Nazar Look 2012-02

ISS

N 2

069-4

784

ww

w.n

azar

-look

.com

TOMRÎĞA KÎRÎM TATARLARÎÑ TURUŞ-MAMURIYET MEĞMUWASÎATTITUDE AND CULTURE MAGAZINE OF DOBRUDJA’S CRIMEAN TATARS

Şubat/February 2012Sene/Year: 2

Sayî/Issue: 142/2012

Ravil Bukhara (Bukharaev):“Faith is given by God Himself”

4 - A Poorer Tatarness Without Ravil Bukhara (Bukharaev)5 - I Am a Little Piece of Numan - Taner Murat8 - Kókten sesler (II, Temúçin) - Taner Murat15 - Manzume V, Mení eşítmeñ úşún - Pablo Neruda16 - Tatarlîgîm - Şevkiy Bektóre18 - Tatarlar (XIV) - Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)23 - Sona (III) - Yusuf Mahuldur

LET XINJIANGspeak

SÎRASÎ TANÎLSÎNkonîşmakŞÎNĞA'NÎÑ

Nazar Look 3

ÍŞÍNDEKÍLERCONTENTS

BAŞ KABÎMÎZDAON THE COVER Ravil Bukhara (Bukharaev) Britaniye Kútúpkanasînda 2011 nisan ayînda Ravil Bukhara (Bukharaev) at the British Library in April 2011 Photo: Nigel Bewley

NAZAR LOOK

Tomrîğa Kîrîm Tatarlarîñ turuş-mamuriyet meğmuwasî

Attitude and culture magazine of Dobrudja’s Crimean Tatars ISSN: [email protected] FOUNDER & EDITOR-IN-CHIEFBAŞ-NAŞIR Taner Murat EDITORSNAŞIRLER Emine ÓmerUyar Polat COMPUTER GRAPHICSSAYAR SÎZGAĞÎSÎ Elif AbdulHakaan Kalila (Hakan Calila) CREATIVE CONSULTANTSESER KEÑEŞÇÍSÍ Gúner Akmolla

Copyright reverts back to contributors upon publication.The full issue is available for viewing online from the Nazar - Look website.For submission guidelines and further information, please stop bywww.nazar-look.com

CONTRIBUTORSMEMBALAR Adam BorkowskiAndrey GryshchukBorasan Ahmet (Ametov)dreamstime.comKatha StuartNigel BewleyNizamiy Ibrahim (Ibraimov)Pam Wright

4A Poorer Tatarness Without Ravil Bukhara (Bukharaev)

5I Am a Little Piece of Numan - Taner Murat

6Book: The Crimean Khanate and Poland-Lithuania by Dariusz Kolodziejczyk

7Over 120 Deer Have Died Poisoned by Pesticides in Romania

8Kókten sesler (II, Temúçin) - Taner Murat

14Photoshop

15Manzume V, Mení eşítmeñ úşún - Pablo Neruda

16Tatarlîgîm - Şevkiy Bektóre

18Tatarlar (XIV) - Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)

23Sona (III) - Yusuf Mahuldur

26Atalar sózí - akîlnîñ kózí

www.nazar-look.com

4 Nazar Look www.nazar-look.com

Author, poet, radio journalist and scholar in the field of the cultural, social and political history of the Turkic and other Islamic peoples of the former USSR, Ravil Bukhar was born in 1951 in Kazan, Republic of Tatarstan (Russia). He graduated as a mathematician from Kazan University in 1974 and in theoretical computer science at Moscow University in 1977. He was a member of the Union of Soviet Writers Since 1977 and he was also a member of similar writers’ associations in a number of other countries.

Ravil Bukhara, who had mastered 9 languages, published over 30 books, among them more than ten books of poetry composed in Kazan Tatar, Russian, English and Hungarian.

He played a prominent part in the life of the Russian community in the UK where he lived since 1992. He represented Russia on a number of occasions at international book fairs, had received several Russian and Tatarstan awards.

A Poorer TatarnessWithout Ravil Bukhara (Bukharaev)

(18.10.1951 – 24.01.2012)

Education: Degree, Mathematics, Kazan Stale University; Postgraduate Studies, Computer Science, Moscow University. Career: Consultant, Writers' Union of Russia, 1980-82; Prof. of Literary Trans., Moscow Literary Institute, 1988-89; Prod., BBC, 1992-2012; mem. Union of Writers, Russia and Hungary: PEN Centers of Hungary and USA; European Society of Culture, Venice, Italy; Acad. of Arts and Culture; World Congress of Poets, Taiwan, USA; International Poets' Acad. Chennai, India; Asscn of Finno-Ugric Writers, Helsinki, Finland.Publications:

• Poetry: An Apple Tied Up to the Branch, 1977; The Thin Rain, 1979; The Sign of August, 1981; The Time of Flowers, 1985; The Snow Crane, 1986; Commentaries to Love, 1986: Around Tukai, 1986; Sober Feasts, 1990; Vad Szonettek Koszoruja, 1993; Quest, 1993; The Kremlin of Kazan Through the Ages, 2001; Endless Train, 2001; The Cup Prayer, 2003;

• Prose: Disclosure of Uncertainties (novel), 1989; The Road to God Knows Where (novel), 1996; The Model of Tatarstan, 1999; Islam in Russia: The Four Seasons, 2000; Historical Anthology of Kazan Tatar Verse (with D.J.Matthews), 2000; Diaries of Existence, 2003;

• Plays: The Litte Daisy Star, 1985; The Magic Dreams of Apush, 1986. • Other: Translation of religious and philosophical books; The Kayum Nasiri Street

(television series). • Contributions: Russian and Islamic studies; Television films; Newsletters, journals

and reviews. Honours: Golden Pen Award, Moscow, 1982; Jalil Prize of the Republic of Tatarstan, 1986, Honoured Man of Arts and Letters Republic of Tatarstan, 2001.

Thinking of the homeland

Bilal Mambet My homeland!Everything here's covered in mist.Where does this fog come from,those woods, meadows or mountains?If it was rising from the earth of the homeland,I would recognise it at once. Everything changes shape and floats -the rows of fruit trees,

the long meadows... The expanse of the faraway fields strikes my eyes, is it not sufficient to satisfy their hunger? These roads of stone call me to hit the road again, though friendly souls sometimes comfort my anguish. The guest who has come - has to return home.Next time which land shall I call my homeland?

Translated by Ravil Bukhara (Bukharaev)

Nazar Look 5www.nazar-look.com

I Am a Little Piece of Numan

I Am a Little Piece of Numan The assassins, fearing the lifeless body of the brave Numan Chelebidjihan, ripped it into pieces and threw it into the sea. The Black Sea became red and bloody. Then came the Water Fairy and turned all the bloody pieces into clams. The clams sank to the seabed and after a while, each clam brought forth a pearl. Giant fishes swallowed the shiny pearls. Tatar fishers caught in their nets those fish. My grandfather was a fisher too, he too caught and brought home one of those fish. When he was cutting and cleaning the fish to cook it he found inside a shining pearl. He packed the pearl and all the gold that he had in a silk handkerchief. Then he climbed in his wagon and went to town. There he gave the gold to a master jeweler and asked him to make a diadem. On the front of the diadem, he asked him to set the bright pearl. Then he placed the diadem in a box and kept it there. Not long after my father, by then a young unmarried man returning from a ball told my grandmother: "Mother, at the ball I fell in love with a beautiful girl. Dear mother, please send the suit for her hand." My grandmother sent the suit and after that girl, who was my mother, said "yes", at the wedding that followed she placed the diadem on her head. Later my mother gave birth to me. When I was born the pearl on the diadem melted and became holy water for the oath. I swore my oath sipping that drop of a human,I am a little piece of Numan.

Taner Murat

Men Numan'îñ bír parşasîman Korkîp ğellatlar batîr Numan Çelebíğihan'îñ mewtasîndan onî parşalap deñízge atkan.Karadeñíz kîyîp-kîrmîzî bolgan.Suw-Anasî kelíp bútún kanlî parşalarnî bírer karzak yapkan.Karzaklar deñízíñ túbúne konîp zaman man bírer dúrdane yaratkan.Ğîltîrawuk dúrdanelerní balaban-balaban balîklar ğutup algan. Balîklarnî Tatar balîkşîlarî tutkan.Mením kartbabam da bír balîkşî edí, o da şonday bír balîk tutup úyúne algan. Balîknî temízlep píşíreğekte íşínden balk-balk bír dúrdane şîkkan. Onî, úyúnde tabîlgan altînlarî man barabar yúpek bír ğawluguñ íşíne baylagan.Arabaga míníp kasabaga bargan. Onda usta bír kuyumğuga yakşî bír taj yasatkan.Tajîñ malayîna ğîltîragan dúrdanení otîrtkan. Tajnî bír sandîkka saklagan. Kóp geşmeden delíkanlî babam anneme, kaytîp bír ğîyîndan:"Neniy, men dúlber bír kîzga wuruldum, ğanîm nenem, şonî maga ayttîrtsî" dep aytkan. Kartanam kîznî ayttîrîp, nenem bolgan şo kîz "Baraman!" degen soñ, toyda oga tajnî takkan.Ondan soñra nenem mení tuwurgan.Men tuwganda tajîñ dúrdanesí íríp ant suwî bolgan. Men şo suwnî íştím antî man,Men Numan'îñ bír parşasîman.

Taner Murat

Commemorating

Numan Çelebíğihan(1885-1918)

Prominent writer, poet, lawyer, religious

scholar and political leader of Crimean Tatars who on February 23 1918, at the

age of 33, was murdered, slaughtered and thrown into the Black Sea by

Russians.

Err

atum

, 20.

02.2

012


This is an extensive study, supplemented by an edition of relevant sources, of the diplomatic contacts between Poland-Lithuania and the Crimean Khanate between the early 15th and the late 18th century. It contains a chronology of mutual relations, a formal analysis of various types of documents, and a glimpse into the working of the Crimean chancery, where Genghisid and Islamic forms mixed with those borrowed from Christian Europe.

The book provides a fascinating insight into the intercultural exchange between Catholic Poland (with Latin and then Polish as the main chancery language) and predominantly Orthodox Lithuania (with Ruthenian as the main chancery language) on the one hand, and the Muslim Crimean Khanate (with Khwarezmian Turkic and then Ottoman Turkish as the main chancery language) on the other. It depicts Eastern Europe as a zone of contact, where the relations between Slavs and Tatars were by no means always hostile.

Biographical noteDariusz Kołodziejczyk, Ph.D. (1990) in History, University of Warsaw, is Professor of Early Modern History at the University of Warsaw and at the Polish Academy of Sciences. He has published extensively on the Ottoman Empire and its relations with Eastern Europe including Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th–18th Century): An Annotated Edition of ‘Ahdnames and Other Documents (Brill, 2000) and The Ottoman Survey Register of Podolia (ca. 1681) (Harvard University Press, 2004).

Where to Order

BRILL

P.O. Box 9000

2300 PA Leiden

The Netherlands

T +31 (0)71-53 53 500

F +31 (0)71-53 17 532

[email protected]

BRILL

153 Milk Street, Sixth Floor

Boston, MA 02109

USA

T 1-617-263-2323

F 1-617-263-2324

[email protected]

brill.nl

BO

OK

The Crimean Khanate and Poland-Lithuania

International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of

Peace Treaties Followed by Annotated Documents.

by

Dariu

szK

olo

dzi

ejc

zyk


During 30 days in Arad County in Romania, near the border with Serbia, 120 deer were found dead. It all started in December when a hunting guard found a dead deer. Then he went to the specially designed deer shelter where he found other dead deer.

In only 30 days the hunters have found more than 120 deer carcasses and their number is growing.

