/ tamenabfuturam Q y, "i

^Juturumminima » «/»2/«

ut ;i; 3 d.

objurgem C x ^ ohjurgere H », '<|^

ohjurgare

quod % 3 4' ?«<?«»

iniquum ;>; i /» inimicum

eam » </. r â

quod >}/ y««/»

tandem » tamett

graves » d.

judicaviflent Cjuduarent

quam » quanquamtu 4" '^

a Crf'.

cedit T^ «^/V populus

facU ^favetaut % 3 «?

nonnunquam ;)(j nonunquam

etiam T i/.

diligentia p^ 3 diligentia : Kff« oppor-

tunitas

femperque ^;^ i femper

duxerunt C H T », r, x "» 3 ^dixerunt

Quare accufa s » ^.

accufas C accufa r caufam accufas

ipfoC H ST », «-, ;(j 1, 3 4/ ^.

es ;c 3 ^/

efle H d.

eos H 4 f^y^*^

ferant ^feruntdebeant r debent x 3 habeant

confiderare T ;)^ 3 deliberare

cuique » /iî

deberi x. ^ '^-

Sin C Sed

mavis efle Ctnajus eji

refcindendumreftituendum

ferendum 4/ refertndum

tulerunt r »0» tuUrunt

p. 1.

436 29

30

3»32

34

437 «

3

456

7

10

1

12

16

17

magis ef n, r, xZ A'

C rejiinguendum x 3

2021

22

2324

27

28

29

303»

32

hsc C H S T a, r, 4 a'.

prsecipueqne <r pracipueet omnium tempeftate populiT d.

domini y^ 1 domi

vel dare C darecuique C cujufque

jadlemur \' jaBamurpartas » paratas

R a d.

magni r magnos

expetamus CH a, r, )i \ expeSia-

musVenio difputem » d.

nunc CHSTr, ;i(î, 3 \' jamcongrediatur C T congrediar

una 4 'oi'va

Plancium x 3 Plfticius

efletis n cateris

a. it d.

me ^ \ me nonvero a d.

ille H d.

rogari », r, ;ii i, 3 •«l/

rs^flr/ vohiffe

fibiCH S T K, r, Ai I, 3 4^.fupplicari », r, pc i, 3 -i^ placuifje

Seium \ fecumC.%3^Seranum C S T », 5-, % i, 3 •v}/ iSV-

renum H Seremniumnon C H S T <«'.

enim » ^»/»? âwoet animi H ««/«r/

fed Cfed et

C. Manlium C ij/ C«. Manilium

T ;){

l C«. MauliumDefiderarunt C Defderantet quo is quaquo H r, a; >> 3> ^ '^*

plus C H », 4 populus

intererat 4 intereat

aberas » aberat

fitientem C fetiente

tribunatum;^; 3 /r/^«/ 4' tribunatum

iis, quae C /6//, ^«0

fi % ^fedquod C quidem

inquam C nunquamrefpublica C 4 reip,

fervaras x * refervasutilitati C r, x utilitatis

quicunque H quinque

aut H at

mea C in mea



V A K l JE LECTIONES.p 1.

438 I

10

1

»4

17

20

21

24

2526

2729

30

3»

32

33439 '

3

confequare C confequar

paulo H T »1 r> x; '»3 ^ pauUoante

eft ;<: I d.

mea C ^«â «âLaterenfis T Lateremnjls

Quare vidlus » d.

erit is y^ is eji

praeteriri ^ i prateriti

jam C ^.

populo C jam populo H a, r, x^» 3a populo

diribitio » direBio s"> % l j 3 4" ''''-

reptio

- magiftratuum T magijlratus

expedletur QfpeSietur

fimul C fimiliter

qui 4' quid

ut » f/

quid n, yî d.

Hic » ^.

ille H is ,

efle 4 '^'

loco jf a'.

extinftre C extinSiaque

populi -^ 3 populis

hoc perfepe 4' ^^^ f^pâccidec C accidit

iiX\fineffervefcunt

;)^ j efrenefcunt

ut j- ^^

in C T «, ;,. 3 ^.

tanto r toto

contentionemx

3 condicionem

revocare T jj 1, 3, 4 •vocare

Laterenfis T Lateretienfis

tabella C tabula

eam », j^ 3 ^.

autem C «/

perquam »> a; 3.

quem^quum y^ 3 equus

Sic -^y?

judici;(j ijudicii

ifte C //^/i

vel denique H ut denique

mihi y(^ 1 «;>6//

deberem j- debere

Nam r> % 3 4 A^«wLaterenfis T Laterenenfis

patuerit y^ 3 patuii

hominibus ortis C hominibus At (fup.

//«. "^;c";HST», r, AJi^S^-hominibui

•4/ et quam r /^r

p. 1.

439 3 hoc ;(j 3 hac

4 veftrum Q x Z "vsjlram

6 aliquando C H S T ts, ^, -^ 1,34 d.

—Romani ^ ' racioni

7 Romanorum x. 3 terrarum ^ Romani8 tamen » tantum

9 irafcare C T irafcere

abfuit;t; 3 «^;<//—Equidem H £/ quidem

iO fit C/fl/—jador in ^ ijanatorum—eftH 4.

1 ego is d.

12 in » </.

13 Pedio X 3 Z' '//'»

H dimovit k domuit

>5 X^Xld.16 tamen H d.

17 vincitur C 'vicitur

18 \\\c C hac

'9 alias r aliis

in C T », % 3 etiam in

vincebar C 'vincebat

20 hasc T d.

— fuffragata T », ;^ 3 fuffragia

21 utraque » uirum r tuaque

22 Num C H r, AJ » "^ ^<'.«

dubitas H dulites

_ omnes n eos

25 noftra C T vefira

26 Etenim r Etenim et

-— et ad H f/

29Juventia , quot e C in 'vegintina toi

e H in 'ventitia quot et Jf , r, x * 4Jnvenitia tot

31 Atinati C Arpinati

32 intereffe ^(^ \ interefi

jus ;)(;I 4 ^^-f

— petendi • (^ 1 attendi

33 Atinates y^ 3 Attinatos

34 facile poffum H et facere poffunt x i

facile poffunt

440 2 viderunt;j; 3 viderent

ille » </.

3 illam H S r */• » ///<»

4 lastati % 3 deledati

S refertum « interfeBum

—municipium C municipum-- nam

p^; 3 »«»;

6 certo H T;(i 3 certe

> hofpitum n, X l . 4' hofpitium

8 Habemus C Haberemus r habeamtts

«- noIUa » a/f/fra



VARIi^ LECTIONES.p. 1. p. 1.

440 10 Num C nunc 441 10—quando H S t,% aliquando 1

II illo 4' illum

12 Coruncanio C H S Coruncano ——municipe fuo r d. 12

—num ;;i 3d. —

—Fulviis », r, % 1, 3 Fabiis

14 nolis;t; 3 nobis —

— etiam a, ^,x^ '^' —1 5 aliquid certe C H S T », r, x 3 ^' 13

—habuit K habuerit H16 hominibus C omnibus —18 Deinde » Z)mf«f 16

ig Atinatibus C Attinatibus —20 hujus v)/ hujufmodi «7

8,2 vobisp;^ 3 Nobis 18

2 3 serarii C Attinatinii H Atinatini T »9ASinatini n, z 3 aretini r anetini 19

24 adfuit % I abfuit

25 attulerunt C attulerit 20

•— tribum C tribunum % l tribuni 22—Terentinam r, ;c ^ 'Teretinam 2+26 dignitatem ;)j veritatem —28 praebuerunt î i> 3 trihuerunt 26—conjunftione ;(j l connientione —29 moventur C monentur \ movstur 2731 enim H ew«^/ X 3 ^' 29—amanda ;(; i </. —32 illum H 4/ illius ——- morem C amorem 30—non 4' "^ «''» —— infufcata C offujcata 3'

441 I Soranus .C r, ;t;i 4' Sopanui T 3^^/- 32

/fl««j 34. —Cafinas C Cafjinas 442 I

2 tradus C H S T », r, % I, 3 ^ ^.

