ÍÈÇÀÌÈ ÝßÍÚßÂÈ

ÈÑÊßÍÄßÐÍÀÌßÈãáàëíàìÿ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ-2004

Áó ÿñÿð “Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Èñêÿíäÿðíàìÿ” (Áàêû, Éàçû÷û, 1982) êèòàáû ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðúöìÿ åäÿíè: Ìèêàéûë Ðçàãóëóçàäÿ

Èçàùëàðûí ìöÿëëèôè: ßêðÿì Úÿôÿð

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Çöìðöä Ãóëóçàäÿ

Åëìè ðåäàêòîð: Õÿëèë Éóñèôëè

894.361’1 - dc 21AZEÍèçàìè Ýÿíúÿâè. Èñêÿíäÿðíàìÿ. Èãáàëíàìÿ. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”,2004, 256 ñÿù.

“Èãáàëíàìÿ” ÿñÿðè Íèçàìè Ýÿíúÿâè éàðàäûúûëûüûíûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèâÿ Øÿðã ïîåçèéàñûíûí ÿí ïàðëàã èíúèñè ùåñàá îëóíàí “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèíèêèíúè ùèññÿñèäèð. Èñêÿíäÿðèí êàìèë èíñàí, àëèì âÿ àüûëëû, ìöäðèê áèð ôèëîñîôêèìè òÿñâèð îëóíäóüó áó ùèññÿäÿ Íèçàìè èúòèìàè, ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðÿöñòöíëöê âåðìèø, èíñàí àüëûíûí òÿíòÿíÿñèíäÿí áÿùñ åòìèø, åëÿúÿ äÿ èíñàíâÿ òÿáèÿò, éàðàäûëûø âÿ äöíéà, ùÿéàò âÿ þëöì, åëì âÿ äèí êèìè ìÿñÿëÿëÿðëÿáàüëû äþâðöí ÿí ãàáàãúûë ýþðöøëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð.

“Èãáàëíàìÿ” “Øÿðÿôíàìÿ” èëÿ áèð éåðäÿ áöòþâ ÿçÿìÿòëè ÿñÿð îëàí“Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí áèð-áèðè èëÿ ñûõ áàüëû èêè áóäàüûäûð.

ISBN 9952-417-02-9© “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ÊÀÌÈËËÈÊ ÇÈÐÂßÑÈ

Äöíéà ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíèí çÿíýèíëèéè ñîíñóç áèð öììàíû õàòûð -ëàäûð. Áó ñîíñóç öììàí èíñàí çÿêàñûíûí áÿùðÿñè îëàí íàäèð åëì, ôÿë -ñÿôÿ âÿ ñÿíÿò èíúèëÿðè èëÿ äîëó çÿíýèí õÿçèíÿäèð. Èíñàíëûüûí äÿðèí åùòè -ðàì âÿ ìÿùÿááÿòëÿ ãîðóéóá ñàõëàäûüû âÿ éàøàòäûüû áó ìÿíÿâè ìÿäÿ -íèé éÿò õÿçèíÿñèíäÿ îðòà ÿñð Àçÿðáàéúàí ôÿëñÿôè ïîåçèéàñûíûí ÿí ýþð -êÿìëè íöìàéÿíäÿñè, Øÿðãè âÿ Ãÿðáè ÿñðëÿð áîéó ìÿôòóí åòìèø ÍèçàìèÝÿíúÿâèíèí èíñàíïÿðâÿð éàðàäûúûëûüû õöñóñè éåð òóòóð.

Ôÿëñÿôÿíèí ìöõòÿëèô ìöääÿàëàðûíû ôþâãÿëàäÿ ýþçÿë ÿäÿáè ôîð ìà -ëàðäà èôàäÿ åòìÿêäÿ Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíèí áÿøÿðèééÿò ãàðøûñûíäà áþéöêõèäìÿòè âàð. Äàùè Èáí Ñèíà Àðèñòîòåëèí “Ïîåòèêà” ÿñÿðèíÿ éàçäûüû øÿðù -äÿ éóíàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Øÿðã ö÷öí ìàùèééÿòúÿ èíñàíèîëàí ôÿëñÿôè ïîåçèéàíûí ñÿúèééÿâèëèéèíäÿí áÿùñ åäèð. Áó ïîåçèéàíûíéöêñÿê èíêèøàô çèðâÿëÿðèíÿ ÷àòìàñû Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÷è÷ÿêëÿíìÿäþâðöíÿ — îðòà ÿñð Øÿðã èíòèáàùû äþâðöíÿ äöøöð. Íèçàìè äÿ äàõèë îë -ìàãëà áó äþâðöí äàùè àëèì, ìöòÿôÿêêèð âÿ ñÿíÿòêàðëàðû þç éàðàäû úûëûã -ëàðûíû éöêñÿê êàìàëà éåòìèø, íÿúèá ÿõëàãè ñèôÿòëÿð, ÿãë âÿ ýþçÿëëèêäàøû éûúûñû Èíñàíà ùÿñð åòìèøëÿð. “Èãáàëíàìÿ”íèí äÿ ÿñàñ ãÿùðÿìàíû àäûáþéöê ùÿðôëÿ éàçûëàí Èíñàí îáðàçûäûð. Áÿëêÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ Íèçàìèáåëÿ áèð ãÿùðÿìàíû ñÿðêÿðäÿ, ùþêìäàð âÿ åëì ùàâàäàðû êèìè øþùðÿòòàï ìûø Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí ñóðÿòèíäÿ âåðèð. Ïîåìàíûí ÿñàñ ìÿã -ñÿäè èñÿ èíñàíûí ñÿàäÿòèíÿ õèäìÿò, áó ñÿàäÿòè òÿìèíåòìÿ éîëëàðûíûàðàéûá òàïìàãäûð.

“Èãáàëíàìÿ”äÿ áèð-áèðè èëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëû ö÷ èñòèãàìÿò, ö÷ìÿã ñÿä èçëÿíèð: Èíñàí àüëûíûí, çÿêàñûíûí âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð åëìèí,ôÿë ñÿ ôÿíèí òÿðÿííöìö âÿ òÿáëèüè; èíñàíûí éöêñÿê ÿõëàãè êåéôèé éÿò -ëÿðèíèí òÿðÿííöìö âÿ òÿáëèüè; èíñàí õîøáÿõòëèéèíè òÿìèí åäÿí, çöëìÿ âÿáÿäõàùëûüà ñîí ãîéàí ÿäàëÿòèí, àçàä, áÿðàáÿð âÿ äîñò èíñàíëàðûíúÿìèé éÿòèíèí òÿðÿííöìö âÿ òÿáëèüè.

Íèçàìè “Õÿìñÿ”ñèíèí þçÿéèíè òÿøêèë åäÿí áó ö÷ àéðûëìàç õÿòò“Èãáàë íàìÿ”äÿ þçöíöí ÿí éöêñÿê ôÿëñÿôè-áÿäèè èôàäÿñèíè òàïûð âÿ ïîå -ìàíûí ìöõòÿëèô ùåêàéÿëÿðèíèí ÿñàñ ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäèð.

4

Áþéöê ìöòÿôÿêêèðèí äöíéàýþðöøöíö ùå÷ úöð äþâðöí ùàêèì îðòî -äîêñàë äèíè äöíéàýþðöøö ÷ÿð÷èâÿñèëÿ ìÿùäóäëàøäûðà áèëìÿðèê. Ôèëîñîôøàèð äèíëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñÿëÿëÿðè èñëàì ðóùàíèëÿðè ìþâãåéèíäÿí éîõ, ðó -ùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ âàõò êàôèð äàìüàñû âóðóëìóø ìÿøùóð Øÿðã ôèëî -ñîô ëàðû Ôÿðàáè, Èáí Ñèíà, Áÿùìÿíéàð ìþâãåéèíäÿí èøûã ëàí äûðûð.

“Èãáàëíàìÿ” XII ÿñðäÿ éàçûëûá âÿ áó äþâðäÿ éàçûëàí áöòöí áàøãàÿñÿð ëÿð êèìè î äà áèð ñûðà èòùàôëàðëà — Àëëàùûí, ïåéüÿìáÿðèí, äþâðöíùþêì äàðëàðûíûí øÿíèíÿ éàçûëìûø ìÿäùèééÿëÿðëÿ áàøëàéûð. Ëàêèí Íè çà -ìè íèí ÿíÿíÿ öçðÿ éàçäûüû ìÿäùèééÿëÿðè ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áþéöêìöòÿ ôÿêêèðèí ùóìàíèçìè âÿ þçöíÿìÿõñóñ áèð ñÿúèééÿ äàøûéàí ðàñèî -íàëèçìè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, ìèíàúàò (Àëëàùû ìÿäù) ÿñëèíäÿ àüëûíìÿäùèíÿ ÷åâðèëèð:

Àüûë áèð éåðäÿ êè, õÿçèíÿ òàïàðÀëëàùûí àäûíû åéëÿéÿð à÷àð,Àëëàù àüûëëûéà íÿâàçèøêàðäûð,Àüûëñûçëàðà äà ÿëàúû âàðäûð.

Øàèðèí äþâðöíäÿ ùþêì ñöðÿí ìöðòÿúå ðóùàíèëÿðèí êîð-êîðàíÿ èíàìûàüëà ãàðøû ãîéàðàã, åëìè, ôÿëñÿôÿíè âÿ õöñóñÿí ìÿíòèãè êöôðëÿ åéíèëÿø -äèðìÿëÿðèíè âÿ áó éîëóí éîë÷óëàðûíû àìàíñûç òÿãèá åòìÿëÿðèíè íÿçÿðÿàëñàã, àüëû âÿ åëìè áó øÿêèëäÿ òÿðÿííöì åäÿí Íèçàìèíèí áèð âÿòÿíäàøêèìè ãîðõìàçëûüû, ìÿðäëèéè äàùà ÷îõ ÷àðïàð âÿ îíóí îðòà ÿñð øÿðàèòèíäÿòÿáëèü åòäèéè ðàñèîíàëèçìèí ÿùÿìèééÿòèíè ìöàñèðëÿðèìèç äàùà äöçýöíãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëÿðëÿð.

Íèçàìè éàðàäûúûëûüû éöêñÿê èíêèøàô ïèëëÿñèíÿ ãàëõìûø îðòà ÿñð Øÿðãâÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíè èíòèáàùûíûí ìÿùñóëó èäè. Ëàêèí íÿçÿðÿ àë ìà ëû -éûã êè, áó Èíòèáàù êÿñêèí, àìàíñûç ñèéàñè âÿ èäåîëîæè ìöáàðèçÿäÿ ãÿëÿáÿ÷àëûð, îíóí íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ ÷îõ âàõò úàíëàðûíäàí áåëÿ êå÷ÿðÿêÿãèäÿëÿðèíè ìöäàôèÿ âÿ òÿáëèü åäèðäèëÿð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, ïîåìàíûí ýè -ðè øèíäÿ øàùà èòùàôà íÿçÿð ñàëàã. Øàèð øàùëà þç áÿðàáÿðè êèìè äàíûøûð, øàùàþçö íö íåúÿ àïàðìàã áàðÿäÿ ìÿñëÿùÿò âåðèð. Áóðàäà øàùëàðà íÿèíêèèòàÿò ýþðöíìöð, ÿêñèíÿ, îíëàð òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóëóð:

Áîøäóð ÷îõ øàùëàðûí àíúàã áàøëàðû,...Çÿëèòÿê ãàí ñîðóá ëÿççÿò àëàðëàð.

5

Íèçàìèíèí ÿíÿíÿ öçðÿ éàçäûüû ìÿäùèééÿëÿð þç èäåéà ìÿçìóíóíàýþðÿ äàùà ÷îõ íÿñèùÿòíàìÿ àäëàíà áèëÿð. Áóíëàðäà øàèð èòàÿòêàð êèìèéîõ, ìÿðèôÿò þéðÿäÿí ìöÿëëèì êèìè ÷ûõûø åäèð. Íèçàìèíèí øàùëàðàèòàÿòêàðëûüû èëÿ áàüëû ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà àðà-ñûðà ðàñò ýÿëèíÿí ôèêèðëÿðèèñÿ ñÿùâ ùåñàá åäèðèê.

“Èãáàëíàìÿ” îðòà ÿñð ôÿëñÿôè ïîåçèéàñûíà ìÿõñóñ òÿðçäÿ ãóðóëóá.Éöê ñÿê áÿäèè ôîðìàäà éàçûëìûø ùåêàéÿëÿð áèð-áèðèëÿ ÿâÿç îëóíóð âÿÿñÿðèí ñöæåòèíè à÷àðàã îõóúóíó ùåéðàí åäèð. Áóðàäà ìöòÿôÿêêèðèí ôÿëñÿôèêîíñåïñèéàñûíûí ìÿüçèíè èíñàíûí ÿõëàãè âÿ èíòåëëåêòóàë êàìèëëèéèíèíúÿìèééÿòèí ñîñèàë êàìèëëèéè èëÿ òàìàìëàíìàñû èäåéàñû òÿøêèë åäèð.

Àéðû-àéðû ùåêàéÿëÿðäÿ áó öìóìè êîíñåïñèéà èëÿ éàíàøû, áèç ôèëîñîôøàèðèí äöíéàýþðöøóíöí ìóõòÿëèô úÿùÿòëÿðèíè à÷àí, íèñáÿòÿí êîíêðåòìÿñÿëÿëÿðèí ãîéóëóøóíó âÿ øÿðùèíè äÿ òàïûðûã. Ìÿñÿëÿí, Àðøèìåä èëÿ÷èíëè êÿíèçèí, Ãèáòëè Ìàðèéÿíèí ùåêàéÿëÿðèíäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä åëìèí,àüëûí òÿáëèüèäèð. Åéíè çàìàíäà áèðèíúè ùåêàéÿäÿ øÿùâÿò ïèñëÿíèð, ùÿãèãèèíñàíè ñåâýèéÿ èñÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðûëûð.

Éîõñóë ÷þðÿê÷èíèí ùåêàéÿñè âÿ îíóí âàðëàíìàñû ùàãäà äàíûøàðêÿíÍèçàìè òàëåäÿí ñþùáÿò à÷ûð, òàëåéè ìàääè àëÿìèí, óëäóçëàðûí ãàíóíà óé -üóí ùÿðÿêÿòèëÿ áàüëàéûð âÿ óëäóçëàðûí ñèððèíè à÷ìàüû ïîåìàäà Âàëèñÿ(ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó Ôàëåñÿ) ùÿâàëÿ åäèð.

Îðòà ÿñð äöíéàýþðöøöíÿ ìöâàôèã îëàðàã Íèçàìè òàëå âÿ ãÿçàâö-ãÿäÿðè èíñàí öçÿðèíäÿ ùþêìðàí ùåñàá åäèð. Ãÿçàâö-ãÿäÿðëÿ ìö áà ðèçÿ -äÿ èíñàí ýöúñöçäöð. Ìÿùç áóðàäàí äà Íèçàìè ãÿùðÿìàíûíûí ôÿëÿéÿãàðøû, áÿëêÿ äÿ þçö òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ äÿðê îëóíìàìûø, åòèðàçû èðÿëèýÿ ëèð. Ìÿúíóíóí ñÿùðàéà ãà÷ìàñû, Èñêÿíäÿðóñóí øàùëûãäàí èìòèíàñûôÿ ëÿéèí çöëìöíÿ åòèðàç äåéèëìè?