It seems some landowners are guilty because they spread poisonous substances to stifle rats in wheat. Unfortunately, hungry animals came from the forest to find food, they grazed in that area and they died in terrible pain.

Search continues in the area, by canals and by reed, hunters believing it could be

more carcasses on nearby fields because it is possible that some animals died far from the area where pesticides were sprayed, wild animals hiding when they feel they are sick and they are no longer able to escape.

Although experts are talking about a real ecological disaster nobody took any measures to ensure that the poison is removed from the fields.

After the first animals found dead police brought criminal charges against the landowners. And measures were stopped. Environment Agency in Arad declined to disclose the results of their investigation although the poisonous substance that killed over 120 deer is still on the fields.

Pho

to: K

atha

Stu

art

Over 120 Deer Have Died Poisoned by Pesticides in Romania

Kul bolmaz!Koş keldíñ! ElametlíĞok bolmaz!

Kademdír Tuwa SokîrTañrîmîz yalan aytmazSînîp kopkan dallargaBúlbúller kelíp konmaz.

Mañlayî elmazKul bolmaz!Koş keldíñ! ElametlíĞok bolmaz!

Barlîktîr Tuwa SokîrKózí kár bolsa kerekÎrgîna, ayîrî kader,Kúlgen yúz ketíreğek.


Faydadîr Tuwa SokîrKar ğawsa aldga kúrek Kuwalangan uluskaKuday ğíbergen tírek.


Elamet, Tuwa Sokîr!Mañlay kózí múbarek!Aydînsîndîk! Yarînga,Tañrî ózí keleğek!


Bír máálde şalgîğîlarga bíraz músaade

beríp, herkezní kartiyníñ başîna topladîlar.- Óksízler! Susup turuñuz terakay! -

dep awuzlarîn kapatîp alawuydî ğorawşî kartiy, tayagîn sallay-sallay.

Herkez tîmdî. Ne karşî kelmek, ne de şaka etmek yerí kalmadî. Herkez beladan korkîp, boy-ğumurduk kósteríp turgan kartiyníñ sózíne uyup, awuzun kapattî.

- Túrúk-Ulğin, elşí bolağak bír on-

Kesím 3Koş keldíñ, Tuwa Sokîr

Túrúk-Ulğin men Borokğin Kuwanîñ

ulî, elametlí bala Tuwa Sokîr, bonday etíp kelgen edí, bo dúniyaga. Mañlayînda kakğa kóz taşîp, bo dúnyaga úş kózín aşîp kelgen edí, elametlí bala.

Balanî árúw karap, sarîp-orap şîkkan soñ, anasîn da ğatkan tóşegí men barabar alîp, ekewún de úyge taşîp yerleştírdíler. "Bellí bolmaz, yukusunda da başînda bírew tabîlsîn" dep, artîna bír ibanaynî taşlap, herkez ortalîknî tîmdîrîp tîşarga şîgîp tartîldî. Túrúk-Ulğinníñ soydîrgan úş senelík úş kîsîr koyîn tap sîyîrîp şîgayatîr edíler. Onan Múrenníñ akkankózín katîna otnî ğagîp toplaşkanşîk, artîndan bír balanî atka mínsetíp ğíbertken darelí dawulî man borazanî da keldí, şayîrnîñ ayak betínden. Dawul zewugun tuyup yakînlarda konaklagan alay koñşîsî da kelíp, zewukka koşîlîp, yawaş-yawaş bír toy insanî kadar toplaştî. Keşe bolîp, balk-balk etken ay, şuwak kókyúzúnde gezúwúne şîkkan edí. Herkez ğîrlay, herkez oynay:

Elamet, Tuwa Sokîr!Elametler ğuwulmazFazla kózímíz bolîrUlusumuz adaşmaz.


Ogîrdîr Tuwa SokîrTañrî yañgîşîp barmazBo ulustan ayîrîpBalaga mañlay yazmaz.


Kîsmettír Tuwa SokîrTañrî boş dawa aşmazOnî bízge deñk etípNiyetí boşka şîkmaz.

Mañlayî elmaz


Taner MuratKókten sesler

I-ínğí tom

Temúçin (II) Konîşma asarlarSusma basarlar


onbeş tane ğígít ayîrawuy. Aşîkkóz bolmaganlarnî sayma, táwúkelden elşí bolmaz. Táwúkeller at kuyrugun bakmak úşún yaratîlgandîr. - dep dewam ettí kartiy.

Atîlîp şîkkan ğígítlerníñ arasîndan, sabaga elşílík ğolîna keteğek on-onbeş tanesín ayîrîp, dórt ğónní hesapka alîp, onlarga ğónelíş ayîrdîlar.

- Saba kún tuwmazdan burun şabîp ketersíñíz. - dep úyretíp berdí kartiy elşílerge. Elşílík bír apta at şabîp barîlağak yergeşík aketíleğek. Bír apta barîp, ekínğísí kaytarsîz. Túrúk-Ulğin Bayyannîñ elşílerísíz, tuwgan ewlatîmîznîñ mújdesín ğayağaksîñîz. Berílgen ğónelíşní tutup, ğolîñîz ka-yerden geşse, o yerden keteğeksíz. Ğol aşîk togaylîktan túşken bolsa, aşîk togaylîktan ketersíz, tawdan bolsa, tawdan ketersíz, daktan bolsa, daktan ketersíz, suwdan bolsa, suwdan ketersíz, kumluktan bolsa, kumluktan ketersíz, kózíñízní aşîp ğónelíşní kaybetmiy ketersíz. Ğolda şaba-şaba awuzuñuznî aşmay ketersíz. Eger ğurtuna, insanîna, şobanîna, erkegíne, apakayîna, kîzîna ya balasîna rast kelseñíz, o yerge barîp toktap, tîpkî mením sízge añlatağagîm gibí aytağagîñîznî aytîp, Tuwa Sokîr ewlatîmîznîñ mújdesín berersíñíz. Mújdení ózíñíz ezberlep, ğolîñîzda rast kelíp her barîp toktagan yerníñ insanlarîna da ezberletken soñ, oñlarnîñ bír meşerpe suwun íşíp, ğolîñîzga karay bereğeksíñíz. Mína, kakkan kapîlarnîñ sabîlarîna aytîlîp úyretíleğek sózler, bodîr:

Suw balîgî men bolîpDeñízden ğaldap şîktîmÚmít bar TañrîmîzdanMújde şakîrîp keldím.

Kara şoñgîr men bolîpHawanî kagîp aldîmÍmlí balamîz tuwdîMújdesín alîp keldím.

Karakeríme mínípĞellerní ozîp geştímMañlayî elametlíTuwa Sokîr ewlatnîñ.

Tañrîmîzdan úmút barAtka míníñíz, atkaKeşe konmay kelíñízÓnder Burkan Kaldunga.

Onan akkankózíneBurkannîñ mañlayînaAtka atlap kelíñízHem oynata-oynata.

Kókten túşken bala barElamettír bo balaOgîrdîr Tuwa SokîrKel kóríñíz koş-sefa.

Atasî, Túrúk-UlğinKelgenge kapî aşaKuwana ulus kelípTúrúk-Ulğin Bayyanga.

Aştîra ewlat yúzúnAna, Borokğin KuwaHerkez Kók ímín kórípYîkpallî bolîp kayta.

Bílmiy kaldîk demeñízŞaba kelíñíz, şabaTuwa Sokîrnî kórípTúkúrúñúz balaga.

Kudaynîñ buyurugîHerkez elşí şaptîrsînBír apta mújde berípDórt ğónge ğol kuwdursun.

Bonlarnî suwday-seldiy úyreníp

ezberlegen soñ, elşíler úyleríne barîp, hepísí ğolga ázírlengen úşer at alîp kayttîlar. O keşe Onan Múren akkankózníñ kenarînda konîp, sabaga aşayît kayîş nambukalarîna kawurulgan koy etí, suw kayîş nambukalarîna Onan suwun totîrîp, ğolga şîgağak edíler.

Tañnîñ karañgîlîgînda, dawul sesí ónderlíkní teprep túştí. Ğolga ázírlengen ğígítler kîşkîra-şakîra kayîrlî elşílíkke ğónelíşín ayîrîp, kuwup şîktîlar. Artlarîndan biye sútí sebíldí. Ğorawşî kartiy íñgírdep-muwuldap duwa okîy. Dawul toktamadan kagîla. Kúneş tuwup kîzartmaga başlaganşîk, bír yúzden kartiy duwalarîn okîp turdî, ánaw yúzden de dawulğular dawul kagîp turdî.

Bo máálde elşíler wazipesíne başlagan edíler. Ónder-bayîr demeden, kîr-bataklîk demeden, hepísí, kúneşke karap, berílgen ğónelíşínden ayîrîlmay, şaytanday, kóz aldîna aşîlgan başka bír ufuk, başka bír ufuk, ozîp atlay tura edíler. Awğuluk man ogîraşîp ósken ğígít edíler, awlap keşíngen ğígít, kewdelerí kuwetlí, ğúreklerí ğesaretlí, atlarî dayanîklî. Ğorawşî kartiyníñ aytkan sózlerín árúw añladîlar. Herkezníñ keleğegín aydînlatağak bír kúneş tuwayatîr edí, bonîñ mújdesín bermege onlar ayîrîlgan edí. Yedí kúnge kadar kartiyníñ sózínden şîkmay, ğol şaşîrmay ğolga dewam ettíler. Bazîlarî kumluklardan, sakralardan, taşlîktan ya suw bek ender bolgan yerlerden geşíp, ğónelíş deñíştírmiy kettíler. Ğolda her rast kelgen

artîndan boza íşíp tura edíler. Karînlarîn toydîrgan soñ, Tuwa Sokîrnîñ dórt balasî sîpîradan tartîlîp kîyîr-şîyîr oynaşîp tura edíler. Tuwa Sokîr:

- Ballar, uz otîrîñîz bíraz! - dedí, sesín bír dereğegeşík kóteríp.

- Brak şolarnî! - dep şîktî apakayî. Ka-tsínler, bala tuwul mî? Bala balalîgîn yapmasa, erte kartayîr. Oynaşsînlar!

O zaman Dobun Mergen íşín tartîp ğíberdí. Akasî man ğeñgesí bír-bírsíne karap, índemedíler. Tuwa Sokîr, bozalarîn íşíp sîpîradan turağakta:

- Yarîn, ínímní katîma alîp, Burkan Kaldunnuñ yokarsîna şîgîp awga barağak bolaman. Bízge, kîsîr koynîñ etínden bír parşasîn kawurup, ğolga ázírlep salîrsîñ. Kalağagîmîz bír kúndúr, akşamga kaytîp kelírmíz. - dep biykesínden sabaga ğol yemegí ístedí.

Soñra, dogmîşîna aylanîp:- Íním, sen de sabaga, şoga kelíşken

pay píş. Bíraz erte turup atlarîmîznî ázírlep, yegerle.

Şay-ttíler. Erten men turup, Dobun Mergen atlarnî ázírlep yegerledí. Ğeñgesí de turup aşap-íşeğek nambukalarîn akeldí. Yemeklerní kolîna alîp atlarga tagağakta, fazla tartkanday boldî:

- Ğeñgem, sen bo yemekler men bútún sóyín zahmet şegíp turduñ, nasîl kóríne. "Bír kún kalîp, akşamga kaytarmîz" dep aytkan edí de, akam.

- Bolsîn, bolsîn! Dakka ketseñ bír kúnge, aşayğak al beş kúnge! - dep kúlúmsúredí ğeñgesí.

Aka man kardaş atlarîna míníp, tebe-tebe dak yokarsîna ğónelíş aldîlar.

- Íním - diy Tuwa Sokîr - başta Burkan Kaldunnuñ tóbesíne şîgîp, men ortamnî bírtamam kózden geşíríp alayîm. O yerden, awnuñ barîn-yogîn bílip, láyík ğollarga kóştírírmíz atlarîmîznî.

