ØÀÙ ÈÑÌÀÉÛË ÕßÒÀÉÈ

ßÑßÐËßÐÈ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”ÁÀÊÛ-2005

Áó êèòàá “Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè. Êå÷ìÿ íàìÿðä êþðïöñöíäÿí. Øåèðëÿð âÿïîåìàëàð” (Áàêû, Éàçû÷û, 1988) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíëÿð: ßëèéàð ÑÿôÿðëèÕÿëèë Éóñèôëè

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Õÿëèë Éóñèôëè

894.3611 - dc 21AZEØàù Èñìàéûë Õÿòàéè. ßñÿðëÿðè. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 384 ñÿù.

Óëó êëàññèê øàèðèìèç âÿ áþéöê äþâëÿò õàäèìè Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí àäûÕÂÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí âàðëûüûíûí áöòöí òàëåéöêëö ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû îëàðàãèôòèõàð ùèññè èëÿ ÷ÿêèëèð. Îíóí ìöñòÿñíà ãàáèëèééÿòè âÿ àðäûúûë ãàéüûñû ñàéÿñèíäÿìèëlè äèëèìèçèí éàä äèëëÿðèí òÿñèðèíäÿí òÿìèçëÿíìÿñè âÿ ãÿäèì ìÿäÿíèé-éÿòèìèçèí äèð÷ÿëèøè áàøëàíìûøäûð.

Õÿòàéèíèí þëöìñöç ïîåçèéàñû àðûäûëìûø Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äóðóëóã ÷åø-ìÿñè êèìè êëàññèê èðñèìèçèí ìþùòÿøÿì àáèäÿñèäèð. Øàèðèí ÿâÿçñèç íÿôÿñ éàíüû-ëàðû þç òÿìêèíè, áöòþâëöéö âÿ ñÿíÿòêàðëûã úèëàñû áàõûìûíäàí ñþç õÿçèíÿìèçèíçèðâÿ þðíÿêëÿðèäèð.

Êèòàáäà óëó øàèðèìèçèí ÿñðëÿð áîéó îõóíìóø âÿ òÿðàâÿòèíè èòèðìÿìèø ÿñÿð-ëÿðè òîïëàíìûøäûð. Áàøû öñòöíäÿí ÿñðëÿðèí àúû ðöçýàðëàðû ÿñìèø Õÿòàéè ïîåçè-éàñû, èíàíûðûã êè, îõóúóëàðûíà éåíÿ áþéöê ñÿíÿò äîüìàëûüû ýÿòèðÿúÿê.

ISBN 9952-418-43-1© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ØÀÙ ÈÑÌÀÉÛË ÕßÒÀÉÈÍÈÍ ÙßÉÀÒÛÂß ÑßÍßÒ ÄÖÍÉÀÑÛ

Ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè, àíà äèëèíäÿ éàðàíàí øåðèí èíêèøàôûíà õöñóñè ãàéüûèëÿ éàíàøàí, þçö áó äèëäÿ þëìÿç ñÿíÿò èíúèëÿðè éàðàäàí Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè Àçÿð-áàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè éöêñÿëèøèíäÿ ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðèîëàí íàäèð øÿõñèééÿòëÿðäÿíäèð. Õàëãûìûçûí èíêèøàôûíûí ÿí ìöùöì ìÿðùÿëÿëÿ-ðèíäÿí áèðè îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Õÿòàéè äîüìà çÿìèíÿ ìþùêÿì áàüëû îëàí áèðàäàì êèìè îçàí – àøûã ñÿíÿòèíÿ ðÿüáÿòëÿ éàíàøìûø, êëàññèê øåèð ôîðìàëàðû èëÿéàíàøû õàëã øåðèíèí ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðèíäÿ äèëëÿð ÿçáÿðè îëà áèëÿúÿê ÿñÿðëÿð éà-ðàòìûøäûð. Áèð éàíäàí éàçûëû ÿäÿáèééàòûí, áàøãà áèð éàíäàí õàëã éàðàäûúûëûüûíûíçÿíýèí ÿíÿíÿëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíÿí áó ñÿðêÿðäÿ øàèð ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíäÿ ìÿç-ìóíëà ôîðìàíû ùÿìèøÿ âÿùäÿòäÿ ýþòöðìöø, ùÿð ôîðìàäàí, æàíðäàí, âÿçíäÿíéåðèíÿ ýþðÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ñàäÿëèê, àéäûíëûã, ñÿìèìèëèê, ùÿéàòà, îíóí òÿ-ëÿáëÿðèíÿ äÿðèíäÿí áàüëûëûã Õÿòàéè ïîåçèéàñûíûí ñÿúèééÿâè êåéôèééÿòëÿðèäèð.Áó ïîåçèéà ñàô ìÿíÿâè àëÿìèí, àéäûí ìÿôêóðÿíèí, ñàáàùà äÿðèí èíàìûí, ùÿð úöðøÿðÿ îäëó íèôðÿòèí ïàðëàã èôàäÿñèäèð.

Õÿòàéè 1487-úè èë èéóëóí 23-äÿ ßðäÿáèë øÿùÿðèíäÿ êþêö, èçè òàðèõèí ÷îõ-÷îõóçàã ÷àüëàðûíà ýåäèá ÷ûõàí íöôóçëó, øþùðÿòëè áèð àçÿðáàéúàíëû àèëÿñèíäÿ àíàäàíîëìóøäóð. Øàù Èñìàéûëûí èéèðìè áåøèíúè áàáàñû ßáöëãàñûì Ùÿìçÿíèí, îí áå-øèíúè áàáàñû Ãûçûëáþðê Ôèðóçóí ãÿáèðëÿðè ßðäÿáèë éàõûíëûüûíäàêû Øåéõ-Êÿùðÿëàíêÿíäèíäÿ èíäè äÿ äóðóð. Éåðëè ÿùàëè áó ãÿáèðëÿðÿ áèð çèéàðÿòýàù êèìè áàõûð.

ÕÛÛÛ–ÕÛ ÿñðëÿðèí ñÿðùÿäèíäÿ éàøàéàí Øåéõ Ñÿôèÿääèí Èñùàã ßðäÿáèëèíèíäþâðöíäÿí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí ßðäÿáèë Äàðöë-èðøàäû íÿèíêè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíìèãéàñûíäà, áÿëêÿ áöòöí Éàõûí Øÿðã àëÿìèíäÿ ýåäÿí åëìè, ôÿëñÿôè äþéöøëÿðèíÿí ýöúëö ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíìûøäûð. Áèð éàíäàí õöððÿìèëèê âÿìÿçäÿêèëèê, áèð áàøãà éàíäàí ñóôèçìëÿ áàüëû îëàí, áèð ÷îõ ùàëëàðäà ãûçûëáàøëûãàäû èëÿ òàíûíàí ñÿôÿâèééÿ ôèêðè úÿðÿéàíû áóðàäà ôîðìàëàøìûø, áóðäàí Øÿðãèí áèð÷îõ þëêÿëÿðèíÿ éàéûëìûøäûð. Äàðöë-èðøàä àäè áèð òÿðèãÿò õàíÿýàùû îëìàãäàí ÷îõçàìàíûí òÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí áèð ôèêèð âÿ èäåîëîýèéà îúàüû èäè. Áó îúàüàèíàìëà ýÿëÿí ôÿäàêàð ñóôèëÿð, ìöðèäëÿð âàõòèëÿ Øàù Èñìàéûëûí áàáàñû ÑóëòàíÚöíåéäÿ âÿ àòàñû Ñóëòàí Ùåéäÿðÿ äàéàã îëìóø, îíëàðà éåíè áèð äþâëÿòèí áö-íþâðÿñèíè ãîéìàãäà éàõûíäàí êþìÿê åòìèøäèëÿð. Øàù Èñìàéûëûí ÷îõ ýÿíú éàø-ëàðûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà äþéöøëÿðÿ àòûëìàñû, èñòÿäèéèíÿ íàèë îëóá ãöäðÿòëèáèð Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè éàðàòìàñû îíóí óëó áàáàëàðûíûí ÷îõÿñðëèê ìöáàðèçÿ âÿÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëû èäè, îíëàðûí óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí àðäûúûë ìöáàðèçÿëÿ-ðèíèí óüóðëó íÿòèúÿñè âÿ éåêóíó èäè. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ñÿðùÿä-ëÿðè Ãàðàãîéóíëóëàð âÿ Àüãîéóíëóëàð äþâðöíäÿêè ñÿðùÿäëÿðè àøûá êå÷ñÿ äÿ,÷îõìèëëÿòëè áèð äþâëÿòÿ ÷åâðèëñÿ äÿ, ãàéíàãëàðäà éàçûëäûüû âÿ àðàøäûðìàëàðäà

4

åòèðàô îëóíäóüó êèìè, “Ãûçûëáàø-Ìèäèéà äþâëÿòè” êèìè òàíûíûðäû. Áó ãåéä âÿåòèðàôëàð Øàù Èñìàéûëëà áàøëàíàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíäàÌèäèéàäàí ñîíðà éàðàíàí ÿí ýöúëö äþâëÿò îëäóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åäèð.

Áó äþâëÿòèí Ñÿôÿâèëÿð àäëàíìàñû èñÿ Õÿòàéèíèí óëó áàáàëàðûíäàí îëàí âÿ÷îõ âàõò ñàäÿ øÿêèëäÿ Øåéõ Ñÿôè àäëàíäûðûëàí Øåéõ Ñÿôèÿääèí ßðäÿáèëèíèí(1252–1335) àäûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Ùÿëÿ ÕÛ ÿñðäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø Àçÿð-áàéúàí øàèðè Àðèô ßðäÿáèëè Øåéõ Ñÿôèäÿí ãöðóðëà äàíûøûð, îíó “äèí âÿ ìèëëÿòùàìèñè” àäëàíäûðûð, îíóí ãÿáðèíèí ßðäÿáèë øÿùÿðèíäÿ îëìàñûíû áó øÿùÿð ö÷öíÿë÷àòìàç áèð ìÿçèééÿò êèìè ãåéä åäèð.

Õÿòàéè àíà òÿðÿôäÿí äÿ äþâðöíöí ùàêèì âÿ êþêëö áèð àèëÿñèíÿ ìÿíñóá èäè.Îíóí àíàñû Àëÿìøàù áÿéèì Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿíèí ãûçû, ÑóëòàíÉÿãóáóí áàúûñû èäè. Àüãîéóíëóëàðûí Ñÿôÿâèëÿðëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè éàðàòìà-ëàðû áó ñöëàëÿíèí ýåò-ýåäÿ àðòàí íöôóçó èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Àüãîéóíëóëàð Ñÿôÿâè-ëÿðëÿ ãîùóì îëìàãëà îíëàðäàí ýÿëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã, éåðèýÿëÿíäÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèíè èçëÿéèðäèëÿð. Áó àõûðûíúû úÿùÿòØåéõ Ùåéäÿðèí àïàðäûüû óüóðëó äþéöøëÿðëÿ áèð äàùà òÿñäèã îëóíóðäó. ËàêèíÀüãîéóíëóëàðûí Ñÿôÿâèëÿðÿ ìöíàñèáÿòè ñàáèò ãàëìûð. Ñÿôÿâèëÿðèí ýåò-ýåäÿ àðòàíýöú âÿ ãöäðÿòè îíëàðû ãîðõóéà ñàëûð. Øåéõ Ùåéäÿð õÿéàíÿòëÿ þëäöðöëöð, îíóíàðâàäû Àëÿìøàù áÿéèì èñÿ èêè îüëó – Èáðàùèì âÿ Èñìàéûëëà áèðëèêäÿ Èñòÿõðäÿùÿáñäÿ ñàõëàíûëûð. Ñóëòàí Éÿãóáóí þëöìöíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýå-äÿí âóðóøìàëàðäà Ðöñòÿì Ìèðçÿ Ñÿôÿâèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ØåéõÙåéäÿðèí þâëàäëàðûíû ùÿáñäÿí àçàä åäèð. Àüãîéóíëóëàð ñÿùâ åòäèêëÿðèíè àíëà-äûãëàðû âàõò àðòûã ýåú èäè. Îíëàð Èñìàéûë âÿ Èáðàùèìè áèð äÿ ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìèðëÿð.Øàù Èñìàéûë Ýèëàí ùàêèìè Ùÿñÿí õàíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà Ëÿëÿ Ùöñåéí áÿé òÿ-ðÿôèíäÿí òÿðáèéÿ îëóíóð, ãîðõìàç áèð ñÿðêÿðäÿ âÿ ùÿññàñ äöøöíúÿëè áèð çèéàëûêèìè éåòèøäèðèëèð.

1499-úó èëäÿ Øàù Èñìàéûë âÿ îíóí òÿðÿôäàðëàðû áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèðëÿð êè, ùà-êèìèééÿòè ÿëÿ àëìàã óüðóíäà ãÿòè äþéöøëÿðèí âàõòû ÷àòìûøäûð. Àüãîéóíëó øàù-çàäÿëÿðè àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ýåäÿí äèäèøìÿëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñèáóíóí ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìûøäû. Øàù Èñìàéûë âÿ îíóí òÿðÿôäàðëàðû áóéàðàíìûø ÿëâåðèøëè âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëàðàã 70 íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð äÿñòÿ èëÿßðäÿáèëÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Éîëáîéó îíëàðûí ÿòðàôûíà óñòàúëû, òÿêÿëè, âàðñàã,çöëãÿäð, ãàúàð, ÿôøàð òàéôàëàðûíäàí ÷îõëó àäàìëàð òîïëàøûðëàð. Äÿñòÿ ßðäÿáèëÿ äàõèëîëóá Øåéõ Ñÿôè ìÿãáÿðÿñèíè çèéàðÿò åäèð, ýÿëÿúÿê äþéöøëÿðÿ ùàçûðëûã ùàããûíäàäàíûøûðëàð. Áèð ÷îõ þëêÿ âÿ øÿùÿðëÿðÿ ñÿïÿëÿíìèø ñÿôÿâèééÿ òÿðèãÿòèíèí àðäûúûë-ëàðûíû áàø âåðÿúÿê ùàäèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð õÿáÿðäàð åòìÿê ö÷öí åë÷èëÿð ýþíäÿðè-ëèð. ßñàñ äÿñòÿ Ýÿíúÿ, Ãàðàáàü âÿ Ýþéúÿäÿíèç èñòèãàìÿòèíäÿ éîëà äöøöð, ×ó-õóðñÿääÿí êå÷ÿðÿê Ñàðûãàéà éàéëàüûíà ýÿëèá ÷ûõûð. “Úÿííÿò áàüûíû õàòûðëàäàíâÿ ãóøëàð îéëàüû îëàí” Ñàðûãàéà éàéëàüû þç ýþçÿëëèéè èëÿ îíëàðû âàëåù åäèð. Ãû-çûëáàø äÿñòÿëÿðèíèí ßðçèíúàíäà òîïëàíìàñû ãÿðàðà àëûíìûøäû. Øàù Èñìàéûëûí äÿñ-òÿëÿðè ùÿð éàíäàí àõûøûá ßðçèíúàíà ýÿëèðäèëÿð.