—Venafranus C Venefranus 2

3 Allifanus C AUfanus \ AlUfranus ——montuofa H montofa x, 3 modioja —5 arbitrabatur H 4- arbitrabantur 3—iifdemque \ iis denique 5^ z Q H j^ ex is, T, X ^ f X 3 el 66 Romani », r, j; i, 3 r. -—

-— publice H piurtmi », r, % i, 3 /. 8

—legationis C H S »» r, ;t;i, 3 lega- 9

tiane —7 nunc C nec 10— funt », ;t 3 «^; II

—quam tum C quantum H quam tunc —Xi ^' ——etenim dignitate % 3 ^' 12

dignitate r dignitatem

Laterenfis T Latirenenfis ^ 3 Itti'

renfi

reliquerant H reliquerunt

etiam a d.

Lavicana C Lavitatia a, t, x, i La-<vicana, an Gabina

Bovillana C BajulanaGabina a Gabinas r, ^ Sabinacivitas

C H Saut

Sabina ciiatas r,Z ^ "^ njicinitas

e a eji

jam p(. I tamcarnem -^ carmenetiam ^ ^ d.

obefle X 3 ^bejfe

FIos C qui Flos

Romanorum C d.

continetur ^ continentur

igitur H S r, pi I ergo

honore « honorem

Plancii C P. Plancii ^ Planciis

pater \% x, 3 P^tris

eft C erai

fumma ordinem C T ^.

ordinem i^ •\' d.

arbitrabantur C arlitrabatur

Aliquid % i, 3 Aliudeft H r, X d.

non <r fedetiam C et

nos y:, "i•\' vos

tribubus T tribulus x 3 tribunus

fubmifi % ^ fummij/ime •\> fummis

mehercules ultro C d.

Valuit roganti C d.

concedi s- d.

illud, 4/ illud, rogans

ego îd.h{t H feipfa (Z d.

gratiofiflima \ gratijjima

neceffitudinis eflet C ?ie

enim H S T ;(ji , 3 •v]/ </.

mtox, 3 '5'.

gratiofa pc 3 -^ gloriofa

mea ^ i in ea

fuerit C d.

Etenim C Etfe4./nomen T non

abfentisCH S T r, % i, 3 4"''.

ei C et

praefentjs C H ;ij i , 3 4^ prafentesMinturnenfes C p^; 3 Miturnenfes

—exCHSTr, xiO^'^.13 cx T 4/ ^.

—eripuerunt ^ 3 arripuerunt

—quod teftoreceperunt HS r, î d.




442 14

»5

1618

»9

20

22

2324

2526

2728

29

30

32

34

443

6

7

8

9

10

1

»3

14»5

16

To

inedia -^ media

fluftibufque C ^ '^fiuBibiis

congeflerunt C concejfermt

eum y^ 3 cHmvotifque ;^ 3 voci/que

vi pulfum H T r, ;;; 3 itnpulfum ^, I

w/ impulfu

vel ratione C Wi?o»r«? T a'.

juverit;ii

i 'vicerit

his C T is

haberent ;u 3 haheret

quod C quemmifericordiam, virtutem, fuiffe x 3

mifericordia, <virtute ejfe

res has H ^«/«j ^ 3 r^j i^rf-c

tegere ^ me tegere

tu in ea ;i(; 3 tamen ea

mirere H ^. r merere

A. C^//oillo honore r ^.

et s- ^.

modeftiflimi x. i honefiifjtmi

poftulabat H pofiulat

Quod 4' %«'minus C d.

frater ;<; i pater

Torquatus r ^.

virtute Cpj; 3 ^/ •virtufe

quidem % 3 quid

magni C caufê (a manu recentiori)

X 3 w^^"ut 4' caufa ut

neceffitudinis C ^5^ i, 3 neceffitudines

fui, miles -^ fimiles

quibus Q S T> X. i> 3 P' H raz 4' <'"

fe;,j «^.

probatum % j,fperatum

indicant hi C judicaniur ii

cum C /«;»

fint C X * 37»«'ob

;tj 3 rfi

huic affident % 3 ^.

huic putant C </.

fe % i ^.

quam fi C quafi

confecerint C concefferint

facit r,

%I, 3/m>

officiis x ' ?/^'<'

fuperarit Q fuperaret

vehemens r vehemens effet tribunus

quales W omnes x 3 qnalis fi cmnis

femper z i ^'

effet Q d. x,i ejfe

M. V.

p. 1.

443 '718

19

20

21

23

2526

27

28

293032

34

444 »

101

12

13

14

in fcena H S;>(;

i neceffaria

funt Hy?«/eft omnium C omniumque

virtutum) quem C virtutumque

quem z 3 4^ quitm

enim H 'vero

amat '4' amantut fratrem y^ i fratrem

Cn. i|' Gtf/o

in ;(j rf'.

his X d.

indicia C S ^ \ judicia

folida % '^folita

fpecie xi fpe

inufta notis ;y 3 injufia <votis

occurfatio H concurfatio

attreftatur C attraSlatur

tam C H T x; 3 1^'^ ^ iuay^xquam

quam C H T ;^ 3 quem S yaa

municipum y, i 4- municipium ^ 3

municipiis

focietatum ^ focietatem

meorum r, x ^ "^ ^-

parem C H S T r, ;sii > 3

/^''''•f

miraris C mireris

Bimaritum C H S T r, % 1 mari»

tum % 3 meritum

verba C S T r, ;(i 1 , 3 •i'^»'^'^ f^''^»*

Dudlum C DuRam ^ i Didumprovinciam r provituia

aliquem C ;^ 3 aliquam

dicis;ii

1 , 3 •4' ^//««•y

non ij/ d.

in C f//<r>w

Raptam H Raptummimulam C ;^ 3 tnimolam H /» molam

'^ 1 nutnolam

Atinae C Attina % 3 -(^k««

juvene C vi-vtre

quodam H quondam -vj/ quoddam

jure, maximeque \l/7««fK^, maxime

oppidano;(j 3 oppidacio

adolefcentiam ;i(; i adohfcentulam

quod H </.

id C % 3 îd^

reperiatur H objiciatur

eViaTeJiex^ ^-

et quidem C êquidemper iniprudentiam s-i % «'•

cogiioftis C H r, ;>; i cognofcis T fs^'

nofcitis

pra^toris mandatu C H S T x'^ \prnsmandatis r pratoris mandatis



V AK 1 JE LECTIONES.

444

I.