Ïîåìàäà ôÿëÿê “ãÿääàð”, “îéóíáàç”, “ãàíè÷ÿí”, “òÿëõÿê” âÿ áàø -ãà òÿøáåùëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ôÿëÿéÿ ãàðøû ÿí ýöúëö åòèðàçû Èñêÿí -äÿ ðèí âàõòñûç þëöìö äîüóðóð. Íèçàìè þç ãÿùðÿìàíû èëÿ áèðëèêäÿ éåðöçÿ ðèíäÿ ùÿéàòûí ÷îõ ãûñà îëäóüóíäàí øèêàéÿòëÿíèð. Èñêÿíäÿðèí þëöìöñÿù íÿñèíäÿ îõóúó ãàðøûñûíäà èêè ÿçàáêåø äàéàíûð: Èñêÿíäÿð âÿ Íèçàìèþçö.

Øÿðã, åëÿúÿ äÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà Àëëàù âÿ ôÿëÿéèí áèð-áèðèíÿìö íàñèáÿòè ïðîáëåìè þç äàõèëè çèääèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÿí ìàðàãëû ïðîá -ëåì ëÿðäÿí áèðèäèð. Ôÿëÿéè àäÿòÿí áöòöí øÿðëÿðèí òþðÿäèëìÿñèíäÿ ýöíàù -

6

ëàíäûðûð, îíó ùÿòòà ÷îõ âàõò øÿðëÿ åéíèëÿøäèðèðëÿð, Àëëàù èñÿ ïàê òÿñÿââöðåäèëèð.

“Àëèìëðÿèí Ùöðìöçö èíêàð åòìÿëÿðè âÿ ùÿëàê îëìàëàðûíûí ùåêà éÿ -ñèí”äÿ ùÿñÿä, àë÷àãëûã, éàëàí êèìè ìÿíôè ñèôÿòëÿð ïèñëÿíèð. Åéíè èäåéàëàðñîí ðàêû “ßôëàòóíóí ÷àëüû àëÿòè ãàéûðìàñû” ùåêàéÿñèíäÿ äÿ òÿáëèü åäèëèð.Áó ðàäà äà ùÿñÿä, þçöíäÿí áÿäýöìàíëûã ïèñëÿíèð. Ëàêèí áó ùåêàéÿäÿßðÿñòó ñîíðà þç ñÿùâèíè áàøà äöøäöéö ö÷öí ÿôâ åäèëèð. Ùåêàéÿ áþéöêèíñàí ùöíÿðèíèí ìÿäùèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ñîêðàò Èñêÿíäÿðÿ äåéèð:

Êèì ãàíå îëàðñà áèð îâóú äÿíÿÄþíìÿç äÿéèðìàíòÿê ñÿíèí äþâðÿíÿ?Àðïà ÷þðÿéèíÿ åäèá ãÿíàÿò,Áóüäà ÷þðÿéèíÿ ÷ÿêìÿðÿì ìèííÿò.

Éÿíè äöíéà íåìÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èíñàíà çöëì âÿ çàëûìëûãùþêì ñöðÿí äöíéàäà þç ìÿíëèéèíè, èíñàíè ëÿéàãÿòèíè ãîðóìàã ö÷öí ëà -çûìäûð. Íèçàìè ãÿùðÿìàíëàðûíäà òÿðêè-äöíéàëûüà ìåéë äÿ áóðàäàí äî -üóð. Íèçàìè ãÿùðÿìàíëàðû òÿðêè-äöíéàëûüà áåùèøò íàìèíÿ éîõ, áó äöí -éàäà èíñàíè ëÿéàãÿòè ãîðóìàã, èíñàí ãöðóðóíó èòèðìÿìÿê íàìèíÿ ìåéëåäèð, àçà ãàíå îëóðëàð. Åéíè çàìàíäà, ùåêàéÿäÿ ÿõëàãè ïàêëûã, òÿìèçëèê,íÿúàáÿò èäåéàëàðû äà Ñîêðàòûí äèëè èëÿ òÿáëèü âÿ òÿðÿííöì åäèëèð.

Èñêÿíäÿðÿ ìÿíÿâè, ÿõëàãè ïàêëûã þéðÿäÿí Ñîêðàòûí ùåêàéÿñèíäÿíñîíðà, Íèçàìè þç ãÿùðÿìàíûíû âÿ îíóíëà áÿðàáÿð ñàéñûç-ùåñàáñûç îõó -úó ñóíó éåíÿ äÿ ÿãëèí ãóëëóüóíà äÿâÿò åäèð. Èñêÿíäÿðëÿ ùèíä àëèìèíèíýþðöøö çàìàíû Íèçàìè ìàùèðàíÿ áèð øÿêèëäÿ, ñóàë-úàâàá éîëó èëÿ,äþâðö ö÷öí áèð ñûðà ìöùöì ôÿëñÿôè âÿ åëìè ìÿñÿëÿëÿð ãîéóð. Ìÿñÿëÿí,äèí þéðÿäèðäè êè, Àëëàùûí âàðëûüû àüûëëà äÿðêåäèëìÿçäèð. Ùèíäëè àëèì èñÿøàù äàí Àëëàùûí âàðëûüû, ìàùèééÿòè âÿ éåðè ùàãäà àüûëëû äÿëèëëÿðëÿ ÿñàñ -ëàí äûðûëìûø ñöáóò òÿëÿá åäèð, áèçèì êàèíàòäàí áàøãà áèð êàèíàòûí îëìàñû,î äöíéà, èíñàíûí úàíû, ðþéà, áÿäíÿçÿð ùàãäà ñóàëëàð âåðèð. Èñêÿíäÿðùèí äëèéÿ äèíè ãàíå åäÿúÿê úàâàáëàð âåðèð, áèð òÿðÿôäÿí “ÿãèëäÿ ýþ ðöí -ìÿç øåéÿ éåð éîõäóð” äåéèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äèí òÿðÿôèíäÿí ãÿáóëåäèë ìèø òÿñÿââöðëÿðäÿí êÿíàð ÷ûõàíû ãûëûíú âÿ òåøò, éÿíè åäàì ýþç ëÿ ìÿ -ñè íè äÿ îíóí âÿ áàøãàëàðûíûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûð. Èñêÿíäÿðèí ùèíäëèéÿúàâàá ëàðû Íèçàìè äþâðöíäÿêè Øÿðã åëìèíèí âÿ áó åëìÿ ÿñàñëàíàí ôÿëñÿ -ôÿ íèí ñÿâèééÿñèíè ÿêñ åòäèðèð.

7

Ãÿäèì éóíàí åëìèíèí ßðÿñòó, Áÿëèíàñ, Ñîêðàò, ßôëàòóí, Âàëèñ, Ôÿð -ôó ðèéóñ êèìè íöìàéÿíäÿëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàéàí áþéöê ìöòÿôÿêêèð îí -ëà ðû îðòà ÿñð ôÿëñÿôÿ âÿ åëìèíèí ÿí öìäÿ âÿ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðè ùàãäàôèêèð ñþéëÿìÿéÿ, ãîúà êàèíàòûí òàðèõèíäÿí äàíûøìàüà ìÿúáóð åäèð. Ìà -ðàã ëû áóðàñûäûð êè, Íèçàìè ãÿùðÿìàíëàðû — ôèëîñîôëàðû äèëëÿíäèðÿðÿê îíëà -ðûí ôèêðèíè ÷îõ âàõò îëäóüó êèìè éîõ, Øÿðã ôÿëñÿôÿñè úÿðÿéàíëàðûíà óéüóíøÿêèëäÿ âåðèð. Îðòà ÿñð ÿðÿá äèëëè ôèëîñîôëàð, ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãÿäèìéóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ äàèð ÿñÿðëÿðè òÿðúöìÿ âÿ òÿôñèð åäÿðÿê, áó ôÿëñÿôÿíèãÿäèì âÿ îðòà ÿñð Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðèéëÿ áèðëÿøäèðèá, éåíè îðèæèíàë êåéôèé -éÿò ëè òÿëèì éàðàòìûøëàð. Íèçàìè ïîåìàñûíäàêû ìÿúëèñäÿ äÿ éóíàí àëèìâÿ ôèëîñîôëàðûíûí àäûíäàí ñþéëÿíÿí ôèêèðëÿð, îðòà ÿñð êëàññèê ÿðÿá äèëëèôÿëñÿôÿ ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðèëÿí âÿ áþéöê ìöòÿôÿêêèðè áó âÿ éà äèýÿðøÿêèëäÿ õöñóñèëÿ ìàðàãëàíäûðàí ôèêèðëÿðäèð. Íèçàìè ãÿùðÿìàíëàðûí äèëèèëÿ ìöõòÿëèô ìöääÿàëàðû ñàäàëàéûá ãàðøû-ãàðøûéà ãîéàðêÿí, à÷ûã âÿ äî -ëà éû éîëëàðëà îõóúóñóíó þç äöíéàýþðöøöíÿ áÿëÿä åäèð, îíà ôåîäàëúÿìèé éÿòèíäÿ ùþêì ñöðÿí, åùêàì êèìè ãÿáóë åäèëìèø ôèêèðëÿðÿ ãàðøû þçøöáùÿ ëÿðèíè, èíàìñûçëûüûíû àøûëàìàüà ÷àëûøûð.

Ïîåìàäà ãîéóëìóø ìÿñÿëÿëÿð, îíëàðûí èçàùû, àéäûí âÿ þðòóëö øÿ êèë -äÿ, Íèçàìè àçàäôèêèðëèëèéèíè, îíóí åëìè-ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðèíèí, õöñóñÿíäèíÿ ìöíàñèáÿòèíèí òàðèõÿí ìöòÿðÿããè îëäóüóíó à÷ûã íöìàéèø åòäèðèð.ßýÿð ùèíäëè àëèì èëÿ ñþùáÿòäÿ øàù “ùàããû äöøöíúÿäÿ îëìàç àõòàðìàã”âÿ îíó ñèððèà÷ûëìàç ïÿðäÿ ùåñàá åäèðäèñÿ, éåíè ìÿúëèñäÿ ôÿëÿéèí “ñèð -ðèíè” îðòàéà ãîéóð âÿ îíó à÷ìàüà úÿùä ýþñòÿðèð: “Éàðàäûëûø íåúÿ îëóá?Èëê òÿðêèá íÿäèð? Äöíéàäàêû äÿéèøêÿíëèê íåúÿ áàø âåðèá?” Éåíè ìÿú -ëèñäÿ ñþùáÿò áó ìÿñÿëÿëÿð ÿòðàôûíäà ýåäèð.

Èëê õèëãÿò ùàããûíäà áèðèíúè ßðÿñòó ñþç à÷ûð. Î, éàðàäûëûøûí áàø ëàí üû -úûíû âÿ ÿñàñûíû ùÿðÿêÿòäÿ ýþðöð. Àëèì ùÿðÿêÿòäÿí îäóí éàðàí ìà ñûíû,îääàí ùàâàíûí, ùàâàäàí ñóéóí, ñóéóí õûëòûíäàí èñÿ òîðïàüûí éàðàí ìà -ñûíû, áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí äà íÿáàòàò âÿ ùåéâàíàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ñèíèñþéëÿéèð. Âàëèñ ùÿð øåéèí ÿñàñûíäà îëàí èëê úþâùÿðè ñóäà ýþðöð, ñó âÿ ùÿ -ðÿ êÿò äþðä öíñöðö âÿ äöíéàíû éàðàäûð. Áÿëèíàñ ÿââÿë éåðèí éàðàíìàñû âÿñîíðà îíäà ùÿðÿêÿò âàñèòÿñèëÿ äþðä öíñöðöí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ãÿáóë åäèð.

ßýÿð ßðÿñòó, Âàëèñ âÿ Áÿëèíàñ èëê éàðàäûëûøäàí äàíûøàðêÿí ùÿðÿêÿòâÿ äþðä öíñöðö ÿñàñ ýþòöðöð, Éàðàäàíäàí ñþùáÿò à÷ìûðëàðñà, Ñîêðàòáóí ëàðûí è÷èíäÿ áèðèíúè îëàðàã Éàðàäàíäàí äàíûøûð. Éàðàäàíûí ùåé áÿ -

8

òèí äÿí áèð áóëóä ãàëõìûø, îíäàí ýþé âÿ éåð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð ñþéëÿéèð.Ñîêðàòûí àðäûíúà Ôÿðôóðèéóñ äà Éàðàäàíäàí âÿ îíóí éàðàòäûüû úþâùÿðèíñóéà, ñóéóí èñÿ ýþéÿ âÿ éåðÿ ÷åâðèëìÿñèíäÿí ñþùáÿò à÷ûð.

Ùöðìöç Éàðàäàíûí âàðëûüûíû èãðàð åäèð, ëàêèí èëê õèëãÿòèí íÿ ñàéàãÿìÿ ëÿ ýÿëìÿñèíè áèëìÿäèéèíè ñþéëÿéèð. ßôëàòóí äöíéàíûí Éàðàäàíòÿðÿ ôèíäÿí ìàéåñèç éàðàíäûüûíû ãÿáóë åäèð.

Èñêÿíäÿð áó ìÿúëèñè òàìàìëàéàðàã Éàðàäàíûí âàðëûüûíû ãÿáóë åäèð,ëàêèí éàðàäûëûøûí íåúÿ îëäóüóíó äÿðêåäèëìÿç ñàéûð. Íèçàìè ìÿúëèñÿéå êóí âóðàðàã þç ôÿëñÿôè ãàéÿñèíè áóðàäà èøûãëàíäûðûð. Íèçàìèíèí ôèê -ðèíúÿ, Éàðàäàí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ÿãëè éàðàòäû âÿ îíà èëê éàðàäûëûøûí ñèð -ðèíäÿí áàøãà äöíéàíûí áöòöí ñèðëÿðèíè à÷äû. Íèçàìè áó ìÿúëèñè òàìàì -ëàéàðêÿí Õûçðûí þçöíÿ ìöðàúèÿòëÿ äåäèéè:

Áó ýèçëè ñþçëÿðè, ôèêèðëÿðè ñÿíÍå÷èí ëàë äèëëÿðÿ èñíàä åäèðñÿí?

áåéòè éåääè àëèì ìÿúëèñèíäÿ ñþéëÿíèëÿí ìöääÿà, èãðàð âÿ èíêàðëàðûí, ÿñ -ëèíäÿ øàèðè äöøöíäöðÿí ôÿëñÿôè ôèêèðëÿð îëäóüóíà áèçè èíàíäûðûð, îíóí áóéîë äà èíàìû, òÿðÿääöäö âÿ øöáùÿëÿðè ùàãäà àéäûí òÿñÿââöð éàðàäûð.Òÿñà äöôè äåéèë êè, Õûçðûí âåðäèéè ñóàëà úàâàá êèìè àøàýûäàêû áåéò ñÿñ -ëÿíèð:

Äþâðöí êèøèëÿðè íàêèøèäèðëÿð,Åëìÿ éîõ, íöúóìà ùÿâÿñ åäèðëÿð.