5

Òàðèõè ãàéíàãëàðäà ãûçûëáàø äÿñòÿëÿðèíèí ßðçèíúàíäà òîïëàíìàñû, Øàù Èñìà-éûëûí òÿðÿôäàðëàðûíûí áþéöê áèð ìÿùÿááÿòëÿ îíóí éàíûíà àõûøûá ýÿëìÿñè áèð ñûðàòÿôÿððöàòëàðëà ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Áó ãåéäëÿðäÿí àíëàøûëûð êè, Øàù Èñìàéûëûí òÿðÿô-äàðëàðûíûí ßðçèíúàíäà òîïëàíìàñû èøè áèð èëÿ ãÿäÿð ÷ÿêèð. Àíúàã áóíäàí ñîíðàØèðâàí öçÿðèíÿ éöðöø áàøëàíûð. Áó éöðöø çàìàíû Êöð-Àðàç ãîâøàüûíûí “Ãîéóí-þëöìö” àäëàíàí éåðèíäÿ êå÷èä îëìàëû èìèø. Ïàéûç äàøãûíû îðäóíóí éîëóíó êÿñèð.Ýþçëÿìÿê, ãàéûãëàð ùàçûðëàìàã ö÷öí âàõò èòèðìÿê Øèðâàí öçÿðèíÿ ùöúóìóíýþçëÿíèëìÿçëèéèíè ÿëäÿí âåðìÿê äåìÿê èäè. Áó âàõò ñóéó íåúÿ êå÷ìÿê, íÿåòìÿê ÿòðàôûíäà ìöáàùèñÿëÿð õåéëè óçàíûð. Âàõò èòèðìÿéèí éàõøû îëìàäûüûíûäÿðèíäÿí àíëàéàí Øàù Èñìàéûë ÿëâåðèøëè áèð éåð ñå÷èá ñóéó êå÷ìÿéÿ áàøëàéûð.Ãûçûëáàø ñÿðêÿðäÿëÿðè âÿ ÿñýÿðëÿðè ÿââÿëúÿ áó èøÿ ùåéðÿò åäèðëÿð, ñîíðà îíëàð äààòëàðûíû ñóéà ñàëûá ùå÷ áèð òÿëÿôàò âåðìÿäÿí ÷àéû êå÷èðëÿð. Áó ùÿðÿêÿò úàâàíñÿðêÿðäÿíèí êÿðàìÿò âÿ ìþúöçÿñè êèìè ãàðøûëàíûð âÿ îðäóäà Øàù Èñìàéûëûííöôóçóíó äàùà äà àðòûðûð.

1500-úö èëäÿ Øàù Èñìàéûëûí éåääè ìèíëèê îðäóñó èëÿ Øèðâàí øàùû ÔÿððóõÉàñàðûí èéèðìè ìèí àòëû âÿ àëòû ìèí ïèéàäà îðäóñó öç-öçÿ ýÿëèð. Øàìàõû éàõûí-ëûüûíäà Úÿáàíè àäëàíàí éåðäÿ áàø âåðÿí áó äþéöøäÿ Ôÿððóõ Éàñàð ìÿüëóá îëóðâÿ Áèüóðä ãàëàñûíà ïÿíàù àïàðìàã èñòÿéèð. Î, éîëäà Ëÿëÿ Ùöñåéí áÿéèí úèëîâ-äàðû Øàùýÿëäè àüà òÿðÿôèíäÿí òÿñàäöôÿí òóòóëóá þëäöðöëöð. Îíóí Ôÿððóõ Éàñàðîëäóüóíó àíúàã áèð ãÿäÿð ñîíðà ÿñèðëÿð ñþéëÿéèðëÿð. Åëÿ ùÿìèí èëäÿ Áàêû ãàëàñûàëûíûð âÿ Øèðâàíøàùëàðûí õÿçèíÿñè ÿëÿ êå÷èðèëèð. Áàêû ãàëàñûíûí àëûíìàñûíäà äàØàù Èñìàéûë áþéöê ìöäðèêëèê âÿ ðÿøàäÿò íöìàéèø åòäèðèð. Øàù Èñìàéûë áóíäàíñîíðà îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ Øàìàõûéà ãàéûäûð, Áèüóðä, Ýöëöñòàí âÿ Ñöðõàá ãàëà-ëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Ëàêèí áó âàõò ßëâÿíä Ìèðçÿíèí Úóëôàéà ãî-øóí ÷ûõàðòìàñû îíóí ïëàíûíû äÿéèøäèðèð.

Øàù Èñìàéûëëà ßëâÿíä Ìèðçÿ àðàñûíäà ÿââÿëúÿ áèð íå÷ÿ ìÿêòóá ìö-áàäèëÿñè îëóð. Àüãîéóíëóëàðûí àéðû-àéðû èñòèãàìÿòëÿðäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí äÿñòÿëÿðèèëÿ âóðóøìàëàðäà ãûçûëáàø äÿñòÿëÿðè ìöùöì ãÿëÿáÿëÿð ãàçàíûðëàð. ßëâÿíä Ìèðçÿèëÿ Øàù Èñìàéûë àðàñûíäàêû ÿñàñ òîããóøìà Íàõ÷ûâàí éàõûíëûüûíäàêû Øÿðóð äö-çöíäÿ áàøëàéûð. Àüãîéóíëóëàðûí îðäóñóíäà òîï âÿ òöôÿíýëÿðèí îëìàñûíà áàõ-ìàéàðàã îíëàð ìÿüëóá îëóðëàð. ßëâÿíä Ìèðçÿ çîðëà úàíûíû ãóðòàðûá ßðçèíúàíàñàðû ãà÷ûð. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Øàù Èñìàéûë Òÿáðèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäèð. Òÿá-ðèçäÿ Øàù Èñìàéûë øàù åëàí åäèëèð âÿ îíóí àäûíà õöòáÿ îõóíóð. Áèð ãÿäÿð ñîíðàÀüãîéóíëóëàð äþâëÿòèíèí èêèíúè ãîëó öçÿðèíäÿ äÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàí Øàù Èñìàéûëéåíè Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè õåéëè ýåíèøëÿíäèðèð. 1503-úö èëäÿ Ìàçàí-äàðàí, 1504-úö èëäÿ Éÿçä, Êèðìàí, Ôàðñ, Êàøàí, 1506-úû èëäÿ Ìÿðÿø, Äèéàðáÿêð,1508-úè èëäÿ Áàüäàäëà áèðëèêäÿ áöòöí Èðàã ôÿòù îëóíóð.

Øàù Èñìàéûëûí îðäóñóíóí éàõûíëàøìàñû õÿáÿðèíè åøèäÿí Áàüäàä ùàêèìèÿùàëè òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíìàäûüûíû ýþðöá ýåúÿ èêÿí ãà÷ûá àðàäàí ÷ûõûð.Ãûçûëáàø îðäóñó ùÿëÿ Áàüäàäà ÷àòìàìûø øÿùÿðèí úàìå ìÿñúèäèíäÿ Øàù Èñìàéû-ëûí àäûíà õöòáÿ îõóíóð. “Úàùàíàðàéè-Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâè” àäëû òàðèõ ÿñÿðèíäÿ

6

Øàù Èñìàéûëûí Áàüäàäà äàõèë îëìàñû áåëÿ òÿñâèð åäèëìèøäèð: “Øàù Èñìàéûë àé-óëäóç áàéðàüû àëòûíäà Áàüäàäà éàõûíëàøäû. Èðàã ÿùàëèñè ñöðÿòëè àääûìëàðëà îíóãàðøûëàìàüà ÷ûõäû. Ñàäÿ úàìààò Áàüäàä âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿí ýÿëèá øàäëûãè÷èíäÿ ãåéðè-àäè ãÿëÿáÿëÿð âÿ èëàùè òÿéèíàòëà áàüëû ùþêìäàðû ãàðøûëàéûðäû. Îíëàðñåâèíú âÿ áÿõòèéàðëûã è÷èíäÿ èäèëÿð. Èðàãëûëàðûí àäÿòèíúÿ ÷îõëó ãóðáàíëûã áóüàëàðýÿòèðèëìèøäè. Àëãûø âÿ äóà åäÿðÿê áóüàëàðû êÿñèð, áàøëàðûíû Øàù Èñìàéûëûí àòëûëà-ðûíûí àéàãëàðû àëòûíà àòûðäûëàð. Øàù Èñìàéûë “×àùàðáàü”à äöøäö âÿ Áàüäàä ÿùà-ëèñèíÿ äÿðèí ìåùðèáàíëûã, ìÿðùÿìÿò âÿ ñÿõàâÿò ýþñòÿðäè”.

Øàù Èñìàéûë Áàüäàääà ãàëäûüû ìöääÿòäÿ çèéàðÿòýàùëàðà áþéöê ãàéüû ýþñ-òÿðèð, ÿùàëèíèí õàùèøè èëÿ ãóëäóðëóãëà ìÿøüóë îëàí áÿäÿâèëÿðèí ùÿðàìè äÿñòÿëÿ-ðèíè äàðìàäàüûí åäèð. Î, áó âàõò áèð íå÷ÿ äÿôÿ Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíÿ òàìàøàåòìÿéÿ ýåäèð. Áó ÷àüëàðäà áþéöê Ôöçóëèíèí 14-15 éàøû îëàðäû. ßòðàôûíäà áàøâåðÿí ùàäèñÿëÿð îíóí äà ãÿëáèíäÿ äÿðèí èç áóðàõìûø, áèð ãÿäÿð ñîíðà éàçäûüûÿñÿðëÿðäÿ ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Øåéáàíè õàí âÿ Ñóëòàí Ñÿëèìëÿ ìöùàðèáÿëÿðè äÿ Øàù Èñìàéûëûí ùÿéàò âÿôÿàëèééÿòèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Òåéìóð âÿ îíóí þâëàä-ëàðûíûí äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè Ñÿìÿð-ãÿíä, Ùåðàò âÿ Áóõàðà øÿùÿðëÿðèíÿ àïàðûëìûøäû. Øàù Èñìàéûëûí Øåéáàíè õàíöçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿñè áó àõûíûí èñòèãàìÿòèíè äÿéèøäèðäè. Âÿòÿíèíäÿí àéðû ñàëûí-ìûø áèð ÷îõ ñÿíÿòêàð âÿ éàõóä îíëàðûí âàðèñëÿðè éåíèäÿí äîüìà éóðäà ãàéûò-ìàüà áàøëàäûëàð.

ÕÂÛ ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿ Îðòà Àñèéàäà âÿçèééÿò î ãÿäÿð äÿ éàõøû äåéèëäè.Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðà áèð éàíäàí þç þâëàäëàðû, áàøãà áèð éàíäàí Øåéáàíè õàíòÿðÿôèíäÿí ñûõûøäûðûëûðäû. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðà þç äöø-ìÿíëÿðè èëÿ ùàãã-ùåñàá ÷ÿêìÿê ö÷öí Øàù Èñìàéûëëà éàõûí äîñòëóã ÿëàãÿëÿðèéàðàäûð, îíóí ñàðàéûíà åë÷èëÿð, îçàíëàð ýþíäÿðèð. Øàù Èñìàéûë îíóí áó äîñòëóãòÿøÿááöñëÿðèíÿ äîñòëóãëà úàâàá âåðèð. Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðàíûí 1505-úè èëäÿþëìÿñè âÿ Øåéáàíè õàíûí îíóí âàðèñè öçÿðèíäÿ ùèéëÿ âÿ íàìÿðäëèêëÿ ãÿëÿáÿ ãà-çàíìàñû âÿçèééÿòè õåéëè äÿéèøäèðìèøäè. Øåéáÿê õàí, Øåéáàíè õàí àäëàðû èëÿ òà-íûíàí Ìÿùÿììÿä Øàùáÿõò õàí (1500–1510) Õîðàñàí âÿ Ùåðàòû ÿëÿ êå÷èðäèê-äÿí ñîíðà èìïåðàòîðëóã õöëéàëàðûíà ãàïûëäû, Øàù Èñìàéûëà òÿùãèð âÿ òÿùäèäëÿðëÿäîëó åéùàìëû ìÿêòóáëàð ýþíäÿðìÿéÿ áàøëàäû.

Î, Øàù Èñìàéûëà þçöíöí ÿìèðëÿðèíäÿí áèðè êèìè ìöðàúèÿò åäÿðÿê Ìÿê-êÿéÿ ýåäÿúÿéèíè áèëäèðèð, êå÷ÿúÿéè éîëëàðû ñàùìàíà ñàëìàã, àäûíà ñèêêÿ âóð-äóðìàã, ìÿñúèäëÿðäÿ õöòáÿ îõóòäóðìàã, ëàéèãëè òþùôÿëÿð ùàçûðëàìàã, ïèøâàçûíà÷ûõìàã áàðÿäÿ èääèàëû ýþñòÿðèøëÿð âåðèðäè.