14»516

»7

18

445

2022

23

26

2728

293»

I

3

456

78

9II

12

>3

16

20

23

nec C Me

ulla;^; 3 »;»//<«

dubitetis H «0« duhitetis

tiHLtn X 3 et

debet C debebat

tua probitate x. i *" probitatcmLaterenfis T Laterenenjis

pater fortunarum T p(j 3 <^.

fortunarum \' formanimut H</.dimicatione fortunarum C judicio

fortunarum fuarumdebeat C debebat ^ 3 debeant

communi fenfu ^^ i confenfu

commendatione S ^ i commemora'tione

fuerint r, ;k 3 fuerunt

tenuerint r, % 3 -ij/ tenuerunt

CrafliÎ/ Clafft

princeps ^ i principes

maximarumj^^ 3 maximartim civita-

tumAlperius r Aperius

queruntur x ' querunt

Ubinam T ubi

civilibus r ci^vibus

debebat C H debeat

ego C njero % l » 3 f ''ô

etiam H 9 d.

inC M.afpere r afpere et

Naficae -^ i NafcitaGranius C H ^^ 1 , 3 graviusedi<fto H indiElo

defcendens H difcendensGraiiium C Graminium ij/ i Graviumauftiones s- auSlores

effent ^c l d.

quod v}/ I yao/

legiones r, x ' religiones

tribuno C tribunus

M. C^.dixilTetque C dixitque

Qujd agis Grani ?;t; 3 «^'•' ^'"'^'w

Grani C H % i Granii

Immo C d.

afperioribus x 3 a fuperioribus

perftrinxit ;ti prnflrinXit

eo Ai 3 ./.

velira ^ 3 nofra

ut r ^/

in ridendo CH T irridendo

in plorando H T 4' implorando

autem C d.

p. 1.

445 23 cum ;/ 3 quod26 dolori X Z ^'

27 apertius C afperius

28 Communis C H T r, ;(; 1 cum mi-nus

— in aliis C male H s- ««/«/— CUm ;^; d.

29 animo H ante ^ ante animo— vultu T multum y, 3 »2«///

. 30 lingua C -^ linguam

31 txîet33 adduftus X. "i

d.

34 laceffitus H lacejjendi—exit C ;^; 3 erit

446 i fiCfed f3 quid C H T ;t;

I, 3 quod—homine C hominem—

.

ingenuo ^ i '4' ingenio

4 Stomachor ^ 3 Stomashorum-— aliorum ^ 3 alios

5 non C non modo ^, 3 «^^ k*«in C^.

6 tum H X I /«»7â

8 quia H quod r qui—quis non tulit x l d.

9 publicanus ^ 3 publicanis

Si v}/ W—- primus C \ primum.._ efle C e£it

10 illam C X I ^«'w

— fortis X \ fortis

13 nomine C nomen (fed " ncmine'' fup.lin. a man. rec.) ^, ^ *»'»^

»4

»517

21

22

23

2425

26

27

fodalitiis r/oUdartisomnes C omnis

edititios ^, i editios ^ 3 ediatios

nulla T s-, % 1 , 3 ulla

tribuaria C 8 T ;j; i, 3 i}/ tributaria

r tributarii

prstermitteret x 3 pratermittere

putarit ^ putavit

et C etiam

ilta C z/«

copiofius H <a'.

tum ;i/ I tamen

igitur ;(j 1 agitur

cujufcunque x ' cujufque

et H^.confenfionem C confejfionom H ^ i

confenfeonemque

quae honefte C honejiaque H r» >!/ ^«-

neftequc % 3 honejie

nominaretur ;^j1 nominatut




446 2728

2930

32

3+

447

10

«3

14

1516

18

»9

2021

22

23

26

^729

tribum C trihuni

ûm C ;^ 3 4' fKOT

reo r ô

ederentur \ ederent

eaj C ;t; 3 ,^<^f

is C /"/ >}/ /vV

devinftas C de^vi/ilas

eofdero r, % 3 ^<7i/^z«

eiTet ]/ ejjent

cuique t d. ^ ^ quicunque

Terentinam, credo. Fuit T Teren-

tianam ? crede fuit ^ Terenciana,

credo id cerlefuit

id C H S T r, X » ^^'''^ '^

tribum C tribuJii

debuifti C voluijli

Voltiniam;(; i lôlHiniam

edidifti Q r, x.^ edijli

cum Lemonia% 3 {/?

elemonia

quid cum Veientina ? C H ;>(; 3 cumyientina S T p^ I cum metttini: ? rcum Veientina

Cruftuniiiia C H Clufamina T Clau-

Jlamina y^ 3 illujlamia

Metiam C tertiam eam (Jed Jup. lin.

a manu rec. " Terentinam" J H tres

etiam S r M. eiiam T m eciam %I » 3 1'/ eciam

judicaret r iiendicaret \ judicaretur

rejiceretur H S ;i; i rejicerentur

Judices C inde

vos C )^ ^ nos

non ad C «0«

&b y^ -3^ adQuid S r, % ûidni x 3 -^//'?

enim H meiiam 4' «//««

cur H 4' cumhabeat C H T r, % i , 3 ^J/ habet

fecuti;)(^ 3 /?<//•

deligas C S T ;;; i deligis r ^r/f^/Vp,;

.3y/%'-f

exiftimes;fc;

i exifimasinfcio H S T r, pc ' injtcco

notes ;u 3 «c/o/

inimjcos r, % I, 3 iniquos niel

mecs C H S T Wz«f«j

eodemque C H eojdemque

dtinde;^ 3 deu-que

confeflum 4' conjenjum

judicum C -^ \ \ judicinm

me H d.

quinque 4/ quique

aut C «»/irOT

vixit H 4/ vixerit

tu ita C ;'/(j a/ /«

editio C anditio

p. I.

447 30

32

33

34

448 I

2

S

7

9

1 1

I 2

13

14

16

17

18

20

21

22

23

2426

27

29

editi S ;;; I ediSli

judicis;)C ijudices

reus r w;/

referret H 4^ rejert

omniaque 4^ omnia qU/e

permifcuerunt r psfmijirunt

neque ex;t;

i denique

deledis C dikais

neque H d.

rejiciendum C H «-,;(; 3 rejciendum

ego C enim

inCHTr,jii,3^.fuam Qjuoscbfervatas C H S T r, Ai *» iM"""-

tas \ Jerijtttos

tribus ederes C ederunt H S T f , ;^j

i -v]/ ederent ^ 3 ederet

iidem C iijdem ^ 3 idem

indicavifti C S j^; i ,3

judicavijli

fugifti ——maluifti x, Z ^'

luce r lucem

caufam ^, ^-

Voltinia H r, 4* f^clitinia x ' '' '"

tania

ab % i «^Quid 4^ -^zQuid -— diceres C d.

Voltinienfes y Folitinienjes

VI ^ 'i, tu 'verjari

tacitum ^ 3 tantum

Voltiniam r Volitiniam

propter x 3 P^^vicinitatem ac neceflitudlnem r

necejjitatem ac njijjitudinem

non edidiflêt C vero edijjet r, z '> 3'ziero edidijjet

qusefitor C H r, ^ ^ quajlor (Jed in

C ^' 'vel quajttor''^ fup. lin. a manurcc.)

Alfium C Aljenum H Alfium r Alfrum

X I Alfrus

honiinem y^ hominem efje tribuijli

edidiflet x 3 (didifti

mese flmilis C T r, % 1,3 niea HJuaPlancii ?•, % 3 Plancium

prae r per

judices r, Ai 'j l judicem

exoptandum x, 3 explorandum

non r, Ai ' "^ '^-

hic X ^ ûnc

notiis X, 3 'wo/z/j

edideris \ non edideris

tura C r cum % l non

An C ttut

Gggg 2



VARI^ LECTIONES.p. 1. . p. l.