Àíúàã ÿñÿðèí îðòà ÿñð îõóúóñó ö÷öí éàçûëäûüûíû íÿçÿðÿ àëäûãäà,îíóí ùàêèì äöíéàýþðöøöíÿ íÿ úöð çÿðáÿ âóðäóüóíó äÿðê åòìÿê îëàð.Ïîå ìàíûí áó ôÿñëè àðäûíúà ýÿëÿí “Èñêÿíäÿðèí ïåéüÿìáÿðëèéÿ éåòèø ìÿ -ñè” ôÿñëè äÿ ñþéëÿíèëÿíëÿðè áèð äàùà ñöáóò åäèð. Ùÿìèí ôÿñèëäÿ Èñêÿíäÿðäà ùà éàðàäûëûøäàí ñþç à÷ìàéûá Éàðàäàíû àõòàðûð. ßýÿð ÿââÿëëÿð Èñêÿí -äÿð éàðàäûëûø ñèððè âÿ Éàðàäàíû äÿðêåäèëìÿç ùåñàá åäèðäèñÿ, èíäè:

Èñòÿäè ÷àëûøûá ñèðëÿðè þðòÿíÉåääè ãàò ñöðìÿíè ñèëñèí òàìàìÿí.

Ìàðàãëûäûð êè, øàù èëàùè ãÿçÿáÿ ýÿëìèð, ÿêñèíÿ, ìÿðùÿìÿòëè Àëëàùàëèì âÿ ðÿùìäèë øàùûí áó àõòàðûøû ãàðøûñûíäà îíà ïåéüÿìáÿðëèê áÿõøåäèð. Àëëàù ïåéüÿìáÿð êèìè ñÿôÿðÿ ÷ûõàí Èñêÿíäÿðäÿ éåíÿ äÿ äöíéÿâèáèëèê ëÿðÿ åùòèéàú ùèññè îéàäûð. Ïåéüÿìáÿðëèê ñÿôÿðèíÿ ÷ûõàí Èñêÿíäÿðäöí éÿâè àüëà ìþùòàúäûð.

9

Íèçàìè ðàñèîíàëèçìè âÿ àçàäôèêèðëèëèéè ýÿëÿúÿê ùàäèñÿëÿðèí èçàùûíäà

õöñóñèëÿ ýþçÿ ÷àðïûð. Øàù éîëà äèíè êèòàáëàðû éîõ, ßðÿñòó, ßôëàòóí âÿ

Ñîê ðàòûí éàçäûüû íÿñèùÿòíàìÿëÿðè ýþòöðöð. Íÿñèùÿòíàìÿëÿðè îõóäóãúà

îí ëàðûí àðõàñûíäà ãÿäèì éóíàí ìöòÿôÿêêèðëÿðèíäÿí ÷îõ Íèçàìè äö ùà -

ñû íû, Íèçàìè ìÿíòèãè âÿ Íèçàìè èíñàíñåâÿðëèéèíè ýþðöðöê; ìöòÿôÿêêèðèí

ñèéà ñè âÿ åòèê ýþðöøëÿðè áóðàäà ýåíèø ïëàíäà âåðèëìèøäèð. Íèçàìè ùóìà -

íèç ìè âÿ ìöäðèêëèéè Èñêÿíäÿðèí ñÿôÿðÿ ÷ûõàðêÿí àíàñûíà åòäèéè âÿñèé -

éÿò äÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð.

Ïîåìàíûí áåëÿ ñÿùíÿëÿðè Èñêÿíäÿðèí áèð øàù âÿ ñÿðêÿðäÿ êèìè

ìöäðèêëèéèíè íöìàéèø åòäèðèð, îíóí éöêñÿê èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíè à÷ûð

âÿ îíó áèð íöìóíÿ êèìè äöíéà øàùëàðûíà âÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, øàèðëÿ

ùÿìäþâð îëàí øàùëàðà ýþñòÿðèð. Èñêÿíäÿð ÿäàëÿò ñÿñèíè àëÿìÿ éàéàðàã

çöëì, íàäàíëûã âÿ áÿäõàùëûãëà ìöáàðèçÿéÿ ãàëõûð. Þëêÿëÿð ôÿòù åäÿðÿê,

õàëãëàðû ùàããà âÿ ÿäàëÿòÿ òàáå åäÿðÿê øàù áó ö÷ ãöââÿäÿí þçöíö äÿ,

èí ñàíëàðû äà õèëàñ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Îíóí ìöùàðèáÿëÿðè ñöëùÿ õèäìÿò åäèð;

î, äàüûòìàãäàí ÷îõ ãóðóð. ßìèí-àìàíëûüûí áÿðïàñû Èñêÿíäÿðèí ÿñàñ

ãàéÿñèäèð. Ïîåìàäà Íèçàìè þçöíÿìÿõñóñ ñÿíÿòêàðëûãëà Èñêÿíäÿðèí

òèêèíòèëÿðèíèí ôöñóíêàð ýþçÿëëèéèíäÿí áÿùñ åäèð.

Èñêÿíäÿðèí ñÿôÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ ìöòÿôÿêêèð ùÿéàòè ñÿùíÿëÿðëÿ éà -

íà øû, àëëåãîðèéàäàí äà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿôÿð âàõòû Èñêÿí -

äÿðèí ÿñýÿðëÿðè èòè äàøëàðëà äîëó éîëó êå÷ÿðÿê, éöêñÿê äàüûí çèðâÿñèíÿ

ãàë õûá îðàäàí þçëÿðèíè ñåâèíúëÿ î áèðè òÿðÿôÿ àòûðëàð. Øàù àëèìëÿðèí ìÿñ -

ëÿ ùÿòèëÿ áó ãÿðèáÿ ýþðöíÿí ùÿðÿêÿòèí ñÿáÿáèíè þéðÿíÿ áèëèð. Äåìÿ, èí -

ñàí ëàð ãîðõóíú, äöøýöíëöê âÿ åùòèðàñëàðëà äîëó, ÿçàáëû ùÿéàò éîëóíó

êå÷èá çèðâÿéÿ (çèðâÿ áóðàäà êàìèëëèê, ïàêëûã ðÿìçèäèð) ãàëõäûãäà àçàä

äöí éàéà ÷àòûðëàð êè, áó äà éàøàäûüûìûç äöíéàíûí òÿðêè äåìÿêäèð.

Ëàêèí ùàäèñÿäÿí õÿáÿðäàð îëàí øàù áó ñèððè ýèçëè ñàõëàéûð, ãîøóíóíó

òåç î éåðëÿðäÿí ÷ÿêèð âÿ éåíÿ äÿ èíñàíëàðà äèí þéðÿäÿ-þéðÿäÿ ñÿôÿðèíè

äà âàì åòäèðèð. Áóðàäà áèç áèð äàùà Èñêÿíäÿðèí òÿðêè-äöíéàëûãäàí óçàã,

áó äöíéà èëÿ áàüëû îëäóüóíó ýþðöðöê.

Íèçàìè àëëåãîðèéà âÿ ðåàëèñò òÿñâèðëÿðè öçâè ñóðÿòäÿ áèðëÿøäèðÿðÿê

Èñ êÿíäÿðèí ìÿíÿâè éöêñÿëèøèíè èíñàíëàðûí àüëû âÿ ìÿíÿâè êàìèëëèéè óü -

10

ðóíäà àïàðäûüû ìöáàðèçÿ ôîíóíäà âåðèð. ßñÿðè îõóäóãúà áó èêè ìÿãñÿäè

ýö äÿí ìöâàçè õÿòò óíóäóëìàìàëû âÿ ïîåìàíûí èíñàíûí äöíéÿâè ñÿà -

äÿ òèíÿ õèäìÿòè Íèçàìè îõóúóëàðûíûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìàëûäûð.

Êàìèëëèéèí çèðâÿñè èúòèìàè áÿðàáÿðëèê, àçàä âÿ õîøáÿõò èíñàíëàð øÿ -

ùÿ ðèäèð. Áó øÿùÿð íèçàìèøöíàñëûãäà Íèçàìè óòîïèéàñû êèìè ìÿëóìäóð.

Áó øÿùÿðÿ ÷àòàíà ãÿäÿð øàù ÷îõ þëêÿ âÿ ìþúöçÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèð, ÷îõ

çöë ìÿ âÿ íàäàíëûãëàðà ñîí ãîéóð, õåéèð âÿ ìÿðèôÿò éàéûð. Èñêÿíäÿðèí

ñó ñóç ñÿùðà ÿùëèëÿ ýþðöøö, îíëàðà åòäèéè õåéèðõàùëûã, õàãàíà äèí ãÿáóë

åò äèðìÿñè, äÿíèçèí äÿùøÿò äîüóðàí ñÿñèíäÿí ñàùèëäÿ éàøàéàí ÿùàëèíè

õè ëàñ åòìÿñè, Éÿúóú ñÿääèíè áàüëàìàñû ñàíêè øàùû ïèëëÿ-ïèëëÿ èäåàë øÿ -

ùÿ ðÿ éàõûíëàøäûðûð.

Øÿùÿð Èñêÿíäÿðèí ñÿôÿðèíèí ñîíó âÿ àõòàðûøëàðûíûí çèðâÿñèäèð. Íèçà -

ìè íèí èäåàë úÿìèééÿò ùàããûíäà òÿëèìè ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà âÿ õöñóñÿí

íèçàìèøöíàñëûãäà ÿí ýåíèø èøëÿíìèø ïðîáëåìëÿðäÿí áèðèäèð. Èäåàë øÿùÿð

âÿ úÿìèééÿò ùàãäà ùÿì ãÿäèì äþâð, ùÿì äÿ îðòà ÿñð Øÿðãèíèí àáè äÿ -

ëÿ ðèíäÿ ìöõòÿëèô òÿñÿââöðëÿðÿ òÿñàäöô åäèðèê. Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ

áþéöê øþùðÿò òàïìûø IX ÿñð àëèì âÿ ôèëîñîôó Ôÿðàáèíèí “Õåéèðõàù

øÿùÿð” ÿñÿðèíäÿ ùÿòòà èäåàë øÿùÿðëÿðèí ìöÿééÿí òÿñíèôàòû áåëÿ âåðèëèð.

Áó äþâð ÿäÿáèééàòûíäà ðàñòëàøäûüûìûç èäåàë øÿùÿðëÿð ùàããûíäà éàçûëàð

àäÿ òÿí ðåàë âÿ åéíè çàìàíäà àëëåãîðèê ìÿíà äàøûéûð. Ùÿìèí øÿùÿðëÿð

ùÿì ùÿãèãÿòÿí èúòèìàè çöëìö äÿô åòìèø èíñàíëàð, ùÿì äÿ ÷èðêèí ìÿíÿâè

åùòè ðàñëàðûíà ãàëèá ýÿëìèø ïàêëàðûí úÿìèééÿòè êèìè äöøöíöëöð.

Îðòà ÿñð Øÿðã ùóìàíèçìèíèí ìÿùñóëó îëàí èäåàë óòîïèê úÿìèé éÿò -

ëÿð àäÿòÿí áó èêè ôóíêñèéàíûí èôà÷ûñû êèìè ÷ûõûø åäèð. Òàðèõäÿí ìÿëóì -

äóð êè, êÿñêèí ñèíôè ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ õàëã êöòëÿëÿðèíèí ýöúöíÿ

ÿñàñ ëàíàðàã, Øÿðãäÿ èäåàë äþâëÿòëÿðè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ õàòûð -

ëàäàí äåìîêðàòèê ãÿðìÿòèëÿð, èñìàèëèëÿð äþâëÿòëÿðè ìþâúóä îëóá, áóíëàð

âÿ õöñóñÿí Áåéëÿãàíäà, XI ÿñðäÿ êÿñêèí ñèíôè ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ

ìö âÿã ãÿòè äÿ îëñà éàðàíàí õàëã ùàêèìèééÿòè, ñþçñöç êè, Íèçàìèíèí

èäåàë úÿìèééÿò íÿçÿðèééÿñèíè ãèäàëàíäûðàí ðåàë çÿìèí èäè.

Íèçàìèíèí êàìèë úÿìèééÿò íÿçÿðèééÿñè ôàíòàñòèê óçàãýþðÿíëèéèí

ìÿù ñóëó, øàèð äöùàñûíûí ãåéðè-àäè òàïûíòûñû äåéèë. Áó íÿçÿðèééÿ Øÿðã âÿ

11

äöíéà èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêèð òàðèõèíèí èäåàë úÿìèééÿò ùàããûíäàêû íÿ -

çÿðèé éÿëÿð çÿíúèðèíäÿ áèð ùàëãàäûð - XII ÿñðÿ ãÿäÿð òàðèõÿí ìþâúóä

îëàí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ óòîïèê èäåàëà éàõûíëàøàí, ìöâÿããÿòè äÿ

îëñà þìöð ñöðìöø äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿðèí ãàíóíàóéüóí äàâàìûäûð.

Äåéèëÿíëÿð ìöòÿôÿêêèð øàèðèí “Õÿìñÿ”äÿ èíêèøàô åòäèðäèéè âÿ “Èã -

áàë íàìÿ”äÿ òàìàìëàäûüû ýþðöøëÿðèí òàðèõè ÿùÿìèééÿòèíè ÿñëà àøàüû ñàë -

ìûð, ÿêñèíÿ, öìóìäöíéà ìÿäÿíè èíêèøàôûíûí ìöòÿðÿããè àõàðûíäà Íèçà -

ìè íèí èøòèðàêûíû ýþñòÿðèð.

Íèçàìèéÿ ýþðÿ èíñàíûí ìÿíÿâè êàìèëëÿøìÿñè úÿìèééÿòèí ìÿíÿâè

êàìèë ëÿøìÿñèíèí ðÿùíèäèð, ëàêèí áèðèíúè éàëíûç èêèíúèíèí êàìèëëèéè çà -

ìà íû þçöíÿ òàì èìêàí òàïûð. ßñèë èíñàíëàðûí úÿìèééÿòè ö÷öí èúòèìàè

áÿðà áÿðñèçëèê, çîðàêûëûã, òàìàùêàðëûã, ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð, êèí, ãîðõàã -

ëûã, éàëòàãëûã, ñåâèíúäÿ âÿ ãÿìäÿ ãàðäàø ùÿìðÿéëèéèíèí îëìàìàñû,

ñîíñóç ìÿíÿâè âÿ èúòèìàè ôèòíÿëÿð ãÿáóëåäèëìÿçäèð.

“Èãáàëíàìÿ” “Õÿìñÿ”íè òàìàìëàéûð, áàøà ÷àòäûðûðñà, èäåàë úÿìèé -

éÿò òÿëèìè äÿ “Èãáàëíàìÿ”äÿêè àõòàðûøëàðûí, èñòÿêëÿðèí ñîí çèðâÿñèäèð.

