MPM - Master of Project Management
Hvað skýrir muninn á framleiðni í bygginga- og
mannvirkjageira á Íslandi samanborið við
nágrannalöndin?
Hannes Frímann Sigurðsson
10 ECTS eininga ritgerð til
Meistaraprófs (MPM) í Verkefnastjórnun
Júní 2017
ii
Hvað skýrir muninn á framleiðni í bygginga- og
mannvirkjageira á Íslandi samanborið við
nágrannalöndin?
10 ECTS eininga ritgerð til
meistaraprófs (MPM) í Verkefnastjórnun
Júní 2017
Leiðbeinendur:
Dr. Helgi Þór Ingason,
Prófessor MPM, Háskólinn í Reykjavík,
Steinþór Kári Kárason
Prófessor í arkitektúr, Listaháskóli Íslands
Tækni- og verkfræðideild
Háskólinn í Reykjavík
4
Hvað skýrir muninn á framleiðni í bygginga- og mannvirkjageira á
Íslandi samanborið við nágrannalöndin?
Hannes Frímann Sigurðsson
Ritgerð lögð fram sem hluti af skilyrðum fyrir meistaragráðu í verkefnastjórnun ( MPM )
við Háskólann í Reykjavík – maí 2017
Úrdráttur
Í nýlegri MS ritgerð Ævars Rafns Hafþórssonar, Framleiðni á byggingamarkaði
Samanburður við Noreg 2016, kemur m.a. fram að munurinn á framleiðni milli landanna í
byggingariðnaði sé allt að 46%. Þessi munur hefur að mestu verið óútskýrður en margir
sem vinna við bygginga- og mannvirkjageirann hafa bent á nokkrar ástæður sem þykja
líklegar skýringar. Í ritgerðinni verður þessara ábendinga leitað, þær kannaðar og reynt að
varpa ljósi á frumorsök þess að framleiðni er ónóg og reyna að benda á aðgerðir til úrbóta.
Verkefnið sem er umbótamiðuð rannsókn er unnin þannig að dregnar eru fram þær
skýringar sem bent hefur verið á í bæði ræðu og riti. Voru tekin viðtöl við sérfróða aðila í
geiranum. Niðurstöður verkefnisins eru að þekking á hugtakinu framleiðni er ekki öllum
töm í geiranum og mikilvægi ekki skýrt. Aðilar geta þó hver fyrir sig séð atriði til úrbóta
þegar þeir líta til síns nærumhverfis og flestir töldu mikilvægt fyrir iðnaðinn að fá stöðugra
umhverfi til að starfa í, ráðgjöf á vinnustaði til að bæta framleiðni og átak í gæðum á
hönnun og framkvæmd. Dreginn er fram fjöldi líklegra skýringa og þær flokkaðar fyrst
eftir gerð og staðsetningu í virðiskeðjunni og síðan hvort um sé að ræða innri, ytri eða
ómælanlegar breytur.
Abstract
In this essay, I will try to highlight likely explanations of why productivity in construction
is poorer than in neighbouring countries, and especially in Norway. A search was made for
consultants within the sector who know it after having worked in the industry for a long
period of time. There was also a search for explanations that economists and experts have
sought for the sector's working environment and attempted to provide the most likely
explanations of the situation so that at later stages it is possible to prioritize these issues
and to start a process of improvements that the sector really needs. There were 15 people
consulted, who worked for a long time in the sector, and their explanations sought out,
sorted and defined. The essay contains the items that these consultants considered to be the
most effective in improving productivity. The outcome of the project indicates that the
reasons can be grouped into four main categories. The first category includes issues such
as fluctuations in the economy, size of companies and oligopolies, operational aspects,
wages and devices and the representation of constituencies for VAT reimbursements. In
category two is management and organization of projects and overtime along with
education and knowledge. In the third category are items such as discipline, presence at
workplace, raw materials and flaws in design and construction. In the fourth and last
category is the environment of the sector and weather conditions, shortage of land,
oligopoly, little mass production and more of such factors.
5
Efnisyfirlit
Úrdráttur .............................................................................................................................. 4
Abstract ............................................................................................................................... 4
Efnisyfirlit ........................................................................................................................... 5
1.1 Tilurð ritgerðarinnar.................................................................................................. 6
1.2. Spurningin ................................................................................................................ 7
1.3. Samhengi við viðfangsefni Íslenska Byggingavettvangsins .................................... 7
2. Fræðileg umfjöllun.......................................................................................................... 8
2.1. Byggingariðnaðurinn og samhengi við framleiðni. ................................................. 8
2.2. Efnahagslegur stöðuleiki ................................................................................... 10
2.3.. Endurgreiðsla virðisaukaskatts ......................................................................... 11
2.4.. Tæki og fjárfesting ........................................................................................... 11
2.5. Menntun ............................................................................................................ 12
2.6. Áhrif yfirvinnu .................................................................................................. 12
2.7. Stærð markaðar og fyrirtækja ........................................................................... 12
2.8. Landsframleiðsla ............................................................................................... 13
2.9. Stjórnun, eftirlit og skipulag ............................................................................. 14
2.10. Annað .............................................................................................................. 14
3.1. Áskorunin ............................................................................................................... 15
3.2. Val á rannsóknaraðferð ......................................................................................... 15
3.3. Viðtölin .................................................................................................................. 16
4. Niðurstöður og umræður ............................................................................................... 17
Þemu ......................................................................................................................... 17
Flokkar ...................................................................................................................... 17
Ytri, innri og ómælanlegar breytur ........................................................................... 19
Næstu skref ............................................................................................................... 21
Aðeins um aðferðina ................................................................................................. 24
7. Þakkir ............................................................................................................................ 24
8. Heimildir ....................................................................................................................... 25
9. Viðaukar ........................................................................................................................ 28
6
1. Inngangur
Nú á síðustu áratugum hefur varla nokkur atvinnugrein gengið í gegnum eins miklar
sveiflur eins og íslenskur byggingariðnaður hefur gert. Umsvif innan greinarinnar voru
gríðarleg um miðjan síðasta áratug fram að síðasta ársfjórðungi 2008 þegar hún nánast
hrundi í einu vetfangi í kjölfar bankahrunsins síðla það ár. Þá tók við hrina gjaldþrota hjá
byggingarfyrirtækjum og gekk það svo langt að um tíma lagðist iðnaðurinn nánast af á
Íslandi. Töluvert vatn hefur runnið til sjávar síðan þá og íslenskur mannvirkja- og
byggingageiri hefur rétt úr kútnum jafnt og þétt, en nokkuð þarf til að hann komist á svipað
getustig og var fyrir bankahrun. Til að svo geti orðið þarf að skoða fjölmarga þætti rekstrar
og umhverfis svo hægt verði að bæta afkomu fyrirtækjanna þannig að þau nái að standast
allan alþjóðlegan samanburð hvað varðar rekstrarhæfi, menntun vinnuafls, tæknigetu
fyrirtækja, reynslu lykilstarfsmanna og framleiðni svo fátt eitt sé nefnt. Í þessari ritgerð
verður leitast við að greina helstu þætti sem hafa áhrif á framleiðni íslenskra fyrirtækja í
byggingariðnaði ásamt því að greina ástæður þess munar sem mælist milli Íslands og
Noregs og einnig milli Íslands og þeirra landa sem við gjarnan viljum bera okkur saman
við í mannvirkja- og byggingageira.
1.1 Tilurð ritgerðarinnar
Íslenskur byggingaiðnaður ásamt öðrum þjónustugreinum á Íslandi hafa glímt við lága
framleiðni um töluverðan tíma. Framleiðni er mælikvarði á hversu vel fjármagn og vinnuafl
nýtast til að skapa verðmæti. Margir hafa bæði ritað og rætt um þetta mál hér á landi og
bent á að mælingar gefi til kynna að ástandið sé ekki ásættanlegt. Eitt sem vakið hefur
sérstaka athygli höfundar er að hvergi er að finna samantekt eða rannsókn á hvað
iðnaðurinn sjálfur telur þurfa öðru fremur að laga og hvar hægt er að bæta framleiðni í
bygginga- og mannvirkjageira.
Nýlegar rannsóknir gefa til kynna að ástandið í nokkrum þáttum bygginga- og
mannvirkjagreina sé lakara en almennt mælist í þjónustugreinum. Þannig kemur m.a. fram
í meistararitgerð Ævars Rafns Hafþórssonar, „Framleiðni á byggingamarkaði.
Samanburður við Noreg“ 2016 að;
„Framleiðni vinnuafls í Noregi er mikið betri en hér á Íslandi. 23 vinnustundir á fermeter í
Noregi samanborið við 31-37 vinnustunda á fermeter á Íslandi. Munurinn er allt frá 43,5%
til 61% eftir því hvaða íbúðastærðir er verið að miða við. Norsku tölurnar eru að miða við
meðaltal þannig að ef við tökum miðgildið í íslensku tölunum, þá er munurinn 48%
(34/23). Sem segir að íslenskt vinnuafl þarf um 48% fleiri vinnustundir á hvern fermeter.”
(Ævar Rafn Hafþórsson, 2016)
Þá hafa komið fram vísbendingar sem gefa til kynna að framleiðni hjá íslenskum
iðnaðarmönnum sem hafa starfað í Noregi eftir efnahagshrunið sé meiri þar en hér.
Þetta eru sláandi niðurstöður fyrir íslenskan byggingariðnað. En hvað þýða þessar
upplýsingar. Í sinni einföldustu mynd þýðir þetta að á meðan Norðmenn framleiða þrjár
íbúðir þá framleiðum við einungis tvær íbúðir - með sömu aðföngum. Mælingarnar gefa til
kynna að afköst okkar séu mun lakari en Norðmanna. Þessi munur er meiri en hægt er að
una við og finna verður snarlega í hverju munurinn liggur og ráðast í aðgerðir til að bæta
úr.
7
1.2. Spurningin
Til að reyna að skilja hvað veldur þessum mun á framleiðni þarf að rannsaka orsakirnar.
Við þurfum að leita skýringa sem víðast úr greininni og fá þá fagmenn sem við teljum að
best þekki til að reyna að afmarka það sem aðskilur okkur frá nágrannaþjóðum sem gera
betur og ná betri árangri.
Rannsókn þessi er grundvölluð á áhuga höfundar og menntun og við undirbúning hennar
hefur höfundur horft til þeirra verkefna sem Íslenski byggingavettvangurinn stendur
frammi fyrir. Ritgerð Ævars Rafns Hafþórssonar kveikti sérstakan áhuga á því viðfangsefni
að kanna eins nákvæmlega og unnt er og hvað veldur þessum mun á framleiðni milli Íslands
og nágrannalandana.
Þá var hugmynd höfundar að eitt af markmiðum verkefnisins væri að ná til þeirra sem starfa
við geirann og leita eftir þeirra skoðunum og skýringum á lítilli framleiðni á Íslandi og að
reyna að draga saman sem flesta þá þætti sem geta verið áhrifavaldar, forgangsraðað þeim
og reyna að skýra þann mun sem mælist.
Hagsmunaaðilarnir þekkja til iðnaðarins ýmist sem rekstraraðilar, starfsmenn eða
þjónustuaðilar.
Rannsóknaspurning þessa verkefnis er „Hvað skýrir muninn á framleiðni á Íslandi í
bygginga- og mannvirkjageira samanborið við nágrannalöndin?“
1.3. Samhengi við viðfangsefni Íslenska Byggingavettvangsins
Höfundur er menntaður húsasmiður, byggingariðnfræðingur og byggingatæknifræðingur
og fer í dag fyrir Íslenska byggingavettvangnum (BVV), sem er samstarfsvettvangur
Samtaka iðnaðarins, Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands, Mannvirkjastofnunar,
Íbúðalánasjóðs, þriggja ráðuneyta, menntastofnana, nokkurra fyrirtækja og aðila sem starfa
á sviðum sem tengjast byggingarstarfsemi með einhverjum hætti.