448 30 nos )cl d. 449 2831 Lztcienfis T La/eremnjis 29—fancire p^ -J^/entire

32 fiiiFragatio Q. fuffragio

34 gratiofi e/Te veilent. % 1 gratiojijjifni 31

effi debcut —449 1 durus \ dirus 322 modica H ^^ y^\ a mcdo ——liberalitate T r, % 3 libertate 34—noluerit C ;t 3 ^^duerit—hoc C </. 450 I

3 eft 4^^—ne p^ I nec 2

5 niunus C rninus ^ 3 miram —-— refpedent T re/puerent—enim

;;; i r^w 4•— officii «i^ offciis

6 Illo H ôr 57 et fuimus H/a/waj 7— ncltrae QH x^> "^ «"A'*8 videmus C H r, % i 'volutnus x, 3 S

7iolumus »-9 tribulium H tribuum 9

1 1 Hasc C hoc 10— ha^c C boc 1—huc % I, 3 hunc _J2 Laterenfis T Laterenenjfs »31 3 pronuntia/fe i^ provincias /e 14—divifiiTe C di vidi/fe \ dimi/Je—teU et 15

1 4 tibi ^^ d.

— noluifle ^ i divi/ffe 16—enim y, 3 f*^15 fed ne

;)(; 3 /^ w —16 vultus 4' 'vultu ——tu rationem C curationem »717 tosCHST x^^ 2, hos T hoc

—judices T Judicium —— nolueris C r, % l, 3 volueris 21

18 cum fcientia C j' tum /ententia H —r con/cientia x 3 tu/ententia

— tum H r, ;>iI /«Mf/z 22

1 9 dices X 1 «'«•^^ —— taciti \ tacite 23— hoc %">, hec^

20 cury^ 3 i-«z« 24— fe divinare T divinare (et in H '•/" 25

punllis /ubnctatur) % "^ /e di^vina

re 2722 Laterenfis T Laterenenjis 2924 criminofo ^ 3 'viiio/o —25 mirari H r, z ^ "^^ —28 tribulibus C H S T tribu (/ed C —

/7«^^/ afteri/um in marg.) r /r/^«; —;^; 1, 3 iribu

benigne z ' denique

fpoponderit 7 /popondit

plurimos Q plurimorum T) z '^ pluri-

matAtinatem C Attinatem ^ ' Attimtatem

praefefturam t pro/eBuramdoce z 3 doces

tribules x 3 "^ tribulos

liberalitatem C T % 3 libertatem

noli z i d.

pcena H panatn

hffifitantem W 7, x^ ^ ha/iantt

tribuario C tribunariis H trihutario

crimine C crimen

contulifti H detuli/ii

declamatione x. • diclinatiom

Sic X ' ^'^

Quam X 3 •^''^

ego C ergo

potueris ^ 3 poteris

Ellne X l Et ne

haec vera;)(j

c^r^? //?«

agi C agere

propius Q proprius

atque T ;(; 3 d'.

urgeo C T urgeor H rogo

inquam x * '" ^"^ '>V unquamnec % I «^

haec C ;t; 3 <3'-

Laterenfi T Laterenen/i

ut C S T;ij

I, 3 /«

li jam C H /ententiam/uam r/uas ^1 , 3 /<^«

quorum ftudio Q Jiudiorum quorum

tuleris x ^ ^.hoc H ^. \p hacipfi C T ^.

cujufcunquep^; 3 cujti/que

cum C H «-, % 1 /««2

auftoritate Hconjiantia \> auôritate^

conjlantia

harum C earumlegum AJ 3 «'•

omnium H -^ hominumquidem x 3 quidamdaretur ;>(; i ^^^//

defcriptae QT xZ re/cripta

valuit r 'voluit x i koJ»//

prasrogativa 4' prarogata

tU C H r, ;(; 1 , 3 4 ^.

his C d.

ipfis r ^.

confularibus C H r, ;;ii con/ul

annum x * anittium



VARI/E LECTIONES.p. 1 P-

450 30 Plancium C ^^; i, 3 ^J. /a Plancittm 452—faaum r, X ' . 3 ^faaum ejje

32 unius H ininus

33 fuerint C ^fuerunt H S r, % l fue-rit

— prxrogata H S r, % i prarogativa

(ftc etQfup. lin.J

34 fi A; 3 «V'"—Laterenfis T Laterenenfs

45 1 I efTe ;>. 3 d'.

2 valuiffent ;>/ 3 maluijfent

3 prolatis H collatis

— et H ^.

5 converfura fe C r^-w/^rî H S <-o».

'verfura

— fe r, ;*; 1, 3 ^.

6 innocens H nccens

8 noli il/ nolis

1 1 exiftimarer ;^ i exijiimer \> exifi-maret

—quod C ut

12 iis X ' ii

—debet C dehuit

13 ^\^n\X.zX\ \' digjiitatem

1 5 etiam r f«/w

— Laterenfis T Laterenenfis

I 7 querela r querenda

18 nimius;t; 3 w/««j-

ig Claudium;^; 3 Clodium

20 cive ;%; i, 3 «z'/

22 hominem vidit p^; i </.

23 Volcatium C Voltacium

24 ofJenfiuncula C offenfiuncula una

25 adeptos ;^ 3 «^'^^/0—P.;ij

l ;)a/^r

—praedicaret t pradicare

26 Cive;(; 3 aVm

27 repulfis «• d.

28 eft C ^. X 3 #—Odlavii C Optavii

29 M. Tullii X 3 '^-

31 repulfas x 3 repulfas ejje

32 fadtum ;^; -i^failum effe

34C. CHSTx, 1,3^-—Caelius p^; 1 Cecilius

45 z I tribuni 4' ''' «««f

—P. CHTr,%i,34'^.—Rufus C Ruffus

3 pater ;tii , 3 /«/m

4 dicerent C H p(j i, 3 ^/««/

5 quam C qua

7 enim C d.

—Laterenfis T Laterenenjis 45;

', JL8 detraaum dico C H S T ^^;

•4/ tfVco

—mehercules x l "" hircttte ^ meher-cule

1 exiftimare C exijlimari

12 jurares Qjuvare

13 reipublicai C T ij/ rcp.

I 6 noli r nulli

17 incautum C /« ctinSlum

18 providentem ante C d. Vi praviden'tem ante x, I providetuem autem

20 An te;(; I Ante

—duxerunt r, ;iii dixerunt

—Dubitabitis C H T r, ;iii, 3 Z?a-

hitatis

21 coitio C contio (Jupra lin. aman, rec%

" coecio'' ) H r tortio ^ i /frZ/o;(j 3.

— Plotio

%3 Plancio

22 An una C r, % i Anima H .<^« T-^r^

% 3 -^«

— fi 5-, ;t; ' f^d— tuliffent H tuUJfet

—AtCH Tr, pc I, 3 â23 nonnullas T njero nullis % 3 »c«'

nullts

—punftis W. pun&i—~ pene j(j

i i/^ro

— facli C H r, % 1, 3 ^faiiis

— prope r /ro/^

24 declaratique C declaratifque

—id ;« 3 f ^

25 coitionis C contionis (fup. lin. a man^

rec. " coecionis''' ) H r tortionis ^ I

/^>V/(5»/j

26 fortitionem H ;(i1 fortionem

28 Anienfcm a Plotio r Anicnftm A.

potius Plodio X i Amefifem A. Po'^

tius Plodio y^ 3 Anenfem a Plotio

Piodio v]/ Amenjem a plotius plodio

—Terentinam C Tarantinam

— a H^.29 ne C non

30 convenit, nondura cognfta C cogni"

tam nunduTn connjenit

32 quo C qua vj/ quos

— vos C H nos

~ adjuvareniini j|<; 1 adjuVarem ni i^

juvare admiremitii

— fecifle \ injecijje

34 quafi res % 3 </.