- Sen şay deseñ, şay-termíz, akam! - dedí Dobun Mergen.

Ğónní daknîñ yokarsîna tutup, ekíndíge dogrî daknîñ tóbesíne bardîlar. O yerde Tuwa Sokîr, kora-kora aylanîp, mañlay kakğa kózí men, aşadakî uzaklîklarnî súzmege başladî. Soñra kolîn uzatîp, uzakta bolgan bír yerní ínísíne kósteríp:

- Dobun, ána, ánaw istikametke kara! Sen Túñgelík Kuraknî kóresíñ mí?

- Túñgelíkní kór-almayman amma seníñ kóstergen yaklarda, uzak-uzak bír şayîr kóremen. Túñgelík Kuragî o şayîrnîñ túbúnden agîp geşmiy mí? O tuwul mî, Túñgelíkníñ şayîrî?

- Odîr, o! Aw-maw degendiy bírşiy yok. Fakat uzaktan kelíp o şayîrnîñ tór betíne

kapînîñ aldîna barîp atnîñ awuzun tarta edíler. Attan túşmiy kaberní bír başîndan alîp ánaw başîna kadar bírtaa-bírtaa aytîp herkezge ezberlete edíler. Artîndan bír bardak suw íşíp, gene kuwup, atnî sáátte deñíştíríp ğolîna karay bere edíler. Akşam bolsa, ğol tîñk sakradan, íssíz şóllíkten, ğansîz tawdan geşse, nambukadan aşap-íşíp aşîk hawada kona edíler. Yîkpalîna aldîna ğurt şîksa, sápír bolîp o yerníñ ğîllî yemegín aşap suwun-koşabîn íşíp, o yerde kona edíler. Saba kún agarmadan tura kelíp, bírkaş deren es alîp, sabanîñ salkîn-salkîn hawasîna kókíregín totîrîp, ğolga şîga edíler. "Saba turgan ğel alîr" dep. Elşílerníñ artînda, kaberní algan insanlar, baladay kuwanîşîp kala edíler. Herkez, akîlîna kóre kaberín tam añlamîna barganda, kuwetíne kóre kaberní dórt ğónlerge ğetkízdírmege başlay edí. Aptanîñ soñîna kelgende Burkan Kaldunnuñ mañlayîndan ğolga şîkkan elşíler, kúntayagî biñ şakîrîmnî geşken, şabî ekí biñ şakîrîmnî geşken, tógerek bír alannî kaplap şîkkan edíler. Sekízínğí kún artka kayttîlar. Zaman-zaman kaytkan ğolînda, başka úş atlî ğolşîlarga deñk kele edíler. Tuwa Sokîr mújdesín aketíp ğúrgen, ğolga ğañî şîkkan, başka elşíler. Tînîk bír kólníñ suwuna taş atkanday, ğorawşî kartiyníñ Onan Múren şokragîna atkan taşîndan suwlar dalgalanîp, dalgalar Tuwar Deriya Deñízí men Batar Deriya Deñízíne barmaganşîk toktamadî.

Kesím 4Dobun Mergen

Tuwa Sokîrnîñ ózínlígí nam bolîp, tíl-

tílden gezíp-dolaşîp, alay îrklarda-uluslarda taağúp bír kaber bolîp, dúniyanîñ dórt yagîna ğayîlgan edí.

Óse başlaganda, bala Tuwa Sokîr mañlay ortasînda bolgan kakğa kózí men úş kúnde barîlağak yerge kadar karaytan edí.

Mañlayî-şîrayî senkíñdiy-menkímdiy, Tuwa Sokîrnîñ bír ínísí de boldî, atî Dobun Mergen.

Kesím 5Alan Kuwa

Zamanî kelgende Tuwa Sokîr dúlber

bír kîz man úylendí. Ondan soñra, artlî-artîndan dórt ulî boldî. Sokîrnîñ ballarî babasî gibí mañlayînda kóz taşîmasa da, gene de ğúmlesí babasîna bír dereğege kadar uşap, ekí kózí men îrak yerge kadar árúw sezíp kóretan edíler.

Bírgún bír kîsîr koynî soyîp, akşam yemegíne toplaşîp sîpîrada otîra edíler. Sorpasîn íşíp, kîzartîlgan etín aşagan soñ,



barayatîrgan bír îrknîñ bólígín kóremen. Kalbî, Túñgelíkníñ şayîrîna kíríp kóşeğek bolalar. Mínda bír tînîş taa kalîp ni-yşleğeklerín kórgím kele.

- Yakşî, akam. Degeníñ gibí yaparmîz.Añlaşîp, o yerden kîbîrdamaylar. Bír

máálde, akşam ústí:- Aydî - diy Tuwa Sokîr - şalt, akşam

bolayatîr. Sóyínní daknîñ tóbesínde geşíríp kalmayîk. Ánaw yakta, yakînlarda, bír magara kórdím. Kúnnúñ batkanîn şúndí tuymay kalîrmîz, kún awganşîk o yerge barîp konayîk.

Magaraga barîp bír ot ğaktîlar, yemek aşap suw íştíler.

- Neler kórdín, akam? Ka, maga da añlatsa! - dedí Dobun Mergen yemek aşap pítírgen soñ.

- Íním, añlatkanîmday, şo îrk bólígí Túñgelík Kuraknîñ şayîrîna kírdí, şayîrnî boylap. Akşam ústí bolganda, yerleşíp kondîlar. Şo yerge kóşíp bargan îrknîñ arasînda, bír kara telegeníñ aldîna otîrîp ketiyatîrgan, kayet gúzel, ğaş bír kîz bar edí, onî da saga bek yakîştîrdîm. Eger başka bír kíşíge sóz berílmegen bolsa, bo kîznî seníñ úşún sorap ayttîrağak bolaman, Dobun kardaşîm. Ne diysíñ?

- Sen ózín kóríp begengen bolsañ, kîz mutlak árúwdúr. Men razîman, akam.

- Ayse, yarîn saba turup, daknîñ tóbesíne bírtaa mínermíz. Eger şo îrk bólígí başka yerge kóşíp ketse, bargan yerín úyrenírmíz. Eger o yerge yerleşíp kalgan bolsa, bonî da úyreníp, o yakka ğolga şîgarmîz. Bolgan yemegímíz yeterlídír bo ğolga. Barabar barîp yakîndan kórip úyreniyík şo kîznî. "Akşa alsañ sayîp al, kîznî alsañ súyúp al", dep aytîlmay mî? Eñ başta seníñ de kórgíñ keledír.

- Dogrî, abiy, kórgím kele. Barîp kóriyík!

Ertesí saba yukudan turup, bírtaa Burkan Kaldunnuñ tóbesíne míndíler.

- O yerde atlarîn otlatîp turalar. Yakînda o yerden ayîrîlîp keteğek kózlerí yok, kardaşîm! - diy Tuwa Sokîr Túñgelíkníñ şayîr betíne karap. Aydî, ğolîmîzga karayîk, o yergeşík baya ğolîmîz bar.

Bír keşe ğolda konîp, ekínğí kún ekíndí máálínde şo îrknîñ Túñgelíkte yerleşken yeríne yetíştíler. Ğurtlarga yakîn barayatîrganda, bír şadîrnîñ aldînda şo dúlber kîz íşín kóríp tura edí.

- Dobun, ána, saga añlatkan kîzîm, ánaw şadîrnîñ aldînda íş men ogîraşkan kîz. Kara, kara, begenesíñ mí?

- Akam, bo bír elmaz! Bolsa elmaz, kím almaz? - diy Dobun Mergen awuzun aşîp kalîp.

- Ayse, begengen bolsañ, bír şadîrga barîp kíriyík! - diy akasî.

Eñ yakîn şadîrnîñ aldînda bír akay bar edí, oga barîp toktadîlar:

- Kayîrlî kúnler, Tañrî mísápírí, alasîz mî? - dep.

- Kayîrlî akşamlar, koş-sepa keldíñíz, almaytan mî? Ğúrúñúz, buyuruñuz! Íşerge kíríñíz! - diy ánaw akay.

Úyge kíríp yerleşeler.- Ğolşîlîk ka-yakka? - dep başlay úy

sabîsî.- Mína, bíz awga şîkkan edík. - dep

ayta Tuwa Sokîr. Obírgúní aw añîlîp turganda, uzaktan, şayîrga kíríp yerleşkeníñízní kórgen edík. Şúndí úyúmúzge kaytağakmîz. "Aydî barîp şo kíşíler men bír kóríşíp tanîşayîk", dep keldík.

- Bek árúw ettíñíz, bek árúw ettíñíz. Bo yaklarda otîrasîz mî?

- Onan Múrenníñ óz betínde, akkankózíne az mesafede otîramîz. Aslî bo yaknîñ kíşísímíz, Burkan Kaldunlumuz, Onan Múrenníñ mañlayînda tuwup óstík. Mením atîm Tuwa Sokîr. Katîmdasî da, Dobun Mergen, ínímdír.

- Kím ekeníñízní bíz añlagan edík, arkadaş. Darîlmasañ, seníñ bek aytuwlî, herkez eşítken, ender kórgen, kórmegení inanmay kalgan, bír ózínlígíñ, ayîrîlîgîñ bardîr. "Onday-bonday ekí kardaş bar eken, akasîn ózínlígí şonday-bonday", dep añlatalar. Kím kórse tanîr sení. Síz Burkan Kaldundan, Túrúk-Ulğin Bayyannîñ ulî tuwulsuñuz mî?

- Dogrî, Túrúk-Ulğindír babamîz.- Babañîz da bek aytuwlî bír akay edí,

onî da herkez bílír edí. "Bek barlî, bek zengín", diytan edíler babañîznî. Neneñní de eşíttík, bek gúzel bír kîz eken, ğaşlîgînda.

- Toradîr, Borokğin Kuwadîr nenemízníñ atî?

Úy sabîsî, ányakka-mínyakka ğuwurup, kíríp şîga bergen apakayî man kîzlarîna aylanîp:

- Aydîsañîz, salsañîz şo konanî, sápírlerímíz ğoldan aşîgîp, suwsap kelgendír. Ne salîp şîg-almay kaldîñîz, şo, bír sîpîranî?

- Bolayatîr, akay! Şúndí bolağak! Sápírler aşîgîp kelgendír, bílemen, ğîrtîlmasînlar! Síz añlatîp turuñuz! Bír tînîş taa bagîşlasañîz ğetíştíríp salağakmîz sîpîranî da!

- Bír balanî ğíberíp, Kóriytay Mergen noyanîmîznî da şakîrt sîpîraga. "Saygîlî mísápírlerímíz bar", dep aytîp kelsín.

- Şakîrttîk, şakîrttîk! Sen kaár etme bonlarga, sápírlerímíz men añlatîp tur!

kîzlarîñîzga túşkende, soramay geşmiyím. Boylap şayîrga kírgeníñízde, bír mógedekníñ aldînda otîrîp kelgen, uzaktan-uzaktan karap, kayet gúzel bír kîz kóríp algan edím. Şo gúzel kîznî katîmdakî íníme ziyadesí men yakîştîrdîm. Onî sorayğak bolaman, sízden. Kím eken? Kímlerden eken? Başka delíkanlîga sóz berílgen m-eken? - dep sîrasîn kaşîrmadî Tuwa Sokîr.

- Way! - dep sekírewuya konakbay. Bo sízníñ soraganîñîz Alan Kuwa bolîp turmasîn? Alan Kuwa bolsa, tam basağak yerge ayak baskan ekensíz. Toktañîz terakay, men sízge bo íşlerden eñ bek añlagan kíşíní şakîrawuyayîm!