Tilgangur BVV er að efla innviði og auka samkeppnishæfni innan byggingageirans með
virðisauka fyrir þau fyrirtæki sem við hann starfa, efla samtal innan geirans um
hagsmunamál hans og stuðla að faglegri umræðu. Einnig að greina tækifæri
byggingaiðnaðarins til að auka framleiðni, auka skilvirkni, og nýsköpun á þessu sviði og
stuðla að faglegri mannvirkjagerð meðal annars með áherslu á eflingu nýsköpunar,
tækniþekkingar, rannsókna og þróunar. Þá er ætlunin að vettvangurinn stuðli að framþróun
innan byggingageirans, taki saman og miðli upplýsingum um geirann og stuðli að
víðfeðmara framboði þjónustu, menntunar og þekkingar. Af þessu má sjá að það að auka
framleiðni í bygginga- og mannvirkjageiranum er eitt af meginviðfangsefnum
Byggingavettvangsins. Innan hans er almennt talið að skortur á framleiðni sé umtalsvert
vandamál en skoðanir misjafnar á því hvað veldur og hvar í virðiskeðjunni og umhverfi
geirans skórinn kreppir.
8
2. Fræðileg umfjöllun
2.1. Byggingaiðnaðurinn og samhengi við framleiðni.
Vandamál byggingaiðnaðarins á Íslandi eru mörg og ólík. Reglulega er fjallað um þessi
mál í fjölmiðlum og þau skoðuð frá ýmsum sjónarhornum. Komið hefur fram að skortur er
á vinnuafli, framleiðni mælist langt frá því sem þekkist í nágrannalöndunum og þeim
löndum sem við viljum gjarnan miða okkur við, (Þórarinn G. Pétursson, 2016.) arðsemi er
oft undir æskilegum viðmiðum, hefð fyrir mikilli yfirvinnu á íslenskum vinnumarkaði og
yfirvinna oft hluti af launakjörum, (Hallgrímur Oddsson, 2015) vöntun er á nýjum tækjum
og innleiðingu á nýjum aðferðum. Vinnuaðstæður eru oft ófullnægjandi, öryggismál hafa
ekki fengið nauðsynlegan forgang og einnig hefur verið verulegur skortur á menntuðu
starfsfólki til iðnaðarins (Þórarinn G. Pétursson, 2016).
Efnahagshrunið tók um tíma allan kraft úr greininni og miklar og reglulegar sveiflur í
hagkerfinu eru greininni ákaflega erfiðar.
Þessu til viðbótar teljast gæði bygginga oft vera undir viðmiðum og oft fylgja lúkningu
verka kærur og klögumál sem miða að því að fá verð lækkuð þar sem gæði eru ónóg. Þetta
má stundum rekja til þess að verktakar hafa ekki vandað til verka og efnisvals til að komast
hjá kostnaði (Sigurður Rúnar Birgisson, 2013).
Eitt þeirra atriða sem þarf að laga innan bygginga- og mannvirkjageira á Íslandi er
framleiðni. Í þessari ritgerð verður leitast við að finna helstu ástæður þess að framleiðnin
er minni hér á landi en í nágrannalöndunum. Horft verður til atriða sem eru efnahagslegs
eðlis og snúa að ytra umhverfi geirans og einnig leitað skýringa í framkvæmdaþáttum og
innri þáttum geirans.
„Framleiðni er skilgreind sem sá fjöldi eininga af afurðum sem hægt er að fá út úr einni
einingu af aðföngum og er því vísbending um rekstarhagkvæmni greinarinnar. Með öðrum
orðum hvað er hægt að búa til mikið af verðmætum úr einni einingu af aðföngum“
(Hagfræðistofnun, 1999).
En fremur segir í skýrslu OECD, e.d. Defining and measuring productivity að framleiðni
er venjulega skilgreint sem hlutfallið milli framleidds magns afurða og magn aðfanga. Með
öðrum orðum, það mælir hversu skilvirk framleiðsla aðfanga er, svo sem vinnuafls og
fjármagns, eru notuð í hagkerfinu til að framleiða tiltekið magn afurða. Framleiðni er talin
lykiluppspretta hagvaxtar og samkeppnishæfni (OECD, e.d.).
Samkvæmt þessum skilgreiningum má sjá að fjölmörg atriði gætu haft áhrif á framleiðni
fyrirtækja (Guðrún Högnadóttir, 2014). Víða hefur verið fjallað um þann mun sem mælist
á milli Íslands og okkar helstu nágranna og þá gjarnan skoðaðir einstakir þættir sem
mögulegir áhrifavaldar.
9
Hinn virti hagfræðingur Paul Krugman, skrifaði í bók sinni The Age of Diminishing
Expectations (1994).
Framleiðni er ekki allt, en til lengri tíma litið, er hún nánast allt. Hæfni ríkis
í að stuðla að bættum lífskjörum yfir tíma er næstum algjörlega háð getu þess
að auka afurðaframleiðslu fyrir hvern starfsmann í landinu.
Í rannsókn Ævars Rafns Hafþórssonar á muninum á framleiðni á milli Íslands og Noregs
kemur m.a. fram að töluverður munur væri á mismunandi verkþáttum. Þar kom m.a. fram
að munur á framleiðni á allri innivinnu svo sem uppsetningu veggja og að gera tilbúið undir
innréttingar og uppsetning þeirra er allt að 84%. Þarna er gríðarlegur munur sem erfitt er
að skýra með öðru en fyrirkomulagi framkvæmdarinnar. Hér þarf að leita skýringa í
aðferðum, sérhæfingu starfsfólks, reglum og innri þáttum framkvæmdarinnar. Þegar horft
er til stærri þátta eins og uppsteypu húsnæðis þá er framleiðni vinnuafls í Noregi mun betri
en á Íslandi. 23 vinnustundir á fermeter í Noregi samanborið við 31-37 vinnustundir á
fermeter á Íslandi. Munurinn er allt frá 43,5% til 61% eftir því hvaða íbúðastærðir er miðað
við (Ævar Rafn Hafþórsson, 2016). Þó ber að horfa til þess að í uppsteypu húsnæðis er
uppsetning innanhússveggja og innréttinga í tölunum. Niðurstöður ritgerðarinnar eru að
miklu meiri munur er á uppsetningu innréttinga og innveggja milli landana sem gefur
sterklega til kynna að í uppsteypunni er minni munur milli landanna á framleiðni, jafnvel
óverulegur og heildarvinnustundir við uppsetningu á fjölbýli er um 24% af
framkvæmdakostnaði í Noregi en 23% á Íslandi (Ævar Rafn Hafþórsson, 2016).
Undir þetta hafa margir tekið og þessi munur var grunnstef í umræðu um framleiðni á
Íslandi á Viðskiptaþingi 2016. Þar kom fram að hjá Hreggviði Jónssyni þáverandi formanni
Viðskiptaráðs að framleiðni á Íslandi er lág samanborið við helstu nágrannaríki okkar og
lægju að mestu í lágri framleiðni vinnuafls. Það þýðir að hver starfsmaður skapar of lítil
verðmæti. Taldi hann jafnframt að framfarir á þessu sviði myndu því skila verulegum
lífskjarabótum á Íslandi (Hreggviður Jónsson, 2016).
Talið er að fyrirtæki í þjónustugreinum glími við fjórar megin áskoranir þegar kemur að
auka framleiðni en þær eru:
1. Smæð hagkerfisins – Smæð markaða gerir fyrirtækjum erfitt fyrir að ná fram
stærðarhagkvæmni.
2. Efnahagsumhverfi – Óstöðugleiki í efnahagsmálum dregur úr stöðuleika í rekstri
og torveldir fjárfestingu.
3. Viðskiptahindranir – Opinber rekstur á samkeppnismörkuðum og tekjuöflun
vegna opinberra útgjalda gerir starfssemi óhagkvæmari.
4. Regluverk og stofnanir – Íþyngjandi leikreglur, óskilvirkt stofnanaumhverfi og
vinnubrögð stjórnsýslu skapa óþarfa kostnað.
Allt eru þetta atriði sem raunverulega hafa áhrif og ljóst að bæði mælingar og skoðun á
þeim sýna að þetta eru þættir í hinu yrta umhverfi sem þarf að laga til að bæta framleiðni í
íslenskum bygginga- og mannvirkjageira (Frosti Ólafsson, Björn Brynjúlfur Björnsson,
Margrét Berg Sverrisdóttir, Marta Guðrún Blöndal og Sigurður Tómasson, 2016).
https://translate.googleusercontent.com/translate_c?depth=1&hl=is&prev=search&rurl=translate.google.is&sl=en&sp=nmt4&u=https://mitpress.mit.edu/books/age-diminished-expectations&usg=ALkJrhjHhNX1vkYGdS6_UYLwZO_Xaxy1aAhttps://translate.googleusercontent.com/translate_c?depth=1&hl=is&prev=search&rurl=translate.google.is&sl=en&sp=nmt4&u=http://www.managementors.co.uk/productivity-isnt-everything-but-in-the-long-run-it-is-almost-everything/&usg=ALkJrhhjPYo3hKlO989jr13cD8tnsFzxOQ
10
Til að gefa gleggri mynd af málefninu þá verður hér fjallað nánar um nokkra þeirra þátta
sem nefndir hafa verið hér að ofan sem skýringar á lágri framleiðni bygginga- og
mannvirkjagreina á Íslandi.
2.2. Efnahagslegur stöðugleiki
Eitt þeirra atriða sem hefur verulega áhrif á getu íslenskra fyrirtækja til að byggja upp
innviði og auka framleiðni eru hinar miklu efnahagssveiflur sem Íslenskt hagkerfi býr við
(Seðlabanki Íslands, 2012; Ævar Rafn Hafþórsson, 2016). Komið hefur fram að sveiflurnar
draga úr getu innlendra fyrirtækja til að móta langtímaáætlanir, byggja upp sérhæft vinnuafl
og fjárfesta í tækjum sem auka rekstrarhagkvæmni. Óstöðugleiki er vandamál fyrir alla
aðila hagkerfisins. Áhrifin eru þó sérstaklega kröftug á innlend þjónustufyrirtæki þar sem
afkoma þeirra helst fast í hendur við helstu hagvísa innanlands. Þannig hafa sveiflur í
eftirspurn, vaxtastigi og verðlagi meiri áhrif á fyrirtæki í innlendri starfsemi en
útflutningsstarfsemi (Bjarni Már Gylfason, 2016). Smæð hagkerfisins ýtir enn frekar undir
sveiflurnar og gerir þær erfiðari viðureignar (Frosti Ólafsson o.fl., 2016).
Efnahagssveiflur á Íslandi hafa verið miklar og hefur á það verið bent að þær draga úr getu
fyrirtækja til rekstrar. Opinber fjármál og óstöðugleiki á vinnumarkaði hafa verið
Íslendingum fjötur um fót. (Frosti Ólafsson og Björn Brynjúlfur Björnsson, 2015;
Viðskiptaþing 2016; Hreggviður Jónsson, 2016).
Fyrir þau fyrirtæki sem starfa eingöngu á innlendum þjónustumarkaði magnast vandinn
enn frekar vegna sterkrar fylgni á milli einkaneyslu og gengis krónunnar.