Ìöäðèê âÿ àüûëëû áèð äþâëÿò áàø÷ûñû îëàí Øàù Èñìàéûë îíóí ñèôàðèøëÿðèíÿ ùþð-ìÿòëÿ úàâàá âåðèð, ìöíàñèáÿòëÿðè êÿñêèíëÿøäèðìÿê èñòÿìèðäè. Èêè äÿôÿ Øåéáàíèõàíûí ñàðàéûíà åë÷èëÿð ýþíäÿðèá ìöíàñèáÿòëÿðè ãàéäàéà ñàëìàüà ÷àëûøûð. ØàùÈñìàéûëûí ñöëù, äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàòìàã òÿøÿááöñëÿðè Øåéáàíè õàí òÿ-ðÿôèíäÿí ãîðõàãëûã âÿ çÿèôëèê ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Øåéáàíè õàí Øàù

7

Èñìàéûëà ÿñà âÿ êÿøêöë ýþíäÿðÿðÿê îíà ìåéäàí îõóìàüà áàøëàéûð. Àòà-áàáàäàíøàù íÿñëèíÿ ìÿíñóá îëìàéàí Àüãîéóíëóëàðëà ãîùóìëóüóíà àðõàëàíàðàã øàùëûãåøãèíÿ äöøÿí Øàù Èñìàéûëûí ùÿðÿêÿòèíè, íèééÿòèíè ãåéðè-ìöìêöí áèð èø ñàéûð.

Øåéáàíè õàíëà ìöíàñèáÿòëÿðèí äèíú éîëëà íèçàìà ñàëûíìàñû èøèíèí ÷ÿòèí îë-äóüó ýÿíú Ñÿôÿâè ùþêìäàðû ö÷öí áöòöí àéäûíëûüû èëÿ ìÿëóì îëóð. Îíäà î,1510-úó èëäÿ Øåéáàíè õàíà åéùàìëàðëà äîëó áèð ìÿêòóá éàçûá, Ìÿøùÿäÿ íÿçèðâåðìÿéÿ ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøäûüûíû áèëäèðèð âÿ ñöðÿòëÿ Õîðàñàí öçÿðèíÿ éöðöø åäèð.Ãûçûëáàø îðäóñóíóí ãÿôèëäÿí Õîðàñàíà éåòèøäèéè õÿáÿðèíè àëàí Øåéáàíè õàí÷àøáàø ãàëûð, ãîðõóñóíäàí Ùåðàòäàí Ìÿðâÿ ãà÷ûð. Øàù Èñìàéûë ùÿðáè ùèéëÿ èëÿîíó ãàëàäàí áàéûðà ÷ûõàðûð âÿ àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûð. Øåéáàíè õàí þëäöðöëöð.Õîðàñàí âÿ Ùåðàòäàí áàøëàìûø Áÿäÿõøàí, Êàáóë âÿ Ãÿíäÿùàðà ãÿäÿð áþéöêáèð ÿðàçè Øàù Èñìàéûëûí ÿëèíÿ êå÷èð. Ùåðàò Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí èêèíúè ìöùöììÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèð. Øàù Èñìàéûëûí áþéöê îüëó Òÿùìàñèá Ìèðçÿ Ùåðàò ìÿðêÿçîëìàãëà Îðòà Àñèéàéà âàëè òÿéèí åäèëèð. Øàù Èñìàéûë 1510-úó èëèí ãûøûíû éàçàãÿäÿð Ùåðàòäà êå÷èðèð. Áó âàõò î, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè èëÿ ìàðàãëàíûð,îíëàðû ÿòðàôûíà òîïëàéûá ìÿúëèñëÿð äöçÿëòäèðèð, îíëàðûí áèð ãèñìèíÿ Õîðàñàí, Áÿëõ,Ìÿðâ, Ùåðàò øÿùÿðëÿðèíäÿ éöêñÿê âÿçèôÿëÿð âåðèð, áèð ãèñìèíè èñÿ Òÿáðèçÿ ýþí-äÿðòäèðèð. Øàù Èñìàéûëûí Ùåðàòäà “Áàüèúàùàíàðà” ñàðàéûíäà êå÷èðäèéè ýöíëÿð,ãóðäóüó òàðèõè ìÿúëèñëÿð ùàããûíäà òàðèõè ãàéíàãëàðäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðèëäèéèêèìè, áóíëàð ìöõòÿëèô ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ þç ïàðëàã ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ãûñà áèð ìöääÿòäÿ Øÿðãèí ÿí ãöäðÿòëèäþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìÿñè, ãûçûëáàøëûã èäåîëîýèéàñûíûí áàøãà äþâëÿòëÿðèíÿùàëèñè àðàñûíäà äà ýåíèø éàéûëìàñû ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí Øàù Èñìàéûëà âÿ îíóíþëêÿñèíÿ ãàðøû ãîðõó, åùòèéàò, ãèáòÿ, ùÿòòà äöøìÿí ìöíàñèáÿòè áÿñëÿìÿñèíÿñÿáÿá îëóðäó. ×àëäûðàí ìöùàðèáÿñè áó ùèññëÿðèí âÿ ìöíàñèáÿòèí íÿòèúÿñè èäè. Áóäþéöø èñòÿð Îñìàíëû ãàéíàãëàðûíäà, èñòÿðñÿ äÿ Ñÿôÿâèëÿðÿ àèä ÿñÿðëÿðäÿ áöòöíòÿôÿððöàòû èëÿ òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áó ãàéíàãëàðäàí àéäûí îëóð êè, Øàù Èñìàéûëùÿìèí ìöùàðèáÿíèí áàø âåðìÿñèíÿ òÿðÿôäàð äåéèëìèø.

Øàù Èñìàéûë ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöùàðèáÿëÿð àïàðäûüû ÷àüëàðäà, ×àëäûðàíäþéöøöíÿ ãÿäÿð øàù îëäóüó äþâðäÿ Òöðêèéÿ ñóëòàíëûüû èëÿ åùòèéàòëà äàâðàíìûøäûð.Ñóëòàí Áÿéàçèä ÿââÿëëÿð Øàù Èñìàéûëà äöøìÿí ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèø, “ãûçûëáàøéàüû òàéôàëàðûíûí ôèòíÿ àëîâóíó éöêñÿëìÿäÿí ñþíäöðìÿéÿ” ÷àüûðìûøñà äà, ñîí-ðàëàð Øàù Èñìàéûëëà îíóí àðàñûíäà ìåùðèáàí äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàíìûøäûð.Ñóëòàí Áÿéàçèä ãöäðÿòëè Ñÿôÿâè äþâëÿòè èëÿ ùåñàáëàøìàüà áàøëàìûøäû. Ìöíàñè-áÿòëÿðèí éàõøûëàøìàñûíäà Øàù Èñìàéûëûí õèäìÿòè äàùà áþéöê èäè. Ìöäðèê âÿóçàãýþðÿí Ñÿôÿâè ùþêìäàðû öìóìè âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëûð âÿ Òöðêèéÿäÿêè ÷îõ-ñàéëû òÿðÿôäàðëàðûíà õÿòÿð òîõóíìàñûíû èñòÿìèðäè. Áó ÷àüëàðäà Òðàáçîí ùàêèìèîëàí, Éàâóç ëÿãÿáèíè àëìûø Ñÿëèì, Áÿéàçèäèí Øàù Èñìàéûëà ìöíàñèáÿòèëÿ ðàçûäåéèëäè. Î, Òöðêèéÿäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ ýöúëÿíÿí, ÿòðàôûíäà ÷îõëó òÿðÿôäàðëàð òîïëàéàíãûçûëáàøëûã ùÿðÿêàòûíà èìïåðèéà ö÷öí òÿùëöêÿëè áèð ãöââÿ êèìè áàõûðäû. Î,ùÿññàñëûãëà äóéóðäó êè, áó ãöââÿ ýåú-òåç Îñìàíëû äþâëÿòèíè ÿëÿ êå÷èðÿúÿêäèð.

8

Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ãÿòè òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòìàã òÿðÿôäàðû èäè. Ùÿìèí äþâðäÿÎñìàíëû èìïåðèéàñû äàõèëèíäÿ ãûçûëáàøëûüà çèää îëàí ãöââÿëÿð Ñóëòàí Ñÿëèìÿêþìÿê åäÿðÿê Ñóëòàí Áÿéàçèäèí ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéäóëàð.

Áó ùàäèñÿëÿðè ãàéíàãëàð ÿñàñûíäà òÿùëèë åäÿí Ì.Àááàñëû éàçûð: “Ùÿìèí èëëÿ-ðèí òàðèõè ùàäèñÿëÿðèíäÿí àéäûí îëóð êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ, ÿýÿð Éàâóç Ñóëòàí Ñÿëèì òÿêùàêèìè-ìöòëÿã, ãàðøûäàêû ìàíåÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàãäà úÿñàðÿòëè, ôèêðèíäÿíäþíìÿéÿí, ìþùêÿì èðàäÿëè, åéíè çàìàíäà ðÿùìñèç, ãÿääàð áèð øÿõñèééÿòîëìàñàéäû, ùàêèìèééÿò ýåú-òåç Øàù Èñìàéûë òÿðÿôäàðëàðûíûí ÿëèíÿ êå÷ÿúÿêäè.”1

Ñóëòàí Ñÿëèì ùàêèìèééÿò áàøûíà êå÷ÿí êèìè þëêÿíè äàõèëÿí ìþùêÿì-ëÿíäèðìÿéÿ áàøëàäû, éåíè÷ÿðèëÿðèí åòèðàçëàðûíà áàõìàéàðàã ãûçûëáàøëàðûí ñèéà-ùûñûíû òóòäóðóá ãûðõ ìèíäÿí ÷îõóíó èøýÿíúÿ èëÿ þëäöðòäö, èáðÿò îëìàã ö÷öíáÿçèëÿðèíèí àëíûíà ãûçìàð äÿìèðëÿ äàìüà âóðäóðäó. Áóíäàí ñîíðà èñÿ äèí íö-ìàéÿíäÿëÿðèíè òîïëàéûá ãûçûëáàøëàð ÿëåéùèíÿ ôèòâà ùàçûðëàòäûðäû. Ùÿìèí ùàçûðëûãèøëÿðèíäÿí ñîíðà Ñóëòàí Ñÿëèìèí èêè éöç ìèíëèê îäëó ñèëàù âÿ òîïëàðëà ñèëàùëàí-ìûø îðäóñó ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäû.

Ìàêó éàõûíëûüûíäàêû ×àëäûðàí äöçöíäÿ èêè ãîøóí öç-öçÿ ýÿëèð. Äþéöø ö÷ýöí äàâàì åäèð. Øàù Èñìàéûë áó äþéöøëÿðäÿ ãåéðè-àäè ðÿøàäÿò ýþñòÿðèð, þçöíöäþíÿ-äþíÿ ãîøóíóí ãÿëáýàùûíà âóðóð, ãûëûíúû èëÿ òîïëàðûí áàüëàíäûüû çÿíúèð-ëÿðè äîüðàéûð, ùÿòòà ÿñàñûíäà ìöÿééÿí ùÿãèãÿò äàéàíàí áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿãûëûíúû èëÿ áèð òîïóí ëöëÿñèíè âóðóá éàðàëàéûð. Øàù Èñìàéûëûí, îíóí ñÿðêÿðäÿëÿ-ðèíèí âÿ ÿñýÿðëÿðèíèí ãåéðè-àäè áèð úÿñàðÿòëÿ âóðóøìàñûíà áàõìàéàðàã äþéöøäÿÑóëòàí Ñÿëèì ãàëèá ýÿëèð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè îíóí þç ýöúöíÿ ùÿä-äèíäÿí àðòûã èíàíìàñû, þçöíö ìÿüëóáåäèëìÿç ñàéìàñû, àüûëëû ìÿñëÿùÿòëÿðèåøèòìÿìÿñè âÿ áèð ñûðà òàêòèêè ñÿùâëÿðÿ éîë âåðìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóíäàíÿëàâÿ Øàù Èñìàéûë áó ìöùàðèáÿéÿ ëàçûì îëäóüó øÿêèëäÿ ùàçûðëàøìàìûøäû, äþéöøòÿçÿ áàøëàíàí çàìàí áó âóðóøà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäèéèíè áèëäèðìÿê ö÷öí áèëäèð-÷èí îâóíà ýåòìèøäè.

Ñÿôÿâèëÿðèí ×àëäûðàí ìöùàðèáÿñèíäÿ ìÿüëóáèééÿòèíèí àúû âÿ àüûð íÿòèúÿëÿðèòÿäðèúëÿ öçÿ ÷ûõûð. Äèéàðáÿêð, áèð àç ñîíðà ßðçèíúàí Øàù Èñìàéûë ùàêèìèééÿ-òèíäÿí ãîïàðûëûá Îñìàíëû òîðïàãëàðûíà ãàòûëûð. ×àëäûðàíäà Øàù Èñìàéûëûí þì-ðöíäÿ áèðèíúè âÿ àõûðûíúû äÿôÿ ìÿüëóá îëìàñû îíà ÷îõ ýöúëö øÿêèëäÿ òÿñèð åòäè,ÿñÿðëÿðèíÿ ôàúèÿëè, èçòèðàáëû ìîòèâëÿð ýÿòèðäè. Øàèð ùþêìäàðûí ùÿéàò ñåâèíúè áèðäÿ þçöíÿ ãàéûòìàäû, öç-ýþçöíÿ ÿáÿäè áèð òóòãóíëóã âÿ êÿäÿð ÷þêäö. Áó ùà-äèñÿ îíóí ö÷öí àäè áèð ìÿüëóáèééÿò äåéèëäè, ÿí áþéöê àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíèí ïó÷à÷ûõìàñû äåìÿê èäè. Î, òóòäóüó èøäÿêè, éîëäàêû ìöÿééÿí éàíëûøëûãëàðû àíúàã áóìÿüëóáèééÿòäÿí ñîíðà áöòöí àéäûíëûüû èëÿ äÿðê åòìÿéÿ áàøëàäû.

×àëäûðàí ìöùàðèáÿñèíèí òÿôÿððöàòû, òàðèõè ãàéíàãëàðäà ÿêñ îëóíäóüó êèìè,áÿäèè ÿäÿáèééàòäà äà ìöÿééÿí èçëÿð áóðàõìûøäûð. Áó ìöùàðèáÿäÿí àëäûüû òÿÿñ-ñöðàòû Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè “Áÿíýö Áàäÿ” ïîåìàñûíäà äÿðèí öðÿê àüðûñû èëÿ

9

____________1 Ì.Àááàñëû. Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí þìöð éîëó ìèíèàòöðëÿðäÿ, “Èøûã”, Áàêû,

1981, ñ.30.