Başîn kapîdan şîgarîp, tîşarda bolgan apakayîna bakîra:

- Apakay, apakay! Şalt, alay íşíñní taşlap kírewuy íşerge! Aydî, aydî, kalgan íşní kîzlarîñ yapar! Sen men kayet ağele íşímíz şîktî.

- Way, ne bolayatîr şo arada? Mísápírlerníñ karînî aşkandîr, íşímní pítíríp kírer edím, taa! - dep kíre apakayî.

- Kîzlarîñ pítíríp şîgar, o íşlerní. Sen kara mínda, bo saygîlî mísápírlerímíz, kîz sorayğak bolîp kelgenler. Alan Kuwanî sorap ğúreler, gálba. Taa yakşîsî onlar man bo meselení sen kóríşíp konîşsañ, diymen.

- Buyuruñuz, kímní soraysîñîz? Ne gibí bír kîz soraysîñîz? - diy apakay sápírlerge.

- Torasîn aytmamîz kerekse, bízím, kîznîñ kímlerden ekenínden bírem, kaberímíz yok! - dep añlata Tuwa aka. Lákin ózím, bír mesafe kadar uzaktan kóríp alganîmda bo kîznî, íníme gúzelğe yakîştîrdîm.

"Şonday-bonday bír kîz" dep, boyîn, şîrayîn, şáşín, kíyíp ğúrgen urbasîn, míníp ketken arabasîn añlatîp bere.

- Añladîm, Alan Kuwanî sorayatîrsîñîz! - órseñliy apakay. Tañrî sízní tam yeríne ğetkízdíríp akelgen eken. Mína, men onîñ tiyzesí bolaman. Babasî bír noyan, Kóriytay Mergen, bo bólíkníñ mañlayîdîr. Şúndí kelír, o da. Sîpîraga şakîrttîk. O kelgenşík, men sízge yardîmğî bolîp şîgayîm. Ne ísteseñíz, ne bíleğek bolsañîz, her şiyní añlatîp salayîm! Kîzîmîz, Alan Kuwa, Kóriy Tatarlîgînda, bo kaytîmnîñ eñ aytîlgan, eñ mot, eñ namlî kîzîdîr. Kóriylíkníñ alay ğaşî, ğígítí, batîrî Alan Kuwaga kózín tígíp bekliy, "Úylengendiy bolganda kaşîrmayîk!" dep. Alan Kuwanîñ koşagî yoktîr! Gúzellígín aytayîm mî? Terbiyesín aytayîm mî? Akîlîn aytayîm mî? Látiflígín aytayîm mî? Şokadar da gúzel, terbiyelí, akîllî, ender bír kîzdîr. Alan Kuwada bolgan akîlnî îrknîñ kartlarînda

- Saw bolîñîz, bízím úşún kazan asîp zahmet şekmeñíz! - diy Tuwa Sokîr.

- Bolîr mî, onday şiy? - darîla konakbay. Aşap-íşermíz, soñra otîrîp añlatîrmîz. Mína, bólíkbaşî Kóriytay Mergen noyanîmîznî da şakîrttîk sîpîraga. Sízníñ gibí saygîlî sápír, hergún geşmez kapîmîzdan. Zaten akşam bolîp karañgîlîk şógiyatîr. Kalîp konarsîñîz, sîpîradan soñra tatlî-tatlî añlatîrmîz. Kóríşíp, tanîşîp kalîrmîz. Endí, bíz de bo yaklarga yerleşíp keldík, keleğekte belkím sîk-sîk yúz-yúzge kelírmíz. Bír-bírímízge yardîmîmîz tiyer.

- Síz ka-yaklardan keliyatîrsîz?- Bíz Tatarlîk boyîndanmîz! Kóriy alar

îrknîñ Tatarlîgîndanmîz! Túmet óbegíndenmíz.

- Memleketíñízde kîtlîk aşlîk boldî mî, yoksa? - bíleğeklí bola Tuwa Sokîr.

- Yok, arkadaş! Aşlîk-kîtlîk sebebínden ayîrlîp kelmedík bo istikametlerge. Kóriy alarnîñ memleketí karardan ziyade bereketlídír. Her şiyí bar, bulukasî, şekelezí mol-mol, írí awî da mol-mol, oñay bír ómír yaşamasîn karşîlap turgan, barlî, oñgan bír topraktîr. Amma ka-teğeksíñ? Raát-raát awlap yaşaganday şo topraklarda, bízím yígírím óbegímíz, arasînda heş uzlaş-almay. Ána, bír laf bar ya, tîpkî "koñşî koñşîga kîl tabar, katîgîna suw katar" degendiy. Bír-bírímíz men ogîraşîp, bír-bírímízní yamanlap, bír-bírímízní zorga atîp, añlaşmay yaşay edík. Kalkîmîz, íşíne-sózíne "Tañrîm yardîm kîl bízge!" dep başlayğagîna, utanmay, yalmay bír-bírsín ğagîp, bír-bírsín kargap ğúre edí. "Bírlík! Ğurt! Hakk!" dep bakîrgan sesler kawga zuw-şuwlarînda kîsîlîp kalgan, kókke bar-almay, Tañrînîñ kulagîna tiy-almay edí. Ózín unutup, taşlap, ekí kolî man karíp bírlíkke sarîlîp turganlar, bírer-bírer şo zuw-şuwlarnîñ íşínde ğok bolîp kete edí. Bo yakta da, bosagasîn aldîna Burkan oñgîn tígíp sallatkan, Úriyañgay alardan Şínğiy Bayyan bar eken. Ána, bo Şínğiy Bayyan bízím noyanîmîz man, Kóriytay Mergen men, kópten, ğaşlîgîndan, bek arkadaş eken. Şay-típ şegíşíp yaşaganîmîznî eşítíp, Kóriytay Mergenge bír kaber ğíberdí. "Eger bo yakka keleğeklí bolsañ, mínda da otlagîmîz yeşíl, awumuz mol-mol. Bír-bírímízge arka beríp yaşarmîz. Bo yaklar tînîk. Sesímízní de bír etsek Tañrînîñ kulagîna, ğúregíne tiyíp barîr" degen eken. Ána, şo man bízím bólígímíz artîna karamay ayîrîlîp, Burkan Kaldunga keldík, Şínğiy Bayyannîñ katîna. Kawuy bíleklí ğígítlerímíz, şeşektiy gúzel, namlî kîzlarîmîz, Burkan Kaldunlî bolağak, endíden soñ.

- Sayí, ázír sóz sîrasî gúzel



bírem tapmazsîñ. Onday akîl ender kíşíge eserdír! Kaysî bírsín aytsam, sabaga kadar gene pítíríp şîga almam! Yîkpalîñîzga, babasî şúndúge kadar bírewní yakînlatmadî. "Bír kîzîm bar" dedí. "Óskenşík bosagamda kalîp óssín" diy edí. Bírewge de sózí-mózí berílmedí. Sakîn, onday kîznî kaşîrîp turmañîz! Herkez súye, Alan Kuwanî. Anasî, Barguğin Kuwa, mením tatam bola. Bízím babamîz, Barkuday Mergendír. Ána, o, Alan Kuwanîñ kartbabasî bola.

- Eşítkenlerdír Barkuday Mergenní! - úy sabîsî de sekíríp kíre araga, tílín órseñletíp. Barguğin tógím kolnîñ sabîsî, Barkuday Mergen kayînatamnî kím bílmez?

- Tatam da, Barguğin Kuwa, ğaşlîgînda hep şokadar gúzel, şonday mot edí - dewam ete apakay. "Her túlkí ózín kuyrugun maktar" diytanlar amma Alan Kuwa da nenesín ózí-kózí, "Alma terekten uzak túşmez" degeníndiy.

- "Anasîna karap kîzîn al" derler. - dep koşîla akayî da.

- Kóriytay Mergen kelíp tatamnî ístep algan soñra, barîp bólígí men Arîk Suwuna yerleştí. Bír kaş aydan soñra mení de koğam ístep, men de tatamnîñ katîna barîp yerleştím. Tatam, gúl gibí kîzîn, Alan Kuwanî tapkanda, o yerde tabîla edík alaymîz. Arîk Suwunda, o yerde tuwurdî tatam onî.

- Arîk Suwunda, Arîk Suwunda edík Alan Kuwa tuwganda. - taa da şîga koğasî da.

- Şúndí, babasî kelgende, bíz şîgîp aytarmîz: "Mína, mísápírlerímíz - Alan Kuwa neday bír kîz eken? - dep sorap keliyatîrlar", dermíz. Eger babasî sîr berse, sakîn sîltawlamañîz, şoyerde babasîndan ístep sózín alîñîz. Sîltawlasañîz, kaşîrîrsîñîz gúldiy kîznî.

Şo man añlaşîp kaldîlar. Noyan Kóriytay Mergen de keldí, sîpîra salîndî, sîpîraga otîrdîlar. Bír arada apakay şîgîp tatasîna kaber ğíberdí: "Aytuwlî, mañlayînda kakğa kóz taşîgan Tuwa Sokîr, Dobun Mergen ínísíne Alan Kuwanî ístep keldí. Eger koğañ karşî kelse ne kerekse onî et, şonî kararîndan ğaydîrîp razîlîgîn alîp şîk! Sakîn bonday kíşílerní kaşîrîp turmañîz!" dep. Sîpîraga otîrîp yemegín aşaylar. Bír arada:

- "Tuwgan aynî píttí say, ğetken kîznî kettí say" dep şîga konakbay.

- "Nisan kelse buz turmaz, kuda kelse kîz turmaz" - yardîm etíp şîga, apakayî da.

Kóriytay Mergen baya índemiy kala, soñînda o da awuzun aşîp:

- "Kîraw túşmiy kúz bolmaz, ayaz bolmay buz bolmaz" dep ğewap bere.

- Mína - dep añlata konakbay - saygîlî

mísápírlerímíz kîzîñnî begeníp, sorap ğúreler.

- "Herkezníñkí ózíne, Ay kórínír kózíne", diy Kóriytay Mergen de. Mením kakğa balam bar, kakğa kîzîm. Mísápírler, men atasî bolîp karşî tuwulman lákin kîzîmnî bereğekte, katírín kaldîrmay bereğek bolaman. "Kîzîñ kímní súyse, kíyewíñ o bolîr", derler. "Zorman gúzellík bolmaz", derler. Başta ğaşlar bír kóríşsínler. Bír kórmek men ğígít súyúlmez lákin ğanî tartsa, bíz de kóríşírmíz. "Ğan tartmasa, góñíl súymez" diytanlar.

Baba karşî bolmaganîn kóríp, şoyerde konakbaylar, zor man:

- Ayse, taa nege bekliyík? "Kóz kórmese, ğan súymez" - diyler.

- Kelewuysun nenesí de kîzîn alîp! "Tírmen ekí taştan, mabetlík ekí baştan" - diyler.

- Mína, şerbetímízní, şayîmîznî otîrîp íşkende ğaşlar da kóríşewuysunlar, konîşsînlar. Bír yabanğî yok ya aramîzda!. "Karañgîlîkta kóz kîmgan ğaşnî, kîz kórmez" - diyler.

O wakît Tuwa Sokîr uzatmadan kararlîgîn kósteríp şîgawuydî:

- Bíz, kóşíp kelgeníñízde, uzaktan bolsa da, kízní bír mógedekníñ aldînda kóríp begendík. Maktalganîn da eşíttík. Tañrînîñ emírí men, atasîn razîlîgî man, kîznî ístemege keldík! Amma aytkanîñîzday, "Sewda bír bolsa, ekí ğúrekte yaşar".

Sîltawlaganday yer kalmadî, atasîna. Razî boldî, Kóriytay Mergen:

- Şakîrîñîz, nenesí men kelíp, ázír, bala man kóríşsínler! - dedí.