Mynd 1 Efnahagssveiflur á Íslandi frá 1970 til 2009
Viðskiptaráð Íslands hefur einnig bent á að í skýrslu Mckinsey & Company, Charting a
Growth Path for Iceland komi fram að framleiðni þjónustugeirans á Íslandi sé fimmtungi
lægri en í grannríkjum okkar (McKinsey & Company, 2012; Viðskiptaráð Íslands, 2016a).
Þar kemur jafnframt fram að atvinnustig á Íslandi er hátt og vinnustundafjöldi töluvert
hærri en í viðmiðunarríkjum en á sama tíma er landsframleiðsla 12% lægri.
11
Mynd 2. Framleiðnistig, vinnustundir og atvinnustig
Að framansögðu má vera ljóst að efnahagssveiflur hafa mikil og óæskileg áhrif á framleiðni
og er líklega meðstærri áhrifavöldum í þeim (Hinrik Árni Wöhler, 2015).
2.3.. Endurgreiðsla virðisaukaskatts
Á Íslandi hefur um töluverðan tíma verið sú regla að verktakar fá um 60% af
virðisaukaskatti endurgreiddan af vinnu sem framkvæmd er á byggingarstað. Þetta byggir
á reglugerð nr. 449/1990 (Reglugerð um endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu manna
við íbúðarhúsnæði með áorðnum breytingum). Þetta hefur haft þau áhrif að byggingaraðilar
leitast við að auka vægi vinnuliða til að fá sem mest endurgreitt. Þetta kemur nokkuð heim
og saman við niðurstöður í ritgerð Ævars Rafns Hafþórssonar að vinnuliður á Íslandi er á
bilinu 2 – 3% hærri hér en í Noregi og að munur á framleiðni milli Íslands og Noregs er
mjög mikill við uppsetningar innréttinga, veggja og innivinnu en minni á byggarstiginu
fram að fokheldi (byggingastig 4 skv. ÍST 51) (Ævar Rafn Hafþórsson, 2016). Þá ber að
hafa hugfast að uppsteypa staðsteyptra fjölbýlishúsa fer að miklu leyti fram í ákvæðisvinnu.
Önnur vinna fer meira fram í tilboðsgerð og tímavinnu og þá fer endurgreiðsla
virðisaukaskattsins að skipta verulegu máli. Við eftirgrenslan kom fram að skattayfirvöld
voru meðvituð um þennan mun en hann hafi ekki verið mældur né áætlaður af þeim. Þetta
er að margra mati verulegur áhrifavaldur á muninum í mælingum á framleiðni í íslenskum
bygginga- og mannvirkjageira.
2.4.. Tæki og fjárfesting
Kaup á tækjum og innleiðing á nýrri tækni er hluti þeirra atriða sem huga þarf sérstaklega
að þegar horft er til framleiðni og framleiðnigetu en fjárfesting á atvinnutækjum er eitt af
þeim atriðum sem lítið hefur verið af undanfarin ár. Ef horft er til þess hve lítil fjárfestingin
er þá er það áhyggjuefni hvað varðar framleiðni. Framleiðni og verðmætasköpun í náinni
framtíð byggjast ekki síst á því að fjármagn sé lagt í þróun nýrra atvinnutækja, tækifæra,
nýrrar tækni, menntunar, nýsköpunar o.s.frv. Slík fjárfesting mun byggja upp
framleiðslugetu byggingaiðnaðarins en of lítil fjárfesting í tækni og tækjum mun valda því
12
að framleiðslugeta framtíðarinnar skerðist. Hagvöxtur á Íslandi hefur um langt skeið verið
drifin áfram af útflutningi og einkaneyslu en fjárfesting er enn afar lítil í sögulegu
samhengi. (Frosti Ólafsson, Björn Brynjúlfur Björnsson, Margrét Berg Sverrisdóttir, Marta
Guðrún Blöndal og Sigurður Tómasson, 2016; Viðskiptaráð 2016a).
En aukin framleiðni snýst ekki bara um að fjárfesta, að vinna lengur eða að nýta auðlindir
meira. Aukin framleiðni snýst einnig um betri nýtingu á hráefnum - að ná meiru út úr
hráefnunum (Viðskiptaráð Íslands, 2016a). Margir hagfræðingar telja að það að auka
framleiðni sé eini sjálfbæri drifkraftur hagvaxtar og stöðugar umbætur séu lykillinn að
bættum lífskjörum (Hreggviður Jónsson, 2016; Samtök iðnaðarins, 2015).
2.5. Menntun
Geta okkar til að skapa meiri verðmæti í dag en í gær byggist á hæfni, getu og þekkingu
vinnuaflsins sem aftur byggist að verulegu leyti á gæðum og skilvirkni menntakerfisins.
Komið hefur fram að menntun er talin grunnforsenda bættra lífsskilyrða (Menntun lykillinn
að bættum lífskjörum, 2014).
Þá er afar mikilvægt að bæta menntun og aðgengi að góðum menntaleiðum í bygginga- og
mannvirkjageira þar sem gætt hefur á skorti á menntuðum iðnaðarmönnum (Bergljót
Baldursdóttir, 2016).
Afar miklir hagsmunir eru fólgnir í að menntun og menntakerfið sé í afbragðsgæðaflokki
og verði hugsað með þarfir atvinnulífs framtíðarinnar að leiðarljósi. Menntun og
mannauður er einn þáttur takmörkunar sem okkur Íslendingum ætti að vera í lófa lagið að
mæta með góðum gæðum menntunar og sá liður sem getur ýtt undir framleiðnivöxt.
Menntun á hæfu starfsfólki er jafnframt mikilvægasta verkefni iðnaðarins. Hún þarf að ná
til allra sviða byggingageirans og verður stórt skref í átt til framfara og aukinnar verð-
mætasköpunar (Samtök iðnaðarins, 2016).
2.6. Áhrif yfirvinnu
Greiningardeild Arionbanka birti í Markaðstíðindum sínum grein um hvaða áhrif það gæti
haft að draga úr vægi yfirvinnu á laun fólks og hækka heildarlaun og hvort það gæti verið
hluti af lausninni. Enn fremur var fjallað um að fjölmargar rannsóknir bendi til þess að
breyting í þessa veru geti aukið framleiðni og stytt vinnutíma, sem bæði vinnuveitendur og
starfsfólk gætu hagnast á (Greiningardeild Arionbanka, 2015). Rannsóknir benda til þess
að framleiðni minnki við mikla yfirvinnu (Thomas, 1992). Nokkrar hagfræðirannsóknir
benda á þetta og ekki síst í byggingariðnaði sem og öðrum iðnaði (Viðskiptaráð Íslands,
2016b). Á Íslandi vinna verkamenn í byggingariðnaði og iðnaðarmenn sérstaklega mikla
yfirvinnu og vinna íslenskir iðnaðarmenn að jafnaði 26 fleiri yfirvinnutíma á mánuði en
kollegar þeirra innan Evrópusambandsins. Því má segja að lífsgæði okkar Íslendinga
byggist á mikilli vinnu sem þá bætir fyrir litla framleiðni. (Greiningardeild Arionbanka,
2015).
2.7. Stærð markaðar og fyrirtækja
Íslendingar glíma einnig við vandamál sem hrjáir ekki þær þjóðir sem við viljum gjarnan
bera okkur saman við og má þar nefna sem dæmi óhagræði vegna smæðar þjóðarinnar. Sú
staðreynd að við erum afar fámenn þjóð vinnur gegn framleiðni á vissum sviðum (Frosti
Ólafsson o.fl., 2016 ; Sibert, 2009).
13
Þá hefur rannsókn OECD sýnt að stærð fyrirtækja skiptir miklu máli hvað varðar
hagkvæmni og framleiðni. Samkvæmt greiningu OECD á framleiðni vinnuafls eftir
stærðum fyrirtækja þá er allt að 58% aukning á framleiðni á milli fyrirtækja sem eru með
undir 50 starfsmönnum og þeirra sem eru með yfir 250 starfsmenn mælt í þús. USD á
starfsmann 2010 miðað við meðaltal OECD ríkja. (OECD, 2014; Viðskiptaráð Íslands,
2016b).
Augljósasta áskorunin sem smæðin skapar er takmörkun á stærðarhagkvæmni (e.
economies of scale). Í mörgum atvinnugreinum er hægt að draga verulega úr
framleiðslukostnaði hverrar einingar með fjárfestingu í tækjabúnaði, innviðum og kerfum.
Eftir því sem markaðir stækka aukast líkurnar á því að slíkar fjárfestingar borgi sig og
sköpuð verðmæti á hvert stöðugildi aukast (Ariffin, Sulaiman, Mohammad, Yaman og
Yunus, 2016; Myers, 2013).
Mynd 1. Framleiðni eftir stærð fyrirtækja (Frosti Ólafsson o.fl., 2016)
2.8. Landsframleiðsla
Hinn alþjóðlegi mælikvarði á framleiðni er aftur á móti landsframleiðsla á hverja unna
vinnustund. Á þeim mælikvarða erum við undir OECD meðaltali og höfum verið um
nokkurt skeið. Íslendingar vega það þó upp með löngum vinnutíma og við náum þannig
fram viðunandi árangri í samanburðinum við nágrannaþjóðirnar (Viðskiptaráð Íslands,
2016a).
Viðskiptaráð hefur bent á að landsframleiðsla á hvern vinnandi mann á Íslandi sé vel yfir
meðaltali í samanburði við ESB ríkin og mjög svipuð hinum Norðurlöndunum að Noregi
undanskildum. Sé aftur á móti litið til landsframleiðslu á hverja unna vinnustund, þá lítur
málið allt öðruvísi út en þar hefur Ísland lengi verið eftirbátur hinna Norðurlandanna og
jafnframt undir meðaltali OECD og meðaltali ESB (Frosti Ólafsson o.fl., 2016;
Viðskiptaráð Íslands, 2016a).
14
Mynd 2. Landsframleiðsla á vinnustund og Landsframleiðsla á mann. Heimild: OECD
2.9. Stjórnun, eftirlit og skipulag
Í Kanadískri rannsókn sem gerð var af Institute for Research in Construction kemur fram
að „Gæði eftirlits, stjórn aðfanga, skipulag vinnustaðar og á vinnustað, byggingarhæfi og
breytingastjórnun séu þeir þættir stjórnunar sem skipta hvað mestu máli sem áhrifavaldar
við framleiðni á byggingarstað. (S.P. Dozzi og S.M. AbouRizk, 1993).
Þá hefur verið bent á að fjölmargir aðrir þættir geti haft veruleg áhrif á framleiðni fyrirtækja
þar má nefna regluverk, fákeppni og skort á nýsköpun (Guðrún Ingvarsdóttir, 2015; Frosti
Ólafsson o.fl., 2016). Nokkuð er um að aðalverktakar og þróunaraðilar fái oft
undirverktaka sem kallar oftar en ekki á enn meiri kröfur um gott skipulag og nýleg lög
sem samþykkt voru á alþingi um keðjuábyrgðir munu velta meiri ábyrgð á aðalverktaka
varðandi framgang og gæði. Þá má ekki láta hjá líða að geta þeirrar hefðar sem ríkt hefur
hér á landi en það er að verk eru boðin út í mörgum verkáföngum og í raun ótrúlega fá verk
boðin út í heild sinni eða alverki. Þetta skapar bæði slaka framvindu, ágreining um skil
verkþátta og mörg flækjustig sem minnka framleiðni (Sigurður Rúnar Birgisson, 2013).
2.10. Annað
Þá hefur fjöldi fagaðila bent réttilega á að hönnunargallar og framkvæmdagallar valdi
verulegum töfum á Íslandi og í nýlegri rannsókn kemur fram að „umfang byggingagalla er
umtalsvert þar sem gögn vátryggingarfélaga og dómsmála benda til þess að tilkynnt hafi
verið um galla eða tjón í að meðaltali einni af hverjum þrettán fasteignum á því tímabili
sem könnunin tók til“ þá er bent á að í þeim fjölda er ekki sá fjöldi sem seljandi og kaupandi
semja um og eru ekki tilgreind (Sigurður Rúnar Birgisson, 2013; Ragnar Ómarsson, 2017).