—contentionem C H contionem

,I pofTet venire x d ^- '^ /2^ cveniis




453 »

3

9

lO

II

12

»3'4

15i6

21

22

2325

26

27

28

293032

33

34454 >

2

3

4

5

tamen r, x ' '""^ Ai 3 '^*

an dicis C H T r, % i , 3 </.

quod queftus C conquijlus

te % 3 ^-

Voltinia C ;(j 3 Vditlnia

quot% 3

^^«o^

indicas C ;)j i judicas

nummos r nummoacceperint C acceperunt

te % 3 '^-

ne -vl^ non

re H ^. 4' '^

in caufa ;:^ 3 'vicum

neque C wcqui C d.

fuerint Q fuerunt

Atque X Z -^t

jaftatnm C r, Ai ijaûramdivifor C diverjor

abs te H ab ijio

non C inneque tu ;(i 3 a//^«f

eis H -4/ /« f/j

re r;ii i, 3 /?

etiam C enitn

reorum C r, ;iii, 3 >'^r«w

judicum C H S T r, a; '» 3 '^*

aut;(j 3 a/r

Judices X 3 'J^dicibus

pugnantem C pugnare

quo S p^ i ^«o</

defugere C H T r, % i , 3 effugere

quia r ^«i«

neque C /«^ya«

quod vos

X 3 f""'^

f/J/^

?'"''' ''"'•'

ut X 3 ^'

remittere \ reiterare

Cum C ;t; 3 tumcommunis H hujus

fi£lis X, Z f''^'âuditionibus \ auditorihus

fubjiciendas Q. fubiciendas

nonnulli C non multi

atque Q ac H at

autem C r enim

tam volucre r caufa voluere

emittitur H emtatur

nihil latius C H S T r» jc •> 3 latlus

ego Qjiego

maledifti C H d.aut C HT «-, ;^ I, 3 d.

unqoam C T ^ 3 nunquammanabit C r manebit

fi C H T r, ?c 1 ^.

p. 1.

454 7 quid X 3 ?k/

8 ita C H T r, ;\j I, 3 >}/ illa

Ut 4' '3^''

10 vulgaris ^ 3 vulgaris judicii—auilivi C T r, % I, 3 auditu

—reo

;(;3 re

1 innocenti;>; t nocenti

I 2 tamiliareni C T r, % i , 3 4^ ad fa^miliarem

13 ex r et

—ne C y.

—Juventium C H inventum x 3 y^^^f»-

tum16 ita C r, Ai 3 //'''!'' % i ifa— id ri 4 ^.

1 7 fuiffe ;)^ I Juiffet—qui C quid

— narraret C narret

\% admirere -vj/ admirer

19 hic C;)(^ 3 /&(?<: H hac

.

— id H ideo—confitear r conf.teri

21 vel pudore % 3 ^.—quoniamque H quoniam— es auditus C exauditus

zi tribueretur C tribuetur

— refpondebo acciderunt C d.

33 quae pleraque•^//«''«f»^—ipfo f,

ji;;I i|/ ipfo fne •

— fuerunt T fuerint

24 reprehcndendo ^, 3 reprehendo—tameny^ 3 tam

26 putarem Q puta-verim

27 ad adipifcendos ^ i adipifcendo

28 qui C H S T 4. quia

30 ne p^ 3 ^.

32 foleo Q foli—zdQ d.

33 gnati Q gra-vis H a'. (cumfpntio) rfl Jove griatus '^ i gnatus -i^ gnata—quje H r, pc ^ quare— a Jove r </

—- prascipit C H S Tcefit

34 eft il/#

455 I Noftis cstera C mflris et cetera que

S ceteraque r, ;<; I nofris, cateraque

^ },' nojiris. Cateraque2 te C S T ne H c/.

—invideant C H S T r, î «>

deant

3 Quae C ^z(/<z

— ille C adilis r, ;(i ' > 3 ^ '^»

4 erant C rr^/

5 potuerit x ? /o/^nV

;t, 1 , 3 4- /''*-

3 '^'-



VARIiE LECTIONES.p. I

455 6

7

8

lO1

12

»3

•4

i6

»7

i821

22

26

2728

29

30

31

32

3334456 I

Cn. ;^ 3 ^«^/

hoc r d.

praeftare ij/ prêjlare potuijpt

gradus C graccus

hominibus ^ i honoribui

infimis C in/ummisdifparcs C di/parties

quis Atilio-— Scipionibus ? T d.

Atilio Calatino C Attilio x, 3 Attillio

Callacio

maximo C d.

tamen CHSTr, î,^'!'^/.fumus 7 fummoi z ^t 3 ^/ummusaffecuti C a£equuntur

enim C d.

in virtute T d.

is T his

maxime ^ 3 magisconfecuti -^ /ecuti

reperias C reperieris H reperies S T;ij

1, 3 4/ reperis r reppereris

fit r, 4-//quasftor r fc»/«/

hsc 4' ôf

Tib. ^ Titi

Gracchi C H S T r, ;k; 3, 4"^-

magis ——quod C magi/que H S r,

X ^f 3 magis quod (/ed e/i /patiumin HJ

fuerint \' fuerunt

tiiumpharunt C triumpharent % i , 3trtumpharant

et H anet non triumpharent C d.

quia z I quare r res

et miles C miles T nullus

MetelloC HS T r, Ai I. 3 Vimperatore C in parte T r '» /«/r^

ex re militari % 3 ^.

temporis x 3 "^*

in Ai «f'.

maluerit x 3 îaluerunt

num tJ/ «e«

difertus C H di/ertui

quifquam -^ qui/piam

falfum H/al/oiftiufmodi C i/iius mundi x, 1 hujuf-

modiin iis \ nihil

reprehenduntur iis p^ 3 <^.

fuerint C/»»/

p. L456 2

8

910II

1314

»516

17

18

19

20

21

22

2324

28

293'

32

3334

457 >

non 4' «i/?

in r ^.

his C H ;i; 3 4^ e/?" S T i/ius

confitentur y^ 3 profitentur

integritas x 3 ^'

volubilitas % I, 3 nobilitas

non ars ^ ^ d.

textore C teôre

emimus ^ 3 eminus 4^ ('«/<>' accepi-

musnefciverit C ne/cierint x. • re/civerit

£\nQ/tautem T d.

emimus % 3 f «;/«tfx

pecori y^ 3 peSlori

curamiis p^ i curaremus

deligit H 4^ delegit

qua X 3 ?«^fin

Q x3finumeres C numeros

prseterea H propterea

nemo C r, % i , 3 ^. 4^ nemo e/i

quidnam tot C quid jamt&C ejji

Laterenfis T Laterenen/is

eum H S pj; I, 3 <•««

nimis Sj^; i mimis

in fe C ^putabis fuilTe S ^ \ putabit ejfe

Laterenfem C Laterenje T Latere-nen/e

quod X 3 f«*ad ;;; I «'.

dicere r dicerer

poflim Q po/fum

Laterenfe T Laterenen/e

te r^.etiam x 3 eciam non neque

Prxnefte r Pranejire x 3 perm/celiberalem x i Uberalis 4- libertatem

focios r Jociis

floruerit,- tamen eum ^ 3 floruii

caujam cumeum 4^ <umrebus C H T r,;»; i, 3 4^ </.

ullius X ' illius

mehercules C H T r, ;)2 i, 3 »7f/J^r-

cule

fic tum Cy?;^/ 3/f cumnihil C /a«f kz^//

Frumenti 4^ Frumentummiferam r mijericordiam 4^ mi/trumnegotiatoribui C d.

municipibus 4^ municipiit



VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.