Ana man kîz şakîrîldî, kelíp tanîştîlar, şerbet-şay íşíp añlatîp turdular. "Aş lezetí tuz man, ğígít kuwanîşî kîz man" degendiy, Alan Kuwanî kórgení men Dobun Mergenníñ ğúregíne ot túşe. Kîzga karay-karay kózlerí toymay. Kîzîn nenesí de, úyleríne kaytkanda:

- Kîzîm, mísápírlerní begendíñ mí? Ne diysíñ? - dep soradî.

- "Bargan yeríñ sokîr bolsa, bír kózíñní kîmîp tut". Baraman, neniy. - dedí Alan Kuwa.

Mína, şonday etíp bargan edí Alan Kuwa Dobun Mergenge. Şo wakît, úynúñ íşíne kírgenden berítlí, Tuwa Sokîr mañlay kózín heş aşmay, bútún keşe ğumup tutkan edí.

(dewamî keleğekke)


PHO

TOSH

OP

Bal

akla

va -

Lap

si b

y A

ndre

y G

rysh

chu

k


Manzume V, Mení eşítmeñ úşún Mení eşítmeñ úşúnsózlerímbazî-bazî inğeliylertîpkî kumlukta şaklay ízlerí gibí. Kerdanlîk, sarhîş şañSeníñ yúzúmdiy múlayim kollarîña. Karayman, sózlerím uzaklarda.Menkí tuwul, taa bek señkí onlar.Sarmaşîktay tîrmanalar eskí ağîlarîma. Míneler rutubetlí duwarlarga.Bo kanlî oyînga bútún kabaát señkí. Onlar kaşayatîrlar karañgî yuwamdan.We sen herşiyní tekmílliysíñ, sen men herşiy tekmíl. Seníñ yerleşíp turgan boşlîkta onlar yaşay edí,kaswetím senden taa kóp onlarga alîşîk. Şúndí men onlarga ózím aytağagîmnî ayttîrtağak bolamanSen onlarnî eşít mení eşítkeníñní ístegenímdiy. Herzaman bolganday kaygî ğelí onlarnî kagîp şîgaSîrada bír túş boranlarî onlarnî ğîgîp şîga.Sesleseñ başka sesler de bar şekken sesímde.Kadmiy awuzlarîñ ókínmesí, eskí duwalarîñ kanî.Súy mení, dostîm. Taşlap ketme, mení. Kel artîmdan.Kel artîmdan, dostîm, kaygî dalgasîndan. Lákin seníñ súygúñ mením sózleríme renk koşa.We sen herşiyní totîrasîñ, sen men herşiy tolîp kala. Men onlarîñ alayîsîndan kayriymútenahiy bír kerdanlîk yaparmanseníñ biyaz, yúzúmdiy múlayim kollarîña.

(Terğúmesí Taner Murat)

Pabl

o N

erud

a


Şevk

iy B

ektó

re

Tatarlîgîm Tatarlîgîm, tuwgan yerímBalalîktan súyemen.Olar úşún kóp wakîtlarĞîrlay-ğana kúyemen.Kayda barsam, men kóremen,Karíp tatar şaşîlgan.Óz bagînda koklamagaYok bír gúlí aşîlgan.Ka-teğeksíñ, óz bagîñdan,Óz tílíñden pek karíp.Lákin kímge aytağaksîñSen bolarnî tíl ğarîp.Kattî ğel men atîlganlarTawga, taşka ya ğarga.Ğartî dúnya mezar bolganTatarlîkka, tatarga.Her mezarnîñ baş uşundaToktap tóktím kózyaşîm.Herbíríne şîñlarîmdanYasap tíktím baş taşîn.Kol kóterip duwa ettímĞúregímden kudayga.Uzun, kutlî ómír bersínBariy óksíz anayga!

1913 s.


Senya! Senya! Senya! Sesní tuyganî man, abaynîñ sesín "way mení abay şakîra" dep ğuwurdî; barsa ne barsîn, aşkananîñ aldînda Pakize tatay soyîlgan ata-kokîşnî temízliy, otta balaban kazan suw tolî kaynay, tedarek kóríne kasabadan keleğek mísapírge! Akşamdan ayttîlar ya keleğek kíşíler Munire'ní ayttîrîp taa kasabadan keleğekler dep.

- Aydî, kîzîm, ayagîñ-betíñ ğuw, temíz urbalar kíy, sápír bekliymíz, dedí yawaş hem mulayim ses men abay. Ánaw bír kardaşlarînda kara, mením teran taa íşím bar hayatta, dep peştímalîn sîgîp bayladî belíne, hem de şalt-şalt, kokîşîñ túgún ğulkmaga beslendí. Abaynîñn inğe kolî onday da inğe uzun parmaklarî yakîşa kîzmetke, ne-gadar şalt alîp-bere túklerní ándan-míndan demege ázírlengende Senya azbarga dúmpúldetíp atlî kelíp toktalganda. Karasalar kím şo dep at ústúnde Yunus kasapşîñ Kázîm degen ulî otîra:

- Şeripe tatay, al mínaw koynî, túkkandan hağí-babay ğíberdí. Aytkanî man, bala saldî ğerge şuwalnî, íşínde de bír balaban arka kolî semíz toklînîñ şîktî. Ağelesínden añlaşîla ke onîñ taa keteğek ğerí bar kóy íşínde...

- Tokta teran ğígít, dedí Şeripe oga, bír şewre beriyím saga, bízím úyde şewrege órnek salgan kîzlar bek şeberler, degende bala kúlúp toktaldî, Senya`ga kózlerín tígíp bekledí heşbír laf aytmadan. Senya da bírşiy aytmadî, zaten o bo balanî heş begenmiy, allegím bír kasap balasî, dep.

Abay şewrege bír de kumuş para saldî

kalba, dep túşúne kaldî arkasîndan Senya.

Kúz aylarî ğawşuluk ya da toy aylarî, onî bek bíle tatarlar, endí píttí arman íşlerí degende, başlaylar ğawşular kîz bolgan úylerge kelmege. Şonday etíp, azbarga duburdedí bírden kelíp sarî renkke boyalangan kîzîl şeşekler men súslengen bír katolay. Atlarî da, şay yakşî, ya! Karasañ eger kíşísíne, beş para bermezsíñ, bír ak sakallî kíşkenekiy bír akay, bír de mîyîgî taa şîkmagan ağemí bír bala, bolsa-bolsa 12-13 yaşînda... Ama kasabalî, başîndakî şapkasîndan bellí, bízler mínda pes men turganda...

Araba, şo mayî ta kurumagan katolay, ortasînda azbarîñ kaldî, ne bírew túşe, ne bírew de olarga dogrî ğúre. Kart akay itibar bekliy eken úy sayîbîndan. Bílgendiy etíp hağí aldlarîna şîktî kóy ğolîndan şalt ğetíşíp, hem de aytîp hem de şalganday etíp onîñ tatlî sesí men:

- "Ay aktaban, aktaban / Men atîmnî maktamam / Men atîmnî maktasam / Kîrîm`ga barmay toktamam!"

Şoyerde kúler yúz men kart akay ğewapnî berdí, aşa kalmadan: "Ğuwurup şîktî ğúyrúkler / Şo ğawşular ğettíler / Eñ aldînda ğamawlî / Bek sîylanîz ğawşunî! "

Eskí ádetní unutmagan ğawşî akayîñ hoşîna kettí hağíníñ aytkanlarî, koşkeldíní ádetke kóre ayttî, dep túşúngende hağí bakîrdî karap turgan îrgatlarîna:

- Ey, ballar, kelíñíz şo atlarnî sugarînîz, kereklerín kóríñíz! Ğúr sen úyge, tórge, ğawşî akay! dep hağí oga kolîn uzattî, katolaydan túşiyatîrganda. Şeripe, sápír bar, kel! Şolay-bolay degenşík toplaştîlar katolaynîñ órneklerín kórmege karaldîda bolganlar. Bala-şaga, kart-ğaş sarî yîldîzlarga, yeşíl mawîlî suw ústúndekí órneklerge karay ekende sápírler men úy sahiplerí íşkerge kírdíler. Otîrgan soñ raátlík tabîp kabargan mínderleríñ ústúne başladîlar konîşmaga, amanlîk soramaga, añlatmaga:

- "Kayîşnî tílseñ, tasmalap,

Kîz ayttîrsañ, basmalap", degenler kartlarîmîz, Alla`nîñ emírí men, seníñ óstírgen kîzîñ ayttîrîp keldím.

- Kîznî kím ayttîrmaz, kîmîznî kím íşmez, derler, ayttîrmakka ebet, mana tabîlmaz, o da Alla`nîñ bír emírí. Ama bíz onî úylendírmege taa túşúnmedík, hem de óksíz, ne dep aytarlar akrabalar bíz onî şalt man-şalt úylendírsek?


Tatarlar (XIV) Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)

- Kîzîñ onbeşke kelgen soñ ózíñ ğawşî bol, dep karadî ğawşî akay Şeripe'nín kózíne.

- Ya, ğawşî akam, hakklîsîñ, men sení tanîyman ama, bír túrlí bíl-almayman...

- Men ğawşuluk etemen yarî Dobruğa`ga, atîm bellí, Zekerya, Amzaşî'lîman.

- A, şúndí bíldím, dedí Şeripe hağíge karap, ánaw Kalipe'ní ayttîrîp keldíñ geşken kúz. Onday mî, ğawşî akay? O da, aldîndakî bol sîpranî kótergen soñ, konîştî:

- Ya, onday. Ne kerek alay akrabadan soramak, kîz sende, túyesí bolsa, botasî bar, arşî ğerde ğatmaz ya? Sensíñ baş, hağí ependí! Mení ğíbergenler de, Amzaşî`nîñ hoğasî, wakîtlîlar, síz men akrabalîkka meraklar, "at alsañ awlî man, kîz berseñ, îruwî man", degenler; ğaşîmîz awur-sabîr, íşkíde-kumarda yok, álemníñ awuzunda tabîlmagan bír bala.

Hağí Fazîl ayakka turdî, ánaw sert karayîşî man ğawşunî toktattî maktanmasîndan:

- Kîz alîp kîz bermek degeníñ bír úy kurmak, o bír alîş-veríş tuwul ke!

Óz aramîzda bíraz keneşmek kerek, bonsîz bolmaz. yawaş ketmelí bonday bír íşte, lákin saglam basmalî adîmnî. Çarşembíge ğewapnî berermíz Amzaşî Yaya hoğa-akayga, dedí hağí.

- Bek dogrî konîştîñ, hağí! degení men, kolîndan tuttî ğawşî, kapîga dogrî ğúrúp. Soñra Şeripe`ge karap konîştî yawaş sesmen: ayse, kóp sawluk man kalîñîz, şarşembegeşík... O da şîktî kapîdan, hağí Şeripe`ge aylandî:

- Men ketíp teran soraştîrayîm bolarîñ ullarîn, ózlerín bílemen, árúw bír soydanlar, Kîrîm`nîñ şól betínden kóşíp keldíler Bahçisaray`ga, kalba 1859'da, bízím tobanlar ğanmazdan ewel... kawede mutlak tanîgan bardîr, ğígítní de bír kózden geşíriyík, neşín deseñ Munire bízím katîmîzda óz kîzîmîzday bolîp óstí, hem de terbiyesíne-şeberlígíne diyğek yok! Sawluk man kal! dedí ama adîmîn atayatîrganda, arkasîna karap gene de konîştî:

- Her zaman aytkanîmday, úyní dayma tertíplí tutuñuz, arkamdan bír kímse kelír men yokta dep, úyden şay dep şîgîñîz!

P a z a r ğ î k

Baárníñ başîndan karar berdíler Salya`nî Pazarğîk'takî mektepke ğíbermege, muwallímlíkke bermege, zaten onda okîganlar bellí, Aliye, Nasya, Rayme, hep bay kîzlarî. Kolay mî bala okîtmak, hele kîz ewlatnî okîtmak?