Höfundur telur að gera þurfi frekari rannsóknir á þætti hönnunar- og framkvæmdagalla og
kanna umfang þeirra sérstaklega á Íslandi.
Íslendingar hafa löngum þótt hamhleypur til verka en raunin er sú að framleiðni á Íslandi
er mun lakari en í nágrannalöndum okkar. Háa landsframleiðslu Íslands á hvern íbúa má
að miklu leyti rekja til meiri atvinnuþátttöku og lengri vinnutíma en þekkist í flestum
öðrum löndum. Það er því ljóst að mörg tækifæri eru í því fólgin að auka framleiðni
íslenskra fyrirtækja.
15
3. Aðferð
3.1. Áskorunin Hér hefur verið rakið að framleiðni í byggingariðnaði er um fimmtugi lægri hér á Íslandi
en í nágrannalöndunum og nálægt 50% lægri en í Noregi í nokkrum lykilverkþáttum við
smíði fjölbýlishúsa. Hér er um að ræða óútskýrðan mun og áskorun verkefnisins er að leita
skýringa á þessum mun.
Í viðtali við Dr. Þórólf Mattíasson um rannsóknarritgerð Ævars Rafns kom jafnframt fram
að vísbendingar gefi til kynna að framleiðni hjá íslenskum iðnaðarmönnum sem hafa
starfað í Noregi eftir efnahagshrunið sé verulega hærri þar en hér og að sennilegasta
skýringin sé að skipulag á vinnustöðunum sé betra þar en hér (Vísir, 2016). Gætt var
sérstaklega að þessu atriði í viðtölum við þá sem rætt var við en gera má ráð fyrir að nokkur
munur verði á afstöðu manna til þátta eins og dugnaðs, skipulags, skuldbindinga og þeirra
atriða sem snúa að mannlegum þáttum starfsseminnar og ekki verður skýrt út með skorti á
tækjum og aðföngum - svo dæmi séu nefnd.
Því fylgir töluverð áskorun að svara hvers vegna þessi munur er milli íslensks og erlends
bygginga- og mannvirkjageira, einnig að reyna að varpa skýrara ljósi á hvað er mælt í
framleiðnimælingum og hvernig og að lokum að leitast við að finna líklegar skýringar með
viðtölum við aðila í geiranum.
Viðtöl voru tekin við fagaðila sem koma sem víðast úr geiranum til að fá sem gleggsta
mynd af sem flestum sviðum hans og virðiskeðjunni . Þannig var leitað til aðila með það
að leiðarljósi að gefa sem breiðast sjónarhorn á þá staði í framleiðslunni þar sem framleiðni
mætti hugsanlega bæta. Þar voru meðal annars:
Greiningaraðilar-hagsmunasamtök Hönnun Fyrirtækjaeigendur Stjórnendur Iðnaðarmenn Verkamenn
Hagfræðingur SI Arkitekt Einyrki Verkstjóri meðal Smiður Almennur
Hagfræðingur Tæknifræðingur Húsasmiður (3) Áætlanir innkaup Pípari
Fjárm.verkfræðingur Bygg.fræðingur Forstjóri (70)
Gæðastjóri SI
Ljóst er að til að ná meiri skerpu í líklegar ástæður þess að framleiðni er minni hér er en í
nágrannalöndunum í þjónustugreinum eins og bygginga- og mannvirkjagreinum þarf að
ráðast í viðamiklar rannsóknir á orsökum. Þó telur höfundur að með viðtölum við þessa
breidd viðmælenda úr geiranum og við aðila sem raunverulega láta þessi mál sig varða þá
eigi að vera hægt að draga fram margar líklegar skýringar. Þá skiptir líka máli í viðtölunum
að fá aðila til að líta í eigin barm og tala um sitt sérsvið og forðast að benda á aðra sem
skýringu. Hversu vel það gengur mun skýrast í viðtölunum.
3.2. Val á rannsóknaraðferð Þegar verkefnið var loks skilgreint voru skoðaðar helstu rannsóknaaðferðir sem gætu
hentað verkefninu og gætu dregið fram þær áherslur sem leitað var eftir. Lögð var áhersla
á að finna rannsóknaraðferð sem gæti þróað samtölin við viðmælendurna sem þekkja
16
atvinnugreinina og geta miðlað þekkingu sinni. Með samtölum er leitast við að finna
líklegar skýringar á hvaða þættir það eru sem hafa mest áhrif á framleiðni í greininni.
Tilgangurinn var jafnframt að forgangsraða og setja vægi á þá þætti sem voru nefndir. Eftir
töluverða umhugsun og samráð við bæði leiðbeinendur og rannsóknaraðila sem notað hafa
valda rannsóknaraðferð þá var ákveðið að nálgast verkefnið með umbótamiðaðri rannsókn
(e: participatory action research) eða PAR. PAR er eigindleg rannsóknaraðferð og byggir
á viðtölum. PAR hefur þá sérstöðu innan eigindlegrar aðferðafræði að rannsakandinn og
þýði (í þessu tilfelli viðmælendur, einn eða fleiri í hóp) taka þátt í mati og breytingarferli
eftir því sem rannsókn vindur fram í samtalinu. Rannsóknin dregur fram í dagsljósið þær
áherslur sem safnast upp í samtalinu og beinir rannsókninni áfram. Þannig hefur sá sem
stýrir rannsókninni að einhverju leyti stjórn á hvernig rannsókninni miðar eftir greiningu á
samtölum við viðmælendur. PAR-aðferðafræðin hefur þannig að markmiði að stuðla að
breytingum með notkun sameiginlegrar þekkingar viðmælanda sem breytingarafls (Denzin
og Lincoln, 2007).
Tilgangur þess að nota PAR er tvíþættur. Annars vegar er tilgangurinn sá að draga fram
þau atriði sem hægt er að nýta til að stuðla að breytingum í bygginga- og
mannvirkjageiranum með hliðsjón af niðurstöðu viðtalanna og hins vegar rannsókn sem
ætlað er að auka skilning á vandamálinu af hverju framleiðni er minni á Íslandi en í
nágrannaríkjunum.
Byrjað er á því að greina vandamál í þeim aðstæðum sem til skoðunar eru sem í þessu
tilfelli er lág framleiðni. Þegar fyrsta greining viðmælanda liggur fyrir eru gögn sem ýmist
styðja eða styðja ekki greininguna skoðuð og þannig er þekkingin dýpkuð. Með þessu
verða til vísbendingar um þau atriði sem þarf að breyta og hvert sú breyting mun leiða. Þá
er skoðaður listi af mögulegum öðrum skýringum og hann metin út frá fyrri niðurstöðu.
Mikilvægt er að hafa gagnaöflun sem víðtækasta og hún mun þróast af rannsakanda og
viðmælendum eftir aðstæðum og hentugleika hverju sinni. Mikilvægt er að skráning í
viðtölum sé skýr og reynt að nálgast viðfangsefnið frá ólíkum hliðum (Dickens og
Watkins, 1999).
3.3. Viðtölin Í undirbúningi viðtala voru búin til tvö skýringarblöð. Annars vegar skýringablað með
þremur fyrirliggjandi skilgreiningum á grunnhugtakinu framleiðni, til að allir viðmælendur
hefðu sama skilning á því. Þá var rætt almennt um skoðun viðmælandans á hugtakinu og
leitað eftir því hvað það væri sem viðmælandinn teldi vera líklegar skýringar á muni á
framleiðni á Íslandi og í öðrum löndum. Þekking og skoðanir viðmælanda voru ræddar og
þau atriði sem hann taldi að gætu haft áhrif á framleiðni (fylgiskjal 1 í viðauka). Þegar leið
á viðtalið og viðmælandinn hafði ekki lengur tillögur að skýringum var tekið fram
samantektarblað á atriðum sem komið höfðu upp í fyrri samtölum sem og skýringar úr
fræðilega kaflanum (fylgiskjal 2 í viðauka). Var þetta gert til að örva umræðuna og kanna
hvaða viðbótarskýringar og hugsanleg ný sjónarhorn kæmu fram.
17
4. Niðurstöður og umræður
Leitað var til 15 einstaklinga og þeir beðnir um að veita viðtöl um málefnið. Var það
auðsótt mál. Hér á eftir verður farið yfir helstu svör og fjallað um þau í þemum þar sem
reynt verður að draga saman líka liði og flokka og einnig koma áherslum aðila fram.
Nokkur munur var á svörum aðila og er það hluti niðurstaðna verkefnisins að svarendur
leita gjarnan skýringa eftir því hvar starf þeirra er statt í virðiskeðjunni. Þannig var lýsandi
að þegar rætt var við hagfræðinga var skýringanna oftar að leita í þáttum eins og sveiflum
í hagkerfinu, stærðar fyrirtækja og fákeppni. Einyrkjar og iðnaðarmenn töluðu hins vegar
um skipulag, mikla yfirvinnu, slaka hönnun, lág laun og undirbúning og fyrirtækjaeigendur
bentu á menntunarskort, agaleysi, skort á vinnuafli og áþekk atriði.
Þemu
Til að reyna að fanga það sem fram fór í viðtölunum verður innihaldi þeirra skipt í fjóra
flokka. Í fyrsta lagi hagkerfis- og rekstrarlega þætti, laun og tæki. Í öðru lagi stjórnun og
skipulag verkefna, yfirvinnu ásamt menntun og þekkingu. Í þriðja lagi atriði eins og aga,
viðveru, hráefni og galla í framkvæmdum. Í fjórða lagi atriði eins og veðurfar (með
snjómokstri), erlent vinnuafl sem kallar til dæmis á hættu á misskilningi milli aðila og
ámóta þætti sem snúa oft að umhverfi geirans og hafa oft veruleg áhrif. Hafa ber í huga að
þessi skipting eða flokkun er höfundar og er fremur gerð til að ná utan um lagskiptingu en
að gera flokkunarkerfi.
Yfirbragð
Þá er mikilvægt að greina frá heildaryfirbragði samtalanna og niðurstaðna þeirra. Þar má
fyrst nefna að flestir viðmælenda voru mjög meðvitaðir um umræðuna um að Íslendingar
vinni meira en afkasti minna en aðrir. Voru flestir þeirra að mörgu leyti sammála því og
töldu að aðilar í byggingaiðnaði gætu gert betur og afkastað meiru. Voru þó margir á því
að ekki væri nægjanlega mikið að marka þær mælingar sem gerðar hafa verið þar sem
aldrei hefur verið gerð rannsókn á þessu hér á Íslandi, ekki hafi verið gerð
samanburðamæling og margar sértækar aðstæður hér á landi sé ekki að finna annarsstaðar
og undirstrikar mikilvægi rannsókna á þessum þáttum á Íslandi.
Flokkar
Ef við skoðum fyrst þau atriði sem rætt var um og sett eru í flokk nr. 1 þá var þar rætt um
hagræna þætti og atriði sem oft stýrast af efnahagsumhverfi landsins eins og sveiflur í
hagkerfinu, stærð fyrirtækja og fákeppni, rekstrarlega þætti, laun og tæki og framsetning á
kosnaðarþáttum vegna vsk. endurgreiðslna. Þarna voru einnig atriði eins smæð hagkerfis,
óstöðugleiki, regluverk, samfella í verkefnum, virðisaukaskattsreglur, fjárfestingargeta, og
þessháttar atriði. Margir viðmælenda í þessum hópi hafa mikla þekkingu á öllum þessum
þáttum og höfðu á takteinum nýlegar rannsóknir eða annað sem sýndu svo ekki var um
villst að þessir þættir hefðu veruleg áhrif á framleiðni fyrirtækja. Aðeins var komið inn á
að hve miklu leyti þessi atriði gætu skýrt heildarmuninn á framleiðni og komu nokkrar
ágiskanir en engin vildi nefna vægi þeirra á heildina.