ãÿëÿìÿ àëìûø, èêè ùþêìäàðûí ãöðóð âÿ ìÿíÿìëèéè óúáàòûíäàí òþðÿíÿí ×àëäûðàíìöùàðèáÿñè îíà áó èëê áþéöê ÿñÿðèíè éàðàòìàã ö÷öí ÿñàñ òÿêàíâåðèúè ùàäèñÿîëìóøäóð. Ôöçóëè 1514-1524-úö èëëÿð àðàñûíäà éàçäûüû áó ïîåìàñûíû Øàù Èñìà-éûëà èòùàô åòìèø, îíó ñÿìèìè, öðÿêäÿí ýÿëÿí ìèñðàëàðëà àëãûøëàìûøäûð.

Ìÿúëèñÿôðóçè-áÿçìýàùè-Õÿëèë,Úÿìè-ÿééàì Øàù Èñìàéûë.Îíäàí àñóäÿäèð üÿíèééö ýÿäà,Õÿëÿäÿëëàùö ìöëêÿùö ÿáÿäà.

×àëäûðàí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà Øàù Èñìàéûë îí èë éàøàñà äà, ùå÷ áèðúèääè ùÿðáè ñÿôÿð åòìèð. Îíóí þëöìö èëÿ áàüëû ãàéíàãëàðäà áåëÿ áèð ãåéä âàðäûðêè, Øàù Èñìàéûë þëöìöíäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë éîðüóíëóã ùèññ åòäèéèíäÿí îâà ÷ûõûð.Î, ñàüàëìàã öìèäèëÿ Øÿêè ìàùàëûíà ýÿëèá ÷ûõûð. Øàùäàüäà îâ åäèð. Îíà Øàù-äàüäà ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäàí ãàëìûø áèð ÷îõ åâ ùåéâàíëàðûíûí, âÿùøè àò èëõûëà-ðûíûí îëäóüóíó õÿáÿð âåðìèøäèëÿð. Øàù Èñìàéûë îâà ÷ûõìàçäàí ÿââÿë éåðëèÿùàëè îíà ùÿìèí éåðäÿ îâ åòìÿéèí, Øàùäàüäàêû ùåéâàíëàðû îâëàìàüûí ñûíàãëûîëäóüóíó, éàõøû íÿòèúÿëÿð âåðìÿäèéèíè áèëäèðèðëÿð. Øàù Èñìàéûë áó ñþçëÿðÿ ÿùÿ-ìèééÿò âåðìèð âÿ þç àäàìëàðû èëÿ úÿðýÿ îâó òÿøêèë åäèð. Îâ øÿíëèéè ãóðòàðàð-ãóðòàðìàç î, àüûð øÿêèëäÿ õÿñòÿëÿíèð âÿ äÿðùàë ßðäÿáèëÿ ãàéûäûð. Áóðäà äà îíóíùàëû éàõøûëàøìûð. Òÿëÿñèê Òÿáðèçÿ éîëà äöøöðëÿð. Éîëäà Ñàðàá éàõûíëûüûíäàêûÌÿíãóòàé àäëû éåðäÿ ùàëû î ãÿäÿð àüûðëàøûð êè, äöøÿðýÿ ñàëìàëû îëóðëàð. Ùÿ-êèìëÿðèí ñÿéè, ìöàëèúÿñè áèð ôàéäà âåðìèð. Ùþêìäàð øàèð 1524-úö èëäÿ èéóíóí23-äÿ âÿôàò åäèð. Úÿñÿäèíè ßðäÿáèëÿ ýÿòèðèá Øåéõ Ñÿôè òöðáÿñèíèí éàíûíäà äÿôíåäèðëÿð.

Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè 38 éàøûíäà, ùÿéàòûíûí, éàðàäûúûëûüûíûí, àðçóëàðûíûí ÿíãàéíàð áèð ÷àüûíäà äöíéàäàí êþ÷öð, ëàêèí ãûñà þìðö ìöääÿòèíäÿ ýþðäöéö èøëÿðîíà þëìÿçëèê ãàçàíäûðìûø, îíó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè òàðèõèíèíÿí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðèíèí éàðàäûúûñû êèìè òàíûòäûðìûøäûð.

Øàù Èñìàéûëûí àïàðäûüû ìöùàðèáÿëÿð îíóí âàùèä Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè éàðàò-ìàã àðçó âÿ èñòÿéèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Î, Àçÿðáàéúàí äèëèíè äþâëÿò âÿ øåèð äèëèíÿ÷åâèðìèø, þëêÿíèí ñèéàñè, èúòèìàè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôû ö÷öí þë÷öéÿýÿë-ìÿç äÿðÿúÿäÿ áþéöê èøëÿð ýþðìöøäöð.

Õÿòàéè áàðÿäÿ èëê ìÿëóìàòû îüëó Ñàì Ìèðçÿ “Òþùôåéè-Ñàìè” ÿñÿðèíäÿâåðìèøäèð. Òÿÿññöô êè, áó ôàðñïÿðÿñò çèéàëû áþéöê àòàñûíûí çÿíýèí èðñèíäÿí àí-úàã ôàðñúà éàçäûüû áèð áåéòè íöìóíÿ ýÿòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèøäèð. ÙàëáóêèÕÿòàéè éàðàäûúûëûüûíäà àíà äèëèíÿ öñòöíëöê âåðìèø, áèçÿ ÷àòàí ÿñÿðëÿðèíè, äåìÿêîëàð êè, áöñáöòöí àíà äèëèíäÿ éàçìûøäûð. Áóíóíëà áÿðàáÿð Ñàì Ìèðçÿíèí íö-ìóíÿ ýÿòèðäèéè áåéò þçö äÿ ìöÿééÿí úÿùÿòäÿí äèããÿòè úÿëá åäèð. Áóðäà ØàùÈñìàéûë Õÿòàéèíèí ãÿùðÿìàí, ÿéèëìÿç, ìÿüëóáåäèëìÿç øÿõñèééÿòè èôàäÿ îëóí-ìóøäóð:

10

Áèñöòóí íàëÿâö çàðÿì ÷ö øÿíèä ÿç úà øîä,Êÿðä ôÿðéàä êå Ôÿðùàäå-äåýÿð ïåéäà øîä.

(Áèñöòóí íàëÿ âÿ èíèëòèìè åøèòäè, éåðèíäÿí îéíàäû, ôÿðéàä åòäè êè, éåíè áèð Ôÿð-ùàä ïåéäà îëìóøäóð.)

Õÿòàéè èðñèíèí öìóìè ìÿçìóí èñòèãàìÿòèíÿ óéüóí îëàí áó áåéòèí òÿñäèãåòäèéè ùÿãèãÿò áóäóð êè, øàèð éåíè áèð Ôÿðùàääûð. Áèñöòóíëàðû éåðèíäÿí îéíàäàáèëÿí éåíè áèð ùöíÿð ñàùèáèäèð. Ñàì Ìèðçÿäÿí ñîíðà Õÿòàéèäÿí áÿùñ åäÿíòÿçêèðÿ÷èëÿð îíóí éàçäûãëàðûíû òÿêðàð åòìèøëÿð. À.Áàêûõàíîâ âÿ Ñ.ß.Øèðâàíè äÿîíóí ùàããûíäà ìàðàãëû ãåéäëÿð åòìèøëÿð. Àâðîïà àëèìëÿðèíäÿí Æ.Ùàìïåð-Ïóðãøòàë, Ø.Ðéî, Å.Ýèáá, Å.Áðàóí, Ô.Áàáèíýåð, Â.Ì.Ìèíîðñêè, Ò.Ýÿíúåéè, ðóñøÿðãøöíàñëàðûíäàí À.Å.Êðûìñêè, òöðê àëèìëÿðèíäÿí Ì.Ô.Êþïðöëö, Ñ.Í.ßðýöí,ß.Ýþëïèíàðëû âÿ áàøãàëàðû Õÿòàéèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí þéðÿíèëìÿñè èëÿÿëàãÿäàð õåéëè èø ýþðìöøëÿð. Áó àëèìëÿðèí ùå÷ äÿ ùàìûñû îíóí èðñè èëÿ åéíèäÿðÿúÿäÿ äÿðèíäÿí ìÿøüóë îëìàìûøëàð. Â.Ìèíîðñêè, Ñ. Í.ßðýöí âÿ Ò.Ýÿíúå-éèíèí áó ñàùÿäÿ õèäìÿòëÿðè äàùà ÷îõäóð.

Àçÿðáàéúàíäà Õÿòàéè èðñèíèí þéðÿíèëìÿñè 1920-úè èëëÿðäÿí áàøëàìûøäûð.Àçÿðáàéúàíûí òàðèõ÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ àëèìëÿðè Õÿòàéèíèí äþâðö, ùÿéàòû âÿÿäÿáè èðñèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà ãèéìÿòëè òÿäãèãàò éàðàòìûøëàð.Ñ.Ìöìòàç, Ù.Àðàñëû, Ì.Ãóëóçàäÿ, ß.Ìÿììÿäîâ, Î.ßôÿíäèéåâ, Ì.Àááàñëûêèìè ìöòÿõÿññèñëÿðèí áó éþíäÿ àïàðäûãëàðû àðàøäûðìàëàð âÿ éöðöòäöêëÿðè ìö-ëàùèçÿëÿð õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.

Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè àç éàøàìàñûíà, âàõòûíûí ÷îõóíó äþâëÿò èøëÿðèíÿ ñÿðôåòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè áèð èðñ éàðàòìûøäûð. Î, ùÿì ÿðóçëà,ùÿì äÿ ùåúà âÿçíèíäÿ, ùÿì åïèê, ùÿì äÿ ëèðèê æàíðëàðäà ãÿëÿìèíè èøëÿòìèø,éàääàãàëàí, íöìóíÿ, þðíÿê îëà áèëÿí ÿñÿðëÿðè èëÿ ÿäÿáèééàòûìûçû çÿíýèíëÿø-äèðìèøäèð. Îíóí ñÿìèìè, öðÿêäÿí ãîïóá ýÿëÿí, çàìàíûí ãàðøûéà ãîéäóüó òÿ-ëÿáëÿðÿ úàâàá êèìè ìåéäàíà ÷ûõàí ïîåçèéàñû ÷îõ âàõò ñèéàñè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòèèëÿ áèðëÿøìèøäèð. Áó ïîåçèéà ýàù ãûëûíúëà áÿðàáÿð äþéöø ìåéäàíëàðûíà ýåòìèø,ýàù ìöäðèê åë àüñàããàëûíûí, òÿðèãÿò øåéõèíèí þéöäëÿðèíÿ ÷åâðèëìèø, ýàù äàäöíéàéà âÿ èíñàíà ìÿùÿááÿòëÿ äîëó áèð ãÿëáèí òÿðúöìàíû îëìóøäóð. Áó ïîå-çèéà ãÿùðÿìàíëûüà, ýþçÿëëèéÿ, ìÿíÿâè ñàôëûüà ìÿùÿááÿòëÿ, øÿðÿ, åéáÿúÿðëèéÿ,ÿãèäÿñèçëèéÿ, äþíöêëöéÿ, ñÿäàãÿòñèçëèéÿ, úûëûçëûüà íèôðÿòëÿ äîëóäóð. Áó ïîåçèéà,ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ìÿíÿâè àçàäëûüû òÿñäèã åäèð. Äöíéàýþðöøö åòèáàðèëÿ ïàíòåèñòîëàí øàèð Ìÿíñóð Ùÿëëàú âÿ Íÿñèìè êèìè “ÿíÿëùÿã” (“Ìÿíÿì Àëëàù”) øöàðûíà,èäåéàñûíà òÿðÿôäàð ÷ûõûá þçöíö “âÿùäÿò ýöëçàðûíûí áöëáöëö” àäëàíäûðûð:

×öí Õÿòàéèäèð áó ýöí ýöëçàðè-âÿùäÿò áöëáöëö,Äÿõè îë çàüè-ñèéÿù ýöëçàðÿ ñþéëÿí ýÿëìÿñöí.

Áöòöí êàèíàòû èëàùè, ìöòëÿã âàðëûãëà áèð ñàéàí, éàðàäûúû èëÿ éàðàäàíû, èíñàíëàÀëëàùû åéíèëÿøäèðÿí âÿ áó åéíèëèéè âÿùäÿò ýöëçàðû, þçöíö èñÿ áó âÿùäÿò âÿ áèðëèê

11

ýöëçàðûíûí áöëáöëö, øàèðè àäëàíäûðàí Õÿòàéè þçöíö “ìöòëÿã ùÿãèãÿò” (“ùÿããè-ìöòëÿã”) äåéÿ âÿñô åäèð:

ßíÿëùÿã ñèððè óø êþíëöìäÿ ýèçëèÊè, ùÿããè-ìöòëÿãÿì, ùÿã ñþéëÿðÿì ìÿí.

Øàèð ÷îõ éåðäÿ “ÿíÿëùÿã” äåìÿñè èëÿ ôÿõð åäèð, áóíó þçö ö÷öí ÿí éöêñÿêìÿçèééÿò ñàéûð. “Ìÿíÿì Àëëàù”, éàõóä “ìÿíÿì ùÿãèãÿò” äåìÿéè ãÿùðÿ-ìàíëûüà áÿðàáÿð áèð ùÿðÿêÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð:

Ìÿí Õÿòàéè ÷ÿêìÿíÿì üÿì, ÷öí ÿíÿëùÿã äåìèøÿì,×ÿêìèøÿì Ùåéäÿð òÿêè ìåéäàíäà ùó ìÿðäàíÿ ìÿí.

Áþéöê ìöòÿôÿêêèð øàèð Íÿñèìè êèìè Õÿòàéè äÿ ýþðöíÿí ùÿð øåéäÿ, î úöì-ëÿäÿí èíñàíûí ñèìàñûíäà èëàùè âàðëûüû ýþðìÿéÿ ÷àüûðûð:

Éÿãèí áèë ÿùëè-èãðàðûí éàíûíäàÉåðö ýþý úöìëÿ ùÿãäèð, îëìà ýöìðàù...Òà ñÿíè ýþðäö Õÿòàéè âàëåùè øåéäàéèäèð,Õàíñû ýþçäöð ùÿã éöçöí ýþðýÿú êè, áèäàð îëìàäû?