457 3 quidam ^ 3 qtitdem 458 6Siculis C Siculo 7

5 decedebam C docelam r decebam

6 ultro X 3 « '''

—putarem % 3 putavi —7 decedens r «//««^ —— e C ;,/ w^ 8— Puteolos "4/ Puteolis —8 et C etiam '

9-— lautiffimi

;);; 3 laudacijjimi

lO exiflem x 3 ^*"#^ II-— refpondifrem ;i(; 3 refpondijfet —1 me a

;t;I , ^]/ wti ^ 12—mehercules C T ?•. v 3 mehercule —

.

1 3 jam H d. 13

—. Imtro 4' ^^f^ (al. imoj 15

14 Tum quidam ^ 3 fa.« quidem ——qui C quijam'^

^

»5 nefcis -^ fcifne 16

inquit, hunc C cum ^ inquit? Nunc •~^

— Syracufis % Syracufi—quffiflorem ^ 3 quajiore"""

i8 omnes -^ d.•~"

'9 acres C acros pc 3 ^-

atque acutos H ^. % 3 flf«/c/ 18

zo deftiti r ^*?'»'//?/ % 3 deftitifii 19

21 feci viderent H «/. 21

22 forum C H r, Ai ' J 3 •4' ^<"'«« 22

23 janitor meus Cjain iter meum— fomnus C X "ifi""^ 24_ abfterruit f abjiernit ——Ecquid C Et quid 25

24 cui C cum —ne ctium C H r, z *» 3 "^ '^^.?'' 26

—unquam C nunquam —26 otiofus ij/ occifus 27

— ludis et feriis C r, ;^; 1, 3 rW/.» ^//^- —rus •]/ ra^/^ et fenii 28

27 otiofns %I/ ofr//«j- —28 fuarum H ^. 29

29 putavi <r puta^vit 30—atque T at ^—

30 rationem C raticne —Ita X 3

7^''' 3»

32 meaque x 3 ''^^^ w«

—quoque H que 32

33 refpublica C reip. —

4581 Laterenfi C H r, ;t 3i 4^ laterenfis —

* • T Laterenenffs 34

3 nixus X 3>/^" ——iftius

;c; ijufiius •—

^ adjuvabitur x 3 adjwvabatur 459 »

5 neceflitate 4^ necejfitaiis

iifdem C his •/ 3 hiis

at H^.obfervandis CHST T, %\t l ^

fervandis

valuit H at valuit ^ i va/uit in

m X i mihieaCHTr, % 1,3,]/^.ufus ratione T vifus Romeplurimi C plurimos

confecuti funt C confecutos

omnibus C hominibus

quod onmibus r, z '^ ^»

omnibus ^ 3 hominibus

etiam C d.

aliquid C H ^.

conturbare H contribuere r turhareoportet yîd.csteris

-^f^\ cateri

venerit ]' 'venerit fatisfacere

noinen H x ^ nomine ^ nomen dehi-

tcris

quod C U. T X "i > 1 \' q'io

cum petitur C H ;(; i, 3 4' compe-iitor

hab^t 5- haheret

aes T r zV p<; 3 d,

ego )c 3 entm

ei tl 4' ^/ ei r d. ^ l et

moleftiae C ^ i molefte

efTe S r, a; ' , 3 4^ »^^'^^'Ci^ T mihi

jucundius T jocundius

facio X J «^-

pofnm;>(; 3 ^.

,J/ /o^»?caritate C caritatem 4^ temporum ca-

ritasdefendendam x 3 defendamme, atque C meque, atque H «^faîllis r /7//«/

defenfam C offenfam

efta; 3 #

per r a'.

hujufque C H S y, ;t i, 3 4^ hujus

meriti S T r, % : , 3 xneritum

recoider C recordare y^ 3 recordor

Opimium ^ 3 Opiniumipfum 4' ipjius

Calidiu*n x • CalUdumMetellus C Metelhcivitatem C

xZ^ civiiate

nec C «1^^«^

Opimius X 3 Opinius

nomine % 3 </.

tantum C xii non

vidi 4* y«<^'



VARIiE LECTIONES;p-

459

460

1.

3 populo Romano C populum R.

5 num ;<; 3 non

6 Plancii C -^ Plancio x 3 Plcntcium

8 fuifle ^fuijfet

11 eft C ^.

—etKd.1 2 patriae % 3 <a?.

1 3 infligere C infringere—quam H r, x ' '^*

— illum C d.

—qui liberarat T J.

I 5 facio f , % 1 . 3 ^^ ^.

1 6 exaggero C exagrego t aggero

18 jugulavit C T 'vigilavit

—jugulari C vigilari

19 tu;)(; 3 /«

20 meaeque C neque >]/ OT^â#

21 Laterenfis T Z/fl/^rm»/?/

—plura H d.22 odium— —putes C T ;|/. i, 31/.

24 tam;t; 3 a/â«

25 iis C ^/V

26 illo H -^fere

27 forteCH S T r, % i, 3 ^j' </.

28 de r </.

29 quemquam T quanquam—his C <^.

30 et C </.

— rediturum C -^ redditurum

3 1 debet C H r, Ai * ' ^^f^

32 modeftia 4' molejiia r modejliam x *

molejiiam

34 Refpondebo 4/ Refpondeo

—Laterenfis T Laterenenfts

3 dicerem ij/ ^/V^r^

4 viderer C ;{ 3 'viderem

5 beneficii;>; 3 benejiciis

6 parum multae ^ S d.

7 erant C f^«/—vicinitatis C /« cin/ifatis

—patris vererer T d.

8 vererer, credo r, ;i; 3 <vereori credo ^ i

vereor

9 hoc- dignitate C i.

10 videlicet % i -i^judices

1 2 gregarii 4' ^g^^^g"—civicam C <«/ eam ^ 3 cuniam

13fa.tcantaT

Cfateamur

—quo C f«0(i

14 eripix 3 <"'">'*

1 5 viro C d,

—pugnanti ^0//«^»««//;^ ' (ompugitanti

ToM. V.

p. !•'

460 151618

»9

20

21

2427

28

29

303»

32

33

461 I

12

>3

H»516

»718

cominus C i/ quo miHUt

idem x 3 ''^

vera H <viri ^,^ t </,

etiam C H */

obftridlum C injiru£lum

ementiar C amentior H mentior r, z1, 3 ementior

cui C fa/«J

ne 4/ mereferri r referre

videatur x l videant

ignoras C d,

corporey^ 3 coraV

meura x • '^*

honorem C H ;i(; 3 -vj/ honort

in me meritum C immeritumipfi 5-. % ' . 3 '^-

eflê C f//fl^ «^

nihil temporis H ^/ Wttmporis x, 3temporis

teftis r /ny?//

perpaucis C /ro paucis

egiflem C egijfe H •vf/ egijfemus

omnes C eas

enumerari r enumerare

prasteriri Q xl prateriti

lolum H d.

nominare ^ nominari

caufê noftrae C ejfe nofros

Recitetur C H S T r, x »» 3 ^ ^'-citeturque

difta de fcripto C >}/ <//(ffa defcripta

dedebam C S T r, pg i -^ debeam Hdebebam

aftringebam r, >; i , 3 4' ajiringammandata H diSaillaCHTr, ;K l,Z^d.eo C ego

aptius C apertius

clamitas r, pc 3 calamitas

Laterenfis T Laterenenjis

in Cifpio C H S T p(j i, 3 ^/ Bcipri»

Cifpio C H T 4- 5a/r/oCifpio C H T r, X 1 , 3 4/ 5a)>mcontenderit r, ;>(; 1,31]/ contendtrim

Quoufque C d.

condonatus -^ condemnatus eji

et

C5-, ;)/

3<^.

idCT;^;3^.ita C ijia

et cum H r cum

Hhhh



Y A R 1 JE LECTIONES.p. 1.