“Ñèðëÿð õÿçèíÿñè”íäÿí áàøëàìûø “Èñêÿíäÿðíàìÿ”éÿäÿê Íèçàìè ùÿð áèð

ïîå ìàñûíäà çîðàêûëûüû, íÿúèá çÿùìÿòêåø õàëãà çöëì åäèëìÿñèíè, ÿéðè

éîë ëàðëà âàð-äþâëÿò éûüìàüû, òàìàùêàðëûüû, ãÿääàðëûüû, âèúäàí àëâåðèíè,

ðöø âÿòè äÿôÿëÿðëÿ êÿñêèí òÿíãèä åòìèø, àäèë ùàêèìëÿð ñèëñèëÿñè

éàðàòìûøäûð.

Íèçàìèíèí èúòèìàè ðèôàù ùàããûíäàêû ñîí òÿñâèðè éöðöøëÿðäÿ ÿëäÿí

äöø ìöø îðäóíóí âÿ Èñêÿíäÿðèí ãàðøûñûíäà úàíëàíàí, Ýöíÿø øöàëàðûíà

ãÿðã îëìóø, ýþçÿë àá-ùàâàéà ìàëèê, ÷ÿïÿðñèç áàüëàðû, ÷îáàíñûç ñöðöëÿðè

èëÿ òÿÿúúöá îéàäàí ùàêèìñèç áÿðàáÿðëèê âÿ äîñòëóã äèéàðû îëàí øÿùÿð -

äèð. Áó øÿùÿðè ãîðóéàí ñèðëè ãöââÿëÿð îüðóëàðû âÿ çîðàêûëàðû úÿçàëàí -

äûðûð ëàð. Øÿùÿðäÿ öðÿê èñòÿéÿí ùÿð øåé âàðñà äà, íÿ ãàëà äèâàðëàðû, íÿ

øÿùÿð äàðâàçàëàðû íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Çÿíýèí äöêàíëàð ãûôûëñûçäûð.

Áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè ùÿì äÿ ãîíàãïÿðâÿðäèð. Èñêÿíäÿðèí “Ñèç íÿ

ö÷öí áåëÿ úÿñóðñóíóç?” ñóàëûíà îíëàð “Áèç çÿèôèê, àíúàã äèíäàðûã, äîü -

ðó ÷óéóã, ÿéðèëèêëÿ èøèìèç éîõäóð” äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Î èíñàíëàð Èñ -

êÿí äÿðÿ þç ñîñèàë-åòèê ãàéÿëÿðèíè èçàù åòäèêúÿ, ñàíêè ãàðøûìûçäà äèí âÿ

12

åòèãàä ùàããûíäà Íèçàìè òÿëèìèíèí ìàùèééÿòè úàíëàíûð. Áàøà äöøöðöê êè,

ìöòÿôÿêêèðÿ ýþðÿ, “äèí” áÿðàáÿðëèê âÿ ÿäàëÿòäèð.

Áèçäÿ áÿðàáÿðäèð ùàìûíûí âàðû,

Áÿðàáÿð áþëÿðèê áöòöí ìàëëàðû.

Áèçäÿ àðòûã äåéèë ùå÷ êÿñäÿí ùå÷ êÿñ,

Áèçäÿ àüëàéàíà ùå÷ êèìñÿ ýöëìÿç...

Áèðèíè ãÿçÿáëè, àúûãëû ýþðñÿê,

Îíà ìÿñëÿùÿòëÿ åéëÿðèê êþìÿê.

Ãûçûëà, ýöìöøÿ àëäàíìàç ùå÷ êÿñ,

Îíëàð áèçèì éåðäÿ áèð øåéÿ äÿéìÿç.

Õÿñèñëèê áèëìÿðèê äöíéàäà áèçëÿð,

Çîðëà øåé àëìàðûã áèð àðïà ãÿäÿð.

Ýþðäöéöìöç êèìè, áó àäàìëàðûí åòèãàäû ùÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíàí öìó -

ìè àùÿíýäàðëûãäàí áàøãà áèð øåé äåéèëèð. Õåéèð âÿ ÿäàëÿòèí ðÿìçè îëàí

áó ùÿãèãÿò ìöòÿôÿêêèðèí äþâðöíäÿ äèëëÿðèíäÿ “ÿíÿëùÿãã”, ÿëëÿðèíäÿ

ñèëàù Éåð öçÿðèíäÿ ÿäàëÿòèí òÿíòÿíÿñè ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðà õöñó -

ñÿí éàõûí âÿ âàúèá èäè.

Äèããÿòÿëàéèã úÿùÿòäèð êè, áèð ÷îõ õàëãëàðû þç äèíèíÿ ýÿòèðìèø ïåé -

üÿì áÿð Èñêÿíäÿð áó ìÿêàíà éåòäèêäÿ þç ïåéüÿìáÿðëèéèíè óíóäóð.

Îíóí äèíè áóðàäà ùå÷ êèìÿ ëàçûì äåéèëäèð. ßêñèíÿ, î þçö áó èíñàíëàðûí

ÿãèäÿ ñèíèí ÿñèë ìÿíàñûíû áàøà äöøöð êè, áó ìÿíàíû äà áèðúÿ èíñàíëûã

ñþçö èëÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð. Þìðö áîéó óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðäûüû êà -

ìèë ëèê àðòûã Èñêÿíäÿðèí ãàðøûñûíäàäûð. Øÿùÿðè ýþðÿðêÿí Èñêÿíäÿð éîëó -

íóí ñîíà ÷àòäûüûíû àíëàéûð âÿ Ðóìà ãàéûòìàüû ãÿðàðà àëûð.

Áó øÿùÿðèí òÿñâèðèíè âåðìÿêëÿ Íèçàìè þç äöíéàýþðöøöíöí èçàùûíäà

äà ñîí íþãòÿíè ãîéóð, ÷öíêè áÿðàáÿðëèê øÿùÿðè ìöáàðèç ùóìàíèñò Íèçà -

ìèíèí äÿ, äþâðöí çöëìëÿ äàèì ìöáàðèçÿ àïàðàí çÿùìÿòêåø õàëãûíûí äà

èñòÿê âÿ àðçóñóíäà ñîí çèðâÿéäè.

Íèçàìèíèí ÿäàëÿòëè úÿìèééÿò êîíñåïñèéàñûíû óéäóðìà, ùÿéàòà êå÷ -

ìÿ éÿúÿê àðçó, áîø ôàíòàçèéà ùåñàá åòìÿê îëìàç. Áèð ãÿäÿð ôàíòàñòèê

îëñà äà, î, ýåð÷ÿê îëà áèëÿúÿê àðçóíóí èôàäÿñèäèð âÿ ìþâúóä ãóðóëóøëà,

ìþâ úóä ñèéàñè âÿ ÿõëàãè ìöíàñèáÿòëÿðëÿ áàðûøìàéàíëàð ö÷öí áÿëÿä÷è

13

ðîëó îéíàéûð. Î, þç èíñàíè ëÿéàãÿòèíè áàøà äöøÿðÿê, çîðàêûëûüûí âÿ ãû çû -

ëûí éîõ, èíñàíëàð àðàñûíäà õåéèðèí, äîñòëóüóí, ìÿùÿááÿòèí ùþêì ñöð -

ìÿ ñè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðûí àðçóñóíó èôàäÿ åäèð. Î, èíñàí ëÿéà -

ãÿ òèíèí ìÿíÿâè òÿìèçëèêëÿ, áàøãàñûíà òÿìÿííàñûç êþìÿê åòìÿê, áàø -

ãà ñûíûí êÿäÿðèíÿ âÿ ñåâèíúèíÿ øÿðèê îëìàãëà þë÷öëäöéö úÿìèééÿò óü -

ðóí äà ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðûí àðçóñóíó èôàäÿ åäèð.

Íèçàìèíèí áàøãà ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûø ñîñèàë-åòèê ýþðöøëÿðè

èëÿ áèðëèêäÿ ýþòöðöëÿðñÿ, “Èãáàëíàìÿ”äÿêè êàìèë úÿìèééÿò òÿëèìè îõó -

úó íó ÿäàëÿò óüðóíäà äàùà ôÿàë ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûð. Íèçàìè èäåàëûíûí

áö òöí äþâðëÿðèí èíñàíëàðûíà éàõûíëûüû âÿ äîüìàëûüûíûí ñÿáÿáè äÿ

áóðàäàäûð. Øàèðèí þç ñþçö èëÿ äåñÿê, “Èãáàëíàìÿ” äöðð éîõ, äÿðéàäûð.

“Èãáàëíàìÿ”íèí òÿêðàðåäèëìÿç áÿäèè ýþçÿëëèéèíè éàëíûç îíó äÿôÿëÿðëÿ,

ñåâÿ-ñåâÿ îõóéàíëàð äÿðê åäÿ áèëÿðëÿð.

Çöìðöä Ãóëóçàäÿ

14

Ùàðäà êè, àüûë áèð õÿçèíÿ òàïàð,Àëëàùûí àäûíû åéëÿéÿð à÷àð.Àëëàù àüûëëûéà íÿâàçèøêàðäûð,Àüûëñûçëàðà äà ÿëàúû âàðäûð.Î, ñþçöí ñèððèíè ÿéàí åéëÿéÿð,Î âåðÿð çÿëèëÿ, àúèçÿ ùöíÿð.Çàùèðäÿí, áàòèíäÿí àøèêàð, íèùàí,ßãëÿ éîë ýþñòÿðÿí îäóð ùÿð çàìàí.Î, áó èìàðÿòèí ñÿãôèíè òèêìèø,Î, áó êàðõàíàíûí íÿãøèíè ÷ÿêìèø.Ãÿëáÿ äÿ õîø ýÿëèð îíäàêû ãöäðÿò,ßãëÿ äÿ âàúèáäèð îíà èòàÿò.Áöòöí âàðëûãëàðûí ôþâãöíäÿ äóðóð,Âàðëûüû ùÿð øåéè éàðàäûá ãóðóð.Ùèêìÿòè ýèçëèíäèð, ùþêìö àøèêàð,Îíóí òÿðèôèíÿ äèë àúèç ãàëàð.ßñëè ïàê, çàòû ïàê, òÿêäèð âöúóäó,Íÿ îääóð, íÿ òîðïàã, íÿ éåë, íÿ äÿ ñó.Âàðëûãëàð ùàìûñû îíóí ìþùòàúû,Îíóíñà ùå÷ êÿñÿ éîõ åùòèéàúû.Éåääè ãàò è÷èíäÿ íÿ âàð áèíàäàí,Ìèí àëãûø îíà êè, îäóð Éàðàäàí1.Îíà ãîâóøìàüà éîë éîõäóð ôÿãÿò,ßãëÿ, äöøöíúÿéÿ ñûüìàç áó ùèêìÿò.Äåñÿê êè, ýþéäÿäèð î ïÿðâÿðäèýàð,Îíà òÿçèì åäÿí éåð òÿíùà ãàëàð.Éîõ, ÿýÿð éåðäÿäèð, ñþéëÿñÿê, Àëëàù,Øÿíèíè àë÷àëòìàã îëìàçìû ýöíàù?!Ìÿáóäóí çàòûíäàí äàíûøàí çàìàíÀõòàðìà íÿ ýþéäÿ, íÿ éåðäÿ ìÿêàí.ßýÿð ãöäðÿòèíäàí äåéèá-äàíûøñàã,Ùþêìöíÿ òàáåäèð áó ýþé, áó òîðïàã.Ùÿð áèð êÿðÿìèíÿ, ãÿçÿáèíÿ ñÿí,Íàøöêöð îëìàéûá, áàø ÿéìÿëèñÿí.Áèðèíèí êþíëöíäÿ éàíäûðàð ÷ûðàã,Áèðèíèí êþíëöíÿ ÷ÿêÿð äÿðäëÿ äàü.

17

Áèðèíÿ ñàðàéëàð âåðÿð ôÿëÿêäÿí,Áèðèíè ãóéóéà ñàëàð éöêñÿêäÿí,Áèðäèð ùöçóðóíäà îíóí ÷îõ, éà àç,Áþéöéö, êè÷èéè ÿñëà àéûðìàç.Îíóí ãàðøûñûíäà ÷þï êèìèäèð äàü,Ùþêìöíÿ áàüëûäûð þëìÿê, éàøàìàã,Ùå÷ áèð êÿñ òîðïàüà äèë âåðÿ áèëìÿç,Íÿãø âóðà áèëìÿç ñóéà äà ùå÷ êÿñ2.Òÿêúÿ î, éàðàäàð òîðïàãäàí èíñàí,Òÿê îäóð ñóéà äà íàõûøëàð âóðàí.Àçàíûí éîëóíà íóð ñà÷àí îäóð,Áàüëû ãàïûëàðû èëê à÷àí îäóð.Ñàêèí, ìöòÿùÿððèê, — íÿ âàð äöíéàäà,Âàðëûüû áàüëûäûð î áþéöê àäà.Ùþêìöéëÿ éàðàíìûø áöòöí êàèíàò,Áöòöí úàíëûëàðà î âåðèð ùÿéàò.Îíäàí àä àëìûøäûð áó âàðëûã òàìàì,Î, òàìäûð, ãàëàíëàð íÿ âàð — íàòàìàì.