Áó ìèñàëëàð àéäûí ýþñòÿðèð êè, Õÿòàéè äöíéàýþðöøö áàõûìûíäàí ïàíòåèñòîëìóøäóð. Íÿñèìèéÿ áþéöê ùþðìÿò áÿñëÿéÿí, Ùÿëëàú Ìÿíñóðó ìÿùÿááÿòëÿõàòûðëàéàí, ñóôè øåéõè êèìè òàíûíàí øàèðèí ïàíòåèñò îëìàñû îíóí ïîåçèéàñûíà äàýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø, îíà äàùà úÿñàðÿòëè ùóìàíèñò ðóù âåðìèøäèð. Ëàêèí áó úÿ-ùÿò Õÿòàéèíèí éàðàäûúûëûüûíû ñûðô òÿðèãÿò ïîåçèéàñûíà ÷åâèðìÿìèøäèð. Î, áöòöíìÿãàìëàðäà ðåàë ùÿéàò âÿ ðåàë èíñàí ùàããûíäà äöøöíìöø, ðåàë èíñàíà ìöðàúè-ÿòëÿ éàçûá-éàðàòìûø, ðåàë èíñàíäàí âÿ îíóí ùèññëÿðèíäÿí, ãàéüûëàðûíäàí ñþùáÿòà÷ìûøäûð. Øàèðèí ïàíòåèçìè îíóí ôèêèðëÿðèíÿ äàùà ýåíèø âÿ äÿðèí ùóìàíèñòìÿçìóí ýÿòèðìèøäèð. Áèð ÷îõ ãàáàãúûë ïàíòåèñò ñÿíÿòêàðëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ îë-äóüó êèìè, Õÿòàéèíèí øåèðëÿðèíäÿ äÿ ùÿð øåé èíñàíû, îíóí ùèññëÿðèíè, àðçóëàðûíû,èäåàëëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ, óúàëòìàüà, ùÿð úöð ìöãÿääÿñàòäàí äàùà ìöãÿä-äÿñ ýþñòÿðìÿéÿ, ùÿì äÿ ðåàë, èíñàíè ìÿíàäà ìöãÿääÿñ ýþñòÿðìÿéÿ õèäìÿòåäèð. Îíóí øåèðëÿðèíäÿêè ïàíòåèçì ãàáàãúûë, ìöàñèð ôèêèð âÿ äöøöíúÿëÿðëÿ íÿôÿñàëàí áèð ïàíòåèçìäèð:

Ñèððè åøãèíäÿí ñÿíèí ùÿð êèì êè àýàù îëìàäû,Ãàëäû ìÿùðóì òà ÿáÿä ìÿãáóëè-äÿðýàù îëìàäû.Áèìÿéÿí êÿíäè âöúóäèí, ùÿããè áèëìÿç, ëàúÿðÿì,Êèì êè, áèëäè íÿôñèíè, àëÿìäÿ ýöìðàù îëìàäû.Ýöçýöñö ïàê îëìàéàíûí ÷àðÿ éîõäóð ïàñèíÿ,

12

Ãàëäû ìÿùðóì òà ÿáÿä ôÿçë àíÿ ùÿìðàù îëìàäû.Ùÿð íÿ ãûëñàí íèêö áÿä, àõûð ñàíà îë òóø îëóð,×ÿêìÿäè øÿðìÿíäÿëèê, ùÿð êèì êè, áÿäõàù îëìàäû.Çèðãèíÿ àëäàíìàýèë, ìÿêðè éöêöøäöð äöíéàíûí,Õàíñû ýöí õîø êå÷äè êè, ñîíó ãÿìö àù îëìàäû.

Ïàíòåèçì áó øåèðäÿ Õÿòàéèéÿ ìÿõñóñ áèð øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð. Ùÿããèáèëìÿê, îíóí åøãèíèí ñèððèíäÿí àýàù îëìàã, øàùà ëàéèã îëìàã êèìè èôàäÿëÿðàéäûí øÿêèëäÿ øåðèí ôÿëñÿôè ÿñàñûíà èøàðÿ åäèð, îíóí âÿùäÿòè – âöúóä ôÿëñÿôÿñèèëÿ, ïàíòåèñò äöíéàýþðöøö èëÿ áàüëû îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð. Áó ôÿëñÿôè çÿìèí öçÿ-ðèíäÿ èñÿ éåíè èíñàí èäåàëû èðÿëè ñöðöëöð. Áó éåíè èíñàí ÿââÿëúÿ þçöíö äÿðê åò-ìÿëèäèð. Þçöíö äÿðê åäÿí, àíëàéàí èíñàí èñÿ íÿôñèíè äÿ áèëÿúÿê, òàìàù, íÿôñóúóíäàí ñÿùâëÿðÿ, áöäðÿìÿëÿðÿ, úèíàéÿòëÿðÿ éîë âåðìÿéÿúÿêäèð. Ìÿíÿâè ñàôëûãóüðóíäà ìöáàðèçÿ áöòöí äþâðëÿðèí ãàáàãúûë àäàìëàðûíû ìÿøüóë åòìèøäèð. Õÿ-òàéè äþâðöíäÿ äÿ èíñàíûí óúàëìàñûíà ìàíå îëàí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðè íÿôñ,òàìàù ÿñèðè îëìàã èäè. Î äà ÿí ãàáàãúûë ñÿëÿôëÿðè âÿ ìöàñèðëÿðè êèìè èíñàíäàííÿôñÿ ãóë îëìàìàüû, øÿõñèééÿòèíè, ëÿéàãÿòèíè íÿôñ ÷èðêàáûíäàí ãîðóìàüû òÿëÿáåäèð. Èíñàí ìÿíÿí ñàô îëìàëûäûð, ìÿíÿí ñàô îëìàéàí, Õÿòàéè äåìèøêÿí, “ýöç-ýöñö ïàê îëìàéàí” èíñàí øàèðÿ ýþðÿ ÿí éàðàìàç èíñàíäûð, îíóí éàõøûëûüûíà,èíñàí àäûíû äîüðóëòìàñûíà ùå÷ áèð öìèä éîõäóð. Øàèðèí “ýöçýöñö ïàê îëìàéàíûí÷àðÿ éîõäóð ïàñèíÿ” ôèêðè èíäè äÿ ìöàñèð âÿ àêòóàë ñÿñëÿíèð. Áåëÿ àäàì î äþâð-äÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ èíñàíëûã âÿ ýþçÿëëèê àíëàéûøëàðûíäàí óçàã áèð âàðëûãäàíáàøãà áèð øåé äåéèëäèð.

Íöìóíÿ ýÿòèðäèéèìèç øåèðäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ôèêèðëÿðäÿí áèðè äÿ õåéèð âÿøÿð àíëàéûøëàðû èëÿ áàüëûäûð. Áó ìÿñÿëÿäÿ Õÿòàéè Íèçàìè èëÿ ùÿìôèêèðäèð. Î äàáåëÿ ùåñàá åäèð êè, èíñàí éàõøû-éàìàí íÿ èø òóòñà, îíóí áÿùðÿñèíè ýþðÿúÿê, ïèñÿìÿë ñàùèáè þç ÿìÿëëÿðè ö÷öí õÿúàëÿò ÷ÿêÿúÿêäèð. Àíúàã õåéèð èøëÿð, ÿìÿëëÿðàðõàñûíúà ýåäÿíëÿð ùÿð úöð õÿúàëÿò âÿ ïåøìàíëûã, öçöãàðàëûã âÿ øÿðìÿíäÿëèêùèññëÿðèíäÿí óçàã îëàðëàð.

Øåðèí ñîíóíäà Õÿòàéè ùÿéàòûí ìöðÿêêÿáëèê âÿ çèääèééÿòëÿðèíÿ äèããÿòèúÿëá åäèð, äöíéàíûí àëäàäûúû ùèéëÿëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûð. Èíñàíûí þç-þçöíÿ íÿôñÿñèðè îëìàäûüûíà, ýöçýöñöíöí òÿìèçëèêäÿí óçàã äöøìÿéèíèí ùÿéàòè ñÿáÿáëÿðèîëäóüóíà òîõóíóëóð. Õîø ýöíëÿðëÿ ãÿìëè ýöíëÿðèí ùÿìèøÿ áèð-áèðèíè ÿâÿç åòäèéèõàòûðëàíûð. Áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëìàüà, àëäàíìàìàüà, ýöçýöñöíö, áàøãà ñþçëÿ,ìàùèééÿòèíè, ãÿëáèíè ñàô ñàõëàìàüà ÷àüûðûø øàèðèí ÿñÿðèíäÿ ÿñàñ ìöòÿðÿããè ãà-éÿíè òÿøêèë åäèð. Õÿòàéè èíñàíûí ìÿíÿâè òÿêàìöëö, éåíè èíñàíûí ÿñàñ êåéôèé-éÿòëÿðè áàðÿäÿ áèð ñèëñèëÿ ôèêèðëÿð éöðöäöð. Øàèð áó ôèêèðëÿðÿ áÿçÿí ìèñòèê ôÿëñÿôèäîí ýåéèíäèðèðñÿ, áó îíóí þç ãÿíàÿòëÿðèíè äàùà òÿñèðëè, äàùà ìöàñèð èôàäÿ åòìÿêúÿùäèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ìèñòèê áîéà þçö äîíóã, åùêàì øÿêëèíäÿ ãÿáóë åäèëÿíáàõûøëàðà çèää îëàí áèð äöíéàýþðöøöíöí èôàäÿñè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó ôèêèðëÿðîõóúóëàðû óúàëûüà, ýþçÿëëèéÿ, êàìèëëèéÿ, ñàôëûüà ñÿñëÿéèð, èíñàíûí àüûë âÿ ãöä-ðÿòèíè òÿñäèã åäèð.

13

Õÿòàéèíèí øåèðëÿðèíäÿ èíñàí, ëèðèê ãÿùðÿìàí ìÿüðóð, àçàä ôèêèðëè, þç ãöä-ðÿòèíÿ èíàíàí áèð âàðëûã êèìè òÿðÿííöì îëóíóð, îíóí þëìÿçëèéè, ÿáÿäèëèéè, ÿíàüûëëû áèð øÿõñ îëìàñû, äöøìÿíëÿðèí úàíûíà âÿëâÿëÿ ñàëìàüà ãàäèð îëäóüó äþíÿ-äþíÿ íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëûð. “Ýÿëäèì èìäè” ðÿäèôëè øåðèíäÿ øàèð ïàíòåèñò ìèñòèê áî-éàëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿñðèí ðÿíýàðÿíý øÿðèíÿ ãàðøû áó éåíè èíñàíäàêû ýöúëöíèôðÿòè ÿêñ åòäèðèð.

Ìÿí îë ìÿñòè-ëèãàéÿì ýÿëäèì èìäè,Ùÿìèøÿ áà õóäàéÿì, ýÿëäèì èìäè.Úàùàí è÷èíäÿ áèð àãèë ìÿíè áèë,Ìÿí îë ñèäãö ñÿôàéÿì, ýÿëäèì èìäè.Ìÿíè, çèíùàð, ñÿí áèð ãåéðè áèëìÿ,Ùàìàí îë äèëðöáàéÿì, ýÿëäèì èìäè.Ìöíàôèã úàíûíà áà çÿðáè-øÿìøèð,Áó ýöí ùÿãäÿí áÿëàéÿì, ýÿëäèì èìäè.

Õÿòàéè éàðàäûúûëûüûíäàêû ïàíòåèñò ôÿëñÿôè äöøöíúÿíè, ìèñòèê þðòöéö îíóíìÿùäóäëóüó, äèíäàðëûüû éîõ, ÿêñèíÿ, äþâðöíÿ ýþðÿ ãàáàãúûë, úÿñàðÿòëè êåéôèé-éÿòè ñàéìàã ëàçûìäûð. Øàèðèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû ùÿð úöð øÿðÿ äÿðèíäÿí íèôðÿò åäÿí,îíà ãàðøû ÿëèíäÿ ãûëûíú âóðóøìàüà ùàçûð îëàí, äöøìÿíèí úàíûíà âÿëâÿëÿ ñàëàíãàáàãúûë, ãÿùðÿìàí áèð øÿõñèééÿòäèð. Áó àäàì øàèðèí äåäèéè êèìè, ùàìàí äèëðö-áàäûð, éÿíè ùàìàí ñàôëûã, åòèáàð, ñÿäàãÿò ñèìâîëó îëàí, ýþçÿëëèê, ùÿãèãÿò éîëóí-äàí çÿððÿ ãÿäÿð êÿíàðà ÷ûõìàéàí íÿúèá øÿõñäèð. Î, ùÿð úöð äþíöêëöéÿ, ÷èðêàáààìàíñûç äöøìÿíäèð.

Õÿòàéè ùÿéàò âÿ èíñàí ùàããûíäàêû äöøöíúÿëÿðèíè áÿçÿí ìèñòèê áîéàëàð èø-ëÿòìÿäÿí äÿ èôàäÿ åäèð. Áåëÿ øåèðëÿðäÿ îíóí ñóôè ïàíòåèñò ýþðöøëÿðè ùèññîëóíìàçäÿðÿúÿäÿ óíóäóëìóø êèìèäèð:

Ùÿð ýÿëÿí äöíéà ìÿíèì äåð, ñÿí ãÿäèì áöíéàäñÿí,Úöìëÿíèí êþíëöí àëûáñàí, íÿ ÿúÿá ñÿééàäñÿí?Ùÿð êÿñÿ áèð éöç èëÿ âåðäèí ìóðàäûí äöíéàäà,Õûçð îëàí áóëäó ùÿéàòû, áèëäè êèì çöëìàòñÿí.Ùÿð êèìèíëÿí îéíàäûí, ÷ÿêäèí, ÷åâèðäèí ÷ÿðõèíè,Ùè÷ àðèô íÿãøèíè äóéìàç, ÿúÿá íÿððàäñÿí.Äöíéàíûí ìàëûâö ìöëêö ýÿíúèíÿ àëäàíìà êèì,ßââÿëè çÿðãö íèøàòäûð, àõèðè øÿùìàòñÿí.Åé Õÿòàéè, ñÿí úàùàíûí úþâðöíÿ øàä îë ìöäàì,×öíêè ñåâýèí äóñò èëÿíäöð, åøã èëÿ óñòàäñÿí.