461 18

2021

232425

26

27

28

3334

462 I

2

5

78

9

10

12

»3

'5

16

»7

»9

20

21

22

23

24

hos C ets

is C r, ^l^ H,s

a p^ 3 injudicio et aCifpiani C Scjprianam t, z ' > 3 4^

Crifpiani

modo % 3 (^-

fingultu Q. fingluSlu

mecum C d.

habebat % 3 habebammeaeque H r, % i ot^^

falutis Yifalutis et

non oppugnator C % 3 k/ -4/ oppug-

nator

putarant C H T ;^ 1, 3 pularent

in H<y.

nonj;; 3 Aîa»»

Laterenfis T Laterenenfis

Racilii T Laculki

ficut % 3 /f

prse me T ^.neque inimicitias C inimicitias

inirmicitias —dimicationes nec T d,

nec C neqûe

nec pro me defugiendas putavit Cdiffugiendas putavi

utinam ^ 3 uter

gratus p^ 1 ingratus

vim j^ 3 'vita

exiftimare C afimarejam C d.

idcirco H non \ idcirco non

mea r, a; 3''« ^«

gratum;)(; 3 gratus

populus Romanus Yipopuli R.

omnium r, ;t;l, 3 4' omnibus

eft H -4/ (/7^/

enim ^ 3 «fuit H dmagiftratibus ^ 3 magijiralibus aut

pro magijiratibus

a me H >]/ »?/«f

eum cum H tum r, z ^> $ atque cumputas C putes

Laterenfis T L,aterenenfts

ullum H ;;;I 4' nidlum

defugerem C difugerem

mifer r» Ai ' » 3 Û^"' «atura

nam hoc C H S 4' natura T nam

verbum C H S T r, ;%i i f^r^/leve r /e»^

me ;i(; 3 d'.

ipfos X, Z •^' ^pf'**

in omnes H d.

ego H </.

p- 1.

462 24 hoc \ d.

25 etiam;tj 3 ^.

quid C y«fli/— cujufque r, Ai l cumque

27 exiftimatio C extimatio

28 sedilitas falus T </.

fortunae T fortuna

29 hlc C hoc

Diftineor C difrtthor (in marg, ** veidijlineor")

31 citius r cujus

33 cum ^ 3 d'.

' cupiam T r, a^ 3 cupio

34 tamen C T Î/ tum—malim y^ 3 Wis//

463 1 enim C d.— una T d.

2 voluntasy^ 3 ôluptas

4 qui % 3 ^.

S mentam C merita6 ttQ d.—mente C mentem

9 efl: r f«/»»

noftrum p^ 3 'vejirum

10 cui non locus C cî/aJ /tffw^ «e»

1 cum C d.

12 verfetur C 'verjatur— tantae C lanto—aut unquam fuerunt x Z ^'

13 quse pofTunt C ^ 3 '''•

1516

17

18

19

20

21

23

24

2530

3334

hominis x 3 homini

fignificatione 4' omni fignifcationt

ferum Cferreumcommittere x, 3 omittere

dicam X 3 '^^ô

jam C ^/.


tuas orationi C H S T r, j(;l , 3 '4'

tuo ori

in eo C S -^ nimioque in eo H nimi»

in eo

quoniam— —'niraium me C d.

tu ;)/ 3 a/

mep(; 3 ^.

f % 3 ^-

in eo reprehendit C d.

gratum C gratiamad negligendam H r, 4 ^^ ''' «^^/?-

gentiamlitigiofos x I religiofos

meque r izeque

quomodo ^ 3 y'^^

in ludos C in locis H defcit illufos ST r, % 1 , 3 >!/ illufos

caufam T tum



V ARI JE LECTIONES.p-

464

465

1. p.

1 conjlcere H S n}/ convincere T conficere 465— noluifie T noluifii

—mea H in mea

4 Deridcbor H derideor

—thenfarum C thenfeum ^ l-^thefaurum

5 fine Q fed fine

— thenfis X 3 ' «/ •f

—autem C d.

6 mea y^ i ea

— ifto C HS;)C

I, 3 4/ illo

y miferabiliores H \> miferabiles

8 cum C T;t; 3 4^ caufa

—difcipulo C H S T r, X I. 3 '1' '»'.

9 inquit H S r, % i </•

10 fui T fuit—• putabam % l </.

—Vaccaeis C il/ -vaccis H «/V«V T ;^ 3njacreis y^ xvacciis

—Bithynia C Bithimiam T Bithimia1 anfam C r , ;(j 3 %J/ caujamI 2 Nicseam C /« /frra •v|/ Ficeam r î?<r-

— fpedtanda H expetenda

1 5 Nam, quod;^; 3 Nanique

1 6 defenderim H defenderem—qui potes -4/ quid potes

17 vellent % 3 w//(f/ 466—hoc H ifto—diligentia 4' negligentia

19 qui C y?//' Ko/

—negare x ^ '^' denegare

21 aliquod in H S ;>(;i, 3 aliquid in T

2 2 tua H a'.

—me id perdidifle T ;^ 3 </.

-— Uter C Utinam— noflrum C T nofier

24 TeC HT r,4'7'«

25 nullas X 3 «//«•f

26 mihi T ?W«28 funt H d.

29 meum ^ • '» ^«^— fape Qfemper30 fubaccufare C ;;/ 3 accufare

31 me C mehercule

—mehercule H S T r, % 3 «f

32 meT;î 3 d'.

33 Qui T ;t; 3$ra?x

34 nefcit C nefcis

—me ;^;i a^

2 ego C d.

4 ficut Q fic

6 a republica Ai 3 *•/•

7 exercitibus H exerdt»

ToM. V.

7

9

10

12

«3J?

16

17

18

1922

24

2528

3032

I

2

45

7

91012

13

»5

16

>7

18

1920

21

2425

26

27

plurimum p^ 3 pluribus

et confulcs C H S T r, ;^ 1,3 <««fules

acerbifiime S acerhifpmos

in locupletes 4/ illocupletes

hoininuni x. 'i^-

publico Vijcim puhlico

parere 1}/ d,

patribus confcriptis >]/ patres a«-fcripfit

indicia C T judtcia

ademerint H ademerunt

cunftus X 3 cuniius fenatusconcionibus C T r,;ii 3 contentionihus

profcriptionis r perfcriptionis ^ prcg'fcriptionis

terrebat ^ 3 terrebatur


nunquam C nufquamquo C que

abundarunt 4^ abundareipfi C ^. H r, ;k; I > 3 ^ ipfummeum H d.

eum C ;i; 3 tumfuiffet ^fuijjent

vicit r -vidit

cuv, X 3 «/

ampiius C 4^ aliudnolui C a/o/«/

fatebor T x },fateor

hoc)(^ 3 ,^/ i<^

potes;|; 3 piiles

invitiflimis r,x «> 3 4" inviSlifimis

non cum C «0«

fenatus % 3 ^.

cum X l et

tamen H d.

quod C H S T ;ti! ^|/ ^«0

accepit C acaperit

juftiffimos;^; ijuftijfimus \ Jufiifftmi)laude C f/ laude

iilosp/ 3 /noluit C r 'voluit

quis 4^ aliquis

ego dicis r </.

i\ viciflêm C et fi 'vicifiem

idem C ipfe

ncminarer C ncminarem H nomina-retur

pro republica H porro reip,

dediderunt C S 4/ dederunt

dicatls r dicitis

aflecutos H >)/ confecutos

putavi;\j 3 puta^vit

Hhhh 2




466 27

293031

32

33467 I

2

4

10II

12

1416

18

20

21

22

2628

29303»32

33

34468 I

2

S

tum C ra« ^ 3 /flAw

ac >!/ aut

me ^ 2)^'

imminuta C immunlta ^ immutataeflet H c/;^ % 3 ^.

in C d.

fi Cy? memenfe C menji

jugulum % i> 3 4' 'vigiliam

recidi/Tent % 3 recidijjet

turpis C turpe

republica \ remp.

te C T r, ;ii I # /^

efTe C d.

in hoc C d.

gratulor ^ congratulor

libertate mea deminutum C \ dig'

nitate mea diminutum2iC d.

antea 4' anteprimum C primus

in H 4^ etiam

memoris x 3 tneroris

etiam H d.

ne ;(j I non

fruftus X Z ^-

autem H d.

permixtos C permixtos fuij/et

confulerem C con/ulem

tum W. d. S r. X I cuma me T ;i(^ ^ d.