Það er þó tilfinning höfundar að þessi atriði hafi verulegt vægi og nauðsynlegt sé að
rannsaka það og mæla.
18
Það verður ekki fjölyrt um það hvaða áhrif þessir þættir hafa á rekstur fyrirtækja. Að mörgu
leyti eru þetta grunnur að því að fyrirtæki lifa og dafna og að hægt verði að skapa öflugan
iðnað sem sé samkeppnisfær og samanburðarhæfur við önnur lönd.
Í flokki tvö er stjórnun og skipulag verkefna, yfirvinna eða lengd vinnuviku ásamt
menntun, tæknistigi, aðlögun vinnuafls, starfsmennaveltu og þekkingu. Þetta eru atriði sem
gjarnan eru á ábyrgð rekstraraðila og stjórnenda í byggingageiranum. Þessi atriði voru oft
nefnd í samhengi og fram kom hjá nokkuð mörgum viðmælendum að verulegur skortur
væri á stjórnendanámi hér og slök stjórnunarhefð væri vandamál í geiranum.
Þá kom fram að skipulag á vinnustöðum sé verulega ábótavant og t.d. tilfærslur á efnum
með tilheyrandi skemmdum væri ótrúlega stór þáttur í töfum og illa nýttum vinnustundum,
hráefnastjórnun væri engin, skipulagðir frálegsstaðir og vörumóttaka óskipulögð og fl.
Töldu langflestir viðmælendur að skortur væri á virðingu fyrir stjórnun og stjórnendum og
sama gilti gagnvart eftirliti og úttektum. Menn teldu sig oft vita betur og gerðu hluti
öðruvísi en til væri ætlast og jafnvel fyrirliggjandi hönnun segði fyrir um og gerði það að
verkum að endurtaka þurfti verkþætti, breyta þeim eftir á og fleira. Þá var það mat
viðmælenda að í íslensku atvinnulífi ríkti mikill „stjórnunarótti og eftirlitsótti“ það er að
bæði stjórnendur og eftirlitsmenn þora ekki almennilega að beita sér á vinnustöðum.
Almennt var álit viðmælenda að fagþekking væri ásættanleg en þó væri skortur á reynslu
nýútskrifaðra, bæði hjá iðnaðarnemum sem og tækni-, verk og arkitektum og æskilegt væri
að efla verknám þeirra áður en þeir væru sendir á vinnustaði. Nánast allir viðmælendur
ræddu áhrif yfirvinnu og lágra launa. Þar kom fram nokkur þekking á áhrifum yfirvinnu og
að lengri vinnudagar kölluðu á lakari afköst. Kom fram hjá einum viðmælanda að þegar
efnahagshrunið skall á þá var á hans vinnustað ákveðið af stjórnendum að hætta strax allri
yfirvinnu og að setja alla áherslu á endurskipulagningu verkefna og að reyna að segja
engum upp en sníða hverju verkefni stakk eftir vexti. Niðurstaðan hjá þeim við þetta varð
sú að framleiðni óx um tæp 18%, skilvirkni óx og viðvera atarfsmanna óx verulega á
vinnustað. Þegar síðar var rætt um hvort hægt væri að greiða bónusa eða vinna í
uppmælingu buðu eigendur upp á framlegðarbónus í árslok og varð það til þess að greiddur
var nánast fullur 13. mánuðurinn. Þannig var til þess litið að það væri geta hjá fyrirtækinu
að greiða framleiðnibónus eftir afkomu ársins. Var það mat viðmælandans að þarna hefði
helst haft áhrif að yfirvinnu var hætt og þannig hafi menn mætt ferskari til vinnu á
morgnana, starfsmenn höfðu áhyggjur af framfærslu sinni og afkomu og unnu hraðar og
betur og meiri tími gafst hjá stjórnendum til að skipuleggja verk.
Í þriðja flokknum er reynt að draga saman atriði eins og aga, viðveru á vinnustað, hráefni
eða skort á vönduðu hráefni og fjölbreyttara úrvali og galla í hönnun og framkvæmdum.
Er í þessum flokki atriði sem telja má til starfsanda, hönnunar og aðfanga. Alltof margir
viðmælenda sögðu sögur af "skreppandi" iðnaðarmönnum (BYKO ferðasögur). Mjög
margir sögðu sögur af verkum sem byrjað var á en síðan var rokið í burtu og komið aftur
löngu síðar. Þetta þótti mesti vansi í geiranum. Þá var viðmælendum tíðrætt um að gallar í
bæði hönnun og framkvæmdum sem kölluðu á endurtekningar og lagfæringar sem kostuðu
ótrúlega langan tíma í vinnu s.s. múrbrot, gataplön hunsuð, staðsetningar á efnisþáttum og
þessháttar ásamt tilfæringum á efni á byggingarstað. Þessir þættir eru taldir eiga að stórum
hlut sök á lágri framleiðni á framkvæmdastað. Kom fram að bæði var um að ræða að
hönnun var ekki lokið, hún ekki fullnægjandi og einnig að ekki var farið eftir þeirri hönnun
sem lá fyrir. Þar væri aftur og aftur því um að kenna að virðing fyrir faginu væri oft lítil,
19
menn væru aftur og aftur að telja sig vita betur en aðrir, menn væru "besservisserar" og
tækju ekki tali og bæru ekki virðingu fyrir skipunum.
Fjórði og síðasti flokkurinn tekur síðan til þátta sem eru í umhverfi geirans eða
utanaðkomandi ástæður. Þarna er átt við hluti eins og veðurfar (umhleypingar, snjór á
vinnusvæði, rok og kuldi), hættu á misskilning milli aðila vegna tungumála og ólíkra
byggingarhefða. Þarna voru líka nefndir hlutir eins og lóðaskortur og græðgi
framkvæmdaraðila en ekki var skýrt frekar hvernig þau atriði höfðu áhrif önnur en að
biðtími myndaðist milli framkvæmda vegna lóðaskorts og þann tíma eru starfsmenn í vinnu
en engin framleiðni á meðan. Þá var nefnd fákeppni á efnismarkaði og verðsamráð, vextir
sem pressa menn í framkvæmdir án þess að hönnun liggi fyrir, vöntun á vinnuafli, litlar
nýjar tækniinnleiðingar og engin fjöldaframleiðsla. Ekki er með nokkru móti hægt að
leggja mat á hve mikil áhrif þessir þættir hafa en þó virðist vera augljóst að mörg þau atriði
sem nefnd voru geti haft töluverð áhrif. Ætti að vera nokkuð augljóst hversu mikilvægt það
er að framkvæmd sé vel hönnuð og skipulag skýrt og hnitmiðað til að ná að lágmarka tjón,
bið og endurtekningar sem þá myndi auka framleiðni að sama skapi.
Ytri, innri og ómælanlegar breytur
Skoðun á mögulegum þáttum og breytum sem komu fram í viðtölunum leiddi í ljós að
nokkuð margar skýringar gætu legið að baki þó þær séu misstórar og gætu haft mismikil
áhrif. Hér fyrir neðan er reynt að draga sérstaklega þau atriði sem komu fram í viðtölunum
saman og endurraða eftir því hvort um væri að ræða innri breytur, breytur sem hægt er að
laga í greininni sjálfri, ytri breytur,sem eru þættir sem koma utan frá og hafa áhrif, og loks
ómælanlegar breytur sem erfitt er að sýna fram á hversu mikil áhrif hafa en að hafi áhrif
og jafnvel mikil áhrif á framleiðni. Gerður var jafnframt listi yfir flest þeirra hugtaka sem
komu fram í viðtölunum, í heimildum og gögnum sem höfundur skoðaði. Heildarlistinn er
í viðauka, fylgiskjal 3.
Í töflunni eru þau atriði sem oftast voru nefnd stækkuð og gerð feitletruð og þau sem voru
oft nefnd eru feitletruð og svo koll af kolli og þau sem komu sjaldan fyrir eru ljósgrá.
20
Ytri breytur Ómælanlegar
breytur Innri breytur
Veðurfar Siðferði Lítil nýsköpun
Hagsveiflur Leti ( bykoferðir) Engin fjöldaframleiðsla
Regluverk Eftirlit hagaðila
Lóðaskortur Skilningsleysi yfirvalda Vöntun á vinnuafli
Vextir Græðgi Skipulag á vinnustað
Efnisverð fákeppni Viðhald húsnæðis ekki
mælt í vinnustundum Verkstjórn
Sérhagsmunir stofnana Fjöldi tungumála á
vinnustað Besservisserar
Ríkið í samkeppni Dauður tími um 65 - 70% Ónóg tækniþekking
Fjármögnun ruglingsleg Mannabreytingar Nýjustu aðferðum ekki
beitt
Misjafnar mælingar milli
landa Gæðahugsun
Lengd vinnutíma
(yfirvinna) Kröfur ( gæðakerfi og fl) Áhyggjur af atvinnuleysi Smæð fyrirtækjanna
Fákeppni Fagvitund Öryggismál
Hráefni Þetta reddast hugarfar Ný tæki og tækni
Menntun Sérhæfingarleysi Vöntun á sérhæfingu
Hvati til nýsköpunar Heildsalar Lág laun
Smæð þjóðarinnar Braskarar Stefnumótun
VSK reglur Ekkert framleiðninám mikil yfirvinna Skortir gæðahugsun Sala hefst of snemma Hönnunargallar
Verklagsreglur Dugnaður Framkvæmdagallar
Hefð fyrir undirverktöku Skuldbinding Stjórnunarótti
Rangar mælingar á framleiðni Skipulag Eftirlitsótti
Álagning á efni Áætlanagerð Of dýr fjármögnun Eftirfylgni
Ónóg tölfræði Gæðakerfi
Lítil uppmæling Vantar kaupaukakerfi Hönnunargallar
Stöðuleiki í hagkerfinu Mikið ófaglært starfsfólk
Tafla 1 Ábendingar úr viðtölum
Allar þessar breytur og fleiri sem ekki hafa verið nefndar hér hafa áhrif á framleiðni og
spurningin er hvaða breytur vantar og hversu áhrifamiklar þær eru? Það er þó mat höfundar
að ef ráðist yrði í lagfæringar á nokkrum þeirra atriða sem nefnd eru hér og ráðist yrði í
raunhæfar mælingar sem gæfu réttari mynd og ekki væru trufluð af t.d. skattalegum
21
áhrifum og fl. þá væri hægt að hækka framleiðni á Íslandi í bygginga- og mannvirkjageira
verulega.
Viðmælendur nefndu oft skort á stjórnun og skipulagi bæði í undirbúningi, hönnunarfasa
og framkvæmdum. Þar var ýmislegt nefnt, bæði hvað varðar að stjórna og einnig að taka
fyrirmælum og vinna samkvæmt þeim. Þá kom oft fram að mjög fáar áætlanir eru að öllu
jöfnu unnar fyrir framkvæmdir og oftar en ekki byrjað á framkvæmdum án þess að
fullnaðarhönnun liggi fyrir. Margur skyldi ætla að þar sem krafa er gerð um að allri hönnun
skuli skilað fyrir framkvæmdaleyfi þá virðist staðan sú að hönnunin tekur oft verulegum
breytingum á framkvæmdatíma.