ÌÈÍÀÚÀÒ

Áÿíäÿéÿ ÿë òóòàí ñÿíñÿí, èëàùè,Éîõäóð ñÿíäÿí áàøãà îíóí ïÿíàùû.Îëìóø-îëàúàüû ñÿíñÿí éàðàäàí,Ñÿíèí êÿðÿìèíÿ ìþùòàúäûð èíñàí.Ëöòô åëÿ, ÿëèíè ìÿíÿ äÿ óçàò,Ìÿíÿ þç ãîâüàìäàí þçöí âåð íèúàò.Ñÿíñÿí, Ïÿðâÿðäèýàð, ùÿð áèð ìóðàäûì,Ñÿíäÿí ùàñèë îëàð ùÿð áèð ìóðàäûì.Ìÿðùÿìÿò ýþðÿðñÿ ñÿíäÿí áèð èíñàí,Íÿ ýþéäÿí ãîðõàð î, íÿ äÿ óëäóçäàí.Ñÿí âàðêÿí åùòèéàú éîõäóð ýþéëÿðÿ,Àñèìàí âàð èêÿí êèì áàõàð éåðÿ.Âàðêÿí áó äöíéàäà ùÿð úöðÿ áöñàò,Áåùèøòäÿ íÿ ö÷öí àõòàðàã ùÿéàò?Èíàíìà êè, úÿííÿò áóðäàí øÿí îëñóí,Äåéèðñÿí éàõøûäûð, ñÿí äåéÿí îëñóí.Áèçÿ äÿ áåùèøòäÿ áèð éåð àéûð ñÿí,

18

Ñèë ïèñ íàõûøëàðû äöøöíúÿìèçäÿí.Áèç þç ÷àðÿìèçè áèëìèðèê ÿñëà,Ùàíñû éîë éàõøûäûð àïàð î éîëà.Ñÿíè öìèä èëÿ ùåé àõòàðìàãäàÊèìèñè ãàðàäà, êèìèñè àüäà3.Áèð ìåéâÿ äÿðìÿê÷öí ñÿíèí áàüûíäàí,Ùÿðÿ áèð ãàïûäà åéëÿéèð ôÿüàí.Ìÿíäÿ úÿñàðÿò éîõ ñÿíÿ ñþç äåéèì,— Îíó âåð, — äåéÿðÿê áèð øåé èñòÿéèì.Äèëÿéèì éåðèíÿ éåòñÿ ùÿð êÿñäÿí,Ýþðöðÿì î äåéèë, ñÿíñÿí ëöòô åäÿí.Ñÿíèí ìþâúóäàòà éîõ åùòèéàúûí,Îíëàðûí ùàìûñû ñÿíèí ìþùòàúûí.Ñÿí êè, äîñòëóã èëÿ ÷ûõäûí ãàðøûìà,Áèýàíÿëèê êöëö òþêìÿ áàøûìà.Ôåéçèíäÿí èøûã âåð ýþçëÿðèìÿ ñÿí,Ãîé îëóì àñóäÿ þçýÿ ýþçëÿðäÿí.Ïÿðâàíÿ îëìóøàì øÿá÷ûðàüûíà,Áèð ãóøàì, ãîíìóøàì ñÿíèí áàüûíà.Áó êè÷èê áÿíäÿíè ñàëìà ýþçöíäÿí,Áþéöêñÿí, êþìÿê åò áþéöêëöêëÿ ñÿí.Ìÿí íÿéÿì, áèð çÿððÿ — ýþçëÿ ýþðöíìÿç,Ñÿíäÿí íóð àëìûøäûð î çÿððÿ — ñþíìÿç.Ñÿíèí ãöäðÿòèíëÿ àøêàð îëìóøàì,Ùÿð áèð õÿçèíÿéÿ à÷àð îëìóøàì.Êþùíÿ ùåêàéÿòè ÷àòäûðäûì ñîíà,Áàøëàñûí òÿçÿ ñþç èíäè úþâëàíà4.Ñàëäûí èëê ñþçöìö ñÿí äèëäÿí-äèëÿ,Áó ñîí àääûìû äà éåòèð ìÿíçèëÿ5.Çèéà ñà÷, ãîé ãÿëáèì èøûãëà äîëñóí,Èíúÿ ìÿòëÿáëÿðÿ î, ýöçýö îëñóí.Áó ÷ÿòèí éîëëàðäà áóäóð ìÿãñÿäèì:Ñÿíèí áÿéÿíäèéèí áèð éîëëà ýåäèì.Åëÿ êþìÿê åò êè, èøëÿðèìÿ ñÿí,Þçöí øàä îëàñàí äåäèêëÿðèìäÿí.Ìÿí þç õîøóì èëÿ ýÿëèì þíöíÿ,Èòàÿò åéëÿéèì ïåéüÿìáÿðèíÿ.

19

ÑÎÍÓÍÚÓ ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÍ ÒßÐÈÔÈ

Íÿ áèð òàõò èñòÿäè Ìÿùÿììÿä, íÿ òàú,Ãûëûíúëà ÷îõ àëäû øàùëàðäàí õÿðàú.Éîõ, éîõ, ñÿùâ åëÿäèì, î áþéöê íÿáèÙÿì òàõò ñàùèáèéäè, ùÿì òàú ñàùèáè.Îíóí òàõòû èäè áöòöí áó ÿôëàê,Áàøûíûí ìöãÿääÿñ òàúûéäû “ëþâëàê”6.Ìÿëÿê ñèìàëûéäû, Àëëàùòàíûéàí,Áèçÿ äÿ Àëëàùû î âåðäè íèøàí.Áèçëÿðè úÿííÿòÿ îäóð àïàðàí,Úÿùÿííÿì îäóíäàí îäóð ãóðòàðàí.Ïàðëàéûá íóð ñà÷äû áó êàèíàòà,Áÿíçÿðäè Çöëìàòäà àáè-ùÿéàòà7.Óúà ãàëõìàñàéäû ÿðøèí òàüûíäàí,Êèìäè êàèíàòûí ñèððèíè à÷àí?8

Ìÿíÿâè áèð òþùôÿ î âåðèá áèçÿ,ßðøèí ñîâãàòûíû ýþíäÿðèá áèçÿ.Éîëóíóí òîðïàüû îëàí áàøûìûçÄÿéìÿç áàøûíäàêû áèð òöêÿ éàëíûç.Áèçèì ùàëûìûçà ãÿëäÿí éàíàðàãÝöíäöç Ýöíÿø îëäó, ýåúÿëÿð ÷ûðàã.Ùÿð ñûíûã öðÿéèí îäóð ïÿíàùû,Îäóð áàüûøëàäàí ùÿð áèð ýöíàùû.Äàùèäèð, áþéöêäöð î äàùèëÿðäàÿí,Öñòöíäöð, éöêñÿêäèð ùÿð ïåéüÿìáÿðäÿí.Úÿííÿòäÿí òîðïàüà ýÿëäèñÿ Àäÿì,Î ãîéäó òîðïàãäàí úÿííÿòÿ ãÿäÿì9.Àéòÿê ÷ûõäû Éóñèô ãóéóäàí ÿýÿð,Íóð ñà÷äû ãóéóäàí î, Àéà ãÿäÿð10.Õûçðà àáè-ùÿéàò îëäóñà ãèñìÿò,Ùÿéàò ÷åøìÿñèíäÿí êå÷äè Ìÿùÿììÿä11.Éóíèñè óääóñà áàëûã áèð çàìàí,Îíà ñÿúäÿ åòäè áàëûãëà èëàí12 .Äàâóääàí éàäèýàð òÿê áèð çèðåù âàð,Ìÿùÿììÿä éöç çèðåù ãîéóá éàäèýàð13.Ñöëåéìàíûí òàõòû ýåòäèñÿ áàäà,

20

Ìÿùÿììÿä ÿáÿäè ãàëäû äöíéàäà.Èñàíûí áåøèéè ýþéÿ ãîâóøäó,Ìÿùÿììÿäñÿ þçö ýþéëÿðÿ ó÷äó14.Òóð äàüû Ìóñàéà îëäóñà åéâàí,Ìÿùÿììÿäèí ãÿñðè éàðàíäû íóðäàí15.Øÿìèíèí þíöíäÿ äóðóá ÷ûðàãëàð,Ñÿíäÿí èøûã èñòÿð, ñÿíäÿí ïàé óìàð.Øÿôôàô áèð ÷åøìÿñÿí, òÿìèç áèð áóëàã,Öçöíö ñóéóíëà éóéóá áó òîðïàã.Áó ãóðó òîðïàüûí ñÿôàñû ñÿíñÿí,Áó õÿñòÿ äöíéàíûí øÿôàñû ñÿíñÿí.Ùÿêèìñÿí, àéäûíäûð äöøöíúÿí, çÿêàí,ßëèíäÿ Àëëàùûí ùþêìö áèð äÿðìàí.Ìÿõëóãóí ýþçöíÿ ñÿí èøûã âåðäèí,Ýþéäÿ ìÿëÿêëÿðÿ éàðàøûã âåðäèí.Àäûí ìþùöð êèìè ñþçÿ çèéíÿòäèð,Úàìûíäàí ùÿð ãÿòðÿ ÿáÿäèééÿòäèð.Îíäàí áèðúÿ óäóì è÷ÿðñÿ ùÿð êÿñ,Äöíéàäà äÿðä áèëìÿç, ÿçèééÿò áèëìÿç.Åëÿ åò êè, îëñóí î äàäëû øÿðáÿò,Áó éàçûã áÿíäÿíÿ — ìÿíÿ äÿ ãèñìÿò.

ÊÈÒÀÁÛÍ ÉÀÇÛËÌÀÑÛÍÛÍ ÑßÁßÁÈ

Äîëàíûá äþíäöêúÿ ãîúà ðóçèýàð,Þçöíÿ áèð éåíè ìöÿëëèì àðàð.Êþùíÿ ùàâàëàðû äÿéèøÿð òàìàì,Î, éåíè íÿüìÿëÿð áÿñòÿëÿð ìöäàì.Äþâðàí îéóíáàçòÿê îéíàð áèð ìöääÿò,×ûõàðàð ïÿðäÿäÿí áèð òÿçÿ ñóðÿò.Åäèá ôöñóíêàðëûã áó ñóðÿò èëÿ,Õàëãû ÿéëÿíäèðÿð áèð çàìàí áåëÿ.Îíó äà ãîúàëäûá äþâðàí èòèðÿð,Ñÿùíÿéÿ éåíè áèð ñóðÿò ýÿòèðÿð.Òÿçÿ øàèðëÿð äÿ òÿçÿ õÿòò èëÿÊþùíÿ òàðèõëÿðè òÿçÿëÿð áåëÿ.

21

Ùÿð äþâðöí îëàð áèð óñòà áàüáàíû,Áÿñëÿéèá áþéöäÿð êþðïÿ ôèäàíû.Áèð ýþâùÿð ùöñíöíö èòèðñÿ ÿýÿð,Äàøäàí áàø ãàëäûðàð áàøãà áèð ýþâùÿð.Ýÿëèíèìäÿ îëàí øóõëóã, òÿðàâÿòÏåéêÿðøöíàñëàðà åéëÿð êèôàéÿò16.Òÿçÿ îëìàñàéäû áó ÿñÿð, éÿãèíÒÿçÿ áèð ñþç äåìÿê îëàðäû ÷ÿòèí.Áèð ùàðûí àò èäèì áèð çàìàí ìÿí äÿ,Çÿùìÿòëÿ, çèëëÿòëÿ äöøäöì êÿìÿíäÿ.Ùÿð áèð õÿçèíÿäÿ âàð ìÿíäÿí íèøàí,Àíúàã, ùåéô îëñóí êè, äåéèëÿì úàâàí!Ýÿíúëèê — òÿçÿ íàëëû, ùàðûí, êþùëÿí àò,Ãîúàëäûí — íàë ãûçûð, äöøöð ÿëäÿí àò.Êöðÿäÿí ÷ûõàíäà ýöçýö áÿðã âóðàð,Ôÿãÿò ñûíàí çàìàí çèðåùÿ éàðàð17.Ñþç, ñÿíÿò åøãèëÿ ÷ûðïûíàí öðÿê,Àëûð ñèðäàø êèìè èëùàìäàí êþìÿê.Äöøöíúÿì áåéíèìèí ãûçûë ãàíûíäàí,Èíúèòÿê èíúÿ ñþç àëàðäû ùÿð àí.×öíêè ýèçëèíäÿ áèð èëùàì÷ûì âàðäû,Ìÿíèìëÿ þðòöëö ñþç äàíûøàðäû.Ñóñìóøäóð ñèðäàøûì õåéëè çàìàíäûð,Ìÿí äÿ ñþç òàïìûðàì, ùàëûì éàìàíäûð.Áèð äÿ êè, ñþçöìö äèíëÿéèá äóéàí,Áèçè òÿðê åëÿéèá, ýåäèá äöíéàäàí.Øàù Àðñëàí òîðïàãäà, ãÿáèðäÿ èêÿí,Íåúÿ ñþç ñþéëÿéèì, øåèð éàçûì ìÿí?Øàù ÿýÿð ëöòô èëÿ åòñÿ ìÿðùÿìÿò,Éåíè ñþç äåìÿéÿ åéëÿðÿì úöðÿò.Áó äàð êå÷èäëÿðäÿ äÿðä ìÿíè àëäû,Áÿäÿíèì ñóñòàëäû, ðÿíýèì ñàðàëäû,Éîëóìó òóôàíòÿê òóòäó ôèêèðëÿð,Ýþçöìäÿ ãàëìàäû éóõóäàí ÿñÿð.Ýåúÿ, äàð ãÿëáëÿðäÿí ãàðà áèð ýåúÿ,Éîëëàð áàø òöêöíäÿí äàùà äà èíúÿ!Áåëÿ áèð ýåúÿäÿ ìöìêöíìö ñÿôÿð?

22

Ùå÷ áåëÿ áèð éîëäà ãóéó ñå÷èëÿð?Çöëìÿòÿ áöðöíìöø êåøèê÷èõàíà,Ùÿìëÿ åëÿìèøäèð ôèë ïàñèáàíà18.Áèð àùó áàëàñû äîüìóøäóð ÷ÿìÿí,Ìöøê-ÿíáÿð ñà÷ìàäà þç ýþáÿéèíäÿí19.Íÿ ïÿðâàíÿ øàìäàí óçàã äàéàíûð,Íÿ äÿ êè, øàì îíäàí óçàãäà éàíûð.Áèð áåëÿ ýåúÿäÿ îòóðìóøàì òÿê,Êàüûçäà éàçûëàð ãàðà ýåúÿòÿê.Äöðð ö÷öí ãÿââàñòÿê ñóéà áàòûðäûì,Ýàù ñå÷èá ýþòöðöð, ýàù äà àòûðäûì...20

Ýåúÿäÿí áèð ãÿäÿð êå÷ìèø îëàðäû,Ùÿëÿ ãàðàíëûãäû, ñöáùÿ ÷îõ âàðäû,Ôÿëÿéèí êþùëÿíè îëóá òÿíýíÿôÿñ21,Õîðóçëàð áàíëàìûð, ýÿëìÿéèð áèð ñÿñ.Äàõìàäà ýåúÿíèí ùþðöêëÿðèíäÿíÉåääèðÿíý èïÿêëÿð òîõóéóðàì ìÿí22.Áó ëàúèâÿðä êöïäÿí ìÿí äÿ ÈñàòÿêÈïëÿð ÷ûõàðûðàì ùÿð àí ðÿíýáÿðÿíý23.ßââÿëäÿí áÿñëÿéèá òÿðáèéÿ âåðÿíÁèð íÿúèá èíñàíäûð ìÿíè éåòèðÿí;Ìþòÿáÿð áèð øÿõñäèð î Õîéëó Èìàä,Ãàëõìàã èñòÿéÿíÿ î åäÿð èìäàä.Ñÿõàñû äöíéàíû ñàëìûø ùåéðÿòÿ,Äöðëÿ áÿçÿê âóðìóø î, ñÿõàâÿòÿ.Áó ãîúà äöíéàäà îíà òàé ùàíûÊè, ñþçö, ñÿõàñû òóòñóí úàùàíû?Îíäà Ìöøòÿðèíè ýþðÿðÿê ùÿð àí,Âóðàð öçöéöíÿ Öòàðèä íèøàí24.ßôñóñ êè, áÿõòèìèí ñÿðêÿøëèéèíäÿí,Ýèçëÿéèð áó äöíéà î çàòû ìÿíäÿí.Èøëÿðèì äöéöíëö, íÿñèáèì äÿðä-ãÿì,Íÿ éàõûí áèð äîñò âàð, íÿ äÿ áèð ùÿìäÿì.Ìÿýÿð íå÷ÿ óøàã òóòàð áèð ìàìà?Áèð àüàú íÿ ãÿäÿð éåòèðÿð õóðìà?25

Éóõóñóç, àú-ñóñóç ãàëûá î ýåúÿ,Áó ìàâè äÿðéàäà öçöðäöì òÿêúÿ26.