Áöòöíëöêäÿ áó øåèð äöíéà âÿ èíñàí ùàããûíäàêû äèàëåêòèê äöøöíúÿëÿðäÿíèáàðÿòäèð. Äöíéàíûí êÿøìÿêÿøëÿðè, çèääèééÿòëÿðè, ùÿðÿ èëÿ áèð úöð äàâðàíûøû, èí-

14

ñàíûí îíóí îéóíëàðûíû äÿðê åäÿ áèëìÿìÿñè, “äöíéà ìÿíèì” äåéÿíëÿðèí áîøèääèàëàðû, ÿââÿëè ñåâèíú, àõûðû øàùìàò îëàí ùÿéàò ùàããûíäàêû áó êè÷èê ñÿíÿò èí-úèñèíäÿ øàèð þç ñóàëëàðû, ùþêìëÿðè èëÿ äöøöíäöðöð, èáðÿòëÿíäèðèð.

Ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâè ñóôèçìÿ ðÿüáÿòëÿ éàíàøìûø, ñóôèëÿðè öðÿê-äÿí õÿáÿðäàð îëàí àäàìëàð êèìè òÿãäèì åòìèøäèð. Øàèðèí “Ñèðëÿð õÿçèíÿñè”ÿñÿðèíäÿ ìöõòÿëèô õàðàêòåðëÿðÿ ìàëèê ñóôè ñóðÿòëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Íèçàìè ÿãèäÿâÿ ìÿñëÿéèíäÿí äþíÿí, ÿìàíÿòëÿ õÿéàíÿò åäÿí ñóôèëÿðèí îëäóüóíó ýþñòÿðäèéèêèìè, òóòäóüó éîëóí äîüðóëóüóíà èíàíàí âÿ îíäàí äþíìÿéÿí ñóôèëÿðèí îëäó-üóíó äà òÿñäèã åäèð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàéèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ âÿçèééÿò áåëÿäèð. Îäà ñóôèëÿðè ùàëàë âÿ ùàðàì éîëà ýåäÿíëÿð àäû èëÿ èêè éåðÿ áþëöð. Õÿòàéè äÿ ÿíéöêñÿê èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè ÿñë ñóôèëÿð àðàñûíäà àõòàðûð, ëàêèí èíñàíëûã àäûíàëÿêÿ îëàí ñóôèëÿðèí äÿ îëäóüóíó äàíìûð. Þçö ñóôè øåéõè îëàí øàèð ìöðèäëÿðèíèÿñë ñóôè êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ, ñóôè – èíñàí àäûíû óúà òóòìàüà ÷àüûðûð. Àøàüûäàêûäþðä ìèñðàëûã øåèð ïàð÷àñûíäà îíóí ìþâãåéè áöòöí àéäûíëûüû èëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð:

Ñóôè èñÿí, àëûá-ñàòìà,Ùàëàëûíà ùàðàì ãàòìà,Éîëóí ÿéðèñèíÿ ýåòìÿ,Äîüðó éîëà íÿçÿð åéëÿ.

Øàèðèí íÿçÿðèíäÿ ùÿãèãè ñóôè ÿñë èíñàíäûð. Îíäà àëûá-ñàòìàã, ùàðàìà ìåéëåòìÿê, ÿéðè éîëà ýåòìÿê êèìè ùÿðÿêÿòëÿð, ñèôÿòëÿð îëà áèëìÿç. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèðñóôè áó ñèôÿòëÿðÿ ìàëèê äåéèëäèðñÿ, î, ñóôèëèêäÿí äÿ, èíñàíëûãäàí äà óçàã áèðàäàìäûð. Õÿòàéè áåëÿ ñóôèëÿðè ðÿää åäèð.

Õÿòàéèíèí ïîåçèéàñûíäà åùêàì÷ûëûüà, ìþâùóìàò÷ûëûüà, èíñàí ìÿíÿâèééà-òûíû áóõîâëàéàí çÿíúèðëÿðÿ ãàðøû ýöúëö áèð åòèðàç âàðäûð. Ìÿíÿâè ÿñàðÿòè òÿúÿñ-ñöì åòäèðÿí çàùèäëÿðèí, íàñåùëÿðèí òÿíãèäè áó áàõûìäàí õöñóñè ìÿíà êÿñáåäèð. Çàùèä êëàññèê øåðèìèçäÿ àøèãèí çèääèäèð. Õÿòàéèíèí øåèðëÿðèíäÿ èñÿ î ùÿìäÿ ñóôèíèí ÿêñèäèð. Çàùèä ìÿíÿí þçöíö ÿñàðÿòÿ, çÿíúèðÿ áàüëàéàí, èíñàíè ùèññ-ëÿðäÿí óçàã îëàí ìþâùóìàò÷ûëàðûí öìóìèëÿøìèø îáðàçûäûðñà, àøèã, åéíè çà-ìàíäà ñóôè, ùÿð úöð ÿñàðÿò áóõîâëàðûíäàí àçàä îëìóø èíñàíäûð. Àøèãèí âÿñóôèíèí ÿìÿëëÿðè, äöøöíúÿëÿðè íÿ ãÿäÿð èíñàíèäèðñÿ, çàùèäèí èøè âÿ ôèêðè áèð îãÿäÿð ãåéðè-èíñàíèäèð. Þçöíö Àëëàùûí, äèíèí ìöäàôèÿ÷èñè êèìè òÿãäèì åäÿí,ýóéà èíñàíëàðû øÿðäÿí ãîðóìàã èñòÿéÿí çàùèä Õÿòàéèíèí øåèðëÿðèíäÿ ÿí ãîð-õóíú áèð øÿð ãöââÿ êèìè òÿãäèì îëóíóð. Þçöíö, äåìÿëè, ùÿì äÿ Àëëàùû äÿðêåòìÿéÿí çàùèä øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿñàñ òÿíãèä ùÿäÿôèäèð. ×öíêè î, èíñàíû Àëëàùñÿâèééÿñèíäÿ ýþðÿ áèëìèð, ýþçÿëèí èëàùè íóðäàí áàøãà áèð øåé îëäóüóíó àíëàìûð.Çàùèä èíñàíëàðû ìÿñúèäÿ, äàøà, äèâàðà ñÿúäÿ åòìÿéÿ ÷àüûðûðñà, àøèã âÿ ñóôè îíóíéåðèíÿ èíñàíû ãîéóð, èíñàíà ñÿúäÿ åòìÿéè öñòöí òóòóð. Îíà ýþðÿ äÿ øàèðèí ÿñÿð-ëÿðèíäÿ äàèì àøèãëÿ çàùèä ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóëóð, çàùèäëèê ðÿää åäèëèð, ñóôèëèêâÿ àøèãëèê èñÿ ÿí äîüðó éîë âÿ ìÿñëÿê êèìè òÿãäèì îëóíóð. Èíñàíû óúàëäàí, èëà-

15

ùèëÿøäèðÿí øàèð îíóí öçöíö àøèã ö÷öí ÿñë Ãóðàí ñàéûð. Ãóðàíû èíñàíûí öçöíäÿýþðìÿê, îíó èíñàíûí öçö èëÿ ÿâÿç åòìÿê äîëàéûñû èëÿ äÿ îëñà, áó ìöãÿääÿñ êè-òàáûí âÿ îíóíëà áàüëû áèð ÷îõ åùêàìëàðûí øöáùÿ àëòûíà àëûíìàñû êèìè ñÿñëÿíèð.Çàùèäëÿ àøèãèí, åùêàì÷û äöíéàýþðöøö èëÿ ìÿíÿâè àçàäëûüûí áó øÿêèëäÿ ãàðøûëàø-äûðûëìàñûíà àèä Õÿòàéèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí êöëëè ìèãäàðäà íöìóíÿëÿð ýÿòèðìÿê îëàð.

Òà úàìàëûí ìöñùÿôèí ýþðäöì, ÿéà íóðè-èëëàù,Çèêðè-åøãèí äèëäÿ äàèì âèðäè-Ãóð’àíäûð ìàíà.Ìÿñúèäÿ âàðìàã íÿ ùàúÿò, äåäèì, åé çàùèä, ìàíà? –Ðóé èëÿ çöëôè àíûí êöôð èëÿ èìàíäûð ìàíà......Þýìÿ, åé çàùèä, ìàíà ðèçâàíö úÿííÿò áàüèíè,Êèì îíóí éàðûì éöçö òÿê áèð ýöëè-ùÿìðàñû éîõ......Ñÿíè ñåâìÿí äåéÿíëÿð êàôÿð îëäó,Éöçöíö êèì ñåâÿð, èìàí àíûíäûð......Áåùèøò èñòÿðñÿí, åé çàùèä, áèéà äÿð ìÿúëèñè-ðèíäàí,Ùÿãèí äèäàðû, åé àøèã, íÿ úÿííÿòÿ ìöéÿññÿðäèð.

Ìöõòÿëèô øåèðëÿðäÿí ýÿòèðèëìèø áó áåéòëÿðäÿ çàùèäëèéèí ýöúëö èíêàðû èëÿãàðøûëàøûðûã. Ìÿíÿí àçàä îëìóø èíñàí çàùèäèí ìÿñúèäèíè, Ãóðàíûí, èìàíûíúÿííÿòèíè ðÿää åäèð, áÿéÿíìèð. Õÿòàéèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû þçöíö ìÿíàñûç, áîøõÿéàëëàðëà éîðìàüûí ÿëåéùèíÿäèð. Þçöíö äÿðê åòìèø èíñàí áó õöëéàëàðëà, çà-ùèäëèêëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìèð. Äàøà âÿ äèâàðà ìÿùÿááÿòè èíñàíà ìÿùÿááÿòëÿ ÿâÿçåäèð. Èíñàíà, ùÿéàòà áó ìöíàñèáÿò þç õàðàêòåðè åòèáàðèëÿ èíòèáàù äþâðöíÿ ìÿõ-ñóñ áèð ìöíàñèáÿò êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð.

Õÿòàéè øåðèíèí ÿñàñ îáéåêòè èíñàí, ÿñàñ ãàéÿñè èíñàíà ìÿùÿááÿòäèð. Èñòÿðôÿëñÿôè þðòöéÿ áöðöíìöø øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèëñèí, èñòÿð ñÿìèìè ðåàë èíñàíè äóéüó-ëàð êèìè ãÿëÿìÿ àëûíñûí, áó øåèðëÿðäÿêè ôèêèðëÿð, äóéüóëàð, ãÿíàÿòëÿð éåíè èíñàíèäåàëûíû ÿêñ åòäèðèð. Õÿòàéè äþâðöíäÿ èñëàì äèíèíèí èíñàí èäåàëû èëÿ ùóìàíèñòçèéàëûëàðûí èíñàí èäåàëû áèð äåéèëäè. Äèíäàð èíñàí, éÿíè çàùèä ùÿð úöð èñòÿê âÿàðçóëàðûíû áóõîâëàéûá úÿííÿò õÿéàëû èëÿ éàøàéûðäûñà, ùóìàíèñò çèéàëûëàðûí èäåàëèíñàíû ÿñë úÿííÿòè áó äöíéàäà àõòàðûð âÿ òàïûðäû. Èíñàíñûç äöíéàíû âÿ úÿííÿòèáàðñûç áàüà áÿíçÿäèð, èíñàíñûç úÿííÿòè èñòÿìèðäè:

Íåéëÿðÿì îë úÿííÿòè, è÷èíäÿ äèëäàð îëìàñà?!Ãîé àíû âèðàíÿ ãàëñûí – áàü÷àäà áàð îëìàñà.

Øàèðèí áó ìèñðàëàðûíäàêû àçàä ðóùó, ôèêèð ñÿðáÿñòëèéèíè èçàù åòìÿéÿ åùòèéàúéîõäóð. Õÿòàéè äÿ èíñàíû éåð öçöíöí ÿí ãèéìÿòëè ýþâùÿðè ñàéäûüûíäàí èíñàíñûçîëàí, èíñàíà çèää îëàí, èíñàíûí ñÿàäÿòèíÿ ìàíå, áóõîâ, ÿíýÿë îëàí ùÿð øåéèðÿää åäèð. Èíñàíà âÿ äöíéàéà áó øÿêèëäÿ éàíàøàí ìöòÿôÿêêèð øàèð åøãè øåðèíèíáàø ìþâçóñóíà ÷åâèðèð. Îíóí øåèðëÿðèíäÿ ýàù ðåàë èíñàíè ñåâýè òÿðÿííöì îëóíóð,

16

ýàù äà ìÿùÿááÿòäÿí ýåíèø ôÿëñÿôè áèð êàòåãîðèéà êèìè ñþùáÿò à÷ûëûð. Ùÿð èêèùàëäà ìÿùÿááÿòèí òÿðÿííöìö îíóí ùóìàíèçìè, ôèêèð ñÿðáÿñòëèéè èëÿ áàüëûäûð.Èíñàíûí ýþçÿëëèéèíèí, àðçóëàðûíûí, èñòÿêëÿðèíèí ïîåòèê ñþçöí áó øÿêèëäÿ ïðåäìå-òèíÿ ÷åâðèëìÿñè îðòà ÿñðëÿð øÿðàèòè ö÷öí ìöòÿðÿããè áèð ùàëäûð.

Éöçöí ýþðäöì ñÿíèí, åé éàðè-ìÿùðó,Êþíöëëÿð àôÿòè, éà éöçìöäöð áó?

Äîäàüûí ùÿñðÿòèíäÿí õÿñòÿ ùàëÿì,Àõûòäû ýþçëÿðèì éàøû áÿùÿð ñó.

Ùÿáÿøäèð êèì, ìöñàôèð Ðóìÿ äöøìöøÉöçöí ñÿôùèíäÿêè îë õàëè-ùèíäó.

Ýþçöíäÿí àùó òÿê äàüëàðà äöøäöì,Íÿ ñåùð åòäè ìÿíÿ îë èêè úàäó?Õÿòàéè äÿð éöçöí õóðøèäÿ íèñáÿò,Ñþçö ðþâøÿí äåäèì éöçöíÿ ãàðøó.