Þá var nefnt að hér séu áætlanir notaðar til að pressa framkvæmdir áfram og frá upphafi
séu þær óraunhæfar og rangar og gefi villandi mynd af framkvæmdaferlinu og til þess gert
að „reka á eftir“ vinnuaflinu. Þá voru nefndar fjölmargar aðrar breytur sem draga úr
afköstum og var m.a. nefnt að hér á landi tíðkast að þegar fyrstu íbúðir í fjölbýli eru sem
næst tilbúnar þá eru þær afhentar nýjum eigendum. Þetta er gert til að draga úr þörf á
lánsfjármagni sem kostar milli 12-14% af heildarkostnaði byggingarinnar. Árekstrar milli
milli nýrra íbúa og starfsmanna eru algengir einkum í sambandi við flutninga, bílastæði,
hávaða, sem skapar bæði mikla fyrirhöfn og tefur verk. Þá kom fram að skapa þarf skýrari
fundamenningu á vinnustöðum. Oft er verið að funda með öllum starfsmönnum um hluti
sem varða bara lítinn hluta hópsins í stað þess að funda markvisst aðeins með þeim
starfsmönnum sem mál varða. Þá var töluvert rætt um biðtíma og að hópar séu fluttir milli
verka vegna þess að efni er ókomið eða ekki tilbúið og kosti þetta mikinn tíma og bið og
skapi óánægju.
Þá kom ítrekað fram að hönnunar- og framkvæmdagallar teljast sá þáttur á verkstað sem
taki bæði verulegan tíma og hækki kostnað. Telja má að fyrrnefndur þáttur ásamt
stjórnunar- og skipulagsleysi eigi stærstan þátt í framleiðniskorti á framkvæmdastað.
Í viðtölunum voru aðilar að líta bæði til almennra skilyrða sem bygginga- og
mannvirkjageirinn býr við og einnig síns starfsumhverfis. Ekki var tilhneiging viðmælenda
til að líta framhjá því sem hver og einn vann við og ekki leitað að sökudólgum annarsstaðar.
Í alla staði voru viðmælendur faglegir og lausnamiðaðir, bentu á úrbætur og ræddu málin
frá víðu sjónarhorni. Þá vöktu margir viðmælendur athygli á hversu mikilvægt það væri
þeim að standast allan samanburð og þannig gáfu þeir til kynna þann metnað sem býr í
greininni.
Næstu skref
Það sem komið hefur fram í viðtölum og úr heimildaöflun kristallar að þörf er á mun
viðameiri rannsókn til að draga fram hver hin raunverulega staða er varðandi framleiðni í
bygginga- og mannvirkjageira. Ekki verða á þessu stigi gerðar tilraunir í rannsókninni til
að leggja mat á vægi hvers þáttar né að forgangsraða þeim atriðum sem hér hafa komið
fram.
Hér á undan hefur verið dregið saman hvaða þættir hafa mögulega áhrif og hvar þeir hafa
áhrif. Ekki er ólíklegt að það vanti einhverja þætti sem hafa áhrif en er það mat höfundar
að hér sé búið að lista upp og leggja drög að mati á mjög marga og líklega þætti sem eru
áhrifavaldar á slakri framleiðni í bygginga- og mannvirkjaiðnaði á Íslandi. En á þeim
atriðum sem eru núna fyrirliggjandi þarf að gera eftirfarandi að mati höfundar.
22
Fyrst þarf að koma af stað „case study“ verkefni þar sem ráðist verður í raunrannsóknir á
framkvæmdum á byggingarstað til að bera saman við framkvæmdarannsóknir gerðar í
öðrum löndum. Tímamæla atriði eins og innanhúsframkvæmdir, innréttingauppsetningar
og frágang ýmiskonar. Þá þarf að skoða og meta hver heildarþýðing hagsveifla og
efnahagslegs stöðuleika, smæðar hagkerfisins, hið háa hlutfall smárra fyrirtækja ásamt stífu
regluverki með íþyngjandi leikreglum er raunverulega á framleiðni í geiranum. Skerpa þarf
á ábyrgð aðila og losa geirann við eftirlit sem enga ábyrgð ber. Þá þarf að gera könnun á
hversu stóran þátt VSK reglur hafa og hvort framkvæmdaaðilar séu að ýkja vinnuliðinn um
2% eða 10% og hafa þannig áhrif á „fjölda vinnustunda“ unna á verkstað til að hækka
endurgreiðslur hans á kostnað annarra þátta eins og efnis. Einnig má skoða hvort ekki megi
koma á hagrænum hvötum þar sem augljós ávinningur er af stærri og burðugri fyrirtækjum
þar sem markaðurinn stækkar hægt.
Í rannsókn á framkvæmdastöðum má skoða með einföldum hætti vinnustaðamenningu og
gildi skipulagningar og stjórnunar sem og að kanna stöðu fjárfestingar fyrirtækja í nýjum
tækjum og tækni við framkvæmdaþætti.
Ráðast þarf í endurskoðun á menntakerfi í bygginga- og mannvirkjagreinum. Ljóst er að í
dag eru þröskuldar á menntaleið fólks með iðnmenntun sem vill fara í verkfræði eða aðrar
tæknigreinar á háskólastigi.. Áður er nefnt að nokkrar leiðir bjóðast til áframhaldsnáms
að loknu iðnnámi á fagbrautum byggingagreina. Ekkert af því námi er metið til
framhaldsnáms í iðnfræði, frumgreinadeildum eða öðru námi. Hvorki meistaraskólinn né
nám í byggingastjórn er ekki metið til eininga í áframhaldandi nám. Frumgreinadeildir
bjóða ekki stúdentspróf og verður nemandinn að fara í einhvern framhaldsskóla og ljúka
viðunandi einingafjölda til að fá frumgreinadeildina metna upp í stúdentspróf. Þannig
hækkar flækjustig þeirrar leiðar sem iðnnemi þarf að fara til að komast í tækniháskólanám.
Við athugun á námsskrám kemur í ljós aðstjórnun, skipulag, áætlanagerð og þessháttar
atriðum verulega ábótavant í náminu.
Skoða þarf með hvaða hætti hægt er að minnka þátt yfirvinnu í geiranum. Sú staðreynd að
Íslenskir iðnaðarmenn vinni allt að 26 fleiri yfirvinnustundir en kollegar þeirra innan EU
og að yfirvinna leiði til lækkandi framleiðni hlýtur að vera ákall um að reynt verði að skapa
grundvöll fyrir ákvæðisvinnu og 8 stunda vinnudag þar sem það sýnir sig að það bæti afköst
og auki framleiðni.
Finna þarf jafnframt leiðir til að minnka líkur á hönnunar- og framkvæmdagöllum. Þar eru
áskoranir margar en undanfarin ár hefur verið unnið af opinberum aðilum tilraunir til að
innleiða nýjar aðferðir við hönnun sem kallast BIM. Þar fer hönnun mannvirkja fram með
gerð rafræns líkans af byggingunni og er hægt að gera margskonar villupróf áður en
framkvæmd hefst. Þessi aðferð og tækni hefur verið notuð í mörg ár erlendis en illa gengið
að fá íslenskan byggingageira til að taka þetta upp á sína arma (það er bara of mikið að
gera). Framkvæmdasýsla ríkisins hefur notað þessa aðferð við tvær framkvæmdir þ.e.
Fangelsið á Hólmsheiði og Fjölbrautarskólann í Mosfellsbæ með mjög góðum árangri.
Með innleiðingu á aðferðum sem þessum og notkun er hægt að minnka verulega hönnunar-
og framkvæmdagöllum. Þá er til margskonar hugbúnaður og tölvuforrit sem nota má við
alla stjórnun t.d. efnisstjórnun, áætlanagerð fyrir mannafla, aðföng og tíma. Allt þetta
myndi hjálpa en það virðist þurfa algjöra hugarfarsbreytingu, mennta fleiri verkefnisstjóra
eða treysta næstu kynslóð til að breyta verklaginu.
Í viðtölunum komu einnig fram margar skýringar sem í fyrstu hljóma lítilmótlegar en þegar
betur er að gáð gætu skipt nokkuð miklu máli. Þarna má nefna veðurfar en er einhver munur
23
á veðri á Íslandi og í Norður-Noregi? Stutta svarið er nei en þegar betur er skoðað þá segja
þeir sem þar hafa unnið að ekki séu eins miklir umhleypingar þar og hér, þá eru Norðmenn
farnir að tjalda með stórum segldúksskemmum yfir heilu byggingastaðina þannig að þeir
eru búnir að átta sig á áhrifum veðurs á sínum byggingastöðum og farnir að grípa til
aðgerða. Þá var nefnt að á höfuðborgarsvæðinu hafi verið viðvarandi lóðaskortur,
langflestar framkvæmdir undanfarinna ára hafi verið í þegar byggðum hverfum og þær
framkvæmdir gangi oftar en ekki töluvert hægar en í jöðrum byggðarinnar.
Ekki má heldur láta hjá líða að nefna að mjög lítil fjöldaframleiðsla er hérlendis á
byggingarhlutum og í samtali við einingaframleiðanda kom fram að endurtekning er lítil,
sama „húsið“ er sjaldan gert tvisvar eða óbreytt sem gerir alla framkvæmdina óskilvirkari.
Mæling á framleiðni var einnig gagnrýnd þar sem vægi viðhaldsverkefna í mælingum á
landsframleiðslu er ekki mælt. Kom fram að á árunum eftir hrun var engin framleiðsla á
nýju húsnæði og nánast öll vinna sem framkvæmd var hafi verið viðhaldsverkefni en eins
og fram kom er landsframleiðsla á hverja unna vinnustund og mælir hversu mikið er
framleitt af tilbúnum vörum og þjónustu. Gerð var fyrirspurn til viðskiptabankana og til
Seðlabankans um hversu stórum upphæðum hafi verið varið í viðhald á ári eftir hrun og
kom í ljós að engar samantektir væru til um slíkt, engar upplýsingar voru til í bönkunum
og ekki hægt að flokka þær þannig að ljóst er að mikið er óunnið til að geta svarað
grundvallarspurningum eins og þeim sem hér var bent á.
Þá telur höfundur að atriði eins og fjöldi erlends vinnuafls geti verið bæði nokkuð óþekkt
stærð, það eykur flækjustig á vinnustað og í framkvæmdum vegna t.d. tungumála,
menningarmunar, munar á aðferðum við framkvæmdir milli landa og fleiri þátta. Þá má
ekki líta fram hjá því að oft kemur með erlendu vinnuafli ný þekking og nýjar aðferðir sem
hjálpa við innleiðingu tækninýjunga hér á landi. Margt í ytra umhverfi byggingastaða
breytist líka með tilkomu erlends vinnuafls en þar má nefna að mikill vilji er hjá erlendu
vinnuafli að vinna fleiri daga í viku enda hingað komið á „vertíð“ til að afla sér tekna.
Síðan verður ekki komist hjá umræðu um framleiðni á Íslandi án þess að ræða launakjör í
bygginga- og mannvirkjageiranum. Laun eru hvati starfsmanna til góðra verka. Ísland er
láglaunaland þó mikið hafi lagast á síðustu misserum en þó er langt í land til að laun verði
sá hvati sem þau eiga að vera til að hvetja vinnuafl til að ná meiri árangri og leggja sig
fram. Eins verður ekki litið fram hjá því að vextir á Íslandi eru dragbítur á allri þróun í
greininni. Háir vextir eins og hér tíðkast draga úr allri fjárfestingu á tækjum og búnaði,
þeir reka menn út í framkvæmdir alltof snemma þar sem kostnaður fjármagns í t.d.
uppbyggingu á fjölbýlishúsi er orðin að jafnaði um 12% - 14% sem er hvergi annarsstaðar
og eina svar markaðarins er að drífa sig og bíða ekki eftir hönnun og skipulagi þar sem
framkvæmdaraðilarnir hafa ekki efni á að bíða.