Ğemren ğerge túşken soñra ğîllangan pepiyní píşíríp, suwuna bulgur botkasî yasap, kîzîlşa ekmege şîkkanda, aytkan hağí kîzîna:

- Kîzîm, sen bek yakşî okîysîñ, sení bereğekmíz Bazarğîk'takî muwallíme mektebíne. Razîsîñ mî, balam? dep, sîypalagan betín.

Razîlîk tuwul, kunagîndan sekírgen bír de nenesíñ moynîna sarîlgan, inanmak bíle zor kelíp bonday bír kaberge! Ogadar kuwanağagîn túşúnmegen abay şúndí añladî kîzîñ okîmaknî ğanîndan bek súygenín.

Íşínden bír korkî ğanlanîp ğayîldî, bonday akîllî, meraklî ballarîn ómírlerí kayday bola, Alla`m, dep sílkíndí soñra betínden óbíp ayttî:

- Egínlerímíz yakşî bolsa başta Istambul'nî gezeğekmíz, soñra seníñ mektebíñ "Rujdiye Lisesí" bolağak. Babay kópten-kóp tarla satîp ta aldî, 30 ha-nî geşe, geşen sene kelgen íşçíler Romanye`níñ íşínden, Túrkiye'den, taa kóp bolîp keleğekler, oga kóre íş, oga kóre para, şalîşkanlarnî ódemege, oga kóre kelerat, inşalla!

Kunagîn Nasya`ga aytmaga ketkende Seyitmamut man Amet`în katînda ekí yabanğî akay kórdí, sabanlarnî ázírliyler; "At ayrî, ógíz ayrî ğegíleğek ekende", dep konîşa edíler, sîmalarîndan bellí ke onlar rumen tatarğa konîşsalar da; endí başlar kóbiymege azbarîmîzda kíşíler, íş bolsa kíşíler de kóp bolîp keleler... Túşúne tura kîz, hem ayaklarî ğúre, hem de kafasînda fikírler ğanlana tura; "Herşiy árúw ama Melya kardaşîm awurmagan bolsa, elmaşîktay kîzîl ekí betí sararmagan bolsa!

Ekí yaşînda ekesí ekí kúnden bertlí kasta, akîlîna kelgende o Senya unuta Pazarşîknî. Kayttî artîna ğolîndan, kírdí tór odaga, patta ğatkan Melya'nî óptí:

- Aynanayîm, patiskam, árúw bol, de? Árúw bol da bír oynamaga başlayîk!

- O neday laf, o "patiska"? dedí abay.

- Kîzlar man "kîdra kelíp" oynaganda



ballar mení kîzdîrmak úşún oga "patiska" diyler, maga da "amerika" diyler, kara bezní meníîm betíme uşatîp! Ama men heş darîlmayman, kara kíşí kóp dúnyada... dedí kîzşîk başîn aşaga salîp kolî man ekesín kolîn tutup... Tamam şúndí hararetí fazla óstí, kîzşîk ekí kózín aş-almaz bolganda Şeripe bakîrdî penğíreden ebanay kelsín dep, bír de suwlî bezní betíne turmadan salîp-deñíştíríp. O senelerde kóylerde doktor yok, kasabadan da ketírmege kím túşúne, bala taa tínewún saglam bolîp oynap ğúre edí...

Onîñ yaman sesín eşítken soñ hağí Fazîl man Pakize kazanşî órsennep şalt kírdíler úyge:

- Ne boldî, şo? demege kalmadî, balanîñ pítiyatîrganîn añladîlar! Pakize, teran kastalîktan añlagan apakay, tuzlî suw man başladî vuğudun súrtmege, hağí de Kur`an'nî alîp balanîñ başîna saldî.

Sáde Senya nenesíñ kolîn sîga turmadan, tuydurmadan da sessíz ğîlaylar ana man kîz... Sabîrlî millet, tatarlar, kastalîk-ólím, barlîk-yoklîk, hepísíne dayana. Balasîn pítiyatîrganîn tuyup akîlîndan bír şáre karamasîn keregín añlap Şeripe başladî tílí men ğalamaga betín, moynîn, vuğudun, bonday etíp alîrman kastalîgîn ózíme degendiy túşúnğesí men. Úmití balasîn kurtarmak şo yaman dertten. "Ah, bír doktornî, kaydan alîrsîñ?" dedí hağí, Pazarğîg`îñ uzaklîgîna túşúnup... herkez bíle ke doktorîñ şáresí bolmay bonday ağele ósken hararetke, bo kastalîk ğagîp ta kete...

Bo arada şakîrtîlgan ebanay keldí sírke ketíríp; ğîllî suw man sírkelí bezlerge sardîlar bebiyní. Bala zor-zor, nefesín ala. O şaytîp kastalîk man ogîraşkanda, herkez de duwalarga sarîlganda, kapîdan korkkanday etíp Moterem de, Nayîm da kírdíler íşkerge...

Tañ aşîlganda balaşîk melaykelerge ğanîn teslím ettí... kalkîñ inanmasîna kóre uştî ebediyetke...

* * *

O kúní erten men kóy, Azaplar kóyíñ kalkî, tañn aşîlganîn hağí Fazîl`îñ azbarîndakî ğîlawlardan tuydî. Herkezge ózín súydúrgen eken Melya kîzşîk, onîñ úşún ğenazesí, duwalarî, kalabalîk boldî, sáde Moterem akasî ğalbardî abayga ke urbalarîn ğuwmadan ğîysîn Melya`nîñ, "Onîñ kokîsî man dertlerímní unutarman terakay" degende añlaşîlmadî her aytkanî, ğîlaganîndan.

Keşelerí, herkez yuklaganda, abay koklap-koklap, sîypap-sîypap Melya'nîñ urbalarîn, ğîlay edí yawaşîndan hele mezarlîkka ketíp onîñ başînda sáátlerğe otîrîp ğoytîlganda... Olay geştí haftalar, aylar, ğîllar... Óz başîna aytmaganlar tatarlar: "Ne berseñn ber, Allah`îm, bala dertín berme sáde...

Baár erte keldí o senesí, músúr men baklanîñ şapasî tuyulmadan geştí, bír yaktan kîzmetleríñ kalabalîgî obír yaktan Melya`nîñ duwalarî, úst-ústúne şay kelíp geştí... Siyrek ğawdî o baárde, ğawganda da Senya kolîn uzata edí ğawunga, "Bolar Melya`nîñ kóz ğaşlarî" dep, o ğawunuñ suwî man da, kózínden kuyulgan kóz-ğaşlarnî súrte edí ğawlugî man.

O zamanlar arpa mayî man píşíríle edí herbír aş, hele şiybórek píşkende ğel akete edí kokîlarnî taa ánaw bír maállelerge, tuyup kele edíler azbarga bírkaş tane mísapír, ekserí kartlar, aşagan soñ şiybórekní kaytağakta, rahmetlí Osman akayday, ğañgîz kalgan bír kart, "Ólíleríñ ğanîna tiysîn" dep

Pho

to: N

izam

iy Ib

rahi

m (I

brai

mov

)


ketkende herkez hatîrlay edí ke, o zawallî akay apakayîna sawlugunda mî, ğaşlîgînda mî, şolay ayta eken: "Aliye, mínaw-gadar ótmek tíl!" Mína "mínaw-gadar"-î da ekí karîşî, kursagîndan awuzuna kadar!

* * *

Orak başladî. Úş kún ewel, Pazar kúní úyleden soñra yetíştí úş akay Túrkiye`den kóyge: Mustafa, Bayazid bír de Asan, akşamga da toktadîlar háğíníñ azbarînda íş ístiymîz dep; akşamga da Buzaw betten, taa Nehoyu degen ğerden, ekí kîskayaklî, tul ekísíde, Irina man kîzî Kate, 17 yaşînda, íşke dep keldíler. Onlarnî, kazak kîskayaklîlarnî, hağí ayrî orta odaga ğatkîzdî, erkeklerden uzak, paralarîn da baştan kestíríp, ne-gadar ala bír erkek ogadar berdí kîskayaklîlarga da çúnkí o bíle geşken senelerden ke apakaylar, zavallîlar, bír erekektiy şalîşalar, hem de rakî man sarhîşlanîp pazar kúnlerí ğatmaylar pazartesílerí.

Ğawun ğawganda, şólge ketmegende

olar aşkanada ya korada íş tabalar ózleríne. Kunaktan, Irina man Kate kolîn óptíler hağí-babaynîñ tatarğasîna manlayga aketíp, zaten kele-kele Irina yakşî tatarğa bíle, maylî kalakay man katîknî aşap ğattîlar olarga berílgen odada.

Erten men bír yaktan orakşîlarga koraz soyîla úyle yemegíne, bír yaktan da at-ógíz ğegíle arabalarga, alay tarlalarda bírden başlasîn orak dep. Bol-bol kîzîlşalarîn-rpalarîn, bogdaylarîn şabaklarî olarnî ğawunsuz toplap ambarga ketírmek kulnuñ íşí, bo yergeşík Alla berdí bereketní şalîşkan kuluna. "Bo dúnyada, kímí kíyer başîna taç, kímí ğartî kólekke muhtaç" degendiy, kóyde sankem bír şabîşma bar orakta, kóp íşçí men bolar şalt toplamak úşún şólníñ bereketín, herkez şalîşmakta.

"Hele o Bolatlar yok mî, ya? "dep, maállege karay Sîrttakîlar, sîralap kíşílerní boy-boy tízílgen tarlalarîna. "Men orakta şalîşkanga şorba, et şorbasî, kokîş etí hem de botka man ayran bereğekmen, şalîşar ya o maga merak man! Geçen sene eşítken tuzlî katîk man kurugan ótmek berílgen bazî yerlerde, ána şúndí, orak keldí dep erínlerí patlay kíşí tab-almay, bulgarlarnî ketíreler, ğalbarîp... "

Sîrt maállenín tatarlarî olay-típ túşúngende hağí Fazîl`nîñ orakşîlarî şalîşalar, Kara-Ómer bette ekí haftalîk íş bar çúnkú bo ğerlerdekí topraklar bek igídír, o yaka ğíberdí hağí Túrkiye'lílerní bír de Irina man Kate'ní, sîk ğoklarman men ózím dep, ağele eterler pítírmege... Bír de sîra man egínní şalganda, artta kalmaktan utanîrlar erkekler apakaylardan, dedí óz-ózíne. Úylege yakîn kúneş ogadar kîzdîrmaga başladî ke artîk erkekler belleríneşík şîpalak, zawallî kîskayaklîlar da, şoraplarî man bílekleríne kíygen "kollarnî" attîlar tarla başîna. Suw íşseñ de suwsuzlugun kanmay, ayran da ğetíşer mí ogadar súlalege? Şeripe ğíberdí metişíklerní totîrîp salkîn kuyî suwî man, bír ekí şólmek te saldî ayran man ama kene de bek zor dayana kíşíler! Eñ dayanîklî kóríndíler, aytkanlarînday ke olar alşîklar kúneşín kattîsîna, Túrkiye'líler, sankem kúneşíñ kaynagînda yaratîlganlar! Şalgan soñ egínní, şerenlerní tízmege başladîlar, eñ ustalarî Asan boldî, 30 yaşlarînda bír írí-ğarî akay, kara mîyîgî sert kesílgen, inğe dudaklarîñ ústúnde! "Yakşîklî, kibar gağal" degenler oga Azaplar`nîñ apakaylarî, hem íşke, hem lafka usta bolîp!