Èíñàí ýþçÿëëèéè áó øåèðäÿ ðîìàíòèê áèð äèëëÿ, ùåéðàíëûãëà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.Áóðàäàêû áÿäèè ñóàëëàð, áÿíçÿòìÿëÿð àøèãèí ãÿëáèíäÿêè òÿëàòöìëÿðè, ùÿéÿúàí-ëàðû òÿáèè, ñÿìèìè øÿêèëäÿ îõóúóéà ÷àòäûðûð. Øåèðäÿ ñåâÿí íÿúèá áèð ãÿëáèí ùÿ-ðàðÿòè äóéóëóð. Àðòûã áóðàäà ùå÷ áèð ìèñòèêà, ïàíòåèñò ôÿëñÿôè þðòöê éîõäóð.Èíñàí ðåàë úèçýèëÿðè èëÿ úàíëàíäûðûëûð. Áóðàäà, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, øàèðèí ìþâãåéèäèããÿòè úÿëá åäèð. Øàèð áó úöð ùåéðàíëûãëà èëàùè âàðëûüû äåéèë, èíñàíû âÿñô åäèð.

Õÿòàéèíèí ìÿùÿááÿò ïîåçèéàñû ýöúëö êÿäÿðäÿí, ãÿìäÿí áèð ãàéäà îëàðàãóçàãäûð. Áóðàäà äÿðèí òðàýèçì éîõäóð. Îíóí àøèãàíÿ ëèðèêàñûíäà ñàáàùà, õåéèðèíãÿëÿáÿñèíÿ äÿðèí èíàì âàðäûð. Øàèð òåç-òåç âöñàë ñåâèíúèíäÿí äàíûøûð. Áó íèê-áèíëèê äàùà ÷îõ øàèðèí øÿõñè ùÿéàòûíäàêû óüóðëàðëà áàüëûäûð. Ëàêèí øàèðèí íèê-áèíëèéèíè àíúàã øÿõñè ùÿéàòû èëÿ áàüëàìàã äà éàíëûø îëàðäû. Õÿòàéèíèí ïîåçèéà-ñûíäàêû áó úÿùÿòè ÷îõ äîüðó áàøà äöøÿí Ì.Àááàñîâ éàçûð: “Âöñàë ñåâèíúèíèíáåëÿ òÿðÿííöìöíÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð øÿðàèòèíäÿ ùå÷ äÿ äàð, ìÿùäóä ìÿíàäàáàõìàã îëìàç. Áó úÿùÿò Õÿòàéè ëèðèêàñûíäà îáéåêòèâ îëàðàã äàùà ýåíèø èúòèìàèìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèø, ùÿð úöð òÿðêè-äöíéàëûã âÿ áÿäáèíëèéÿ, íÿôñèíèþëäöðìÿê âÿ äöíéÿâè ëÿççÿòëÿðäÿí ìåéëèíè êöñäöðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàíëàðà,àõèðÿò õöëéàëàðû èëÿ éàøàéàíëàðà ãàðøû ÷åâðèëìèø, èíñàíûí éàõøû éàøàìàã, ñåâèíúâÿ ôÿðÿùëÿ äîëó áèð ùÿéàò ñöðìÿê ùàããûíäàêû ðîìàíòèê àðçóëàðûíû ÿêñ åòäèðìèø,ýöúëö ùÿéàò åøãèíèí èôàäÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð”1.

Õÿòàéèíèí áèð ÷îõ øåèðëÿðè, î úöìëÿäÿí àøàüûäàêû ãÿçÿëè, åëÿ áèë êè, ìÿùçáó ôèêðè áèð äàùà òÿñäèã åòìÿê ö÷öí éàçûëìûøäûð:

17

____________1 Ì.Àááàñîâ. Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Àçÿðíÿøð, Áàêû, 1964, ñ.12.

Íþâúàâàí îë ïèð èêÿí äþâðàí êè, úàíàí äþâðèäèð,Øàä îë, åé õÿñòÿ êþíöë, êèì, äÿðäÿ äÿðìàí äþâðèäèð.

Çöëìÿòè-ùèúðàíÿ ñþéëÿí ùþêìèíè òÿðê åéëÿñèí,Áèð ýöíÿø äîüäó àðàéÿ, ìàùè-òàáàí äþâðèäèð.

Ëàë îòóðìà, ñþéëÿ, åé úàí ìöðüè, ýÿëäè íþâáàùàð,Ýåòäè ãûø âÿãòè àðàäàí, óø ýöëöñòàí äþâðèäèð.

Àøèãÿ ìåùð åòäè äèëáÿð, ãàëìàäû úþâðè-ðÿãèá,Êöôð àðàëûãäàí àðûíäû, øèìäè èìàí äþâðèäèð.

Íàöìèä îëìà úàùàíäà, åé ýÿäàéè-áèíÿâà,Äÿðýÿùè-ñóëòàíÿ ýÿë êèì, ëöòôö åùñàí äþâðèäèð.

Ìþùíÿòè-äöíéàäÿí, åé äèë, ôàðèü îë, ñöðýèë ìóðàä,Õöððÿì îë, ãÿì ÷ÿêìÿýèë êèì, çèëëè-ñöáùàí äþâðèäèð.

Õåéèðèí, ýþçÿëëèéèí, âöñàëûí ãÿëÿáÿñèíè, àøèã èíñàíûí ñåâèíúèíè ÿêñ åòäèðÿíáó ïàð÷à Õÿòàéè øåðèíèí íèêáèí õàðàêòåðèíè ýþñòÿðìÿê áàõûìûíäàí ñÿúèééÿâèäèð.Ëèðèê ãÿùðÿìàíûí êþêñ äîëóñó ñåâèíúè, øàäëûüû øåðèí ùÿð áèð ïàð÷àñûíäà, ñþçöí-äÿ äîëüóí, èíàíäûðûúû âÿ ñÿìèìè áèð äèëëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Áó, Õÿòàéèäþâðöíöí ùÿéàòûíäàí äîüàí áèð íèêáèíëèê èäè. Øàèðèí òÿáèÿò òÿñâèðèíÿ ùÿñð åäèëìèøøåèðëÿðèíäÿ äÿ åéíè øóõ, øàä ÿùâàë-ðóùèééÿ ùþêì ñöðöð.

Áàùàð îëäó êè, àëÿì ýöëøÿí îëäó,Ýþçöí à÷, ýþð úàùàí íÿ ðþâøÿí îëäó.

Áÿçÿíäè ùÿð áèð àüàú áèð ýöë èëÿ,Àüàúëàð úöìëÿ ýöë ïèðàùÿí îëäó.

À÷ûëäû éàçëàð, áèòäè ÷è÷ÿêëÿð,Ýöë èëÿ øîë áÿíþâøÿ ñóñÿí îëäó.

Èðèøäè âÿ’äÿñè áàäè-áàùàðûí,Áåùÿð ñó ýöë ùåçàðàí-õÿðìÿí îëäó.

Öìóìè íèêáèíëèê Õÿòàéèíèí áöòöí øåèðëÿðèíÿ ùàêèìäèð. Ùÿòòà àéðûëûãäàí,éàðûí çöëìöíäÿí äàíûøäûüû ãÿçÿëëÿðäÿ äÿ äÿðèí ôÿúèëèê éîõäóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè,îíóí “Äÿùíàìÿ” ïîåìàñûíäà äà óüóðëó áèð åøã òÿñâèð îëóíìóøäóð.

Õÿòàéèíèí ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû ìÿçìóíúà ðÿíýàðÿíý, ôîðìàúà ÿëâàíäûð. Ñóôèïàíòåèñò ìÿùÿááÿòëÿ ðåàë èíñàíè ñåâýèíèí ýàù áèðëèêäÿ, ýàù àéðûúà èíñàíè ñåâ-

18

ýèíèí òÿðÿííöìö, íèêáèí ÿùâàë-ðóùèééÿíèí èôàäÿñè, àøèãèí ùåéðàíëûüû, ýèëåé âÿøèêàéÿòëÿðè, ýþçÿëèí ðîìàíòèê âÿñôè âÿ áàøãà ìþâçóëàð ùÿð äÿôÿ éåíè-éåíè øÿ-êèëëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëûíûð. Øàèð ùàíñû øÿêèëäÿ ùèññëÿðèíè èôàäÿ åäèðñÿ-åòñèí, îíäàðåàë ýþçÿëëèéè ìþâùóìè ýþçÿëëèêëÿðÿ ãàðøû ãîéìàã ìþùêÿì áèð ÿíÿíÿ, ïðèíñèïøÿêëèíäÿäèð. Îíóí øåèðëÿðèíäÿ èíñàíà ôÿðãëè áèð ìöíàñèáÿò âàðäûð.

Ýÿð÷è ýöí õîøäóð, âÿëè ðöõñàðûí îíäàí éàõøûäûð,Àé äÿõè òàáàíäóðóð, äèäàðûí îíäàí éàõøûäûð.

Èñòÿìÿí ôèðäþâñ áàüèíèí ýöëè-õîøáóñèíè,Äöíéà áàüûíäà ýöëè-ðöõñàðûí îíäàí éàõøûäûð.

Áó òèïëè ãàðøûãîéìàëàðû àäè áÿíçÿòìÿ âÿ ìöãàéèñÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê÷ÿòèíäèð. Øàèð êîíêðåò ýþçÿëè âÿ ýþçÿëëèéè äÿ òÿñâèð åòìèð. Îíóí èçëÿäèéè ãàéÿáóðàäà äàùà ýåíèø âÿ ìöðÿêêÿáäèð. ßí áàøëûúàñû èñÿ áóäóð êè, øàèð ðåàë ùÿéàòû,ðåàë ùèññëÿðè ìþâùóìè âÿäëÿðäÿí öñòöí òóòóð, îíëàðà ãàðøû ãîéóð.

Õÿòàéèíèí àøèãàíÿ ãÿçÿëëÿðèíäÿ ñåâýè äóéüóëàðû áèð ÷îõ ùàëëàðäà î ãÿäÿðñÿìèìè, òÿáèè âåðèëèð êè, áîéàëàðûíûí, èôàäÿëÿðèíèí ÿëâàíëûüû âÿ ñàäÿëèéè èëÿ èí-ñàíû ùåéðàí åäèð, òèëñèìëÿéèð. “Ãûçûë ýöë, áàüö áóñòàíûì, íÿ äåðñÿí?” ìèñðàñû èëÿáàøëàíàí ìÿøùóð ãÿçÿëè éàäà ñàëàã. Áó ãÿçÿëäÿêè ùÿð áåéò, ùÿð ïàð÷à ñàô, ùÿññàñáèð ãÿëáäÿí ãîïàí ñåâýè ùàðàéû êèìè ñÿñëÿíèð:

Ãûçûë ýöë, áàüö áóñòàíûì, íÿ äåðñÿí?Ôÿäà îëñóí ñÿíÿ úàíûì, íÿ äåðñÿí?

Ãÿðàðö ñÿáðö àðàìûì òöêÿíäè,Êÿñèëäè êöëëè-ôÿðìàíûì, íÿ äåðñÿí?

ßðèäè èëèéèì, ãàëäû ñöìöéöì,Áó òÿíè òÿðê åäÿð úàíûì, íÿ äåðñÿí?

...ßýÿð éàòñàì ìèí èë òîïðàã è÷èíäÿÄöðöñòäöð ÿùäö ïåéìàíûì, íÿ äåðñÿí?

Õÿòàéè úàí èëÿ ÷öí ñÿíè ñåâäè,Ñåâÿí þëñöíìö, ñóëòàíûì, íÿ äåðñÿí?

Ðåàë èíñàíûí, ðåàë èíñàíè ùèññëÿðèí, àðçóëàðûí, äöøöíúÿëÿðèí ðîìàíòèê øÿêèëäÿòÿðÿííöìö, ùÿì äÿ Õÿòàéèéÿ ìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ òÿðÿííöìö ÕÂÛ ÿñðèí áèðèíúèðöáö ö÷öí ãèéìÿòëè âÿ éåíè áèð ùàäèñÿ èäè. Íÿñèìèíèí, Êèøâÿðèíèí, Ùÿáèáèíèí,Ùàìèäèíèí ïîåçèéàñûíäàí ãèäàëàíàí áó øåèðëÿðäÿ éåíè, îðèæèíàë, àíúàã Õÿòàéèéÿ

19

ìÿõñóñ úÿùÿòëÿð äÿ ÷îõäóð. Õÿòàéèíèí ÷îõúÿùÿòëè ïîåçèéàñûíäà åïèê ÿñÿðëÿðäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Îíóí “Íÿñèùÿòíàìÿ” ìÿñíÿâèñè âÿ “Äÿùíàìÿ” ïîåìàñûåïèê øåðèí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèäèð. “Íÿñèùÿòíàìÿ”, àäûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè,íÿñèùÿòàìèç ôÿëñÿôè ïîåìàäûð. Áóðàäà ñöæåò, äàùà äîüðóñó, àðäûúûë íÿãë åäèëÿíùàäèñÿ éîõäóð. Áèð ÷îõ íÿñèùÿòàìèç ôÿëñÿôè øåèðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, øàèð áóÿñÿðèíäÿ äÿ âÿùäÿòè-âöúóä ôÿëñÿôÿñèíèí ìöääÿàëàðûíäàí ÷ûõûø åäèð. Ùÿããè-ìöòëÿãè áèð äÿðéàéà, äöíéàíû îíóí áèð äàìëàñûíà áÿíçÿäèð, ñîíðà äà áó äÿðéàèëÿ äàìëàíûí áèð øåé îëäóüó ôèêðèíè èðÿëè ñöðöð. Øàèðèí ôèêðèíúÿ, ìþâúóä äöíéàÀëëàùûí, éàõóä áöòþâ âàðëûüûí ýöçýöéÿ äöøìöø ÿêñèäèð. Ýþðÿí äÿ, ýþðöíÿí äÿáèð øåéäèð. Áèðè âÿùäÿò, áèðëèê, áöòþâëöê àëÿìè, î áèðèñè èñÿ êÿñðÿò, éÿíè áöòþâöíçÿððÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ÷îõëóã àëÿìèäèð. “Ýöíÿø çÿððÿâö ùÿì çÿððÿ ýöíÿøäèð”äåéÿí øàèð Àëëàùëà ìþâúóä àëÿìè åéíèëÿøäèðèð, áèðèíè áöòþâ âöúóä, äèýÿðèíè èñÿîíóí çÿððÿëÿðè ñàéûð. Çÿððÿ áöòþâÿ àíúàã åøã èëÿ ãîâóøà áèëÿð.