Þá er rétt að vekja sérstaka athygli á að bygginga- og mannvirkjageirinn hefur nú um skeið
liðið vegna skorts á fagmenntuðu starfsfólki. Við greiningar á þeim möguleikum sem til
boða standa í dag sést að leið fagiðngreina til hærra náms í tækni-, verk-, eða arkitektúr er
vörðuð hindrunum og blindgötum sem þarf að laga.
Með því að ná fram aukinni framleiðni munum við auka hagsæld okkar, fá tækifæri til að
stytta vinnutíma og eignast þannig meiri tíma með fjölskyldunni sem er nokkuð sem allir
gætu sætt sig við.
Það er mat höfundar að lagfæringarferlið byrji eða ætti að byrja á því að hið opinbera færi
öll málefni byggingargeirans undir eitt ráðuneyti og undir eina stjórn en í dag fara þrjú
ráðuneyti með málefni geirans og sýna honum að því virðist afar lítinn áhuga þrátt fyrir að
https://is.wikipedia.org/wiki/Varahttps://is.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ej%C3%B3nusta
24
í fjárfestingu hans liggi að líkindum meira en helmingur af allri fjármunamyndun á
heimsvísu og þá jafnframt á Íslandi.
Aðeins um aðferðina
Höfundur telur að mikilvægt sé að taka fleiri viðtöl við sem flestar stéttir í geiranum og
ráðast í fyrrnefndar rannsóknir. Aðferðin PAR eða umbótamiðuð rannsókn hentaði mjög
vel að mati höfundar. Þá var hægt að láta viðtölin leiða áfram rannsóknina þangað sem
líklegustu skýringanna var að finna og nálgast þær. Samtölin við viðmælendurna voru
afskaplega gefandi og upplýsandi. Í bygginga- og mannvirkjageiranum eigum við mikinn
mannauð sem veit sínu viti og veit að sóknarfærin eru mörg.
Höfundur telur að þessi aðferð hafi gefist vel og með henni hafi náðst þessi endurtekning
á mati og breytingarferli eftir því sem samtalið þróaðist. Gekk ágætlega að kalla fram góða
umræðu um hvað framleiðni er og hvernig hún er skilgreind og hvernig hægt er að nálgast
viðfangsefnið með það að leiðarljósi að greina vandamálin og endurmeta þau þar til
viðmælandinn var sáttur við framlag sitt og niðurstöðu.
Það eina sem vantar nú er að forgangsraða þeim breytum sem hafa áhrif og byrja á
lagfæringunum.
6. Lokaorð
Í inngangi var sagt frá þeim mun sem er á framleiðni milli Íslands og nágrannalanda okkar
í bygginga- og mannvirkjagreinum. Verkefnið gekk út á að draga fram og skýra í hverju
þessi munur gæti legið. Farið var yfir mörg atriði sem bent hefur verið á að gæti skýrt
muninn og leitað fanga um líklegar skýringar. Var þar bæði leitað í mælingarnar sjálfar,
ytri og innri ástæður ásamt því að leitast var við að flokka þær eftir eðli og stöðu í
virðiskeðjunni.
Tekin voru viðtöl við 15 aðila sem hafa unnið við geirann lengst af sinn starfsaldur og þeir
beðnir að leggja rannsókninni til þekkingu sína og reynslu til að skýra þennan mun.
Sem næsta skref vill höfundur benda á mikilvægi þess að vega þessi atriði og meta og
forgangsraða með áherslu á framleiðni. Þá er tillaga höfundar að gera verði
skoðanakönnun sem nái til stórs hóps starfsmanna, stjórnenda, fyrirtækjaeiganda,
hagfræðinga og vísindamanna og bæta í þessa þekkingu sem hér hefur verið safnað og
leggja síðan mat á skýringarnar. Þá þarf jafnframt að leggja mat á hvar hægt er að laga
framleiðnina mest og forgangsraða þessum atriðum og lagfæra sem víðast í greininni.
7. Þakkir
Höfundur vill í lokin þakka öllum sem veittu honum viðtöl, kærlega fyrir þátttökuna og
þakkir fyrir áhugan sem þeir sýndu verkefninu og mikilvægi þess. Þá vil ég þakka
leiðbeinendum mínum þeim Dr. Helga Þór Ingasyni, Prófessor MPM, Háskólanum í
Reykjavík og Steinþóri Kára Kárasyni Prófessor í arkitektúr, Listaháskóla Íslands fyrir
veitta aðstoð, yfirlestur og ábendingar og jafnframt þakka þeim fyrir leiðsögn þeirra og
þátttöku í verkefninu og einlægan áhuga. Þá eru færðar þakkir til fjölskyldu minnar sem
hvatti undirritaðan áfram í skrifunum og konunni minni Svandísi Sturludóttur fyrir
yfirlestur og lagfæringar á ritgerðinni.
25
8. Heimildir
Ariffin, S. T., Sulaiman, S., Mohammad, H., Yaman, S. K. og Yunus, R. (2016, Ma).
FACTORS OF ECONOMIES OF SCALE FOR CONSTRUCTION
CONTRACTORS. ResearchGate. Sótt 29. apríl 2017 af
https://www.researchgate.net/publication/303658044_FACTORS_OF_ECONOM
IES_OF_SCALE_FOR_CONSTRUCTION_CONTRACTORS
Bergljót Baldursdóttir. (2016). Aukin aðsókn í byggingagreinar. RÚV. Sótt 26. apríl
2017 af http://www.ruv.is/frett/aukin-adsokn-i-byggingagreinar Bjarni Már Gylfason. (2016). Mannvirkjagerð á tímamótum. Sótt 26. apríl 2017 af
http://tolfraedi.byggingavettvangur.is/wp-
content/uploads/2016/10/Mannvikjagerd-mars-2016-Bjarni-Mar-Gylfason.pdf
Denzin, N. og Lincoln, Y. (2007). Strategies of Qualitative Inquiry. Sótt 29. apríl
2017 af https://us.sagepub.com/en-us/nam/strategies-of-qualitative-
inquiry/book237871
Dickens, L. og Watkins, K. (1999). Action Research: Rethinking Lewin.
Management Learning, 30(2), 127–140. doi:10.1177/1350507699302002 Frosti Ólafsson og Björn Brynjúlfur Björnsson. (2015). Ferð án fyrirheits, Rekstur í
efnahagslegu umróti. Sótt 25. apríl 2017 af
http://vi.is/%C3%BAtg%C3%A1fa/skodanir/ferd_an_fyrirheits.pdf
Frosti Ólafsson, Björn Brynjúlfur Björnsson, Margrét Berg Sverrisdóttir, Marta
Guðrún Blöndal og Sigurður Tómasson. (2016). LEIÐIN Á
HEIMSLEIKANA Aukin framleiðni í innlendum rekstri. Sótt 25. apríl 2017
af
http://vi.is/%C3%BAtg%C3%A1fa/sk%C3%BDrslur/leidin_a_heimsleikan
a.pdf
Greiningardeild Arionbanka. (2015). Gæti minna vægi yfirvinnu aukið framleiðni
og hækkað laun. Sótt 26. apríl 2017 af
https://www.arionbanki.is/library/Skrar/Greiningar/Markadspunktar-
/110515_framleidni_og_yfirvinna.pdf
Guðrún Högnadóttir. (2014, Ma). Vísir - Bítið - Framleiðni, hvað er það og hvað
þarf til að ná betri árangrí? Sótt 25. apríl 2017 af
http://www.visir.is/section/MEDIA98&fileid=CLP27125
Guðrún Ingvarsdóttir. (2015, Jún). Er samstarf lykill að árangri? Efling
samkeppnishæfni íslensks byggingariðnaðar í kjölfar efnahagshruns.
Háskóli Íslands, Félagsvísindasvið, Viðskiptafræðideild. Sótt 25. apríl 2017
af http://skemman.is/stream/get/1946/21477/49589/3/MS-Gudrun-
Ingvarsdottir-skemman.pdf
Hagfræðistofnun. (1999). Framleiðni íslenskra atvinnuvega Skýrsla til
Verzlunarmannafélags Reykjavíkur. Sótt 26. apríl 2017 af
http://www.ioes.hi.is/sites/hhi.hi.is/files/C-Series/1999/C9910-Framleidni-
islenskra-atvinnuvega.pdf
Hallgrímur Oddsson. (2015, 9. mars). Styttri vinnudagur gæti aukið framleiðni –
Deilt um hvort komi á undan. Kjarninn. Sótt 25. apríl 2017 af
26
http://kjarninn.is/skyring/styttri-vinnudagur-gaeti-aukid-framleidni-deilt-
um-hvort-komi-a-undan/
Hinrik Árni Wöhler. (2015). Langir dagar og lág framleiðni. Hagræn Greining á
íslenskum vinnumarkaði (B.Sc. Ritgerð). Háskólinn í Reykjavík,
Viðskiptdeild. Sótt 25. apríl 2017 af
http://skemman.is/stream/get/1946/22603/49913/1/Langir_dagar_og_l%C3
%A1g_framlei%C3%B0ni_-
Hreggviður Jónsson. (2016). „Héraðsmót eða heimsleikar? Innlendur rekstur í
alþjóðlegu samhengi“ Ræða formanns Viðskiptaráðs Íslands. Sótt 25. apríl
2017 af
http://vi.is/%C3%BAtg%C3%A1fa/r%C3%A6%C3%B0ur/v%C3%BE_20
16_raeda_formanns.pdf
Íslenski byggingavettvangurinn. (2016). Menntaleið. Sótt 29. apríl 2017 af
http://menntun.byggingavettvangur.is/
McKinsey & Company. (2012). Charting a growth path for iceland 2012 ( No.
Version 1.0). Sótt 25. apríl 2017 af
https://www.forsaetisraduneyti.is/media/Skyrslur/charting-a-growth-path-
for-iceland-2012.pdf
Menntun lykillinn að bættum lífskjörum. (2014). Sótt 29. apríl 2017 af
http://www.mbl.is/frettir/innlent/2013/04/11/menntun_lykillinn_ad_baettu
m_lifskjorum/
Myers, D. (2013). Construction Economics: A New Approach. Routledge.
OECD. (2014). Average annual hours actually worked. Paris: Organisation for
Economic Co-operation and Development. Sótt 8. apríl 2017 af
http://www.oecd-ilibrary.org/content/data/data-00303-en
OECD. (e.d.). DEFINING AND MEASURING PRODUCTIVITY. Sótt 25. apríl
2017 af https://www.oecd.org/std/productivity-stats/40526851.pdf
Ragnar Ómarsson. (2017, febrúar). Hönnunargallar í húsum. Reglugerð um endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu manna við íbúðarhúsnæði með
áorðnum breytingum nr. 449/1990
Samtök iðnaðarins. (2015, september). Stöðugar umbætur eru lykillinn að aukinni
framleiðni. Samtök iðnaðarins - íslenskur iðnaður. Sótt 26. apríl 2017 af
http://www.si.is/frettasafn/stodugar-umbaetur-eru-lykillinn-ad-aukinni-
framleidni
Samtök iðnaðarins. (2016). Menntastefna. Samtök iðnaðarins - íslenskur iðnaður.