Tarla tamam ekí ğolîñ bólínmesínde, Kerağî man Sarîgol arasînda, ğoldan

Pho

to: N

izam

iy Ib

rahi

m (I

brai

mov

)

geşkenler merak etíp karaylar şerenlerge, kîşta háğíníñ haywanlarîn ázír turgan ğemíne. "Yazîñ boklîgî kîşîñ toklîgî" degendiy, arada bír karbîz ketíríp salkînlaştîrdîlar orakşîlarnî, dere bettekí karbîzlar her sene erte píşetan.

Tamam bo sîğakta Akbaş man Sarîgol ğolîndan bír araba kóríndí, atlarî da bek yakşî, aydagan bala ne-gadar ğaş bolsa da zapt ete atlarîn. Artta ekí kîz otîrgan, ğaş kîzlar, başlarînda greplerínden bellí erke bolganlarî, olarga da laf kattî Asan salkîn ayrannî íşken soñ:

- Ey, tatar gúzellerí! Nereye, nereye? Atlarga karap: bőyle begirlerle şimdi yetersiniz Istanbul`a!

Sáde kúlkúlerí eşítíldíaruşe tatar kîzlarîn, belkí de Asan`nîñ túrkçesín yarî añladîlar. Merak etíp olarga, artlarîndan karap kaldî Kate, tuydî ke Asan oga başka túrlí karay, ya kóz astîndan, ya kîmîp kózlerín. O da kaldî kózlerín tígíp ğaş we oynak akayga, kene árúw Irina bakîrdî:

- Ey, Kati, tatarlarîñ lafînday, kíşí ğana-ğana ğehennemge alîşîr, sen ne kaldîñ karap ğolga? Saga ne olardan? Bíz oragîmîznî pítíriyík, háğí şorbağî razî bolsîn bízden, keleğekke kene kelmege, saga úylenmege kerekken paranî toplayîk, kóydekí Nikolay`ga sóz berdík! Ğúr!

"Ayse, árúw ayta neneaka`m" dedí íşínden Kate, hem de başladî îzlî-îzlî toplamaga şalînganlarnî, nenesíñ artîndan kalmadan.

"Ama o akaynîn karamasî yok mî, ya?" Ğúregínde raátlík kalmadî, ka-yakka karasa Asan`îñ kózlerín kóre. Ekewúnden başka bírew bírşiyden kabersíz, Kate ğaşlîgîna dala, belden yukarî şîplak akay kórmegendiy etíp, Asan`ga túşúne; "Bo ka-tse rumen, tatar dugul bírew kîzmaz", dep te túşúne Asan...

50 yaşlarîn geşken Beyazid aga, súrttí mañnayîndan akkan terín, sert karadî Asan`ga, eñ kóp onîñ úyde pîkarelík men ograşkan apakayîna túşúnup, dedí:

- Sen, domuz, bizim başîmîza bir bela getirme, háğí hakkîyla kîzar! Ben sáde bukadar sóylerim, kîz bir óksúz, ya, domuz oldugu domuz!

- Ne var ya, Beyazid aga, bakîyorum işte, gúzele kim bakmaz? Bu kîz çok degişikli, ya, sertlik yok onda, tatar kîzlarî gibi? Ben sáde şakayî seviyorum, hiç birisi benim Hatiğe`m gibi olamaz!

Tuyganday etíp onlarîñ konîşmalarîn, Irina bakîrdî:

- Ey, Istambul`lîlar, sízde kóp apakay bola, men sízge kîz bermem!

- Senden kîznî kím ístiy, bağî? Alîr ketermen, ístesem! dep kúlkúge aldî Asan lafnî, sáde Kate kîp-kîzîl boldî, başîndakî al basmasîndan taa kîzîl! Nenesí oga karap bírşiyler ayttî óz tíllerínde, rumenğení ka-típ añlasîn Túrkiye`líler?

Kîz da bírşiy aytmadan, eñkíyíp erenge şalîşmasîna daldî. Her hálde darîlgan kóríndí nenesíne, Asan`ga akşamgaşîk heş karamadî o yakka. Úyleníñ kaynagan sîğagînda teran, bír yarîm sáát kadar dínlengen soñ, yemeklerín aşap, ayrannî íşíp arabanîñ salkînînda ğatîp, kóz kórgení kadar terek yok, salkînlîk yaratmak úşún, başladîlar gene de íşke. Ayrî aşaylar, akaylar bír kenarda, arabanîñ katînda, apakaylar, şo ekí kazak apakayî, ayrî bír uzakta, şeren kólgesínde.

Bonday eken ádetlerí, onlarîñ taa Kîrîm`dan unutulmagan ádetlerí. Heş te konîşmak yok bo kîrîmlîlarda ótmek aşaganda, sankem bíleler miydege hawa kírgenín, kastalîk ketírgenín, onlar konîşmaknî yasaklaganlar zaman ala dep bír de bolmayğak şakalar namuska yakîşmaz dep.

Úyleawgansoñ sankem taa kolay kete kîzmet, vuğot alîşa şalîşmaga-eñkíymege, kúneşke-terge, toplap yokarga tobanlarnî kótermege, píşen píşkendiy etíp aylanganda kokîlar, hele o bogday kokîsî, mústten ta yakşî bolîp kele murunlarîna, akğigerleríñ músí men şól músí men totîrîp!

Dobruğa`nîñ biyaz-mawî kógínde heşbír bulut oynamay, ğel de toktagan oraknîñ aldînda. Kate şalîşa heşbír yaka karamadan, nenesí onî "kíşkene oraspî" ettí, oga kîza.

- Zor man kíşíní oraspî eteğek, dep te kîza, taa şalt aylana tîrnawşî man. Zaten ístemedí kelmege bo sene mínda, Marin`ler íş tabalar da kóy íşínde ya koñşî kóyde, Nehoy'da? dedí íşínden.

Ne kabaátí bar onîñ, akşam, kuyî başînda otîrganda, Asan kelíp tuta onî lafka, hem sîga onî ya kolîndan, ya emşeklerínden, ya şímtiy betínden, omîzîna sîk-sîk bastîrîp erkek kuwetí men sîypalap, ayîp-yat ne ekenín unutturup? Búgún kuyuga ketmez, ketse de uzak turar.

(dewamî keleğekke)


Onbírínğí lepka Bay: Ne boldî?... Ne balîkka uşap kózleríñní

akîyttîñ?...

Zayde bír şekíy ayt-almay. Bay şîga. Soñra bírazdan kaytîp kele. Apakaynîñ katîndan geşíp bír kóşede bar sesí men ógízge uşap aygîra. Aygîruwga kanlî pîşagî man Îrgat şabîp kíre. Ústí-başî pítín kan.

Îrgat: Mallar kîralî, ne boldî? Ğóksa bír şekíyge darîldîñîz mî?... Başîñîzga sankem bír

dert kongan.Bay: ?...Îrgat: Aydî barayîm. Keş bolmagaşîk aytkan

emíríñízní eda etíp pítíriyím.

Îrgat şîga. Bay artîndan bír şekíy aytağak bola, amma sesí şîkmay. Bír kaş wakît akay we apay sessíz bír-birleríne şaşkan kózlerí men karap turalar.

Bay (yawaş, karîlgan sesí men): Mením pítín koylarîmnî soydî…

Zayde: Ka-termíz endí?...Bay: Men o delíge bír koynî soyîp ketír dedím, o

da…Zayde: Ğóksa añlamadî mî sízní, ğóksa síz…Bay: A-a-a!!! (Apaynîñ moynîna ğabîşîp). O mení

árúw etíp añladî!... Neşín añlamasîñ?... Árúw añladî-î-î!!!

Îrgat kíre.

Îrgat: Dúniyada şonday heş bolmagan mîrzam, buyurgan emíríñízní ğeríne ketírdím. Kózímníñ ortasîna karagan koynî soydîm. Awlaga barganîm man bolay ettíríp karadîm, şolay ettírip karadîm, koylar hepísí mením kózleríme karaylar. Ka-tiyím?... Meğbur boldîm maga karagannî soymaga.

Baygîş Baynîñ kollarî taa apaynîñ moynîndalar. Lap tab-almagan hálde.

Sízge ne boldî, sayîsîz bolgan pítín sîyîrlarnîñ we asawlarnîñ kîralî?...

Bay (apaynî ğíberíp, yawaş sesí men): Ne bolağak maga?... Men şay turaman…

Îrgat: A-a-a. Men diymen, bír şekíyge darîldîñîz mî şo?...

Bay: Ğok, ğok. Nege men darîlağakman?...Îrgat: Şay taa… Síz bergen emírleríñízní men

ğapmaga tîrîşaman da… (Bayga karap). Îrgagî man ayagîndan tutup…

Bay: Togrî, togrî… (Hep taa ózíne kel-almay).Îrgat: Ayagîndan tutup kózíme karagannî…Bay: Bek árúw etkensíñ…Îrgat: Men diymen, kózíme karagan semíz

koynî…Bay: Şolay, şolay…Îrgat: Kîskasî, buyurgan emíríñízden şîkmadan,

kîymetlí mal kîralî, kózleríme karagan semíz koynî kîzganmaydan soydîm taşladîm.

Bo sózlerden soñ abdîrap-şaşmalap kalgan Bay titregen kollarî man kene ózíne keliyatîrgan apaynîñ moynîna ğabîşa.

Bay (apaynî súyreklep): Haramnîñ balasî! Haywan! Men sení şúndí… Sen úşún men ózímníñ eñ árúw ğîllarîmnî ğoyttîm!... (Ne aytkanîn añlamagan hálde). Mína saga Bakşasaray úşún!... Bo saga Peterburk úşún!... Mína saga prenk… prank… E-ey!... Ma saga!...

Kúş-kuwetín ğoytkan Bay apaynîñ katînda ğîgîla. Ekísí de kîbîrdamay ğatalar.


Yusuf Mahuldur

Sona (III)(Ilkenler úşún masal)

Kîrîm búlbúlí, dostîm Seitabla Memetov'ga bagîşlayman…

Iştirak etken şahîslar: BayZaydeÎrgat

Bayram urbalarîn kíygen Bay şîga.

Bay: Ne yukum, ne maddem… Tamagîma bír şekíy kírmiy. Ğatsam onga-solga aylana ğataman. Ka-teğegímní bílmiymen. Şartnî bîzmak endí bolmaz. Baárgeşík terakay dayanağakman. Şogadar sabîlîknî kím karayğak?... Zayde bír ózí ğetíştír-almay. Tembel. Az kótek aşay menden. Şúndí kúzde bírewní tab-almam. Bolgan îrgatîma "Saw bol" diyğekmen. (Úyge karap) Zayde, katun!... Ázírsíñ mí?! Tez bol! Dertbîzaga keş barsak árúw bolmaz. Endí koylar soyîlîp, kazan-kazan kawurmalar píşíríp ortalîkka salîngandîr. Bízler bargaşîk aş ta píter.

Zayde şîga. Ústúnde altîn ğíp men tokîlgan merekkep túslí kadipelí kaptan. Başîndakî altîn pullî pesínden omîzlarîna altîn ğíp men tokîlgan búrkenşígí túşe. Belínde kúmúş kuşagî. Kulaklarînda altîn sîrgalar, parmaklarînda yúzúkler, kollarînda bílezíkler, moynîndan kókísíne altîn pullî manista túşiyatîr. Ayaklarînda inğe terílí potikler.

Bay (Zayde'ge dîkkatman karap): Dertbîzadan kelgeníñ men, başlagan íşleríñní pítírersíñ.

Zayde: Kaysî íşlerní diysîñîz?...Bay: Kaysî?... Ánaw kurumaga şîgaratan

ğúnlerní kene de şuwallarga totîrîp, aranga salarsîñ. (Ózíne aytkanday). Koylarîmdan bír katîra kaldî, ğúnlerí. (Teren nepes aldî). Ey, îrgat!... Ka-yerdesíñ?...