23

Ýåúÿ ýåúÿ äåéèë, äèáñèç áèð ãóéó,Àéû äà, Ýöíö äà óäìóøäó ñóéó27.Ýåúÿíèí áàüðûíû éàðìûøäû çöëìÿò,Êþëýÿ åëÿéèðäè èøûüà òþùìÿò.Àòäûüûì êÿìÿíäëÿ, øàùûí áÿõòèíäÿí,ßìëèê úåéðàíëàðû îâëàìûøàì ìÿí28.ßíýèí äÿíèçëÿðÿ ìÿí òîð àòìûøàì,Áó òîðëà íþâáÿíþâ áàëûã òóòìóøàì29.Õîø ýþðöá áÿõòèíè øàùûí ðÿñÿääÿ,Ìÿí ñþçÿ áàøëàäûì õîø áèð ñàÿòäÿ.Âóðóøóð þíöìäÿ ×èí èëÿ Ùÿáÿø30,Øàùà åäÿúÿéÿì îíëàðû ïåøêÿø. Î ãîðõóíú ýåúÿäÿ ñöñòëÿøÿðäèì ìÿí,Òóòìàñàéäû øàùûí áÿõòè ÿëèìäÿí,×àòäû ìÿäÿíèíÿ ýþâùÿð àõòàðàí,Êþíöë àçàä îëäó ãÿìäÿí, ãóáàðäàí.Ãûçûë ÷àäûðûíû Ýöíÿø óúàëòäû,Èïëÿðè äàüëàðûí áàøûíà àòäû.Ýåúÿêè ÿçàáû óíóòìàã ö÷öíÁèð ìÿúëèñ áÿçÿäèì ìÿí äÿ ùÿìèí ýöí.Àðèôëÿð áÿéÿíÿí áèð éåð ñå÷ÿðÿê,Îðäà áèð òàõò ãóðäóì ìÿí ñóëòàíëàðòÿê.Éåíè áèð öñóëëà áöñàò ãóðóëäó,Äöøöíúÿì ìÿúëèñÿ õèäìÿò÷è îëäó.Øÿðàáûì, ðåéùàíûì, ìÿçÿì, ùÿìäÿìèìÑþçöìäö, ôèêðèìäè, ãÿëáèìäè ìÿíèì.Ãûçûøûá úîøäóãúà áåéíèì øÿðàáäàí,Ýÿëäè ñÿõàâÿòÿ ñþç äÿ áó çàìàí31.Èëùàì áóëóäëàðûì ÷ÿêäè íÿðÿëÿð,Ýþâùÿðøöíàñëàðà éàüäûðäû ýþâùÿð32.Èêè øåé úÿñàðÿò èñòÿð èíñàíäàí:Áèðè îä, áèðè äÿ éûðòûúû àñëàí.Ñàíêè ùÿìúèíñ èìèø îäëà àñëàí äà,Íÿ äöøñÿ ìÿùâ åäÿð áóíëàð áèð àíäà.Òàëåéèì à÷ûëäû, îëäóì áÿõòÿâÿð,Çþùðÿ äÿô ýþíäÿðäè, Ìöøòÿðè äÿôòÿð33.Ëöòôäÿí ýàù áÿçÿê éàðàäûðàì ìÿí,

24

Ýàù ùèêìÿò ñà÷ûðàì ñþç õÿçèíÿìäÿí.Ñà÷äûüûì ýþâùÿðëÿ áÿçÿíäè úàùàí,×öíêè âàð øàù êèìè áèð ýþâùÿð àëàí.Éåíèäÿí ìÿäÿíÿ ìÿí ÿë óçàòäûì,Ýåäèá õÿçèíÿíèí ìÿüçèíÿ ÷àòäûì.Ùå÷ éàõøû èø äåéèë éàëàí äàíûøìàã,Áó ãûçûë, áó äà îä, ÿðèò, éîõëà, áàõ!Íå÷ÿ âàõò àü ðÿíýÿ ëàúèâÿðä ãàòäûì,Áèòäè “Øÿðÿôíàìÿ”, ìóðàäà ÷àòäûì34.Úîøäó ×èí íàõûøëû øåðèì, ñÿíÿòèì,Ýþð ùàðà ãàëõàúàã ìÿíèì øþùðÿòèì!Ýþð ÿââÿë íÿ ÿêäèì, ýþð áèòäè íÿëÿð,Ñûíûüû áó ñàéàã áèòèøäèðÿðëÿð35.Íå÷ÿ èë îëàð êè, ýþâùÿð ñåâÿíëÿðÀõòàðûá òàïìàéûá áèð áåëÿ ýþâùÿð.Àõûð êè, òàïûëäû áèð ýþâùÿð ñàòàí,Éàõøû ìàë àëûíàð ñàòûúûñûíäàí.Ïàäèøàù ÿìð åòäè: áÿçÿíñèí áèð áàü,Ñÿðâëÿð ÷ÿìÿíÿ ýÿòèðñèí íþâðàã.Ãÿëáè íóðëó øàùûí øÿðÿôèíÿ ìÿíÝöú àëûá èäðàêûí øÿôÿãëÿðèíäÿí,Áèð ñÿðâ áÿçÿäèì êè, ìÿúëèñ øàä îëñóí,Îíóí øÿðÿôèíÿ áàäÿëÿð äîëñóí.Øåèð éîõ, ìÿíàñûç íÿçì éàçàíëàð×ÿòèíëèê ÷ÿêìÿçëÿð, îíëàðà íÿ âàð?Äàøëàðäàí úÿâàùèð ÷ûõàðàí àíúàãÁèëèð êè, ÷ÿòèíäèð ýþçÿë ñþç òàïìàã.Áó èíúÿ õÿéàëëàð ìÿíè úîøäóðäó,Êþíëöìöí àòÿøè áåéíèìÿ âóðäó.Þç òöñòöì áàøûìà ãàëõäûãúà ìÿíèì,Ãóðóéóá ãàõàúà äþíäö áÿäÿíèì.Ýÿëèíúÿ áó ýþçÿë ýÿëèí ùàñèëÿ,Ìÿíäÿ ñÿáð ýÿðÿê, øàùäà ùþâñÿëÿ.Ñþçÿ áàõ, áàø àëûá ùàðà óúàëûð,Ìÿí íÿëÿð äåéèðÿì, î íÿëÿð ÷àëûð?Áèëìèðÿì, áó ãÿäÿð ôöñóíêàð ñþçëÿð,Áàáèë ãóéóñóíäàí ÷ûõûð íÿ òÿùÿð?”36.

25

Çþùðÿéÿ î “Çÿíä”è êèìëÿð þéðÿòäè,Îõóéóá Ùàðóòó òàìàì áÿíä åòäè?37

Ñåùèðëè íÿüìÿìäÿí Çÿðäöøò õàð îëäó,Ñþíäö ÷îõ “Çÿíä”ëÿðèí àëîâó, îäó38.Äÿðéàéà äöðð ñà÷ñûí ãÿòðÿ áóðàäàí,Ãîé õóðìà äàøûñûí Áÿñðÿ áóðàäàí39.Áó àëòûêöíú òàüäà áèð áóëóäàì ìÿí,Ñÿïÿðÿì ùÿð éàíà ñó úèéÿðèìäÿí40.Áèòêèòÿê ïàé àëûð ùàìû ñóéóìäàí,Éàüûøûì ñÿðâëÿð éåòèðèð ùÿð àí41.Êþëýÿòÿê èøûãäàí êèì ÷ÿêñÿ çÿðÿð,ßëáÿòòÿ, ùÿìèøÿ îíäàí ÷ÿêèíÿð.×åøìÿìäÿí ôåéçèéàá îëñà äà ÷îõó,Ýåòìèð ýþçëÿðèíÿ ùÿñÿääÿí éóõó42.Ìÿíèì ìåéõàíàìäàí è÷ÿðëÿð øÿðàá43,Ìÿíèì ñþçëÿðèìäÿí áàüëàðëàð êèòàá.Áó ôåéçè îíóí÷öí ãàçàíäûì êè, ìÿíßñëà ñó è÷ìÿäèì éàä áèð ÷åøìÿäÿí44.Õÿëâÿòäÿ ïîëàääàí ñèëäèì êè, ïàñû,Éàãóò ðÿíýè àëñûí îíóí àéíàñû45.Ñèëèá áó àéíàíû ïàðëàòäûì ïàð-ïàð,Éåðäÿí òîç-òîðïàüû êöëÿê àïàðàð.Î ×èí öçëö íèýàð, áèëìèðñÿí ìÿýÿðÐóìóí ãàëàñûíû íåúÿ ôÿòù åäÿð?Õÿçèíÿ êÿøô åòìÿê èñòÿñÿ áèðè,Ýÿðÿê óíóòìàñûí ÷ÿòèíëèêëÿðè!Õÿçèíÿ êÿøô åòìÿê èñòÿñÿí ÿýÿð,Ùÿð áèð ÷ÿòèíëèéÿ òàá åò, ñèíÿ ýÿð!Ìÿñÿë âàð, äåéÿðëÿð, åøèò, ãóëàã àñ:“Âèðàíÿ îúàãäàí ùå÷ òöñòö ÷ûõìàç!”Éóõó âàð, ÿââÿëúÿ ÷îõ ãîðõóíú îëóð,Ýöí äîüóð, öðÿéèí ôÿðÿùëÿ äîëóð.Ãÿëáÿ ãîðõó ñàëàí ÷îõ øåéëÿð ö÷öí,Èíñàí øöêð åëÿéèð àõûðäà áèð ýöí.Íÿ ÷îõäóð øàèðëèê èääèà åäÿí, —

26

Ãîðõóðàì ìåéäàíäà ãàí òþêöëìÿêäÿí.Éàéûí îðòàñûíäà ÷îõ éàüñà éàüûø,Åëÿ ñîéóã äöøÿð, ñàíêè äþíöá ãûø.Ùàâàéà éàüûøäàí íÿì ÷þêñÿ ÿýÿð,Ýöíÿø î ÷èðêëÿðè ñèëèá ìÿùâ åäÿð.Ïàéûç éåòèøäèêäÿ, áèëèð êè, ùÿð êÿñ,Äàùà ëÿòèô êöëÿê, èíúÿ ìåù ÿñìÿç.Àðòûã ðöòóáÿòäÿí òþðÿéÿð âÿáà,Òÿíÿôôöñ ÷ÿòèíäèð áåëÿ ùàâàäà.Áóíäàí ãóðòàðìàã÷öí ãàëàéàðëàð îä,Òþêÿðëÿð áó îäà ñÿíäÿë, ýöë âÿ óä.Òÿáèìëÿ øàùà óä éàíäûðàðàì ìÿí,Äàùà áàøãà áèð èø ýÿëìÿç ÿëèìäÿí.Àëëàù ìÿíè îíà áÿíäÿ õÿëã åòìèø,Èòàÿòäÿí áàøãà áèëìÿðÿì áèð èø.Äöíéàýþðìöø àäàì, — éàõøû éà éàìàí, —Øèêàéÿò åéëÿìÿç þç ðóçýàðûíäàí.Áó äöíéà ùå÷ êÿñëÿ äåéèë ùÿìàâàç,Ñàçÿíäÿëÿð êèìè áèð ùàâà ÷àëìàç!Î ñàçäà ýþðÿðñÿ èïÿê áèð òåëè,Ãûðûá àòìàã ö÷öí óçàíàð ÿëè.Èïÿê éåòèðìÿêäÿ èêè úöð ãóðä âàð,Çèääèð îäëà ñóòÿê ùÿìèøÿ îíëàð.Áèðè áàðàìàíû òîõóéóð áèð-áèð,Î áèðè êàðâàíëà èïÿê ìÿùâ åäèð.Ïÿòÿêäÿ èêè úöð àðû âàð ìöäàì,Íåúÿ êè, àëäàäàð ïÿðâàíÿíè øàì, —Áèðè éåì äàøûéàð ùåé àõøàì-ñÿùÿð,Î áèðè ýèçëèíúÿ î éåìäÿí éåéÿð.Áàë âåðÿí àðûíûí áèðúÿñè, éÿãèí,Éöçöíäÿí éàõøûäûð áàë éåéÿíëÿðèí.Ùÿëÿ úàí àëìàìûø ÿúÿë, òóðàúòÿê:“Äàä, ìÿíè òóòäóëàð!” — ÷ûüûðûá äàä ÷ÿê46.Òàìàùêàð äöíéàäàí íÿ óììàã îëàð,Éà ñÿíè éàíäûðàð, éà äà ÷èé ñàõëàð;

27

Ãàéíàéûá úîøàðñàí, éàíàðñàí äÿðääÿí,Ãàéíàéûá úîøìàñàí, ÷èé ãàëàðñàí ñÿí.Ôÿëÿê — éåääèáàøëû ãîðõóíú ÿæäàùà,Áèðúÿ çÿðáÿ âóðñà, ìÿùâ îëäóí äàùà47.Õÿëáèðÿ áÿíçÿéÿí òåøòäèð àñèìàí,Ñÿí áèð õÿëáèð òîðïàã, î äà áèð òåøò ãàí48.Î, òåøòäÿí ñó òþêñÿ áàøûíà íàùàã,Ñÿí ÿëÿ õÿëáèðòÿê öñòöíÿ òîðïàã.Òîðïàã äà, ÷åøìÿ äÿ îëàí áèð éåðäÿËàçûìäûð, ÿëáÿò êè, òåøò äÿ, õÿëáèð äÿ.Áó ýþé ðÿíýëè êöïöí ÷îõ ùèéëÿñè âàð,È÷èíäÿí ýþðÿðñÿí éöç úöð ðÿíý ÷ûõàð49.Êöïÿ áèð úàäóýÿð ìèíÿð, äåéÿðëÿð,Áó êöïÿ ìèíìèøäèð éöç ìèí úàäóýÿð50.Ôÿëÿê ùåñàáûíû ýÿë åòìÿ íàùàã,Àë÷àüû éöêñÿêäèð, éöêñÿéè àë÷àã.Î ýàù àëòäà îëóð, ýàù öñòäÿ îëóð,Îíà àëò-öñò äåìÿê äàùà äîüðóäóð.ßáÿñäèð ôÿëÿêëÿ áÿùñÿ ýèðèøìÿê,Ùå÷ êÿñëÿ ùÿìàùÿíý îëìàéûá ôÿëÿê.Àòäûüû ùÿð àääûì ôÿíääèð, êÿëÿêäèð,Èøëÿðè áöñáöòöí îéóíäóð, ðÿíýäèð!Áèðèíè ýþéëÿðÿ óúàëäûð áÿçÿí,Áÿçÿí äÿ ãóë åäèð îíó, ýþðöðñÿí.Òöëêöòÿê ýåéäèðÿð ãûðìûçû ïàïàã,Ñîíðà ãàðà èòÿ éåäèðäÿð àíúàã51.Íÿäèð äþðä éîë öñòÿ ìÿñêÿí äöçÿëòìÿê?52

Íÿäèð ãàðûí ýöäìÿê äþðäàéàãëûòÿê?Äþðä áàëûø ãåéäèíäÿí ãóðòàðàíäà áèç,Àñóäÿ éàòàðûã ñÿññèç-ñÿìèðñèç53.Éîëöñòö ìÿíçèëäèð áó êþùíÿ òîðïàã,Èêèúÿ ãàïûñû âàð îíóí àíúàã:Ýèðèø ãàïûñûíäàí ýèðÿðñÿ ùÿð êÿñ,×ûõûø ãàïûñûíäàí ÷ûõìàéà áèëìÿç.Áÿäáÿõòäèð áó äÿðèí ãóéóäà ãàëàí,