Sótt 26. apríl 2017 af http://www.si.is/malaflokkar/menntun-og-
mannaudur/menntastefna/
Seðlabanki Íslands. (2012). Valkostir Íslands í gjaldmiðils- og gengismálum. Sótt
26. apríl 2017 af http://www.sedlabanki.is/library/Skraarsafn/EMU-
sk%C3%BDrsla/Valkostir%20%C3%8Dslands%20%C3%AD%20gjaldmi
%C3%B0ils-%20og%20gengism%C3%A1lum.pdf
27
Sibert, A. (2009, 10. ágúst). Undersized: Could Greenland be the new Iceland?
Should it be? VoxEU.org. Sótt 29. apríl 2017 af
http://voxeu.org/article/could-greenland-be-new-iceland
Sigurður Rúnar Birgisson. (2013, júní). Byggingargallar í nýbyggingum á Íslandi.
Háskólinn í Reykjavík, Byggingaverkfræðideild. Sótt 25. apríl 2017 af
http://skemman.is/stream/get/1946/16104/37731/1/Byggingargallar_%c3%
ad_n%c3%bdbyggingum_%c3%a1_%c3%8dslandi.pdf
S.P. Dozzi og S.M. AbouRizk. (1993). Productivity in Construction ( No. NRCC
37001). Staðlaráð Íslands. (2012). Staðalvísir: Raflagnir bygginga: Handbók um ÍST 200:2006.
Reykjavík: Rafstaðlaráð - RST
Thomas, H. R. (1992). Effects of Scheduled Overtime on Labor Productivity.
Journal of Construction Engineering and Management, 118(1), 60–76.
doi:10.1061/(ASCE)0733-9364(1992)118:1(60)
Vísir.is (2016, nóvember). Verktakar byggja mun hraðar í Noregi en hér - Sótt 26.
apríl 2017 af http://www.visir.is/g/2016161109996
Viðskiptaráð Íslands. (2016a). Leiðin að aukinni hagsæld, Þróun efnahagsmála og
framvinda umbóta frá útgáfu Íslandsskýrslu McKinsey. Sótt 26. apríl 2017
af https://www.forsaetisraduneyti.is/media/Skyrslur/charting-a-growth-
path-for-iceland-2012.pdf Viðskiptaráð Íslands. (2016b). Gerum meira úr minna, Umbætur í rekstrarumhverfi
minni fyrirtækja. Sótt 25. apríl 2017 af
http://vi.is/%C3%BAtg%C3%A1fa/skodanir/gerum-meira-ur-minna.pdf
Þórarinn G. Pétursson. (2016, ágúst). Rúmlega 60 prósent fyrirtækja í byggingariðnaði
búa við skort á starfsfólki. visir.is. Sótt 26. apríl 2017 af
http://www.visir.is/section/MEDIA99&fileid=VTV6FD9CDE2-CB25-4AFF-
BF24-B2571C725AC9
Ævar Rafn Hafþórsson. (2016, júní). Framleiðni á byggingamarkaði, Samanburður við
Noreg. Háskóli Íslands, Hagfræðideild. Sótt 8. apríl 2017 af
http://skemman.is/stream/get/1946/24586/56385/1/Lokakjal.pdf
28
9. Viðaukar
Fylgiskjal 1.
Skjal lagt fram í upphafi viðtala til að skerpa á sameiginlegum skilningi á hugtakinu
framleiðni.
Ágæti viðmælandi
Í viðtölum í tengslum við meistaraverkefni Hannesar Frímanns Sigurðssonar eru settar
fram eftirfarandi skilgreiningarnar til að viðmælendur hefðu sama skilning á hugtakinu
framleiðni:
Hagfræðistofnun
„Framleiðni er skilgreind sem sá fjöldi eininga af afurðum sem hægt er að fá út úr
einni einingu af aðföngum og er því vísbending um rekstarhagkvæmni greinarinnar.
Með öðrum orðum hvað er hægt að búa til mikið af verðmætum úr einni einingu af
aðföngum“ (Hagfræðistofnun, 1999).
Ríkisendurskoðun
Framleiðni fjármagns
Framleiðni fjármagns lýsir hlutfallinu milli þeirra fjármuna sem lagðir eru í rekstur
stofnunar eða fyrirtækis og þeirra afurða sem reksturinn skilar, þ.e. hversu vel fjármunir
eru nýttir til framleiðslu eða þjónustu. (Ríkisendurskoðun)
Framleiðni vinnuafls
Framleiðni vinnuafls lýsir hlutfallinu milli fjölda starfsmanna / vinnustunda stofnunar eða
fyrirtækis og þeirra afurða sem reksturinn skilar, þ.e. hversu vel vinnuafl er nýtt til
framleiðslu eða þjónustu. (Ríkisendurskoðun)
OECD
„Framleiðni (e. productivity) „Framleiðni er venjulega skilgreint sem hlutfallið milli
framleidds magns afurða og magn aðfanga. Með öðrum orðum, það mælir hversu
skilvirk framleiðsla aðfanga, svo sem vinnuafls og fjármagns, eru notuð í
hagkerfinu til að framleiða tiltekið magn afurða. Framleiðni er talin lykill
uppspretta hagvaxtar og samkeppnishæfni“ (OECD, e.d.).
Samtök Iðnaðarins
Jafnframt er lögð fram skilgreining og stefnumið Samtaka iðnaðarins til frekari
skýringa.
Markmið SI er að auka framleiðni og setjum við því skýr mælanleg markmið um
að: ná framleiðnivexti upp fyrir 2% á ári.
29
Aukin framleiðni er forsenda betri afkomu fyrirtækja og bættra lífskjara
almennings. Framleiðni á hverja unna vinnustund á Íslandi er undir meðaltal
OECD-ríkjanna en er vegið upp á móti með mikilli vinnu. Árlegur raunvöxtur
framleiðni hefur verið um 1,3% undanfarin ár. Ef við ætlum okkur að vera í fremstu
röð og standast samkeppni við aðrar þjóðir þarf framleiðnivöxtur okkar að vera
umtalsvert meiri.
Með hagfelldum starfsskilyrðum, betri stjórnun, nýsköpun og vel menntuðu
starfsfólki, sem drifið er áfram af nýrri hugsun, má tryggja stöðu Íslands í fremstu
röð. Samtök iðnaðarins vilja leggja sitt að mörkum til þessi sýn geti orðið að
veruleika. Sérstök áhersla verði lögð á vitundarvakningu um mikilvægi framleiðni
og markmið sett um að ná framleiðnivexti upp fyrir 2% á ári.
Framleiðni kemur innan frá
Uppspretta aukinnar framleiðni liggur í starfsemi fyrirtækja og stofnana. Stjórnun
og skipulag gegnir þannig lykilhlutverki um að markmið um aukna framleiðni náist.
Í því ljósi vilja samtökin:
Efla núverandi aðferðir sínar við þjónustu, ráðgjöf og aðstoð við
félagsmenn sína varðandi góða stjórnun. Félagsmenn SI hafi aðgang að
gæðakerfi og viðeigandi ráðgjöf.
Leggja sérstaka áherslu á framleiðslustjórnun sem tækifæri til
framleiðniaukningar.
Að úttektir og áfangavottanir SI verði viðurkenndar á útboðsmarkaði sem
mælikvarði á stjórnunarleg gæði.
Leggja áherslu á að auka og efla námsframboð og gæði varðandi rekstrar-
og framleiðslustjórnun á framhaldsskólastigi.
30
Fylgiskjal 2.
Skjal lagt fram í viðtölunum þegar viðmælandi hafði sagt sínar skýringar á líklegum
ástæðum fyrir skorti á framleiðni. Listi fór stækkandi eftir fjölda samtala og var hvati í
samtalinu til að draga fram enn fleiri breytur og skýringar.
Í viðtölum Hannesar Frímanns Sigurðssonar vegna rannsóknarspurningar er eftirfarandi
listi lagður fram til að aðstoða á seinni stigum viðtala við að kanna hvort eftirfarandi þættir
hjálpi við að nálgast skýringar á framleiðnimuninum.
Ytri breytur Ómælanlegar breytur Innri breytur
Veðurfar Siðferði Lítil nýsköpun
Hagsveiflur Leti ( bykoferðir) Engin fjöldaframleiðsla
Regluverk Hönnunargallar Eftirlit hagaðila
Lóðaskortur Skilningsleysi yfirvalda Vöntun á vinnuafli
Vextir Græðgi Skipulag á vinnustað
Efnisverð fákeppni Viðhald húsnæðis ekki mælt Verkstjórn
Sérhagsmunir stofnana Fjöldi tungumála á vinnustað Besservisserar
Ríkið í samkeppni Ónóg tækniþekking
Fjármögnun ruglingsleg Nýjustu aðferðum ekki beitt
Misjafnar mælingar milli landa Lengd vinnutíma (yfirvinna)
Kröfur ( gæðskerfi og fl) Smæð fyrirtækjanna
Fákeppni Öryggismál
Hráefni Ný tæki og tækni
Menntun Vöntun á sérhæfingu
Hvati til nýsköpunar Lág laun
Smæð þjóðarinnar Stefnumótun
Í verkefni Ævars Rafns Hafþórssonar um framleiðnimun á Íslandi og í Noregi eru þessi
artriði hér að neðan nefnd sem líkleg skýring.
1. Aðlögun starfsfólks að núverandi aðstæðum 2. Verkefni í samfelldum tíma. Hagsveiflur minni og vinnuumhverfi stöðugra 3. Óstöðugleiki í hagkerfinu. Fjárfestingarsveiflur eru með hærra staðalfrávik en
venjuleg hagsveifla.
4. Starfsmannavelta. Skortur á verkefnum yfir vetrartímann og vinnuafl fer í önnur störf
5. Lengd vinnuviku. Skortur á vinnuafli og uppsveifla 6. Menntun vinnuaflsins. Ekki næg hvatning. Sækni í bóknám 7. Tæknistig. Hugsanlega vantar innleiðingu á nýrri tækni 8. Miklar kröfur neytenda.
Rannsóknarspurning verkefnisins er;
„ Hvað skýrir muninn á framleiðni á Íslandi samanborið við
nágrannalöndin í bygginga- og mannvirkjageira?“.
31
Lis
ti sk
ýrin
ga se
m fr
am k
omu
í við
tölu
num
í st
afró
fsrö
ð
Hei
tiH
eiti
Hei
tiH
eiti
Hei
tiA
ðfön
g ós
kipu
lögð
Fá a
lver
k eð
a al
útbo
ðL
ítil f
jöld
afra
mle
iðsl
aSa
mfe
lla í
verk
efnu
mtæ
knig
etu
Aðl
ögun
vin
nuaf
lsFá
kepp
ni m
eðal
stæ
rri f
yrir
tækj
aL
ítil n
ýskö
pun
Sam
kepp
nish
æfn
iU
ndir
búni
ngur
Afh
endi
ng íb
úða
á ve
rktím
aFe
rli ó
ljós
Líti
l upp
mæ
ling
Sein
agan
gur
stjó
rnsý
slu
Van
tar
kaup
auka
kerf
i
Aga
leys
i vin
nuaf
lsFy
rirt
æki
n of
lítil
Lóð
asko
rtur
tefu
r by
ggin
gara
ðila
Sérh
agsm
unir
stof
nana
Van
tar
sam
held
ni í
vinn
uhóp
a
Agi
í fr
amkv
æm
dum
Fjár
mög
nun
rugl
ings
leg
Man
nabr
eytin
gar
tíðar
Sérh
æfin
garl
eysi
Van
tar
vinn
mór
al
Agi
stjó
rnen
daFj
ölda
fram
leið
sla
lítil
Men
ntun
þar
f að
bæta
Siðf
erði
Vax
tast
ig
Arð
sem
i ónó
gFj
öldi
tung
umál
a á
vinn
usta
ðM
ikið
ófa
glæ
rt st
arfs
fólk
Skiln
ings
leys
i yfir