Quid H T ôdego :c 3 ^-

tuCHS Tr,xi, 3''-

requires H requiras

deligere C H Jiligere

Pompeium H Pompeio

ducem r d.

quaerunt H quarit

pertinet republica x"^ d,

republica \ remp.

defim C de/um

quas C X i f«^populi Romani H populus Romanusnunc— ——femper C «0« me cui/tmper

/enatus

addixix 3

'^'^'^^

celebratas C celebratum

hominibus x 3 omnibut

-eum T, x^ *^ ''"'*

p. 1.

468 78

10

1

12

'3

16

17

»9

20

21

22

25

26

2728

29

30

3'

32

33

34

469 I

falute C/alutempropofita C propo/tampaream C pereamNeque moderari. C H S Tr,

1,3^^-haec C hoc

didici X 3 'îfi

hac C hoc

haec fcripta legi C d.

aliis C aliis multis

eafdem •4' per ea/dem

iifdem C H ei/dem

inclinatio C H T r, ;!j i, 3 >)/ indig-

natio

temporum T temporis

libertatemque C H libertattm

ego r d.

unquam x l d.

dixifti C dixi

meritum C mtritisme j^ 3 d.

lapidemque H r, x\ •\' lapidem

ullum X 3 ûllum

mea C H r, % i 4' ^^^ celebratione

(inC"is"/up. "e"Jcelebratum H S commemoratum j^ 3

celebratur

Laterenfis T Laterenenjis

cum C tumurbi C urbis

quieviflem x ^ ûesjijfem

ipfa C d.

erat r d.

obtinebatur T obtinebam •»}/ opprimt"

baturquocum C H quo tumcum vetufta C S r, % i , 3 4' ttm ve-

tujiaium H cum 'vetujiatum

collegia x 3 collega

fociarat CJociaret ^ ^ d.

Vide X 3 îdi

prastor C H T r, j^ i pater

ejufdem C ejus dt

tribuni x ^ tribus

eandem ^ \ eamnifi H d.

in x\ d.

pietatem C d,

Judices

HS T r,

jcI,

34/ mdelicti

nos X 3 "^"^

vobifcum C 4^ nobijcum

ut C utique CJup. lin. a man, rt(,)

ipfe C ipjam H ipje non




469 7 poflet r,xl, l -^ ron pojfet

8 Vibone C S Dibone x Lubone— terra maritinaos ;^ 3 </.

—petere C patere

9 prscludebat Yi praclu/erat

10 ViboneC Dibone

1 Judices H d.—iter mihi C ;t;l 4' 'ûm iter H S tunc

iter T ;(; 3 iunc michi

14 quam e r qua eji

»5 Lenii C Leni

16 proponeretur Q praponerttur

17 ^xx Zfihac18 ego, et Ai 3 ^^g° «'

21 Dyrrachium ^ %l Durachium

23 Graeciam C Graciamhominum -v}/ 'virorum

25 extorferat H extorferit

26 tum C tamen

—abefTent \ abejfet

28 aliquot r, ;k *» 3 aliquorum—Laterenfis T Laterenenjis

29 quid ^ I qui

confiteareque C confideraque T con.

fiteare

30 quod C T quid

3' fint C ejfent 7 Junt

33 liftoribus C Utoribus

abjeftis 4' adjeSlis—profeftus T profeda

470 I Oxid.Judices C d.

2 hic -î mihi

—complexus C H S T 4* '"«*' ^*^"plexus

3 nec X 3 «^

nefariam % 3 </.—cum C H tum

4 reliquos x • reliquas—omnes 4^ d.

s inHd'.quseftoriumque C qnafiorium

6 perduxit T perduxi ^ produxit-— Macedoni£e ;)£ 3 Macedone8 fuiffe H d.— fed fuifieT ^ 3 </.

9 non ;(j I d.

10 fubire Q Jubiret y^Jentire

II ad me C a «rf et

12 quas V I rf'.

13 conjuratis audierat H conjurationis 4»

conjurationis audertt

ToM. V.

p. 1.

470 14 mecum C H S T «^ /«« r, ;^ 1, 3metum

—etT d.

ij abjefta r abjecit

—- quaeftoria C d.

1 comitifque r comitiifque

19 tuas C ^.

20 etiam C T;),; 3 <^.

21 ego -mortuus C d.

—vivus X 3 minus

22 profuiflem H 4^ defuiffem T fuijfem—oblivifcar H r, z ^ olliwfcor

23 noftis r, % I 4^ '«<^ noSlit ^ 3 «f/<e

noSlis

—vigilanti C migilatim—moerenti 4^ merxti—vana H 'varia

24 mifer C 4" mifera— inania C H inani

zii patriani ^ i -^ patria— fin Tfiz6-autem C mihi—vitam r d.

—mihi C d.

— fors r, X •» 3 -^Jors

27 enim H d.

— alios C T ;(; 3 aliquos H alie

28 omnia H et omnia— pro me C ;(j I per me29 mea promifTa x. 3 ^te infidem30 tibi H d.

31 horum C H T r, ;; i «r«;w

32 hos gemere r, ;>(;1 </.

33 vila; -^jure— defiderio C confidero

47 1 I prater 4^ propter

3 aliud;t; 3 aliquid

5 mihi C me—Huc X 3 ^<?f

6 tuarum C </. p^ i mearum"] ViX.-^ d.

8 nec H «^^«^— tam r d.

—immemor H mgmor10 capuis H «'.

1 j udices X 3 Judicibus1 3 niecumque C H mecum14 hicr, x I, 3 4'<^«

15 duo X 3 «'aoj

»7 vos r, X I </.

1 8 falut ifque C H S T pc 3 faktis20 etiam metu C vefie

H hhh 3



Y ARl M LECTIONES.p. I.

471 20 metu -^/ d.

—veftra C meiu—" voluntatis 4- 'voluntates

23 confulatu ^ 1 fenatu

26 hos C eos-- et C <^.—confervatum r confulatum \fer<vatum

471

1.

27 vides C ^ «y/Vw

— tuas me etiam C tuatne et

29 eofdem C ineofdem

30 fueritis Cfuturis

31 et C a'.

32 profudiftis ^ i frofudifii •)(, 3 /ri^*

CORRIGENDA.118 24 apparitoribus

227 15 Calpurnia135 18 venderet

422 34 praterquam172 19 ominibus







Date post:	14-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	claudini-gutierrez-marfull
View:	221 times
Download:	0 times

Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5

Documents