28

Ãàð êèìè äöøÿðÿê äîíóá áóç îëàí.Õîøáÿõòäèð øèìøÿêòÿê éàëíûç áèð àíäàÏàðëàéûá ñþíÿíëÿð ôàíè úàùàíäà.Íÿ ëàçûì äöíéàäà ôÿðñèç áèð øàìòÿêÝåúÿëÿð óçóíó úàí âåðèá ñþíìÿê?Åòèáàð åòìÿéÿí þç ýÿìèñèíÿÝÿðÿê ÿââÿëúÿäÿí öçìÿê þéðÿíÿ.Òÿëÿñÿí àäàìà êþùëÿí àò ýÿðÿê,Éàáûéëà íÿ ãÿäÿð î, éîë ýåäÿúÿê?Ùèéëÿäÿí ïîçóëóá, êîðëàíûá äöíéà,Íÿ ãÿëáäÿ ãàí ãîéìóø, íÿ öçäÿ ùÿéà.Ôÿëÿê î ôÿëÿêäèð: äàü ÷ÿêèá ùÿäÿð,Áèçè ýàù ñàðàëäàð, ýàù äà ýþéÿðäÿð.Ùÿð ïÿðäÿäÿ éàëíûç î àäàì ÷àëàðÊè, îëà ïÿðäÿäÿí éàõøû õÿáÿðäàð54.Äöç éîëó éàõøû áèð ðÿùáÿð ýþñòÿðÿð,Ìÿí éîëà ÷ûõûðàì, áÿñ ùàíû ðÿùáÿð?Åëÿ áèð ïèñ âàõòäà ýÿëÿúÿê þëöìÊè, áåçìèø îëàúàã äöíéàäàí êþíëöì.Ãÿôëÿò ãîøóí ÷ÿêèá ýÿëÿúÿê áèðäÿí,Éàòàüà áàø ãîéóá éàòàúàüàì ìÿí.Õÿéàë äöíéàñûíà åäèá òàìàøà,Þìðö éóõó êèìè âóðóðàì áàøà.Áåëÿ ãîë-ãàíàäëà îëàðìû ó÷ìàã?Ùàðà ÷àòäûðàúàã áåëÿ ÿë-àéàã?Áåëÿ äþðä ìöõàëèô éîë àéðûúûíäàí×ûõìàðàì, éà ãîúà îëóì, éà úàâàí55.Ãîúàëûã ÿäàñû ýþñòÿðñÿì ÿýÿð,Ìÿíäÿí áó úàâàíëàð öç äþíäÿðÿðëÿð.Úàâàíëûã åëÿñÿì áó áÿäÿíëÿ ìÿí,Ýÿðÿê áàøãàñûíäàí áîðú àëàì áÿäÿí.Éàõøûñû áóäóð êè, îëàì ùÿð çàìàíÃîúà èëÿ ãîúà, úàâàíëà úàâàí.À÷àì áó äöéöíö, áÿëêÿ áèðòÿùÿð,Ìÿíäÿí äîñò-àøíàëàð èíúèìÿéÿëÿð.

29

ÑÞÇÖÍ ÒßÐÈÔÈ ÂßÏÀÄØÀÙËÀÐÀ ÍßÑÈÙßÒ

Äÿíèç äàëüàëàíûá ýÿëÿðñÿ ôåéçÿ,Ñÿäÿôäÿí äöðð àëûá ÷ûõàðäàð öçÿ56.Éåíèäÿí äþâëÿòèì áàøûìäàí àøäû,Äþâëÿòëè öðÿéèì ñþçëÿ äîñòëàøäû.Ãàðàíëûã ÷ÿêèëäè, äîüäó ýþçÿë ýöí,Øóõ ñÿùÿð à÷ûëäû øóõ áöëáöë ö÷öí.Îéàíäû éåíèäÿí, áÿõòèì îëäó éàð,Ýþð èíäè øàä êþíëöì íÿëÿð éàðàäàð?..Òàëå áèðèñèíÿ âåðÿðñÿ à÷àð,Î, ãàðà äàøäàí äà ýþâùÿð ÷ûõàðàð.Ùÿð ýöíÿ ðóçèýàð äåäèê ÿçÿëäÿí,Áèðèíäÿ úÿëÿ âàð, î áèðèíäÿ äÿí.Âàðëûã ïÿðýàðûíûí óëó ðÿùáÿðèÌÿíÿ ñþç ìöëêöíö âåðÿíäÿí áÿðè,Õåéëè äöøöíäöì êè, áó þëêÿíè ìÿíÁÿñ êèìÿ òàïøûðûì þçöì ýåäÿðêÿí?Áèð øÿùÿð éàðàòñàì, áàõòûì îëñà éàð,Êèì îëñóí áÿñ îíà ñîíðà øÿùðèéàð? 57

ßãëèì ñþéëÿäè êè: — Áåëÿ øÿõñ ýÿðÿêÒàíûíñûí äöíéàäà ìÿðóô èíñàíòÿê.Åëÿ ëöòôêàð ÿë îëà êè, îíäà,Ìèñëè òàïûëìàéà áöòöí úàùàíäà.Ýÿðÿê ãàðûøãàéà àçúà éåì âåðÿ,Ôèëÿ äÿ ôèë ïàéû ñå÷èá ýþíäÿðÿ.Îëìàéà ñÿðñÿðè, õàì àäàìëàðòÿêßëèíäÿí ýÿëìÿéÿ ãÿëÿì äÿ ÷ÿðòìÿê.Ãàðûøãà éåìèéëÿ ôèëè éåìëÿéÿ,Úÿáðàéûë ðöòáÿñè âåðÿ ìèë÷ÿéÿ.Áöòöí áÿõòè äþíìöø øàùëàðûí, ÿëáÿò,Þë÷ö áèëìÿçëèêäÿí îëóá áÿõòè áÿä.Áàø èëÿ àéàüû ïèñ ôÿðã åòìèøëÿð,Ìÿñò îëóá, òàúû äà ãîéóá ýåòìèøëÿð.Êè÷èê ÷îõ ïàé àëìûø, áþéöê àç àëìûø,Áþéöéöí ãèéìÿòè áåëÿ àçàëìûø!Ìÿíàñûç ñÿõàâÿò ýþñòÿðñÿ ùÿð êÿñ,

30

Éûðòûã òÿáèë êèìè ÷ûõàðàúàã ñÿñ.Þë÷ö-áè÷è áèëñÿí ùÿð áèð èøäÿ ñÿí,Áþéöê ùåñàáëàðû äöç ùÿëë åäÿðñÿí.Ìÿòàùû áþëÿíäÿ ñÿí åëÿ áþë êè,Àïàðàíûí àüûð îëìàñûí éöêö.Ãîéìà ãîúà øàùà ýÿíú öñòöí ýÿëÿ,Øèðóéÿ Ïÿðâèçè þëäöðäö áåëÿ58.Ãîúàìàí àüàúà ìèøàð ÷ÿêìÿ ñÿí,Çþùùàê áóíóí ö÷öí äöøäö òÿõòèíäÿí59.Ùþêìäàð þë÷öéëÿ áÿõø åäÿ ýÿðÿêÎäó äà, ñóéó äà, — Ýöíòÿê, áóëóäòÿê.ßëèéëÿ äöðð ñà÷à î, äÿíèçëÿðÿ,Äàüëàðäà òîðïàüû ëÿëÿ äþíäÿðÿ.Ùàðäà áàéðàüûíû óúàëòñà ýþéÿ,Êèñÿäÿí ïàéëàéà áîë-áîë ùÿäèééÿ”.Èäðàê ñàùèáèäèð, øöêöð Àëëàùà,Íàçäà, íÿâàçèø äÿ éàðàøûð øàùà.Äàüëàðäàí òà ñàìàí ÷þïöíÿ ãÿäÿðÙÿð øåéèí ùÿð çàìàí ãÿäðèíè áèëÿð.Ùÿð êÿñäÿ íÿ ãÿäÿð âàðñà ëÿéàãÿò,Î ãÿäÿð ýþñòÿðÿð îíà ñÿõàâÿò.Îäóð êè, ÷îõ-÷îõäóð ìÿäù åäÿíëÿðè,Äöíéàäà éîõ ìèñëè, éîõ áÿðàáÿðè.×îõëàðû èñòÿäè “Èãáàëíàìÿ”íè,Òÿê îíà ùÿñð åòäèì ìÿí áó íàìÿíè60

×öíêè òàíûäûüûì áöòöí øàùëàðäàíÒÿê îäóð ÿìÿéÿ äöç ãèéìÿò ãîéàí.Áîøäóð ÷îõ øàùëàðûí àíúàã áàøëàðû,Íàùàã ÷îõ êÿñäèðìèø îíëàð áàøëàðû.Ùàé-êöé ÷îõ, ùå÷ áèð øåé éîõäóð ñöôðÿäÿ,Äþíöá áÿäÿíëÿðè ãóðó úÿñÿäÿ.Îíëàðäà áèð òàúèð òÿáèÿòè âàð,Çÿëèòÿê ãàí ñîðóá ëÿççÿò àëàðëàð.Äÿíèçòÿê äöøöíúÿì, äöðòÿê ñþçëÿðèì,Ëÿë èëÿ äîëóäóð ìÿíèì ÿñÿðèì.Øàù þçö ñÿððàôäûð, ãÿäðèíè áèëÿð,Ñþçöìöí ðöòáÿñè ãàò-ãàò éöêñÿëÿð.

31

ÏÀÄØÀÙÛÍ ÒßÐÈÔÈ

Äåéèðëÿð: ýþéëÿðäÿ áèð àü õîðóç âàð,Î, ÿðøèí àëòûíäà òóòóáäóð ãÿðàð.Äåéèðëÿð: î õîðóç áàíëàð ùÿð ñÿùÿð,Éåðäÿêè õîðóçëàð îíà ñÿñ âåðÿð61.Áèëèí êè, ýþéëÿðèí î ãóøó ìÿíÿì,Ùÿð ñÿùÿð îéàäàð ãóøëàðû íÿüìÿì.Øÿùÿðèí ãóøëàðû þòÿð ùÿð ñÿùÿð,“Äöíéàíû äèíäèðÿí îäóð” äåéÿðëÿð.Íèçàìè, äóðìà, ýÿë, õÿçèíÿíè à÷,Áÿñäèð áó Ýÿíúÿäÿ ãàëûáñàí ìþùòàú.Áèð îâ âóðóáñàíñà, ÷ûõàð ìåéäàíà62,Áèð õÿçèíÿí âàðñà, ýþñòÿð úàùàíà!Áåëÿ õÿçèíÿíè áÿõò âåðÿð àíúàã,Õÿçèíÿí äöíéàíû íóðëàíäûðàúàã.Âóðóáñàí ãûçûëà øàù ñèêêÿñèíè63,Õöòáÿ äå, âöãàðëà óúàëò ñÿñèíè.Î, åëÿ øàùäûð êè, äþâðöíäÿ íÿ âàð,Îíóí øþùðÿòèéëÿ åäÿð èôòèõàð.Óúàäûð, èýèääèð ùÿð ùþêìäàðäàíÌÿëèê Íöñðÿòÿääèí, î øàíëû ñóëòàí.Çÿêàäà î, Ìîñóë ùþêìðàíûäûð,Ìÿðäëèêäÿ øàùëàðûí Ãÿäÿðõàíûäûð.Øþâêÿòäÿ, çÿêàäà Ìàùìóä êèìèäèðÏîëàä éóìøàëòìàãäà Äàâóä êèìèäèð.Àëìûø ôÿðìàíûíû Ìàùìóäèëÿðäÿí,Ùÿñÿáè, íÿñÿáè Äàâóäèëÿðäÿí64.Ìåéâÿëè áàùàðäûð, ñèíÿñèíäÿ ýöë,Ñþç ãîøóð øÿíèíÿ ãóìðó âÿ áöëáöë.Ìÿúëèñëÿð è÷èíäÿ òÿçÿ áàùàðòÿêÄöðð, äèðùÿì ïàéëàéàð î, ÿòÿê-ÿòÿê.Òöíä øÿðàá ãÿäÿùÿ òþêöëñÿ ÿýÿð,Ëÿë ëàúèâÿðäÿ øÿáõóí åéëÿéÿð65.Ñóéà ãûëûíú âóðóá, îä ñà÷àí çàìàíÁóëóäëàð Ýöíÿøè ãîðóéàð îíäàí.Òÿðëàíû îâ ö÷öí ãàëõàðñà, éÿãèí

32

Òÿðëàíû äàä ÷ÿêÿð ýþéäÿ ôÿëÿéèí.Ôÿçàäà ó÷àðñà ÿýÿð öãàáû66,Éà Àéû îâëàéàð, éà Àôèòàáû.Ùàíû áó äþâðàíäà åëÿ áèð èíñàí,Îüóðëàéà áèëñèí áèð ñèôÿò îíäàí?Àéûí øöàñûíû èï áèëÿí íàøûÎüðóíóí, ÿëáÿò êè, ÿçèëÿð áàøû.Ýþë èëÿ ñÿðàáû òàíûìàéàíëàðÉîëäà ñóñóçëóãäàí òàãÿòñèç ãàëàð.Àéû ýþéäÿ ôÿòèð åéëÿéèá ýöìàí×îõëàðû ãóéóéà äöøöáëÿð, èíàí67.Ìÿëÿéÿ áÿíçÿéÿð äèâëÿð êÿíàðäàí,Äèâ çöëìÿòäÿí òþðÿð, ìÿëÿêñÿ íóðäàí68.Àëëàùòàíûéàíäûð áèçèì ùþêìäàð,Ìåùð, âÿôà èëÿ äîëó ãÿëáè âàð.Òÿê ìÿíè ñàëìàéûá ìöøêöëÿ áó èø,Êèì îíà ëàéèãëè ìÿäùèééÿ äåìèø?Íå÷öí Áèøêèí äåìèø îíà áó äþâðàí?Î êè ìåùðèáàíäûð áöòöí øàùëàðäàí.Áèøêèí êÿëìÿñèíè äöðöñò éàçñàëàð,Îíà ëàéèã áèð àä Êåéïèøèí îëàð69.Êåéïèøèí äåñÿëÿð, ëàéèãäèð, ÿëáÿò,Ùÿì Êåé íèøàíëûäûð, ùÿì Êåéõàñèééÿò.Î, àáàä åëÿìèø äöíéà éóðäóíó,Õåéðèíè ýþðÿíëÿð áèëèðëÿð áóíó.Ãîïäó áèð çÿëçÿëÿ, ýþéö îéíàòäû.Øÿùÿðëÿð äàüûëûá éåðëÿðÿ áàòäû70.Äàü-äàø ñàðñûëàðàã, ãîïóá ó÷àíäàÔÿëÿê òîç àëòûíäà ãàëäû áèð àíäà.Ðóçýàðûí åòäèéè îéóíáàçëûãäàí,Ñàíêè àëò-öñò îëäó òîðïàã, àñèìàí.Ñóðóí ýóð ñÿñèíäÿí áàëûã ãîðõàðàãÀòûëäû þêöçäÿí áèð õåéëè óçàã71.Ôÿëÿê çÿíúèðèíèí ùÿëãÿëÿðèòÿêÉåðèí äÿ áÿíäëÿðè àéðûëäû òÿê-òÿê.Àçäû éîëëàðûíû ýóð àõàí ñóëàð,Äàüëàð ÷àðïûøìàãäàí áèòàá îëäóëàð.