Îëóð áó åøã èëÿ úàí ùÿããÿ âàñèëÊè, åøãè îëìàéàí úàíäàí íÿ ùàñèë?

– äåéÿí øàèð èíñàíû èëàùèëÿøäèðÿðÿê îíó ñåâìÿéÿ ÷àüûðûð. Áóðäà èíñàíûí èëàùè-ëÿøäèðèëìÿñè äàùà ÷îõ èíñàíû óúàëòìàüà õèäìÿò åäèð, îíóí ñåâèëìÿéÿ ëàéèãîëäóüóíó ñöáóò åäÿí äÿëèëÿ, ôàêòà ÷åâðèëèð. Áåëÿ áèð ôÿëñÿôè ìöääÿàíû ÿñàñ ýþ-òöðÿí Õÿòàéè äöíéà âÿ èíñàí áàðÿäÿ þç ùóìàíèñò äöøöíúÿëÿðèíè øÿðù åòìÿéÿ÷àëûøûð. Ìþâúóä ùÿéàò âÿ èíñàíëàð øàèðÿ äèâ ñèôÿòèíäÿ ýþðöíöð. Áó, äöíéàíûíòÿðñèíÿ äþíìÿñè äåéèëäèðìè? Íèêáèí áèð ñÿíÿòêàð îëàí Õÿòàéè áóíó ìÿíàñûçñàéûð âÿ åëÿ äöøöíöð êè, áó õàì õÿéàëëàð äöç îëà áèëìÿç, ýþçëÿð ùÿãèãÿòè ýþ-ðöðëÿð. Õÿòàéè øÿðèí, åéáÿúÿðëèéèí, äèâèí öñòöí òóòóëàúàüûíà, ãÿëÿáÿ ÷àëàúàüûíàèíàíìûð. Øÿðèí ùÿð éàíû áöðöäöéöíö ýþðñÿ äÿ, ñàáàùà èíàìëà áàõûð.

Úàùàí ÿêñèíÿ äþíäö, åé áÿðàäÿð,Äèëÿð äèâ îëà èíñàíà áÿðàáÿð.

Õà÷àí äöðöñò îëà áó õàì õÿéàëëàð?Éàõûøìàç éîë è÷èíäÿ óø áó ùàëëàð.

Õÿòàéèéÿ ýþðÿ, èíñàí ýöëøÿíäÿêè ýöë êèìè ñàô âÿ ÿòèðëè îëìàëûäûð. Áóíóíö÷öí çöëì éöêöíö àòìàã, äöíéà ãÿìèíè âÿùäÿòëÿ äÿéèøìÿê ëàçûìäûð. Èíñàíùÿð øåéÿ êþíöë ýþçö èëÿ áàõìàëû, êàìàë ñàùèáëÿðè èëÿ îòóðóá äóðìàëûäûð êè,þçöíö âÿ ùÿéàòûí ùÿãèãÿòèíè ýþðÿ áèëñèí. Øàèð ñàô ãÿëáè ÿñë Àëëàù åâè àäëàíäûðûð,êþíöë éûõìàüû éîõ, êþíöë òèêìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð.

Áóäóð ñþçöì ñÿíÿ ìÿíäÿí ÿìàíÿò:Êþíöë éûõìà, âÿëè åéëÿ èìàðÿò.

20

Äÿõè éîëäàø èëÿ ãîíøóíó ýþçëÿ,Êè, õàëãûí åéáèíè ñÿí à÷ìà, ýèçëÿ.

Õàìó ÿìÿëäÿí ÿôçÿëäèð áèð èíñàô,Ùÿãèí þç åâèäèð, îëñà êþíöë ñàô.

“Íÿñèùÿòíàìÿ” ñóôèçìèí ïàíòåèñò ìöääÿàëàðûíû øÿðù åäÿí ôÿëñÿôè áèð ÿñÿðîëìàãëà áÿðàáÿð, èíñàí ùàããûíäà ãàáàãúûë ùóìàíèñò äöøöíúÿëÿðè äÿ ÿêñ åòäèðèð.Áÿëêÿ äÿ áó èêèíúè äàùà ÿñàñäûð. Îíà ýþðÿ î äà áþéöê ñÿëÿôè Íèçàìè êèìè äèí-ëÿéèúèëÿðèíè áèðèíúè íþâáÿäÿ çöëìäÿí óçàã îëìàüà ÷àüûðûð. “Éöêöí çöëì èñÿàðõàíäàí áóðàõýèë” äåéÿí øàèð çöëìêàðëûüû ÿí åéáÿúÿð áèð ñèôÿò êèìè ðÿää åäèð.Õÿòàéèíèí áó ìÿñíÿâèäÿ èðÿëè ñöðäöéö ôèêèðëÿð äÿðèí èíñàíïÿðâÿðëèéè èëÿ ñå÷èëèð.Áó ôèêèð âÿ íÿñèùÿòëÿð éåíè äþâëÿò, éåíè úÿìèééÿò, éåíè äöøöíúÿ òÿðçè éàðàäàíùþêìäàð øàèðèí ïðîãðàì ñþçëÿðè êèìè ãàðøûëàíûð. Îíëàðäà îäëó, ùÿðàðÿòëè áèð÷àüûðûø ðóùó äóéóëóð.

“Äÿùíàìÿ” Õÿòàéèíèí ùÿúì, ôèêèð âÿ ñÿíÿòêàðëûã áàõûìûíäàí ÿí ìöùöìÿñÿðèäèð. Áèð éàíäàí êëàññèê ÿäÿáèééàòäàí, áèð éàíäàí äà õàëã éàðàäûúûëûüûíûíçÿíýèí õÿçèíÿñèíäÿí, íàüûë âÿ äàñòàíëàðäàí èñòèôàäÿ èëÿ éàðàäûëàí áó ïîåìàáàøãà “Äÿùíàìÿ”ëÿðäÿí ôîðìà âÿ ìÿçìóí ÿëâàíëûüû èëÿ ñå÷èëèð. Ðÿíýàðÿíýòÿáèÿò òÿñâèðëÿðè âÿ ãÿçÿëëÿð ÿñÿðè òÿêúÿ ùÿúìúÿ éîõ, ùÿì äÿ ôèêèð âÿ áÿäèè òÿñèðáàõûìûíäàí õåéëè ýöúëÿíäèðìèøäèð. Õÿòàéèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüó; ùèññëÿðè ñÿ-ìèìè, èíàíäûðûúû, òÿáèè èôàäÿ åòìÿê, òÿáèÿòè äóéìàã, ìÿùÿááÿòèí ùÿéÿúàíëàðûíûäîëüóí ÿêñ åòäèðìÿê, õàëã ÿäÿáèééàòûíäàí øöóðëó øÿêèëäÿ áîë-áîë ôàéäàëàíìàãêåéôèééÿòëÿðè áó ÿñÿðäÿ äÿ ýþç ãàáàüûíäàäûð.

Ñóôè ïàíòåèñò ìÿùÿááÿò áóðäà äà âàðäûð, ëàêèí ðåàë èíñàíè ùèññ âÿ äóéüó-ëàðûí àðõàñûíäà îíëàð ýþðöíìÿç îëìóøäóð. Ïîåìà, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ðåàë èí-ñàíè ìÿùÿááÿòè äèëÿ ýÿòèðÿí áèð ÿñÿð êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð.

Äÿùíàìÿ îí ìÿêòóá äåìÿêäèð. Çàùèðÿí ÿñÿð îí ìÿêòóáäàí èáàðÿòäèð.Àíúàã áóðàäà ìÿêòóáëàðûí òÿêúÿ àäû âàðäûð. Ïîåìàíûí ìÿçìóíóíó ìÿêòóáëàðéîõ, äàùà ÷îõ ùÿìèí ìÿêòóáëàðëà ÿëàãÿäàð ùàäèñÿëÿð òÿøêèë åäèð. Áó ìÿêòóá-ëàðûí éàçûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ùàäèñÿëÿð, îíëàðûí éàçûëìàñû çàìàíû ãÿùðÿ-ìàíûí êå÷èðäèéè ùàëëàð, ìÿêòóáó ýþíäÿðìÿê ö÷öí ãàñèä àõòàðûëìàñû, ãàñèäÿéàëâàðûøëàð, ìÿêòóáëàðûí ñåâýèëè òÿðÿôèíäÿí íåúÿ ãàðøûëàíìàñû, íÿ äåìÿñè,àøèãèí êå÷èðäèéè èíòèçàðëû äóéüóëàð, íÿùàéÿò, ñåâýèëèëÿðèí ãîâóøìàñû ïîåìàíûíñöæåòèíè òÿøêèë åäÿí ÿñàñ åïèçîäëàðäûð.

ßñÿðäÿ ýþñòÿðèëèð êè, åøãÿ áèýàíÿ îëàí, åøã äÿðäèíÿ òóòóëàíëàðà ÿáëÿù äå-éÿí áèð øÿõñ áèð äÿôÿ áàüäà éàòàðêÿí éóõóäà áèð ýþçÿë ýþðöá îíà âóðóëóð.Ãÿìëè, äÿðäëè ýöíëÿð êå÷èðèð. Ñåâýèëèñèíèí êèì âÿ ùàðàäà îëäóüóíó áèëìèð. Àëëàùàéàëâàðûá îíäàí êþìÿê èñòÿéèð. Ùàòèôäÿí ýÿëÿí ñÿñ ìÿøóãÿíèí éåðèíè áèëäèðèð.Ìÿëóì îëóð êè, àøèãèí ñåâäèéè ãûç ïÿðèäèð, éåðè èñÿ ïÿðèëÿð áàüûäûð. Ùàòèôäÿí ýÿ-ëÿí ýþñòÿðèø ÿñàñûíäà ïÿðèëÿð áàüûíà ýÿëÿí àøèã ñåâäèéè ýþçÿëè ýþðöð âÿ äàùà

21

äÿðèíäÿí ñåâèð. Ïÿðèëÿð áàüûíûí áàüáàíû îíó ÿââÿëúÿ ñÿðò ãàðøûëàéûð, äþéöð,äÿðäèíè áèëäèêäÿ õåéèðõàù ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèð. Þç éåðèíÿ ãàéûäûá Ñÿáà âàñèòÿñèëÿìÿêòóá ýþíäÿðìÿéè ñþéëÿéèð. Ñÿáà áèð íå÷ÿ äÿôÿ Àøèãëÿ Ìÿøóãÿ àðàñûíäà âà-ñèòÿ÷èëèê åäèá ìÿêòóá àïàðûð âÿ ñåâýèëèíèí ñèôàðèø âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè ùàããûíäà Àøèãÿõÿáÿð ýÿòèðèð. Ñîíðà Àù, Ùóø, Ýþç éàøû èøÿ ãàðûøûð, îíëàð äà ñåâýèëèëÿðèí ãîâóø-ìàñû ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè åäèðëÿð. Ìÿøóãÿ ÿââÿëúÿ ãÿçÿáëÿíèð, åë÷èëÿðè äàí-ëàéûð, èíúèäèð, îíëàðûí åéèáëÿðèíè öçöíÿ äåéèá óòàíäûðûð. Àøèã îí äÿôÿ ìÿêòóá ýþí-äÿðèð, ñåâýèñèíèí ñàáèò îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Àøèãè äþçöìëö, âÿôàëû ýþðÿí ñåâýèëèîíà âöñàë âÿäÿñè âåðèð, ñåâýèëèëÿð ãîâóøóðëàð. Ïîåìà ñÿáðèí òÿðÿííöìö èëÿ áèòèð.

Õÿòàéè ìþâçóíóí èìêàíëàðûíäàí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäèá ðÿíýàðÿíý òÿáèÿòëþâùÿëÿðè, èíñàí äóéüóëàðûíûí òÿáèè, ñÿìèìè èôàäÿñè ö÷öí ìöõòÿëèô áîéàëàð òàïûáèøëÿäèð. Ñûõ-ñûõ, ëàêèí éåðëè-éåðèíäÿ âåðèëìèø ãÿçÿëëÿð ïîåìàäàêû ëèðèçìè äàùàäà ýöúëÿíäèðèð. Øàèðèí éàðàòäûüû ÿí ìàðàãëû òÿáèÿò òÿñâèðëÿðèíäÿí áèðè ïîåìàíûíáàøëàíüûú ùèññÿñèíäÿ âåðèëìèøäèð. 122 ìèñðàäàí èáàðÿò îëàí áó òÿñâèð ìöøàùè-äÿëÿðèí äÿãèãëèéè, ðÿíýàðÿíýëèéè, òÿçÿëèéè, òÿðàâÿòëè îëìàñû èëÿ èíäè äÿ èíñàíûùåéðÿòÿ ñàëûð, øÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿ îéàäûð. Áó òÿñâèðëÿð î ãÿäÿð äÿãèãäèð êè, ðÿñ-ñàìëàð îíóí ÿñàñûíäà ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí ÷îõëó ëþâùÿëÿð éàðàäàáèëÿðëÿð. ßäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçäà áàùàðèééÿ àäëû æàíðà áèð ãàéäà îëàðàã Õÿòà-éèíèí ùÿìèí òÿñâèðè ÿí ñÿúèééÿâè íöìóíÿ êèìè ýþñòÿðèëèð. Åòèðàô åòìÿê ëàçûìäûðêè, ÿäÿáèééàòûìûçäà ÷îõëó òÿáèÿò òÿñâèðè éàðàäûëìàñûíà áàõìàéàðàã Õÿòàéèíèíéàðàòäûüû ùÿìèí òÿñâèð áó òèïëè îëàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ ìöñòÿñíà éåð òóòóð. Èëê ìèñ-ðàëàðäàí áàøëàéàðàã áó òÿñâèð èíñàíû âàëåù åäèð:

Ãûø ýåòäè, éåíÿ áàùàð ýÿëäè,Ýöë áèòäèâö ëàëÿçàð ýÿëäè.

Ãóøëàð ãàìóñó ôÿüàíÿ äöøäö,Åøã îäó éåíÿ áó úàíÿ äöøäö.

Ñÿðâèí éåíÿ äóòäó äàìÿíèí ñó,Ñó öñòÿ îõóäó ôàõòÿ ýó-ýó.

Ãþí÷ÿ äÿùÿíè ÷ÿìÿíäÿ õÿíäàí,Ýöëìÿêäÿí ÿíàð à÷ûëäû äÿí