Îrgat esnep şîga.

Îrgat: Ne diysíñíz, Keríç'níñ kîralî? Tîñlayman.Bay: Bíz apakay man Dertbîzaga barağakmîz.

Sení úyde kaldîramîz. Kapî-penğerege kóz-kulak bolîrsîñ Añladîñ mî?

Îrgat: Ebet, añladîm…Bay: Aydî, ayse bíz kettík.

Bay Zayde men keteler. Hep uzaklaşkan araba dawuşî eşítíle. Îrgat saknanîñ ortasînda tura. Soñra ğawaş-ğawaş minarlî bola. Karanlîk bolganî man Dertbîzada bolgan sesler eşítíle. Asawlarnîñ şabuwlarî we olarnîñ îrğayganlarî; adamlarnîñ toktamadan lap etkenlerí; Awur hawa we kaytarma şalînganî eşítíle; Muzika ket-kete tawlî bola, soñra bírden toktay…

Onúşúnğí lepka

Bay: A-a, kana-kana, îrgatîm, kelsí katîma! Ánda

Dertbîzada ğemaátníñ katînda sení wurmayîm dedím, arkañdan kayîş-kayîş tasma kesmiyím dedím, şúndí de ózíñden kór. Ka, mením pîşagîm?...

Îrgat: Tîñlasañ mení, bírazdan pítín Keríç'níñ bolağak kîralî, tîñlasañîz…

Îrgat: Ulularnîñ íşínde bolgan uluw kîral hazretlerí, ertege taa emírleríñíz bolağak mî? Men ázírmen…

Bay (bírden atîlîp turup): Ğo-yok!!! Ğanîm îrgatîm, súygen îrgatîm, emírím ğok! Kayday emír?... Sen taa ne aytasîñ şo? Bír emírím ğok. (Tízler ústúnde katîna kelíp) Bír emírím ğo-yok…Bír şekíy etme!... Árúw mí?... Ğat, aşa, tawlan… (Ayaklarîna sarîlîp) Bírşiy etmeseñ razîman. Árúw mí, îrgatîm?... Ğaşayîşîña tawlan!... Kayday árúw eken ğaşayîş!... (Aglap ketken sesí men). Sen úşún tórím boş, sîpram aşîk. Bírşiy etme…

"Bírşiy etme. Árúw mí?..." - degen sózler men, ayak ústúnde zor man turgan Bay úyúne kete.

Îrgat: Baygîş Bayîm. Ne bolgan eken oga?… Kastalanmasa eken.

Ózíne keliyatîrgan Zayde turup, úy tarapîna dogrîlana.

Îrgat: Zayde kanîm, maga emíríñíz ğok mî?...Zayde: Zayde kanîm?...Îrgat: Iyí.Zayde: Taptîñ kanîmnî…Îrgat: Mením úşún síz kanîm, sahibím bolasîñîz.Zayde: Seníñ atîñ ne?...Îrgat: Atîm?... Atîmnî ne bolganîn unutkanman.

Şolay mîyîksîz, sakalsîz bír kíşímen.Zayde: A-a. Mením atîm Zayde.Îrgat: Bílemen…Zayde: Aydî men úyge kíriyím…Îrgat: Zayde kanîm, emíríñíz bolmaz mî maga?...Zayde: Úyúñ-barkîñ bar mî?...Îrgat (dertlí): Ğok. Úyúm-barkîm, aylem ğok.

Şolay bír pîkare, adiy bír insanman. Şáresízlíkten mínda keldím. Şúndí kúzde íş tapmak awur bola, şonîñ úşún meğbur boldîm mínda kelmege. Onkur-onkur ğîlap turayîm mî?... Ğokka ğúyrúk ğetmez.

Zayde: Şolay mî ayse?... Bízde îrgatlar kópke kalmaylar. Bír-ekí aydan soñ keteler. Bek awur bízde. Sen de bírazdan…

Îrgat: Ğok, sízní taşlap bír ğerge ketmem.Zayde: Bízní taşlap mî?...Îrgat: ?Zayde: Kórermíz. Men kettím.Îrgat: Kayîrlî keşeler sízge.Zayde: Saga da kayîrlî keşeler.

Zayde úyge kete.

Îrgat: Kayday árúw katun!... Ebet, bírewúñ katununa karap, suklanmak bolmaz… Men kóp ğerlerde boldîm, kóp insanlarnî kórdím, amma Kîrîm katunlardan gúzel, eñgeksúyer we merhametlí katunlar bír ğerde kórmedím. (Bírazdan) E-eh, Zayde kanîm, Zayde… Sendiy katunnuñ kîymetín bílmegen akay akîlsîz-bomagîr eken.

Onekínğí lepka



Pîşçagîn taşka okalap kayray.

Bay: Boldî! Seníñ arabaña míníp, pítín baylîgîmnî ğoytağakman. Ğok, sení başka tîñlamayman… Kel katîma!

Îrgat: Ğoksa men şartîñîznî bîzdîm mî?... Şo wakîtkaşîk sózíñízden heş şîkmadîm…. Ka, şúndí ne boldî?...

Bay: Ne boldî?! Dertbîzada ne íşíñ bar edí seníñ?... Aytsî, ka?!

Îrgat: Way, neşín soraysîñîz?Bay: Men saga ne dedím? Kapî-penğerege kóz-

kulak bolîrsîñ dedím. Sen pítín baylîgîmnî taşlap, pítín sahiblígímní kaldîrîp…

Îrgat: Way-way, síz maga tek kapî-penğerege kóz-kulak bolîrsîñ dedíñíz…

Bay: Togrî-togrî. Neşín bayramga keldíñ ayse?Îrgat: Kapî-penğerení ğerínden kagîp alîp katîma

arabaga ğúklep, Dertbîzaga keldím…Bay: Ne, ne?!.Îrgat: Şolay, iyí. Mením yagîmdan şart bîzîlmadî.

Baylîgîñîzdan, sabîlîktan alîp-bereğegím ğok. Tek kapî-penğerege…

Bay úy tarapîna ğuwurup kete. Zayde de artîndan. Soñra bírden Baynîñ kîşkîrmasî eşítíle. Bírazdan ekewí de ğuwurup kíreler. Kírgení men ekísí Îrgatka karaylar. Soñra Bay apakayîna atîla.

Bay: Sen neşín píşímíñe tayanîp, katîmda turasîñ? A? (Zayde'ge ğabîşa).

Îrgat: Bírazdan pítín Kîrîm'nîñ bolağak kîralî, bírşiyge darîldîñîz alelem?

Bay: Ğo-yok!

Tez Zaydení taşlap şetke tura. Teren-teren nepes ala.

Îrgat: Men ayse kettím.

Îrgat ketkendiy bola, amma ğawaş sakna artîna ğaşîna.

Bay: Ánawî kettí mí?... Zayde: Kettí… alelem.Bay: Mení árúw tîñla. Keşe ğatmadan kóp etíp

şiybórek men ğantîklar ğolga ázírlersíñ. Saba tañda babamdan kalgan altînlarîmnî arabaga úyúp salîp, míndan ketiyik. Şolay etmesek bo îrgattan kutulup bol-almamîz. Bar aşkanaga, íşíñní kara. Men barîp ğatayîm. Ne turmaysîñ?...

Zayde: Şúndí turarman, terakay ğîlînayîm. Bay: Kóp otîrma, tur! (Kete).

Soñî

Bay man Zayde awur sandîknî ekísí zor man ortaga şîgaralar. Sandîknî ğerge salîp, ğerge otîralar.

Bay: Kayday awur.Zayde: Uzak ğolga şîkkan soñ, şiybórek kóp

ettím.Bay: Aydî, mínda toktaganîmîz árúw. Suw da

katîmîzda. mínda bo yúksek kîrnîñ

ústúnde îrgat bízní tab-almaz.Zayde: Pítín kún ğolda boldîk, endí aşasak ta

bola.

Sandîknî aşkanî man ekewí şîkkan Îrgatka arbîp karaylar.

Îrgat: Ne boldî?... Ne karaysîñîz?... Endí aşasak ta bola mî? Ğoksa bír şekíyge darîldîñîz mî?

Sanke bír şekíy bolmaganday, ózín sîkmagan Îrgat şetke otîrdî.

Îrgat: …Darîldîñîz alelem?...Bay: Menden soraysîñ mî? Ğoldan bíraz taldîk,

şonîñ úşún… Aydî, kel tîgînayîk.

Íşçí de otîrîp aşaylar, soñra sózsíz ğatalar. Baynîñ bír şetínde îrgat, başkasînda Zayde ğata. Ğarîk minarlî bola.

Bay (yavaş): Zayde, mení eşítesíñ mí? Zayde: Ne boldî?...Bay: Yawaş bol… Ánaw haram îrgat kattî

yuklaganî man, onî ayaklarîndan súyrep, kayanîñ ústúnden aşaga atarsîñ…

Zayde: A? Ğok, akay, men şonî et-almam, moynîma şonday gúna almam…

Bay: Maga kara… (Aşuw man) Aytkanîmnî etmeseñ, balta man başîñnî ekíge bólermen. Sen onî atkanşîk, men kíşenlengen asawlarnî tutîp, arabaga ğegermen. Soñra saw-aman úyúmúzge kaytarmîz. Şúndí bír çîrîm etiyík; sení arkaña túrtkením men turarsîñ we ánawnî uşurumga atarsîñ.

Ekewí kuruldaganî man Îrgat turup yawaş avantsçenaga kele.

Îrgat: Bay akîlîndan taygan. Mení óldírmege ístiy. Árúw de eşíttím. Ka-tiyím endí?... (Olarga kósteríp) Kayday tatlî yukudalar… Men pítín kún sandîkta yukladîm… Tokta, tokta… Men olarnîñ arasîna ğatayîm we…

Yavaş barîp ğatkanlarnîñ arasîna ğata. Soñra Zayde'ní tírsegí men túrte. Zayde tura we bírşiy tuymagan Baynî kayadan kóteríp ata. Uşurumga túşken Baynîñ sesí eşítíle.

Zayde: Baygîş îrgat. Árúw kíşí edí.Îrgat: Mení aytasîñîz mî?Zayde: ? Îrgat: Arabanî ázírledím. Endí úyge kaytayîk.

Ánaw baygîş haywanlar aygîra-ókíre şamata koparadîrlar…

Bonî eşítkení men Zayde esín ğoyta.

Îrgat (kolîna kóteríp): Ka-teğeksíñ, ka?… Allanîñ íşí, allanîñ…

Perde


Senden merhamet şaytanday şefaat.

Seniñ ğanîñ ğan da, mením ğanîm patîlğan mî?

Şîbîn sendiy bolganşîk, sen túyediy bolîrsîñ.

Sîyîr suw işkende buzaw buz ğalar.

Şo ananîñ şo balasî.

Soñgî peşman başka dúşman.

Soñî sorpa, koyîsî botka.

Sorap berme, sogîp ber.

Şoşkadan bír kîl kopsa da paydadîr.

Şukur et te píkír et.

Súrúwden kalma, súrúnúp te ğîgîlma.

Sútke awuzî píşken katîknî ufurup íşer.

Suw agar kumî kalîr.

Suw ğaşka, sóz kartka.

Suw íşkende ğîlan tiymez

Suw kórmiy etígíñ taşlama.

Suwday agîp kel.

Súymegenge súykenme.

Súymegením súyermen súygenímníñ katíríne.

I am aCrimean

Tatar

I have

my millennial history

I have

my millennial culture

I have

my millennial language

Please don't play with myIDENTITY!

Don't call me Crimean Turk,

Don't call me Tatar Turk,This is

NOTWho I amAnd this isNOT OKAY!

Date post:	24-Mar-2016
Category:	Documents
Upload:	nazar-look
View:	257 times
Download:	7 times