33

Éóñèôëÿð ýþçöíÿ ñàíêè áàòäû ìèë,Ñàíêè àøûá-äàøûá Ìèñðè áàñäû Íèë72.Ùå÷ áèð ýþç ñàëàìàò ãàëìàäû, èíàí,Ìàòÿì ñöðìÿñèíÿ ãÿðã îëäó úàùàí.Íÿ ãÿäÿð õÿçèíÿ áàòäû î ýåúÿ,Î øÿíáÿ ýåúÿñè éîõ îëäó Ýÿíúÿ.Ùàìû: êèøè, ãàäûí, ãîúà éà úàâàí,Ãîïàðäû äÿùøÿòëè ôÿðéàäëà ôÿüàí.Áèðúÿ ñàï ýþâùÿðè ñàü ýþðäö ñÿùÿð,Î äöçäö éåíèäÿí ñàïëàðà ýþâùÿð73.Áó ýþâùÿð êàíûíûí áàõòû éàð îëäó,Î áÿëà þëêÿäÿí òåç êÿíàð îëäó.Àç çàìàí è÷èíäÿ áó âèðàí þëêÿÊå÷äè àáàäëûãäà Ðóìó äà áÿëêÿ.Áàõìàéûí çÿëçÿëÿ ãîïàðûá òóôàí,Þëêÿíè áèð àíäà åëÿäè âèðàí, —Ýþðöí êè, íÿ ñàéàã ãàäèð ùþêìöäàð,Ïîçóëìóø úÿëàëû åòäè áÿðãÿðàð!Ïàë÷ûã áàðûëàðû òàìàì ñþêäöðäö,Éåðèíäÿ ãûçûëäàí äèâàð ùþðäöðäö.Õÿçèíÿ ñÿðô åäèá, âåðäè òÿìòÿðàã,Ñÿéèëÿ þëêÿäÿí äÿðä îëäó óçàã.Áàü÷àëàð ñàëûíäû, åâëÿð äèêÿëäè,Ùÿð åâäÿí éöç ÷ûðàã èøûüû ýÿëäè.Î êè, áó òîðïàüû åéëÿäè àáàä,Äÿðýàùû ùå÷ çàìàí îëìàñûí áÿðáàä.

ÒßÇÈÌ ÕÈÒÀÁßÑÈ

Íÿ ýþçÿë ýöíÿøñÿí, òà óçàãëàðäàíÅäèðñÿí áèçèì÷öí ùÿð øåéè ÿéàí.Èøûã úèíñèíäÿíäèð ùÿð÷ÿíä êè, ÷ûðàã,Èøûãñûç ÷ûðàã äà ýþðöíìÿç àíúàã.ßñèë òàúèäàðëûã, äöøöí, éàõøû áèë,Éöçëÿðúÿ òàú éûüûá ñàõëàìàã äåéèë.Ùþêìöäàð îäóð êè, ùÿð áàøà ìöäàì

34

Ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá, òàú åäÿ ÿíàì.Èíñàíû àçäûðàí õÿéàëëàðû ñÿíÁàøëàðäàí ãûëûíúëà ðÿää åëÿìèñÿí.Óúàëñà áèð øàùûí ôèêðè, áàéðàüû,Øàä îëàð îðäóñó, éóðäó, òîðïàüû.Ñÿíèí áàéðàüûíà áÿçÿêäèð çÿôÿð,Ýöúöíëÿ éîõ îëäó äÿðäëÿð, ñèòÿìëÿð.Êÿéàíëàð êþ÷öáëÿð èíäè äöíéàäàí,Éåðëÿðè áîø äåéèë, ñÿíñÿí ùþêìöðàí.Þëêÿäÿ áó õàëãà ðÿùáÿð îëäóí ñÿí,Ôèòðÿòèí ýþçÿëäèð ñÿíèí ÿçÿëäÿí.Èíäè áó äöíéàäà ñÿíñÿí òàúèäàð,ßëèíëÿ òàú ãîéàð áàøûíà øàùëàð.×àòìàç ÿäàëÿòäÿ ñÿíÿ Ïèøäàä,Êåéõîñðîâ, Êåéêàâóñ, íÿ äÿ Êåéãóáàä!Éåääè ôèðóçÿëè áó ãÿñðäÿ ñÿíÙàããà, ÿäàëÿòÿ âöñÿò âåðìèñÿí74.Áèð ãÿäÿù ìåé âåðèð ñÿíÿ Íèçàìè,Ýÿðÿê íóø åäÿñÿí Êåéêàâóñ êèìè.Áó òóñè ãÿäÿùëÿ Ìàùìóäà áèëäèð:“Øàùíàìÿ”íèí ãÿäðè-ãèéìÿòè íÿäèð!75

Èêè õÿçèíÿíèí âàðèñè, ùþêìÿíÑÿõàâÿòäÿ ñÿíñÿí, ñþç äåìÿêäÿ ìÿí76.Áîðú ÿýÿð âàõòûíäà þäÿíèëìÿñÿ,Ãàéäàäûð: âàðèñäÿí ÷àòàð âàðèñÿ77.Ìÿí åëÿ ñþç äåäèì — äåìÿìèø ùå÷ êÿñ,Áèð èø ýþð — îëìàñûí îíà ùå÷ ÿâÿç.Ìÿíÿ ÿãëèì ÷àòûá áó èøäÿ äàäà,Ìöâÿôôÿã îëàñàí ñÿí îõóìàãäà.Éàð åòñÿê áó èêè ýþçÿë íèééÿòè,Áèðÿ îí àðòàúàã ñþçöí ãèéìÿòè!Áàüûìäà ðåéùàíäûð ìÿíèì áó ÿñÿð,Ñÿíèí åéâàíûíû ãÿíäèëòÿê áÿçÿð.Ìÿúëèñ ãóð, áó ìåéëÿ äîëäóð êàñàíû,Øþëÿñè, íÿøÿñè äóðóëòñóí ãàíû.Ñÿí ìåé è÷, ýÿòèðìÿ ùå÷ áèð áÿùàíÿ,Àüçûì ìþùöðëöäöð, öç âóðìà ìÿíÿ.

35

Äàìàüûí ÷àü îëñóí, áÿõòèí äÿ úàâàí,Úàùàíäà îëàñàí Úàùàí Ïÿùëÿâàí.Áó äöíéà, áó äþâðàí ñÿíÿ éàð îëñóí,Ðóçýàðûí ùÿìèøÿ õîø ðóçýàð îëñóí!Ýþéëÿð öëâèééÿòäÿí äöøìÿç ùå÷ çàìàí,Ñÿí äÿ ýþéëÿð êèìè óúà îëàñàí.Ãûëûíúûí êÿñêèíäèð Ýöí øþëÿñèíäÿí,Ýþéö äÿ éåð êèìè ñÿí ðàì åäèáñÿí.Ïàðëàã ãûëûíúûíäàí ìÿùâ îëñóí éàüû,Ñÿíäÿí ãöäðÿò àëñûí Êÿéàí áàéðàüû.Áþéöê áèð èø ö÷öí, áèë, åé ùþêìöäàð,Ýþíäÿðäèì, äîüðóäóð, ìÿí áèð éàäèýàð,Ñÿí þçöí ÿáÿäè áèð éàäèýàð ãàë,Äåäèéèì áó ñþçö äàèì éàäà ñàë!

ÊÈÒÀÁÛÍ ÁÀØËÀÍÌÀÑÛ

Éóíàíëû ôèëîñîô, çÿêàäà íàäèð,×ûõàðòäû ìÿäÿíäÿí áåëÿ úÿâàùèð:Áèð äÿôÿ äöíéàíû ñÿéàùÿò åäÿíÈñêÿíäÿð êåúÿðÿê íå÷ÿ þëêÿäÿí,Ýÿëèá þç éåðèíÿ, éóðäóíà ÷àòäû,Äîüìà âÿòÿíèíè íóðëà ïàðëàòäû.Àüûë ùÿð áèð ñèððÿ éîë òàïñûí äåéÿ,Î âåðäè ôèêðèíè åëìÿ, áèëèéÿ,Õÿéàëû ýþéëÿðè ýÿçäè, äîëàøäû,Áàüëû ãàïûëàðûí ñèðèííè à÷äû.Áÿéÿíäè ïÿùëÿâè, éóíàí âÿ äÿðèÄèëèíäÿ éàçûëìûø áèð ÷îõ ÿñÿðè.Áèð äÿ ôàðñ äèëèíäÿ øàùàíÿ äÿôòÿðÎëìóøäó äèëèíäÿ ñó êèìè ÿçáÿð,Èñòÿð Ðóì åëèíäÿ, èñòÿð Éóíàíäà,Äöíéà äèëëÿðèíäÿ íÿ âàð úàùàíäà.Áóéóðäó òÿðúöìÿ åäèëñèí áöòöíÁèëèê õÿçíÿñíè äîëäóðìàã ö÷öí.

36

Äöðð éûüäû åëì ö÷öí áèð-áèð ùÿð éàíäàí,Áóíëàðäàí éàðàòäû áþéöê áèð öììàí.Îíóí éàðàòäûüû áèðèíúè ÿñÿðÄöíéàøöíàñëûãäàí âåðèðäè õÿáÿð.Î áèðè — ðóùàíè ñèðëÿðëÿ à÷àð,Îíóíëà éóíàíëàð ÿáÿäè éàøàð.Áèð äÿ “Èñêÿíäÿðèí ãåéäëÿðè”äèð,Ìóì êèìè éóìøàëàð áóíóíëà äÿìèð.Êèí, ãÿçÿá, ìÿðùÿìÿò íÿäèð — áèëÿðëÿð,Ôÿëÿéèí ñèðèíäÿí òóòàðëàð õÿáÿð.Î ýþâùÿð êàíûíû éîõ åäèá ðóçýàð,Áèðúÿ “Èíòèéàõèñ” ãàëûá éàäèýàð78.Íå÷ÿ ÿãë þâëàäû íóð éàéà-éàéà,Î øàùûí ðÿéèëÿ ýÿëäè äöíéàéà.Î áþéöê, àüûëëû, àéûã ùþêìöäàðÞç øàùëûã òàõòûíäà òóòàðêÿí ãÿðàð,ßìð åòäè, âåðèëäè áåëÿ áèð ôÿðìàí:“Àëèìäèð ýþçöíäÿ ÿí ÿçèç èíñàí!Åëìëÿ, ùöíÿðëÿ! — Áàøãà úöð ùå÷ êÿñÙå÷ êÿñÿ öñòöíëöê åëÿéÿ áèëìÿç!Ðöòáÿëÿð è÷èíäÿ ñå÷èëèð áèðè —Ùàìûäàí óúàäûð àëèìèí éåðè!”Áåëÿ ãÿðàð âåðäè: éàíûíäà àíúàãÙÿð êÿñ þç åëìèéëÿ áèð éåð òóòàúàã.Ùàìû åëìÿ, ôÿííÿ åëÿäè ðÿüáÿò,×öíêè åëìÿ òÿøâèã åäèðäè äþâëÿò.Åëìÿ ãèéìÿò ãîéäó áþéöê ùþêìöðàí,Åëì èëÿ óúàëäû äöíéàäà Éóíàí.Îíóí òàúö òÿõòè èíäè éîõñà äà,Åëìèëÿ ìÿøùóðäóð áöòöí äöíéàäà.Ãÿñðèíèí áöðúëÿðè ýþéÿ äÿéÿðäè,Ùàããûí úÿëàëûíà î, áàø ÿéÿðäè.Ùöúðÿñè çèéíÿòñèç, áÿðñèç-áÿçÿêñèç,Áèð äÿðè öñòöíäÿ î, ÷þêÿðäè äèç.Ñþéöääÿí ãóðóëìóø ñàäÿ áèð îòàã,Éåðëèéè àüàïïàã, òÿðòÿìèç òîðïàã.Êþíëö áó äöíéàäàí äîéäóüó çàìàí

37

Èáàäÿòõàíàéà îëàðäû ðÿâàí.Òàúûíû ýþòöðöá, áèð õåéëè ìöääÿòÅëÿðäè öðÿêäÿí ùàããà èáàäÿò.Öçöíö ñöðòÿðÿê òÿìèç òîðïàüà,Áàøëàðäû Òàíðûéà î éàëâàðìàüà.Êå÷ìèø ýöíëÿð ö÷öí øöêð åëÿéÿðÿê,Ýÿëÿúÿê èøëÿðÿ äèëÿðäè êþìÿê.Áöòöí ãàçàíäûüû ãàëèáèééÿòèÑàíàðäû Àëëàùûí áèð èíàéÿòè.Àëëàùà øàùàíÿ äóà åäÿðäè,Þçö äÿ äóàéà ëàéèã áèð ÿðäè.Êþíöëäÿí ýÿëìÿéÿí äóà, éàõøû áèë,Ìÿíàñûç áèð èøäèð, èáàäÿò äåéèë.Ñèäã èëÿ èáàäÿò åëÿñÿ èíñàí,Íàöìèä ãàéûòìàç ùàãã äÿðýàùûíäàí.Èñêÿíäÿð áåëÿ áèð äöç éîëëà ýåòäè,Îäóð êè, úàùàíû òàìàì ôÿòù åòäè.Ãàôèë øàùëàð êèìè êåéôÿ äàëàðàã,Éàõøûíû, éàìàíû ýþçöíäÿí èðàãÃîéìàçäû... Î, çöëìÿ âåðìÿçäè èìêàí,Ñàõëàðäû äöíéàäà äàèì áèð ìèçàí.Ãîúàëàð, úàâàíëàð, óøàãëàð ö÷öíÀ÷ûãäû ãàïûñû îíóí áöòöí ýöí.Þçöíÿ äöçëöéö åëÿéèá øöàð,Î, éåääè þëêÿéÿ îëäó ùþêìöäàð.Òÿäáèð ñîðóøàðäû èø áèëÿíëÿðäÿí,Îäóð êè, îëìóøäó þçö èøáèëÿí.Éîõñà ðóì ïàïàãëû áèð òöðê íÿ ñàéàã×èíÿ, Ùèíäèñòàíà áàñàðäû àéàã?79

Äåéèðëÿð, ýåòñÿéäè î áèð éåð öñòÿ,Éàíûíäà ùàçûðäû áó àëòû äÿñòÿ:Ìèíëÿðúÿ ÿí ìþùêÿì, ìÿðä ãûëûíúâóðàíÄóðàðäû ÿìðèíäÿ îíóí ùÿð çàìàí,ßôñóíäà Ùàðóòó âóðóá êå÷ÿíëÿð,Íå÷ÿ ÿôñóí ãóðàí, íå÷ÿ úàäóýÿð80,Åëÿ íèòãëÿð êè, äèëëÿðè àòÿø,Ùåéðàíäû îíëàðà ñÿ